t. UVOD

zinsekcija je skup razlicitih mjera koje se poduzimaju sa ciIjem "'jenja popuIacije najmanje do praga stetnosti, zaustavljanje rasta i

_ ::

ozavanja iIi potpuno unistavanje prisutne popuIacije stetnih --....._'-unosacal.Artropode prenose uzrocnike zaraznih boiesti, parazitiraju

Iu covjeka, uzrokuju uznemirenost, alergijske reakcije, unistavaju istenu hranu. Dezinsekcija se sprovodi mehanickim, fizickim,

. "im i hemijskim metodama2• Dezinsekcija zahtijeva strucnost,

-e . od dobrog poznavanja vrste koja se suzbija (bioloski ciklus, broj = "'racija, mobilnost), preko stanista i izbora preparata i nacina primjene.

~ monitoringa za vrstu koja se suzbija je pravi pristup kojim se ju stetne posIjedice po sredinu, (sprecava) izbjegava pojava i

"a nastanak rezistencije. aci 0 borbi sa insektima srecu se u najstarijim zapisima iz VII u Kini su koristeni metodi za suzbijanje nekih stetocina . Glauberg

~

_ -: e j e,

_ "...

a .g. otkrio dezinsekciono dejstvo rastvora natrijum sulfata na razno a E. Darvin je 1800.g. ukazao na mogucnost koristenja

ofagnih insekata za biljne stetocine. Kasnije slijede eksperimenti za -: .enje parazita za suzbijanje nekih biljnih stetocina. U 1852.g.

':"inje primjena tzv. «Grizonove vode» (smjesa dobijena kuhanjem ,-"a. soli i sumpora) a 1887.g. primjena cijanovodonika kao insekticida ~ _imijenje. Svajcarac Miler otkriva insekticidno dejstvo DDT-a cija

"odnja zapoCinje r945.g. u SAD, medutim usljed njegove.

..

!ltrolisane upotrebe, brzine selekcije i genetske predispozicije doslo stvaranja rezistencije. Pojava rezistentnih jedinki vrsta usporHa je 0 suzbijanje i ubrzala iznalazenje novih insekticida. Od novih

ticidnih supstanci zahtijevalo se da su efikasne, toksicne za stetne -:--."!'"'~""""de (selektivno u odnosu na vrstu iii stadijum vrste koja se suzbija)

- -" ksicna za sredinu. Poslije utvrdenog insekticidnog dejstva DDT-a

.~- c. ~ _

.. e period otkrivanja novih sintetickih insekticida koji potiskuju do

...potrebljavane veoma otrovne arsenske i druge preparate. U periodu .-1945.g. otkriven je Toksafen i poCinje primjena estara fosfome

tj. organofosfomih prep arata, koji u raznim oblicima imaju romjenu. Kod nekih insekata brzinu rezistencije nisu mogle da

• \i ; Medicinska dezinsekcija \;' ; Medicinska dezinsekcija

5

:'''ate tehnicka dostignuea, pa su postojeCi insekticidi kombinovani iii -·nergizovani. Da bi dezinsekcija imala ucinak, neophodno je pripremiti i '-'dukovati stanovnistvo, edukovati ljude za ove poslove, pratiti dostignuea _ ovoj oblasti, prilagoditi pravnu regulativnu zahtjevima SZO i F AO i

ugih asocijacija koje se bave ovom problematikom.

2. MEDICINSKI ZNACAJ ARTROPODA

Artropode predstavljaju jednu od najbrojnijih grupa zivih organizama na zemlji3

. Broj opisanih vrsta je iznad jednog miliona. Evolutivno artropode su nastale milionima godina prije nastanka covjeka. Za taj -remenski period, vrste artropoda uspjdno su se prilagodile na kontrasne

uslove u razlicitim zivotnim (uslovima) sredinama i u potpunosti obezbijedili svoj opstanak. Istorijski gledano artropode su uvijek bile interesantne za covjeka, u pocetku kao stetoCine i molestanti, a kasnije "ao paraziti i vektori transmisivnih oboljenja.

1880.g. Larven je otkrio parazit malarije, a asocijacija parazita i komaraca bila je uspostavljena prije pojave covjeka4

. Kod veeine rransmisivnih oboljenja, klinicka slika je bila poznata prije uzrocnika i rektora. Ulogu vasiju tijela u prenosu uzrocnika pjegavog tifusa Rickettsia prowazeki) otkrHi su Nicolle i saradnici 1909.g. a do tada je

registrovan veliki broj epidemija u svijetu. Prva epidemija zute groznice je opisana u lakutanu 1648.g., a urocnik otkriven tek 1901.g. u Havani. Dakle, naucna saznanja su sporo prodirala, a broj (transmisivnih) ljudskih zrtava od transmisivnih bolesti je rastao.

XX vijek predstavlja prekretnicu u izucavanju i suzbijanju oboljenja ~ije uzrocnike prenose artropode. Tako je u Parizu 1869.g. otkriven uzrocnik suge kod covjeka. Ustanovljeno je ucesee komarca u prenosu t llijaraze covjeka. Tek 1924.g. u Indiji dokazano ucesee jlebotomina u prenosu Kala-azara , a 1937.g. u Sibiru otkriven uzrocnik krpeljskog meningoencefalitisa i dokazano da se virus sa rezervoara (jeza) prenosi i na covjeka preko krpelja vrste Ixodes persulcatus. Poslije drugog svjetskog rata veliki broj istrazivanja posveeen je hematofagnim vrstama artropoda: komarcima, krpeljima, vasima, fl ebotomima, buvama i muvama. Dokazana su brojna ucesea ovih vrsta u prenosenju i odrzavanju Arbovirurusnih infekcija. Period XX vijeka smatra se periodom novih saznanja 0 sposobnostima artropoda u prenosenju virusa. Takode su otkrivene nove bolesti cije uzocnike oddavaju i prenose hematofagni predstavnici artropoda (Lajmska bolest, Erlihioze, Dirofiliarije i drugo). Ali isto tako, broj oboljelih i zarazenih od nekih vee poznatih bolesti ne

pada (Malarija, Filijaraza) i pored savremenih metoda otkrivanja

. Stajkovic; Medicinska dezinsekcija - '\ . Stajkovic; Medicinska dezinsekcija

6

~ocnika i primjenjenih mjera u suzbijanju vektora. Na to su uticali kako ~trucno i prekomjerno primjenjivana sredstva za dezinsekciju, tako

_ 'olosko-etioloske k'arakteristike insekata.

3. OSNONOVNE KARAKTERISTIKE ARTROPODA

Artropode predstavljaju jednu od najbrojnijih grupa zivih organizama "'a zemlji5

• Prema procjeni, od poznatih zivotinjskih vrsta na artropode . : ada 80%. Predstavnici artropoda se zaticu na razliCitim stanistima i "cdinama gdje se temperatura penje iznad 0°. Mogu zivjeti i u vodi, na

z;emlji i u zemlji. Artropode su organizmi koji imaju organe za kretanje a ~ "e vrste imaju sposobnosti letenja.

Grupisanje segmenta tijela u regione kod artropoda je karakteristika _ "e grupe. Tako kod organizama imamo izdiferenciranu glavu .:ephalom), grudi (thorax), trbuh (abdomen). Kod Archnieda dolazi do

-=:astanja glave i grudi u jednu cjelinu glavnogrudni region : ephalotorax). Na povrsini tijela artropoda nalazi se kutikula koja stiti

: . ." 10, a u isto vrijeme je spoljni skelet. Kutikula se nalazi na citavoj royrsini tijela i na ekstremitetima i oblaze prednje i zadnje crijevo. ", tikula je sastavljena od dva sloja, tankog spoljasnjeg (epikutikula) i e ljeg unutrasnjeg (prokutikula). Epitikulum je takve grade da Cini

ikulu nepromocivom. Vostane komponente epikutikule su zanacajne za sprjecavanje prodora vode kod suvozemnih organizama artropode. Sloj 1elatinozne materije ispod vostanog sloja kutikule moze da upija vodu iz ":rnosfere sto omogucava zivot pojedinih vrsta artropoda u aridnim _ edjelima. U kutikuli se nagomilavaju pigmenti koji daju boju

..::;anizmima. Kutikula je izdijeljena u dijelove u vidu ploca i prstenova. T tikula ekstremiteta je podijeljenja u cjevaste dijelove i clanke koji su

,"'eko zg]obova medusobno povezani. Izmedu clanaka i hitinskim .. clova ekstremiteta nalaze se tanke membrane koje omogucavaju kretljivost tijela i lokomociju organizma. Kod artropoda iscezavaju isicni slojevi, a poprecnoprugasti misiCi su rasporedeni u snopovima ji su pricvrsceni za unutrasnje povrsine spoljasnjeg skeleta. hlvni sistem artropoda je otvoren, iako vodi porijeklo od zatvorenog nog sistema6

. Srce je sastavljeno od jedne iii vise komora, koje su camo rasporedene i imaju pame bocne otvore. U odnosu na polozaj ~] a, srce je dorzalno postavljeno. Krv iz srca djelimicno cirkulise kroz

\'e, a djelimicno kroz meduprostore u sve dijelove tijela . .. ervni sistem kod artropoda dostize visok step en organizacije, sto se

_~ ·odi u vezu sa povecavanjem mozdane rnase, a u korelacij i sa

.:1~ koviC; Medicinska dezinsekcija -taj kovic; Medicinska dezinsekcija

7

t

::zyojem senzitivnih organa (antene, oei). Mozak je sastavljen od tri _'jda: prednji, srednji i zadnji. Organski sistemi variraju od grupe do _ pe artropoda.

U razvicu insekata razJikujemo razvice zacetka Hi embriona do zgradnje larvi, razvica larve i lutke do njenog pretvaranja u (insekte), u draslog insekta. Jaja insekata sastoje se iz zrelih jajnih celija sa

~ trebnim hranljivim rezervama za razvice embriona. Po svom obliku, zgledu, velicini i boji insekti su vrlo razliciti, ali najcesce su bjelicaste

je i ovalni. Jaja su obicno otpoma na spoljasnje uslove sredine (niske .~mperature, vlagu, susu). Kod pojedinih vrsta jaja mogu ostati u stanju ritajenog zivota mjesecima, pa i godinama. Duzina embrionalnog zivota

. inkubacija jajeta zavisi od mnogobrojnih faktora, ali primamu ulogu 'maju temperatura i vlaznost. U normalnim prilikama ovaj razvoj moze

ajati od dva do nekoliko dana. Larva predstavlja postembrionalno razvice insekta i zavisno od vrste

:r ekta obavlja se na dva nacina sa potpunim (holometabolni oblik) iIi ~potpunim preobrazajem metamorfozom. U prvom slucaju larve nimalo e lice na odrasle i kad izrastu pretvaraju se u iutke, nov oblik koji nema

.::-li ;nosti za larvom. Lutke prelaze u odrasle forme razlicitog oblika i zgleda. Dakle postoje cetiri stadija u razvoju insekta; jaje - larva - lutka

- odrasli. U drugom slucaju, (heterometabolni oblik), larvice cim se izlegu 'ce na odrasle jedinke, rastuci postaju im sve slicnije i pretvaraju se u

udrasle. U ovom slucaju, u razvoju insekata imamo tri stadija jaje - larva - odrasla jedinka.

Lutka je obicno vrijeme mirovanja u razvoju insekta, ali postoje vrste d kojih su lutke pokretljive npr. kod komaraca. Lutke kod insekata se

Jijele na otkrivene iIi slobodne, pokrivene i skrivene. Duzina razvoja nimfoza) zavisi od temperature, vlaznosti i vrste kojoj pripadaju. Duzina

o 'og stadija traje nekoliko dana do nekoliko mjeseci, zato sto mnoge Tste prezimljavaju u stadiju lutke.

Odrasli insekti po napustanju lutkinog stadija su bjelicaste boje, da bi za krace vrijeme dobiE normalnu prebojenost. Kod krilatih insekata, krila ~e brzo razvijaju po izvrsenoj transformaciji lutke i u velikom broju slucajeva) vrsta insekata muzijaci su spremni za oplodnju, a zenke za

_olaganje jaja. U drugih vrsta, izlegle jedinke su polno nezrele, te im je otrebna dopunska ishrana za sazrijevanje .

.t. EPIDEMIOLOSKI-EPIZOOTIOLOSKI ZNACAJ NEKIH VRSTA ARTROPODA

.-\rtropode, kao izuzetno brojna vrsta koja naseljava planetu Zemlju, svoje mjesto u bioloskim lancima ishrane, moze biti uzrocnik velikih

8