dehlevÎ’nİn hamse’sİndekİ tezhİp...

Yıl: 3, Sayı: 9, Aralık 2016, s. 174-185

Muhammed Felat AKTAN1

DEHLEVÎ’NİN HAMSE’SİNDEKİ TEZHİP TAHRİRİ

Özet

Bu çalışmamızda Emir Hüsrev Dehlevî‟nin Hamse‟sindeki tezhip ve minyatür

kompozisyonlarını tetkik ettik. Tezhip ve Minyatür kompozisyonu açısından

zengin olan mezkur eserde, mümkün olduğu kadar birbirinden farklı, değişik

mesajlar veren resim motiflerini seçtik. Beş bölümden oluşan bu eserde birbirinden

farklı beş manzum kıssa anlatılmıştır. Aynı tezhip kompozisyonunu ifade eden

motiflerden muhtelif bir örneğini ele alıp değerlendirdik. Eserin sanatsal boyutuna

geçmeden önce yazarın hayatı ve eserlerine dair kısa bilgi verilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Hamse, Mesnevi, Tezhip, Klasik Edebiyat, Helezonik

ILLUMINATION STORY IN THE ANCHOVY DEHLEVÎ'S

Abstract

We work our Amir Khosrov Dehlevi's have examined the composition of the

“Hamse” illumination and miniature. Illumination and Miniature mentioned the

rich composition of the work, different from each other as much as possible, the

various messages that picture motifs consisting chose. Five different stories from

each section are described in this work. We evaluate and discuss various motifs

expressing the same illumination of a sample composition. The work of the

author's life before the artistic dimension and give brief information about the work

of the conte

Keywords: Hamse, Masnavi, Gilding, Classical Literature, Spira

1 Arş. Gör., Dicle Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü .,

[email protected]

TİDSAD

Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies Yıl: 3, Sayı:9, Aralık 2016, s. 174-185

Dehlevî’nin Hamse’sindeki Tezhip Tahriri

175

GİRİŞ

Emir Hüsrev Dehlevî‟nin “Hamse-i- Tûtî”2 adlı mesnevisi 233 varak olup, 295 x 180,

190 x 95 mm kenar ölçüsüne sahiptir. Talik yazı türüne sahip olan bu eser Farsça yazılmıştır.

Hindistan‟da yetişen, yaşadığı dönemde mukim çevrelerce tanınmış ilim adamlarından

olan Emir Hüsrev Dehlevi 13.-14. yüzyıl arasında yaşadığı bilinmektedir. Çeşitli konularda

eserler vücuda getiren Dehlevi, h.720 bazı kaynaklarda da h. 725 yılında vefat ettiği belirtilir.

Eser beş bölümden oluşmuştur. Bunlar: Matla„u‟l-Envâr, Şîrîn u Husrev, İskender-

nâme, Leylî vü Mecnun ve Heşt Behişt. Her birinde farklı manzum kıssaların anlatıldığı bu

eserler, Matla‟ ul Envar adı altında kütüphanede kayıtlı olduğu görülmektedir.

Şekil 1Halet Efendi 377 nolu eserin 1. varağı

Eserin dış kapağı, miklebli, müzehhep yaldızlı meşin ciltten oluşmuştur.3 Eser genel

olarak 372 kb, JPEG resim türünde çekilmiştir.1A yüzü boş olup, diğer yüzünde ise eserin

kayıtlı olduğu kütüphane ve koleksiyon adı ile kayıtlı numarası bulunmaktadır.( Süleymaniye

kütüphanesi Halet Efendi koleksiyonu no 377 ) Bir bakıma eserin temellük kaydı olarak

nitelendirdiğimiz bu bölümde talik harfle yazılmış bir mühür gözükmektedir.

Eserin Zahriye sayfasında (sayfa 2) dikdörtgen şeklinde karşılıklı olarak düzenlenmiş

minyatür kompozisyonu yer almaktadır. Dıştan içeri doğru yöneldiğimizde çerçevenin

dışarısında nakış resimleri halkari tarzda süslenmiş bir pervaz çerçevesindedir. Sayfanın

kenarındaki bazı yerler parmak izlerinden dolayı silik çıkmış ve sayfanın estetik görümünü

bozmuştur. Altınla işlenmiş ve iri formlu çiçeklerden oluşan bu bölümde çiçekler çeşitli

2 Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi Koleksiyonu No: 377

3 Bilgisayar kayıtlarında eserin dış kapağı ile ilgili görüntüler mevcut bulunmamakta; eser, iç kapaktan itibaren

başlamaktadır.

TİDSAD Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies

Yıl: 3, Sayı:9, Aralık 2016, s. 174-185

Muhammed Felat Aktan

176

pençlerden oluşmuştur. Mezkur yerde pençbergden tutun da heştberge kadar yaprak motifleri

mevcuttur. Tezhip ince tarzda olup motifler altınla beraber kullanılıyor. Varaklar dar bir cetvel

ile ikiye ayrılmış, her sayfa dikdörtgen şeklinde minyatürlerden oluşmuştur. Zemin koyu yeşil

renklerden oluşmuş, zemin üzerinde biraz daha açık tonda yeşil çiçekler mevcuttur. Ayrıca

zemin üzerinde kırmızı çiçekler de vardır. Sayfanın sağı Emir ve onun etrafında hizmet eden

birkaç kişiden oluşmaktadır. Nedime diye nitelendirdiğimiz bu hizmetlilerin üzerindeki

kıyafetler geleneksel tarzda olup üzerleri işlenmiştir. Mezkur kişilerden biri emire bir sepet

içinde meyve ikram etmektedir. Diğerleri saz çalgı eşliğinde onu eğlendirmektedir. Emirin

arkasında büyük bir ağaç olup, bu ağacın sol tarafında dalların üzerinde yeni çıkmış âdeta

baharı simgeleyen beyaz çiçekler mevcuttur. Ağacın arkasında ise diğer kompozisyonlarda da

sıkça rastlayacağınız mor renkli bir dağ söz konusudur. Mevcut sayfada gökyüzü silik çıkmıştır.

Şekil 2 Halet Efendi 377 nolu eserin Zahriye bölümü ( 2. varak )

Varağı bütün olarak ele aldığımızda 2b sayfasını, sayfanın devamı olarak görebiliriz.

Dolaysıyla buradaki dağın renginden tutun da zemine, gökyüzüne kadar aynı motif olarak

işlenmiştir. Bir gurup, emire bir şeyler ikram edip sıraya dizilmiş. Resimde; emire sunulmak

üzere, boş ve estetik olarak çizilmiş beyaz bir at bulunmaktadır. Ellerinde ok sadağı, kumaş,

yay, kılıç olan hizmetkarlar getirdiği hediyeleri emire vermek için beklemektedirler.

Nedimelerin elbiseleri boydan boya mavi, kırmızı, sarı, kahverengi renkli olmakta, elbiselerin

hepsinde çiçek motifleri görülmekte ve sarıkların tümünde beyaz renk göze çarpmaktadır.

TİDSAD



177

Şekil 3 Halet Efendi 377 nolu eserin Serlevha bölümü (3. varak )

Eserin serlevha (sayfa 3) bölümünde karşılıklı biçimde oluşmuş halkari desen (bitkisel

motifler) sayfadaki dış kenar boşluklarını süsler. Cetvelin içinde dış pervaz ile yana doğru

açılmış mihrabiyeler ön plandadır. Süslemelerin çok zengin olduğu bu bölümün iç yüzeyinde

minik çiçeklerin dolaştığı rumîler görülür. Ayrıca yine burada yonca olarak da nitelendirdiğimiz

pençberklere de rastlarız. Kenarların hatayî motiflerle süslendiği bu bölümde altta ve üstte

olmak üzere şemsenin içine yazılmış iki başlık mevcuttur. Üst başlıkta eserin adı (kitab-u

hamse–i tuti )mevcut olmakta; alt başlıkta ise eserin yazarının adı ( Emir Hüsrev Dehlevi )

geçmektedir. Bölümün iki kenarında iki koltuk mevcut olup rumî ve hatayi desenler dikkat

çekmektedir. Koltukların arasında bulunan metin krem renkli zeminden oluşmuş, satır araları

altınla işlenmiştir. Eseri derin bir şekilde tefekkür ettiğimizde sonsuzluğa açılan bir gökyüzü

tasviri ön plana çıkmaktadır. Aynı desen ve motifler eserin diğer yüzü içinde geçerlidir. Sadece

eserin başlıklarında bir değişim söz konusudur. Üst metinde “şükr-ü şitâ nur fesahat” başlıklı

ibare; alt metinde de Arapça yazılmış bir ibare bulunmaktadır.

Eserin dördüncü varakında dikey simetriğe göre düzenlenmiş dendanlar söz konusudur

ve bunlar simetri noktasında sivrileşip tek noktada birleştiği görülmektedir. Dendanların

üstünde yedi adet sivri uçlu tığlar mevcut olmaktadır. Eserin bu bölümünde de rumi ve hatayi

desenler ön plandadır. Eserin serlevha bölümünde olduğu gibi burada da zemin mavidir.

Şemsenin içinde eserin bölümlerinden olan “ kitabu matla‟ul envar” manzumesi yazılıdır.

Ayrıca bu bölümde dörtlü sıra halinde Arapça yazılmış metinler vardır. Sayfanın b yüzünde a

yüzünde olduğu gibi dört sütundan oluşmuş Arapça talik yazıyla yazılmış ibareler söz

konusudur. A yüzünde yirmi satır mevcut iken, b yüzünde on dört satır mevcuttur.


Yıl: 3, Sayı:9, Aralık 2016, s. 174-185


178

Şekil 4 Halet Efendi 377 nolu eserin 4. varakı


Eserin on dördüncü sayfası ince mavi cetvelle çerçevelenmiş ve onun yanında altınla

işlenmiş bordür sayfayı dikdörgen şeklinde çerçevelemiştir. sayfanın üst ve alt kısımlarında

Farsça ibareler yer almaktadır. Sayfanın üst kısmında dört sütun iki satır; alt kısmı ise tek satır

ve dört sütundan oluşmuştur.

TİDSAD



179

Minyatürün kompozisyonuna gelince, sayfa zemini koyu yeşil ve mavi renk ağırlıktadır.

Alt zeminde ayrıca iki yonca motifi de mevcuttur. Sayfanın sol üst köşesinde yuvarlak bir ağaç

ve hemen altında aralarından çiçek çıkmış bir kaya ve kayanın önünde ise muhtemelen dua eden

bir zat bulunmaktadır. Bu zatın elbisesi gri ve kırmızı renktedir. Zatın başının üst kısmında göğe

doğru yükselen alevler o zatın kutsiyetini bizlere göstermektedir. Sayfanın alt kısmında koyu

yeşil zemin üzerinde üç kişi bulunmaktadır. Bunlardan muhtemelen ikisi bayan biri erkektir.

Erkeğin elbisesi mor, bayanların elbisesi ise üzerinde çiçek motifleri bulunan kırmızı bir elbise,

diğerinde ise sarı bir elbise mevcuttur.

İnce mavi çerçeve içerisinde kahverengi bordür ile çevrelenen otuz birinci sayfanın b

yüzü dört sütundan oluşur. Birinci sütun on bir satırdan, ikinci sütun dokuz satırdan, üçüncü

sütun altı, dördüncü sütun ise yedi satırdan oluşmaktadır. Buradaki Farsça ibareler talik yazıyla

beyaz zemin üzerine siyah mürekkep ile yazılmıştır. Sayfanın üst kısmında tam ortada Farsça,

“ hikâyet-i padişah –ı koned arz –ı hava ” ibaresi yazılmıştır.

Sayfanın alt kısmında mavi ve mor zemin üzerinde yedi kişi ve bir atın bulunduğu

kompozisyon yer almaktadır. Üst kısımda biri kırmızı elbiseli, diğeri ise açık yeşil elbiseli iki

kişi dağı andıran bir yerin arkasından ön zeminde bulunan kişilere doğru bakmaktadır. Arka

zeminde ayrıca bir at mevcut bulunmaktadır. Ön zemindekilerin biri bayan, diğer dördü ise

erkektir. Kadının önünde bir sepet ve onun yanında bir hançer bulunmakta kadının sırtında ise

bir kın ve onun içinde oklar yer almaktadır. Bayanın solunda bulunan kişi ise sakallı, sarı ve

açık mavi elbiseli bir adam mevcuttur. Sağda ise yeşil elbiseli bir adam oturmuş halde, onun

yanındaki ise muhtemelen düşünceli bir insan portresini andırmakta ve son olarak da yerde

yatan kırmızı elbiseli; sarığı yere düşmüş ve eli kabinin üzerinde yatan bir adam bulunmaktadır.



Yıl: 3, Sayı:9, Aralık 2016, s. 174-185


180


Bölümün son sayfası olan kırk üçüncü sayfa, diğer sayfalarda olduğu gibi b yüzünde

ince mavi cetvelle çizilmiş ve hemen yanında altınla çerçevelenmiş dikdörtgen şekil mevcuttur.

Sayfa dört sütundan oluşmuş, ilk ve dördüncü sütunlarda iki; ikinci ve üçüncü sütunlarda ise

dört satır bulunmaktadır. Sayfanın diğer bölümleri beyaz zemin üzerine kahverengi boyanmış,

muhtelif tipte çiçeklerle süslenmiştir. çiçeklerin hepsi birbiriyle bağlantılı olup; birinin kök

kısmı diğerinin başına yan tarafına temas ettiği görülür. Sayfanın sol yüzü ise herhangi bir

metnin bulunmadığı, beyaz zemin üzerine kahverengi desenlerle çizilmiş belirli şekillerde

çiçekler çizilmiştir. Helezonik, rumî motifler, pençler mevcuttur.

Eserin kırk dördüncü varağında bir başka bölüme geçildiği görülmektedir. Bu bölümde

Hüsrev ile Şirin kıssası manzum bir biçimde ele alınmış ve bu bölüme konu olmuştur. Bu bölüm

dört sütun ve on beş varaktan oluşmuştur. Bu sayfanın b yüzü dikey simetriğe göre

düzenlenmiştir ve içerisinde çeşitli çiçek türlerini barındıran motifler söz konusudur. Bu

motifler dikdörtgen bir düzlemin içinde çizilmiş, mavi zemin üzerinde altınla işlenmiş

desenlerden oluşmuştur. Bu dikdörtgenin hemen üstünde beş adet sivri uçlu tığlar mevcut

olmaktadır. Eserin bu bölümünde de rumi ve hatayi desenler ön plandadır. Bölümün adının

(kitab-ı Hüsrev ü Şirin) geçtiği alt dikdörgende de zeminin koyu mavi olduğu görülür. İçe doğru

yönelmiş mihrabiye, çeşitli renklerden oluşan rumî ve hatayî motifler bölümün adının geçtiği

yerde de mevcuttur. Ayrıca bu bölümde dörtlü sıra halinde Farsça yazılmış metinler vardır.

TİDSAD



181



Dikdörtgen şeklinde iki simetrikten oluşan 52. varak muhtemelen bir av

kompozisyonunu anlatmaya çalışmıştır. Diğer kompozisyonlarda olduğu gibi bu resim de mavi

cetvelle çizilmiş ve hemen yanında altınlı cetvel ile çerçevelenmiş bir simetrik düzen söz

konusudur. Dikdörtgenin üst kısımlarında dört sütun halinde yazılmış Farsça ibareler yer

almakta, resmin alt kısımlarındaki zemin mor, üst zemin ise mavi renge boyanmıştır. Mor renk

ile gösterilen yer bir tepeyi andırmakta ve bu tepenin eteklerinde bazı zevat ve hayvan

figürlerine rastlanılmaktadır. Kırmızı desenli bir elbise içerisinde siyah bir ata binmiş olan bir


Yıl: 3, Sayı:9, Aralık 2016, s. 174-185


182

bayan, bir elini ok sadağına götürmüş diğer eliyle de yayı tutmuş ve bir hayvanı gözüne

kestirmekte; mavi desenli elbisesiyle, kahverengi ata binen diğer bayan ise sağ elindeki kılıncı

ceylana saptamış ve ceylandan kanlar geldiği görülmektedir.

Resmin tam ortasında açık mavi renkli ata binmiş bir genç bayan ve üzerinde desenli,

koyu mavi renkli elbise mevcut olan bu kişi elinde kırbacı ile atı şaha kaldırmaktadır. Resimde

iki tavşan aynı yöne doğru koşmakta, tilki ise tavşanlara zıt yönde koşmaktadır. Arka planda

beyaz bir bulut ve ata binen dört şahıs mevcuttur. Bu kişiler ön planda olan bayanları düşünceli

bir şekilde izlemektedirler. Resimde beyaz bir ata binen bir kişi daha vardır; fakat bu kişinin

vücudu tam olarak çıkmamıştır.

Yüz kırk birinci varakta da diğerlerinde olduğu gibi simetrik bir şekil söz konusudur.

Dört sütundan mevcut olan bu kompozisyonda birinci ve ikinci sütunlar üçer satırdan; üçüncü

ve dördüncü sütunlar ise iki satırdan ibarettir. Alttaki sütun ise tek satırdan oluşmuştur.

Ön planda beyaz bir ata binmiş olan bir bayan ile kahverengi bir deveye binmiş genç bir

oğlan dikkati çekmektedir. Mavi desenli elbiseli bayanın elinde muhtemelen bir müzik aleti

olup onu tuttuğu görülür. Genç oğlan ise mavi ve kırmızı elbise giymiş bir elinde yay ve diğer

elini ok sadağına götürerek ceylanı avlamaya çalışmaktadır.

Bu kompozisyonda ön planda olan bir başka unsur dağ motifidir. Mezkur unsur mor

renkte olup üzerinde kırmızı ve sarı yoncalar açmıştır. Resimde tavşanlar, köpek ve ceylan aynı

yöne doğru koşmaktadır. Dağın arkasındaki zemin altınla işlenmiştir. Burada sağda iki bayan ,

solda iki genç erkek bulunmakta ve olayları incelemektedir. Bayanlardan biri mavi desenli,

diğeri kırmızı; erkeklerden biri açık mavi, diğeri kırmızı desenli elbise giymiştir.


TİDSAD



183

Şekil 11 Halet Efendi 377 nolu eserin 165. Varakı

Yüz altmış beşinci sayfaya baktığımızda aynı renkte ve ölçüde birbirine simetrik

çizilmiş dikdörtgenler mevcuttur. Asıl kompozisyonun solundaki şekil, şimdiye kadar ki

dizilimlerden farklı dizilmiştir. Üst taraf dört sütun on bir satırdan oluşurken alt taraf yataya

meyilli bir düzlemde birbirine paralel ibarelerden oluşmuştur. Kompozisyon metni ise üstte ve

altta olmak üzere sütunlardan oluşmuş Farsça ibarelerden mevcuttur. Muhtemelen bu

kompozisyon emirin sarayının iç dekorasyonunu göstermektedir. Dış yüzeyde koyu yeşil bir

ağaç, yeşil bir zemin, iki yatay sütundan oluşmuş açık mavi kiremit, evin sol tarafında biri üstte

diğeri altta olmak üzere iki pencere mevcuttur.

Sarayın iç zemini kahverengi olup alt kısmı ise üzerinde kırmızı çiçek motiflerinin

bulunduğu sarı renge boyanmıştır. Alt tarafta bir nedime emire sunmak üzere bir şeyler

dolduruyor. Tamamıyla mavi desenli elbise giymiş diğer nedime ise emire bir sepet içerisinde

meyve ikram ediyor. Emir ise başında tacı ve üzerinde açık kahverengi elbisesiyle dikkat

çekmekte, yanındaki kahverengi elbiseli nedimeyle muhtemelen muhabbet etmektedir. Sarayın

tavan kısmı iki kırmızı şeritle çizilmiş ve bu iki şerit arasında mavi- sarı desenli motifler

mevcuttur. Onun üstünde kubbeyi andıran bir figür söz konusu olup açık kahverengi kiremitten

oluşmuştur. Resimde gökyüzü kahverengi; bulutlar ise mavi renkte çizilmiştir. Bununla beraber

bölümdeki sarayın iç dekorundaki bazı yerler silik çıkmıştır.

Bu kompozisyon (189. varak ) eserin İskendername adlı bölümünden alınmıştır .

Muhtemelen alttaki resim de Büyük İskender‟in doğu seferini, buradaki yaptığı savaşlar ve o

andaki oluşan savaş atmosferini anlatmak istemektedir.

Eserin yüz seksen dokuzuncu varağının a yüzünde biri koyu yeşil diğeri kırmızı olmak

üzere iki bayrak bulunmakta ve her ikisinde de farklı çiçek motifleri vardır. Bu kompozisyon bir

savaş sahnesini canlandırmaktadır. Ön zemin mor, arka zemin mavi renklerden oluşmuştur.

Arkada kıvrımlı şekillerden oluşmuş bulutlar ile büyük, yuvarlak bir ağaç mevcuttur.

Kompozisyonun ana unsurunu oluşturan iki atlı birbiriyle savaşmakta birinde mızrak diğerinde


Yıl: 3, Sayı:9, Aralık 2016, s. 174-185


184

kılıç bulunmaktadır. Arka planda ise savaşa eşlik eden diğer askerler ve bunlardan bazılarının

çeşitli müzik aletleri çaldıkları görülmektedir .



Eserin son sayfasının sol alt köşesinde(233.varak) altınla çizilmiş motifler ön plana

çıkmıştır. Siyah, mavi ve altınla işlenmiş bordürlerle çerçevelenen dikdörgenin, ortasında

sürrealist olarak tasvir edilmiş iki kuş motifti mevcuttur. Burada helezonik halkari tarzının

izlerini taşıyan unsurlar vardır. Ayrıca kompozisyonun dışında kalan üst kısımda lekeler

görünmektedir.

TİDSAD



185

SONUÇ

Klasik edebiyatta tezhip sanatı, başlangıçta resmi evrakların süslemesinde kullanılmaya

başlanmış, daha sonra genişletilerek diğer alanlarda kullanılmaya başlamış, nihayetinde de

gelenek halini almıştır. Emir Hüsrev Dihlevi‟nin bu eserinde tüm varaklar mavi çizgilerle

çizilmiş, hemen yanında altınla işlenmiş çerçeve içerisinde resmedilmiş bir düzen vardır. Eserde

dağ motifleri genellikle mor renkten oluşmuş ve bu dağın arka kısmında sürekli bazı kişiler

bulunmuştur. Karakterlerin hemen hepsinde geleneksel giyim tarzının mevcut olduğu bu eserde

ağırlık erkek motifine verilmiştir

KAYNAKLAR

KURTULUŞ, Rıza, İslam Ansiklopedisi, “Emir Hüsrev Dihlevî” mad. Tdv. Yay. Cilt:11 2013,

İstanbul

Şemseddin Sami, Kâmûs-ül- A‟lâm, Mihran Matbaası 1891, C.III.

TÜRKMEN, Erkan, Emîr Hüsrev-i Dihlevi‟nin Hayatı Eserleri ve Edebî Şahsiyeti, Akmy,

Ankara ,1988.

ÖZKEÇECİ, İlhan, Türk Sanatında Tezhip, Yazıgen yayınevi, İstanbul,2014.

dehlevÎ’nİn hamse’sİndekİ tezhİp...

Documents