DI KANSÊRÊDE HILBIJARTINA TEDAWIYA ÊŞÊ

Dr. Kamile Kaş Keskin

Pispora Anestezî û Reanîmasyon

Çi ye êş?

Li gor dezgeha navneteweyî ya lêkolînên li ser êşê (ISAP) : Êş, tecrûbeya hissî û sehkirinê ye ku bi rex xesara mewcûd an jî ihtimalî ya tevînekê dikeve û bi vê xesarê dikare were binavkirin û herwiha êş tecrûbeyek e, ku li xweşiya mirov naçe.

Asta peydabûna kansêrê li Tirkiye û dinyayê

Hejmara kesên, ku her sal li dinyayê rastî êşa kansêrê tên, 19 mîlyon e û % 40-80 ji van kesan, êşeke berbiçav û giran dikşînin.

Li DYA yê (USA) her sal milyonek teşhîs tê danîn û rojê 1400 kes, ji ber kansêrê dimirin.

Li Tirkiyê di salekê de texmînî li dor 100 hezar teşhîsên nû têne danîn

Asta pirsgirêka êşa kansêrê

Di serlêdana pêşî de % 20-50

Di dema tedawiyê de % 30-40

Di dema dawî (termînal) de %75-90 êşa nexweşên kansêrê heye.

“Bi qasî kansêra” nexweş, ji bo êşa wî jî baş elaqa tê nîşandan ?

ya rastî NA! Êşa % 90 yê nexweşên kansêrê, bi metodên

hêsan tê çareserkirin. Lê, bi giştî nexweş ne baş têne tedawî kirin.

Tedawiya nebaş ya êşê, bandoreke xerab dihêle li ser kalîteya jiyana nexweşanNe-kontrolkirin ango girîngîpênedana êşê û

semptomên(diyardeyên) din, ku bi êşê re peyda

dibin,

tevgera rojane ya nexweşan xera dike

li ser jiyana hissî û motîvasyon û li ser têkiliya bi

malbata wan re bandoreke nebaş dike.

ÊŞ, li gor nexweş û mirovên wan:

sedemeke tirsê ye, ku ji mirinê bixwe jî

mezintir e.

Êşa Êşa KansKansêêrrê ê ––Tirsa MirinêTirsa Mirinê

TirsTirs

AnksiAnksiyyeteete

IIzdirabzdirabBêçareyîBêçareyî

İrritabiliteİrritabilite

Girêdayiya bi Girêdayiya bi kesên din rekesên din re

Wundakirina azadîyên Wundakirina azadîyên şexsîşexsî DepresyonDepresyon

BêhêvîtîBêhêvîtî

HêrsHêrs

MIRINMIRIN

Kêmasiyên di tedawiya êşê de

Pirsgirêkên derbarê nexweş de

Pirsgirêkên derbarê bijîşk de

Pirsgirêkên girêdayî sîstemê

Nezanîna derfetên tedawiyê

Pejirandina hebûna êşê di kansêrê de

Kêmasiyên derbarê nexweş de di pêvajoya tedawiya êşê de

Pirsgirêkên derbarê bijîşk de

Kêmzanîn

Kêm dayîna pîvanê

Tirsa girêdayînê û tolerans

Nebaş fêmkirina ji dermanan

Pirsgirêkên derbarê tedawiya Opîoîd û ferasetên xelet

OPÎOFOBÎTedawiya nebes

Tirsa girêdayînê

Bijîşk reçete nakin

Dermanfiroş, nexweş

hişyar dikinMalbat, nexweş

hişyar dikin

Opîofobiya bijîşkanOpîofobiya bijîşkan

Morfîn, ji bo nexweşên ber mirinê ye.Morfîn, ji bo nexweşên ber mirinê ye.

Mirinê zûtir dike.Mirinê zûtir dike.

Bê bandor e.Bê bandor e.

Dibe sedema çikandina bêhnêDibe sedema çikandina bêhnê

Bandorên pê re (side effects) yên nayên xwestin Bandorên pê re (side effects) yên nayên xwestin

pirr in.pirr in.

Tolerans, girêdayîna fizîkî û psîkolojîkî çê dike.Tolerans, girêdayîna fizîkî û psîkolojîkî çê dike.

“Tıbba, ku trakeostomîyê ji bo nexweşekî bi êşa kansêrê exlaqî dibîne, ji bo heman nexweşî bikaranîna morfînê rast nabîne.”

HENRY MILLER

Pirsgirêkên derbarê sîstemê de

Gihîştina dermanan

Rêznameya dermanan

Piştgiriya ji bo lêkolînan

Kêmasiyên di pêkanînên zagonî de

Sendromên êşê bi nexweşên kansêrê re

Êşên giredayî kansêrê % 77 ( Êşên giredayî pêvajoyên onkolojîk)

Êşên giredayî tedawiya kansêrê % 19 Êşên giredayî cerrahiyê

Êşên giredayî kemoterapiyê Êşên giredayî radyoterapiyê

Êşên ji bilî kansêrê % 4

Sendromên taybet ên giredayî kansêrê ( < % 10 )

Sendromên paraneoplastîk

Birînên nivînan, qebizbûn, spazma rûviyê stûr ê dawîn (rektum), spazma kîsikê mîzê (mesane)

Postherpetîk nevraljî

a

TAYBETIYÊN ÊŞÊ

BerfirehVîseral

Somatîk

Nexweşiya bingehîn

Akût

Kronîk

Herêmî (Lokal)

Sempatîk

Êşa kronîk ya kanserê tenê pirsgirêka pisporê onkolojîyê ye?

Bijîşkê malbatê

Nexweşiyên derûnî

ortopedîst

jînekolog

pratîsyen

Pisp. Nôroşîrûrjî

psîkîyatrîst

Pisp. AnestezîONKOLOG

Lênêzbûna medîkal Kêmasiyên di lênêzbûna medîkal de Çima, eger bersiva Opîoîdê nebes be? Tedawiya medîkal, mirov dikare çawa bîne rewşa

baştirîn? Vebijarkên tedawiya Învazîv Lênêzbûnên nû Encamên dawî

Lênêzbûna tedawiyê di êşa kansêrê de Învazîv ango nonînvazîv?

BZ(Berî Zayînê) 3400- agahîya pêşî li ser çandina heşîşê li Mezopotamya ya jêrîn-Sumerî

Di penceşêrê de hilbijartina tedawiya êşê

Careke din Mezopotamya!

Êşa neuropatîk

Êşa “carna” (breakthrough pain )

Stresa psîkososyal

Pêkhatina toleransa bi lez

Çîroka girêdana bi alkol û dermanan ve

Faktorên prognostîk yên nebaş di tedawiya êşê de

Ji bo serkeftinê di tedawiya êşê de Bi dermanekî xweser, ku hûn baş nas dikin,

dest pê bikin! Rêya dermandayînê li gor pêdiviyên nexweş

hilbijêrin! Piştî tîtrasyona pîvana pêşî , kiryara bi

rêkûpêk pêşnîyar bikin! Bi pêşniyarkirina kombînasyona dermanan,

bandora êşbirînê zêdetir bikin!

Ji kombînasyona dermanên êşbirînê yên hêmindar (sedasyon) dûr bisekinin!

Bandorên bi pê re zanibin û tedawiyên li hember pêşniyar bikin!

Pêkhatina toleransê bişopînin û derbasî tedawiya alternatîf bibin

Ji qutkirina akût a dermanan û pîvana zêde dûrkevin

Armanca metodên ku têne bikaranîn

Dirêjkirina dema xewa bêêş,

Nepejirandina êşê di bêhnvedanê de

Kêmkirina ango vemirandina êşê di dema livînan de

MEBESTA BINGEHÎN

Opîoîdên bihêz + Adjuwan

Opîoîdên qels+

Adjuwan

Non opîoîd

+ AdjuwanParasetamol NSAID

ASA Dîklofenak

hwd.

TramadolKodeîn

Morfîn Fentanîl

PO rectal

PO rectal

I

PO rectal

PO rectal

II

III TDPOEP / ÎT EP / ÎTIVWHO; 1986 û 1996

European Association for Palliative Care (EAPC) 2002 -I

Morfîn, di tedawiya êşa eşkere û giran de vebijarka yekem e.

Rêya herî baş ya bikaranînê, oral e. Ji bo eyarkirina pîvanê divê formên morfînê yên kurt û dirêj werin bikaranîn.

Eger tatbîkkirina morfînê bi infûzyona parenteral re berdewamî be, rêya bê hilbijartin divê subkutan be.

Hanks GW et al. Morphine and other opioids in cancer pain: the EAPC recommendations. Br J Cancer 2001; 84(5): 587-593. Radbruch L. Morphin und andere opioide in der Tumorschmerztherapie. Der Schmerz 2002; 16: 186-193.

European Association for Palliative Care (EAPC) 2002-II

Metadon, alternatîfeke munasib e ji bo morfînê, lê ji ber ku dema wê ya heta dibe nîvenîv dirêj e, divê ku ji aliyê kesên di mijarê de ne-pispor ve neyê bikaranîn

Eger morfîn nikaribe, oral bê wergirtin, divê rêya subkutan were hilbijartin, ji ber ku ev rê, kêmtir bi êş e. Tedawiya intramuskuler a morfînê, di êşa kronîk a giredayî girêkê de cî nagre.

Hanks GW et al. Morphine and other opioids in cancer pain: the EAPC recommendations. Br J Cancer 2001; 84(5): 587-593.

Radbruch L. Morphin und andere opioide in der Tumorschmerztherapie. Der Schmerz 2002; 16: 186-193.

Sedema bersiva kêm ji bo opîoîde? Sedemên bi êşê ve giredayî

Mekanîzmaya neuropatîk Êşa tund/giran ya carcaran (breakthrough pain)

Sedemên bi nexweş ve girêdayî Psîkolojîk Emrê pêşketî Kêmaniya fonksîyonên pirraniya organan

(MODS)

Ji bo zêdekirina bersiva opîoîdVekirina ‘paceya terapotîk’

(therapeutic window)

Tedawiya agresîf a bandorên pê re (side effect)

Dermanên xwedî hezira baştir ya analjezî/bandoren pê re

Rotasyona opîoîdan

Teknîkên farmakolojîk , yên ku pêdiviya sîstemîk ya opîoîdan kêm dikin.

Analjezîkên Non-opîoîd ango telêkirin/lêzêdekirina analjezîkên adjuwan

Înfûzyona dermanên nöraksîyal

Teknîkên non-farmakolojîk, yên ku pêdiviya sîstemîk ya opîoîdan kêm dikin.

Metodên învazîv : neurolîz

Metodên cerrahî: kordotomî

Rehabîlîtasyon

Lênêzbûnen psîkolojîk:Tedawiya kognîtîf IASP Review Courses 2002

Faktora herî girîng ya ku di tedawiya êşa kansêrê de lênêzbûna

farmakolojîk bi sînor dike, bandorên nayên xwestin yên dermanan e.

Gelo em dikarin ji pêşî ve bizanibin

ku tedawiya êşê bi metodên

farmakolojîk wê dijwar be?

Edmonton Staging System (ESS)

Merhale 1: Prognoza baş A1 C1 , B1 D1 E1 F1 G1 , A2 C2 Merhale 2: Prognoza naverast A4 , C3 (eger ne di merhala 3 an de be); D2

(eger ne di merhala 3 an de be) , A5 Merhale 3: Prognoza xerab A3 (yên B-C-D-E-F-G) , B2 (yên A-C-D-E-F-

G) , E2 (yên A-B-C-D-F-G) , F2 (yên A-B-C-D-E-F) , G2 (yên A-B-C-D-E-F)

Bi nexweşên ji aliyê êşê ve têne nirxandin re:

Edmonton Staging System (ESS)

A: Mekanîzmaya êşê(A1:viseral, A2:Tevnikê hestî û girêdanê, A3:Noropatîk, A4:tevlîhev, A5:ne dîyar)

B: Taybetiya êşê (B1:negirêdayî livînê,B2: giredayî livînê) C: Çîroka narkotîk a kevin (C1:<60 mg morfin/roj, C2:60-

300mgorfin/roj, C3:>300 mg morfin ango hevbuha/roj) D: Fonksîyonên hişmendî (D1:normal(asayî), D2:xerabe) E: Stresa psîkolojîk (E1:Acizîya psîkolojîk a giran tune, E2:Stresa

giran a psîkolojîk) F: Tolerans (F1:roje ji destpêke <%5 zêdebûyîn, F2:roje ji

destpêke >%5 zêdebûyîn) G: Anamnez(Çîrok) (G1:alkolîzm, ne giredayî îlacan e, G2:heye)

Edmonton Staging System (ESS)Di tedawiya êşê de sedemên prognoza xerab Êşa neuropatîk Êşa bi livînê re çê dibe Pêdiviya rojane ya opîoîd (hevbuhayî >60 mg

morfîn) Xerabiya fonksîyonên hişmendî Pirsgirêka major a psîkolojîk Pêkhatina toleransa opîoîd Çîroka girêdayiya dermana, alkolîzm

Rewşên bersiva xerab didin tedawiya êşê ya medîkal

Brakîal ango lumbosakral pleksopatî ya bi girêkê ve girêdayî

Êşa abdomînopelvîk

Birînên girêkan yên belavdibin derveyî çerm

Vebijarkên tedawiya învazîv -I Di bikaranîna opîoîd de metodên alternatîf

Înfûzyona subkutan Sîstemên înfûzyona opîoîd yen spînal

Bi anestezîkên lokal blokên somatîk û sempatîk Analjezî ya întraplevral Blokên neurolîtîk bi alkol ango fenol re

Neurolîza trîgemînal Bloka neurolîtîk a celîac pleksus Ganglîolîzîs a paravertebral Rîzolîsîs Neurolîza sempatîk a lumbar Neurolîza hîpogastrîk a superîor Neurolîza epîdural û subaraknoîd

Vebijarkên tedawîya învazîv -II Metodên neuroaugmentatîf

Sîstemên infûzyona analjezîkan yên întra-spînal Sîstemên stîmulasyonê yên pîvazoka mêjû (spinal

kord) ango rehên perîferîk(dorhêlî) Metodên neurodestruktîf

Kordotomî Ablazyona bi alkolê ya pîtuîter Rîzotomî Ablazyona cerrahî ya pleksusa celiac Myelotomî

Di tedawiya êşa kansêrê de li ser lenêzbûnên învazîv-nonînvazîv

lêkolînên bi awayê daneberhevî kêm in.

Hilbijartina teknîkên Învazîv-Nonînvazîv –I Armanca tedawiyê çi ye?

Êşê çiqasî tedawî bikin? Destnîşankirina komorbîdîteyê ya fîzîkî û

sosyal Rewşa nexweşiyê û komplîkasyonên wê.

(Rewşa sfînkterê, windakirina fonksîyonên motorîk)

Hilbijartina teknîkên Învazîv-Nonînvazîv -II

Koagulopatî, xerabûna balansa elektrolît, disfonksîyona organan ya major, hebûna lezyonên metastatîk di herêmên krîtîk de

Rewşa performansa nexweş

Skalaya Rewşa Performansê ya Karnofsky (Skalaya ECOG-PS )

Skor Asta performansê

100 Normal

90 Tevgera normal , semptomên mînor

80 Bi hewldanê tevgera normal, hinek semptom

70 Dikare bixwe guh bide xwe, nikare tevgerên normal pêk bîne

60 Pêdiviyên xwe bi pirranî kare bîne cî, arîkarî divê

50 Arîkarî diyar e û gellek caran arîkarîya tibbî divê

40 Guhdana taybet û arîkarî divê

30 Arikariya giran û li nexweşxanê raketin divê

20 Nexweşî pirr giran e,tedawiya piştgiriyê divê

10 Li ber mirinê ye, bi mirinê dawî dibe

0 Mirî

Jacox A, et al. Management of Cancer Pain. Clinical Practice Guideline No. 9. AHCPR Publication No. 94-0592. Rockville, MD. Agency for Health Care Policy and Research, U.S. Department of Health and Human Services, Public Health Service, March 1994.

Quality Improvement Guidelines For the Treatment of Acute Pain And Cancer. American Pain Society Quality of Care Committee, JAMA 1995; Vol. 274: No 23.

Dive pêşî şemayên pîvanê yên hêsan û vebijerkên tedawiya êşê yên ku hindiktîrîn învazîv in werin hilbijartin.

Ji bo nexweşên bi rêya oral nikaribin derman wergirin, pêşî rêya rektal û transdermal divê were ceribandin.

Eger pîvanên herî bilind yên opîoîdên sîstemîk û analjezîkên adjuwan bê bandor bimînin, divê ku sîstemên analjezîk yên spînal werin bikaranîn.

Di tedawiya êşa kansêrê de prensîbên kiryarê(DYA)

Endikasyonên kiryara opîoîd bi rêya întraveneus ango subkutan (DYA)

Di daqurtandinê de êş û dijwarî Dilxelandin-vereşîna bi tedawiyê baş nabe Xetereya aspîrasyonê ji ber bêhişmendîyê Wergirtina hejmareke zêde ya dermanan ji ber

pêdivîya bilind a pîvanê Pêkhatina bandorên ku nayên xwestin yên dermanan,

ku li gel bikaranîna ajanên din nikarin werin kontrolkirin.

Pêdiviya bilindkirina bilez ya pîvana dermanên analjezîk

Jacox A, et al. Management of Cancer Pain. Clinical Practice Guideline No. 9. AHCPR Publication No. 94-0592. Rockville, MD. Agency for Helth Care Policy and Research, U.S. Department of Health and Human Services, Public Health Service, March 1994. Quality Improvement Guidelines For the Treatment of Acute Pain And Cancer. American Pain Society Quality of Care Committee, JAMA 1995; Vol. 274: No 23.

Teknîken bi berfirehî/giştî tên qabûlkirin Encamên nirxandinên nû

Wong GY et al. Effect of Neurolytic Celiac Plexus Block on Pain Relief, Quality of Life, and Survival in Patients With Unresectable Pancreatic Cancer: A Randomized Controlled Trial. JAMA 2004; 291(9):1092-1099. (MayoClinic) 100 nexweş, şopandina 5 salan Kansêra pankreasê(şîlafê) Blokaja neurolîtîk a celiac pleksus –

tedawîya analjezîk ya optimal + enjeksiyona plasebo

Bi bloka celiac skora êşê kêmtir e lê belê kalîte û dema jîyane nayê guhertin

Teknîkên nû Kordotomî ya bîlateral

Yegül İ, Erhan E. Bilateral CT guided percutaneous cordotomy for cancer pain relief. Clin Radiol 2003; 58: 11: 886-889.

Kanpolat Y, Savaş A, Çağlar Ş, Temiz C et al. Computerized tomography guided percutaneous bilateral selective cordotomy. Neurosurg Focus 1997; 15: 2: 1.

Metastaza epîdural – kompresyona spînal korde

Komplîkasyona metastaza hestiyê marîpişteyê (vertebra) û rewşeke teqez a tibbî ye.

Bi pirranî di kansêra memik, prostat, kansêra pişikê, multipl myelom, renal-cell karsinom, malign melanomê de tê dîtin.

Bi giştî di xeta naverastê de ye, eger koka birikan jî hatibe girtin êşa giran a radîkuler çêdibe

Lênêzbûnên konvansîyonel: analjezîk, steroîd, radyoterapî, lamînektomîya cerrahî

Lênêzbûna tedawiya nû Rakirina kompresyona li ser gewherên neural + stabîlîzasyon Fourney DR et al. Percutaneous vertebroplasty and kyphoplasty

for painful vertebral body fractures in cancer patients. J Neurosurg 2003; 98(suppl): 21-30.

Patchell R et al. A randomized trial of direct decompressive surgical resection in the treatment of spinal cord compression caused by metastasis. J Clin Oncol 2003; 21: 237-241. 101 nexweş Radyoterapî(RT)-tedawiya cerrahî+adjûwan RT xebata

randomîze ya pêşî Nexweşên mobîlîze (%19 RT-%56 cerrahî) Kalîtêya jîyanê di grûba cerrahî de baştir e Di dema jîyanê de guhertin tune

Encamên dawî:

Li ser mijarên bingehîn yên tedawiya medîkal xebatên bi kontrol kêm in.

Navbera lênêzbûnên învazîv-nonînvazîv xebatên danberhevî divê werin çêkirin.

Divê tedawî nonînvazîv bê destpêkirin lê gava tedawiya bandorên pê re dijwar be ango bi lêkirina adjuwanan jî tedawî têr neke vebijêrka lênêzbûna învazîv divê ji nexweş re were pêşnîyarkirin

Êşbirîn hûnerekÊşbirîn hûnerekee

xwedayî ye.xwedayî ye.

HIPPOCRATESHIPPOCRATES