cng NCKH_Kho st kin thc, thc hnh v mi lin quan v phng ly nhim lao phi trong cng ng ca bnh nhn lao ti huyn Ci Nc nm 2014

T VN Bnh lao gn lin vi s pht trin x hi loi ngi t hng ngn nm nay, trn th gii cha bao gi v khng c mt quc gia no, mt khu vc no, mt dn tc no khng c ngi mc bnh lao v cht do lao. Do s pht minh cc thuc ha hc chng lao khin vic cha lao n gin hn v hiu qa hn, ng thi pht sinh tm trng lc quan ca y gii, lm lng qun cn bnh nguy him ny. Ngy nay, bnh lao ang xut hin tr li v cng vi i dch HIV/AIDS tr thnh mt trong nhng cn nguyn gy mc bnh v t vong ch yu, c bit ti cc nc ang pht trin, trong c Vit Nam; bnh lao khng nhng gy tn hi cho sc khe, thu nhp c nhn ngi bnh m cn gy tn tht n kinh t, vn ho, x hi ca mi gia nh, cng ng v c quc gia [5]. Theo T chc Y t th gii, c tnh hng nm c khong 1,7 triu ngi trn th gii t vong do lao, tc l khong 4.700 ngi t vong mi ngy v lao, v s ngi mi mc hng nm c tnh khong 9,4 triu v c khong 0,5 triu bnh nhn mc lao a khng thuc vi t l 3,3% trong s bnh nhn lao mi mc. Theo iu tra ln nht ca T chc Y t th gii nm 2010, t l lao a khng thuc cao nht mt s khu vc thuc Lin X c, ti 28% s bnh nhn lao mi v nguy him hn l bnh lao siu khng xut hin trn 58 Quc gia, trong c Vit Nam [39], [27], [35].

Ti Vit Nam, bnh lao cn ph bin v mc trung bnh cao, xp th 12 trong 22 nc c s lng bnh nhn lao cao nht th gii v th 14 trong 27 nc c tnh hnh lao a khng v siu khng cao trong khu vc Ty - Thi Bnh Dng, ng thi ng th ba sau Trung quc v Philipinnes v s lng bnh nhn lao lu hnh cng nh bnh nhn lao mi xut hin hng nm. Hng nm c tnh c thm 180.000 bnh nhn lao, trong c khong 6000 bnh nhn lao a khng v khong 7400 bnh nhn lao/HIV, tuy nhin chng ta mi ch pht hin c khong 60% s bnh nhn c tnh tc l trn di 100.000 bnh nhn mi nm [27], [35], [36]

Trong nhng nm qua, cng tc phng, chng bnh lao huyn Ci Nc c y mnh ti cc tuyn, nhiu bnh nhn lao c pht hin sm v iu tr kp thi. Tuy nhin, t l mc bnh lao phi hng nm vn cn xy ra kh ph bin v tm n trong cng ng m ngnh y t cha tm sot pht hin c, mt khc Ci Nc l huyn vng nng thn su, cch xa trung tm tnh, sng ngi chn cht, giao thng i li c pht trin rng khp, to iu kin thun li ngi dn giao lu, trnh dn tr mt b phn ngi dn vn cn thp, thc phng bnh cha cao, c bit l thc phng chng bnh lao phi trong cng ng i vi nhng bnh nhn mc bnh lao hin nay. Tuy c nhiu ti nghin cu v bnh lao nhng tm hiu v kin thc v thc hnh v phng nhim bnh lao phi cho ngi khc ca bnh nhn lao phi vn rt cn thit c bit l a bn huyn Ci Nc.

Xut pht t nhng thc t trn, chng ti tin hnh nghin cu ti ny vi mong mun gp phn lm gim t l bnh lao phi trong huyn Ci Nc, tnh C Mau ni ring v c nc ni chung, ti c thc hin vi cc mc tiu nh sau:

1. Mc tiu tng qutKho st kin thc, thc hnh v mi lin quan v phng chng ly nhim lao phi trong cng ng ca bnh nhn lao phi ti huyn Ci Nc nm 2014

2. Mc tiu c th- Xc nh t l bnh nhn lao phi c kin thc v thc hnh ng v phng nga ly nhim lao phi trong cng ng ti huyn Ci Nc, tnh C Mau nm 2014.- Tm hiu cc yu t lin quan gia c im chung, kin thc, thc hnh v cc yu t truyn thng v vic phng nga ly nhim lao phi trong cng ng ca bnh nhn lao phi ti huyn Ci Nc, tnh C Mau nm 2014. Chng 1HI CU Y VN

1.1. Khi qut v bnh lao1.1.1. Lch s bnh lao Theo y vn c nht tm thy n , bnh lao xut hin khong 700 nm trc Cng Nguyn. Thi k ny, bnh lao c hiu lm vi mt s bnh khc, ngi ta xem bnh lao l mt bnh khng th cha c, bnh do di truyn. Vo khong nm 380 trc Cng Nguyn, Hipocrates m t rt t m v bnh m ng gi l phtisis c ngha l tan ra hay hu hoi, Aristotle ghi nhn rng nhng ngi gn gi vi bnh nhn b phtisisc chiu hng pht bnh ny do ht phi mt vi cht gy bnh m ngi bnh th ra [10], [31], [32].

n th k th 2 sau Cng Nguyn, Galen ngi Hilp, bc s thc hnh v vit sch La M phc ha ra nguyn tc iu tr m n vn gi nguyn c nghn nm sau l ngh ngi, gim ho, bng ngc, thuc cm mu (xc ming bng axitbannic pha vi mt ong), thuc phin cho cn ho nng v c bit l ch trng n dinh dng [10], [19].

n th k th IX, Laennec (1819) v Sokolski (1838) m t kh chnh xc cc tn thng ch yu ca bnh lao, nm 1865 Villemin lm thc nghim bng cch tim truyn bnh lao ly t bnh nhn lao cho sc vt v c nhn xt bnh lao do mt cn nguyn gy bnh nm trong cc bnh phm ; nm 1982 Robert Koch tm ra nguyn nhn gy bnh l vi trng lao hay gi l Bacillus de Koch (vit tt l BK), vic tm thy vi trng lao m ra giai on vi trng hc ca bnh lao [44].

Vo u th k XX, nhiu cng trnh nghin cu v min dch, d ng, phng bnh, pht hin v iu tr bnh lao c tin hnh, nm 1907 VonPir Quet p dng phn ng da xc nh tnh trng nhim lao; nm 1908 Mantoux dng phng php tim trong da pht hin d ng lao (nay gi l phn ng Mantoux), trong thi gian ny Robert Koch (c) iu ch s dng OLD Tuberculine (OT) nh l mt thuc iu tr lao d cch ny l khng ng. Cng trong nm 1908, Calmette v Guerin bt u nghin cu tm vaccine phng lao v 13 nm sau (1921) cc tc gi thnh cng, t vaccine BCG c s dng phng bnh lao trn ngi. Trong thi gian ny vic iu tr vn cn kh khn, ngi ta s dng nhng phng php gin tip nh dinh dng, bm hi mng phi, mng bng hoc dng phu thut gy xp thnh ngc hay ct b tn thng. Trong khong 2 thp nin 1920 v 1930 khoa Vi sinh hc ra i cho php pht minh ra loi thuc chng lao cho con ngi, nm 1944 Waksman tm ra streptomycin, thuc khng sinh u tin iu tr bnh lao; nm 1952, rimifon (isoniazid) c a vo iu tr bnh lao; nm 1965, rifampixin thuc chng lao mnh nht ra i; nm 1978 c ch tc dng v v tr tc dng ca thuc pyrazina c nh gi l mt thuc c hiu c tc dng dit khun, tc dng vi c vi trng lao trong t bo v ngoi t bo [44].

1.1.2. Tnh hnh bnh lao phi trn th gii

Theo WHO tnh hnh dch t bnh lao trn ton cu c du hiu suy gim, tuy nhin bnh lao vn l vn y t cng ng ca ton cu. Nhng nguyn nhn khch quan nh t l ngi nhim HIV tng ko theo t l bnh lao ng nhim HIV tng hoc nh hng ca lao a khng thuc , bnh lao cn rt ph bin cc nc chu , chu Phi v chu M la tinh, nm 1993 WHO bo ng ti chnh ph cc nc trn ton cu v nguy c quay tr li ca bnh lao v s gia tng ca n [12], [15], khong 1/3 dn s th gii (gn 2,2 t ngi) nhim lao, theo bo co nm 2007 ca WHO, c tnh nm 2006 c khong 9,2 triu bnh nhn lao mi xut hin trong nm tng ng t l 139/100.000 dn, 14,4 triu bnh nhn lao c v mi hin hnh, 4,1 triu ngi bnh lao phi AFB(+) (tng ng 62/100.000 dn) bao gm 0,7 triu trng hp HIV(+), 1,7 triu ngi cht do lao, trong 0,2 triu ngi nhim HIV, 98% s ngi cht cc nc ang pht trin, 0,5 triu trng hp mc lao khng a thuc [9], [14], [15], [20], [47].

Hin nay trn th gii c khong 1/3 dn s (2,2 t ngi) nhim lao v con s s tng 1% hng nm (tng ng khong 65 triu ngi), theo s liu cng b ca WHO (2004) c tnh trong nm 2003 c trn khong 9 triu ngi mc lao mi v 2 triu ngi cht do lao, t l t vong do bnh lao chim 25% tng s t vong do mi nguyn nhn [23]; khong 95% s bnh nhn lao v 98% s ngi cht do lao cc nc c thu nhp va v thp, 75% s bnh nhn lao c nam v n tui lao ng, trong c khong 80% s bnh nhn lao ton cu thuc 22 nc c gnh nng bnh lao cao; hn 33% s bnh nhn lao ton cu tp trung ti khu vc ng-Nam [9], [13], [16], [17], [21], [22], [34], [46].

Nm 1991, khi ngh quyt ca i hi ng Y t th gii (WHA) ghi nhn bnh lao nh mt vn y t - sc kho cng ng nghim trng mang tnh ton cu th hai mc tiu chnh trong vic kim sot bnh lao c xy dng pht hin c hn 70% s trng hp lao phi mi c vi khun lao trong m bng soi knh hin vi trc tip; iu tr khi c hn 85% s trng hp c ng k iu tr. t c mc tiu ny nm 1994 WHO a ra chin lc iu tr c kim sot trc tip c khuyn co trn ton th gii (DOTS-Directly Observed Treatment Short Couse) [10], [34].

Mc nghim trng ca bnh lao nh hng ti thu nhp quc dn v ch s pht trin con ngi ca cc quc gia. Cc nghin cu v kinh t y t cho thy, mi bnh nhn lao trung bnh s mt 3-4 thng lao ng, lm gim 20-30% thu nhp bnh qun ca gia nh. Nhng gia nh c ngi cht sm v bnh lao c th s mt ti 15 nm thu nhp. Bnh lao tc ng mnh ti 70% i tng lao ng chnh ca x hi, lm lc lng sn xut b gim st, nng sut lao ng gim; Din n cc i tc chng lao ln th nht din ra nm 2001 ti tr s ca Ngn hng th gii Washington D.C vi s c mt ca i din cp b trng t cc quc gia c tnh hnh bnh lao nng n nhn nh, bnh lao l nguyn nhn ch yu lm ngho i dai dng v l tr ngi i vi s pht trin kinh t x hi [2], [7], [8], [9].

1.1.3. Tnh hnh bnh lao phi ti Vit Nam

Theo bo co WHO nm 2008, Vit Nam ng th 12 trong 22 quc gia c t l lao cao trn th gii [9], [10], trong khu vc Ty Thi Bnh Dng, ng th 14 trong s 27 nc c gnh nng bnh lao khng a thuc cao nht th gii, ng thi ng th 3 sau Trung Quc v Philipines v s lng bnh nhn lao lu hnh cng nh bnh nhn lao mi xut hin hng nm; Theo s liu iu tra c tin hnh trong thi gian 1986-1995 ti 5 tnh v thnh ph c 3 min th ch s nguy c nhim lao hng nm c c tnh trong c nc l 1,5% (cc tnh pha Bc l 1,2% v cc tnh pha Nam l 2,2%). Nh vy vi dn s 86,2 triu dn (2006) th hng nm Vit Nam c khong 173/100.000 ngi mi mc lao cc th, s bnh nhn lao phi c vi trng trong m AFB(+) mi l 77/100.000 dn. T vong do lao kh cao 23/100.000 dn [9], [10].

Mc d nhn c u t ca Chnh ph, B Y t, s h tr ca cc t chc quc t v n lc ca i ng cn b y t chng lao nhng bnh lao vn l gnh nng sc khe ca cng ng. Mi nm, Vit Nam c ti hn 180.000 ngi mc mi lao v 20.000 ngi cht do bnh lao, cao gp 2 ln tai nn giao thng. S ngi c pht hin lao v cha khi ch chim gn 60% s ngi mi mc bnh. c bit, bnh lao ang c chiu tr ha khi s ngi mc lao tui thanh thiu nin chim gn 2% trong tng s ngi mc lao [35], [39]

Hin nay bnh lao khng cn c coi l mt trong t chng nan y na m hon ton c th cha tr c. Hng nm, Vit Nam iu tr, cha khi cho khong 90.000 bnh nhn lao. Mc d vy, bnh lao khi c cha khi vn c th mc tr li; ngi cha khi bnh lao c th ti mc bnh thng qua vic ly nhim bnh li t ngi khc v khng c min dch chng lao vnh vin hoc vi khun lao cn st li trong ngi bnh [35], [39]. Trong khi , bnh lao ly lan rt nhanh trong cng ng, hn tt c cc bnh khc v y l bnh ly qua ng h hp; mt ngi b lao s ly cho 10-15 ngi khc trong mt nm. Ngoi ra, hin nay nc ta tnh trng bnh lao a khng thuc v bnh lao ngi nhim HIV cng din bin phc tp, mc cao; s bnh nhn cha c pht hin cn qu ln, l ngun ly nhim theo cp s nhn ra cng ng. Trong khi , s k th, nh kin v bnh lao ca ngi dn cn ln, khin cho ngi mc lao giu bnh, t chy cha khin bnh cng nng v nguy c ly lan ra cng ng rt cao [35], [39]

Vit Nam 09 nm lin tc t mc tiu ca WHO v pht hin v iu tr, tuy nhin tnh hnh dch t bnh lao nc ta vn mc cao v c bit l s gia tng bnh lao la tui tr, nam thanh thiu nin 15 24 tui [7]. Cng vi i dch HIV lan truyn rt nhanh ti Vit Nam, y l mt nguy c rt ln e da chng trnh chng lao trong giai on ti. ng nhim HIV v lao khng ch lm tng s bnh nhn lao (c tnh ton cu tng gn 30% lao do c HIV) m cn lm gim hiu qu iu tr v lm tng rt nhanh t l t vong do lao. C th s lng lao phi AFB(+) mi c pht hin cn rt cao v y chnh l ngun ly lan trong cng ng, bnh lao ti Vit Nam vn cn l mt vn sc khe trm trng. V vy, chng ta cn pht hin nhiu v pht hin sm cc trng hp mc lao, c bit l lao phi AFB(+) [12], [14], [20], [28], [30].

Nam. Bn cnh , cn nhiu thch thc ch quan nh: thiu ht v nhn lc; thiu s phi hp y t cng-t v c ch iu phi, Lut khai bo cc ca bnh theo Lut phng chng bnh truyn nhim cha c thc hin nghim tc... hot ng phng chng lao hiu qu hn, thi gian ti, chng trnh Chng lao quc gia tip tc tng cng pht hin sm v nhiu nht tt c cc th lao; duy tr t l iu tr khi cao; phn u n nm 2015, Vit Nam gim 50% s bnh nhn hin mc so vi c tnh nm 2000, khng ch t l bnh nhn lao khng a thuc bng mc nm 2010 v thanh ton bnh lao Vit Nam vo nm 2030 [27], [39].

1.1.4. Tnh hnh bnh lao tnh C Mau v huyn Ci NcThi gian qua, cng tc phng, chng bnh lao ti tnh C Mau ni chung v huyn Ci Nc c cc cp y, chnh quyn a phng quan tm v c s h tr kinh ph t Chng trnh mc tiu quc gia. Hot ng truyn thng, gio dc sc khe c duy tr thng xuyn v trin khai vi nhiu hnh thc khc nhau nn hiu bit ca ngi dn v bnh lao c nhiu chuyn bin. S ngi nghi ng mc lao ch ng n cc c s khm v lm xt nghim ngy cng tng; hot ng chng trnh chng lao quc gia tnh C Mau tip tc duy tr, pht huy nhng thnh tu t c ca giai on trc. ng thi, n lc phn u hon thnh tt mc tiu ca chng trnh ra l vo nm 2015 gim 50% s ngi mc lao so vi nm 2000, khng ch tnh hnh dch t bnh lao, duy tr m rng chng trnh ho tr liu ngn ngy vi qun l iu tr c kim sot trc tip (DOTS), i ph vi vn lao - HIV v vn khng thuc lao ngy mt gia tng [40].

Chng trnh mc tiu phng, chng lao c trin khai vi 100% dn s c bo v bi DOTS v vic iu tr c kim sot bnh nhn lao c thc hin ti tuyn y t c s. Cng tc phng, chng lao cho vng su, vng xa v vng kh khn c tng cng [40].

Tuy nhin, nhng nm qua cng tc pht hin ngun ly vn cn gp nhiu kh khn bi nhiu l do khc nhau nh: s hiu bit ca ngi dn v bnh lao v cch phng trnh cn hn ch, x hi cn k th vi bnh nhn lao, dn n ngi b bnh thng giu bnh. Mt khc, a s bnh nhn lao u l ngi ngho, iu kin kinh t kh khn, t c tip cn cc phng tin truyn thng nn cha c thc chng ly lan cho cng ng. Bn cnh , t chng lao tuyn huyn, th x, thnh ph trnh chuyn mn khng ng u nn cng tc phng, chng lao cn hn ch, nht l vng su, vng xa. Ngun nhn lc ca tuyn huyn, x cn thiu, thng xuyn thay i v kim nhim nhiu cng vic; s phi hp gia bnh vin a khoa khu cc v trung tm y t cha tt, cht lng xt nghim cha t yu cu; kinh ph cho hot ng ca chng trnh phng chng lao cn hn ch; ap lc cng vic nng n, thi gian iu tr di...Vic trin khai cc hot ng chng lao c bit ti tuyn tnh v huyn gp nhiu kh khn do thiu cn b, hu ht cn b ti tuyn y t c s (huyn, x) phi lm vic kim nhim. Tnh trng thiu ht cn b c v s lng v cht lng vn cn xy ra; vic lun chuyn, thay i cn b, a i o to cng ang l vn cp bch ti cc a phng, hin tng cn b xin chuyn v tr cng tc sau khi c o to xy ra tng i ph bin nn nhiu cn b mi, cha c kinh nghim, thm ch cha c o to chuyn khoa phi nhn trch nhim thc hin cc hot ng DAPCL.Mt khc, thc phng bnh ca ngi dn, cng nh nhng bnh nhn ang iu tr lao trong cng ng cha cao

Mt s im kh khn trong cng tc phng, chng lao na l cng tc ny cha c x hi ha cao, s tham gia ca cc ban, ngnh, on th cn hn ch, ngi mc lao cn chu nhiu nh kin v mc cm ca x hi, thi gian iu tr di nn gy tr ngi cho bnh nhn. hot ng phng, chng lao c s pht huy hiu qu, iu quan trng nht l cn thay i nhn thc, nng cao hiu bit ca ngi dn v bnh lao bn thn h ch ng hn trong vic pht hin, phng, chng bnh cho chnh mnh v mi ngi trong cng ng. y khng ch l trch nhim ca cn b trc tip lm cng tc phng, chng lao m cn phi c s phi hp ng b ca cc cp, cc ngnh v bn thn mi ngi dn, ngi bnh. Lm c nh vy mi mong khng ch, y li, tin ti thanh ton bnh lao theo mc tiu ra, gp phn nng cao cht lng bo v, chm sc sc khe nhn dn, xa i gim ngho, gp phn tng trng kinh t a phngBng 1.1. Tnh hnh bnh lao ti huyn Ci Nc trong 3 nm [41], [42], [43].

NmThu dung chungAFB (+) chungAFB (+) miAFB (+) ti phtGhi ch

201016612511015ang qun l v iu tr ti TTYT l 130 ca

201117011810414

201218812811216

Tng cng52437122645

1.2. Phng nga ly nhim lao cho cng ng

Mc tiu c bn ca CTCLQG l gim t l mc bnh, t l cht v t l nhim lao, gim ti a nguy c pht sinh tnh trng khng thuc ca vi khun lao; Chng trnh chng lao Vit Nam phn u t mc tiu ton cu do WHO ra l pht hin >70% s bnh nhn lao phi AFB(+) mi hng nm v iu tr khi >85% s bnh nhn lao phi AFB(+) pht hin uc bng ha tr liu ngn ngy c kim sot [1]. lm c vic ny, bn cnh p dng chin lc DOTS c hiu qu, nhng ngi mc lao cn phi c pht hin sm v thu dung iu tr kp thi, ng thi tng cng cng tc gio dc kin thc bnh lao trong ton dn, tng bc x hi ha cng tc chng lao, nhng bnh nhn mc lao s l mt mt xch quan trng trong cng tc phng nga lao cho cng ng nu h c hiu bit, thi v thc hnh lao ng.

1.2.1. Kin thc v phng nga ly nhim lao Tng cng cng tc gio dc tuyn truyn trong ton dn, tng bc x hi ho cng tc chng lao; hiu bit bnh lao trong cng ng l mt trong nhng yu t quan trng thc hin tt chng trnh phng chng lao, Crofton J v CS (1992) cho rng s hiu bit ca ngi dn v bnh lao l rt khc nhau, tu theo tng khu vc, tu theo nn vn ho. Quan nim bnh lao l bnh di truyn, bnh nan y khng cha khi cng kh ph bin. Bi vy, cng tc gio dc sc kho v bnh lao l ht sc cn thit, cn phi ph bin rng ri trong cng ng cho ton dn hiu h thc hnh ng, Chng trnh chng lao Quc gia u tin trin khai cc hot ng truyn thng v bnh lao trn nhiu knh thng tin khc nhau, tuy vy nhng vng su, vng xa, vng ng bo dn tc nhn thc v bnh lao vn cha tt, cho nn kt qu thc hin chng trnh chng lao vn cn thp, t l khi bnh ch t 70% trong khi t l khi chung ca c nc l 89% [39].

c th phng nga ly nhim lao cn c hiu bit v nguyn nhn, ngun ly, ng xm nhp, cc triu chng ca bnh lao, qui trnh pht hin v chn on v c vic tun th iu lao phi

* Nguyn nhn, ngun ly v ng xm nhp Nguyn nhn gy bnh lao l do vi trng lao ngi (Mycobacterium Tuberculosis hominis) gy nn. Vi khun lao c chia lm 2 nhm: Nhm in hnh (Typical Mycobacteria) v nhm khng in hnh (Atypical Mycobacteria), ngi ta cn phn lp c mt s vi trng lao khc nh: vi trng lao b, cc vi trng khng in hnh cng l nguyn nhn gy bnh nhng t gp [44], [45].

Vi trng lao c tn khoa hc l Mycobacterium Tuberculosis do Robert Koch tm ra v cng b vo ngy 24/3/1882. nh n ng, ngi ta cn gi vi trng lao l vi trng Koch (Bacillies de Koch, vit tc l BK); vi trng lao c hnh gy, thn mnh, di khong 3-5, rng 0,3-0,5 [26], [44], [45].

Trong iu kin t nhin, vi trng c th tn ti vi ngy, thm ch 3-4 thng nu gp iu kin thun li, trong phng th nghim, c th bo qun vi khun lao trong nhiu nm, m ca bnh nhn lao trong phng ti m, sau 3 thng vi trng vn tn ti v gi c c lc. Tuy nhin, chng chu nhit km 42oC vi trng ngng pht trin v cht 80oC sau 10 pht, i vi cn 90oC vi trng tn ti c 3 pht v b tiu dit sau 1 pht vi axit phenic 5% [58],[60]. Trong phng php nhum Ziehl-Neelsen, trc khun lao bt mu hng trn nn xanh (nu dng dung dch nn l Xanh Methylen) [6],[4], ng n c hay hp thnh tng m nh, cc trc khun lao non khng c tnh khng cn axit [3].

Vi khun lao l loi vi khun hiu kh, trong mi trng pht trin ca n cn c oxy. Do BK thng khu tr phi v s lng vi khun pht trin nhiu nht trong cc hang lao c thng ni vi ph qun.

Trong iu kin bnh thng, vi khun sinh sn chm (20-24 gi/ln), khi gp iu kin khng thun li chng c th sinh sn chm hn, thm ch nm vng, tn ti lu trong tn thng. Khi c iu kin, th ti sinh sn tr li. vi trng pht trin thun li cn i hi mi trng c nhiu cht dinh dng v oxy. Vi trng lao c cu trc rt phc tp, c nhiu i phn t protides, glucoses v lipides. Axit mycolic l mt thnh phn cu to nn thnh vi trng [26], [37], [44], [45].

ng ly bnh ch yu l ng h hp, ngi b ly do ht phi cc ht nc bt nh li ti c cha vi trng lao ca ngi b lao phi ho, khc ra; ngi ta cn tm thy ng ly qua da, nim mc, ng tiu ha nhng t gp [44],[45].

* Triu chng ca bnh lao- Cc du hiu lm sng nghi ng lao

+ Ho khc m ko di trn 2 tun, y l du hiu nghi lao quan trng nht, c th ho ra mu;

+ Gy st, km n, mt mi;

+ St nh v chiu;

+ au ngc, i khi kh th.

- Cn lm sng: khi c du hiu nghi lao, c bit l ho khc m trn 2 tun, cn n cc c s y t khm, pht hin bnh

+ Soi ti hoc nui cy tm vi khun trong m;

+ X quang: dng h tr chn on;

+ Mt s xt nghim chn on khc nh: phn ng tuberculine (IDR), TB-DNA, PCR (phn ng chui polymesaze), MB/BacT (nui cy trn mi trng h thng MB/BacT).

* iu tr lao phi- Thuc khng lao: Chng trnh chng lao Vit Nam quy nh 5 loi thuc khng lao thit yu l: Streptomycine (S), Isoniazide (H), Rifamycine (R), Pyrazinamide (Z) v Ethambutol (E).

- Phc iu tr lao [9], [31]

+ Phc 1: 2SHRZ/6HE, dng cho lao phi AFB(+) mi, AFB(-) v LNP.

+ Phc 2: 2SHRZE/5H3R3E3, dng trong trng hp ti tr, lao th nng.

+ Phc lao tr em: 2HRZ/4HR.* nh gi kt qu iu tr- i vi lao phi AFB (+):+ Khi: ngi bnh iu tr thi gian v c kt qu xt nghim m m tnh t nht 02 ln k t thng iu tr th 5 tr i.+ Hon thnh iu tr: ngi bnh iu tr thi gian, nhng khng xt nghim m hoc ch c xt nghim m 01 ln t thng 5, kt qu m tnh.+ Tht bi: ngi bnh xt nghim m cn AFB(+) hoc AFB(+) tr li t thng 5 tr i.+ Chuyn: ngi bnh c chuyn i ni khc iu tr nhng c phiu phn hi, nu khng c phiu phn hi coi nh ngi bnh b tr.+ Cht: ngi bnh cht v bt c cn nguyn g trong qu trnh iu tr lao.+ Khng nh gi: nhng ngi bnh ng k iu tr lao, nhng v l do no khng tip tc iu tr cho n khi kt thc phc iu tr - i vi lao phi AFB(-): Ch nh gi l hon thnh iu tr khi iu tr ht phc .* Quy trnh pht hin lao phi theo qui nh ca Chng trnh chng lao quc gia- Pht hin: Bnh lao c pht hin qua phng php th ng, ch yu tuyn truyn, gio dc sc khe di nhiu hnh thc bnh nhn t pht hin hoc ngi nh pht hin du hiu nghi lao v a bnh nhn n c s y t c chn on xc nh.

- Chn on lao phi bng xt nghim m trc tip tm vi trng lao (phng php nhum Ziehl-Neelseen). y l phng php n gin r tin, c hiu qu nht trong chng trnh chng lao v thch hp vi cc nc ngho v cc nc c thu nhp thp.

Khi bnh nhn c cc triu chng nghi lao n khm, cn phi ly 3 mu m xt nghim tm vi khun lao:

+ Mu m ti ch ln 1: khi bnh nhn n khm, cn b y t hng dn bnh nhn khc m vo cc ng m [3], [4].

+ Mu m ln th 2: sau khi kim tra cht lng v s lng ca mu m ti ch ln 1, cn b y t giao cho bnh nhn cc m khc v hng dn cho bnh cch khc v ly m vo bui sng hm sau, ngay sau khi nh rng, sc ming v trc khi n phng khm ln 2 [3], [4].

+ Mu m ln th 3: sau khi bnh nhn mang mu m bui sng n phng khm, bnh nhn tip tc khc m vo cc th 3 di s gim st ca cn b y t [3], [4].

+ Cc cc u c ghi h tn ca bnh nhn thnh bn.

S dng X quang chn on lao phi: Phng php ny, d dn ti nhm v lng ph. Hin nay chng trnh ch yu s dng X quang trong cc trng hp c triu chng nghi lao, xt nghim m nhiu ln m AFB vn m tnh, cc trng hp chn on bnh lao AFB (-) da trn c s lm sng v X quang phi c hi chn. Ngoi ra, c th s dng X quang va h tr cho chn on, va theo di din tin bnh.

Mt s xt nghim chn on khc: TB-DNA, PCR, MB/BacT

1.2.2. Thc hnh v phng nga ly nhim lao Loi b ngun ly, cch ly v iu tr sm, tch cc nhng ngi lao phi c AFB(+).

Phng lao phi trong cng ng: mun phng lao cho cng ng phi gim c ngun ly lao l ngi lao phi c trc khun lao, pht hin c trong m bng phng php soi trc tip. Do vy mun phng lao cho cng ng c hiu qu phi pht hin c ti a ngi lao phi AFB(+) v cha khi bnh lao cho nhng ngi ang mc bnh.

Phng lao cho c nhn: nhng ngi thng xuyn c quan h tip xc, sng gn gi, lm vic chung ng vi ngi lao phi c t l nhim lao v mc lao cao hn nhng ngi khc. Mun phng lao cho c nhn cn trnh tip xc vi ngun ly nhim (ngi lao phi) khng tip xc nu khng cn thit, ngoi ra phi c ch lm vic, ngh ngi hp l ph hp vi sc khe, c iu kin nui dng tt, n ung y v cht v s lng, mi trng sng trong lnh, sch s, nh ca thong mt, y nh sng, khng ti tm, m thp, cht chi; Gio dc cho ngi lao phi khc nh ng ch nh vo b, l c cht st trng c np y, bit cch phng bnh c cho ngi khc, khng ho gng hng v pha ngi i din; Qun l v x l tt m v cc cht khc nh, cht tit, cht thi ca ngi bnh lao, dng chn mn ngi bnh lao c thng xuyn phi di nh sng mt tri... i vi tr em phi tim nga BCG phng lao cho mi tr s sinh.

DOST l ha tr liu ngn ngy c kim sot trc tip, bnh nhn lao pht hin s ng k iu tr ti t lao huyn v chuyn v trm y t x iu tr c kim sot. DOTS m bo cho vic iu tr lao lnh vi t l cao, trnh khng xy ra lao khng thuc, cng nh theo di st cc bin chng thuc lao c th xy ra x l kp thi; Giai on tn cng phi iu tr c kim sot tng liu thuc v giai on cng c nhn vin y t i vng gia tng bnh nhn; Nhn vin y t x c hun luyn m trch vic gim st trc tip sut qu trnh iu tr cho bnh nhn; Thuc lao c cp pht min ph y v lin tc; iu tr ng, u, v theo di cc bin chng thuc lao c th xy ra x l kp thi; Theo di kt qu iu tr bng xt nghim m kim sot l chnh; Thi gian th m kim sot sau giai on tn cng 2-3 thng, sau 4-5 thng v 6-8 thng iu tr ty theo phc ; Nu m khng cn vi khun lao sau 4-5 thng v sau 6-8 thng th bnh nhn m ha m, lnh bnh; iu tr lao phi mi c vi khun lao trong m phi t t l m ha t nht 85% [16], [17], [29].* m bo kt qu iu tr lao phi c hiu qu, bnh nhn cn tun theo cc nguyn tc- iu tr sm ngay sau khi c chn on ct t ngun ly cho cng ng v iu tr khi cho bnh nhn.

- Phi hp t nht 3 loi thuc khng lao.

- Dng thuc ng liu, u n v dng mt ln vo lc i.

- iu tr thi gian theo 2 giai on: tn cng (02-03 thng) v duy tr (05-06 thng).

- iu tr c kim sot trc tip (DOTS) [13], [16], [17], [22], [29].

1.3. Mt s nghin cu v kin thc, thi v thc hnh phng ly nhim v iu tr bnh nhn lao

c rt nhiu cng trnh nghin cu v bnh lao c tin hnh trn th gii v trong nc, cc nghin cu gn y tp trung vo vic nh gi tnh hnh bnh lao phi c bit l s ngi nhim lao phi, s ngi mc lao AFB(+) v s ngi ng nhim lao HIV, nhiu nh iu tra ti cng ng cung cp cc s liu khoa hc cho vic m t tng quan tnh hnh nhim lao trn th gii cng nh tng khu vc v tng nc, bn cnh vic m t s ngi nhim lao, cc nghin cu cn quan tm n vn iu tr lao m c bit l lao khng thuc [35], [39],

Mt s cc cng trnh nghin cu v bnh lao trn th gii gn y nh: nghin cu ca Nacheg v kin thc, thi v bnh lao ngi nhim HIV ti Nam Phi nghin cu ca Mangasho v cng s v kin thc, thi v thc hnh v bnh lao v iu tr bnh lao Tanzania [27], [39]

Trong nc cng c cc cng trnh nghin cu c cp gn y v bnh lao nh:

- nh gi kt qu iu tr lao phi AFB(+) vi phc 2SHRZ/6HF ti tnh H Ty ca Bi c Dng, Nguyn Phng Hoa [17].

- Thc trng lao phi AFB(+) ti Thi Nguyn 1995 1997 ca inh Quang ng v CS.

- Nghin cu tnh hnh bnh lao v kt qu iu tr bnh nhn lao mi ti tnh Lm ng nm 2003 ca Nguyn Vit C, Bi c Dng, Nguyn Phng Hoa [11].

- Mt s yu t lin quan ti nguy c AFB(+) sau 2 thng iu tr bnh nhn lao phi ti Tp. H Ch Minh nm 2008 ca L Th Luyn [33].

- Nghin cu kin thc, thi , thc hnh ca bnh nhn lao phi AFB(+) v phng nga ly nhim v iu tr ti huyn C Lao Dung tnh Sc Trng nm 2009 ca ng Minh Lun [32]

- Kho st kin thc, thi , thc hnh phng chng lao ca ngi dn trn 40 tui Th Trn Thi Bnh v x H Th K, huyn Thi Bnh nm 2009 ca Lm Thun Hip [24].

- Nghin cu kt qu qun l v iu tr lao ti cng ng theo chin lc DOTS thuc 3 x vng cao, vng xa huyn ng Hu, tnh Thi Nguyn ca Hong Vn Hng [29].

- Nghin cu tnh hnh pht hin lao phi AFB(+) mi v kt qu iu tr ca phc ho ngn ngy ti 6 qun ni thnh, Tp. H Ch Minh thc hin DOTS trong 10 nm 1989-1998 ca Chu Giang, Hong Th Qu [21].

- Tm hiu kin thc v bnh lao ca cc i tng n khm ti phng khm lao bnh vin lao Thi Nguyn ca Dng B Dng, Ha nh Trng, Nguyn Quc Hon [18].

- Nghin cu kin thc, thi v c x ca bnh nhn lao mi trong vic thc hin DOTS ti Tha Thin Hu ca Hunh B Hiu [25].

- Nhn xt v chn on v iu tr lao phi ti mt phng khm a khoa t nhn t nm 1999-2006 ca Bi Xun Tm, Nguyn Vit Nhung, Nguyn o Tin [38].

Qua cc nghin cu cho ta thy tnh hnh nhim lao mi trn th gii ni chung v Vit Nam ni ring vn cn cao. y l li cnh bo cho cng tc y t cng ng, bn cnh nguy c lao khng thuc vn ang hin hu lm cho tnh hnh bnh lao tr nn phc tp hn, r rng chng ta vn cn rt nhiu cc cng trnh nghin cu v vic phng nga ly nhim trong cng ng v s tun th iu tr ci thin tnh hnh bnh lao hin nay

Chng 2

I TNG V PHNG PHP NGHIN CU2.1. Thit k nghin cuNghin cu c thit k theo phng php m t ct ngang2.2. i tng nghin cuBnh nhn c chn on v ang iu tr lao phi ti huyn Ci Nc Thi gian nghin cu d kin c tin hnh t ngy 01/10/2013 n ngy 31/3/20142.2.1. Dn s mc tiuTt c bnh nhn c chn on v ang iu tr lao phi ti huyn Ci Nc nm 20142.2.2. Dn s chn mu: L dn s mc tiu2.2.3. K thut chn mu: Chn tt c bnh nhn c chn on v ang iu tr lao phi ti huyn Ci Nc nm 2014 vo mu nghin cu2.2.4. Tiu ch chn mu2.2.4.1. Tiu ch chn vo- Tt c bnh nhn ang iu tr lao phi ti huyn Ci Nc (nu i tng cn nh khng tr li c cc cu hi ca ti t ra, th s phng vn cha/m hoc ngi trc tip nui dng trong gia nh)- ng tham gia vo nghin cu2.2.4.2. Tiu chun loi tr- Bnh nhn ri lon tm thn, ngi gi khng cn minh mn, bnh nhn b ic;- Bnh nhn ang mc cc bnh cp cu;- Bnh nhn khng ng tr li cu hi;- Bnh nhn khng c h khu thng tr ti huyn Ci Nc

2.2.5. Kim sot sai lch chn laNghin cu chng ti chn tt c bnh nhn ang iu tr lao phi ti Trung tm Y t Ci Nc nm 2014, nn hn ch ti a sai lch chn la. 2.2.6. Phng php chn mu- Bc 1: Lp danh sch bnh nhn ang iu tr lao phi ti Trung tm Y t Ci Nc nm 2014- Bc 2: Xy dng k hoch, chn thi gian thch hp i iu tra- Bc 3: Tin hnh iu tra, phng vn bng b cu hi c son sn2.3. Bin s2.3.1. Cc c im chung ca i tng- Tui: c chia thnh 2 nhm < 60 tui v 60 tui.

- Gii tnh: c chia thnh 2 nhm nam v n.

- Dn tc: Kinh, Khme, Hoa, khc. c chia thnh 2 nhm l dn tc Kinh v cc dn tc khc.

- Ngh nghip: vin chc, cng nhn, nng dn, bun bn, ni tr. c phn thnh 2 nhm nng dn v khc.

- Trnh hc vn: Tiu hc, Trung hc c s, Trung hc ph thng, trn trung hc ph thng. c phn chia thnh 2 nhm < THPT, THPT

- Tip nhn thng tin v bnh lao: bnh nhn c th khng c tip cn cc thng tin v bnh lao hoc c tip cn t tivi, i, sch, bo, t bm, nhn vin y t, hng xm, bn b, ngi thn (phn chia vic tip nhn thng tin thnh 2 nhm c tip nhn v khng tip nhn)

2.3.2. Kin thc v thc hnh

* V kin thc- L bin nh gi ng v khng ng v phng nga ly nhim cho cng ng c xc nh qua s hiu bit ca bnh nhn lao phi bao gm cc bin nh sau: nguyn nhn gy bnh; ng ly truyn; ni ho khc m; cch x l m; cch tip xc ngi khc; tim nga lao cho tr em; cc triu chng thng gp ca bnh lao v vic tun th iu tr lao (kh nng iu tr, thi gian iu tr, cch ung thuc, ni cung cp thuc, cc du hiu lin quan n iu tr)

- Kin thc ng l khi ngi bnh bit c bnh lao l mt bnh do vi trng gy ra; ly truyn qua ng h hp khi ho, khc hoc ht hi; bit cn ho, khc m vo lon, cc l em chn hoc t; bit hn ch tip xc vi ngi khc bng cch che ming khi ho, n ung ring; bit cn khuyn tim nga lao (BCG) cho tr; bit cc triu chng thng gp ca bnh lao l ho khc ko di trn 2 tun l, st nh v chiu, st cn, km n, au ngc, kh th, ho ra mu hng dn ngi xung quanh; bit cn hng dn nhng ngi c du hiu nghi ng n c s y t xt nghim m; phi tun th iu lao ng phc (kh nng iu tr, thi gian iu tr, cch ung thuc, ni cung cp thuc, cc du hiu lin quan n iu tr)

- Thang im: mi kin thc ng bnh nhn s c 1 im, kin thc cha ng c 0 im:

+ Kin thc tt: khi bnh nhn tr li t 80% tng im

+ Kin thc cha tt: khi bnh nhn tr li t < 80% tng s im

* V thc hnh- L bin nh gi ng v khng ng v phng nga ly nhim cho cng ng c xc nh qua cc hnh ng c th ca bnh nhn lao phi nh: ho khc m vo lon, cc, l; chn hoc t m; hn ch tip xc vi ngi khc; hng dn ngi khc t pht hin bnh lao, hng dn ngi khc i khm bnh lao, tim nga lao cho tr em; cc triu chng thng gp ca bnh lao v vic tun th iu tr lao (kh nng iu tr, thi gian iu tr, cch ung thuc, ni cung cp thuc, cc du hiu lin quan n iu tr)

- Mt bnh nhn lao phi c thc hnh ng v phng nga ly nhim cho cng ng l khi ngi bnh ho khc m ng ni quy nh vo lon, cc, l, x l m ng l em chn hoc t, hn ch tip xc vi ngi xung quanh, c hng dn cho ngi khc v cch t pht hin bnh v c hng dn cho ngi khc i khm ti cc c s y t khi c du hiu nghi ng.

- Thang im: mi thc hnh ng bnh nhn s c 1 im, thc hnh cha ng 0 im.

+ Thc hnh ng: khi bnh nhn t 80% tng im.

+ Thc hnh cha ng: khi bnh nhn t < 80% tng s im.

2.3.3. Nhm bin s truyn thng: L bin nh gi c v khng c tip cn cc ngun truyn thng v phng nga ly nhim cho cng ng c xc nh qua s tip cn cc ngun thng tin v bnh lao phi ca bnh nhn nh: tip cn thng tin t nhn vin y t; bn b, ngi thn; sch bo, t ri; ti vi, i pht thanh

2.3.4. Cc yu t lin quan

* Lin quan cc c im chung ca i tng

* Lin quan n kin thc, thc hnh v cc yu t truyn thng

* Lin quan n vic tun th iu tr ca bnh nhn lao phi

2.4. Thu thp d kin2.4.1. Phng php thu thp d kinCn b thu thp d liu i n tng h gia nh, phng vn trc tip bnh nhn lao phi ang iu tr ti huyn Ci Nc nm 2014 2.4.2. Cng c thu thp d kin: Bng phng vn c son sn

2.4.3. Ngi thu thp d kin: 04 ngi

- Bs. Nguyn Hng Cu - Bs. T Vn Lnh

- Ys. L Vn Nguyn - NHS. Phm Hng Thim

2.5. Kim sot sai lch thng tin: Tp hun iu tra vin c tin hnh trc cng phn no gip hn ch c sai lch, trong qu trnh thu thp thng tin k nng tip cn i tng, k nng khai thc thng tin theo ng yu cu ca b cu hi, k nng ghi chp chi tit trnh sai lch thng tin.

2.6. Nghin cu th: Mi iu tra vin phng vn th 05 i tng xem xt nhng vn cn iu chnh cho ph hp thc t. Vic phng vn th s gii quyt c cc yu cu v thc hnh k nng phng vn ca cc iu tra vin, th nghim b cu hi ti thc a v a ra c nhng vn cn phi iu chnh cho ph hp

2.7. X l v phn tch d kin: Sau khi iu tra trc tip i tng trn, d liu s c lm sch. Cc phiu iu tra khng hp l s b loi ra, sau nhp v phn tch d liu bng chng trnh phn mm SPSS 162.8. Vn Y c trong nghin cu- i tng nghin cu c quyn t chi tham gia nghin cu

- Thng tin thu c t nghin cu ny s hon ton gi b mt

- i tng nghin cu c quyn khng tr li nhng cu hi m h khng thch

- i tng s c t vn v phng ly nhin lao phi cho cng ng min ph

- Kt qu ca nghin cu ny s cung cp nhng thng tin hu ch cho vic xut cc hot ng can thip ph hp cho nhm bnh nhn lao phi ti huyn Ci Nc trong thi gian ti.

2.9. Kh nng khi qut v tnh ng dngMc d nghin cu ch tin hnh i tng l bnh nhn mc bnh lao phi ti huyn Ci Nc, nhng cng c c s nhn nh tnh hiu qu thc t trong vic xy dng gi thuyt v mi quan h nhn qu ga cc yu t: kin thc, thc hnh v cc yu t lin quan n vic phng nga ly nhim lao phi cho cng ng

Kt qu thu c t nghin cu ny s gip cho huyn Ci Nc ni ring, tnh C Mau ni chung nh hng ra cc chng trnh can thip hu hiu trong vic ngn chn ly lan bnh lao phi trong cng ng.

2.10. K hoch thc hinTTCng vic01/201302/20135/20136/201310-12/20131-4/20145-8/20149/2014

01Chn ti

02Vit cng

03Np cng

04Thng qua cng

05Thu thp d kin

06Phn tch d kin v hon thnh ti

07Bo co ti

Chng 3D KIN KT QU NGHIN CU3.1. c im chung ca cc i tng nghin cuBng 3.1: c im chung ca cc i tng nghin cuc imnT l (%)

Tui:- 18-59

- 60

Gii- Nam

- N

Dn tc- Kinh

- Dn tc khc

Ngh nghip- Lm nng

- Ngh khc

Trnh hc vn- Di Trung hc ph thng

- Trung hc ph thng tr ln

3.2. Ngun thng tinBng 3.2: Ngun tip nhn thng tin v bnh laoc imnC (%)Khng c (%)

Tivi, i pht thanh

Sch bo, t bm

Nhn vin y t

Bn b, ngi thn

Bng 3.3: Mc tip cn cc ngun truyn thng

Mc tip cnnT l %

4 ngun

3 ngun

2 ngun

1 ngun

Khng tip cn

3.3. Kin thc, thc hnh v cc yu t lin quan3.3.1. Kin thc ca bnh nhn lao phiBng 3.4: Kin thc chung ng ca bnh nhn lao phi v phng ly nhim lao cho cng ngTTKin thc ca bnh nhnn%

01Nhn bit c nguyn nhn gy bnh lao phi

02Nhn bit c ng ly truyn bnh lao phi

03Nhn bit c nhng du hiu nghi ng mc bnh lao

04Nhn bit c khi c du hiu nghi ng bnh lao

05Nhn bit c bnh lao hin nay iu tr khi khng

06Nhn bit c iu tr bnh lao ko di trong thi gian bao lu

07Nhn bit c cch ung thuc iu tr lao nh th no

08Nhn bit c khi bnh nhn ho khc m cn nh vo u

09Nhn bit c m ca bnh nhn lao cn x l nh th no

10Nhn bit khi giao tip ca bnh lao vi nhng ngi xung quanh nh th no

11Nhn bit c lm th no ngi ta c th t bo v khi b bnh lao

12Nhn bit c khi c du hiu bt thng hoc bnh khng gim/nng thm cn lm g

Bng 3.5: nh gi chung v kin thc ca bnh nhn vi phng nga ly nhim lao phi cho cng ngKin thcnT l (%)

Tt

Cha tt

Tng cng

3.3.2. Thc hnh ca bnh nhn lao phi

Bng 3.6: Thc hnh ng ca bnh nhn lao phi v phng nga ly nhim lao phi cho cng ngTTThc hnh ca bnh nhn laonT l (%)

01Thc hnh ng v ho khc m

02Thc hnh ng v x l m

03Thc hnh ng phng nga bnh lao qua ng h hp vi nhng ngi xung quanh

04Thc hnh ng v vic thi gian iu tr bnh lao

05Thc hnh ng v ung thuc iu tr bnh lao

06Thc hnh ng khi c du hiu bt thng hoc bnh khng gim/nng thm

Bng 3.7: nh gi chung v thc hnh vi phng nga ly nhimThc hnhnT l (%)

ng

Cha ng

Tng cng

3.3.3. Yu t lin quan

Bng 3.8: Lin quan gia kin thc phng nga ly nhim vi cc c im ca i tng nghin cu

c imKin thcOR(KTC95%)2p

TtCha tt

Tui- 18-59

- 60

Gii- Nam

- N

Dn tc- Kinh

- Dn tc khc

Ngh nghip- Nng dn

- Ngh khc

Trnh hc vn-