de voorste visie en - home | molenwereld · 2017-02-09 · maar de onderbouw, welke recent is...

Nr. 101, februari 2007

Maandblad over molens en hun opvolgers 10e jaargang, nr. 2

i n d i t n umme r o . a . :

H aan t j e de Voo r s t e

V i s i e e n mo l enbehoud

COLOFON

Redactie & administratie: Moerdijkstraat 39 2751 BE Moerkapelle,Tel./fax: +31 (0)79-5931303E-mail adres: [email protected]

Verschijning: Elf maal per jaar, als regel op de eerste woensdag van demaand. Gedurende de maanden juli en augustus verschijntéén gecombineerd nummer.

Uitgave:De 'Molenwereld' is een uitgave van de Stichting MolenwereldBenedenrijweg 521 2987 VA RidderkerkTel.: 0180-411018

Uitgever:dhr. Sj.J. VeermanNeptunushof 28 2931 XS Krimpen a/d LekTel.: 0180-524509E-mail adres: [email protected]

Redactie:dhr. J.S. BakkerMoerdijkstraat 37 2751 BE Moerkapelle,Tel./fax 079-5931303E-mail adres: [email protected]

dhr. B.H.J. MolsProvincialeweg Zuid 42, 4286 LM Almkerk,Tel.: 06-50283248E-mail adres: [email protected]

Advertenties:J. OttevangerMolenviergang 2 2761 BK ZevenhuizenTel.: 0180-638180 / Fax: 0180-638179 E-mail adres: [email protected]

Abonnementen:Tel.: +31 (079)-5931303 (na 18.00 uur) / Fax: +31 (079)-5931303Nederland (f 47,50) per jaar (incl. 6% BTW).

Overige landen Europa (f 65,-)Andere landen prijs op aanvraag.

De abonnementsprijs dient bij vooruitbetaling te worden voldaan.Abonnementen kunnen op ieder gewenst moment ingaanen worden automatisch verlengd tenzij een abonnement uiterlijk 1 december van het lopende abonnementsjaarschriftelijk wordt opgezegd.De in het lopende abonnementsjaar (van januari t/m december) reeds verschenen nummers worden na ontvangst van het abonnementsgeld direct toegezonden,indien nog voorradig.

Prijs losse nummers: in Nederland f 6,-; overig Europa f 7,- (exclusief porto)

Donateurs van de Stichting Molenwereld ontvangen het blad gratis bij een minimum-donatie van f 62,50. Op schenkingen en legaten aan de Stichting Molenwereld isartikel 24 lid 4 van de Successiewet van toepassing.

Bankrelatie:Voor Nederland: Postbank 4506935 / Rabobank 3750.30.867Voor België: Postcheque 000-1746998-28

Kopij:Zenden aan de redactie van de Molenwereld, Moerdijkstraat 39, 2751 BE Moerkapelle.

Lay-out en Druk:Vis Offset, Alphen aan den Rijn.

ISSN 1387-2974

© COPYRIGHT 2007 Stichting Molenwereld Moerkapelle.Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/ofopenbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook zondervoorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

I N H O U D pagina

Afsluitdatum van de kopij voor

het maartnummer van Molenwereld:

9 februari 2007.

R e d a c t i o n e e l

Molens Actueel 43

Bovenas De Hoop Wervershoof gebroken 48

Zuidwesterstorm verwoest Zeldenrust te Geffen 52

Papiermolen 58

Uit ’t kijkgat 58

Zoeker 59

Haantje de Voorste of in elk geval de oudste 61

Dit nummer van Molenwereld is buiten de gebruikelijke rubrieken vrij-

wel geheel gewijd aan één molen: Het Haantje in Weesp; also num-

mer-Haantje. Gelet op de indrukwekkende geschiedenis van deze molen

en zijn respectabele leeftijd zou nummer-Haan beter op zijn plaats zijn. In

Molenwereld 2006-11 heeft mr. J.H. van den Hoek Ostende het Amster-

damse verleden van deze molen grondig en uitvoerig beschreven. In dit

nummer graaft Nico Jurgens dieper in het verleden van deze molen, nu

niet op basis van archivalische gegevens, maar met de historie zoals die

in de molen zelf was terug te vinden, de bouwhistorie dus. Dat wordt dat

enerzijds teruggekoppeld aan het papieren verleden voor zover dat mo-

gelijk is en anderzijds tegen de achtergrond van de tijd. Het artikel zal

door sommige lezers op sommige punten misschien als moeilijk, te tech-

nisch of te eenzijdig worden ervaren. Aan de andere kant loont de

moeite wel, want soms bekruipt je de indruk alsof je bij Sherlock Holmes

over de schouder mag heen kijken.

Het artikel is ook om andere reden van belang. In het vorige nummer

stond de ‘restauratie-ethiek’ in het middelpunt. Wat mag of kan wel en

wat niet. Kan of mag het dat het oudste wipmolen bovenhuis in Neder-

land de container in moest of ging? Want dit bovenhuis, een eeuw ouder

dan zijn eerst nakomende soortgenoot, is vernietigd. Het Haantje in

Weesp prijkt nu met een nagelnieuw bovenhuis op een nagelnieuwe ko-

ker, zetel etc. Was dit onontkoombaar? Zo ja, is dan het nieuwe boven-

huis etc. een exacte replica van het oude? Het zijn vragen die de ernst

van de in het januari-nummer gestelde problematiek alleen maar onder-

strepen. Daar komt bij dat zonder het onderzoek van Jurgens het basis-

materiaal van de kennis over de historie van de molen zo in de container

was afgevoerd. Daarom is Het Haantje in Weesp een dubbel monument,

op zijn Duits: Denkmahl en Mahnmal: gedachtenis en aanmaning.

JSB

N.B. Tegelijk met het decembernummer van de Molenwereld is de factuurvoor het abonnementsjaar 2007 verzonden. Wilt u, als u die nog niet hebtvoldaan, s.v.p. voor spoedige betaling zorg dragen? Daarmee bespaart u de administratie veel werk en daarmee tijd.

10e jaargang 2007 nr. 2 43

Informatie voor deze rubriek: Redactie Molenwereld,p/a B.H.J. Mols, Provincialeweg Zuid 42, 4286 LM Almkerk. Tel.: 06-50283248 E-mail: bart68@planet .n l

Officiële start van het ‘Jaarvan de Molens’

Op 27 januari 2007 heeft Minister van On-derwijs, Cultuur en Wetenschappen, M.van der Hoeven officieel het ‘Jaar vande Molens’ geopend. Het startsein vielsamen met de opening van de grotedubbeltentoonstelling ‘Leven van dewind’ en ‘Meesters en Molens’ in hetNoordbrabants Museum te ’s-Hertogen-bosch. Het deel ‘Leven van de wind’schetst aan de hand van modellen, ont-werpen, schilderijen en gebruiksvoorwer-pen het bestaan van de Nederlandsemolen. Het deel ‘Meesters en Molens’heeft als subtitel ‘van Rembrandt totMondriaan’, en biedt een overzicht vande verbeelding van de molen in de Ne-derlandse kunst door de eeuwen heen.

Na ’s-Hertogenbosch is de tentoonstel-ling te zien in ’s-Gravenhage en Assen.Het jaar 2007 is uitgeroepen tot ‘Jaar vande Molens’ om aandacht te vestigen opde meer dan duizend wind- en watermo-lens die Nederland internationaal tot hetmolenland bij uitstek hebben gemaakt.Het moet leiden tot een landelijke steun-actie, want door achterstallig onderhouden dalende overheidssteun loopt Neder-land het risico in de toekomst veel molenste verliezen. De apart hiervoor opgerichteStichting Jaar van de Molens zal allerleilandelijke activiteiten coördineren en helptprovinciale, regionale en lokale organisa-ties bij het organiseren van evenementen.Alle activiteiten in het kader van het ‘Jaarvan de Molens’ zijn te vinden op de web-site www.jaarvandemolens.nl. Zo zal bij-voorbeeld de Nederwaard nummer 2 teKinderdijk op 11 mei de première hebbenvan de ‘Klucht van de Molenaar’, uitge-voerd door toneelgroep De Kale. Stich-ting Jaar van de molens.

Extra rijkssubsidie wegwerken restauratieachterstanden verdeeld

De gewezen koren- en pelmolen Hunsingo in Onderdendam is een van de molensdie in de prijzen is gevallen bij de verdeling van de extra gelden voor het wegwer-ken van restauratieachter standen. Sinds 1939 resteert van deze molen alleen nogmaar de onderbouw, welke recent is beschermd als incomplete molen. Voor de her-bouw beschikt men over het achtkant van de molen van Slaghekke in Rijssen. Doorde financiële injectie is de plaatsing van dit achtkant en daarmee het algehele her-stel van de molen een flinke stap dichterbij gekomen (foto H. Noot, 5 mei 2005).

Op 20 december 2006 is door de RACMin de Grote of Nicolaaskerk te Monnicken -dam bekendgemaakt welke 56 monu-menten in het kader van het wegwerkenvan restauratieachterstanden een bij-drage hebben ontvangen uit de be-schikbare middelen groot 32,9 miljoeneuro. Hiervan was voor molens circa 2,9miljoen beschikbaar, doch doordat inandere categorieën de bestedingsruimteniet volledig werd benut is dit bedrag intotaal 3,5 miljoen euro geworden. De vol-gende vijftien molens/molenrestantenhebben een subsidie ontvangen: - Borgmolen te Grouw e 210.000;- molenromp te Nijhuizum e 210.000;- de Gerewip te Hazerswoude-Dorp

e 210.000; - Amerikaanse windmotor te Mantgum

e 210.000;- strijkmolen E te Alkmaar e 210.000; - poldermolen K te Zuidschermer

e 210.000;- De Eendracht te Gieterveen e 210.000;- de Koggemolen te Aartswoud e 210.157;- de korenmolen te Dreumel e 180.333; - De Valk te Montfoort e 210.760;- de Sluismolen te Streefkerk e 212.157;- De Jager te Woudsend e 233.199; - Het Prinsenhof te Westzaan e 324.697;- De Verwachting te Tholen e 291.104;- Molen Hunsingo te Onderdendam

e 342.225.

44 10e jaargang 2007 nr. 2

M O L E N S A C T U E E L

vanaf 1 januari 2007 gratis verkrijgbaar isop de molens in Friesland. Friesland looptmet de uitgifte van de kalender vooruitop de start van de activiteiten in de pro-vincie, die is gepland op de NationaleMolendag 12 mei 2007. In Dokkum zaldan op een van de molens het startseingegeven worden. De provinciale com-missie hoopt het komende jaar regelma-tig van zich te laten horen. Zo wil men insamenwerking met Omrop Fryslân eenFriese molendocumentaire maken waar-bij twee grote restauratieprojecten opde voet gevolgd zullen worden.

Na drie jaar herstel voor De Haensmole te Grouw

Op 9 januari 2004 werd De Haensmole teGrouw door een schip omver gevaren(Molenwereld 2004-2-37). De restantenwerden destijds geborgen en opgesla-gen in de werkplaats van ProvincialeWaterstaat te Uitwellingerga, aangeziende Provincie Friesland toenmalig eige-naar was. Afgesproken werd dat de mo-len in handen zou komen van de Stich-

Uiterlijk is er niets mis met de Aeolusin Oldehove. Maar schijn bedriegt: destaart is er slecht aan toe (foto: H.Noot, 17 oktober 2005).

De geruïneerde Haensmole na de aan-varing van 9 januari 2004 (foto P. Tim-mermans).

Noodzakelijk herstel Aeoluste Oldehove naar vorengehaald

Het College van B en W van de ge-meente Zuidhorn heeft in december2006 een voorstel aan de gemeente-raad voorgelegd voor een vernieu-wing op korte termijn van de staart vanmolen Aeolus te Oldehove. Pas in 2010staat groot onderhoud gepland, dochdaarop kan met de staart niet ge-wacht worden wil de molen niet lang-durig tot stilstand komen. In het voor-stel wordt gevraagd een krediet vanruim 31.000 euro uit te trekken en deuitvoering van de werkzaamheden in2007 te laten verrichten. In juli 2006kwam de slechte staa(r)t aan het lichttijdens schilderwerkzaamheden aande molen. Door de slechte staat vande korte spruit was het zelfs niet meerverantwoord met de molen te kruien;de molen werd op het zuidwesten ge-zet om zo nu en dan nog wel te kun-nen draaien. De molen zal wordenvoorzien van nieuwe staartbalk, nieuwelange en korte schoren en een nieuwelange en korte spruit. De tot 1960 in hetbezit van de familie Reitsema zijndemolen wordt, samen met koren- enpelmolen De Leeuw, nog dagelijks ge-bruikt door P. Reitsema (en diens doch-ter). Zo is in molen De Leeuw in hetpakhuis een winkel ondergebracht enheeft de gemeente toestemming ver-leend tot het aanleggen van een ter-ras bij de molen.

Aanvragen die niet zijn gehonoreerdkunnen in de jaren 2007-2009 wellichtnog aanspraak maken, aangezien hetkabinet eind 2006 aanvullend 140 mil-joen euro beschikbaar heeft gesteld(waarvan circa 30 miljoen euro voorboerderijen, orgels en molens). Opval-lend is het grote aantal incomplete mo-lens dan wel molenrompen dat recht opeen extra subsidie is toebedeeld.

Friese Molenkalender 2007als voorschot op ‘Jaar van de Molens’

Op 13 december 2006 is door voorzitterL. Zwierstra van Stichting De Fryske Mole,als vertegenwoordiger van de provin-ciale commissie van het ‘Jaar van deMolens’, de Friese Molenkalender 2007gepresenteerd. Het eerste exemplaarwerd in het Provinciehuis te Leeuwardenoverhandigd aan gedeputeerde B. Mul-der. Met deze Friese Molenkalenderheeft Fryslân een mooie troef in handenom volop publiek te trekken naar de mo-lens die hier staan, waarvan er twaalfstaan afgebeeld op de kalender die



ting Poldermolens De Lege Midden endat herbouw op een nader te bepalenlocatie plaats zou vinden. Een kleine driejaar later is een bedrag van 100.000 euroverkregen uit de Subsidieregeling Ge-biedsgericht Beleid. Samen met de ver-zekeringsuitkering ter hoogte van circa100.000 euro is nu het moment aange-broken dat aan restauratiebedrijf Bouw‘75 uit Workum de opdracht tot herbouwkan worden verstrekt. Op initiatief vanWetterskip Fryslân krijgt de molen eennieuwe plek op het eiland de Burd, al-waar de molen ook weer zijn oorspronke-lijke functie zal vervullen. Het ligt in debedoeling de molen in november 2007weer bedrijfsvaardig op te leveren en inte zetten om een zomerpolder van 70hectare te bemalen.

Storm vernielt kap van deGroene Molen te Joure

De Groene Molen te Joure is als spinnen-kop met stelling een bijzondere molendie, ondanks inspanningen in 1999 vaneen groep vrijwilligers (Molenwereld 1999-6-125), sinds 2000 niet meer draaiend tezien is geweest. De molen is namelijk aaneen hoogst noodzakelijke herstelbeurttoe. Plannen om door middel van enkeleaanpassingen de molen maalvaardig temaken zijn er niet van gekomen, de mo-len fungeert dan ook slechts als behui-zing van de dieselmotor die de vijzelaandrijft. Wanneer de gemeente Skar-sterlan echter lang wacht met het terbeschikking stellen van middelen voordeze molen, zullen de kosten steeds ver-der oplopen. Zo zijn onder andere destellingdelen en het bovenhuis, waaron-der de horizontaal gepotdekselde kap,in slechte staat. Nadat reeds enkeleplanken van de kap ontbraken is op 18januari door de storm het finale oordeelgeveld en is de hele kapbedekking vande molen verdwenen. Voorlopig is dekap provisorisch dichtgemaakt om inwa-teren te voorkomen.

Officieuze start Jaar van de Molens te Dalen

Op nieuwjaarsdag 1 januari 2007 was opmolen De Bente in Dalen als eerste mo-len in het kader van het ‘Jaar van de Mo-lens’ een bijzondere activiteit georgani-seerd. De beide buurkinderen van demolen (2 en 4 jaar oud) mochten mettwee scheepsbellen luiden om op diemanier het ‘Jaar van de Molens’ letterlijkin te luiden. Onder het genot van eendrankje en een hapje werd deze ge-beurtenis feestelijk gevierd. Buiten aande stelling hingen al twee grote vlaggenmet het logo van het molenjaar erop enaan elk van de vier enden wapperde erook nog een! De zes vlaggen waren net

De Groene Molen te Joure als slachtoffer van de storm van 18 januari 2007 (foto: J.Steggink, 21 januari 2007).

De Bente te Dalen draait op 1 januari2007 vlaggend het Jaar van de Molensin (foto: H. Petit, 1 januari 2007).



voor kerstmis al vanuit Amsterdam speci-aal voor deze gelegenheid opgehaald.De wind was goed gezind en alle aan-wezigen vonden het een leuk initiatief.De beide vlaggen aan de stelling zullenhet hele jaar blijven hangen om ieder-een die langs de molen komt te latenweten dat 2007 een bijzonder molenjaaris! Gedurende dit jaar heeft molenaarHans Petit elke maand een extra activi-teit op de molen in verband met het‘Jaar van de Molens’ (zie daarvoor dewebsite: www.molendebente.com).

Plannen om De Hoop te Almelo te verplaatsen uit de koelkast

We schrijven 2005 wanneer de StichtingWindkorenmolen De Hoop te Almelo inhet geweer komt tegen de herinrich-tingsplannen van het Nieuwstraatkwar-tier (Molenwereld 2005-2-41). Sindsdien isde biotoop van De Hoop er door de in-middels gerealiseerde nieuwbouw in deomgeving niet beter op geworden. Demolen staat in een relatief oude wijk inde binnenstad en door toekomstigenieuwbouwplannen wordt de kans opeen nog slechtere biotoop alleen maargroter. Het gemeentebestuur speelt daar -om met de gedachte om de molen teverplaatsen naar een meer windvrijeomgeving. De stichting staat hier niet af-wijzend tegenover, omdat ze dit dan kancombineren met nieuwe exploitatiemo-gelijkheden waarvoor nu geen ruimte is.Het is niet voor het eerst dat het idee omde molen te verplaatsen op tafel ligt; in1988 is er ook al over gesproken (zie DeMolenaar 1988-48-1415). Uit de buurt omde molen kwam toen veel verzet.

Geld voor molen van Massierdefinitief toegezegd

Nadat op 10 mei 2006 het officiële start-sein voor de restauratie van de molenvan Massier werd gegeven, is met hetconserveren van de molenromp op 28november 2006 de restauratie iets laterdan gepland ook daadwerkelijk gestart(Molenwereld 2006-6-196/2007-1-4). In hetvoorjaar van 2007 zal molenmakerij Dijk -stra uit Sloten in zijn werkplaats eennieuwe stelling en een nieuwe kap ma-ken die naar verwachting in mei 2007 terplaatse kunnen worden aangebracht.De ruim 500.000 euro kostende restaura-tie is mede mogelijk door de beschikkingover Wavin-gelden vanuit de gemeenteDalfsen. Nu de restauratie daadwerkelijkin de uitvoeringsfase is beland is de ge-meenteraad op 8 januari 2007 unaniemakkoord gegaan met de beschikbaar-stelling van het bedrag ter hoogte van350.000 euro. Een en ander conform hetbestedingsvoorstel zoals besloten in degemeenteraad op 7 februari 2006 (Mo-lenwereld 2006-4-120). De Stichting Mo-len Massier heeft inmiddels concrete af-spraken gemaakt over de planning van

de restauratie. Het is de bedoeling datde molen in de zomer van 2008 geheelgerestaureerd is en weer kan malen.

Restauratie Sint Martinus te Didam gestart

Met de ontvangen subsidie van 50.000euro van de gemeente Montferland ishet geraamde totaalbedrag van 270.000euro beschikbaar voor de restauratievan de Sint Martinus te Didam (Molen-wereld 2006-12-406). De restauratie isdan ook eind 2006 van start gegaan enwordt uitgevoerd door molenmakersbe-drijf Groot Roessink uit Voorst. De oudePot-binnenroede wordt vervangen dooreen reeds in 2005 vervaardigd exem-plaar. Verder worden werkzaamhedenaan de staartbalk, korte en lange sprui-ten en het gehele gevlucht ter hand ge-nomen. Op 17 januari 2007 zijn de roedenuitgenomen en is de kap afgenomen.

Restauratie Concordia te Ede van start

Nu de gewijzigde vergunning (Molenwe-reld 2006-9-288) voor de restauratie vanmolen Concordia is afgegeven staatniets de langverwachte restauratie vandeze Edese molen meer in de weg. Mo-lenmakersbedrijf H. Endendijk uit Ter-schuur is in januari 2007 gestart met hetboventafelement van het in 2004 gede-monteerde achtkant. Eind februari zal deonderbouw in de steigers worden ge-plaatst en de werkzaamheden zullennaar verwachting in week 12 van 2008worden afgerond. Nadat het metselwerkvan de onderbouw onder handen is ge-nomen volgt - na tussentijdse plaatsingvan het ondertafelement en de stelling -

plaatsing van het achtkant en kap rondde zomervakantieperiode van 2007. Hetgevlucht wordt voorzien van fokwiekenen de staart van een rondgaande krui-ketting. Voor de ruim 600.000 euro kos-tende restauratie is nagenoeg volledigedekking gevonden dus de restauratiekan in zijn totaliteit worden uitgevoerd.Een maalvaardige oplevering is namelijkals voorwaarde gesteld bij de afgege-ven subsidies.

Wadenoijse poldermolen laat (toch) met zich slepen

In november 2006 bleek dat de verplaat-sing van de Wadenoijse poldermolen totgevolg zou hebben dat bouwkundigedetails (wellicht) verloren zouden kunnengaan (Molenwereld 2006-12-407). Dekans dat de Wadenoijense poldermolenverplaatst gaat worden naar natuurge-bied De Steendert in Est is sinds decem-ber 2006 echter weer zeer reëel. Binnende Tielse welstandscommissie is een meer-derheid nu voor verplaatsing, waar diteen maand eerder door de verdeeld-heid van meningen nog negatief uitviel. De argumenten die tot twijfel leiddenblijven evenwel van kracht, immers ener-zijds moet niet met een monument datintact is onnodig gesleept worden, dochanderzijds is handhaving op de huidigelocatie verre van ideaal. Een van de ar-gumenten die de doorslag heeft gege-ven is het feit dat de molen op zijn nieuweplek weer daadwerkelijk een functie inhet waterbeheer krijgt. In januari 2007heeft het College van B en W dit wel-standsadvies overgenomen, met als aan -vullende voorwaarde dat eerst de beno-digde financiën verzameld zijn alvorenstot demontage wordt overgegaan.

De onderbouw van de Concordia staat nu nog als bijna verstopt in de veevoederfa-briek van Van de Craats (foto H. Noot, 28 mei 2006).



Groot onderhoud aan molenDe Windhond in Woerden

Eind vorig jaar heet molenmaker Verbijgroot onderhoud uitgevoerd aan demolen De Windhond in Woerden, voorvelen nog altijd de molen van Hoogen-doorn. De werkzaamheden betroffenvooral de kap en de staart. Zo is de be-dekking van de kap beplakt met EPDM.Ook is er een nieuwe bilinga korte spruitaangebracht plus een nieuwe langeschoor. De andere lange schoor werdaangescherfd met een goed stuk vande oude schoor. Verder is er een korteschoor aangescherfd en werd er herstelaan de overring uitgevoerd.

Strijd om voortbestaan van De Otter in eindfase

Voor houtzaagmolen De Otter wordt hetop 1 februari 2007 een kwestie van (over-)leven of dood. Dan behandelt de Raadvan State het beroep dat de eigenaarvan de molen heeft ingediend tegen deweigering van het stadsdeel Westerparkvan Amsterdam om een monumenten-vergunning te verstrekken die de ver-plaatsing van de molen naar een wind-rijke locatie mogelijk maakt.Direct nadat De Otter in 1996 was geres-taureerd, doken er diverse plannen opvoor hoge bebouwing rondom de mo-len. Tevergeefs verzette de eigenaar zichtegen die plannen met alle ter beschikkingstaande procedures en werd De Otter inde daarop volgende jaren compleet in-gebouwd. Als gevolg van deze bebou-wing bleek de molen niet meer te kun-nen werken -zoals door de eigenaar enmolendeskundigen was voorspeld- enbleef er dus niets anders over dan demolen te verplaatsen naar een windrijkeplaats, omdat een stilstaande molen tenprooi valt aan verval.

Voor deze verplaatsing is een monumen-tenvergunning nodig en het stadsdeeldat daarover gaat weigert die uit te ge-ven. Volgens het stadsdeel is er vol-doende wind overgebleven en wil mende molen niet uit het stadsbeeld kwijt. Deeigenaar stelt daartegenover dat de af-gelopen jaren keihard is aangetoonddat de molen niet meer kan draaien endat zij haar verplichtingen om de molenin goede conditie te houden daardoorniet meer kan nakomen omdat als ge-volg van de stilstand de kosten aanmer-kelijk stijgen terwijl de subsidies daarvoorteruglopen. De provinciale subsidie valtdoor de stilstand zelfs helemaal weg.Het stadsdeel dat tijdens de procedurestegen de bouwplannen steeds volhielddat de molen als werkend monumentbehouden moest blijven, gaat nu dusnog slechts voor het ‘plaatje’ in hetstadsbeeld waarbij zij verzwijgt dat ditplaatje een triest beeld zal zijn van eensteeds verder in verval rakende molen.Uitzicht op een wrak zal het uiteindelijkeresultaat zijn.De eigenaar heeft in Uitgeest (de baker-mat van de ‘paltrokmolen’, het type vanDe Otter!) een uitnemende plaats ge-vonden met gegarandeerde windvangwaar de molen tot in lengte van jarenkan gaan zagen voor de naastgelegenambachtelijke botenwerf en molenma-kerij.Hopelijk geeft de Raad van State voor-rang aan de landelijke waarde van ditrijksmonument boven de wens van de lo-cale overheid (die heeft aangetoondgeen goede voorwaarden voor dit mo-nument te willen scheppen) en staat zijde verplaatsing van De Otter toe. Het isimmers een zaak van leven of dood...Stichting Houtzaag molen De Otter.

Omgeving molen De LeeuwAalsmeer onder druk

Sinds de grote restauratie van 1996 is dekorenmolen De Leeuw in Aalsmeer weereen sieraad voor de dorpskern. Als bij zo-veel molens in de bebouwde kom is deomgeving sterk aan veranderingen on-derhevig. Al voor de restauratie is de mo-len aan één kant volkomen ingebouwddoor een groot zorgcentrum met aan-leunwoningen waardoor de landschap-pelijke waarde van de molen sterk is be-perkt. Vanaf de kant van de ringvaart vande Haarlemmermeer steekt nog slechtsde halve romp boven de stelling en bovende bebouwing uit. Ook aan de anderezijde is de bebouwing veel te hoog. Nu ligter een bouwplan om ook naast de moleneen zeer groot pand te bouwen. Waar destelling van de molen eindigt (acht meterhoog) wil men een muur bouwen van on-geveer 65 meter lang en ook acht meterhoog. De lengte vanaf de straat zal onge-veer honderd meter zijn. Aan de straat-zijde komt er op de begane grond een su-permarkt met daarop twee verdiepingenplus dak. De achterkant is lager: één ver-dieping. Een gedeelte van het parkeerter-rein grenzend aan het molenterrein wordthierdoor bebouwd. Oud-eigenaar en mo-lenaar Van den Born vindt dit een kwalijkeontwikkeling. De visuele waarde van demolen in landschaps- en dorpsbeeldneemt af en De Leeuw wordt zo volgenshem langzamerhand klein duimpje tussende reuzen. De molenstichting is met debouwplannen akkoord gegaan op voor-waarde dat op kosten van de projectont-wikkelaar op een roede fokken wordengemaakt. Naar het idee van Van denBorn begint de situatie te lijken op die vanDe Otter in Amsterdam.

De Windhond in Woerden met een stel-ling voor het aanbrengen van deEPDM op de kap (foto D. Kenbeek, 15november 2006).

Zaagmolen de Otter aan de Kostverlorenvaart, de laatste vertegenwoordiger van deruim tachtig Amsterdamse zaagmolens (foto jsb, 31 januari 2005).

Het voorover hangende gevlucht van dichtbij, verzekerd met kettingen (foto A.N.Peereboom, 30 december 2006).


Korenmolen De Hoop te Wervershoofwerd anderhalf jaar geleden op 7 mei2005 na restauratie opnieuw feestelijk ingebruik genomen (Molenwereld 2005-6-192/193). De vreugde was helaas van re-latief korte duur. Op zaterdagochtend 30december 2006 brak de as waardoormet name het wiekenkruis fors werd be-schadigd. Die zaterdagmorgen gaf mo-lenaar Adrie Peereboom les aan mole-naars in opleiding. Er was voldoendewind om zonder zeil te draaien en na hetlichten van de vang liep de molen meteen normale gang, zo’n zeventig ein-den. Af en toe gingen de remkleppenwat open. Alles was in orde. Vervolgenskregen de leerling-molenaars in DeVang, het gebouwtje naast de molentheorie over het molenaarswerk. Om demolen in de gaten te houden werd hetluik voor het noordelijke raam werdopengemaakt. Daarna wilden ze weerde molen ingaan om graan te malen.Eén van de leerlingen opende de deuren zei: ‘De molen staat stil’. Ze zagen demolen in een vreemde positie stilstaanen renden onmiddellijk naar de molentoe en hoorden nog net de molen evendoor de pallen lopen, daarna was hethelemaal stil, tegen half 11. Toen drongde ernst van de situatie tot hen door enwerd er alarm geslagen. Vervolgens wer-

Het afnemen van het gevlucht nog diezelfde dag (foto A.N. Peereboom, 30 december 2006).

De Hoop met het voorover hangende gevlucht (foto A.N. Peereboom, 30 december 2006).


Bovenas De Hoop Wervershoofgebroken

De breuk van de as in de kap (foto A.N. Peereboom, 30 december 2006).



De Hoop in Wervershoof na het afnemen van het wiekenkruis. De foto maakt duidelijk dat het ongeval - hoe ernstig ook - letterlijk en figuurlijk wonderlijk goed is afgenomen. Er was nietveel voor nodig geweest om het afgebroken kruis te laten vallen.Dat dit waarschijnlijk niet zonder gevolgen zou zijn geweest voorde op de foto zichtbaar zijnde panden laat zich raden en mogelijkook voor hen die daar verbleven (foto: A. Koopal, 1 januari 2007).

den snel maatregelen genomen om er-ger te voorkomen. Blijkbaar had de (stalen) bandvang hetbovenwiel volledig geblokkeerd en brakde as. Het gevlucht dompte nu voorovermaar bleef wel hangen. Wonder bovenwonder is het niet gevallen wat bij eenasbreuk eer regel dan uitzondering is.Kort daarna heeft de molenmakersfirmaKistenmaker en Korver de bovenas ge-

fixeerd. Na aanbrengen van hijsstroppenis het gevlucht gestreken. Persoonlijk let-sel deed zich niet voor. De precieze oor-zaak wordt verder onderzocht. Hiernakan op basis van mogelijke verzekerings-uitkering in overleg met de gemeenteWervershoof worden bekeken hoe snelde molen weer maalvaardig kan wordengemaakt.



Gemaal Oudkarspel inzetvoor monumentenstatus

De Stichting Regionale ArcheologieGheest manambocht (RAG) zet zich invoor het toekennen van een monumen-tenstatus aan het gemaal van de Derg-meer te Oudkarspel, inclusief de mole-naarswoning en de omringende grond.Ze heeft een handtekeningenactie opge-start om daarna begin 2007 met het Col-lege van B en W van de gemeente Lan-gedijk te spreken. De RAG probeertzoveel mogelijk al dan niet historische in-stellingen bij de actie te betrekken om hetdraagvlak zo breed mogelijk te maken.Zo is professor Borger van de Universiteitvan Amsterdam eveneens de meningtoegedaan dat het complex van cultuur-historische en archeologische waarde is.Met het opnieuw in bedrijf krijgen hooptde groep initiatiefnemers, inclusief eige-naar de Vries van het molenaarshuis engemaal, de herinnering aan de droog-makerijen in het Geestmerambacht weerlevendig te krijgen. De 42 ha grote Derg-meer is één van de oudste droogmake-rijen van Nederland, waarvan de ge-schiedenis terug gaat tot 1542. Tot destichting van het gemaal werd de Derg-meer met de aangrenzende en in de-zelfde tijd drooggemaakte Kerkmeer be-

malen door een vijzelmolen met eenvlucht van 20,15 m. De molen bemaaldeniet alleen de door een tocht verbondenbeide meren, maar ook het zgn. Krom-water en de Pompstukken. Of de monu-mentenstatus van het gemaal nu ge-meentelijk, provinciaal of van rijkswegeis, is hierbij van ondergeschikt belang.

Woningbouw mogelijke reddingmolen Hof van Souburg

De molen van de polder Hof van Sou-burg staat sinds het strijken van de roe-den in 1997 al weer bijna tien jaar verderte verkommeren op zijn huidige locatie inAlblasserdam, ondanks enige consolida-tiewerkzaamheden in 2004 (Molenwereld2004-3-129). Mogelijk komt er een oplos-sing voor deze bijzondere gemetseldepoldermolen doordat de molen vanwegede molenbiotoop een bouwplan nabijde molen in de weg staat. De gemeenteAlblasserdam heeft namelijk bouwplan-nen voor de Lange Steeg, maar dezeplannen worden door de geldende mo-lenbiotoop van deze aan de overkantvan de Alblas gelegen molen beperkt(zie Molenwereld 1999-9-174). De ge-meente en de provincie Zuid-Holland zijnin overleg over de manier waarop het

bouwplan en de zogenoemde molenbio-toop in elkaar kunnen passen. Mogelijklevert het bouwproject zo veel op dat degemeente een bijdrage kan leveren aande restauratie van de in particulier bezitzijnde molen. Verplaatsing van de molenis een optie, maar dat heeft volgens degemeente in eerste instantie geen voor-keur.

Subsidie en prijstoekenningvoor Stichting De Arkduif

Begin november 2006 was een bedragvan 140.000 euro beschikbaar voor derestauratie van De Arkduif (Molenwereld2006-12-408). Per januari 2007 kan deStichting De Arkduif beschikken over eenbedrag dat in totaal is aangegroeid totcirca 370.000 euro. Dit is nagenoeg vol-doende om de geschatte kosten van derestauratie volledig te dekken. Zo heefthet Prins Bernhard Cultuurfonds een be-drag van 40.000 euro toegezegd en isvoor een bedrag van 200.000 euro debeschikking afgegeven. Wanneer allesvolgens plan verloopt, zal de stichting ditvoorjaar opdracht geven tot de start vande herstelwerkzaamheden. Er zou dangestart worden met de reparaties dienodig zijn om de molen weer veilig te la-

De Hoop in Wieringerwaard na storm vleugellam

Molen De Hoop in Wieringerwaard en zijn naamgenoot inWervershoof zijn als korenmolen bijna buurmolens en nu ooklotgenoten. De zware storm van donderdag 18 januari maaktdeze molen tot slachtoffer. De molenaars gingen de zater-dag erna, na twee weken afwezigheid, weer naar de molentoe en zagen tot hun verbazing dat hij in de rouw stond! Hetroedtouw stond snaarstrak. In de kap zagen ze het bovenwiel‘gewoon’ rechtop en nadere inspectie leerde dat er duide-lijke torsie zichtbaar was net achter de vulstukken richtinghals. De as vertoonde een diepe scheur, maar alles hing nogbij elkaar. Opmerkelijk is dat deze molen, evenals die in Wervers -hoof een zwichtstang door de as heeft. De pensteen bleek doormidden te liggen, maar meer schade was er niet! Vermoede-lijk wilde de molen er in een vlaag vandoor gaan, maar hieldde vang wel. Doordat het gevlucht vanwege de manier vanvastzetten met lange roetouwen ‘de ruimte kreeg’ kwam mo-gelijk het kruis in beweging maar het bovenwiel met achter-ste deel van de as ‘gaf geen krimp’, met het fatale gevolgdat de as brak. Bij de demontage bleek dat de ous oude endiepe scheuren vertoonde. Ook hier is het ongeluk wonderboven wonder goed afgelopen. Wanneer dit onder hetdraaien was gebeurd waren de risico’s veel groter geweest.De molen van had nog in zijn watermolentijd, in 1864, een ijze -ren haspelwiekenkruis gekregen met uiteraard de daarbij be-horende as. Na een roedenbreuk in 1916 werd het totale ge-vlucht vervangen door de as en roeden van een van demolens van de Bovenkerkerpolder onder Amstelveen. De mo-lens van deze polder waren in 1914 buiten bedrijf gekomendoor de stichting van een dieselgemaal. De as was in 1894gegoten bij Enthoven in Den Haag en droeg nummer 691. Demolen is sinds 1962 eigendom van de gemeente, eerder vande bekende molenaars Rezelman, en was nog in de jaren ‘90van de vorige eeuw ingrijpend gerestaureerd, waarbij op 1april 1995 twee nieuwe Straathof-roeden werden gestoken.

jsb.

De korenmolen van Wieringerwaard nog in goede doen. Demolen ligt, als bij binnenkruiers gebruikelijk, vast met langeroetouwen aan het ondertafelement en het kruis relatief veelbewegingsvrijheid geven, bovendien wordt de roe naar de rompgetrokken (foto jsb, 3 juli 1998).



ten draaien en met een opknapbeurtvan de buitenzijde. De acties van destichting om middelen bijeen te brengenis voor de gemeente aanleiding ge-weest de stichting uit te roepen als win-naar van de Bodengravenprijs 2006. Op2 januari 2007 werd door burgemeesterBorgdorff de prijs overhandigd met demededeling verheugd te zijn over hetherstel en behoud van de molen.

Molens gemeente Rijnwoudein andere handen

Begin 2006 werd door inwoners van Ha-zerswoude-Dorp het initiatief genomenom een stichting op te richten waarin mo-len Nieuw Leven kon worden onderge-bracht, aangezien de gemeente Rijn-woude haar molenbezit (Nieuw Leven teHazerswoude Dorp en de Rijnenburger-molen te Hazers wou de/ Rijndijk) omwillevan kosten af zou willen stoten (Molen-wereld 2006-3-87/88). Korte tijd daarnamaakte Stichting Molen De Haas te Bent-huizen bekend beide molens te willen‘adopteren’ en onder te willen brengenin twee aparte stichtingen (Molenwereld2006-5-163). Tot een besluit kwam het,ondanks gesprekken met de gemeentedoor beide, initiatief nemende, partijen,nog niet (Molenwereld 2006/6/205). Op19 december 2006 is door de gemeenteRijnwoude en de Stichting Molen DeHaas een intentieovereenkomst gete-kend tot overdracht van de molens aantwee afzonderlijke stichtingen. In dezestichtingen zullen naast vertegenwoordi-gers van Stichting Molen De Haas inwo-ners uit beide dorpskernen zitting ne-men.

Nieuwe kap voor De VijfGebroeders te Heinkenszand

Het herstel van De Vijf Gebroeders teHeinkenszand komt langzaam maar ze-ker tot een hoogtepunt. Nadat begin2006 herstelwerkzaamheden aan hetvoegwerk van de romp en de vloerengereedkwamen (Molenwereld 2006-3-86) is de molen sinds juni 2006 weer voor-zien van een stelling, gevolgd doornieuwe toegangs- en stellingzolderdeu-ren en het plaatsen van kozijnen en ra-men. Eind 2006 is men gestart met het inelkaar zetten van de nieuwe kap, voor-zien van een nieuwe bovenas. Deze is op

De Pendrechtse Molen malend in volornaat (foto: B. Zinkweg,12-04-2006).

Activiteitenverslag 2006 De Pendrechtse Molen

De Pendrechtse Molen heeft het jaar2006 afgesloten met een totaal van630.166 omwentelingen, gedurende 138dagen bij elkaar gedraaid. Molenaar B.Zinkweg heeft als gastgevend molenaargedurende dit jaar diverse molenaars inopleiding mogen ontvangen en eengroot aantal groepen ontvangen voorrondleidingen. Bijzonder waren de rond-leidingen eind mei aan drie verschillendeploegen van de beroepsbrandweer vande Pottumstraat, die de eerste uitruk-ploeg zijn voor de molen. In het laatsteweekend van januari was de molen rust-punt in de Midwinterwandeltochten, ge-organiseerd door de Rotterdamse Wan-delsportvereniging en op 10 septemberwaren er door de GZH georganiseerdewandelingen met ongeveer 100 bezoe-kers. Ook dit jaar hebben er weer vlag-gen aan de molen gewapperd om in dedaarvoor bestemde weken aandacht tevragen voor collectes van respectievelijkde Nierstichting, het Rode Kruis, het Epi-lepsiefonds, de Hartstichting en het Ko-ningin Wilhelminafonds. Dit alles onderhet motto ‘maak reclame voor een goed

doel en je maakt reclame voor jezelf’.Ten behoeve van het in 2006 ingediendePIP is de molen door molenmaker Alexvan de Perk van de firma De Geldergeïnspecteerd en voor diverse klussenkostenramingen opgesteld. Naast het ineigen beheer uitgevoerde klein onder-houd zijn eind juni de molenmakers aande molen geweest voor een reparatieaan de wateras, het vullen van krimp-schuren in windpeluw en koppen van devoeghouten, herstel van de afdekkingvan de spruiten en voor het vervangenvan de bovenschenkels van de Dekker-wieken. In juli 2006 is door de Nebestad-viesgroep met een specialistisch appa-raat het metselwerk onderzocht werdnaar scheuren die evenwijdig aan de bui-tenkant lopen. Vastgesteld werd, dat ergéén grote, diepe, wijde laterale scheu-ren aanwezig zijn. In oktober werd dit on-derzoek voortgezet door Injection Neder-land: op verschillende plaatsen boordenzij gaten in het metselwerk om vervol-gens te kijken hoe snel daarin waterwegzakte. Tijdens deze proefnemingenzijn diverse monsters steengruis en met-selspecie, boorkernen en een paar ste-nen meegenomen voor nader onder-zoek.

Nadat de storm van 18 januari de noodkap van de molen van Heinkenszand hadweggevaagd kon snel de echte kap geplaatst worden: een geluk bij een ongeluk(foto: Joop Vendrig, 25 januari 2007).

25 januari op de romp geplaatst. De ver-vroegde plaatsing (een week eerderdan gepland) werd noodzakelijk, nadatop 18 januari 2007 de noodkap van demolen was afgewaaid. Na het plaatsenvan de kap zal Adriaens Molenbouw uitWeert nog circa 2 maanden nodig heb-ben om het overige gaande werk te her-stellen en zullen naar verwachting eindmaart de roeden worden gestoken. Inapril beschikt Heinkenszand dan weerover een draaivaardige molen, die laterin het jaar door de Stichting Molen DeVijf Gebroeders officieel in gebruik zalworden genomen.


Molen Zeldenrust te Geffen is op 18 januari2007 voor de derde maal in zijn bestaan,zij het nu niet gepland door natuurge-weld, op de grond terecht gekomen. Zobegon het ‘Jaar van de Molens’ nogvoor de officiële start op 27 januari 2007wel erg triest.

De zware zuidwesterstorm die donder-dag 18 januari over Nederland raasdeheeft een zware wissel getroffen op hetaantal Geffense molens dat daarmeeplotsklaps is gehalveerd. Na 25 jaar opzijn huidige locatie is de standerdkastvolledig verwoest en is een van de roe-den gebroken. Of de in 1991 nieuw ge-stoken bovenas nog bruikbaar zal zijnhangt af van de feitelijke schade diedeze heeft opgelopen die mogelijk nietzichtbaar waarneembaar is.

VerplaatsingenOorspronkelijk stond een voorgangervan de huidige molen vanaf 1621 buitende bebouwde kom van Geffen, alwaardeze in 1870 plaats moest maken voorde aanleg van de spoorlijn ‘s-Hertogen-bosch - Oss. Eind negentiende eeuwwerd de molen nogmaals gedemon-

teerd en gereconstrueerd, doch nu bin-nen de bebouwde kom van Geffen opeen steenworp afstand van de in 1875 teGeffen herbouwde De Vlijt. In 1934 liet de toenmalige molenaar W.Daniëls de molen verdekkeren, uitge-voerd door de Zuid-Hollandse molenma-ker Van Beek. Beelden daarvan zijn tezien in ‘Stoere Werkers’, de bekende filmvan Roosdorp. Omdat de werkruimte ineen standerdmolen te klein was liet Da-niëls in 1939 de galerij dichtmaken, waar-door een standerdmolen van uitzonder-lijk model ontstond, een merkwaardigeaanpassing aan het veranderend mole-naarsbedrijf. Zo bleef de molen tot 1956in bedrijf.Eind jaren zestig trad voor beide molenszwaar verval in. De gemeente kochtbeide aan om ze te behouden. Ze wer-den (nogmaals) verplaatst, waarbij in1981 de Zeldenrust aan de Elzendreefnagenoeg volledig opnieuw gebouwdwerd. Hierbij ging het rijkelijk van uit de17e tot en met de 20e eeuw daterendeinscripties voorziene interieur verloren enleek de molen qua uiterlijk in niets op demeeste recente vorm zoals dat in 1939was ontstaan. Zo was de kast van de wit

Zuidwesterstorm verwoestZeldenrust te Geffen

Bart Mols

<In 1991 werd een geheel nieuw kruiswerk gemaakt voor de Zeldenrust. De vervan-ging ging op een wel heel bijzondere manier: Twee grote kranen tilden de kast vande standerd af en hielden deze ‘even opzij’, waarna een derde kraan het oude kruis-werk verwisselde voor het nieuwe. Binnen enkele uren was de operatie voltooid (fo-to’s Nico Jurgens).

Gestreken zijwand (foto Johan Straver).



‘In de tijd dat de kast zweefde in 1991maakte Nico Jurgens een foto verticaalomhoog van voegburrie en steenbalk.Men kijkt dus door het gat in de zol-der tegen de steenbalk aan. Op de fotois te zien dat de brasem tweedelig is,zoals dat meestal het geval is.’

De onbeschadigde standerd steekt schril af tegen de rest (foto: P. van Kessel, 19 januari 2007).

Op het eerste gezicht lijkt de bovenas onbeschadigd, wel lijkt de windpeluw gekan-teld te zijn (foto: P. van Kessel, 19 januari 2007).

De dag na de storm is de schade inhet winterzonnetje goed zichtbaar(foto: P. van Kessel, 19 januari 2007).

Op 12 april 1991 leggen molenmakerseen laatste hand aan het nieuwe kruis-werk voor de plaatsing, niet vermoe-dend van het lot dat de molen in 2007trof (foto: Nico Jurgens).



met groene zoom gekleurde voorgangernamelijk veel forser qua omvang door-dat deze, zoals hierboven vermeld, aangalerijzijde tot en met de kap werd uit-gebouwd.

OorzaakDe standerd zelf is volledig intact gele-ven op één essentieel onderdeel na, depin bovenop de standerd, welke is afge-broken. Nu is het hele kruiswerk van demolen in 1991 vernieuwd, waarbij voorde standerd een perfecte stam was ge-vonden naar het zich liet aanzien. Datblijkt ook wel, want die heeft geen krimpgegeven. Bij de demontage van de om-ver gevallen kast is evenwel geblekendat de pin verrot was (bruinrot). Dit wasuiteraard aan de buitenkant niet te zien.

HerbouwHet is te hopen dat herbouw van de mo-len even voorspoedig plaatsvindt als devoorgaande keren toen de molen van-wege verplaatsing opnieuw werd opge-richt. Het zou tevens een mooie gele-genheid zijn om recht te doen aan hetbijzonder-historische uiterlijk wordt ge-daan door een op de molen van 1939gelijkende standerdmolen te bouwen in

plaats van een model ‘dertien in een do-zijn standerdmolen’. In die vorm was hijimmers een bijzonder voorbeeld van een

molen die ‘met zijn tijd meeging’, albleek die niet bij te benen.

De ‘moderne’molen met het in 1939 verkregen uiterlijk: verdekkerd en met uitbouwop de galerij (foto: 1960 M. van Hoogstraten/Stichting Levende Molens).



Geluidswal voor (nog meer)rust op kerkhof Serooskerke

De Raad van State oordeelde in 2006 dathet aan te leggen deel van de nieuweN57 ter hoogte van De Jonge Johanneste Serooskerke niet voldeed aan milieu-technische eisen én dat onvoldoende re-kening was gehouden met de molenbio-toop (Molenwereld 2006-7-242). Doorgewijzigde regelgeving ten aanzien vande methode om luchtvervuiling te me-ten, is het milieutechnische bezwaar vande baan. Rijkswaterstaat en de provincieZeeland denken een oplossing te heb-ben gevonden voor de problemen metbetrekking tot de molen, namelijk hetaanpassen van de molen en het laaghouden van de bomen bij het kerkhof. Ei-genaar Vergroesen denkt daar het zijnevan en daarmee is de strijd om de aan-leg van de N57 nog niet gestreden, aan-gezien de geplande geluidswal om derust op het kerkhof te waarborgen (!) nogsteeds in de plannen voorkomt. Verhogen,verplaatsen of verlagen van de geluids-wal zijn de drie mogelijke oplossingen,waarvoor de eigenaar contact heeft ge-zocht met Vereniging De Hollandsche Mo-len. De gemeente Veere heeft op voor-hand al aangegeven dat ze niet van planis de geluidswal te verlagen, zodat eennieuwe gang naar de Raad van Statezeer waarschijnlijk wordt geacht.

Extra geld voor restauratiemolen Zoutelande

Als alles mee zit start molenmakerij Verbijdit voorjaar met de noodzakelijke restau-ratie van de molen van Zoutelande. Hethekwerk is in dusdanig slechte staat dathet op plaatsen met touw bij elkaarwordt gehouden. Dat is letterlijk de eind-jes aan elkaar knopen! Zo zal Verbij on-der andere het hekwerk vernieuwen,een nieuwe windpeluw leggen en hetmetselwerk herstellen. De gemeenteVeere heeft een bedrag van ruim 70.000euro overgehouden uit een oude subsi-dieregeling en is bereid een deel hiervanaanvullend te bestemmen voor de res-tauratie van de molen. De gemeentehad namelijk al een bedrag van circa130.000 euro gereserveerd voor de res-tauratie die rond de 200.000 euro moetgaan kosten. De molen van Zoutelandeis de laatste molen van de gemeenteVeere die gerestaureerd moet wordensinds deze in 1984 zijn laatste grote res-tauratiebeurt onderging.

Bekrachtiging gift De Kameelopgeschort

Aan het Doelenplein te Schiedam moetde in 1868 gesloopte moutmolen De Ka-meel het start- en eindpunt worden voor

de reeds bestaande molenroute langsde ‘Schiedamse reuzen’. De nu in hetJene vermuseum inwonende StichtingSchiemdamse Molens zal tevens in demolen kantoor gaan houden. Van debenodigde 2,3 miljoen euro moet nogeen bedrag van 800.000 euro gevondenworden, alvorens met de bouw gestartkan worden. De bij het afscheid van bur-gemeester Scheeres door de gemeentetoegezegde gift van 650.000 euro kan pasverzilverd worden wanneer dit restant -bedrag bijeen gebracht is. Aangezien ditultimo 2006 nog niet het geval was, is degift nog niet formeel beschikbaar ge-steld. De Stichting De Schiedamse Mo-lens verwacht niet dat dit de herbouw ingevaar brengt, aangezien de start hier-van rond de zomer van 2007 gepland is.Wanneer in het voorjaar het tekort is ge-dekt, dan heeft de gemeente nog tijdgenoeg om het besluit te bekrachtigen.

Toch start restauratieKilsdonkse Molen

In de vierde aflevering van het pro-gramma BankGiro Loterij Restauratie op 9december werden drie nieuwe kandida-ten voor de finale van het programmaRestauratie gepresenteerd. Aan het eindvan elke aflevering stemden de kijkerswelk gebouw doorging naar de grote fi-

De molen van Hoedekenskerke bij de ingebruikstelling op 28 juni 1997 na eengrote restauratie van de eerder totaal verkommerde molen welke dankzij het in-grijpen van Dieter Borngräber uit een diep dal omhoog kwam (foto jsb).

Mogelijke aankoopKoutermolen door op te richten stichting

Vanaf het moment dat D. Borngräber ei-genaar van De Koutermolen werd heefthij deze als een goed ‘huisvader’ behan-deld en werd de vervallen molen na res-tauratie in 1996 maalvaardig opgele-verd. Vanwege het niet langer kunnencombineren van wonen en werken inDuitsland en het beheren van de molen,kwam de molen in 2002 te koop te staan(Molenwereld 2005-4-120). Aangeziengeen particulier de molen wil verwervenomdat een woonbestemming niet is toe-gestaan, zijn door de dorpsraad vanHoedekenskerke en andere initiatiefne-mers eind 2005 plannen opgesteld demolen aan te kopen en in een apartestichting onder te brengen. De inmiddelsgezakte vraagprijs bedroeg 97.500 euroterwijl taxatie plaats gehad heeft terhoogte van een bedrag van 60.000euro. Na onderhandelingen is de uitein-delijke prijs voor de stichting in oprichting80.000 euro inclusief kosten. Met midde-len uit de Europese subsidieregelingLeader Plus voor plattelandsontwikkelingen via zelf te verwerven gelden lijkt diteen haalbare zaak. Tevens is 1 februari2007 in de gemeenteraad de vraag aande orde geweest of de gemeente Bor-sele een bijdrage wil leveren.



nale op zaterdag 23 december. Tijdensde finale werd gestreden om een be-drag van maximaal 1 miljoen euro. Hetcomplex van de Kilsdonkse Molen teDinther moest in de vierde aflevering destrijd aangaan met het tractiegebouwvan de stoomtrein Goes-Borsele en hetMariapark te Sittard. Op 16 decemberwerd de uitslag bekend gemaakt en he-laas is er geen molen doorgegaan naarde finale. Winnaar van de vierde afleve-ring werd het Mariapark als onderdeelvan de Basiliek ‘Onze Lieve Vrouw vanhet Heilig Hart’ in Sittard. Na de kerk vanVierhuizen (aflevering 2) en de Sint-Jante ’s-Hertogenbosch (aflevering 3) dederde kerk in 4 afleveringen, waaruit

blijkt dat onder de stemmende kijkers dekerken qua gebouw het meest populairblijken te zijn en daardoor alle drie degenomineerde kerken een plek in de fi-nale behaalden. Desondanks wordt op eerste Pinksterdag2007 wordt het startsein gegeven voorde restauratie van het watervluchtmo-lencomplex in het buurtschap Beugt. Dereconstructie van de oude kronkelendeloop van de Aa, die ook langs de te res-taureren Kilsdonkse Molen te Beugtloopt, is niet in 2006 gestart (Molenwereld2006-9-293) maar zal door protest en lan-ger overleg pas in augustus 2007 terhand worden genomen.

Opnieuw aandacht voorrestauratie standerdmolenMoergestel

In navolging van de Heemkundekring enRACM is de Monumentencommissie vande gemeente Oisterwijk akkoord gegaanmet de plannen de standerdmolen teMoergestel te verplaatsen (Molenwereld2006-12-411). De partij Gemeente Belan-gen vindt echter dat reeds een start metrestauratiewerkzaamheden moet wordengemaakt alvorens de verplaatsingsplan-nen ten uitvoer worden gebracht. Ge-meente Belangen verwacht namelijk datdie verplaatsing nog wel enige tijd in be-slag zal gaan nemen gezien de ingrij-pende aanpassingen die hiervoor ge-daan moeten worden. Wanneer te langwordt gewacht zijn de voorgaande in-grepen (onder andere in 1985 en 1992)wellicht voor niets geweest, aangeziende molen ten gevolge van stilstand zien-derogen achteruit gaat. Gemeente Be-langen vraagt dan ook aandacht aanhet College van B&W om op 12 mei 2007op zijn minst een start te hebben ge-maakt. Zij stelt tevens dat niet de wo-ningbouw maatstaf gevend zou moetenzijn voor de molen, maar de molen (aldan niet op de nieuwe plek) voor demaximaal toelaatbare hoogte van dewoningen.

Vertrek supermarkt openingvoor restauratie molenPrinsenbeek?

Al hoewel completering van de molen-romp te Prinsenbeek (voorlopig) van debaan is doen zich wel andere ontwikkelin-gen voor met een meer toeristischrecre a -tief perspectief dan de huidige bestem-ming rond de molen. Om lekkages tevoorkomen werd de romp eind 2006 dooreigenaar Thijssen onder handen geno-men en staat deze er weer stralend bij(Molenwereld 2006-10-332). De molen-romp is gelegen in Velsgoed te Prinsen-beek, direct naast de snelweg A16.

Op de huidige locatie is verdere expan-sie door de supermarkt uitgesloten enhet staat vast dat deze derhalve zal ver-huizen. De vraag is alleen wanneer, enwat er nadien met de ombouw van demolenromp zal gebeuren. De plaatselijkedorpsraad doet echter toch nog een po-ging de eigenaar ervan te overtuigendat indien de supermarkt weg is, com-pletering van de reeds fraai gereno-veerde molenromp tot complete moleneen schitterende aanwinst voor de Beeksegemeenschap zou zijn, als een baken inde ontwikkeling van plaats en tijd. In devrijgekomen ombouw zou bijvoorbeeldeen restaurant kunnen komen zoals bij-voorbeeld De Couwenbergh te Kaats-heuvel. Samen met de dorpsraad hopende zonen van voormalig molenaar Dik-mans op een wonder.

De in 1937 onttakelde korenmolen De Negen Gebroeders in Prinsenbeek in de stei-gers voor herstel van het metselwerk (foto H. Van Steenbergen, 15 oktober 2006).



Subsidie voor herstelkarnmolen Tilburg

De RACM stelde in 2001 vast dat de karn-molen, behorende bij de boerderij aande Oud Hilvarenbeekseweg te Tilburg,een unicum was voor Zuid-Nederland enkende de status rijksmonument toe aanhet gehele complex. Het molengebouw-tjes waarin de eigenlijke karnmolen zichbevond dateert van tussen 1850 en 1900gebouwd. Tussen 1900 en 1925 werd dekarnmolen echter verwijderd. Deze werdveelal aangedreven door een koe, ter-wijl dit bij veel van dit soort rosmolensdoor paarden werd gedaan. De ge-meente Tilburg is bereid een subsidie teverstrekken van 15.000 euro om hetschuurtje gedeeltelijk te restaureren. Zoworden dak, wanden en een deel vande houten constructie hersteld.

In ’t kort

•Het Centraal Bureau Fondsenwerving(CBF) heeft op 7 december 2006 hetkeurmerk voor goede doelen, een er-kenning dat men zorgvuldig en be-trouwbaar met de gelden omgaat,toegekend aan de Vereniging De Hol-landsche Molen.

•Stichting Het Groninger Landschapheeft naast de vijf molens van StichtingDe Groninger Molen ook molen Zelden-rust te Westerwijtwerd overgenomenvan de Stichting Korenpelmolen Zel-denrust, en inventariseert momenteelwat er aan de molens moet gebeuren.

•Naast de Achlumermolen en de Slag-dijkstermolen (Molenwereld 2006-11-364)laat Stichting De Fryske Mole ookrestauraties uitvoeren aan De Olifant bijBirdaard, De Hond bij Paesens en deBroekmolen bij Broeksterwoude.

De molen van Paesens vormt met hetmolenhuis een schitterend en harmo -nieus geheel (foto G.H. Varwijk).

•P. Marees uit Oudesluis is eind 2006 J. deBoer opgevolgd als voorzitter van Stich-ting De Zijper Molens.

•In de kwestie ‘wie wil de Meerburger-molen uit Zoeterwoude’ wordt momen-teel de mogelijkheid onderzocht demolen naar het Leidse polderpark Cro-nesteyn te verplaatsen.

•Eigenaar Van Jole wil in een te verbou-wen oude stal op het boerenerf achterde maalderij naast molen Vogelzicht teKuitaart een vakantieappartement in-richten.

•De roep van de Statenleden H. Helle-gers en J. Luteijn in de Provinciale Sta-ten om extra gelden beschikbaar testellen voor Brabantse molens heeftgeen gehoor gekregen.

•Het onderhoudsbeleid voor de molensvan de gemeente Gemert-Bakel isvooralsnog ongewijzigd (Molenwereld2005-10-313). In maart bespreekt mende plannen de molens in een apartestichting onder te brengen.

•Wanneer er geen milieubelemmerin-gen zijn mag aannemer Smeenk eenvan het bestemmingsplan afwijkendplan indienen voor de restauratie vande voormalige watermolen te Bergenop Zoom (Molenwereld 2007-1-8/9).

•De gemeente Boekel laat momenteelonderzoeken wat het kost de standerd-molen ‘mobiel’ te maken (Molenwe-reld 2006/12/409).

Molenkalender 2007

25 november 2006 t/m medio 2007 Expositie ‘Molenrijkdom in de Alblasser-waard c.a.’ in Historisch Centrum OnsMolen Verleden te Zevenhuizen.27 januari 2007 t/m 28 mei 2007Expositie ‘Molens’ Noordbrabants Mu-seum te ’s-Hertogenbosch 17 maart 2007: Jaarvergadering Vereni-ging De Hollandsche Molen25 maart 2007: Westbrabantse Molen-dag31 maart 2007: Molenruilbeurs Dordrecht

Ruilbeurs Dordrecht

Op zaterdag 31 maart 2007 wordt eenmolenruilbeurs gehouden in de molenDe Kyck over den Dyck, Noordendijk 144Dordrecht. Daar kunnen verzamelaarsop molengebied hun foto’s, ansichtkaar-ten, boeken, stickers, dia’s, postzegels enwat al niet meer ruilen. De ruilbeurs be-gint om 10.00 uur en is om 14.00 uur af-gelopen. De molen is te bereiken metbuslijn 20 vanaf het station. Deze busstopt voor de molen. Verder kan mengratis parkeren op het terrein van Eneco,naast de molen.

Voor nadere informatie: de heer H. vanSteenbergen, Kardeel 133, 4941 LR Raams-donksveer, tel. 0162-516602

De molen van Van Jole in Kuitaart vormt een gaaf geheel van werken en wonenmet van rechts naar links het woonhuis, de maalderij met de bijzondere combinatiepetroleum- en elektromotor, de molen en daarachter de boerenschuur en de var-kensstal (foto J.A. van Krimpen, december 1975).

•In december 2006 is de windpeluw vanDe Hoop te Elden vervangen door eennieuw exemplaar.

•Nadat op 19 juli 2006 de kap op DeHoop te Vorden is geplaatst (Molenwe-reld 2006-9-288), zijn door Groot Wessel-dijk op 15 december 2006 de nieuweroeden gestoken.

•De provincie Gelderland levert eenaanzienlijke bijdrage in de restauratie-kosten van molen De Bataaf te Winters-wijk.

•De molen van de polder Valkkoog teGroenveld is voorzien van een nieuwEngels kruiwerk.

•Weidemolen ‘Het Zwarte Kalf’, gebouwdop de plek van de kleinere molen ‘HetKalf’, te Zaandam heeft bij de stormvan 18 januari 2007 zware averij opge-lopen.

Na veel veldwerk gedurende 2005 en 2006 in Zuid-Holland pre-senteert de Vlaamse molenvriend Donald Vandenbulcke zijnnieuwe CD met een fotocollectie van meer dan 330 foto’s vande Zuid-Hollandse molens.Het zijn allemaal digitale foto’s van zeer goede kwaliteit, en leg-gen de toestand van 2005-2006 vast. Er zijn twee versies be-schikbaar, een met de plaats en de naam van de molen en eenzonder. Bij bestelling kan de keuze gemeld worden.Als molenliefhebber kunt u deze cd aanschaffen tegen de prijsvan i 10,- inclusief verzendkosten. Alle foto’s kunnen perfect af-gedrukt worden, zelfs op posterformaat. Voor privé-gebruik isgeen copyright verschuldigd. Voor gebruik in boeken, brochu-res, websites en andere doeleinden kunt u contact opnemenmet de fotograaf. Verleden jaar kwamen zijn CD’s met de molens van Zeeland enWest-Vlaanderen klaar, beide zijn nog altijd te bestellen voor de-zelfde prijs.U kunt de CD’s bestellen door het overmaken van het verschul-digde bedrag en vermelding van het gewenste op het Belgi-sche bankrekeningnr. 860-0039200-91. Voor betalingen vanuitNederland en overig buitenland: IBAN BE23 8600 0392 0091 / BICSPAABE 22

Donald Vandenbulcke, Sint-Jansstraat 34 , STADEN - België[email protected]

Fo to ’ s mo lens Zu id-Ho l land


Balie Kluiver kreeg van een kennis het de-cembernummer van Heemschut omdatdaar een artikel instond over molens. Datmoest ik maar eens lezen. Het ging overhet ‘Jaar van de molens’; volgens mij zolangzamerhand de waan van de dag opmolengebied. Dat is natuurlijk helemaalniet aardig gezegd, want waan betekentvolgens mijn woordenboek ‘onjuiste me-ning’. Het jaar van de molen een onjuistemening? Dat is nogal wat! List, leugen enbedrog? Kluiver toch; zo ben je niet op-gevoed! Nadat ik mij zo flink vermanend had toe-gesproken en indachtig vermaningendat ik vooral toch altijd het goede in demens moest zoeken (iets wat echt niet al-tijd even eenvoudig is) zette ik mij aanhet lezen van het bewuste artikel ‘Zeseeuwen molens’. Als een zeepbel klap-ten mijn goede voornemens uiteen. Datwas nog eens een misleidende titel, wantvolgens mij bestaan molens al veel lan-ger in Nederland. Maar eerlijk is eerlijk:dat waanidee werd toch gecorrigeerd.Uit de inleiding op het artikel blijkt het tegaan om ‘poldermolens’. De eerste pol-dermolen zou in 1407 zijn gebouwd. Datklonk beter. Nu had ik net het vorige num-

mer van mijn molenlijfblad gelezen - iknoem geen naam - maar daar stondtoch echt in dat er vrijwel zeker al vervoor 1407 watermolens in Nederland be-stonden. Zou het dan een waan zijn datdie eerste poldermolen in 1407 werd ge-bouwd? Dat belief ik niet te geloven,maar de molengeleerden zullen het welbeter weten.Bijna was het feestje van de eerste wa-termolen nog verknald, niet omdat er inhet jaar 1407 helemaal niet wordt ge-sproken over de bouw van een molen -een kniesoor die daar op let - maar om-dat een Vlaamse molenkenner aan-toonde dat er in Vlaanderen in 1316 aleen poldermolen bestond. In Vlaande-ren, daar begint de molenvictorie! Daarhebben ze de windkorenmolen al uitge-vonden en nu ook nog eens de windwa-termolen. Vlaanderen boppe! De Neder-landse molenreputatie ligt gewoon tegrabbel! Natuurlijk kan men niet om die Vlaamseinventiviteit heen. Dus krijgt het zijn plaatsin het Nederlandse verhaal; ere wie eretoekomt. Heemschut: “De techniek (vande molen. b.k.) was komen overwaaienuit Vlaanderen, maar al snel werden in

Mo lenwaan

Holland de modernste technieken ont-wikkeld om water weg te malen, graanfijn te malen of hout te zagen op wind-kracht.” Hebben we er toch nog wat aangedaan. Dat overwaaien van die techniek zettemij wel aan het denken. Neem nu diewatermolen: is die techniek maar hetnoorden gewaaid? Het kan, naar het lijktmij sterk. Stel er groeit op de Waddenei-landen één vijgenboom, oer- en oeroud,een soort Wodanseik onder de vijgenbo-men. Zouden nu al die vijgenbomen inhet Middellandse Zeegebied terug tevoeren zijn op die ene boom op de Wad-deneilanden? Er zijn misschien wel men-sen die zoiets geloven, vooral chauvinis-ten op de Waddeneilanden zouden ereen handje van hebben. Ik heb toch zomijn twijfels, net zo als voor het over-waaien van de poldermolentechniek uitVlaanderen. Dat er in 1316 een polder-molen in Vlaanderen stond wil ik maar alte graag geloven; prachtig toch? Danvieren we over negen jaar in 2016 het700-jarig bestaan van de molen.

Balie Kluiver


Hierbij een nieuwe ‘Zoeker’. Om welke molen gaat het? Reacties a.u.b. te richten aan de redactie van de Molenwereld, Moerdijkstraat 39, 2751 BE Moerkapelle,fax 079-5931303, e-mail: [email protected]

De ‘Zoeker’ van het januarinummer

heeft geen enkele reactie opgele-

verd. Nu is hij als onbekende molen

een ‘recidivist’, dus zo verwonderlijk is

het niet.

Hierbij een nieuwe ‘Zoeker’. Alles wijst

er op dat het de stomp is van een

staand-schepradmolen van de pol-

der Bleiswijk, zoals de ramen en de uit

het midden geplaatste deur. Alleen

laat de foto zich moeilijk rijmen met

de nog bestaande stompen van

deze polder. Wie weet om welke mo-

len het gaat?

Kanaalweg 108 • 8861 KJ Harlingen • Tel. 0517 - 41 33 77 • Fax 0517 - 41 48 73 • www.houtcompagnie.nl

A L M E N U MHouthandel

Zagerij

Import

Voor molenrestauraties

EIKEN- EN BILINGA STAMMEN IN VOORRAADIn te zagen volgens bestek en tekening

Verder: Iepen • Bolletrie • Steenbeuk • DouglasLarix • Azobé • Noord Noors Grenen

Wel lezer? Geen abonnee?Voordelig veranderen!

Nieuwe abonnees betalen slechts € 25,-voor de laatste acht nummers Molenwereld van 2007.

in [email protected] l


Een bouwhistorisch onderzoek van dekoker en het bovenhuis van molenHet Haantje in Weesp die in 2002

vervangen werden, bracht grote verrass-ingen aan het licht. Oud-adjunct-ge-meentearchivaris van Amsterdam J.H.van den Hoek Ostende had er in 1990 alop gewezen dat Het Haantje niet ge-bouwd is met onderdelen van de molenvan de Kostverlorenpolder, maar afkom-stig was uit Amsterdam. Daar had demolen sinds 1663 het uiterst zeldzamewerk van het zagen en slijpen van na-tuursteen verricht, en vanaf 1716 het ma-len van loodwit. Het bovenhuis bleekechter nog ouder dan verwacht, en dieouderdom werd zelfs nog overtroffendoor die van één van de kokerstijlen. Omde puzzel op te lossen moet een koeneduik in de geschiedenis van Amsterdamworden gedaan.

Voor het begin van de historie van dezemolen moeten we terug naar de tijd om-streeks 1555, het jaar waarin keizer KarelV het Spaanse wereldrijk overdroeg aanzijn zoon Filips II. De nieuwe vorst riep inHolland, ondanks de gewetensvolle wijzewaarop hij zijn taak opnam, steeds meerweerstand op tegen het Spaanse gezag.Vooral de adel was er beducht voor omdoor de centralistische politiek, waar-mee Karel V begonnen was en die doorFilips II werd voortgezet, zijn privileges teverliezen. Daarnaast maakte het fana-tisme waarmee Filips II de ‘ketters’ ver-volgde hem niet geliefd. In Steenvoorde,thans in Frans Vlaanderen, begon in 1566de Beeldenstorm die een voorbode vande Opstand was.

Oorlog

In 1581 werden de bezwaren tegen hetSpaanse gezag, het recht op verzet te-gen, en verlating van de vorst door deStaten Generaal van de Verenigde Ne-derlanden in het Plakkaat van Verlatingeaan de koning voorgelegd. Het Plakkaatbiedt niet alleen informatie over de ge-beurtenissen in die tijd, maar maakt ookduidelijk hoe in het verleden over de rolvan de vorst werd gedacht. In 1585 werdhet opstandige Antwerpen weer doorde Spanjaarden ingenomen, wat tot eenuittocht leidde van een groot deel van debevolking. De afsluiting van de Scheldedoor de Hollanders zal hier ook nietvreemd aan geweest zijn. Van de uitwij-kelingen zochten er een kleine 100.000een veilig heenkomen in Holland. Eénvan die uitwijkelingen is in molenkringengeen onbekende: Lieven Andriesz. vanMoerbeke.De Engelse overwinning op de Spaanse

Armada, de onoverwinnelijke vloot diebedoeld was om Engeland in te nemen in1588, vormde het keerpunt in de machts-verhoudingen, hoewel het nog 60 jaarzou duren voor de vrede getekend werd.

Opkomst van Amsterdam

Daarmee begon de groei van Amster-dam van een onbeduidend stadje, meteen omzet via de haven die nog geen 5%was van die van Antwerpen, tot wereld-stad. Of eigenlijk: de groei van de tan-dem Amsterdam-Zaanstreek, want han-del en industrie konden niet zonder elkaarbestaan. Het Twaalfjarig Bestand van1609 tot 1621 was formeel een wapenstil-stand, maar voor Holland betekende hetde facto het einde van de oorlogsdrei-ging. Na het Twaalfjarig Bestand con-centreerde het slagveld zich in de Zuide-lijke Nederlanden. In dezelfde tijd dat demolens van ‘s-Hertogenbosch binnen wer-

Nico Jurgens P o r t r e t

Het Haantje, nog met een houten as. Op de achtergrond Het Anker, de molen van Pfeiffer die in 1913 naar Oldenzaal verhuisde,maar nu in Harderwijk staat.

Haantje de Voorste

of in e lk geval de oudste

Groei van Amsterdam en verval van Antwerpen weerspiegeld in het inwoneraantal.Elk mannetje stelt 10.000 inwoners voor (H. Hettema jr: Grote Historische School-atlas, (Zwolle, 1959).


Steenzaagmolen die door een paardwordt aangedreven. Tekening uit Lediverse et artificiose machine vanAgostino Ramelli (Paris 1588). Zoals nunog gebruikelijk is, ligt het zaag raamhorizontaal en wordt water ge bruikt bijhet zagen. De overbren ging van hetexcentriek naar het zaagraam isnodeloos gecompliceerd. De gelei dingvan het zaagraam is niet getekend.

Steenzaagmachine in 1981 in het steen-bewerkingsbedrijf van gebr. Krämer inMayen waar basaltlava wordt verwerkt.De zware horizontale geleider van hetzaagraam beweegt langs vier schroef-spindels omlaag. Het zaagraam wordtmet een drijfstang direct aangedrevenvanaf de krukas. Het steenblok rust opeen zware wagen, die over rails onderhet zaagraam gereden wordt. De drijf-strang zit rechts, maar is niet goed tezien vanwege de beweging.

den gehaald in afwachting van de bele-geringen in het begin van de zeven-tiende eeuw, werden ze in Hollandse ste-den buiten gezet. Holland was weerveilig en stond aan het begin van eenhalve eeuw van grote bloei.

Steenzaagmolen

In de handelsstad Amsterdam toondende geslaagde ondernemers hun succesen welstand ondermeer door luxe grach-tenpanden te laten bouwen. De archi-tecten Hendrick de Keyser, Jacob vanCampen, Philips Vingboons, Adriaan Dors - man, Daniël Stalpaert en nog een aantalminder bekende gaven de stad het ge-zicht waar die nu wereldberoemd om is.Natuursteen werd een geliefd bouwma-teriaal. Nu niet voor dragende muren,zoals in de Middeleeuwen, maar voorhet parament (onderzijde buitenmuur),versieringen en interieurafwerking.Natuursteen werd vanouds zoveel mo-gelijk in de groeve bewerkt. Transportwas niet eenvoudig over de onverhardewegen, en elke kilo die in de steen-groeve kon achterblijven, maakte hettransport lichter. Bovendien bleef de ver-dienste van de bewerking dan ook in degroeve. Kwetsbare delen werden wel inde bouwloods bewerkt om transport-schade te voorkomen. Grote, dunne pla-ten marmer voor wanden vloerafwer-king behoorden tot die categorie. WillemJansz. Keersmaker had in 1657 een steen-zaagmolen in West-Zaandam. Blijkenseen notariële acte uit het volgende jaarhad hij een contract afgesloten met Sr.Daniël van Delft, Steenkoper tot Amstel-redamme. Deze molen is blijkbaar geruis-loos uit de geschiedenis verdwenen. InZaansche Windmolens oppert Boorsmade mogelijkheid dat dit een rosmolenwas, maar meldt in Duizend Zaanse Mo-lens dat het een bovenkruier was.Toch was er blijkbaar voldoende vraagnaar de producten van een zaag- en

<


slijpmolen voor natuursteen, want in 1663vroeg Willem de Goyer bij de Staten vanHolland octrooi voor het zagen en slijpenvan natuursteen met een windmolen.Merkwaardig is dat het octrooi vermeldtdat dit werk tot dan toe met de handgebeurde. Dat zal in het algemeen welwaar zijn geweest, maar doordat de pro-ducten uit de Zaanse steenzaagmolen inAmsterdam werden verhandeld, kan dieeerdere molen toch niet onbekend zijngeweest. Het kennelijke verdwijnen vande Zaanse steenzaagmolen en de op-richting van een soortgelijke molen doorWillem de Goyer roept zelfs de vraag opof de werktuigen uit de eerste molen wel-licht toegepast werden in de tweede.De Gouden Eeuw was zijn hoogtepuntvoorbij, maar de welvaart van Hollandzou nog tot de Vierde Engelse Oorlog (20december 1780 tot 20 mei 1784) voort-duren. Het buitenland probeerde methoge invoerrechten de eigen markt tebeschermen en in sommige landen wer-den industriemolens opgericht die het-zelfde werk verrichtten dat de Hollanders

leverden. Het gemak waarmee de Fran-sen in 1672 binnenvielen, herinnerde deHollandse steden eraan dat er ook nogzoiets bestond als oorlog. In die tijd daal-den de winsten van de Verenigde Oost-indische Compagnie sterk en vanaf 1690sloegen de winsten om in verliezen. Maarhet vliegwiel van de welvaart draaideop volle toeren en het zou nog enkeledecennia duren voor de vaart er uit was.Uit het feit dat het octrooi van Willem deGoyer in 1683 en 1697 verlengd werd,blijkt dat er nog steeds voldoende vraagwas naar gezaagd en gepolijst natuur-steen.

Inscriptie

Maar aan alles komt een eind. In 1716werd de molen gekocht door de lood-witmaker Jan Rutgers, die hem liet ver-bouwen tot loodwitmolen. Volgens eenandere bron zou die ombouw pas ge-beurd zijn in 1734, het jaar waarin demolen in het bezit kwam van de familieMatthes, maar gezien het beroep vanRutgers zal die er geen steen meer meehebben gezaagd. Op de Nieuwe Kaartvan de Wydberoemde Koopstat Amster-dam met deszelfs Gebied, in 1770 gete-kend door Pieter Mol (zie Molenwereld2006-11-388), staat de molen weliswaarnog als ‘Slijp- en Saagmolen voor Steen’aangeduid, maar omdat deze kaart voorhet dagtoerisme was uitgegeven en ze-ker niet vergeleken mag worden meteen kadastrale minuut, moet hier niet te-veel betekenis aan worden gehecht.Voor het bouwhistorisch onderzoek isvooral van belang dat Jan Rutgers zijnnaam achterliet op één van de steenbur-riebalken. Die zorgvuldig aangebrachteinscriptie was te vinden aan de kant vanhet stormbint. Niet zo’n logische plaats,zodat de steenburrie in Weesp blijkbaarachterstevoren geplaatst was. Misschienhing het bovenhuis al wat voorover, enwas dat met deze ingreep achterovergezet, waardoor de steenburrie als hetware onder voorspanning stond. De do-cumenten die Van den Hoek Ostendevond laten geen ruimte tot twijfel overde verkoop in 1819 van De Stamper (danal De Haan geheten) naar Weesp. Tochleert de ervaring dat het papieren en hetgebouwd archief niet altijd overeenstem-men. En what’s in a name? In Weesp isdaar een mooi voorbeeld van: Het Anker

en De Vriendschap verwisselden eensvan naam, en om het nog ingewikkelderte maken: de in 1899 herbouwde Vriend-schap, de buurmolen van De Eendracht,stond eerder waarschijnlijk als De Een-dracht in Amsterdam. Dat zou je als on-derzoeker lelijk op het verkeerde beenkunnen zetten. Door het houtsnijwerk vanJan Rutgers is elke twijfel over de her-komst van Het Haantje echter weggeno-men. Dat is om nog een reden van be-lang. Het bovenhuis zou ooit vernieuwdkunnen zijn. Door deze inscriptie wetenwe dat dat dan vóór 1722 gebeurd zoumoeten zijn, het jaar waarin Rutgers hettijdelijke voor het eeuwige verwisselde.

Kenmerken

Het eerste dat bij het onderzoek opvielwas dat de balken van de beide burriesooit verder uit elkaar waren gelegd omdeze aan te passen aan een koker meteen grotere diameter. Er waren echtergeen aanwijzingen dat de koker vandeze molen groter was gemaakt. Ookwas aan de moerstijlen te zien dat dezewaren ingekort. Door de houtverbindingmet de waterlijst ging geen toognagel,hoewel er wel een loos gat was. In datgat was de pen van de moerstijl te zien,zonder gat voor een toognagel. De penwas vastgezet met twee zware spijkers.Het bovenhuis hoort dus niet bij deze mo-len maar werd daarop aangepast. Te-vens biedt deze ombouw een sterkeaanwijzing dat de steen- en waterlijstennog de oorspronkelijke waren.Het bovenhuis was ongeveer even hoogals breed; beide ongeveer 10 Rijnlandsevoet. Het is niet zeker dat de molenbou-wer de Rijnlandse voet hanteerde, wantin de molenbouw werd lang vastgehou-den aan de Amsterdamse voet, die bijna10% korter is. Maar de breedte van hetbovenhuis komt wel erg mooi overeenmet de genoemde maat. De meestewipmolens hebben een bovenhuis waar-van de hoogte kleiner is dan de breedte.Volgens wipmolendeskundige Jan denBesten vormen deze verhoudingen eenouderdomskenmerk. Op basis van deoude bestekken die hij in kopie en alstranscriptie bezit, en de verhoudingenvan het bovenhuis van Het Haantje da-teerde hij het bouwjaar omstreeks 1600.Zijn conclusie zou zeer nauwkeurig blijkente zijn!

Jan Rutgers, die eigenaar van De Stamper was van 1716 tot 1722 liet zijn naam achterin het bovenhuis. Hiermee kon met zekerheid worden vastgesteld dat Het Haantjeeerder de Amsterdamse zaag- en slijpmolen voor steen was, de balk met inscriptie isbij de restauratie vernietigd (Foto Wouter Pfeiffer).

De ‘steensaager’ in Johannes en Cas-paares Luiken: Het menselyk bedryf,Vertoond in 100 Verbeeldingen vanAmbachten Konsten, Hanteeringen enBedryven met Versen (Amsterdam1694). Het zagen van steen vereist doorde aard van het materiaal veel geduld(‘patsiensiwerck’). Het toepassen vanwind- of paardenkracht bracht wel ver-lichting van die arbeid, maar de pro-ductie van één zaag- en slijpmolenvoor steen zal toch beperkt zijn ge-weest voor een stad als Amsterdam.


voor de koker. Met de toegepaste con-structie werd de binnendiameter van hettafelment verkleind. Dat zou kunnen be-tekenen dat de koker ook niet bij de to-ren hoort. Een heel bijzondere koker trou-wens: de kokerstijlen waren van eiken,de hoekstukken van grenenhout. Hakkel-bouten waren niet toegepast, waar-schijnlijk omdat de grenen hoekstukkendaar toch niet tegen bestand zoudenzijn. Ondanks deze ogenschijnlijk gam-mele constructie heeft de koker eeu-wenlang stand gehouden. Hij had metenige voorzorgen zelfs in 2002 opnieuwdienst kunnen doen.

Lipvang

Nog een ander detail riep het vermoe-den op dat het bovenhuis ouder kon zijndan het jaar van het octrooi van Willemde Goyer. Dit detail betreft een restantvan een oudere vangconstructie. De stutvan de vang steunde tegen een balkmet een verticale keep. Dat is een zeerongebruikelijke constructie voor een stut,maar volkomen gebruikelijk voor de vang -constructie zoals die voorkomt in Oost-Europa. In oude Hollandse bestekken issteeds sprake van een ‘lip’ als onderdeelvan de vang. Hoewel het zeer waar-schijnlijk is dat deze ‘lip’ hetzelfde is alswat in Oost-Duitsland de ‘Schuh’ ge-noemd wordt, ontbrak elk bewijs daar-van. De in Het Haantje aangetroffenbalk is dan nog geen bewijs, maar weleen sterke aanwijzing van deze overeen-komst.Tijdens de Gouden Eeuw ontwikkeldende Hollandse molenbouwers veel nieuweconstructies. In enkele stappen werd hetwiekenkruis zodanig veranderd dat deaërodynamische eigenschappen enormverbeterden. Dankzij het hoge vermo-gen van de Hollandse molens kondenniet alleen grote meren worden droogge-malen maar ontstond ook een industriedie producten leverde over een grootdeel van de wereld. Het hoge aëro -dynamische rendement vereiste echterook een betere rem. Je kunt de motorvan je auto wel opvoeren, maar je moetook een keer tot stilstand kunnen komen.Jan Adriaanszoon Leeghwater vermeldtin zijn Chronyk van De Rijp de brand vandit dorp die op 6 januari 1654 was ont-staan door het afbranden van een mo-len. Leeghwater zocht de oorzaak daar-van in het door de vang lopen van demolen tengevolge van de verbeterde

De toren is achthoekig, zoals dat ondermeer ook het geval was bij enkele andereAmsterdamse wipmolens. Het boventafelment was echter niet achthoekig, maarvierkant. Oorspronkelijk hebben alle acht hoekstijlen met een pen in het tafelmentgestoken. Blijkbaar zijn er ook nog acht veldstijlen geweest. Thans staan vier hoek-stijlen met een visbek tegen het tafelment. Blijkbaar hoort het tafelment niet bij detoren, maar wel bij de koker (foto Bart Dooren).

Op deze foto is te zien dat vier hoekstijlen met een pen in het boventafelmentstaken, en vier met een visbek tegen het tafelment stonden. Er zijn hier geenveldstijlen (foto Bart Dooren).

De balk of klamp waarin oorspronke-lijk de lip van de vang scharnierde. Hetframe van stalen profielbalken was bijeen eerdere restauratie toegevoegd.

Maar ook de toren leek aangepast aande koker. De toren is achthoekig en ge-construeerd van grenenhout. Het boven-tafelment is echter niet uitgevoerd zoalsgebruikelijk bij een achtkante molen,maar is vierkant. De uiteinden van devier delen van dat tafelment lagen nietop naast elkaar liggende stijlen, maarsloegen er telkens één over. Het middenvan de tafelmentstukken ligt op de tus-senliggende stijlen. Daardoor ligt hethele tafelment 221⁄2º gedraaid ten op-zichte van de binten van de achtkantetoren. Een normaal uitgevoerd achthoe-kig tafelment zou te groot geweest zijn

wieken. Wij noemen dat type gevluchtgeheel in overeenstemming met oliebol-len ‘Oud-Hollands’. Historisch gezien ishet ‘Oud-Hollandse’ systeem het meestmoderne. Omdat het blijkbaar een Hol-landse uitvinding is, zou de aanduidingkortweg ‘Hollands’ moeten zijn. Daar-mee krijgt het systeem de eer die het ver-dient.In een ander document, dat ongeveerzes jaar eerder was opgesteld in Leiden,verordonneert het gemeentebestuur naaraanleiding van een advies van de ge-meenteopzichter, dat de toepassing vande sinds kort in opmars zijnde Vlaamsevang verboden wordt en de toepassingvan de lipvang, zoals die vanouds werdgebruikt, verplicht gesteld. De opzichterhad even over het hoofd gezien dat detrekkracht van de nieuwe gevluchtenveel groter was, en dat de lipvang daar-door nou juist gevaarlijker geworden wasdan de Vlaamse vang. Bij de lipvangconcentreert alle wrijvingswarmte zich inéén klein deel van het hout: het remvlakvan de lip. Bij de Vlaamse vang wordtdie warmte over een veel groter opper-vlak verdeeld, waardoor de temperatuurvan het hout tijdens het vangen niet zohoog oploopt als die van de lip. Een lip-vang heeft echter een veel grotere zelfbe-krachtigende werking dan een Vlaamsevang, en daarom heeft die laatste eengroter gewicht nodig op de vangbalk.Waarschijnlijk had men dat nog niet in-gezien en was dat de oorzaak van hetdoor de Vlaamse vang lopen. De uitvin-ding van de Hollandse wieken en de toe-passing van de Vlaamse vang in Hollandkunnen daardoor vrij nauwkeurig geda-teerd wor den. Het restant van de oudevangconstructie in Het Haantje zou dus

Een stutvang naar het Groot VolkoomenMoolenboek van Leendert van Natrus,Jacob Polly en Cornelis van Vuuren uit1734; plaat V.

Een Vlaamse vang naar het GrootVolkoomen Moolenboek van Leendertvan Natrus, Jacob Polly en Cornelisvan Vuuren uit 1734; plaat XII.

Vangwiel en lipvang van standerdmolen Ludwig in Authausen (Sachsen,Dld.). In Oost-Europa is dit type vang nog algemeen. De vangkracht wordthoofdzakelijk door de ‘lip’ geleverd, die daardoor snel heet wordt. In derelatief kleine molens van Oost-Europa wordt echter weinig van de vanggevraagd, en als de molen, zoals deze, voorzien is van zelfzwichting komtde vang nauwelijks in actie (tekening Nico Jurgens).



verbindingen, zodat ze blijkbaar pas la-ter werden toegevoegd. Dat maakt zehoe dan ook onbruikbaar om de molente dateren. Er is in de loop der eeuwenmeer versterkt aan het bovenhuis vanHet Haantje. Zo werden bijvoorbeeld ei-ken platen van 7 cm dik tegen alle stijlenen lijsten gespijkerd. Waarschijnlijk warende krommers dus nog niet bij de bouwaangebracht. Ook de omstandigheiddat ze niet in alle hoekverbindingen wer-den toegepast wijst daarop.

Eikenhout

Was er dan helemaal niets origineel aanDe Stamper? Om de voorgeschiedenisvan de molen te kunnen beschrijven washet belangrijk het bouwjaar van de di-verse delen te achterhalen. Daarmeezou in het archief verder gezocht kunnenworden naar de plaats en functie van demolen(s) waar de onderdelen van af-komstig waren. Er werd daartoe eenaantal houtmonsters dendrochronolo-gisch onderzocht door stichting RING. Ditonderzoek werd bekostigd door de af-deling Cultuurwaardenonderzoek van

de RDMZ. Omdat niets van de onderde-len opnieuw gebruikt zou worden, kon-den die monsters genomen worden metbehulp van de kettingzaag. Anders zoueen meer verfijnde methode van mon-sternemen nodig zijn geweest.Voor dit onderzoek worden de diktenvan de jaarringen opgemeten en in eengrafiek uitgezet. Deze grafiek wordt metbehulp van een computerprogrammavergeleken met grafieken van hout waar-van de ouderdom nauwkeurig bekendis. Deze grafieken zijn verschillend, af-hankelijk van het groeigebied van hethout. Een geslaagde datering geeftdaardoor meteen een aanwijzing overde vermoedelijke herkomst van het hout.Van de scheepsbouw is bijvoorbeeld be-kend dat voor elke toepassing hout uiteen ander groeigebied werd gekozen.Het was botanisch allemaal hetzelfde ei-ken (Quercus petraea) maar het groeige-bied bepaalde de mechanische eigen-schappen. Door het gigantische verbruikvan eikenhout raakte de voorraad om -streeks 1600 uitgeput. Ook handelsem-bargo’s, bijvoorbeeld door de Spanjaar-den na de afscheiding van Holland,beperkten de importmogelijkheden. De

Het bovenhuis van de molen, ontman-teld op de werf van molenmaker Verbijin januari 2003. Rechts het trapbint,waartegen de kapspanten staan. Op allehoekstijlen en de meeste lijsten warenplaten van circa 7 cm dik aangebracht.

Op deze foto waar de toren ontdaan is van riet is de overgang van vierkant naarachtkant duidelijk zichtbaar. Boven de ramen, onder de deur is een tussentafelmentFoto Bart Dooren.

van vóór die datum kunnen zijn.De stutvang combineert de zelfbekrach-tigende werking van de lipvang met hetgrotere wrijvingsoppervlak van de Vlaam -se vang. Er mag dus verwacht wordendat de stutvang pas ná de genoemdeperikelen werd ontwikkeld.

Krommers

Een andere element waarvan in Molensin Noord-Holland vermoed wordt dat diteen ouderdomskenmerk is, is het toepas-sen van krommers als versterking vanhoutverbindingen in Het Haantje. Er zijnslechts enkele molens bekend met krom-mers of knieën in de constructie. Behalvedeze zijn dat zaagmolen De Otter in Am-sterdam, gebouwd in 1630 of kort daarnaen zaagmolen De Held Jozua in Zaan-dam die bijna een eeuw jonger is. Bijachtkante oliemolens werden naast hetsteenraam ook wel krommers toegepast,zoals bijvoorbeeld in De Ooievaar. Alskrommers een ouderdomskenmerk zou-den zijn, dan had Het Haantje dus ookwel achttiende-eeuws kunnen zijn. Mo-gelijk speelt de nabijheid van scheeps-bouw een rol bij het toepassen van krom-mers in molens en bieden die weinighouvast voor een datering. In Het Haan-tje waren sommige krommers aange-bracht over kepen van ongebruikte hout-


prijs ging daardoor sterk omhoog, en inde bouw werd vanaf dat moment waarmogelijk grenenhout toegepast. Zo le-vert dendrochronologisch onderzoekeen onverwachte blik in de keuken vande geschiedenis. De computer berekentdan ook nog hoe groot de kans is dat degevonden datering een gevolg zou kun-nen zijn van een toevallige ‘match’. Bijde dateringen van de onderdelen vanHet Haantje was die kans buitengewoonklein, of anders gezegd: de dateringenkunnen als zeker worden aangenomen.

Houtmonsters

Niet alle delen konden gedateerd wor-den. Eerst moest al een selectie ge-maakt worden van onderdelen waarvande ouderdom relevante informatie zoukunnen geven over de geschiedenis. Hetvervangen van onderdelen door nauw-keurige kopieën zal ook bij deze molennodig geweest zijn, maar zulke werk-zaamheden bieden geen zicht op degeschiedenis. Daardoor viel al ruim eenderde van de balken af. Verder moetaan de houtmonsters voldoende spintaanwezig zijn. Is al het spint tot het cam-bium aanwezig, dan kan het momentwaarop de boom geveld werd op hetseizoen nauwkeurig bepaald worden. Ishet spint gedeeltelijk beschadigd, dankan het vermoedelijke aantal jaarringenvan het spinthout geschat worden opbasis van het aantal jaarringen van het

Het oude bovenwiel kon niet gedateerd worden. De molen zal oorspronkelijk zeerwaarschijnlijk een armwiel gehad hebben, zodat dit niet het oorspronkelijk wiel ge-weest zal zijn. Op de oudste foto’s van Het Haantje, die kort na 1900 gemaakt wer-den, prijkt de molen met houten as, terwijl op iets jongere foto’s al een ijzeren asaanwezig is. Bij het schoonmaken van de ijzeren bovenas kwam de naam van degieterij tevoorschijn, echter zonder jaartal. Deze gieterij bestond in 1877 nog nieten werkte in 1915 onder de naam N.V. De Etna, v/h B.W.H. Schmidt & Co, zodataangenomen mag worden dat deze as voor Het Haantje gegoten werd.


Binnenaanzicht van de linker zijweeg. Onder de rechterschoor is één van de telmerken zichtbaar, die bij de dwars-balken van de voegburrie horen. Rechtsonder één van dekrommers. Sommige krommers waren over kepen aange-bracht, zodat het onwaarschijnlijk is dat deze tot de oor-spronkelijke constructie behoorden.

De kepen in de waterlijsten voor de voegburriebalken zijn alledieper en meer naar buiten uitgehakt om de burries passendte maken op een grotere koker.

Drie bovenhuizen van wipmolens pal naast elkaar bij de werkplaats van Verbij inHoogmade, een uniek gebeuren; links het oude bovenhuis van Het Haantje, middendat van de Bosmolen uit Leiderdorp en rechts het nagelnieuwe voor Het Haantje.Op de foto komt de constructie van het bovenhuis goed tot uiting met de diverselijsten en stijlen en rechts het trapbint (foto Verbij Hoogmade).

Uit archieven is bekend dat het meestebouwhout vrijwel direct verwerkt werd.Geïmporteerd hout was natuurlijk welgeruime tijd onderweg geweest. Hout uitDuitsland bijvoorbeeld was al een tottwee jaar oud zodra het verwerkt werd.Uitwateren en uitwerken gebeurde al-leen voor bijzondere toepassingen. Welwaterde het geïmporteerde hout enigs-zins uit als bijkomstigheid van het vlotten.

Dateringen

Het bovenhuis bleek omstreeks 1600 tezijn geconstrueerd. Op één na gaven

kernhout. Zonder spint geen datering.Enkele delen van het bovenwiel die toe-vallig naast de container gevallen wa-ren, konden wegens het ontbreken vanspinthout niet gedateerd worden. Enhout dat te weinig jaarringen heeft kanook niet gedateerd worden. Tenslottebleven er uit drie volle dozen slechts tienmonsters over, waarvan er acht een ge-slaagde datering gaven. Eén daarvangaf een exacte datering, één een bijnaexacte datering, en bij de andere moesteen schatting gemaakt worden van hetontbrekende aantal spinthoutringen waar-door de gevonden dateringen eenkleine marge hebben.

alle monsters uit het bovenhuis een da-tering kort voor dat jaar; het jongstedaarvan gaf als veldatum van de boom1602 met een marge ervoor of erna van6 jaar. Eén steenlijst was ongeveer 20 jaarouder. Dat is moeilijk te verklaren. Heeftdie balk per ongeluk te lang in het bal-kengat gelegen? Of was bij de bouwvan het bovenhuis ook tweedehandsmateriaal verwerkt?Verwacht was dat de kalven van desteenburrie aanzienlijk jonger zouden zijn,omdat die nieuw gemaakt moesten wor-den bij het vergroten van deze construc-tie. Blijkbaar waren die delen echter vansloophout van dezelfde molen gemaakt,want het monster dat uit een kalf geno-men was, bood dezelfde datering als derest van het bovenhuis. Toch is het nietzeker dat het bovenhuis al in 1663 metde onderbouw werd gecombineerd,omdat het dan logischer was geweestde koker een kleinere doorsnede te ge-ven. De doorsnede van het boventafel-ment stelde natuurlijk wel zijn eisen, maardat had ook wel anders opgelost kunnenworden.Verrassend was de datering van één vande twee monsters van de koker. Het enemonster gaf als veldatum van de boom1661 +/- 8 jaar. Die kokerstijl zal dus bij deoprichting van De Stamper in 1663 nieuwgemaakt zijn. Eén van de kokerstijlen wasblijkens een ongebruikte zwaluwstaarthergebruikt en heeft eerder dienst ge-daan in een grotere wipmolen. Het mon-ster uit die balk leverde een datering optussen 1552 en 1558. Voor de koker die in1663 nieuw was gemaakt voor De Stam-per, werd dus materiaal gebruikt van eenmolen die op dat moment ongeveereen eeuw oud was. Beide kokerstijlenwaren van hout dat uit Duitsland was in-gevoerd, de rest van het hout was vrijwelzeker inlands.Zou het mogelijk zijn om na te gaan waaralle delen vandaan kwamen? Om die


vraag te beantwoorden moet eerst be-kend zijn wanneer de Amsterdamse mo-lens werden opgericht. Dan kan gezochtworden naar een molen die omstreeks1600 werd gebouwd, en die in of kortvoor 1663 werd afgebroken. Dan moettenslotte nog gezocht worden naar eenwipmolen die omstreeks 1560 werd ge-bouwd.

De ontwikkeling vanAmsterdam

Over de molens van Amsterdam zijn almeerdere publicaties verschenen. Maarhoe verder terug in de tijd, hoe meer hia-ten de geschiedenis nog vertoont. Degeschiedenis van de molens hangt uiter-aard nauw samen met die van de stad.Oude kaarten bieden een mogelijkheidom een beeld te krijgen van de ruimte-lijke ontwikkeling van de stad. Dankzij degrachten is die ontwikkeling nog goedherkenbaar. De oudste kern van de stadwordt gevormd door de bebouwing terweerszijden van de Amstel. Omstreekshet midden van de zestiende eeuw washet er nog niet erg druk en van een we-

reldstad was nog helemaal geen sprake.Het Gezicht op Amsterdam, een mooieen gedetailleerde kaart in vogelvlucht-perspectief die in 1538 getekend werddoor Cornelis Anthonisz., laat de stadzien binnen de eerste stadsmuur. De be-grenzing van de stad volgde ongeveerde Singel, een deel van de Amstel, deKloveniersburgwal en de Geldersekade.Tussen deze laatste twee stond de Sint-Anthoniespoort. Behalve deze poort res-teert van de middeleeuwse vesting ooknog de Schreierstoren, die op de kaartvan Blaeu van circa 1650 aangegevenstaat als Schrey hoecks Toor, wat zoveelbetekent als ‘toren van de scheve hoek’.In de zestiende eeuw breidde de stadzich vooral in oostelijke richting uit waar-door de Sint-Anthoniespoort zijn functieverloor en in 1614 de Nieuwe Waagwerd. Ook werd een deel bebouwd zui-delijk van de stad, aan de overzijde vande Amstel. Bij de stadsuitbreidingen wer-den de molens telkens verplaatst.Blijkens de kaart van Cornelis Anthonisz.stonden er in 1538 tien molens in en omde stad. Steden als Deventer en ‘s-Herto-genbosch telden er tweemaal zoveel,Antwerpen en Gent tienmaal zoveel.

Twee van de molens die Anthonisz. te-kende, stonden aan de Heiligeweg, hoe-wel die weg en het water daarlangs nietstaan aangegeven op de kaart. Eén vandie twee was van Jakob Willemsz. ge-weest die hem in 1503 op zijn eigengrond buiten de stad gebouwd had. Opéén na zijn alle molens getekend als stan-derdmolens. Maar doordat de wipmolensin die tijd heel andere verhoudingen had-den dan die wij kennen, kan de tekenaarzich daarin vergist hebben. Die ene uit-zondering, een bovenkruier, was een korttevoren tot molen omgebouwde vesting-toren die De Roo Molen werd genoemd.Dit door de stad uitgevoerde experiment,dat tussen 1518 en 1521 moeizaam begon-nen was, werd in 1545 alweer beëindigd.Zes jaar later werd een houtsnede ge-maakt van de kaart van Anthonisz.,waarop enkele kleine wijzigingen warenaangebracht. Buiten de noordwestzijdevan de stad is er aan het IJ een molenbijgekomen.Jacob van Deventer gaf op de platte-grond van Amsterdam die hij omstreeks1550 uitgaf weer een molen meer aan.De bovenkruier bestaat dan al niet meer.De Heiligeweg staat op zijn kaart duide-

Binnenzicht op de windweeg en de steenburrie. De kepen inde steenburriebalken waren naar buiten uitgehakt. De kepenvoor de voegburriebalken in de onderbalk zijn niet vergroot,wat er op wijst dat de onderbalk niet tot de oorspronkelijkeconstructie behoort. De taps toelopende balk die op de mid-delste lijst ligt, is een deel van een oude roede.

Verbinding van de moerstijl met de waterlijst (linker zijweeg).Oorspronkelijk was er één (houten) toognagel. Hier loopt hetoorspronkelijke gat dood op de pen van de moerstijl. Dezepen is vastgezet met twee zware stalen spijkers. Kennelijkwerd de moerstijl ingekort. Aan de bovenzijde is de oor-spronkelijke constructie niet gewijzigd.


lijk getekend, nog steeds met twee mo-lens. Langs de Amstel is het aantal molensdan toegenomen tot zeven. De kaartenvan Jacob van Deventer zijn ongelooflijknauwkeurig, gezien de eenvoudige hulp-middelen die de landmeters bij hun veld-werk ter beschikking hadden. Het aantalmolens dat hij tekende zal dus wel juist zijn.

De oliemolens van Appelman

Sijbrant Appelman vroeg in 1564 vergun-ning voor de bouw van een windoliemo-len. Acht jaar eerder had Symon GhijsbertszAppelman twee oliemolens gebouwdop het Cornelis Benninghweer aan hetSingel bij de latere Warmoesgracht, nu

deel van de Raadhuisstraat, die in 1562niet meer vermeld werden. Het lijkt nietwaarschijnlijk dat dit windmolens waren.Rosoliemolens waren in de Middeleeu-wen al een algemeen verschijnsel. Deoudste vermelding die daarvan in Am-sterdam tot nu toe bekend is, dateert van6 maart 1501, in welk jaar een keur werd

Omstreeks 1545-1550 werd Amsterdam opgemeten door Jacob van Deventer. Op de kaart zijn dertien molens aangegeven: zevenaan de zuidoostzijde van de stad aan de Amstel, twee aan de Heiligeweg (zuidwest), de Gasthuismolen aan het einde van de Pa-leisstraat en drie molens noordwestelijk van de stad. De stenen molen is inmiddels niet meer compleet.


uitgegeven waarin bepaald was datniemand na 10 Mei van dat jaar olie zalmogen slaan, dan buiten de uiterste ste-degracht op boete van 4 pond, ‘s Hee ren - geld, en dat alle aanwezige oliemolens naultimo Mei moeten weggenomen wordenop boete van 50 pond. De kaart van VanDeventer toont op deze plaats geen wind-molen, maar het veldwerk voor die kaartwerd stellig al vóór 1556 verricht. Het Ben-ninghweer stond in 1569 geheel volge-bouwd met 26 woningen. Een oliemolenwerd in dat jaar niet genoemd. In 1580 wasdit erf geheel leeg; waarschijnlijk warenalle gebouwen in 1572 afgebroken van-wege de belegeringen door de Geuzen.Het is niet bekend waar Sijbrant Appel-man zijn windmolen wilde bouwen; erhoeft dus geen relatie te zijn met de olie-molens op het Benninghweer. Het is zelfsniet bekend óf die wel gebouwd is. Alsdat wél het geval is, dan zou deze blij-kens de nu bekende gegevens de eerstewindoliemolen in Holland geweest zijn,en niet die van Lieven Andriesz. vanMoerbeke. Deze kreeg op 1 maart 1582een plaats aangewezen voor het oprich-ten van een oliemolen in Alkmaar. In Hol-land zijn geen eerdere windoliemolensbekend, maar in ‘s-Hertogenbosch, dattoen nog deel uitmaakte van het Her-togdom Brabant, was in 1510 zo’n molenopgericht. In Vlaanderen bestonden alveel langer windoliemolens. De techniekzal dus zeker al lang bekend zijn geweestin Holland.Er bestaat dus een mogelijkheid dat dehergebruikte kokerstijl van Het Haantjeuit de oliemolen van Appelman afkom-stig is. Die stijl zou natuurlijk ook afkomstigkunnen zijn van een korenmolen, die om-streeks 1560 gerenoveerd werd. Of eendergelijk werk in die tijd werd uitgevoerd,is nog niet bekend, evenmin of er toen alwipkorenmolens stonden in Amsterdam.Zou die kokerstijl wel afkomstig zijn vande oliemolen van Appelman, dan wasde eerste windoliemolen in Holland geenstanderd-, maar een wipmolen. Het istoch wel de moeite waard om dat ver-der uit te zoeken!

Expansie

Vanaf 1585, het jaar waarin aan deTweede Uitleg begonnen was, groeidede stad snel, en het aantal molensgroeide mee. De Derde Uitleg werd in1614 gerealiseerd aan de westelijke zijdevan de stad, en in 1664 de Vierde Uitlegaan de oostelijke zijde. Tussen 1585 en1600 werden op zijn minst 14 nieuwe mo-lens gebouwd; namelijk zeker 6 nieuwekorenmolens, 1 verfhoutmolen, 1 runmolen,3 oliemolens, 1 hennepklopper, 1 zeem-touwmolen en 1 papiermolen. Daar zoude molen tussen kunnen zitten waar hetomstreeks 1600 geconstrueerde boven-huis van Het Haantje van afkomstig is.Eén van de genoemde nieuwe molenswekt de nieuwsgierigheid. De VlamingPieter de Vos kreeg in 1598 windrechtvoor een oliemolen op het Tuinpad. De

exploitatie werd al spoedig te kostbaaren deze molen werd al snel verplaatstnaar Graft. Maar dat betekende nogniet dat Pieter Vos het olieslaan de rugtoekeerde, want in 1601 lieten hij en zijnbroer Martinus een klein windoliemolen-tje, gemaakt van oud hout, zetten aande Heiligeweg, binnen de ban van Am-stelveen. Het bouwjaar correspondeertmet de dateringen van de balken vanhet bovenhuis van Het Haantje. Ook zouop deze wijze verklaard kunnen wordenwaarom één van de gedateerde balkenongeveer 20 jaar ouder was dan de an-dere. Er zijn maar zes balken van het bo-venhuis gedateerd. Over de ouderdomvan alle overige delen kunnen geen uit-spraken gedaan worden.Pieter en Martinus hebben het windgeldtot 1616 keurig betaald, maar daarnaniet meer. Volgens de zgn. restantceelvan 1654 waren Pieter en Mathijs de Vosieder de helft van 133 gulden windgeldvoor deze molen schuldig. Dat zij na 53jaar nog eigenaar zouden zijn geweestwekt bevreemding. Als ze toen nog leef-den moeten ze toch al meer dan 70 jaaroud geweest zijn. Stellig was de molen allang hun eigendom niet meer, maar inhet Windgeldboek werden namen vakerslecht bijgewerkt. De molen was in 1616waarschijnlijk buiten gebruik geraakt, ofmogelijk al verdwenen.

De Roo Olymolen

Een andere eigenaar die als wanbetalerte boek staat, was Cornelis Jacobsz. Smitdie het windrecht voor een oliemolenbuiten de Regulierspoort niet meer be-taald had sinds 1631. Deze molen stondbuiten de Heiligewegspoort, zo’n 650 me-ter vanaf het punt waar de Boerenwete-ring uitkwam op de Heiligeweg. Dat isongeveer op de huidige hoek van deSpiegelgracht evenzijde en de Lijnbaans-gracht, vlak bij het inmiddels alweer ver-dwenen Bolwerk Amstelveen. De Heilige-wegspoort was een onderdeel van detweede uitleg. Hij stond ongeveer waarhet Koningsplein uitkomt op de Heren-gracht. De nieuwe vesting kwam nogjuist buiten de molen te liggen, zodat dieverplaatst moest worden. Op de kaartvan Blaeu, die werd getekend kort voorde realisatie van de Vierde Uitleg, is demolen nog aangegeven. Deze plaats lijktniet in overeenstemming met de aandui-ding ‘buiten de Regulierspoort’; dezepoort lag oostelijker, nabij de plaats waarde Binnenamstel afbuigt naar het noor-den. De oude Regulierspoort was eenonderdeel van de middeleeuwse ves-ting; deze stond ongeveer waar de Vij-zelstraat uitkomt op de Binnenamstel. Denieuwe Regulierspoort in de tweede uit-leg van de stadsmuur stond nog verdernaar het oosten, waar nu het Rem-brandtsplein is. In 1633 verkochten de molenaars JanRoelofsz. en Jan Henrix deze molen aanhet korenmolenaarsgilde. Zij hadden diemolen kort tevoren van de olieslager Kor-

nelis voor ƒ 9000 gekocht met werf entwee huizen, eertijds geweest De RooOlymolen. De molen was kennelijk in1633 ingericht als korenmolen. Op zichmerkwaardig, omdat nog in 1625 ge-klaagd was over een te groot aantal ko-renmolens, een probleem dat overigensvanzelf verdween door de groeiendebevolking. Gezien de chronologie wasdeze olieslager Kornelis kennelijk de juistgenoemde Cornelis Jacobsz. Smit dievanwege de verkoop geen windrechtmeer betaalde. Op 13 oktober 1636wordt Jan de Goyer aangesteld als mo-lenaar van deze molen en wordt hemhet windrecht verleend in de naam enten behoeve van het molenaarsgilde.De Roo Olymolen was op 3 mei 1662 ei-gendom geworden van Claes Cornelisz.Harencarspel en Jan Minuit, die op 6 julivan dat jaar van thesaurieren ordinarisde ƒ 1.600,- ontvingen die de stad voorde verplaatsing van een molen ver-goedde. Deze Jan Minuit komen we ooktegen als eigenaar van molen De Gooyer,een voorganger van de nog bestaandemolen op het Funen, waarvan hij in 1651de helft, en in 1662 de rest kocht. De RooOlymolen werd weer opgericht op hetbolwerk Amstelveen. Daar kreeg hij de-zelfde naam, maar werd ook wel Olipot,Spring, Spring in ‘t Veld of Spiering ge-noemd.

De Gooyer

Op de lijst van 1654 van de molens waar-van de windpacht geruime tijd niet be-taald was komen dus zowel de oliemo-len van de gebroeders De Vos, als dievan Cornelis Jacobsz. Smit voor. Dankunnen die twee oliemolens niet de-zelfde zijn. Dat is in zoverre van belangdat De Stamper werd opgericht doorWillem de Goyer, zodat een relatie metde Roo Olymolen, waar Jan de Goyermolenaar was, een aantrekkelijke ge-dachte was geweest. Temeer daar deRoo Olymolen ook aan de Boerenwete-ring stond, maar dan veel dichter bij destad dan De Stamper. De mogelijkheiddat de molen van de gebroeders De Vosverplaatst werd naar de Boerenweteringen daar door het leven ging als De RooOlymolen is vooralsnog speculatief.Omstreeks 1630 werden zes molens langsde Heiligeweg verplaatst, waaronder DeGooyer, die voor de ene helft in 1603 envoor de andere helft in 1609 was ver-kocht aan de broers Claes en Jan Wil-lemsz. de Goyer. Dit kan nooit de oliemo-len uit 1601 zijn geweest die immers toenhun eigendom niet was en in die tijdevenmin korenmolen was. Wel ligt deveronderstelling voor de hand dat JanWillemsz. dezelfde is als de Jan die in1636 molenaar was op de tot korenmo-len verbouwde Roo Olymolen, of diensvader, en dat de broers Claes en Jan Wil-lemsz. familie waren van Willem deGoyer die de steenzaagmolen oprichtte.De vader van Willem de Goyer was An-tonij (Willemsz.), zoals blijkt uit zijn doop in

Fragment van de kaart vanAmsterdam van Balthazar Florisz.van Berckenrode uit 1625 met de‘Heylige Wech’ en de ‘Vaert naden Overtoom’ en de daarstaande molens.

Kaart uit het tweede kwart van dezeventiende eeuw, getekend dooreen onbekende cartograaf. Detwee grote stadsuitbreidingen dieal gerealiseerd zijn, en de ge-plande Vierde Uitleg zijn duidelijkherkenbaar. >


de Nieuwe Kerk op 3 oktober 1632. Zijnmoeder heette Anneken Hendricksz enze was getuige bij de ondertrouw vanWillem op 2 februari 1664 met MarretjeBruijnen. Omdat de naam ‘de Goyer’ al-gemeen was voor mensen die afkomstigwaren uit het Gooi, hoeven deze de Go -yers verder geen familie te zijn van elkaar.

De Vierde Uitleg

Het bouwjaar van De Stamper biedt eenaanknopingspunt, want de molen waar-van onderdelen gebruikt zijn, moet korttevoren gesloopt zijn. De Stamper werdgebouwd in de periode waarin de ves-tingwerken voor de Vierde Uitleg werdenaangelegd. De stad groeide telkens uitzijn knellende keurslijf. Tussen 1660 en1664 zou de Vierde Uitleg worden gere-aliseerd. Er moesten toen 21 windmolensverplaatst worden die in het tracé vande nieuwe vestingwerken stonden ofdaardoor in de stad ingesloten werden.De oude vestingwerken werden ge sloopt,en de molens die op de oude bolwerkenstonden, moesten verplaatst wordennaar de nieuwe. De zes molens die aande Heiligeweg, de latere Overtoomse-

Tekening in Oost-Indische inkt van de molens tussen de Overtoom en de Heilige-wegspoort (op de achtergrond) in Amsterdam van de hand van Jacob van Ruysdael.

Detail uit de kaart van Johannes Blaeu van omstreeks 1650. De molens aan de Heiligeweg, hier al ‘Overtoomse wech’ genaamd,moeten verplaatst worden vanwege de uitleg van de vesting, evenals de molen aan de Wetering.


weg stonden, werden eveneens allemaalverplaatst. Langs de Overtoom wer denweer zes molens opgericht, maar daarwas in elk geval De Gooyer niet bij, enkennelijk de oliemolen van de gebroe-ders De Vos ook niet. Zoals eerder ver-meld werd De Roo Olymolen opnieuwopgericht op Bolwerk Amstelveen. Opde kaart van Gerred de Broen van omst-reeks 1700 staat deze molen getekendals standerdmolen, maar waarschijnlijkmogen daar geen conclusies aan ver-bonden worden.Veel molens konden opnieuw dienstdoen, maar voor molens die aan heteind van hun levensduur waren, was deverplaatsing een goede aanleiding omze meteen te renoveren. Er zullen waar-schijnlijk onderdelen van één of meer-dere van de afgebroken molens gebruiktzijn voor De Stamper.

De Stamper

Er kunnen ook tijdens zijn bestaan onder-delen vervangen zijn aan De Stamper.Op 1 augustus 1674 woedde een orkaandie vrijwel alle molens op de vestingwer-ken van Amsterdam beschadigde (de-zelfde orkaan die het schip van de Dom-kerk in Utrecht vernielde). 22 Zaagmolens

en 6 korenmolens werden geheel ver-woest. Korenmolen De Geelvink werd doorde orkaan opgenomen en onderstebo-ven op zijn werf terug geworpen. Hoewas De Stamper, die circa 500 meter zui-delijk van De Geelvink stond, er van afgekomen?Ook de naam van de molen zou eenaanknopingspunt kunnen bieden. Hoe-wel molennamen zelden een aandui-ding vormen van een hoedanigheid vande molen, zou de naam ‘De Stamper’ opeen bewerking of op de daartoe ge-bruikte werktuigen kunnen wijzen. Mis-schien maakte de zaag- en slijpmoleneen stampend geluid. Maar het is nietuitgesloten dat de naam meegekomenis met onderdelen van een molen diemet stampers werkte. Omdat deze ver-onderstelling speculatief is, lijkt een op-somming van de Amsterdamse molensdie met stampers werkten nog niet ergzinvol. Het zou wel opgaan als de oliemo-len van de gebroeders De Vos omge-bouwd werd tot De Stamper. Hierbij moetin herinnering gebracht worden dat deHollandse oliemolens nog tot in de zeven-tiende eeuw uitgerust werden met stam-pers voor het kneuzen van de zaden. JanAdriaansz. Leeghwater schreef bijvoor-beeld in zijn Kleine Kroniek: ‘Van de oly-molens Mij mag gedenken datter niet

een agt-kante Oly-molen met stampers inHolland en was waar ik Jan Adriaensz.Leeghwater na datum van dien d’eersteagt-kante Oly-molen met stampers te-gen Rijp en Graft voor mij zelven getim-mert en gemaakt heb die nu nog tegen-woordig gangbaar is en omtrent 45 jarengegaan heeft’. De Kleine Kroniek vanLeeghwater dateert uit het jaar 1649. Hijmoet dus zijn molen, die toen ‘omtrent 45jaren’ in bedrijf was, omstreeks het jaar1604 gebouwd hebben. Of hij daarbijtoevallig gebruik maakte van de eersteoliemolen van Pieter de Vos, die immersnaar Graft werd verplaatst, vermeldtLeeghwater niet. Rustte Leeghwater zijnmolen met stampers uit om het octrooiuit 1597 van Cornelis Cornelisz. van Uit-geest te ontlopen? Dat octrooi hield na-melijk ondermeer de toepassing van kant -stenen in. Die overigens niet door hemwaren uitgevonden, maar dat gaat bui-ten het bestek van dit artikel.

Molenbouw in de zestiende eeuw

Andere wipmolens met een ouderdomvan zo’n 400 jaar bestaan niet. Door deaard van de constructie worden dezemolens zelden oud. Het oudste nog be-

Het afgraven van de oude stadswal tijdens de Vierde Uitleg omstreeks 1662. Links de Munttoren, rechts de korenmolen op hetoude bolwerk Wester Blokhuis. Deze molen werd verplaatst naar het nieuwe, gelijknamige bolwerk als voorganger van de laterekolossale stenen molen De Leeuw. Ets van Abraham Blootelingh; Gemeentearchief Amsterdam, inv.nr. M 17-15.


staande bovenhuis is dat van de Zand-wijkse molen bij Almkerk in het Land vanHeusden en Altena dat uit 1699 dateert;bijna een eeuw jonger dan Het Haantje.Voor de kennis van de ontwikkeling vande Hollandse molenbouw is de geschie-denis van Het Haantje dan ook vanenorm belang. Tijdens de Gouden Eeuwmaakte de molenbouw hier een stor-machtige ontwikkeling door. Van die ont-wikkeling is relatief veel bekend doordateen aantal molens uit dat tijdperk be-houden is gebleven, zoals in de Scher-mer en in de Zaanstreek. Octrooien enbeschrijvingen uit die tijd bieden aanvul-lende informatie. Van latere perioden iseen groter aantal molens behouden enbovendien verschenen vanaf het eerstekwart van de achttiende eeuw specialis-tische boeken, bestemd voor de molen-bouwers. Over de ontwikkeling van demolenbouw vóór de Gouden eeuw isechter zeer weinig bekend. Molens uitdie periode zijn er vrijwel niet en de ken-nis over die periode moet grotendeels

worden ontleend aan de vrij zeldzamebestekken en herstelrekeningen uit dietijd. Het in Het Haantje aangetroffen res-tant van de vangconstructie was wel uitbestekken bekend maar nog nooit ‘in le-venden lijve’ aangetroffen; althans nietin Nederland. Ook de constructie vanhet bovenhuis zelf wijkt sterk af van datvan andere nog bestaande molens. Deconstructie wordt nooit beschreven inbestekken; daarin worden alleen de be-namingen en afmetingen van onderde-len genoemd. De oudst bekende be-stektekeningen van molens dateren uithet einde van de zeventiende eeuw. HetHaantje biedt daarmee een welkomeaanvulling op de bestaande kennis. Opdit moment is nog niet bekend of het bo-venhuis werd gemaakt voor een water-molen, een korenmolen of industriemo-len, hoewel die laatste mogelijkhedenhet meest waarschijnlijk zijn. Veronder-steld wordt dat de laatste twee soortenmolens uit economische motieven lichterwerden uitgevoerd dan de eerste.

Het Haantje had een aantal uitzonder-lijke kenmerken:• Een achthoekige toren van grenen-hout (waarbij het boventafelment 221⁄2ºverdraaid ligt t.o.v. de binten);

• Een koker waarvan de stijlen van ei-ken-, en de hoekstukken van grenen-hout waren, terwijl er geen hakkelbou-ten waren toegepast;

• Kruisen in de zijwegen van het boven-huis boven de middenlijsten in plaatsvan evenwijdige schoren;

• Geen kroonstijlen;• Oorspronkelijk misschien alleen tweekorbeels ter verstijving van het storm-bint.

Zijn dit unieke kenmerken, of waren ze al-gemeen in een bepaalde periode of be-paalde regio, of waren ze algemeen bijwipmolens die niet als watermolen ge-bouwd werden?

De oude koker bestond uit eiken kokerstijlen en grenen hoekstukken. Eén van de stijlen was hergebruikt; deze is in detekening midden voor getekend. Deze was afkomstig van een wipmolen met een groter bovenhuis. In de tekening van deonderzetel is de constructie van het boventafelment aangegeven, met alle kepen van de toren waarvoor dit tafelment werdgemaakt, en de positie van de huidige hoekstijlen van de toren.

Conclusie

De geschiedenis van Het Haantje inWeesp gaat in elk geval terug tot om -streeks 1600. Er is een grote kans dat deuit 1601 daterende molen van CornelisJacobsz. Smit in 1663 werd verplaatst en

ingericht tot steenzaagmolen. Hoe deoude kokerstijl in deze molen terecht-kwam is nog niet duidelijk.De onderbouw van Het Haantje kon nogniet worden onderzocht. Of deze even-eens een deel was van de molen vanSmit, of in 1663 geheel nieuw werd ge-

construeerd, is daardoor nog niet be-kend.Marmerzaag en -slijpmolens zijn altijdzeldzaam geweest en inmiddels geheelverdwenen. Houtzaagmolens werkten al-tijd met verticale zaagramen, die meteen aantal zagen bezet waren (Duits:‘Vollgattsäge’). De tegenwoordige steen -zaagmachines werken eveneens vol-gens het principe van de Vollgattsäge,maar dan met horizontale ramen. Dezeopstelling biedt het voordeel dat het bijhet zagen noodzakelijke water even inde zaaggroeven blijft staan. Blijkens te-keningen van Agostino Ramelli (Le di-verse et artificiose machine, Paris 1588)en Leopold (Schau-Platz der Mühlen-Bau-Kunst, Leipzig 1735) wordt deze me-thode al lang toegepast. Het is daaromzeer aannemelijk dat De Stamper even-eens volgens dit principe was ingericht.Misschien is in de onderbouw een ant-woord op deze vraag te vinden.Het octrooi voor een door wind aange-dreven marmerzaag en -slijpmolen werdin 1663 door de Staten van Holland ver-leend aan Willem de Goyer in Amster-dam. Het belang van de uitvinding blijktuit het feit dat het octrooi verlengd werdin 1683 en 1697. De producten van dezemolen zullen nog steeds in Amsterdamaangetroffen kunnen worden. Over lood-witmolens is meer bekend dan oversteenzaagmolens, maar ook daarvanbestaat geen enkel exemplaar meer.Hoewel de werktuigen van die bedrijvenal lang verdwenen zijn uit Het Haantje,kunnen de bouwsporen daar nog veelover leren.

Slotbeschouwing

• Molen Het Haantje, alias De Haan, aliasDe Stamper was een unieke molenwaarin informatie te vinden was over demolenontwikkeling. De waarde daar-van overstijgt de waarde voor de lo-kale molengeschiedenis. Een groot ge-deelte van de onderbouw ging nogniet verloren en kan nog onderzochtworden.

• Er bestaat een grote kans dat de her-gebruikte kokerstijl van een even uniekemolen afkomstig was, namelijk de eer-ste windoliemolen van Holland, diedan een wipmolen geweest zou zijn.Deze kokerstijl zou antwoord kunnengeven op één van de grote vragenover de ontwikkeling van de molens.Op dit moment is nog geen anderewindmolen bekend in Amsterdam enomgeving die omstreeks 1560 werdgebouwd dan die van Appelman, alsdie inderdaad gebouwd werd.

Bijna was het grootste deel van de ge-schiedenis van Het Haantje onherroepe-lijk verloren gegaan. Het behoeft geenbetoog dat we niets van dit al te wetenzouden zijn gekomen zonder onderzoek.Historisch, archeologisch en bouwhisto-risch onderzoek leveren, elk naar hun ei-gen aard, gegevens over de geschiede-

Tekening van een steenzaagmolen in Leopolds Schau-Platz der Mühlen-Bau-Kunst(Leipzig 1735). Hier is slechts één zaag getekend, die boven dien veel te kort is omeen beweging te kunnen maken. Het zaagraam is aan de onderzijde voorzien vanver ticale balken met gleuven (F en H). Deze balken gaan door een rollen wagen (B-D), die beweegt over een horizontalegeleider (L-M). Waarschijnlijk kan deze horizontale geleider omhoog bewogenworden, zodat het steenblok verwisseld kan worden. Er zijn twee verticale krukassen,waarvan de krukken door gleuven in een dwarsbalk van de rollenwagen gaan. Hetlijkt niet aannemelijk dat deze constructie ook in de praktijk zou kunnen werken.



Molens restaureren en onderhouden vraagt om vakmanschap en jarenlange ervaring.Die vindt u bij de leden van de Nederlandse Vereniging van Molenmakers.De bedrijven die het logo van de NVVM voeren staan borg voor.....

kwaliteit en deskundigheid.

Beijk B.V. Afferden 0485-531910

Doornbosch B.V.Adorp 050-3061724

Bouw ‘75 B.V. Workum 0515-542133

CoppesBergharen 0487-531239

Fa. Dunning-Bremer B.V.Adorp 050-3061221

Molema V.O.F.Heiligerlee 0597-591660

De Gelder Favier B.V.Sliedrecht

0184-425040

Groot Roessink VOFVoorst 0575-501272

Groot Wesseldijk B.V.Laren 0573-421568

Herrewijnen VOF Spijkenisse0181-634558

Jellema CVBirdaard 0519-332357

Kistemaker & KorverMiddenbeemster 0299-683743

J.K. Poland B.V. Broek op Langedijk 0226-333440

Anbo B.V. Alkmaar 072-5110025

Saendijck B.V.Zaandijk 075-6285602

Gebr. Straver v/h M. StraverAlmkerk 0183-401415

VaagsAalten 0543-473359

Verbij Hoogmade B.V.Hoogmade 071-5018478

Wintels Denekamp 0541-351210

Nederlandse Vereniging Van Molenmakers


nis die elkaar aanvullen, en die niet opeen andere manier verkregen kunnenworden.

Geraadpleegde literatuur

G.J. Honig, ‘De Amsterdamse Molens’, inJaarboek Amstelodamum 27 (1930) p.79-159.P. Boorsma, Duizend Zaanse Molens, Am-sterdam 1960, in het bijzonder p. 42-44over oliemolens en p. 112. over de steen-zaagmolen van Willem Jansz. Keersma-ker.A.J. Bernet Kempers, Oliemolens (SerieGebouwen en Bedrijven van het NOM),Arnhem 1962.S. Hart, ‘De Amsterdamse molens’, in:Noord-Hollands Molenboek, Haarlem1964, p. 35-53.‘De Roo Olymolen te Amsterdam’, in: deMolenaar 82 (1979) nr. 24, p. 786 (aante-keningen J.H. van den Hoek Ostende).J.H. van den Hoek Ostende, ‘De Amster-damse molens’, in: Molens in Noord-Hol-land, Amsterdam 1981, p. 57-69, meer inhet bijzonder p. 68 en 69.G.S. Koeman-Poel, Weesper molens,Hoogezand 1982, in het bijzonder p. 65-78.J.H. van den Hoek Ostende, ‘Molen ‘tHaantje van Amsterdam naar Weesp’, inMaandblad Amstelodamum 77 (1990) nr.3, p. 57-60. Een bewerkte versie van ditartikel verscheen in Molenwereld 2006 nr.98, p. 382-388.S.A.C. Dudok van Heel, ‘Cornelis Ben-ningh en het Benninghweer’, in Maand-blad Amstelodamum 83 (1996) nr. 1, p. 4.

Ik ben J.H. van den Hoek Ostende, J. denBessen en J.S. Bakker grote dank verschul-digd voor de waardevolle aanvullingenop mijn artikel. De resultaten van hetbouw historisch onderzoek waren voor J.H.van den Hoek Ostende aanleiding omnog aanvullend onderzoek te verrichten.Daar naast dank ik D.J. de Vries (RACM,voorheen RDMZ) voor de medewerkingaan de dendrochronologische daterin-gen, en molenmaker Verbij voor de ver-leende gastvrijheid en medewerking aanhet nemen van de houtmonsters. Dankzijdeze vruchtbare samenwerking bleek hetmogelijk een groot deel van de puzzelaan elkaar te passen.

Het nieuwe bovenhuis wordt in Weesp op de molen geplaatst. Op deze foto is nietalleen de constructie van het stormbint goed zichtbaar, maar ook de draagcon-structie voor het bovenhuis. De koker steekt boven de ondertoren uit met aan debovenzijde de bovenzetel waarop de steenburrie komt te rusten. De twee lange bal-ken op de ondertoren zijn de voeghouten, de twee korte maken deel uit van devoegburrie (foto Joop Vendrig).

M e u l f r a n s

Steenburrie: draagconstructie in het bovenhuis van een wipmolen, draaiend en dragend op de koker.

Moerstijl: verticale stijl in het midden van de zijkant van het bovenhuis van een wip- of standerdmolen tussen waterlijst en steenlijst.

Waterlijst: onderste horizontale balk in de zijkant van een wip- of standerdmolen

Hakkelbout: bout met ‘weerhaken’.

Kroonstijl: verticale stijl in het midden van de zijkant van het bovenhuis van een wip- of standerdmolen tussen daklijst en steenlijst, boven en in het

verlengde van de moerstijl.

Kruis: kruisvormige verstijvingsconstructie in molenwand.

Middenlijst: middelste horizontale balk in de zijkant van een wip- of standerdmolen en bevestigd op de steenburrie, synoniem steenlijst.

Windweeg: wand van het bovenhuis van een wipmolen aan de kant van de wieken.

Voegburrie: draagconstructie in het bovenhuis van een wipmolen, draaiend rond de koker en dragend op de ondertoren.

Uw mooiste molenfoto ook in kleur

op de achterpagina van de Molen-

wereld? De achterpagina reserveren

wij voor lezers die hun mooiste mo-

lenfoto’s graag met anderen willen

delen. Inzending kan zowel per post

als per e-mail. In het laatste geval is

wel een voldoend hoge resolutie

vereist: minimaal 300 dpi. Inzending

kan geen plaatsing garanderen. Er

zijn per jaar immers maar elf moge-

lijkheden en bovendien streeft de re-

dactie naar spreiding per regio en

molentype. U kunt uw foto(‘s) instu-

ren of mailen naar de redactie van

Molenwereld.

Doe mee! Win een abonnee!!Als u een abonnee werft voor de Molenwereld dan doen wij ook wat voor u! Iedere nieuwe abonnee, dat wil zeggen iemand die voor het eerst abonnee op deMolenwereld wordt, levert de aanbrenger een bonus op. U kunt dan kiezen uit:

* de poster Molens bij Dordrecht van een zeer bijzondere foto uit augustus 1866, formaat 63 bij 29 cm, afgedrukt op zwaar papier en ongevouwen toegezonden in een koker,

* een ringband met magiclips voor het bewaren van tijdschriften, zoals weergegeven in Molenwereld 2002-12,

* Een premie van ˜ 5,- te verrekenen met het abonnementsgeld over 2008.

De poster of de ringband wordt u zo snel mogelijk toegezonden nadat de betaling van de nieuwe abonnee is ontvangen. Vanzelfsprekend geldt deze aanbieding voor iedere abonnee die u aanbrengt.

BONIk geef als nieuwe abonnee op voor de Molenwereld:

Naam:..............................................................................................................voorl.:...............(m/v)

Adres:.....................................................................................................................................................

Postcode:.................................... Plaats:............................................................................................

Als bonus ontvang ik:

� de poster Molens bij Dordrecht, augustus 1866.

� een ringband met magiclips voor het bewaren van tijdschriften.

� Een premie van ƒ 5,- te verrekenen met het abonnementsgeld over 2008.

(Aankruisen hetgeen wordt gewenst)

Afzender

Naam:..............................................................................................................voorl.:..........................

Adres:.....................................................................................................................................................

Postcode:.................................... Plaats:............................................................................................

Deze Bon - of een kopie ervan - kan, desgewenst portvrij, ingestuurd worden aan:

Stichting MOLENWERELDAntwoordnummer 12104NL-2740 WD MOERKAPELLE

�

Bij de omslag voorzijde: Het Haantje in Weesp draait weer en ziet er prachtig uit (foto Joop Vendrig, 10 mei 2003).

Bij de omslag achterzijde: De korenmolen van Streefkerk draaiend tijdens een sneeuwbui (foto Joop Vendrig).

de voorste visie en - home | molenwereld · 2017-02-09 · maar de onderbouw, welke recent is...

Documents