czesław miłosz, rosja. widzenia transoceaniczne. tom ii: mosty napowietrzne

Czes!aw Mi!osz

M_i_Rosja_2_1:Milosz i Rosja_2 1/2/2012 10:21 PM Strona 1

Na ok!adce: Kazimierz Malewicz, Szar!a czerwonej kawalerii, 1928–30Muzeum Rosyjskie w Sankt Petersburgu© by The Bridgeman Art Library

© by The Czeslaw Milosz Estate© by Fundacja Zeszytów Literackich, Warszawa 2011

ISBN 978-83-60046-18-0

Zreal i zowano ze "rodków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego


CZES#AW MI#OSZ

Rosja. Widzenia transoceaniczne

Tom II. Mosty napowietrzne

Wybra!a, opracowa!a i u!o$y!a w tom Barbara Toru%czykwspó!praca Monika Wójciak, Miko!aj Nowak-Rogozi%ski

wst&pem opatrzy! Marek Kornat

Ze szy ty Literackie


Chc" nie poezji, ale dykcji nowej.Bo tylko ona pozwoli wyrazi#T" now$ czu%o&#, a w niej ocalenieOd prawa, które nie jest naszym prawem,Od konieczno&ci, która nie jest nasza,Cho#by&my nasze nadali jej imi".

Czes!aw Mi!osz, Traktat poetycki(941–946)


Wst&p

Ma rek Kor natCze s!a wa Mi !o sza spo tka nia z Ro sj'*

I. „W ob li czu ko! ca” (Pol ska lat trzy dzie stych)1

Cze s!aw Mi !osz, uro dzo ny w ro ku 1911, wzra sta! w im pe riumro syj skim. „Ro syj ski w dzie ci% stwie prze ni ka! we mnie dro g'osmo zy”. J& zy ka i kul tu ry ro syj skiej nie mu sia! od kry wa(, sta no -wi !y one dla nie go rze czy wi sto"( za sta n'. Nie ch&( do tra dy cjiroman tycz nej poj mo wa nej ja ko „kod pol sko "ci”, moc ny uraz an ty -pra wi co wy, "wia do mo"( wi& zi z wie lo na ro do wym dzie dzic twemod cho dz' cej w prze sz!o"( Li twy hi sto rycz nej, po czu cie tra gi zmunie mo$ li wo "ci wy bie ra nia mi& dzy Sta li nem a Hi tle rem oraz"wia do mo"( przej "cio wo "ci tej for my pa% stwa, ja k' by !a II Rze cz -po spo li ta — to naj bar dziej zna mien ne ce chy, wy zna cza j' ce je goów cze sne „przy go dy m!o de go umy s!u”.

Po cz't ki twór czo "ci po etyc kiej przy sz!e go au to ra Trzech zimi Trak ta tu mo ral ne go przy pa d!y na la ta trzy dzie ste: schy! ko wyokres II Rze czy po spo li tej — dni nad cho dz' cej II woj ny "wia to -wej. Z per spek ty wy cza su on sam na zwie ca !' epo k& mi& dzy wo -jen n' „lu ci dum in te rval lum”2. W Trak ta cie mo ral nym po wieo Pi! sud skim, i$ „ko !o hi sto rii wstrzy ma! na chwi l&”. Tyl ko nachwi l&. Bo prze cie$ byt Pol ski by! nie pew ny. Po upad ku wiel kiejwi zji prze bu do wy Eu ro py Wschod niej, osa czo na przez dwa to ta -li tar ne mo car stwa nie mo g!a wy bie ra( ani orien ta cji na Ro sj&,ani orien ta cji na Niem cy — obie by !y by sa mo bój stwem. To wte dy,w cie niu ofen sy wy to ta li ta ry zmów, Ma rian Zdzie chow ski, któ re go

5

* Przypisy do tekstu — zob. s. 46 i nast&pne.


wy k!a dów wi le% skich s!u cha! Mi !osz z uzna niem, og!o si esejW ob li czu ko' ca, co zda je si& do brze wy ra $a( kli mat cza só w3. Po -li ty ka ust&pstw pro wa dzo na przez mo car stwa za chod nie przy -nio s!a spek ta ku lar n' „li kwi da cj& wp!y wów Za cho du” w Eu ro pie)rod ko wo- Wscho dniej — jak to prze ni kli wie uj'! jesz cze przedwy bu chem II woj ny "wia to wej Je rzy Stem pow ski4.

„Dla mo je go po ko le nia tam te, mi nio ne po wi k!a nia wy da wa !ysi& mrocz ne i od le g!e. Wy cho wy wa li "my si& w nor mal nym pa% -stwie, a je go bla ski i n& dze by !y we wn&trz n' spra w', bo de cy zjenaj oczy wi "ciej za pa da !y w War sza wie, nie gdzie in dziej. M& cze% -stwo, spi ski, zsy! ki na Sy bir fi gu ro wa !y w pod r&cz ni kach i bu dzi -!y tyl ko wspó! czu cie, a na wet roz s' dek do ra dza! nam od no si( si&z kpi n' do ca !e go ro man tycz ne go pa to su prze sz!o "ci. Ro sja ist -nia !a w mo jej wy obra* ni, ale w sta nie jak by przy (mio nym. Osta -tecz nie spór zo sta! ja ko ta ko zli kwi do wa ny i dzie li !y nas gra nicz -ne s!u py. [...] Mark sizm, re wo lu cja, ow szem, ale nie ich. Niechu sie bie ro bi', co chc', nas to nie do ty czy. Wol no uzna( ta ki po -gl'd za g!u pi” — po wie pó* niej w Ro dzin nej Eu ro pie5.

Idea rz' dów ide okra tycz nych nie by !a ob ca wie lu umy s!omi w Pol sce. Od czy tu je my dzi siaj wie le prze my "le% z tam te go cza -su z uczu ciem zdzi wie nia, ale s' one do ku men tem cza su. „Czy$na praw d& nie ma in nej dro gi, jak przez nie wo l& to ta li zmu? Con -tra spem spe ra bi mus” — za sta na wia! si& pol ski praw nik i ba daczsys te mu so wiec kie go Wik tor Su kien nic ki w grud niu 19386.„Nie wo la to ta li zmu” wy da wa !a mu si& do "wiad cze niem cze ka j' -cym wie le na ro dów eu ro pej skich. Nie uchron nie bo wiem "wiatwkro czy! w epo k& to ta li ta ry zmu, któ r' ró$ nie in ter pre to wa no.Jed ni pi sa li o erze ty ra nii (Élie Halévy), in ni o epo ce re wo lu cjian ty li be ral nej (Ka zi mierz Za krzew ski, Kon stan ty Grzy bow ski),jesz cze in ni o cza sach to ta li tar nej re wo lu cji (Franz Bor ke nau).Ale wszy scy by li prze ko na ni, $e u jej po cz't ków tkwi' wy da rze -nia w Ro sji z ro ku 1917.

Fe no men bol sze wi zmu by! w Pol sce mi& dzy wo jen nej trak to wa -ny z uwa g'. Praw nik, je den z ostat nich przed sta wi cie li kra kow -skiej szko !y hi sto rycz nej W!a dy s!aw Le opold Ja wor ski po wiew ro ku 1929, i$ „pa% stwo so wiec kie jest po lem do "wiad czal nym,ja kie go do tych czas hi sto ria nie do star czy !a”7. So wiec ka Ro sja

Czes%aw Mi%osz / Rosja. Tom II: Mosty napowietrzne

6


jawi !a si& ne ga tyw nym „la bo ra to rium hi sto rii”. Nie w't pli wieMi!osz my "la! po dob nie, tym bar dziej $e w't pi! w przy sz!o"(demo kra cji li be ral nej. Jak po wie jed nak w Ro dzin nej Eu ro pie,pano wa !o w Pol sce lat trzy dzie stych jak by ta bu za bra nia j' ce roz -wa $a( mo$ li wo"( wpro wa dze nia sys te mu so wiec kie go w kra ju8.)wia to po gl'd au to ra Trzech zim ukszta! to wa !o le wi co we "ro do -

wi sko wi le% skie — uka za ne sta ran nie w li te ra tu rze hi sto rycz -nej, wci'$ na no wo opi sy wa ne w roz ma itych, skraj nie roz bie$ -nych uj& cia ch9. Pa nu j' na ten te mat ró$ ne opi nie, nie rzad kokry tycz ne wo bec Mi !o sza. To wszak $e, i$ od rzu ca! sa m' my"lo ko niecz no "ci wy bie ra nia mi& dzy jed nym a dru gim to ta li ta ry -zmem, nie wy da je si& pod le ga( dys ku sji 10.

Zna mien ny z te go punk tu wi dze nia jest je go ar ty ku! Spra wyfran cu skie za miesz czo ny w ty go dni ku „Pion” z 14 XII 1935, a pi -sa ny na mar gi ne sie an kie ty „Les No uvel les Littéra ires”, po "wi& -co nej py ta niu o „du cha Eu ro py”. Z afir ma cj' Mi !osz cy to wa!w nim Pau la Valéry’ego, któ re go wy po wied* by !a moc nym pro te -stem prze ciw za an ga $o wa niu li te ra tu ry i sztu ki w s!u$ b& pro pa -gan dy po li tycz nej i ide olo gii. „Po li ty ka, dzia !al no"( po li tycz na,for my po li tycz ne s' nie unik nie nie war to "cia mi ni$ szy mi i ni$ -szy mi czyn no "cia mi umy s!u. Bo po li ty ka mo $e ist nie( tyl ko dzi& -ki te mu, $e wp!y wa na au to ma ty zmy, na mi ty, na wszyst kichdemo nów du cha, któ rych trze ba opa no wa( i wy gna(. Wi dz&w po li ty ce do wol n' in ter pre ta cj& hi sto rii — ona to jest jed nymz naj po t&$ niej szych na rz& dzi po li tycz ne go ilu zjo ni zmu. Po li ty kazmu sza do ro zu mo wa% za wsze b!&d nych, po nie wa$ ro zu mo wa -nia, ja kie w niej si& upra wia, opar te s' na abs trak cjach z!e go ga -tun ku i na nie "wia do mych umo wach. Znaj du j& w dzie dzi nie po -li ty ki, za rów no w dys ku sji, jak i w ak cji, wszyst kie ele men ty,któ re od py cham, któ re ka$ dy od rzu ca w chwi lach, kie dy jestsob', to jest po "wi& ca si& czy stej i bez po "red niej dzia !al no "ciswe go umy s!u”11. S!o wa te in ter pre to wa( trze ba ja ko de kla ra cj&rezer wy nie tyl ko wo bec ta kich czy in nych pro gra mów ide olo -gicz nych, lecz tak $e i wo bec sa mej po li ty ki. Po gl' dy oskar $y cie liMi !o sza, po strze ga j' cych je go sta no wi sko ja ko to$ sa me ze sta no -wi skiem „ko mu ni zu j' cej gru py” wi le% skiej nie znaj du j' uza sad -nie nia.

Wst"p. Marek Kornat. Czes%awa Mi%osza spotkania z Rosj$

7


Nie zmier nie wa$ ny dla zro zu mie nia po dej "cia Mi !o sza do bol -sze wic kiej Ro sji wy da je si& ar ty ku! Bra ter stwo lu dów, dru ko wa nyw „+a ga rach” w li sto pa dzie 1933. Jest on nie w't pli wie tek stemsa ty rycz nym, wy "mie wa j' cym zja wi sko my "le nia ide olo gicz ne goi teo ri& so wiec kie go so cre ali zmu. „Ksi'$ ki o ZSSR, ar ty ku !yo ZSSR, wy wia dy, wy ciecz ki do Mo skwy — to nie s' ob ja wychwi lo we go za in te re so wa nia, to b& dzie mia !o skut ki dal sze. Ju$ma” — pi sa! przy sz!y au tor Trzech zim. „Li te ra ci pol scy pi sz' re -por ta $e, fak to mon ta $e i wier sze spo !ecz ne. Dzien ni ka rze z urz& -do wych dzien ni ków ju$ u$y wa j' mark si stow skiej ter mi no lo gii.No we fil my pol skie pla giu j' su mien nie tech ni k& Pu dow ki nówi Fe do ro wów. A za miast «na ród» en de cy za czy na j' u$y wa( s!o wa«wiel ki ko lek tyw». Wkrót ce mat ki dla pod ra sta j' cych sy nów za -czn' pre nu me ro wa( pi smo «Bez bo$ nik», a szko !y otrzy ma j' na -kaz wy wie sze nia obok por tre tów Mar sza! ka Pi! sud skie go —ikon Sta li na i Wo ro szy !o wa. Pu! kow nik Fi li po wicz, ba wi'c w Re -pu bli ce Czu wa szów, wy po wie dzia! na kil ku ban kie tach mo wy,w któ rych by !o du $o o bra ter stwie na ro dów czu wa skie go i pol -skie go. Tak wi&c wa li my ostro ku lep szej przy sz!o "ci. S!a wa jed -no czo nej Eu ro py Wschod niej! Czu wa sze, Po la cy i Cze bok sa ryobro ni' kul tu r& za gro $o n' hi tle ry zmem. [...] Czy$ nie wy star cza,$e od tak zwa ne go Za cho du prze j& li "my freu dyzm, za po bie ga nieci' $y i pa cy fizm, a od So wie tów zdro wy mi li ta ryzm, re por ta $ei mi !o"( do ge ne ra !a Tu cha czew skie go? Ma j'c do br' wy obra* -ni&, mo$ na na "wiat pa trze( z uf no "ci'. We d!ug no wo cze snejtrans po zy cji baj ki Kry !o wa psz czo !a mia !a sto su nek z nied* wie -dziem i po ro dzi !a nied* wiad ka. Cze mu$ by wi&c Mie dzi% ski niepo ko cha! Rad ka?”12. Te ostat nie s!o wa do ty czy !y g!o "nej wy mia -ny wi zyt mi& dzy re dak to ra mi na czel ny mi dzien ni ków rz' do -wych Pol ski i ZSRR: „Ga ze ty Pol skiej” (Bo gu s!a wa Mie dzi% skie -go) i „Izwie stii” (Ka ro la Rad ka) w ro ku 1933; to apo geumzbli $e nia mi& dzy oby dwu pa% stwa mi przy pie cz& to wa ne zo sta !oza war ciem trak ta tu o nie agre sji 25 VII 1932 i po twier dzo newspól nym sprze ci wem wo bec usi !o wa% usta no wie nia „dy rek to -ria tu mo carstw”, ja kim ja wi! si& pro jekt tzw. pak tu czte rech(Wiel ka Bry ta nia, Fran cja, Niem cy, W!o chy), zg!o szo ny przezMus so li nie go w mar cu 1933 roku.


8


Pa mi& ta( na le $y, $e w mi& dzy wo jen nej Pol sce, przede wszyst -kim z po wo du "wie $e go wspo mnie nia woj ny 1919–20, pa no wa!zro zu mia !y na strój nie ch& ci wo bec bol sze wic kiej Ro sji. Mi ni sterspraw za gra nicz nych Jó zef Beck zwyk! by! ma wia( na wet, $e Po -la cy nie bo j' si& so wiec kie go eks pan sjo ni zmu, bo wiem „lud no"(na sza do sta !a do sko na !' szcze pion k& an ty ko mu ni stycz n'” w ro ku192013. Po cz' tek lat trzy dzie stych za owo co wa! jednak fal' li te ra -tu ry b& d' cej po k!o siem po dró $y do Ro sji wie lu zna nych pi sa rzy— m.in. An to nie go S!o nim skie go, Mel chio ra Wa% ko wi cza, JanaOt t ma ra Ber so na, Mie czy s!a wa Le pec kie go, Sta ni s!a wa #a kom skie -go, Ta de usza B!e szy% skie go, Alek san dra Jan ty -Po!czy %ski ego14.Ich ob ser wa cje nie przy no si !y by naj mniej jed no znacz nie ne ga -tyw ne go ob ra zu rze czy wi sto "ci w tym kra ju. Po zwa la !y za ra zemna ogól ny wnio sek, i$ za wschod ni' gra ni c' Rze czy po spo li tejwzno szo ny jest gmach no wej cy wi li za cji, in nej ni$ eu ro pej ska— opar ta na te zie o przy ro dzo nej wol no "ci cz!o wie ka i zbu do wa -na na grun cie idei rz' dów pra wa.

Mi !osz by! prze ko na ny, i$ en tu zjazm ide olo gicz ny wo bec no -we go ustro ju pro wa dzi ar ty st& na bez dro $a i jest nie do po go dze -nia z je go obo wi'z ka mi wo bec po ezji. Co za uwa $a w ar ty ku leo iro nicz nym ty tu le: Ci"! ko, ci"! ko jest bra# udzia% w so cja li stycz -nym bu dow nic twie („+a ga ry” XI 1933). Na uwa g& za s!u gu jez pew no "ci' tak $e dru ko wa ny w „Bun cie M!o dych” z 20 VII 1935ar ty ku!: Na zje( dzie an ty fa szy stów. Spo strze $e nia Mi !o sza by !yzna mien ne. „Ta ki to by! kon gres: du $o dy mu, re zo lu cji, uchwa!,okla sków; wy bu chy ma gne zji raz po raz o"le pia !y, a go r' co gn& -bi !o. Dla tych, co ani w ko mu ni zmie, ani w $ad nej z form pa% -stwa to tal ne go nie znaj du j' ra tun ku dla wspó! cze sne go "wia ta nipod wa lin istot nej kul tu ry — by! jesz cze jed n' chwi l' gorz kie gona my s!u”15.

Naj bar dziej mo $e do nio s!y je st List do obro' ców kul tu ry, za -miesz czo ny w pi "mie „Po Pro stu”, 20 I 1936. Mi!osz zwró ci!w nim uwa g&, i$ le wi c& o ten den cjach to ta li stycz nych ce chu jebar ba rzy% ski sto su nek do za gad nie nia kul tu ry. „Nikt mnie nieprze ko na, $e jest tak, jak by( po win no — pi sa!. Sto su nek ten jestbar ba rzy% ski — po wtó rz& to na wet wte dy, kie dy moi ko le dzyz le wi cy na zw' mnie par szy wym anar chi zu j' cym in te li gen tem,


9


za po mi na j'c o tym, $e s' ni mi i Gi de, i Mal raux, i Gu il lo ux,i Guéhen no, i sze reg in nych, któ rych na zwi ska mi lu bi' szer mo -wa(. Sto su nek ten jest bar ba rzy% ski, a prze cie pod pi sy wa niemani fe stów w obro nie tej $e kul tu ry zo bo wi' zu je chy ba do cze goin ne go”16 (zob. s. 143–144).

W Li &cie do obro' ców kul tu ry Mi !osz sta wia! te z&, i$ za pro gra mo -wa na ide olo gicz nie li te ra tu ra, sto su j'c wiel kie uprosz cze nia w po -dej "ciu do spraw $y cia, go dzi w isto t& sztu ki. „Wy cho dz'c z za !o -$e nia, $e li te ra tu ra jest wier nym od bi ciem pew nych pro ce sóweko no micz nych, ule ga j' z!u dze niu, $e w!a "nie oni s' po wo !a ni doos' du, w ja ki spo sób te pro ce sy ma j' si& w li te ra tu rze prze ja wia(.Ich pew no"( sie bie do pro wa dza do lek ko my"l ne go prze bie ga nianad prze pa "cia mi, pe! ny mi, to praw da, za sa dzek i za wi k!a nychpro ble mów, ale za ra zem i zja wisk da j' cych wo l& i si !y do wal ki”.I da lej pi sa!: „w Pol sce, $e by zy ska( ty tu! pi sa rza id' ce go prze ciw -ko wiel kie mu z!u dzi siej sze go "wia ta, nie wy star cza krzy cze( nie.Trze ba jesz cze ro bi( to w spo sób prze pi so wy, w od po wied niejposta wie na bacz no"( i z g!o w' zwró co n' pod od po wied nimk'tem” (zob. s. 144).

Naj bar dziej mo $e za sad ni czo wy !o $y! Mi !osz swo je jed no znacz -nie ne ga tyw ne sta no wi sko wo bec bol sze wi zmu. Pi sa!: „Nie mo g&po go dzi( si& z wp!y wa mi ro syj ski mi, ja kie ci' $' na spo so bie my -"le nia naj za pal czyw szych spo "ród li te ra tów le wi cy. My "l&, $ekwa li fi ko wa nie do tej al bo dru giej stro ny ba ry ka dy za le$ nie od te -go, czy pi sarz upo dab nia si& do pew nych wzo rów wy pra co wa -nych w ZSSR, do wo dzi tyl ko bra ku in nych, da lej si& ga j' cych miari do wo dzi mo $e jesz cze bra ku wy obra* ni. Je ste "my prze ciw koobec ne mu po rz'd ko wi spo !ecz ne mu, ale to nie zna czy, $e mo$ nanas za spo ko i( ja k' kol wiek ju$ ist nie j' c' for m'. Zja wi ska nie po -wta rza j' si&, zdo by cze kul tu ral ne, ja kie da dz' si& osi' gn'( w kra -ju me sja ni zmu i Kró la -D ucha, b& d' in ne od zdo by czy kra jów Do -sto jew skie go i Go go la”. [...] „Ca! ko wi cie nie zro zu mia !y jest dlamnie kult, ja kim m!o dzi po eci ota cza j' wier sze Ma ja kow skie go.Ta ca !a buj no"( i gie roj stwo spróch nia !e od "rod ka nie po tra fi'mnie prze ko na( i nie mo g& nie wi dzie(, $e to, co bywa w nim bra -ne za si !& pry mi ty wu, jest w rze czy wi sto "ci po k!a dem sa dy zmu,na zna czo ne go we wn&trz n' roz pa cz'” (zob. s. 148).


10


Swój List do obro' ców kul tu ry Mi !osz ko% czy! de kla ra cj' przy -wi' za nia do war to "ci de mo kra tycz nych. „Za strze $e nia te nieprze szka dza j' mi oce nia( po trze by wspól nej ak cji prze ciw konie bez pie cze% stwom, ja ki mi gro zi kul tu rze fa szyzm. Dla te gowy ra $am swo j' so li dar no"( z pi sa rza mi pod pi su j' cy mi ode zw&po ro zu mie nia le wi cy li te rac kiej. Nie chcia! bym tyl ko, aby odurz& do wych po skra mia czy kul tu ry bro ni li jej ci, co ma j' ocho t&wy pru( z niej be be chy” (zob. s. 149).

W nie zmier nie wa$ nych li sta ch- es ejach Mi !o sza do Je rze goAn drze jew skie go z cza sów woj ny (1942–43), któ re wej d' pó* -niej do to mu Le gen dy no wo cze sno &ci, Mi !osz po wró ci! do re aliówlat trzy dzie stych, for mu !u j'c bar dziej za sad ni cz' oce n&. Pi sa!, i$„w mi& dzy wo jen nym dwu dzie sto le ciu nie ma !o lu dzi do sz!o doprze ko na nia, $e mu sz' by( ko mu ni sta mi i za da j'c gwa!t swo imw't pli wo "ciom, «sta wa !o do sze re gu», pod czas gdy „in ni, w po go -ni za «"wia to po gl' dem», za g!u sza li zdro wy roz s' dek mie sza ni n'To ma sza z Akwi nu z teo re ty ka mi im pe ria li zmu i fa szy zmu. Lu -dzi ogar n'! sza! wy rze cze nia si& swo jej w!a snej my "li, "le py p&ddo pod po rz'd ko wa nia si& i dys cy pli ny — co mo $e zro zu mia !ejest ja ko re ak cja na zbyt li be ral ny wiek XIX, ale da wa !o ob razdo"( $a !o sny”17.

Mo$ na przy j'(, i$ Mi !osz lat trzy dzie stych to cz!o wiek le wi co -wych po gl' dów spo !ecz nych — da le ki od wszel kiej afir ma cji ka -pi ta li stycz ne go po rz'd ku, ale ma j' cy bar dzo wie le w't pli wo "cico do sys te mu so wiec kie go. W pe! ni ro zu mia! za gro $e nie, ja kienie sie dla kul tu ry fa szyzm, po zo sta wa! rów nie$ bez z!u dze% wo -bec sys te mu sta li now skie go i wo bec tej wi zji "wia ta, ja k' stwo -rzy! bol sze wizm. W ksi'$ ce Id$ ce Wil no An drzej Zie nie wiczuogól ni! to, wska zu j'c na w!a "ci we Mi !o szo wi i je go "ro do wi sku„po czu cie mi sji in te li genc kiej i przez ni' mo ty wo wa n' nie ch&(wo bec «sys te mów» z jed nej stro ny, a z dru giej wo bec eli ta ry -stycz nych kon cep cji kul tu ry”18. Ale po eta „ani w ko mu ni zmie,ani w $ad nej z form pa% stwa to tal ne go nie znaj dy wa! ra tun kudla wspó! cze sne go "wia ta ni pod wa lin istot nej kul tu ry”.

Jak dalece my"l i so wie to lo gicz ny do ro bek In sty tu tu Na uko wo --Bada wcz ego Eu ro py Wschod niej kszta! to wa !y "wia do mo"( Mi!o -sza — to wa$ ne py ta nie. To, $e po eta by! "ci "le zwi' za ny ze "ro -


11


do wi skiem In sty tu tu i Szko !y Na uk Po li tycz nych, wia do mo oddaw na. Wie my o je go przy ja* ni z Fran cisz kiem An ce wi czem, an -ty sta li now cem po zo sta j' cym pod wy ra* nym wp!y wem my "liTroc kie go i au to rem mo no gra fii Sta li now ska kon cep cja pa' stwa19.Ale czo !o wi so wie to lo dzy, Wik tor Su kien nic ki i Sta ni s!aw Swia -nie wicz, po zo sta wa li w oczach m!o dych po etów wi le% skichprzede wszyst kim przed sta wi cie la mi pro fe sor skiej eli ty, ra czejma !o do st&p nej, jak przy naj mniej zda je si& wy ni ka( ze wspom -nie% Mi !o sza 20. )ro do wi sko Szko !y Na uk Po li tycz nych, z Hen ry -kiem Dem bi% skim na cze le, by !o przed mio tem da le ko id' cychoskar $e% i ata ków m.in. Sta ni s!a wa Mac kie wi cza, któ ry do ma ga!si& w ogó le za mkni& cia Szko !y ja ko nie po trzeb nej i upra wia j' cejnie so wie to lo gi& i wscho do znaw stwo, ale pro pa gu j' c' idee ko mu -ni stycz ne za pa% stwo we pie ni' dze 21. Prze si le nie na st' pi !o w cza -sie g!o "ne go pro ce su Dem bi% skie go w le cie 1937 ro ku.

Kon tro wer sje, po dej rze nia i oskar $e nia z tam te go cza su przy -lgn' i do Mi !o sza, cho cia$ nie stwo rzy! on $ad ne go tek stu po li -tycz ne go, w któ rym afir mo wa! by idee Hen ry ka Dem bi% skie goczy Ste fa na J& dry chow skie go. Je go za" en tu zjazm wo bec le wi co -we go "ro do wi ska wi le% skie go och!ód! ju$ w po !o wie lat trzy dzie -stych, jak za uwa $y! to Ste fan J& dry chow ski. We wspo mnia nymLi &cie do obro' ców kul tu ry po eta wy po wie dzia! to tak: „Co mnieprze stra sza? Prze stra sza mnie — i jak s' dz& wie lu mo ich ró wie -"ni ków i ko le gów — zu pe! ne od osob nie nie, za wie sze nie w pró$ -ni i gro* ba przej "cia do pa mi& ci tych, co przyj d' po nas pod ma -sk', któ ra wy da je si& nam upa dla j' ca. Nie ma my ani od bior ców,ani przy ja ció!”22. W po wsta !ych w tym sa mym cza sie li stach doJa ro s!a wa Iwasz kie wi cza Mi !osz na pi sze, $e po po wro cie z Pa ry -$a (la tem 1935) od bu do wa nie je go daw nych zwi'z ków wi le% -skich nie by !o ju$ mo$ li we: on sta! si& in dy wi du ali st', oni prze -szli da le ko id' c' ewo lu cj& ide ow' i zbli $y li si& do ko mu ni zmu 23.

II. Dru ga woj na "wia to wa i „prze #om "wia to po gl$ do wy” Cza sy II woj ny "wia to wej i oku pa cji — sta ran nie zre kon stru -

owa ne przez An drze ja Fra nasz ka — sta no wi !y prze !o mo wyokres $y cia Mi !o sza 24. Je sie ni' 1939 po eta opu "ci! kraj, prze kro -czy! gra ni c& pol sko -r umu %sk' i zna laz! si& w Bu ka resz cie. W po -


12


cz't kach ro ku 1940 po wró ci! do War sza wy przez Wil no, ko rzy -sta j'c z li tew skie go pasz por tu, co b& dzie mu wy po mi na ne25.Osiad! w oku po wa nej War sza wie — uczest ni czy! w pod ziem nym$y ciu li te rac kim i w!' czy! si& do kon spi ra cyj nej gru py „Wol -no"(”, po wsta !ej wcze "niej w Wil nie 26. Po kl& sce Po wsta niaWarszaw skie go, przy gar ni& ty do Go szyc pod Kra ko wem, ma j't -ku te "cio wej Je rze go Tu ro wi cza, sp& dzi tam ostat nie mie si' cewoj ny, wio sn' 1945 za" osi' dzie w Kra ko wie.

Wspo mi na j'c pó* niej la ta woj ny, w Ro dzin nej Eu ro pie Mi !oszb& dzie pi sa! o doj mu j' cym kon flik cie z pol skim oto cze niem. „[...]ogó! Po la ków do ko na! ju$ w pierw szym mie si' cu II woj ny "wia -to wej sko ku w prze sz!o"( i za do mo wi! si& w do brze so bie zna -nych au to ma ty zmach. Dwa dzie "cia lat su we ren ne go pa% stwa tookres krót ki i co w ci' gu nie go zy ska no z przy zwy cza je%, star !osi& jak py !ek na skrzy dle mo ty la. Po do bie% stwo sy tu acji prze no -si !o wstecz, roz biór kra ju przez dwóch wro gów, wi& zie nia, de -por ta cje, Sy bir, sta wia nie na Fran cj& i An gli&, le gio ny pol skie naZa cho dzie. Au to ma ty zmy wy ja "nia j' te$ kon cep cj& po li ty kówemi gra cyj nych. Wy zwo le nie po win no by !o na st' pi( wsku tek kl& -ski za rów no Nie miec, jak Ro sji, po nie wa$ tak ju$ zda rzy !o si&w I woj nie "wia to wej. Jed nak, jak s!usz nie po wie dzia no, ka$ dasztu ka po ja wia si& tyl ko raz na sce nie hi sto rii i je $e li od gry wa si&j' po raz dru gi, z tra ge di' mie sza j' si& ele men ty krwa wej gro te -ski. Wie lu z doj rze wa j' cych umy s!o wo w wa run kach, któ re na -stra ja !y scep tycz nie do na ro do wych unie sie%, za zna !o w la tachwoj ny bar dzo przy kre go we wn&trz ne go roz dar cia, bo przy zna(si& wo bec sie bie, $e za rów no ro zum, jak na sza spo strze gaw czo"(od kry wa j' fa!sz w po wta rza niu daw nych po staw, jest nie mal po -twor no "ci' tam, gdzie po sta wy te przy bie ra zbio ro wo"( po ni $o nai prze "la do wa na”27. Nie ch&( do tra dy cji ro man tycz no -i ns urek cyj -nej nie po zwa la !a au to ro wi Trzech zim „za do mo wi( si& w do brzeso bie zna nych au to ma ty zmach”.

Dia log z Je rzym An drze jew skim z lat 1942–43 po zo sta je zna -mien nym za pi sem sta nu umy s!u po ety z te go cza su. Z li stów tychby! Mi !osz pó* niej dum ny, jak i z pi sa nych ów cze "nie ese jów(szcze gól nie wy ró$ nia! o Zdzie chow skim i Sta ni s!a wie Igna cymWit kie wi czu, pomieszczone w ksi'$ce Rosja, t. I).


13


Nie ukry wa! Mi !osz w tych li stach scep ty cy zmu wo bec de mo -kra cji par la men tar nej, re ali zu j' cej ide a! rów no "cio wy. Jak by na -wet w't pi! w to, $e ide a! de mo kra tycz ny jest nor m', a to ta li ta -ryzm de gra da cj' cy wi li za cji. „Dzi siaj zno wu — pi sa! — po ja wiasi& to sa mo zró$ ni co wa nie, ta sa ma nie rów no"( obo wi'z kówi przy wi le jów. Twier dze nie, $e kon cep cja rów no "cio wa i de mo -kra tycz na jest pew nym wzo rem i ide a!em, a to, co ogl' da my, wy -krzy wie niem i zwy rod nie niem, nie jest wi&c by naj mniej pew ne.W"ród od p!y wów i przy p!y wów naj ró$ no rod niej szych d' $e%oby cza jo wo "ci ludz kiej, bra( je den i to do"( krót ki okres za wzór,a po t& pia( in ne — czy nie jest to gru bym b!& dem, jesz cze jed nymb!& dem po god ne go ewo lu cjo ni zmu i wia ry w pro gress”28. W s!o -wach tych po brzmie wa jak by echo g!o "nej wów czas teo rii „przy -p!y wów i od p!y wów” wol no "cio we go ide a!u w $y ciu spo !ecz nym.Kon cep cja ta by !a w $y ciu in te lek tu al nym Pol ski mi& dzy wo jen -nej przed mio tem sze ro kiej dys ku sji 29.

Te ma tem prze wod nim dys ku sji z An drze jew skim po zo sta jewiel kie py ta nie o dzie dzic two cy wi li za cji eu ro pej skiej i je go spek -ta ku lar ne ban kruc two w ob li czu no wo two rów to ta li ta ry zmu.W sierp niu 1942 Mi !osz za pi sa!: „by !em w Ro sji i gdy ko mu ni staroz ta cza przede mn' swo j' $e la zn' dia lek ty k&, wzru szam ra mio -na mi, bo bar dziej wie rz& swo im oczom ni$ je go ra cjo m”30. Kry ty -ka przed wo jen ne go hu ma ni ta ry zmu, któ ry oka za! si& bez bron nyw ob li czu ofen sy wy to ta li ta ry zmów, jest za sad ni czym mo ty wemwy wo dów Mi !o sza. „G!u si na opo wia da nia ro syj skich emi gran -tów, na re wo lu cj& ro syj sk' prze no si li cie p!e uczu cie, ja kie $y wi lidla sta rej re wo lu cji fran cu skiej, a i fa szyzm nie wy wo !a! w nichnie po ko ju. Ich hu ma ni ta ryzm nie by! po cz't ko wym ogni wem!a% cu cha wy si! ków po rz'd ku j' cych my"l eu ro pej sk', ale do dat -kiem, pi&k n' ga !'z k' za tkni& t' na szczy cie XIX- wiecz ne go gma -chu [...]”. Bez sil no"( Eu ro py w ob li czu na ra sta nia z!a by !a zna -mien na. W uj& ciu Mi !o sza fa szyzm by! „prak tycz nym skut kiemir ra cjo na li zmu i mi sty cy zmu, któ ry mi prze $ar ta zo sta !a Eu ro pa”.Dwu dzie sto le cie „zbroj ne go po ko ju” po wiel kiej woj nie (1919–39)przy nio s!o Eu ro pie „fa l& ir ra cjo nal ne go upo je nia”.

Bar dzo wy ra* ne po zo sta je u Mi !o sza od wo !a nie do in stan cjietycz nej, ja k' w ob li czu to ta li tar nej lo gi ki znie wo le nia du cho we -


14


go jest ludz kie su mie nie. Pi sa! do An drze jew skie go: „Dia lek ty kawiel kich pr' dów to tal nych, uro bio na w dia bel sko spraw ne i do -sto so wa ne do naj prost szych umy s!ów na rz& dzie, nie da si& z!a ma($ad n' ar gu men ta cj'”. Ale „jest wi&c mo $e w cz!o wie ku ja ka" in -stan cja, któ rej nie uwzgl&d nia j' tam te pr' dy, in stan cja, któ ra za -k!a da ve to wo bec rze ko mo nie mo$ li wych do oba le nia ar gu men -tów. I cho( ty le spraw i wiar le g!o dzi siaj w ru inie, nie wszyst koby( mo $e ob ró ci !o si& w py!, jest mo $e ja ka" pod sta wa, na któ rejwol no si& oprze(. Od na le*( j' i cho cia$ by ogól nie okre "li( — otoby( mo $e za da nie lu dzi do brej wo li, któ rym nie s' dzo no $a !o wa(te go, co mi n& !o, ani ubo le wa( nad tym, co jest, ale my "le( o przy -sz!o "ci, cho cia$ by nie w!a snej. Mam od wa g& przy zna( si&, $e nieje stem wy znaw c' $ad nej tzw. idei, a w ka$ dym ra zie $ad nej z b& -d' cych obec nie w obie gu. Nie s' dz&, aby je dy nym le kar stwem nanar ko tyk naj prze ró$ niej szych mi tów by! no wy nar ko tyk, sil niej -szy od po przed nich. By( mo $e je stem przez to go dzien po t& pie niai po gar dy. Ale zbyt wie le wi dzia !em nisz cz' cych skut ków wiel -kich zbio ro wych ha se! «dy na micz nych», zbyt wie le krwi, któ r'zna cz' swo j' dro g& — abym zdol ny by! im za ufa(. Tzw. jed no -li te "wia to po gl' dy tym tyl ko s' jed no li te, $e trud niej sze i bar -dziej za wi k!a ne miej sca uzu pe! nia j' za "le pie niem, uprosz cze -niem i ma ni'. Nie mam za mia ru uk!a da( dla sie bie ka te chi zmuczy wy zna nia wia ry al bo pod pi sy wa( si& pod któ rym" z ist nie -j' cych. Aha, po wie dz' na to — anar chicz ny in dy wi du ali sta. By -naj mniej. Te na zwy, te ety kie ty rów nie tra c' dzi siaj zna cze nie,jak ca !y re per tu ar ze sz!e go stu le cia. Chcia! bym jed no: by( cz!o -wie kiem. Jest to i bar dzo du $o, i bar dzo ma !o, po dej rze wam jed -nak, $e wi& cej, ni$ by( ko mu ni st' czy ra si st', czy li be ral nym de -mo kra t'” (zob. s. 152).

So wiec ki to ta li ta ryzm jest w tych re flek sjach sta wia ny na rów -ni z nie miec kim hi tle ry zmem. Zna mien ne jest z tej per spek ty wyna st& pu j' ce stwier dze nie: „We zwa nie do he ro izmu i ofiar no "ciczy to w imi& na ro du nie miec kie go, czy te$ so cja li stycz nej oj czy -zny pra cu j' cych mie "ci w so bie sche mat nie in ny ni$ po chwa !apa trio ty zmu i m& stwa w cza sach Pla to na. Pro pa gan da fa szy -zmów roz ta cza ob ra zy «no we go !a du», w któ rym, w prze ci wie% -stwie do daw ne go nie po rz'd ku de mo kra tycz ne go, na ro dy b& d'


15


mo g!y $y( szcz& "li wie”. An ty to ta li stycz ne sta no wi sko Mi !o szaw tym okre sie (1942–43) jest bar dzo wy mow ne.

Znaj dzie my rów nie$ stwier dze nia o bol sze wi zmie i sys te mieso wiec kim, wy po wie dzia ne w li stach do An drze jew skie go, gdziepo ja wia j' si& no we ak cen ty: so wiec ki to ta li ta ryzm, zestawionyz nazizmem, ry su je si& jako z!o bardziej d!ugo trwa!e, nie uchro n ne.Zapami&ta s!owa Stanis!awa Stempowskiego z 1945 r.: „To pas -kudz two musi przewali( si& przez ca!y "wiat”.

To, co Mi !osz na zwie pó* niej swo im prze !o mem "wia to po gl' -do wym, na st' pi w ro ku 1943. Mia !o sta( si& wów czas dla nie gonie w't pli we, $e Pol ska ta ka ja k' by !a przed ro kiem 1939, nie po -wsta nie, kie dy woj na do bie gnie ko% ca. „Pol ska dwu dzie sto le ciasko% czy !a si& nie odwo !al nie” — „na nic nie zda si& chro nie niew so bie jej po zo sta !o "ci”31. Spo tka nie z Ta de uszem Kro% skim, fi -lo zo fem, he gli st', ode gra !o tu du $' ro l&, o czym po eta b& dzie wie -lo krot nie wspo mi na!. Ale nie zwy kle zna mien na dla my "le niaMi !o sza po zo sta je rów nie$ ob ser wa cja Mi !o sza o si le od dzia !y -wa nia hi sto ry zmu — za war ta w ostat nim li "cie do An drze jew -skie go: „je ste "my tak my "le niem hi sto rycz nym i spo !ecz nym na -pi&t no wa ni, $e sfe ra praw dy bez oso bi stej i po za ludz kiej wy da jesi& nam ob sza rem zbyt ch!od nym i nie go "cin nym”, wy st& pu jeza" „za le$ no"( ludz kich prze ko na% od przy p!y wów i od p!y wówdu cha zbio ro we go”32. Ten prze !om ry su je si& w po ezji Mi !o sza,w po li ty ce ob ja wia si& w cen zu rze i kry tycz nym usto sun ko wa -niu do rz' du lon dy% skie go. Tym nie mniej, w wy obra* ni po ety,to ta li ta ryzm so wiec ki wci'$ ja wi! si& ja ko co" prze ra $a j' ce go.

W Ro dzin nej Eu ro pie Mi !osz wy eks po nu je pol skie do "wiad cze -nie bez sil no "ci w kon fron ta cji z Ro sj' Sta li na pod czas II woj ny"wia to wej. Wie le z pol skich dia gnoz po li ty ki so wiec kiej z latII woj ny "wia to wej nie w't pli wie spraw dzi !o si& po woj nie. To,co mó wi li Si kor ski, Sosn kow ski al bo Au gust Za le ski oka za !o si&praw dzi we, ale nie mia !o zna cze nia dla po li ty ki "wia to wej wów -czas, w re aliach woj ny, gdy$ mo car stwom an glo sa skim po trzeb -ny by! „wiel ki so jusz” ze Sta li nem, by po ko na( Hi tle ra. Prze po -wied nie na te mat za gro $e nia, ja kie nie sie Eu ro pie so wiec kito ta li ta ryzm, nie mo g!y zo sta( wy s!u cha ne. W Ro dzin nej Eu ro pieMi !osz okre "li to ja ko fe no men „nie wy s!u cha nej Ka san dry”.


16


III. Okres ame ry ka! ski i fe no men No wej Wia ry„Jak cz!o wiek ja ko ta ko in te li gent ny — pi sa! An drzej Bob kow -

ski — mo $e trak to wa( po wa$ nie mark sizm ja ko na uk&, teo ri&na uko w' i jak mo$ na ro bi( z te go wia r&? Prze cie$ wie rzy(, na -praw d& wie rzy(, mo$ na tyl ko w to, co eks pe ry men tal nie jestniespraw dzal ne”33.

A jed nak okres sta li now ski do wiód!, $e tak nie jest, jak ro zu -mo wa! au tor Szki ców piór kiem. Kie dy w tej spra wie od da my g!osMi !o szo wi, us!y szy my, $e nie fa scy na cja mark si zmem by !a si !'spraw cz' po staw in te lek tu ali stów po wo jen nej Pol ski (i "wia ta),ale bar dzo szcze gól ne pod da nie si& Ko niecz no "ci Hi sto rycz nej,co nie jest to$ sa me z opor tu ni zmem $y cio wym. Jed nost ka pod da -je si& Hi sto rii, uzna je, $e nie ma mo$ li wo "ci opo ru, a t& ka pi tu -la cj& usi !u je na st&p nie ja ko" zra cjo na li zo wa(. „«Uk' sze nie he -glow skie» mo $e po pro stu t!u ma czy( si& trau ma tycz nymprze $y ciem s!a bo "ci, s!a bo "ci w!a snej czy kra ju wo bec si !y po su -wa j' cej si& jak $e la zny wa lec. Jew ro pa na sza. Prze cie w la tach1945–50 nikt nie wie rzy! w sa mo dziel n' ka pi ta li stycz n' Eu ro -p&”34. Aide olo gicz na jest ra czej mo ty wa cja przy j& cia ka pi tu la cjiw ob li czu No wej Wia ry. Oto sens tej kon cep cji. „I oto rok 1945,Hi tler po ko na ny za ce n& bez mier nych po "wi& ce% i ofiar, zwy ci& -ska ar mia zaj mu je Pol sk&, wy bo ru nie ma, o miesz ka% cach te gokra ju mó wi si& «nasz las, na sze za j' ce», a o in nych kra jach «Jew -ro pa na sza». Pol ska «in te li gen cja twór cza» klu czy, oci' ga si&, alewresz cie przyj mu je co nie unik nio ne”35. So wiec ka Ro sja, po -strze ga na z tej per spek ty wy, po zo sta je si !' spraw cz' prze wro tu,któ ry roz gry wa si& ja ko dra mat. Ci, któ rzy si& opie ra j', ska za nis' na ak cep ta cj& te go, co nie unik nio ne.

Jak wia do mo, kon cep cja Mi !o sza b& dzie pó* niej nie jed no krot -nie kry ty ko wa na. Naj moc niej uczy ni to Gu staw Her ling -Gr udzi% -ski, na zy wa j'c Znie wo lo ny umys% ksi'$ k' „"wiet nie na pi sa n',lecz b!&d n', «wy du ma n'» za biur kiem”36. Jesz cze w ro ku 1990b& dzie za rzu ca! Mi !o szo wi „sia nie za m& tu w m!o do cia nych g!o -wach”37. In ny z kry ty ków Mi !o sza pi sa!: „)miem twier dzi(,$e nie tyl ko w ro ku 1989 nie wy pa da wy pi sy wa( tak nie stwo rzo -nych rze czy na te mat tam tych lat, ale ju$ w ro ku 1945 ka$ dytrze* wo my "l' cy cz!o wiek — a ta kich mia! na my "li Mi !osz


17


— obo j&t nie gdzie miesz ka! i cze go sam oso bi "cie do "wiad czy!,je "li chcia! po zo sta( w zgo dzie z praw d', mu sia! stwier dzi(,$e mo$ li wo"( po li tycz ne go dzia !a nia w PRL-u tam tych lat ogra -ni cza !a si&, je "li nie je dy nie, to na pew no g!ów nie, do ro li al bokata, al bo ofia ry! Cze s!aw Mi !osz nie do wiód!, $e ter tium by !odatur”38. Ka te go rycz ny s'd Her lin ga -Gr udzi %ski ego jest tyl kojed nym z g!o sów w spo rze o Znie wo lo ny umys%. Te za Mi !o szaznaj dzie na to miast afir ma cj& u "wiad ków epo ki, któ rzy do "wiad -cze nie No wej Wia ry prze $y wa li w kra ju, a któ rych w $ad nymwy pad ku nie mo$ na uzna( za mark si stów. Zna ko mi ty znaw cahi sto rii ro syj skiej my "li spo !ecz nej An drzej Wa lic ki g!& bo koprze $y! we wn&trz nie do "wiad cze nie No wej Wia ry, o czym pi sa!wie lo krot nie 39. Z per spek ty wy pi&( dzie si& ciu lat wspo mi na!b&dzie tak $e nie zwy k!e do "wiad cze nie kra chu No wej Wia ry jakoprze $y cie „nie wy obra $al ne go do nie daw na wy zwo le nia”40.

Nie to za gad nie nie po zo sta je jed nak te ma tem ni niej szych roz -wa $a%, ale py ta nie o to, jak przy sz!y au tor Znie wo lo ne go umy s%uwi dzia! Ro sj& Sta li na — za nim na po cz't ku 1951 roku w Pa ry $uwy bra! wol no"( i za miesz ka! w go "cin nym dla sie bie do mu „Kul -tu ry” w Ma ison s-La ffi tte.

Do ku men tem cza su, ze wszech miar god nym wspo mnie nia,po zo sta j' ra por ty dy plo ma tycz ne Mi !o sza pi sa ne z Wa szyng to nui No we go Jor ku dla Mi ni ster stwa Spraw Za gra nicz nych w War -sza wie, prze cho wy wa ne w Ar chi wum te go re sor tu, do dzi siaj nie -pu bli ko wa ne 41. Ja ko dy plo ma ta, przy sz!y au tor Znie wo lo ne goumy s%u, sta ra! si& za cho wa( dy stans do opi sy wa nej rze czy wi sto -"ci. Je go ra por ty s' po w"ci' gli we we wnio skach, po zba wio ne!atwych ocen, da le kie od wszel kich ide olo gicz nych na "wie tle%.Za pew ne te$ pi sa ne tak, by mo g!y by( do przy j& cia przez am ba -sa do rów Oska ra Lan ge go i Jó ze fa Wi nie wi cza, a przede wszyst -kim ich zwierzch ni ków z MSZ w War sza wie. „Pu bli ka cje Ko -min for mu — pi sa! w jed nym z nich — oskar $a j' Ame ry k&o pla ny stop nio wej agre sji w sty lu Hi tle ra. Do k!ad nie w tychsamych s!o wach Ame ry ka nie mó wi' o Ro sji. Za pew nie nia,$e Ame ry ka nie chce woj ny, ja kie si& s!y szy tu taj wsz& dzie — s'na ogó! szcze re, !' czy si& z tym jed nak do za stra chu nie spo ty ka -na za pew ne po stro nie prze ciw nej. Po czu cie w!a snej s!a bo "ci


18


ideo lo gicz nej i s!a bo "ci klas, na któ rych Ame ry ka mo $e oprze(si& w Eu ro pie czy w Chi nach — wy twa rza na strój zbli $o ny dohi ste rii. Ta psy cho lo gia stra chu wy ni ka z fak tu, $e Ame ry ka jestsama, tj. je dy nym kra jem mo no po li stycz ne go ka pi ta li zmu i $e$a den in ny kraj po zo sta wio ny swe mu lo so wi nie opar! by si&prze wro tom so cjal nym”42.

„Za sad ni czym mo ty wem jest: Cze go chce Ro sja?” — pi sa! Mi -!osz w in nym z ra por tów dla Mi ni ster stwa Spraw Za gra nicz -nych. Prze strze ga! przed na dzie ja mi, ja kie w obo zie wschod nimwi' za no z mo$ li wym kry zy sem w Sta nach Zjed no czo nych.„Oczy wi "cie kom pli ka cje we wn&trz ne USA mo g' wie le rze czyzmie ni(. In fla cja po st& pu je szyb ki mi kro ka mi i straj ki przy cho -dz' je den po dru gim. Nie bez piecz nym by !o by jed nak prze ce nia(te ob ja wy. Po pierw sze, la ta woj ny zma ga zy no wa !y du $e ilo "cipie ni& dzy i straj ku j' cy ro bot ni cy, wal cz'c o pod wy$ k&, ma j' fi -nan so we re zer wy. Po dru gie, na bli$ sz' me t& te wy pad ki zda j' si&wzmac nia( sy tu acj& pra wi cy i skut ki oka $' si& za pew ne o wie lepó* niej”43. W jesz cze in nym ra por cie przy sz!y au tor Zdo by ciaw%a dzy za uwa $y! trze* wo, i$ w Sta nach Zjed no czo nych „po "ródsym pa ty ków ko mu ni zmu znacz ny pro cent sta no wi' ko mu ni "cisie lan ko wi, któ rych bli $ej nie okre "lo ne ogól no ludz kie i pro ro syj -skie sym pa tie opie ra j' si& na ca! ko wi tej nie zna jo mo "ci trud nychwa run ków $y cia w ZSSR”44.

Zw!asz cza Mi !o szow skie ana li zy na stro jów ame ry ka% skiej opi -nii pu blicz nej w "wie tle pra sy po zo sta j' in te re su j' cym na "wie -tle niem na ra sta nia at mos fe ry zim nej woj ny. „Zu pe! ne prze kona -nie o wy$ szo "ci sys te mu ame ry ka% skie go — pi sa! — ostra cyzmsto so wa ny wo bec tych, któ rzy zdra dza j' sk!on no "ci do dys ku to -wa nia o so cja li zmie, zda j' si& ce cho wa( w tej chwi li men tal no"(prze wa $a j' cej cz& "ci lud no "ci USA. St'd kon flikt Ro sji i Ame ry -ki na bie ra cha rak te ru kon flik tu dwóch zu pe! nie nie prze pusz -czal nych i jed no li tych blo ków i s' dz&, $e za ma !o bie rze si& poduwa g& to, co na zwa( mo$ na fa na ty zmem ame ry ka% skim. Sym pa -tie do Ro sji w sfe rach in te lek tu al nych rów nie$ wy bit nie zma la -!y, w ka$ dym ra zie sym pa ty cy sie dz' ci cho. Nie bez zna cze nia s'pew ne fluk tu acje na gie! dzie li te rac ko -w yda w niczej. Jest rze cz'cie ka w', $e spo "ród ksi' $ek o za gad nie niach po li tycz nych, ksi'$ -


19


ki kry tycz nie przed sta wia j' ce Ro sj& cie sz' si& naj wi&k szym po -wo dze niem. Ta kim ogrom nym suk ce sem wy daw ni czym jestKraw czen ki I Cho se Fre edom (au to bio gra fia so wiec kie go urz&d ni -ka) i Ani mal Farm (sa ty ra na Ro sj& w du chu Swi fta czy Vol -taire’a)” — pi sa! Mi !osz do MSZ we wrze "niu 194645. Roz wa $a -nia te uzna( trze ba za re ali stycz ne. Na pew no nie by !y pi sa new ce lu wy ka za nia pra wo wier no "ci ich au to ra wo bec no we goustro ju w Pol sce.

W god nym od no to wa nia ra por cie z No we go Jor ku z pa* dzier -ni ka 1946 Mi !osz cy to wa! bez w!a sne go ko men ta rza cel ne roz -wa $a nia bry tyj skie go so wie to lo ga: „Je $e li za py ta my, ja ka ma by(no wa li nia Mo skwy, nie mo $e my na tu ral nie prze po wie dzie( jejani pew nie, ani w szcze gó !ach. Po nie wa$ jed nak po li ty ka so wiec -ka jest nie zmier nie kon wen cjo nal na, jest rze cz' roz s'd n' przy -pusz cza(, $e Sta lin zro bi zno wu to, co Ro sja nie cz& sto ju$ ro bi li— $e, jak po wia da Mr John Whe eler -Be nnett o je go zmia nie li niiw 1939 — „po wra ca on do sta rej ro syj skiej po li ty ki pie re dysz ki,któ r' upra wia! Alek san der w ro ko wa niach z Na po le onemw Tyl $y w 1807 i Le nin w cza sie po ko ju w Brze "ciu Li tew skim110 lat pó* niej”46. Po "red nio ze s!ów tych zda je si& wy ni ka(, i$Mi !o sz d ypl om ata pa trzy! na Ro sj& i jej ro l& w po li ty ce mi& dzy -na ro do wej wy !'cz nie w ka te go riach Re al po li tik i Macht po li tik(po li ty ka re al na i po li ty ka si !y).

Jak wia do mo, w wy bo rach pre zy denc kich 1948 ro ku w USApo li ty ka so wiec ka wi' za !a du $e na dzie je na suk ces kan dy da tu ryHen ry Wal la ce’a, przed sta wi cie la tzw. Par tii Po st& po wej, by !e gowi ce pre zy den ta przy Fran kli nie De la no Ro ose vel cie. Mi !osz po -"wi& ca! tej spra wie wie le uwa gi, co znaj du je od zwier cie dle niew za cho wa nych ra por tach dla MSZ. „Re cep ta Wal la ce’a brzmiw tej at mos fe rze jak s!a by g!os ma rzy cie la w"ród prze ra $o ne goi roz z!osz czo ne go t!u mu. Jest w Ame ry ce du $o lu dzi po st& po -wych w sen sie ame ry ka% skim. Oni to da li Ro ose vel to wi w!a dz&.Je $e li wi&k szo"( z nich nie idzie dzi siaj za Wal la ce’em, to al boz po wo dów tak tycz nych, al bo dla te go, $e je go pro gram brzmi dlanich jak no wy izo la cjo nizm, umy cie r'k, co w szyb kim cza sie do -pro wa dzi !o by do zwy ci& stwa ko mu ni zmu wsz& dzie po za Ame ry -k'; Wal la ce, ich zda niem, by! by kon se kwent ny, gdy by by! ko mu -


20


ni st'. Sko ro o"wiad cza, $e nim nie jest i nie chce to ta li zmu, tojest na iw ny. Za rzut na iw no "ci i po wta rza nia b!& dów ap pe ase -men tu sta le jest u$y wa ny w sto sun ku do Wal la ce’a [...]. «Ust' pie -nie po !o wy Eu ro py do pro wa dzi !o do jed no li te go sys te mu w tychkra jach. Na sze wy co fa nie si& ozna cza !o by dal szy i na tych mia sto -wy etap: wpad ni& cie Gre cji, Tur cji, W!och i Fran cji w or bi t& ro -syj sk'. Tyl ko po ka zu j'c prze ciw ni kom, $e je ste "my w ka$ dejchwi li go to wi bi( si&, mo $e my mie( nie ja k' na dzie j& na po kój»— to zda nie s!y szy si& cz& sto”47.

Opu "ciw szy s!u$ b& za gra nicz n' Pol ski ko mu ni stycz nej, Mi !oszpod j'! pierw sz' pró b& roz ra chun ku z tym roz dzia !em swojej bio -gra fii, pi sz'c ar ty ku! Nie — dru ko wa ny w „Kul tu rze” w ma ju1951. Czy tel nik znaj dzie ten do ku ment w ni niej szej ksi'$ ce.Mówi! w nim o swo im spo tka niu z fe no me nem No wej Wia ryi jakie by!y po wo dy, dla któ rych „trzy ma! si& no wej Pol ski zmie -rza j' cej ku so cja li zmo wi”. Wska zy wa! tu swój kry tycz ny sto su -nek do pol skiej emi gra cji i to, $e po cz't ko wo mia! mo$ li wo "ci pu -bli ko wa nia swo jej po ezji bez prze szkód. Kon ty nu owa!: „tak by !odo cza su, gdy po sta no wio no mnie, tak jak i in nych po dob nych domnie pi sa rzy, ochrzci(. Wte dy po wie dzia !em: «Nie»”48. S!o wa tewy wo !a !y gwa! tow ne re ak cje na emi gra cji. To w!a "nie ów tekst,a nie sam fakt s!u$ by rz' do wi w War sza wie, by! w oczach "ro do -wisk po ja! ta% skiej emi gra cji praw dzi wym te sti mo nium pau per ta tis.

Roz ra chu nek za sad ni czy z fe no me nem No wej Wia ry Mi !osz pod -j'! w Znie wo lo nym umy &le, któ re go tez nie b& dzie my tu oczy wi "ciepo wta rza(. War to jed nak pod kre "li(, $e ksi'$ ka pi sa na by !a w kli -ma cie in te lek tu al nym szczy to we go wzro stu sym pa tii do so wiec kiejRo sji ja ko g!ów nej si !y spraw czej zwy ci& stwa nad III Rze sz' i au -ten tycz ne go po dzi wu dla Zwi'z ku So wiec kie go u in te lek tu ali stówza chod nich. „Znie wo lo ny umys% pi sa ny by! w naj gor szym mo $eroku 1951” — na pi sze po pi&( dzie si& ciu la tach je go au to r49.

Do za gad nie% zwi' za nych z fe no me nem No wej Wia ry Mi !oszb& dzie jesz cze wie lo krot nie po wra ca! — przy ró$ nych oka zjach.Rok 1989 i zmierzch sys te mu so wiec kie go otwo rz' no w' per -spek ty w&. To wszyst ko spra wi, $e „nie ma ju$ po dzia !u pla ne tyna dwie cz& "ci, jed n', na któ rej ple ni si& nie lo gicz nie okrut nei cha otycz ne $y cie, i dru g', na któ rej spe! nia! si&, cho( by kosz tem


21


$y cia, fi lo zo ficz ny za mys!” — po wie po eta w wa$kim ese ju Senro zu mu z grud nia 1994. Mi !osz po dej mu je w nim pró b& hi sto -rycz nej, mniej oso bi stej, a bar dziej ge ne ra li zu j' cej ana li zy pro ce -su przy j& cia przez in te lek tu ali stów eu ro pej skich No wej Wia ry50.„Du$o te raz roz my "lam nad ide olo gi', to zna czy nad nie malnieogra ni czo n' zdol no "ci' lu dzi do wpa da nia w kor ko ci'g,z któ re go nie ma ra tun ku” — po wie Mi !osz w eseju wsp omni e -niu o Ksa we rym Pru szy% skim i Ja ne Zie lon ko51.

W swo ich po wro tach do te ma ty ki Znie wo lo ne go umy s%u po roku1989 Mi !osz w!' czy! si& w szer sz' dys ku sj& nad przy czy na miafir ma cji so wiec kiej Ro sji przez in te lek tu ali stów za chod nich. Do -da( na le $y, i$ hi sto rio gra fia za cz& !a in te re so wa( si& ty mi spra wa -mi do pie ro pod ko niec lat sie dem dzie si' tych XX wieku. Naj -pierw, bo w ro ku 1979, fran cu ski ba dacz Fred Kup fer man og!o si!dru kiem esej Au pays des So viéts. Le voy age français en Unionsovié tique 1917–193952. Na szcze gól n' uwa g& za s!u gu je wni kli waroz pra wa Pau la Hol lan de ra o „po li tycz nych piel grzy mach”53. Dopro ble mu kszta! to wa nia si& wy obra* ni po li tycz nej le wi co wych"ro do wisk w $y ciu in te lek tu al nym Fran cji lat trzy dzie stych wie leno we go wniós! hi sto ryk ame ry ka% ski Her bert R. Lot t ma n54. Naj -wa$ niej sze wszak $e g!o sy w spo rze na te mat sto sun ku in te lek tu -ali stów fran cu skich do bol sze wi zmu i so wiec kiej Ro sji na le $a !ydo François Fu re ta 55, Mar ti na Ma lii Rus sia un der We stern Ey es.From the Bron ze Hor se man to the Le nin Mau so leum (1999) orazTo ny Jud ta, Past im per fect: The French In tel lec tu als 1944–1956(Ber ke ley 1992) o po gl' dach fran cu skich in te lek tu ali stów za fa scy -no wa nych so wiec k' Ro sj'. Na mar gi ne sie tej ostat niej po zy cjiMi!osz za bie rze g!os wspomnianym powy$ej ese jem, Sen ro zumu.

W ro ku 1987, po pu bli ka cji wspo mnie nia Zo fii Ro ma no wi czo -wej Po po %u dnie z prze sz%o &ci, Mi !osz móg! prze czy ta(, i$ w cza sieswe go po by tu w do mu „Kul tu ry” na prze!omie ro ku 1951 i 1952nie wie rzy! w ist nie nie so wiec kich obo zów kon cen tra cyj nych.„,le zno si! t& sy tu acj&, nie tyl ko z po wo du klau stro fo bii. Naprzy k!ad ist nie nie !a grów, o któ rych tu taj mia! in for ma cje z pier-w szej r& ki tak od Zo si i Zyg mun ta, jak i od Jó zia Czap skie go,by!o dla nie go re wela cj' i nie móg! si& po go dzi( z fak tem, $e t ob y ! o d l a n i e g o r e w e l a c j '”56. Na pi sa! za raz do Gie -


22


droy cia: „Zo sia Ro ma no wicz wzi& !a to, co mó wi !em o !a grach,do s!ow nie. La pau vre”57. „+e te$ mu sz& by( ka ra ny za mo je prze -kor ne wy g!u py” — pi sa! w in nym miej scu 58. Na swo isty dy dak -tyzm miesz ka% ców pra gn' cych go do kszta! ci( od po wia da! prze -ko r'. Po prze czy ta niu Au to bio gra fii na czte ry r" ce Gie droy ciana pi sa! do nie go list z pew nym wy rzu tem: „Co praw da na wiecz -ne cza sy ju$ zo sta n& ja ko ten, któ ry nie wie rzy! w ist nie nie so -wiec kich !agrów i któ ry mi&k ko od no si! si& do sta li ni zmu, aletrud no za du $o $' da( od $y cia”59.

Wie lo krot nie Mi !osz b& dzie pi sa! o za sad ni czym nie zro zu mie -niu po !o $e nia in te lek tu ali stów w ob li czu No wej Wia ry. Dra matin te lek tu ali sty w kra jach de mo kra cji lu do wej po le ga na tym,$e je go prze zna cze nie roz gry wa si& po za wspó! czu ciem "wia ta”,a Za chód uwa $a ich za „sta li ni stów z prze ko na nia” — pi sa! Mi -!osz w ese ju Wiel kie po ku sze nie (La gran de ten ta tion) w dru giejpo !o wie ro ku 1951, a b& d' cym za ry sem przy sz!e go Znie wo lo ne goumy s%u 60. Pó* niej po eta b& dzie jesz cze nie jed no krot nie po wra ca!do tej spra wy, zwra ca j'c si& prze ciw ko te zie o za "le pie niu i igno -ran cji in te lek tu ali stów pol skich w spra wach so wiec kiej Ro sji.„By li za "le pie ni, bo tak im by !o wy god niej, a po tem przej rze li”,to te za, któ ra „na dal po ku tu je, jak by wol no by !o mó wi( o nas jako Fran cu zach i An gli kach. W War sza wie roz po rz' dza !em nie z!y -mi in for ma cja mi o ar chi pe la gu Gu !ag, czy li nie mu sia !em cze ka(,a$ o"wie ci mnie kil ka dzie si't ków lat pó* niej So! $e ni cyn”61.W za pi skach z ro ku 1987, ja kie z!o $y !y si& na Rok my &li we go,Mi!osz za no to wa!: „Czy oni nie prze sa dza j' dzi siaj, krzy cz'co nie mo ral no "ci tych, co wte dy po szli ko mu ni zmo wi s!u $y(?I wy dzi wia j'c na ich za "le pie nie, bo tam mi lio ny by !o gno jo nychna "mier( w gu !a gach, a tu taj ody do ra do "ci, en tu zjazm no we go$y cia, «no we go cz!o wie ka»?”62.

In ny po gl'd Mi !o sza to te za o cz& stym bra ku zro zu mie nia re -aliów hi sto rycz nych w for mu !o wa niu ocen ludz kich po stawz epo ki Znie wo lo ne go umy s%u. Cza sy te oce nia my z dzi siej szejper spek ty wy, z dzi siej sze go punk tu wi dze nia, kie dy do ko na! si&krach nie tyl ko No wej Wia ry, ale i sys te mu so wiec kie go. „W roku1945 nie by !o $ad nych da nych, któ re by mo g!y uza sad ni( emi gra -cj& ja ko akt po li tycz ny, chy ba $e kto" nie chcia! ro zu mo wa(


23


trze* wo. To dzi siaj rzu tu je si& pó* niej sze wy pad ki wstecz i przy -zna je si& sens wy trwa nia na po zy cjach stra co nych, przyj mu j'cmil cz' co do dat ko we za !o $e nie o ci' gle tej sa mej wal ce na ro duo nie pod le g!o"(”63.

Z pew no "ci' zna mien na jest dys ku sja Mi !o sza z Gie droy ciemwo kó! Znie wo lo ne go umy s%u. Gie droyc naj pierw pro po no wa!wzno wie nie ksi'$ ki, ale mia! w't pli wo "ci. „Zresz t' nie wiem,czy by !o by do brze w ro ku 1960 dru ko wa( Znie wo lo ny umys% bezzmian. Mó wi li "my ju$ z Pa nem o tym. Gdy by Pan si& zde cy do wa!na no w' re dak cj& Znie wo lo ne go umy s%u (ch&t nie bym wy da!), towte dy mo$ na by po my "le( o wy da niu ro syj skim”64. Idea ro syj -skie go wy da nia ksi'$ ki nie in te re so wa !a Mi !o sza. By! prze ko na -ny, i$ ksi'$ k& ta k' mu si stwo rzy( li te ra tu ra ro syj ska i niktsamych Ro sjan w za da niu tym wy r& czy( nie mo $e65. Pod kre "la!zresz t', $e zja wi sko po le ga j' ce na bu do wa niu fi lo zo fii uza sa -dnia j' cej w!a sn' bez wol no"( wo bec w!a dzy ko mu ni stycz nej,czy li Ket man, wy st& pu je wy !'cz nie w kra jach pod bi tych, pod -czas gdy w ZSRR i na Za cho dzie dzia !a j' in ne me cha ni zmy66.

Wspo mnia ne po wy $ej s!o wa Her lin ga -Gr udzi %ski ego o Znie -wo lo nym umy &le, ja ko ksi'$ ce „wy du ma nej zza biur ka”, wy wo -!a !y gorz kie pre ten sje Mi !o sza do Re dak to ra „Kul tu ry”. Wy ra zi!je po eta li stem z 18 X 1976: „Wy sta wia nie lau rek cno ty to niejest spo sób na re da go wa nie pi sma. Ani da wa nie upu stu ata komswo jej z!o "ci. By !o mi bar dzo przy kro te raz, kie dy ob cho dz& ju -bi le usz emi gra cyj nych ata ków na Znie wo lo ny umys% ja ko ksi'$ -k& «wy da wa n' za biur kiem», prze czy ta( raz jesz cze, i to gdzie,w «Kul tu rze», ten po gl'd kla sycz ny lu dzi niero zu mie j' cych XXwie ku, sfor mu !o wa ny pió rem Her lin ga. Ka$ de mu wol no mie(ta ki czy in ny s'd o ksi'$ ce ale pod wa run kiem, $e si& go uza sad -ni, a nie chla "nie na od lew ko go" ni by to na wia sem. Nie wi dz&,ja ka ko rzy"( dla «Kul tu ry» z de za wu owa nia au to ra, któ re go na -zwi sko jest w "wia do mo "ci czy tel ni ków zwi' za ne z «Kul tu r'»w spo sób trwa !y i dla cze go nisz czy( au to ry tet ksi'$ ki, któ ra dlaty lu czy tel ni ków w Pol sce tak du $o zna czy !a. Nie wiem, czy mara cj& Mich nik, $e jest to ksi'$ ka na dal ak tu al na i $e no we wy -da nie by !o by dla czy tel ni ka w kra ju wiel k' atrak cj'. Ale jest toksi'$ ka, któ ra w ci' gu 25 lat zda !a eg za min praw do mów no "ci


24


a ju$ jaw nym non sen sem jest po wie dzie(, $e zo sta !a «wy du ma -na za biur kiem». Oto zresz t' g!& bo ka przy czy na, dla któ rejGom bro wicz i ja by li "my ca! ko wi cie w"ród emi gra cji pol skiejizo lo wa ni”67.

W ro ku 1998, a wi&c na dwa la ta przed "mier ci' Gie droy cia,Mi !osz bar dzo ostro za pro te sto wa! prze ciw wy wo dom Mar kaZie li% skie go, któ ry stwier dzi!, i$ po eta „bro ni ko mu ni zmu w je -go naj czyst szej wer sji z lat pi&( dzie si' tych”68. Mi !osz emo cjo nal -nie od pie ra! ten do"( ab sur dal ny za rzut: „Ata ki na in te li gen cj&!' cz' si& zwy kle z oskar $e nia mi "ro do wisk in te lek tu al nycho wspó! pra c& z ko mu ni zmem, któ ra rze czy wi "cie ist nia !a. Chy bawiem co" o tym, bo je stem au to rem Znie wo lo ne go umy s%u. Tymnie mniej wsz& dzie, za rów no w Pol sce, jak i w Ro sji, my"l nie za -le$ na roz sa dzi !a dok try n& i do wo dów na to mo$ na zna le*( do sy(na !a mach sa mej «Kul tu ry». Je $e li lu dzie pió ra i na ukow cy ule ga -li po ku som wspó! pra cy, to z ich rów nie$ kr& gów po cho dz' ci,któ rzy sku tecz nie oba li li ide olo gicz ne fe ty sze. Nieraz by li to cisa mi, któ rzy naj pierw chcie li wier nie s!u $y(”69.

Nie w't pli wie bra ku je nam tek stu, w któ rym au tor Znie wo lo ne -go umy s%u wy ja "nia! by sze rzej, ja ka by !a je go per cep cja po li ty kiso wiec kiej i sys te mu so wiec kie go z okre su pa no wa nia No wejWia ry. Roz wa $a% osob nych na ten te mat po eta nie spi sa!. Jed nojest wszak $e nie w't pli we. To ta li tar ne pa% stwo so wiec kie w tam -tym cza sie sta no wi !o dla nie go „ide okra cj&” oraz re al n' si !&w po li ty ce mi& dzy na ro do wej, co nie ozna cza !o w $ad nej mie rzeafir ma cji je go ustro ju i prak tyk po li tycz nych, ani uto$ sa mie niaz tym wszyst kim, co g!o si !a urz& do wa ide olo gia.

Trze ba po wie dzie( ja sno — Mi !osz nie mia! in nych am bi cji, jakpo zo sta( po et' i na tym po lu zo sta wi( po so bie "lad. „Czu j& si& na -!a do wa ny po ezj' i zo ba czy my, czy uda mi si& zre ali zo wa( pew nepla ny $y cio we, któ re po zwo li !y by mi na urze czy wist nie nie te go, cochc& zro bi(. Po win ni "cie mi ufa(. Mo je zyg za ki s' po zor ne, d' $'do jed ne go. Cza sem trze ba po "wi& ci( wie le rze czy do ra* nych, abyosi' gn'( g!ów n'” — pi sa! z Kra ko wa w li "cie do Ed mun da i Ma riiWier ci% skich z 15 czerw ca 194570 „[...] wy obra* nia hu ma ni stynie po win na by( uto$ sa mia na z wy obra* ni' po li tycz n', a na wetzwra ca si& prze ciw ko niej [...]” — po wie po la ta ch71.


25


Z ja k' my "l' w ro ku 1945 po dej mo wa! s!u$ b& w Mi ni ster stwieSpraw Za gra nicz nych — mu si po zo sta( sfe r' do my s!ó w72.Oskar $e nia, z ja ki mi b& dzie spo ty ka! si& z po wo du pod j& cia pra -cy w s!u$ bie za gra nicz nej rz' du ko mu ni stycz ne go, by !y bar dzomoc ne. „Mi !osz bra! re $y mo we pie ni' dze, kie dy roz strze li wa nonaj lep szych Po la ków, i jesz cze te raz ur' ga i da je mo ral ne na ukiemi gra cji” — za no to wa! Jan Le cho %73. Au tor Znie wo lo ne go umy -s%u b& dzie wspo mi na! pó* niej: „Do $ad nej par tii nie na le $a !em,nie wst' pi !em do kon ce sjo no wa nej PPS, o so cja li stycz nej «Wol -no "ci» za oku pa cji pew nie wie dzie li, ale to nie szko dzi !o”74.W Ame ry ce za przy ja* ni! si& z so cjo lo giem Alek san drem Her -tzem. „Ame ry ka da !a mu wol no"(” i „ura to wa !a od przed wo jen -ne go pol skie go an ty se mi ty zmu”, pi sa! po la tach Mi !o sz75. Spo -tka! tak $e gru p& przy ja ció! z przed wo jen ne go Wil na, któ rych"ci' gn'! do No we go Jor ku prof. Oskar Lan ge ja ko pierw szy am -ba sa dor przy ONZ. Po zo sta wa! cz!o wie kiem le wi cy, opo wia da j' -cym si& za da le ko id' cy mi re for ma mi spo !ecz ny mi w kra ju — cozo sta nie uzna ne wów czas (na emi gra cji, w ro ku 1951) za do wód„umy s!o we go za tru cia”76.

III. Zro zu mie% Ro sj&, od kry% in n$ Ro sj&Je rzy Gie droyc nie jed no krot nie sta wia! Mi !o szo wi za rzut,

$e wi dzi Ro sj& przez pry zmat po gl' dów „po $al si& Bo $e so wie to -lo gów”77. Rze czy wi sto"( jest jed nak za sad ni czo in na. Nie ma$ad nych prze s!a nek *ró d!o wych, by uzna(, $e au tor Znie wo lo ne -go umy s%u prze j'! po my s!y za chod niej my "li so wie to lo gicz nej.+e wie rzy! w teo ri& kon wer gen cji, al bo w s!usz no"( kon cep cjimo der ni za cji. Usi !u j'c zro zu mie( Ro sj&, si& ga! ra czej do pol skiejmy "li hi sto rycz nej. Po na pi sa niu Ro dzin nej Eu ro py przedewszyst kim od kry wa! ho ry zon ty za war te w li te ra tu rze ro syj skiej.Stu dia nad Do sto jew skim, jak rów nie$ ese je o So !ow jo wie czySzes to wie po zo sta j' te go naj bar dziej wy mow nym przy k!a de m78.

War to, jak s' dzi my, cof n'( si& do ese ju Mi !o sza Re li gij no&#Zdzie chow skie go 79 z ro ku 1943. Tekst ten do wo dzi, i$ w!a "nieMa rian Zdzie chow ski i Bo gu mi! Ja si now ski — dwaj pro fe so ro -wie Uni wer sy te tu Ste fa na Ba to re go w Wil nie, ma j' cy re al ne za -s!u gi dla pol skiej my "li so wie to lo gicz nej — by li je go prze wod ni -


26


ka mi po Ro sji, przy naj mniej w ja kiej" mie rze i w tam tym cza sie.Ten pierw szy uczy!, jak wia do mo, $e kul tu ra i li te ra tu ra ro syj skasta no wi' wiel k' kar t& hu ma ni sty ki "wia to wej. Ten dru gi za" po -zo sta wi! wa$ kie prze my "le nia o cy wi li za cji wschod niej, uka zu -j'c jej od r&b no"( i ak cen tu j'c „nie bez pie cze% stwo Wscho du”.Od no to wa nia god ne jest, $e nie an ty ko mu nizm Zdzie chow skie -go — tak bar dzo su ge styw ny i moc ny — tra fia! do Mi !o sza, alerzad ka umie j&t no"( zro zu mie nia du cha Ro sji. „My "l& — wspo -mi na! Mi !osz — $e w kul tu rze pol skiej naj le piej ro zu mie j' nie -bez pie cze% stwo Wscho du lu dzie, któ rzy Wschód w so bie prze $y -li, lu dzie, dla któ rych s!o wo «psy chi ka ro syj ska» nie jest tyl kopu stym d*wi& kiem al bo wy "mie wa nym uprosz cze niem. Abyuzy ska( in tu icj& «ro syj sko "ci», trze ba za p!a ci( ce n&: trze ba cho -cia$ by w cz& "ci ulec jej po ku som. Zdzie chow ski mia! t& in tu icj&w wiel kim stop niu i dla te go wol no przy pu "ci(, $e pod da wa! si&nie raz uro kom my "li wschod nie go chrze "ci ja% stwa — co po -twier dza j' je go ksi'$ ki. Nie dar mo kszta! ci! si& w Ro sji, nie dar -mo mia! szcze ry kult dla po sta ci fi lo zo fów m ist yków ro syj skich,dla Tru bec kie go, So !ow jo wa. Nie cho dzi tu mo $e na wet o ichwp!y wy — ale o t& zbie$ no"( po my s!ów, któ ra po wsta je na grun -cie we wn&trz ne go po kre wie% stwa. Roz dwo je nie po mi& dzy z!ym"wia tem i do brym Bo giem ni gdzie nie do sz!o do ta kiej skraj no -"ci, jak w chrze "ci ja% stwie wschod nim”. „[...] duch gno zy $y jedo tych czas w my "li re li gij nej Ro sjan i mo$ na go od kry( nie tyl -ko w sek ciar stwie sprzed re wo lu cji, ale rów nie$ u So !ow jo wai Bier dia je wa. Prze pa"( mi& dzy Bo giem i "wia tem, «któ ry niez r& ki Bo ga wy szed!», si& ga g!o szo nej przez gno sty ków na ukio hie rar chicz nej bu do wie Bó stwa. )wiat jest z!y, po nie wa$ jestdzie !em ni$ sze go de miur ga” (Ro sja, t. I, s. 256).

W!a "nie my"l o gno styc kich pod sta wach „cy wi li za cji wschod -niej”, któ ra stwo rzy !a kul tu ro w' to$ sa mo"( Ro sji, naj pe! niej wy -ra zi! Bo gu mi! Ja si now ski, hi sto ryk idei, pro fe sor II Ka te dry Fi lo -zo fii Uni wer sy te tu Wi le% skie go (I Ka te dr' Fi lo zo fii kie ro wa!Hen ryk El zen berg), w ksi'$ ce Wschod nie chrze &ci ja' stwo a Ro sjana tle roz bio ru pier wiast ków cy wi li za cyj nych Wscho du i Za cho du,wy da nej na k!a dem In sty tu tu Na uko wo -B ada wcz ego Eu ro pyWschod niej w Wil nie w ro ku 193380. Au tor te go stu dium g!o si!,


27


i$ Ro sja nie do "wiad czy !a te go, czym jest za chod nioe ur ope jskira cjo na lizm, w czym trud no z nim by !o si& nie zga dza(. Ale in nate za — i$ kul tu ra ro syj ska, wy two rzo na przez wschod nie chrze -"ci ja% stwo, po zo sta je w znacz nej mie rze pod wp!y wem ma ni che -izmu i gno sty cy zmu wy wo !a !a opór, a w"ród tych, któ rzy j' od -rzu ci li, zna laz! si& przede wszyst kim Zdzie chow ski 81. Fe no menbol sze wi zmu Ja si now ski wi' za! z glo bal n' ofen sy w' pr' dówkolek ty wi stycz nych i sta wia! obok fa szy zmu i na ro do we go so cja -li zmu. „Epo ka wspó! cze sna — pi sa! w ro ku 1933 — ogl' da naz per spek ty wy stu le ci, zda je si& by( "wiad kiem wiel kie go od p!y -wu pr' dów li be ral nych i wzro stu pier wiast ków ko lek tyw nych,cho( by na wet w ukszta! to wa niu si& tych pier wiast ków tak wiel -kie za cho dzi( mia !y ró$ ni ce jak te, któ re dzie l' bol sze wizm ro syj -ski od fa szy zmu w!o skie go i od ustro ju na ro do wo s ocj al istyc z -nego [...]. A cho cia$ dal sza przy sz!o"( po zo sta je nam nie zna na,fak tem jest, $e obec ne po !o $e nie wska zó wek na Ze ga rze Dzie jówwy wo !y wa( mu si chwi le g!& bo kiej za du my”82. Ten ro dzaj my "le -nia — tzn. ka te go ria mi hi sto rio zo ficz ny mi — b& dzie w!a "ci wyMi !o szo wi w cza sie II woj ny "wia to wej, któ rej bli sko "ci Ja si now -ski by! "wia dom.

Za s!u g' Zdzie chow skie go by !o stwo rze nie kon cep cji ro syj skie -go mak sy ma li zmu ro zu mia ne go ja ko wy twór nie ty le gno sty cy -zmu, ile au to kra cji, któ ry osta tecz nie do pro wa dzi( mia! do po -wsta nia bol sze wi zmu. Do mak sy ma li zmu pro wa dzi ra dy kal neprze ciw sta wie nie do bra i z!a. „Mak sy ma lizm [...] spro wa dzakwe sti& ka$ d' do dy le ma tu: al bo wszyst ko, al bo nic. A za temw sfe rze mo ral nej — ab so lut na do sko na !o"(, w sfe rze spo !ecz nej— ab so lut na szcz& "li wo"( ra ju na zie mi” — pi sa! w ro ku 1920Ma rian Zdzie chow ski. Ale „$a den ab so lut nie da je si& osi' gn'(w by cie do cze snym, wi&c z na tu ry rze czy mak sy ma lizm prze ista -cza si& w ne ga cj& rze czy wi sto "ci, w "le pe a okrut ne w bez wzgl&d -no "ci swo jej nisz czy ciel stwo we wszyst kich za kre sach po rz'd kumo ral ne go, spo !ecz ne go i pa% stwo we go”83. „[...] ów ra dy kal nymak sy ma lizm mo ral ny, nieuzna j' cy w za sa dzie $ad nych kom -pro mi sów z do cze sno "ci', a prze cie$ zmu szo ny do ci' g!ych z ni'kom pro mi sów, pro wa dzi cz& sto kro( — zgod nie z pra wa mi psy -chi ki ludz kiej — do zja wisk swo istej po ko ry” — wo bec rze czy -


28


wi sto "ci 84. To te$ „tra gizm dzie jów ro syj skich zwi' za ny jestprzede wszyst kim z kon tra sto wo -d ual istyc znym ukszta! to wa -niem ide a!u i rze czy wi sto "ci, wol no "ci jed nost ko wej i przy mu suze wn&trz ne go”85.

Mo$ na przy j'(, $e Mi !osz pra gn'! uchwy ci( si& te go j& zy ka my -"le nia o Ro sji, któ ry stwo rzy! Ma rian Zdzie chow ski. Cy to wa nyju$ list do Gie droy cia z 17 XII 1969 jest wa$ k' de kla ra cj' au to -ra Znie wo lo ne go umy s%u: „W ogó le my "l&, $e po wi nie nem o tej«in nej Ro sji» pi sa(, czy li "la da mi Ma ria na Zdzie chow skie go”.Stwo rzy( no wy j& zyk re flek sji o „in nej” Eu ro pie — Eu ro pie)rod ko wo- Wscho dniej. Osi' gn'( prze zwy ci& $e nie „"le pych od -ru chów” i za ko rze nio nych „au to ma ty zmów”, gdy$ „ta ka nie wo -la jest nie bez piecz na”. Pró b' ta k' by! nie w't pli wie ju$ esej Ro -sja, z Ro dzin nej Eu ro py (prze druk: Ro sja, t. I, s. 19). Do idei tejb& dzie po eta po wra ca! jesz cze wie lo krot nie w ko re spon den cjiz Je rzym Gie droy ciem. W spra wach do ty cz' cych bol sze wi zmuprze wod ni kiem dla Mi !o sza sta nie si& Alek san der Wat ja ko "wia -dek hi sto rii. Mi !osz bar dzo pra gn'! na swój spo sób wy zy ska(wspo mnie nia Wa ta — cze go re zul ta tem sta nie si&, jak wia do mo,Mój wiek, ob szer ny za pis fa scy nu j' cych roz mów o ko mu ni zmie,Ro sji i spra wach pol skich, roz ci' gni& ty na hi sto ri& XX stu le cia86.Wy so kiej oce ny po wsta !ej w ten spo sób pa no ra my XX wie ku,wy ra $o nej wie lo krot nie w li stach do Gie droy cia, nie po dzie la!Re dak tor „Kul tu ry”, któ ry od mó wi! dru ku ksi'$ ki.

Prze zwy ci& $e nie owych „au to ma ty zmów” Mi !osz usi !o wa! osi' -gn'(, pi sz'c Ro dzin n$ Eu ro p". Sta ra! si& zra cjo na li zo wa( ste reo typRo sji — uka za( jej fe no men w per spek ty wie eu ro pej skiej. Si& ga -j'c do m.in. do pism de Cu sti ne’a czy Mark sa, jak $e przy po mi na -j' cych pol sk' opi ni& z do by po roz bio ro wej, chcia! po ka za(, $e pol -skie po gl' dy i idio syn kra zje na te mat pa% stwa b& d' ce go„wi& zie niem na ro dów” i „$an dar mem Eu ro py” nie by !y od osob -nio nym wy na laz kiem pol skich emi gran tów, zma ga j' cych si& z bez -sil no "ci' po za g!a dzie w!a sne go pa% stwa. „W 1848 roku Ka rolMarks twier dzi!, $e re wo lu cja w Eu ro pie b& dzie nie mo$ li wa, do -pó ki nie rzu ci si& na ko la na ro syj skie go im pe rium i nie od bu du jesi& Rze czy po spo li tej w gra ni cach z 1772 ro ku”87. Re flek sje Mark -sa o Ro sji, za war te w je go ar ty ku !ach dla „The New York He rald


29


Tri bu ne”, od czy ta ne na no wo w kli ma cie zim nej woj ny, "wiad cz' -ce o „k!o po tli wej ru so fo bii” au to ra Ka pi ta %u, do pro wa dzi !y Mi!o -sza do wnio sku, i$ w za sa dzie to sa mo na pi sa( móg! by Po lakXIX wieku, po strze ga j' cy sie bie ja ko ofia r& ro syj skie go im pe rium88.

W la tach sze"( dzie si' tych i sie dem dzie si' tych Mi !osz nie za -bie ra! zbyt cz& sto g!o su wo kó! spraw ro syj skich — ani w per -spek ty wie hi sto rycz nej, ani so wie to lo gicz nej. Nie uwa $a! sie bie„ani za po li ty ka, ani za pu bli cy st&”. Nie in te re so wa !a go ka rie rapro fe so ra na uk po li tycz nych, któ ra otwie ra !a si& przed nim ja koau to rem Znie wo lo ne go umy s%u. Spra wy ro syj skie sta !y si& przed -mio tem kil ku szki ców po le micz nych, spo "ród któ rych wspo -mnie( war to ar ty ku! Po le mi ki, dru ko wa ny w „Kul tu rze” w obro -nie po j& cia „po st& po wo "ci” — zwró co ny prze ciw wy po wie dzice nio ne go przez sie bie Ed mun da Osma% czy ka, $e „kry te ria po -st& po wo "ci s' trzy. Po st& po wym jest cz!o wiek któ ry 1) lu bi Par -ti& Ko mu ni stycz n', 2) lub So viet Union, 3) jest prze ciw ny ra si -zmo wi”89. Mi !osz sprze ci wia! si& tym i wszel kim po dob nymuprosz cze niom i au to ma ty zmom. W kon klu zji swoich wy wo dówpo eta za war! wa$ kie, pro gra mo we zda nie: „Tyl ko sta ra j'c si&u"wia do mi( so bie, co nas okre "la, wy no sz'c to na po wierzch ni&,a wi&c wy zna j'c jaw nie, mo $e my spo dzie wa( si&, $e za miastprze sz!o "ci tyl ko pod le ga(, b& dzie my nad ni' pa no wa(”90.

Mi !osz nie by! za fa scy no wa ny po wie "ci' Bo ry sa Pa ster na kaDoktor )i wa go, nad czym wy pa da nam ob szer niej si& za trzy ma(.Wy su n'! wie le za strze $e% i w't pli wo "ci nie ty le wo bec wiel kiejwar to "ci li te rac kiej dzie !a (te go nie kwe stio no wa!), ile wo bec fi lo -zo fii hi sto rii, któ r' ono za wie ra, bar dziej za" jesz cze wo bec na -szki co wa nej w nim swo istej so te rio lo gii. W po wie "ci Mi !osz do -strze ga! au tor ski „ro mans z sze ro k' pa no ra m' hi sto rycz n'”,któ ry wpraw dzie „wol no pod pew ny mi wzgl& da mi ze sta wia(z Woj n$ i po ko jem To! sto ja”, jed nak „na le $y do strzec w nim in ne,ju$ nie XIX- wiecz ne ele men ty”. W przy to czo nym w ni niej szymto mie szki cu Mi !osz stwier dza, $e ukry ta w po wie "ci ro syj skafilo zo fia jest mu ob ca. I wy li cza te ob ce mu ele men ty: „Ro sja jako«cia !o mi stycz ne», ja ko cz!o wiek ukrzy $o wa ny, czy li nie ja snawia ra w oczysz cza j' c' moc zbio ro we go cier pie nia [...]. [Gdy$]zbio ro we cier pie nie, prze kra cza j'c pew n' gra ni c&, owo cu je zbyt


30


cz& sto je dy nie w be stial stwie. Jest to ku sze nie Pa na Bo ga. Spo !e -cze% stwa nie po win ny by( tak urz' dzo ne, $e by jak naj wi&k szejilo "ci lu dzi do star cza( oka zji do u"wi& ca nia si& przez m& k&. Na -st&p nie, ca !a kon cep cja hi sto rii. Je $e li Pa ster nak, po dob nie jakogó! je go ro da ków, roz po zna! w hi sto rii si !& ze wn&trz n' w sto -sun ku do cz!o wie ka, ana lo gicz n' do si! przy ro dy, to je go rzecz. Tapo ko ra Ro sjan ska zy wa !a ich na mark sizm, nie w je go od mia niedia lek tycz nej, ale ma te ria li stycz nej [...]”. Kry ty ko wa! „chry stia -nizm Pa ster na ka” ja ko „ma rzy ciel ski, roz to pio ny w roz my "la -niach o hi sto rii” — ta ki, i$ „nie wia do mo, czy cho dzi o zba wie niecz!o wie ka, czy o zba wie nie lu dzi w licz bie mno giej, na ro dów,w czym po wta rza j' si& jak by ak cen ty z Dwu na stu Alek san draB!o ka, gdzie Chry stus kro czy na cze le re wo lu cyj ne go pa tro lu”.„Wresz cie, do"( uza sad nio na w kra ju, gdzie zwi'z ki po mi& dzylud* mi s' bar dzo psy chicz nie za w&* lo ne i dwu znacz ne, my"l,$e do bro( mu si by( ce ch' «ju ro di wych», czy li do sta je wa riac kiepapie ry. My"l ma ni chej ska, klu czo wa, ale nie co ina czej poj mo wa -na wsz& dzie po za wschod nim chrze "ci ja% stwem. W po sta ci dok -to ra +i wa go spo ty ka j' si& Alosza z Bra ci Ka ra ma zow i ksi' $&Mysz kin z Idio ty” (zob. s. 238).

Mi !osz kwe stio no wa! cen tral n' dla li te ra tu ry ro syj skiej ide&,za ry so wa n' ju$ przez Cza ada je wa — $e Ro sja ma do ode gra niaw hi sto rii ro l& ofia ry, za spra w' któ rej ro ze gra si& wiel ka lek cjapo ka zo wa b& d' ca prze stro g' dla ludz ko "ci. Spraw dzo ne pro roc -two za cz& to po strze ga( w tej wi zji re wo lu cji i za pa no wa nia bol -sze wi zmu, ale s' ró$ ne in ne mo$ li wo "ci jej od czy ta nia. W per -spek ty wie ta kiej hi sto rio zo fii tra ci zna cze nie jed nost ka — sta jesi& ona na rz& dziem hi sto rii. W po wie "ci Pa ster na ka, któ ra niejest ani „ko mu ni stycz na, ani an ty ko mu ni stycz na” Mi !osz do -strze ga! przede wszyst kim „nie ch&( do przy zna nia ro li jed no st -ce”, któ ra ju$ „tak wy ra* na u To! sto ja (ca !a po le mi ka o Na po le -onie w Woj nie i po ko ju), jest po su ni& ta o sto pie% da lej: jed nost ki,któ rym zda je si&, $e opa no wu j' hi sto ri&, s' tyl ko bez sil ny mikuk!a mi w jej r& kach, s' przez ni' wy ko rzy sty wa ne i na st&p niewy rzu ca ne na "miet nik [...]. Wol no za ry zy ko wa( przy pusz cze -nie, $e ksi'$ ka Pa ster na ka pro po nu je pew n' ety k&. Nie jest toety ka rz' dz' cych ale rz' dzo nych” (zob. s. 238).


31


Te z& t& Mi !osz roz wi n'! sze rzej. „Nie któ rzy ko cha j' Ro sj&i ucie le "nio ny w niej pro ces hi sto rycz ny, nie sza nu j' Ro sjan. Le -piej chy ba jest nie ko cha( Ro sji, na to miast sza no wa( w Ro sja nachlu dzi, przede wszyst kim za to, $e wie le cier pie li, $e mu sie li szu ka(spo so bów, jak sta wi( czo !o nie szcz& "ciu. Bra kiem sza cun ku jestro bie nie z Dok to ra )i wa go po li tycz nej he cy, czy pi&t nu j'c ksi'$ k&ja ko kontr re wo lu cyj n', czy ob no sz'c j' z trium fem ja ko do wód«na stro jów opo zy cyj nych». Dla mi lio nów lu dzi re wo lu cja ro syj ska(jak ka$ da chy ba re wo lu cja) by !a ko smicz nym ka ta kli zmem, tyl konie licz na mniej szo"( wy ra* nie opo wia da !a si& za al bo prze ciw”.

„Po sta wa re pre zen to wa na w tej ksi'$ ce jest za pew ne je dy n',ja k' mo $e obra( cz!o wiek w pew nych wa run kach, je $e li chce za -cho wa( uczci wo"(: $e la zny wa lec zgnia ta i tych, co bie gn' przednim, ule ga j'c z!u dze niu, $e nim kie ru j', i tych, co pró bu j' mu si&opie ra(. Oca le nie jest w bier no "ci ro "li ny, uk!a da j' cej swo je li -"cie p!a sko na ro dzin nej zie mi, w du cho wym ode rwa niu od czy -nu. Ale jest zna n' praw d', $e cz!o wiek zgnie cio ny ma sk!on no"(do ubó stwie nia si !y, któ ra go zgnia ta, bo mo $e oca li( swo j' du m&,tyl ko na da j'c tej si le ce chy nad przy ro dzo nej nie mal ko niecz no -"ci. By wa j' wa run ki hi sto rycz ne, w któ rych wszyst kie opcje s'z!e, rów nie$ bier no"(, po nie wa$ przy stra ja hi sto ri& w ko lo ryApo ka lip sy, cho( te jej si& nie na le $'. Ter ror w do tych cza so wychre wo lu cjach by! krót ko trwa !y, w Ro sji roz ci' gn'! si& na dzie si't -ki lat, a w XX wie ku dzie si&( lat to ty le co daw niej stu le cie. Ktojak kto, ale my wie my, jak zbyt du $e nie szcz& "cie de sty lu je si&w ró$ ne po cie chy i jak po wsta !a wia ra w Pol sk& -Chr yst usa na ro -dów. Ma j'c to za so b', z nie ja kim scep ty cy zmem mu si my si& od -nie"( do upar te go mi tu Ro sji -Chr yst usa na ro dów. By( nie zmien -nie ak to ra mi w Re wi zo rze Go go la i po cie sza( si&, $e sta no wi si&cz'st k& cia !a mi stycz ne go — sm&t ny to ra tu nek”91.

Do tych za strze $e% Mi !o sza wo bec Pa ster na ka od nio s!a si& Bar -ba ra To por ska, za rzu ca j'c po ecie, $e nie po tra fi wy zby( si& nie -ch& ci do Ro sji 92. Au tor Znie wo lo ne go umy s%u uzna! ów za rzut zaci&$ ki i od po wie dzia! wa$ ny mi re flek sja mi, a by !y one po "wi& co -ne sto sun kom pol sko -r osy jskim, "ci "lej za" — uwa run ko wa niompol skiej nie ch& ci i wro go "ci do Ro sji, spra wia j' cym, $e ist nie je„dzi siaj w Pol sce uraz an ty ro syj ski”, uraz „bez na dziej ny”, któ ry


32


„po t& gu je si& przez ka$ de prze mil cze nie”. Mi !osz wska za! tu na„dwa czyn ni ki de ter mi nu j' ce”.

Pierw szym w"ród nich po zo sta je, we d!ug Mi !o sza, pol skie od -czu cie hi sto rycz nej kl& ski. Kl& ski wiel kie go pa% stwa, wie lo na ro -do wej Rze czy po spo li tej, po dzie lo nej mi& dzy o"cien ne mo car -stwa w ko% cu XVIII stu le cia. Od czu cie to prze trwa !o na st&p nieprzez wie le po roz bio ro wych dzie si& cio le ci, przy bie ra j'c po sta(na ka zu pod j& cia wal ki o uni ce stwio ne pa% stwo. Co za ska ku j' ce,dru gim do nio s!ym czyn ni kiem — w prze ko na niu au to ra Ro dzin -nej Eu ro py by !y „tra dy cje po st& po wo -d em okr atyc zne”, któ re sta -!y si& *ró d!em „bun tu prze ciw ko au to kra tycz nej Ro sji”, gdy$ tyl -ko ten bunt, o ile by! by sku tecz ny, po ci' gn'( móg! za so b' re al n'„zmia n& sto sun ków spo !ecz nych”.

„Tra dy cje po st& po wo -d em okr atyc zne s' nie w't pli wie ja do wi -te, bo prze no sz' w cza sie ste reo ty po wy po gl'd na Ro sj& ja ko krajnie wol nic twa i opre sji, po gl'd w!a "ci wy nie tyl ko wro go uspo so -bio nym do ca ra tu Po la kom, ale eu ro pej skiej le wi cy w ogó le — naktó r' sil niej mo $e ni$ si& przy pusz cza wp!y wa !a pol ska emi gra -cja ubie g!e go stu le cia”93 — wy wo dzi! Mi !osz. Wpro wa dzi! tymsa mym zna mien ne uprosz cze nie, po mi n'! bo wiem rzecz ni kówpol sko -r osy jskiej en ten te cor dia le, któ rzy wy st& po wa li z po zy cjipo st& po wych. W swej ar gu men ta cji po le micz nej nie do strzeg!takich przed sta wi cie li pol skiej my "li po li tycz nej jak Sta ni s!awSta szic (au tor My &li o rów no wa dze po li tycz nej Eu ro py z roku1815), Jo achim Le le wel, g!o sz' cy idee „wol no "cio we go ape lu” doRo sjan, Alek san der Led nic ki, po szu ku j' cy pol sko -r osy jski egopo jed na nia w cza sach rz' du tym cza so we go w ro ku 1917, czyKsa we ry Pru szy% ski, au tor po ru sza j' ce go ese ju Wo bec Ro sjiz cza sów II woj ny "wia to wej (1941). Mi !osz pa mi& ta! je dy nietych, któ rzy szu ka li so ju szu z Ro sj' z po zy cji za cho waw czych.Opar cia w Ro sji pra gn& li wi&c w tym uj& ciu przede wszyst kimlu dzie ugo dy, przed sta wi cie le pra wi cy, „czy by! to ge ne ra! Win -cen ty Kra si% ski, czy hr. Wie lo pol ski, czy wuj Jó ze fa Con ra da —Bo brow ski, czy Ro man Dmow ski”. Au to kra cja ro syj ska by !a dlanich r& koj mi' gwa ran cji sta tus quo nad Wi s!'.

Nie mniej zna mien ne jak w spra wie Pa ster na ka i po dob niescep tycz ne by !o sta no wi sko Mi !o sza wo bec fe no me nu So! $e ni cy na.


33


Ry ch!o ule g!o ono jed nak zmia nie. Na pew no na uwag& za s!u gu -je dys ku sja wo kó! au to ra Pierw sze go kr" gu i Ar chi pe la gu Gu %ag,ja ka to czy !a si& mi& dzy po et' a Je rzym Gie droy ciem. Do ku men -tu j' j' li sty Mi !o sza do Re dak to ra „Kul tu ry”.

Jesz cze jed nym spo tka niem z Ro sj' b& dzie dla au to ra Znie wo lo -ne go umy s%u od kry wa nie Do sto jew skie go w Ame ry ce, uka za newszech stron nie w to mie I ni niej sze go zbio ru szki ców Mi !o szao Ro sji. Po eta pro wa dzi! z te go za kre su se mi na rium na Uni wer -sy te cie Ka li for nij skim w Ber ke ley. Do sto jew ski fa scy no wa! go ja -ko pro fe tycz ny kry tyk cy wi li za cji, ja k' wy two rzy !o ro syj skiepra wo s!a wie. „[...] s!a bo"( i ko rup cja Cer kwi t a m zmu si !yDosto jew skie go do po staw[ie nia] wcze "niej ni$ na Za cho dziepro ble mu ate izmu. [...] Po dzi wia( trze ba Do sto jew skie go, $ewyczu! to wszyst ko za wcza su — dla te go $e ogl' da! w Ro sjin a j s ! a b s z e ogni wo cy wi li za cji chrze "ci ja% skiej, czy, "ci "lej,stwo rzo nej przez chrze "ci ja% stwo” — pi sa! Mi !osz w li "cie doJerze go Gie droy cia z 9 V 1970. Ero zja wia ry re li gij nej w umy -s!ach in te li gen cji ro syj skiej to pro ces, któ ry Do sto jew ski prze wi -dzia!. Na to miast au tor Trak ta tu mo ral ne go upa try wa! "ci s!yzwi' zek mi& dzy kry zy sem chrze "ci ja% stwa a po ja wie niem si& fe -no me nu to ta li ta ry zmu — „mi& dzy ero zj' wy obra* ni re li gij nej,wy obra* ni chrze "ci ja% skiej, i ty mi po twor ny mi woj na mi i ru cha -mi to ta li tar ny mi XX wie ku”94. Do sto jew ski in te re so wa! go ja kopro rok i ana li tyk tych zja wisk, co pod kre "la pod ty tu! to mu I ni -niej szej pu bli ka cji: Do sto jew ski — nasz wspó% cze sny.

Mi !osz zna! do brze ran g& i ci& $ar my "li ro syj skiej. Jak by "la da -mi Sta ni s!a wa Brzo zow skie go i Jó ze fa Czap skie go pod kre "la! jejdo nio s!o"(, uni wer sa lizm i „tem pe ra tu r& my "li”95. Sta wia nymprzez ni' pro ble mom i py ta niom cz& sto zwyk! by! prze ciw sta -wia( uwa gi o pro win cjo nal no "ci pol skie go $y cia in te lek tu al ne go.„An to lo gia my "li ro syj skiej n i e m a r k s i s t o w s k i e j, doktó rej po wrót w Ro sji jest, wcze "niej czy pó* niej, nie unik nio ny,by !a by od trut k' na pol ski za chod nio sn ob istyc zny be! kot orazna sar mac k' bred ni& i p!yt ko"(” — pi sa! do Re dak to ra „Kul tu ry”30 I 1969. Po ru sza j' ce wy da wa !o si& zw!asz cza to, $e li te ra tu raro syj ska (przede wszyst kim wiel ka po wie"() „nie ule g!a sk!on -no "ci do zu pe! ne go obiek ty wi zmu. Cz!o wiek ja ko war to"( etycz -


34


na po zo sta! jej istot nym d' $e niem — czy u To! sto ja, czy u Do sto -jew skie go, nie wy mie nia j'c mniej szych na zwisk. Dzi& ki te mu li -te ra tu ra ro syj ska jest wiel k' de ba t', roz wi ja j' c' si& do ko !a za -gad nie nia: jak $y(”96. Za zdro "ci! tej li te ra tu rze jej na tu ral ne goza ko rze nie nia w fi lo zo fii, re li gii, me ta fi zy ce. Kie dy mó wi myo wp!y wie li te ra tu ry ro syj skiej na Mi !o sza, ma my na my "liprzede wszyst kim ocze ki wa nia, ja kie sta wia! pol skie mu pi "mien -nic twu. Uwa $a! je za p!yt kie, na iw ne, nie osa dzo ne w po wa$ nejpro ble ma ty ce, okre "lo ne przez ro dzaj po ru sza nych te ma tów: d' -$e nie do nie pod le g!o "ci oraz pew nik, $e ucie mi& $e nie na ro dui kwe stie so cjal ne, osta tecz nie — oby cza jo we, to na czel ne de ter -mi nan ty "wia to po gl' do we, nie kwe stio no wa ny im pe ra tyw po -znaw czy, sy tu uj' cy in dy wi du al ny los cz!o wie ka i je go do bro nadal szym pla nie. Tym cza sem Mi !osz pra gn'! upodob ni( ho ry zontpo znaw czy tej li te ra tu ry i jej cha rak ter do pi "mien nic twa ro syj -skie go: ugrun to wa( j' w fi lo zo fii, me ta fi zy ce, re li gii; umoc ni(wpo jo n' jej wra$ li wo"( na hi sto ri&, a kwe stie etycz ne !' czy(z teo lo gi', es te ty k' i on to lo gi', zry wa j'c z de ter mi ni stycz n' wi -zj' $y cia ludz kie go.

Nie znaj du j'c zro zu mie nia dla ro syj skie go me sja ni zmu, niepo tra fi'c uzna( idei „po go dze nia si& z hi sto ri'”, Mi !osz znaj do -wa! w kul tu rze ro syj skiej wiel kie na pi& cie i po wa g& my "li w re -flek sji o cz!o wie ku. Gdy by po sta wi( py ta nie, czy zna laz! Ro sja ni -na wol ne go od wspo mnia nych skrzy wie% — od po wie dzie(trze ba, $e sta! si& nim nie w't pli wie Jo sif Brod ski, po eta d y sy -dent, wy da lo ny z ZSRR w czerw cu 1972, spo tka ny w Ame ry ce.Po dob na „tem pe ra tu ra my "li” zro dzi !a ich przy ja*%, god n' nietyl ko wspo mnie nia, ale i szcze gól nej uwa gi 97. W je go oso bie Mi -!osz od na laz! zisz cze nie si& ma rze nia o in nej Ro sji. W!adz two toby !o na tu ry du cho wej, spe! nia !o si& w po ezji. Ta kon cep cjaprzed sta wio na zo sta !a pió rem Mi !o sza w trzech ostatnich roz -dzia !ach niniejszego tomu. Jed nak ce chy „my "le nia ro syj skie go”za zna czy !y si& i tu taj. Mi !osz zwró ci! uwag& na no stal gi&Brodskie go do Ro sji im pe rial nej, dla któ rej roz !' ka z Ukra in'jest nie do po my "le nia (zob. list do Gie droy cia z 1996, s. 138, orazwiersz Brod skie go na ten te mat, s. 417, by( mo $e Mi !o szo wi nie -zna ny). Ru ga! z te go po wo du m!o de go przy ja cie la, lecz tyl ko


35


mar gi ne so wo po ru szy! t& spra w& w por tre tach Jo si fa Brod skie go.Ta kie wy po wie dzi Brod skie go w la tach dziewi&(dziesi'tych po zo -sta wa !y wszak$e w zu pe! nej zgo dzie z po gl' dem Mi !o sza, $e no stal -gia im pe rial na zro dzo na jest w sa mym o"rod ku du cho we go $y ciaRosjan i od zywa si& nie uchron nie, b'd* au to ma ty zmem po ety ki— ody kie ro wa nej do w!ad cy, jak w przy pad ku Man delsz ta ma,b'd* aro gan cj' wo bec d'$enia do nie po le g!o "ci pa%stw Eu ro py)rod ka, jak w przy pad ku Brod skie go w stosunku do Ukrainy,czy Puszkina w stosunku do Polaków (zob. Rosja, t. I, s. 19).

IV. Spór o ko rze nie bol sze wi zmu„Wi dok te go spo !e cze% stwa, któ re go wszyst kie spr& $y ny s' na -

pi& te jak w zam ku strzel by go to wej do strza !u, bu dzi we mnie l&ka$ do za wro tu g!o wy...”. [...] „Ro sja wi dzi w Eu ro pie !up, któ ry wy -da dz' jej w r& ce, pr& dzej czy pó* niej, na sze we wn&trz ne nie zgo dy.Pod sy ca u nas anar chi& w na dziei wy ci' gni& cia ko rzy "ci z ze psu -cia, ja kie sa ma po pie ra, po nie wa$ sprzy ja ono jej za mia rom: s' todzie je Pol ski po wtó rzo ne na wiel k' ska l&. Od lat Pa ry$ czy ta re wo -lu cyj ne dzien ni ki, re wo lu cyj ne w naj roz ma it szym sen sie, op!a ca -ne przez Ro sj&. — Eu ro pa, mó wi si& w Pe ters bur gu, obie ra dro g&ob ra n' kie dy" przez Pol sk&. Wy !a do wu je si& w ja !o wym li be ra li -zmie, pod czas gdy my po zo sta je my po t&$ ni, w!a "nie dla te go, $e nieje ste "my wol ni. Zno si my cier pli wie jarz mo, a ka $e my in nym za -p!a ci( za na sz' ha% b&”. „Al bo Ro sja nie wy pe! ni te go, co zda je si&by( jej prze zna cze niem, al bo Mo skwa sta nie si& kie dy" zno wu sto -li c' im pe rium, bo tyl ko w niej spo czy wa ziar no nie za le$ no "cii ory gi nal no "ci ro syj skiej. Tam jest ko rze% drze wa i tam po win noono wy da( owo ce”. [...] „Kreml jest nie za prze cze nie dzie !em isto -ty nad ludz kiej, ale isto ty z!o wro giej. Chwa !a w nie wol nic twie— ta k' ale go ri& wy obra $a ten sza ta% ski mo nu ment, tak nie zwy -k!y w ar chi tek tu rze, jak wi zje "w. Ja na s' nie zwy k!e w po ezji: jestto po miesz ka nie sto sow ne dla po sta ci z Apo ka lip sy. [...] De por tu -je si& ma so wo ca !e wio ski i po wia ty. Lud no"( ni gdy nie jest pew -na za cho wa nia swe go te ry to rium. [...] Jed no s!o wo w!ad cy wy ry -wa go [cz!o wie ka] z ko rze nia mi jak drze wo, po zba wia zie miro dzin nej i wy sy !a go, aby tam gi n'! czy t& sk ni!, na dru gi ko niec"wia ta...” Ro sja „ma wia r&” — ma „ko "ció! po li tycz ny”98.


36


Przy to czo ne wy wo dy Astol fa de Cu sti ne’a, za miesz czo ne ja koro dzaj anek su do szki cu Ro sja w Ro dzin nej Eu ro pie (prze druk:zob. Ro sja, t. I, s. 19), uka zu j' nie tyl ko XI X-wiec zn' wy obra* -ni&, któ rej fran cu ski po dró$ nik i pi sarz jest czo !o wym przed sta -wi cie lem. Ob raz Ro sji Mi ko !a ja I, któ ry Cu sti ne od ma lo wa!w swojej Ro sji 1839 ro ku, od czy ty wa ny na no wo przez so wie to -lo gów w wie ku XX, stu dio wa ny z uwa g' przez Mi !o sza, sta je si&pre fi gu ra cj' Ro sji to ta li tar nej w do bie Sta li na, kie dy to „no wo -cze sne nie wol nic two”, ja kie sys tem ten wy two rzy!, osi' gn& !oroz mia ry szczy to we i nie wy obra $al ne 99.

Lek tu ra de Cu sti ne’a zdra dza praw dzi w' fa scy na cj& Mi !o szawiel kim py ta niem — for mu !o wa nym ju$ tak wie le ra zy nie tyl koprzez hi sto ry ków i so wie to lo gów — o ko rze nie so wiec kie go ko mu -ni zmu, o *ró d!a bol sze wi zmu, o ro l& dzie dzic twa wie lo wie ko wejau to kra cji ro syj skiej w ge ne zie ty ra nii Sta li na i je go na st&p ców.

W la tach sie dem dzie si' tych XX wieku wa$ kie py ta nie o ko rze -nie so wiec kie go to ta li ta ry zmu na bra !o no we go zna cze nia. Za sta -na wia no si& prze cie$ bar dzo po wa$ nie nad pro ble mem, czy mo$ -li wa jest ewo lu cja sys te mu so wiec kie go. W kr& gu so wie to lo giii „krem li no lo gii” za chod niej ro dzi !y si& ró$ ne kon cep cje— w"ród nich po pu lar na by !a szcze gól nie idea kon wer gen cji,czy li zbli $e nia si& i upodob nie nia oby dwu sys te mów, so wiec kie -go i za chod nie go. Rów nie zna na by !a teo ria mo der ni za cji; jejlicz ni zwo len ni cy pro pa go wa li my"l, i$ sys tem so wiec ki stwo rzy!pod sta wy in du stria li za cji pa% stwa za co fa ne go, a przy sz!a ewo lu -cja do pro wa dzi do prze kszta! ce nia te go sys te mu w ustrój o cha -rak te rze de mo kra tycz nym. Wci'$ na no wo by !a for mu !o wa nate$ te za o wie lo wie ko wej au to kra cji ro syj skiej ja ko *ró dle de for -ma cji ide a!ów mark si zmu i so cja li zmu. Wspo mnie( wy pa da cho -cia$ by g!o "ny list prof. Edwar da Li pi% skie go do Edwar da Gier kaz ma ja 1976, w któ rym zna la z!o si& do bit ne stwier dze nie, i$„dro ga ra dziec ka” do so cja li zmu „na pod !o $u tra dy cji de spo ty -zmu pa% stwo wo "ci ro syj skiej” nie jest dro g' „któ r' po win na i"(prak ty ka so cja li stycz na w Pol sce”100. Wcze "niej, w po le micz nymar ty ku le na !a mach „Kul tu ry” Mi !osz na pi sa!, i$ „Marks nieprze wi dy wa! ustro ju, któ ry skon cen tru je wszyst kie swo je si !y napo t& dze pa% stwo we go apa ra tu, wpa da j'c w sta r' ko le in&”101.


37


Nie za bra k!o uwag na te te ma ty w ko re spon den cji au to raRodzin nej Eu ro py z Gie droy ciem. Zro zu mia !e, $e nie mo g!o by(ina czej. +e bol sze wic ki „mak sy ma lizm” nie sta no wi szcze gól ne -go wy two ru „du szy ro syj skiej”, a tym sa mym na ród ro syj ski niema „praw au tor skich” do ko mu ni zmu, to za sad ni cza te za au to raRo dzin nej Eu ro py, któ r' for mu !o wa! cz& sto i do któ rej b& dziewie lo krot nie po wra ca!. „[...] ko mu nizm nie by! two rem ja kich"spe cy ficz nych cech «du szy ro syj skiej», po pro stu tam po wsta !ywa run ki s z y b s z e g o spi& cia [...]” — pi sa! Mi !osz we wspo -mnia nym ju$ li "cie z 9 V 1970. „Ni hi li stycz ny mak sy ma lizm”wi dzia! au tor Znie wo lo ne go umy s%u tak $e u przed sta wi cie li in -nych na ro dów — rów nie$ w po zna wa nej przez sie bie Ame ry ce,kie dy ogl' da! wy st' pie nia no wej le wi cy — roz ru chy na uczel -niach, wo bec któ rych by! ogrom nie kry tycz ny 102.

Jesz cze do bit niej Mi !osz opo no wa! w spra wie te zy Ja na Ku cha -rzew skie go, au to ra Od bia %e go ca ra tu do czer wo ne go, któ ry uwa $a!bol sze wic ki de spo tyzm za ro dzaj kon ty nu acji au to kra cji ro syj -skiej103. Na po cz't ku lat sie dem dzie si' tych Je rzy Gie droyc ma rzy!o wzno wie niu dzie !a Ku cha rzew skie go al bo przy naj mniej o „in te -li gent nym wy bo rze”104. Mi !osz nie by! en tu zja st' te go po my s!u.Nie cho dzi !o mu oczy wi "cie o to, $e Ku cha rzew ski kry tycz nie od -ma lo wa! fe no men au to kra cji ro syj skiej. Je go sprze ciw wzbu dzi !oprze ciw sta wie nie Ro sji i Za cho du. „Czy ta( o Ro sji z Ku cha rzew -skie go, to zna czy ca! ko wi cie so bie wy pa czy( per spek ty w&. A wy -pa cze nie u nie go po le ga na tym, $e ca !a dy na mi ka prze kszta! ce%na Za cho dzie uj& ta jest na iw nie, sa me ca cy, to te$ Ro sja wy cho dziprzez kon trast okrop nie, co jest zresz t' sta !ym chwy tem pol skie gona cjo na li zmu” — pi sa! Mi !osz do Gie droy cia 22 II 1975 o pol skimau to rze na wi' zu j' cym do uj& cia Ku cha rzew skie go w ana li ziewspó! cze snej Ro sji na !a mach „Kul tu ry”.

Mi !osz od rzu ca! te z& o hi sto rycz nej ci' g!o "ci po mi& dzy Ro sj'no w' Le ni na i Sta li na a Ro sj' an cien ré gi me’u. Nie ak cep to wa!jed nak tak $e in nej te zy — o god nej czci przed re wo lu cyj nej Ro sji,zd!a wio nej i udr& czo nej przez garst k& („sek t&”) re wo lu cjo ni stów,któ rzy zdo by li w!a dz& w dro dze za ma chu sta nu z pa* dzier ni ka1917, ko rzy sta j'c z oko licz no "ci woj ny. Rzecz ni ków tej dru giejkon cep cji — b& d' cej ra dy kal nym za prze cze niem Ku cha rzew skie -


38


go — znaj du je my w pi smach Jó ze fa Mac kie wi cza i ro syj skiejbia!ej emi gra cji, a pó* niej przede wszyst kim u Alek san dra So! $e -ni cy na, co po twier dzi je go po wie"( Sier pie' czter na sty. „Te za,$e to c a r s k i u s t r ó j tak Ro sjan na zna czy!, jest fa! szy wa,rów nie jak dru ga, $e okrop ni bol sze wi cy szla chet n' Ro sj& udr& -czy li, jak u J[óze fa] Mac kie wi cza. Po le mi zo wa( z Opa li% skimtrud no, bo ucze pi li si& w Pol sce te go Ku cha rzew skie go, któ ry ichpo cie sza, ale te$ gro* ny, bo to k!am li wa, przy po zo rach praw dy,per spek ty wa” (list Mi !o sza do Gie droy cia, 9 XII 1975)105. „Niemo$ na na ca rat spy cha( te go, co by !o dzie !em r o s y j s k i e ji n t e l i g e n c j i” — na pi sze au tor Znie wo lo ne go umy s%u w tymsa mym li "cie, i po sta wi Gie droy cio wi re to rycz ne py ta nie: „Czymo$ na wzy wa( do so ju szu z do bry mi Ro sja na mi i dru ko wa( po -chwa !& Ku cha rzew skie go?”. Mi !osz by! prze ko na ny, i$ pu bli ka cjapo pol sku al ma na chów „Wie chi” [Dro go wska zy] oraz „Iz podg!yb” [Spod g!a zów], wnio s!a by du $o wi& cej do na szej wie dzyo Ro sji ni$ po now na pu bli ka cja Od bia %e go ca ra tu do czer wo ne -go106. Kry tycz ne uj& cie ro li przed re wo lu cyj nej in te li gen cji ro syj -skiej jest zna mien ne dla prze my "le% Mi !o sza. Bunt prze ciw au to -kra cji mia! u pod staw, je go zda niem, lo gi k& „wszyst ko al bo nic”i do pro wa dzi! do swo iste go sta nu du cho we go za wie sze nia in te li -gen cji ro syj skiej „po mi& dzy po li tycz nym abso lu ty zmem i cha -otycz n' po go ni' «lu dzi nie po trzeb nych», za Abso lu tem”, czy liwia r' w oczysz cza j' c' moc re wo lu cji.

Jak kol wiek au tor Ro dzin nej Eu ro py opo wia da! si& ka te go rycz -nie prze ciw teo rii g!o sz' cej, i$ bol sze wizm jest wy two rem „du -szy ro syj skiej”, do strze ga!, jak do nio s!e skut ki mia !o „sprz& $e nieide olo gii re wo lu cyj nej z za co fa niem go spo dar czym i ustro jemau to kra tycz nym”. Mo$ na chy ba przy j'(, $e w pó* niej szych la -tach, przede wszyst kim po ro ku 1989, ak cen to wa! ten stan rze -czy co raz moc niej. W ese ju o Do sto jew skim z 1992 ro ku na pi sze:„Szcze gól ne sprz& $e nie ide olo gii re wo lu cyj nej z za co fa niemgospo dar czym i ustro jem au to kra tycz nym spra wia, $e nie jest!atwo od dzie li( rze czy wi ste przy czy ny re wo lu cji od uro jo nych”(Do sto jew ski te raz, zob. tom I, s. 169). W wy po wie dzi tej Mi !oszjak by do strzeg! zja wi ska, z któ rych au tor Od bia %e go ca ra tu doczer wo ne go skom po no wa! prze wod ni mo tyw ar gu men ta cji. Za j'!


39


wi&c osta tecz nie Mi !osz sta no wi sko nie bar dzo od le g!e od za sad -ni czych za !o $e% Ku cha rzew skie go i po gl' dów szko !y kon ty nu -acji w so wie to lo gii za chod niej, cho cia$ w la tach sie dem dzie si' -tych Mi !osz zda wa! si& nie do strze ga( $ad nych wi&k szychwa lo rów dzie !a Ku cha rzew skie go 107.

Zna mien na jest z pew no "ci' od po wied* Mi !o sza na py ta nie,czy wol no na zy wa( Zwi' zek So wiec ki Ro sj'. „Mnie mam, $etak” — pi sa!. „U$y wa my cz& "ciej s!o wa: «Ame ry ka» ni$ dwóchs!ów: «Sta ny Zjed no czo ne». Po za tym j& zy kiem pa nu j' cym jestw pa% stwie ro syj ski i to wy star cza. Te za, $e do bra Ro sja zo sta !apod bi ta przez z!ych bol sze wi ków nie wy trzy mu je kry ty ki. Ro sjazo sta !a pod bi ta, ale przez sa m' sie bie, po dob nie jak nie gdy"przez sa m' sie bie zo sta !a pod bi ta Fran cja w swo jej re wo lu cji.Oczy wi "cie zwo len ni cy an cien régi me’u, re zy du j' cy na dwo racho"cien nych mo nar chów, nie mo gli swo jej Fran cji po zna(. Wol nonie zga dza( si& z hi sto ry ka mi so wiec ki mi, kie dy za pew nia j',$e Iwan Gro* ny, Piotr Wiel ki i Ka ta rzy na II by li «po st& po wi»,bo pra co wa li dla przy sz!ej re wo lu cji [...]. Nie mniej, jak oka za !osi&, pra co wa li. Re wo lu cja ro s!a po wo li w !o nie Ro sji w ci' gu ca -!e go stu le cia, przy go to wy wa na bar dziej przez ro syj skich pi sa rzyi my "li cie li ni$ przez Mark sa. A$ na st' pi! szcze gól ny po ródi mat ka zni k!a, prze kszta! ci !a si& w dziec ko, prze ka zu j'c mu jed -nak nie mal wszyst kie swo je ry sy. Nie miej sce tu taj na wy li cza -nie, ja kie in sty tu cje i ja kie po my s!y mia !y pó* niej owo co wa(.W ka$ dym ra zie je $e li po li ty cy ch&t nie przy ci ska j' do pier si «na -ród» in ne go mo car stwa, a pio ru nu j' na «ustrój» — by wa to zwy -kle wy bie giem w mi& dzy na ro do wej roz gryw ce, zw!asz cza tamgdzie ustrój sta no wi pro dukt ro dzi my. Jest to jak by pró ba in ter -pre ta cji pro ce sów hi sto rycz nych przy po mo cy me cha ni ki, pod -czas kie dy s' one ra czej che mi'”108. Ca !y ten wy wód wol nouzna( za za sad ni cz' afir ma cj& po gl' dów szko !y kon ty nu acji,któ rej te za pod sta wo wa, roz ma icie w szcze gó !ach uza sad nia na,g!o si, i$ au to kra tycz ne dzie dzic two Ro sji za ci' $y !o na ob li czuustro ju, ja ki wy !o ni! si& z re wo lu cji 1917 ro ku.

Po gl' dy Mi !o sza na te mat so wiec kie go so cre ali zmu zda j' si&jesz cze jed n' p!asz czy zn' zbli $a j' c' je go sta no wi sko do kon cep -cji szko !y kon ty nu acji. Au tor Znie wo lo ne go umy s%u uwa $a! rea -


40


lizm so cja li stycz ny za od po wied nik kul tu ry ma so wej na Za cho -dzie. „[...] g!ód Ce lu u pi sa rzy XIX- wiecz nych przy go to wa! no w'dok try n&, któ ra po ja wi !a si& oko !o roku 1901 w utwo rach Gor -kie go”109 (zob. te$ ar ty ku! Mi !o sza o an to lo gii tek stów ro syj skichpi sa rzy We w%a snych oczach, s. 210).

V. Py ta nia o przy sz#o"% ZSRR i sys te mu ja# ta! skie goDy stans do po li ty ki by! nie w't pli wie pro gra mem Mi !o sza. Rów -

nie$ po ro ku 1956. Znie wo lo ny umys% — uwa $a! po eta — na le $a!do za mkni& te go eta pu twór czo "ci. Ale od spraw po li ty ki nie móg!si& uwol ni(. Py ta nia o przy sz!o"( pa% stwa so wiec kie go i „ja! ta% -skiej Eu ro py” po wra ca !y wci'$ na no wo. Pod ko niec lat sze"( dzie -si' tych i w la tach sie dem dzie si' tych przy bra !y no w' po sta(.

Wo bec ksi'$ ki An drie ja Amal ri ka Czy Zwi$ zek So wiec ki prze -trwa do ro ku 1984?, wy da nej w Am ster da mie w ro ku 1969, og!o -szo nej w prze k!a dzie pol skim przez Gie droy cia w ro ku na st&p -nym110, Mi !osz za j'! sta no wi sko na der po w"ci' gli we. Pi sa! doRe dak to ra „Kul tu ry”: „S' tam bar dzo traf ne i g!& bo kie spo strze -$e nia, ale wnio ski o roz pa dzie im pe rium lo gicz nie z nich nie wy -ni ka j'. Sk!a niam si& do opi nii tych znaw ców przed mio tu, któ rzynie wie rz', $e by Amal rik by! in spi ro wa ny przez NKWD, alez dru giej stro ny s' dz', $e to le ro wa nie prze rzu tu je go r& ko pi su naZa chód mo g!o by( w in te re sie ja kiej" spe cjal nej en ka wu dow skiejko mór ki, bo sze rze nie opi nii na Za cho dzie, $e Ro sja jest ko lo semna gli nia nych no gach, przy czy nia si& do za m& tu i usy pia czuj -no"(” (list z 7 VII 1970).

W re flek sjach Mi !o sza na te mat przy sz!o "ci so wiec kiej Ro sji i po -dzie lo nej Eu ro py z lat sze"( dzie si' tych i sie dem dzie si' tych znaj -dzie my za rów no g!& bo ki pe sy mizm, jak i prze po wied nie wiel kiejzmia ny, któ re po wra ca !y w dia lo gu z Gie droy ciem wci'$ na no wo.

Jesz cze pod wra $e niem wy pad ków ro ku 1968 na Za cho dzieautor Znie wo lo ne go umy s%u pi sa!: „Wy gl' da na to, $e lo sem in te li -gen cji jest przy go to wa( nie wo l& na ska l& pla ne tar n', po to $e by jejsy no wie i wnu ki spa la li si& w bez na dziej nym pro te "cie” (listz 20 II 1970). Po otrzy ma niu od Gie droy cia to mu G%o sy stam t$d111

na pi sa! 1 II 1971: „G%o sy stam t$d s' pa sjo nu j' c' lek tu r', cho( na -le $y przy pusz cza(, $e my owo ców te go nie zd' $y my zo ba czy(. Co


41


praw da przy si'c nie mo$ na”. Rok pó* niej (18 VIII 1972) da! wy -raz prze "wiad cze niu, i$ „w ci' gu na st&p nych 10 lat praw do po dob -nie nic si& w Eu ro pie Wschod niej nie zmie ni”. +e do ko na si&krach so wiec kie go im pe rium — to pew ne — ale „nie za na sze go$y cia” — na pi sze po eta (17 XI 1973). „Po win ni "my wie rzy(, $e nie -za le$ nie od te go, czy nam b& dzie da ne to zo ba czy(, na st' pi kl& skaso wiec kie go po two ra. Ale w in nym li "cie do po wie dzia!: „Po za dzi -ki mi nie spo dzian ka mi, na któ rych trud no opie ra( ja kie" kal ku la -cje, $ad nych zmian w Ro sji, a tym sa mym w Pol sce, za $y cia na sze -go nie zo ba czy my” (11 I 1974).

W to mie wspo mnie% Abe ca d%o — pi sa nym w dwóch cz& "ciachw dru giej po !o wie lat dzie wi&( dzie si' tych, wy da nym w ca !o "ciw ro ku 2001 — Mi !osz po wró ci! do py ta nia, czy mo$ li we by !oprze wi dzie( krach pa% stwa so wiec kie go. „Naj trud niej szym chy -ba do po j& cia wy da rze niem XX wie ku by! upa dek pa% stwa, któ resa mo na zy wa !o si& SSSR, a na ze wn'trz no si !o na zw& the So vietUnion al bo L’Union So viéti que. Astro no micz ne su my wy da wa nena naj licz niej sz' na "wie cie po li cj& po li tycz n' po zwo li !y jej roz -ro sn'( si& w po t& g& roz po rz' dza j' c' mi lio na mi do no si cie li i sie -ci' obo zów pra cy nie wol ni czej na ob sza rach Eu ra zji. Ob fi cie te$fi nan so wa no dzia !al no"( pro pa gan do w' i szpie gow sk' za gra ni c',tak $e cu dzo ziem cy nie zna li praw dy o sys te mie. Ju$ sa ma kosz -tow na ma chi na ter ro ru i je go ma sko wa nia przy po mo cy ha se! hu -ma ni tar nych zda wa !a si& gwa ran to wa( trwa !o"( im pe rium. Je gozwy ci& stwa na po lach bi tew II woj ny "wia to wej i udzia! w po -dzia le Eu ro py wska zy wa !y na we wn&trz n' spraw no"( i uspo sa -bia !y fa ta li stycz nie lud no"( w kra jach no wo pod bi tych. Co praw -da w mia r& up!y wu cza su uka zy wa !y si& ry sy na mo no li cie,jed nak $e opty mi "ci, któ rzy no to wa li ob ja wy roz k!a du, na ra $a lisi& na za rzut, $e swo je pra gnie nie bio r' za rze czy wi sto"(”112.

Przy sz!o"( za wsze jest „dla "mier tel nych za kry ta” — pi sa! hi -sto ryk Hen ryk We re szyc ki w ro ku 1974113. Do brze cha rak te ry -zu je ono usi !o wa nia so wie to lo gów, pra gn' cych od czy ta( dal szelo sy pa% stwa so wiec kie go. Oczy wi "cie po ja wia !y si& wci'$ no wedia gno zy i prze po wied nie kra chu — for mu !o wa ne na d!u goprzed ro kiem 1989 i 1991, lecz hi sto ria to czy !a si& na przód,a one od cho dzi !y w nie pa mi&(.


42


Pi sz'c swo je Abe ca d%o, po eta uzna!, $e da ne mu by !o spo tka(oso by, któ re upa dek so wiec kie go pa% stwa prze wi dy wa !y na d!u -go przed tym, za nim to na st' pi !o. „Zna !em tyl ko dwóch lu dzi,któ rzy twier dzi li, $e im pe rium upad nie, i to nie kie dy", ale za raz,za dzie si&(, naj wy $ej kil ka na "cie lat”. Wy mie ni! An drie ja Amal -ri ka, któ re go po zna! w Pa lo Al to w Ka li for nii, i Ale xan dra -tro -ma sa, li tew skie go emi gran ta, pro fe so ra na uk po li tycz nychw Ame ry ce i so wie to lo ga, za pew nia j' ce go w la tach sie dem dzie -si' tych, i$ pa% stwo so wiec kie „prze trwa jesz cze pa r& lat, niedzie si& cio le cia”114. Wspo mnia! i Gie droy cia, któ ry nie w't pli wieprze po wia da! ta ki ob rót wy pad kó w115. O so bie sa mym Mi !oszna pi sa!: „Na le $a !em do umiar ko wa nych opty mi stów, to zna czyocze ki wa !em zmian, w ka$ dym ra zie d!u go trwa !e pa no wa nieMo skwy nad na szy mi kra ja mi nie wy da wa !o mi si& praw do po -dob ne. Zmia ny mu sia !y na st' pi(, ale nie za me go $y cia”116.

W szki cu o Amal ri ku Mi !osz za war! jesz cze in n' re flek sj&:„Prze po wied nia Amal ri ka spraw dzi !a si&. Po my li! si& tyl ko o kil -ka lat. I oczy wi "cie dzi siaj ina czej j' od bie ra my ni$ wte dy, kie dymo$ na by !o po s' dza( au to ra o nie od po wie dzial ne bre dze nie. Zewzgl& du na je go wy j't ko wo"( w"ród wspó! cze snych po rów ny wa -no go do Pio tra Cza ada je wa, któ re go Mi ko !aj I roz ka za! uzna( zawa ria ta. S' dy Amal ri ka by !y jed nak, jak si& oka za !o, trze* we,tyle $e bar dzo ja skra we”117 (zob. s. 294).

Od bie ra j'c Na gro d& No bla w Sztok hol mie je sie ni' 1980 ro ku,Mi !osz krót ko wspo mnia! znie wo le nie na ro dów ba! tyc kich i paktRib ben trop -M o! otow z 23 VIII 1939 (zob. s. 90), ale jak na pi szepó* niej, uczy ni! to tyl ko „z sa me go mo ral ne go obo wi'z ku”,zak!a da j'c, i$ to b& dzie „je dy nie bez sil ny pro test prze ciw kopodzia !o wi Eu ro py, ale $e hi sto ria po zo sta nie za fa! szo wa na nasta !e”118.

Rok 1989 — an nus mi ra bi lis pol skiej hi sto rii — nie w't pli wieby! za sko cze niem tak $e dla au to ra Znie wo lo ne go umy s%u.

VI. Kon klu zjeNie !a two o kon klu zje na szych roz wa $a% — po my "la nych ja ko

za le d wie szkic wpro wa dza j' cy do dal szych in ter pre ta cji — alepo czy nie nie kil ku zwi& z!ych uwag zda je si& mo$ li we:


43


Po pierw sze, Mi !osz by! bar dzo kry tycz ny wo bec te go, co na zy -wa! „cy wi li za cj' ro syj sk'”. Je go stwier dze nie: „cy wi li za cja ro syj -ska wy krzy wia j' ca w!a snych sy nów”, za war te w ar ty ku le namar gi ne sie Dok to ra )i wa go Pa ster na ka, jest zna mien ne i pe! ni,jak si& wy da je, funkcj& jed ne go z klu czy do Ro sji, ja ki mi si&pos!u gi wa!. Mi !osz nie znaj dy wa! zro zu mie nia dla ro syj skie gome sja ni zmu ani dla idei po go dze nia si& z hi sto ri'. W!a "nie ideapo go dze nia si& z hi sto ri' — bar dzo moc no wi docz na w my "lirosyj skiej (od he gli sty, Wis sa rio na Bie li% skie go po czy na j'c, zob.Ro sja, t. I, s. 187–201) by !a au to ro wi Znie wo lo ne go umy s%u za sad -ni czo ob ca. „Gdy by jed nak na wet w XX stu le ciu hi sto ria oka zy -wa !a si& po t&$ niej sza ni$ nasz umys! i wo la, we wn&trz ny pro testprze ciw ko zgo dzie na bez sil no"( nie mo $e nas za wo dzi(” — pi -sa!. I nie w't pli wie tak w!a "nie poj mo wa! lek cj& p!y n' c' z do -"wiad cze nia No wej Wia ry (Ko men tarz do ko men ta rzy o Na gro -dzie No bla, zob. s. 231). Wy ra $a !a si& w tym prze ko na niu je gotrwa !a opcja fi lo zo ficz na: cz!o wiek ja ko isto ta wol na i wol no "cispra gnio na nie pod le ga Ko niecz no "ci Hi sto rycz nej.

Po dru gie, au tor Ro dzin nej Eu ro py by! prze ko na ny, $e de spo -tycz na tra dy cja pa% stwo wo "ci ro syj skiej ukszta! to wa !a spe cy ficz -n' men tal no"( i spo wo do wa !a de ge ne ra cj& ide a!ów so cja li zmu,zro dzo nych na Za cho dzie, do Ro sji „im por to wa nych”. Nie zga dza!si& za ra zem z wszel ki mi opi nia mi afir mu j' cy mi te z& o wy j't ko -wym fe no me nie ro syj skiej du szy ja ko si le spraw czej po wsta niabol sze wi zmu. W ró$ nych swo ich wy po wie dziach Mi !osz oscy lu jemi& dzy teo ri' kon ty nu acji a sta no wi skiem jej kry ty ków. Do strze -$e my wszak $e wie le ar gu men tów w!a "ci wych teo rii kon ty nu acjiw je go wy po wie dziach o Ro sji po ro ku 1989.

Po trze cie, Zwi' zek So wiec ki by! dla Mi !o sza, na dal i mi mowszyst ko, Ro sj' — za spra w' dzie dzi cze nia j& zy ka i kon ty nu acjiidei im pe rial nej. +e im pe rial ne d' $e nia Ro sji s' za ko rze nio nei nie !a two ule ga j' zmia nie — to my"l, któ rej da wa! wy raz wie lo -krot nie ju$ po upad ku ZSRR. „[...] $ad na si !a nie zmu si Ro sja ni -na do te go, $e by uzna! Ukra i% ców za od r&b n' na ro do wo"(. Naj -bar dziej na wet li be ral ni, jak cho( by Isa iah Ber lin, uwa $a j'ukra i% ski nie za j& zyk, a za dia lekt ro syj skie go. Tak sa mo trak -tu j' bia !o ru ski. Bar dzo to przy kre, bo w in te re sie Pol ski jest ist -


44


nie nie nie pod le g!ej Ukra iny” — pi sa! do Gie droy cia 8 VIII 1996(zob. s. 138)119.

Po czwar te, sto su nek do Ro sji by wa! dla Mi !o sza nie jed no krot -nie *ró d!em nie po ro zu mie% w re la cjach z lud* mi Za cho du — nietyl ko w cza sach, kie dy uka za! si& Znie wo lo ny umy s%120. Opi niao pol skiej ru so fo bii ci' $y !a moc no. „By !em "wiad kiem — b& dziewspo mi na! — od rzu ce nia przez fir m& wy daw ni cz' pa ry sk' wy -bit ne go dzie !a o sto sun kach pol sko -r osy jskich w XIX wie ku,z po wo du «na cjo na li zmu». Ale wy daw com tym, dba j' cym o swo -j' nie ska zi tel n' miesz cza% sk' po st& po wo"(, nie przy sz!o by dog!o wy oskar $y( o na cjo na lizm Hin du sa pi sz' ce go o sto sun kachpo mi& dzy In dia mi i Wiel k' Bry ta ni'. Ta kie s' «ob ci' $e nia»121.

Po pi' te, au tor Ro dzin nej Eu ro py prze ko na ny by! o zna cze niuro syj skiej li te ra tu ry i kul tu ry dla hu ma ni sty ki "wia to wej. Po ru -sza !a go „tem pe ra tu ra my "li” ro syj skiej. Uni wer sa lizm i po nad -cza so w' do nio s!o"( wiel kich py ta%, sta wia nych przez li te ra tu r&ro syj sk', do strze ga! zresz t' nie tyl ko Mi !osz, ale w!a "ci wie wszys -cy wy bit ni Po la cy, któ rzy w XX wie ku po szu ki wa li „in nej Ro sji”.Za ra zem jed nak sto su nek po ety na przy k!ad do Do sto jew skie goby! pe !en am bi wa len cji — i w swo im Abe ca dle wy zna!, i$ niemóg! na pi sa( o nim ksi'$ ki, gdy$ by !a by to „ksi'$ ka nie uf no "ci”,au tor Bie sów po zo sta wa! dla nie go nie w't pli wie „pro ro kiem”, alei „nie bez piecz nym na uczy cie lem” (zob. Ro sja, t. I, s. 101)122.Zna ne s!o wa Alek san dra Her ce na, $e na ród znie wa la j' cy in nena ro dy nie mo $e by( sam wol ny s' praw dzi we i by !y wie lo krot -nie cy to wa ne, ale te$ praw d' jest — jak to uj'! Mi !osz— i$ „przed 1914 Ro sja sil niej uczest ni czy !a w cy wi li za cji ogól -no eu ro pej skiej ni$ skar la !a wsku tek roz bio rów Pol ska”123.

Po szó ste, Mi !osz da wa! wy raz prze ko na niu, $e Ro sja i jej obec -no"( w "wie cie ja ko im pe rium kszta! tu je w spo sób szcze gól ny„sy tu acj& eg zy sten cjal n' Po la ka”. S'd ten zda je si& by( trwa !ymprze "wiad cze niem Mi!o sza, któ re nie ule g!o za sad ni czej zmia nierów nie$ po 1989 ro ku (zob. rozdz. II). W wy wia dzie udzie lo nymju$ w ostat nich la tach $y cia po eta po wie, $e „Mic kie wicz usta li!sy tu acj& eg zy sten cjal n' by cia Po la kiem”, a „by cie Po la kiem tozna czy $y cie w cie niu Im pe rium”124. „Su we ren na Pol ska po -wsta !a po I woj nie "wia to wej dzi& ki bez w!a do wi wschod nie go


45


s' sia da [...]” — mó wi! du $o wcze "niej w Ro dzin nej Eu ro pie 125.Tak sa mo roz bio ry by !y re zul ta tem pro ce su wzro stu po t& gi im pe -rium ro syj skie go, gdy$ „Ro sja mo g!a sta( si& tym, czym si& sta !a,tyl ko li kwi du j'c pol sko -l ite wsk' Respu bli c"”126. O wskrze sze nietra dy cji po li tycz nej tej ostat niej Mi !osz za bie ga! upar cie po ro ku1989. Wy kla ro wa nie wschod niej orien ta cji Pol ski, dba !o"( o so -jusz z Li tw' i „od gro dze nie si&” od Ro sji pa sem nie pod le g!ychpa%stw, czy li de fac to re ali za cja pro gra mu U–L–B [Ukra ina -–Litw a–B ia !oru"] Je rze go Gie droy cia i Ju liu sza Mie ro szew skie -go, prze rzu ca nie mo stów ducho we go po ro zu mie nia z przed sta -wi cie la mi in nej Ro sji, taki mi jak Jo sif Brod ski — wy da !o mu si&je dy nym sku tecz nym spo so bem pchni& cia Pol ski w spo koj niej -sz' przy sz!o "(127. Dla Po la ków kon fron ta cja z im pe rium nie jestbo wiem wy my s!em po li tycz nym al bo wy two rem cho rej wy obra* -ni, lecz do "wiad cze niem o wy mia rze eg zy sten cjal nym — prze $y -wa nym wci'$ na no wo, w ró$ nych od s!o nach dzie jo wych, naprze strze ni ostat nich trzech stu le ci.

PRZYPISY1 Od da j'c do dru ku ni niej szy esej, wdzi&cz no"( wy ra $am Bar ba rze To ru% -

czyk za licz ne i cen ne uwa gi.2 C. Mi !osz — list do Je rze go An drze jew skie go, 22 VIII 1942, w: Le gen dy

nowo cze sno &ci. Ese je oku pa cyj ne, wst&p J. B!o% ski, Kra ków, Znak, 1996, s. 161;zob. s. 150 w niniejszej ksi'$ce.

3 Ju$ po "mier ci Zdzie chow skie go (5 X 1938) uka $e si& ostat ni tom je gopism pod tym ty tu !em: W ob li czu ko' ca, Wil no 1939.

4 Je rzy Stem pow ski, Eu ro pa w 1938–1939, „Ate neum” 1939 nr 3, rok II,s. 364–383 (w to mie: Ese je dla Ka san dry, Pa ry$, In sty tut Li te rac ki, 1961).

5 C. Mi !osz, Ro dzin na Eu ro pa, Pa ry$, In sty tut Li te rac ki, 1959. Cy ta ty zawy da niem: Kra ków, WL, 2001 (C. Mi !osz, Dzie %a ze bra ne), s. 156.

6 Su kien nic ki wy k!a da! teo ri& pra wa na Wy dzia le Pra wa Uni wer sy te tuSte fa na Ba to re go w Wil nie. Mi !osz by! je go stu den tem.

7 W. L. Ja wor ski, No tat ki, Kra ków 1929, s. 57. 8 Ro dzin na Eu ro pa, dz. cyt., s. 156.9 Zob. m.in. wspo mnie nia Wik to ra Su kien nic kie go, Le gen da a rze czy wi -

sto&#. Wspo mnie nia i uwa gi o dwu dzie stu la tach Uni wer sy te tu Ste fa na Ba to re -go w Wil nie (Pa ry$ 1967). Zob. te$: Le on Bro dow ski, Hen ryk Dem bi' ski —cz%o wiek dia lo gu, War sza wa 1988; o "ro do wi sku wi le% skiej le wi cy aka de -mic kiej zob. Eu ge niusz Fi li paj tis, Le wi ca aka de mic ka w Wil nie, Bia !y stok1965; W. Che! mi niak, Zdraj cy z Wil na, „Rzecz po spo li ta” [„Plus Mi nus”],


46


23–24 VII 2011. O +a ga rach i gru pie Dem bi% skie go zob. E. Pa sier ski, Mi %oszi Pu tra ment. )y wo ty rów no le g%e, War sza wa, W. A. B., 2011.

10 Zob. E. Pa sier ski, M%o dy Mi %osz wo bec Ro sji, „Ze szy ty Li te rac kie” 2011nr 1 / 113, s. 194–200.

11 C. Mi !osz, Przy go dy m%o de go umy s%u. Pu bli cy sty ka i pro za 1931–1939,oprac. A. Sta wiar ska, Kra ków, Znak, 2003 (C. Mi !osz, Dzie %a ze bra ne), s. 135.

12 Przy go dy m%o de go umy s%u, dz. cyt., s. 75–76.13 Tak wy po wia da! si& mi ni ster spraw za gra nicz nych Jó zef Beck. No tat -

ka z roz mo wy z am ba sa do rem Ja po nii w Pol sce Su ichi Sa koh z 16 XII 1937(Ho over In sti tu tion / Pa lo Al to, Ca li for nia, Ta de usz Ro mer Col lec tion,mikro film 1).

14 A. S!o nim ski, Mo ja po dró! do Ro sji, War sza wa 1932; M. Wa% ko wicz,Opie rzo na re wo lu cja, War sza wa 1934; J. Ber son [Otmar], No wa Ro sja. Naprze %o mie dwóch pia ti le tek, przedm. I. Ma tu szew ski, War sza wa [1934] jakrów nie$, Kreml na bia %o, War sza wa 1936; So wiec kie zbro je nia mo ral ne, War -sza wa 1935; Kpt. M. B. Le pec ki, Sy bir bez prze kle'stw. Po dró! do miejsc zes%a -nia mar sza% ka Pi% sud skie go, War sza wa 1934; S. #a kom ski, Z prze !y# i do -&wiad cze' ro bot ni ka pol skie go w ZSSR, Kra ków 1937; ten $e, Jak si" ro dzi %abol sze wic ka Ro sja, Kra ków 1938; T. B!e szy% ski, Wi" cej praw dy o So wie tach,War sza wa 1933; A. Jan ta -Po !czy %ski, Pa trz" na Mo skw", War sza wa 1933;ten $e, W g%$b ZSSR, War sza wa 1933. Zob. te$ an to lo gi& Spoj rze nie na Ro sj",oprac. Je rzy Ko cha now ski, War sza wa 1994.

15 C. Mi !osz, Przy go dy m%o de go umy s%u, dz. cyt., s. 120.16 Tam $e, kolejne cytowane fragmenty s. 148, 148–149, 153–154, 154.17 C. Mi !osz, Le gen dy no wo cze sno &ci, dz. cyt., s. 223.18 A. Zie nie wicz, Id$ ce Wil no. Szki ce o )a ga rach, War sza wa 1987, s. 226.19 Ksi'$ ka wy sz!a z przed mo w' Wa c!a wa Ko mar nic kie go ja ko t. I Wi le% -

skiej Bi blio te ki Praw no -Sp o!ec znej, Wil no 1939.20 C. Mi !osz, Dwa po !e gna nia, „Kul tu ra” 1983 nr 6, s. 44.21 Sta ni s!aw Mac kie wicz, Na co si" w Pol sce wy da je pie ni$ dze, „S!o wo”,

6 XI 1934.22 List do obro' ców kul tu ry, dz. cyt., s. 150; zob. s. 145.23 Li sty do J. Iwasz kie wi cza z 27 V 1935 i 21 I 1936 w: C. Mi !osz /

J. Iwasz kie wicz, Por tret po dwój ny. Red. B. Toru%czyk, oprac. R. Papieski,War sza wa, Ze szy ty Li te rac kie, 2011 oraz E. Pa sier ski, Mi %osz i Pu tra ment,dz. cyt.

24 A. Fra na szek, Mi %osz. Bio gra fia, Kra ków 2011, s. 285–367.25 C. Mi !osz, Mój li tew ski pasz port, „Ty go dnik Po wszech ny”, 1989 nr 4.26 Przy wód c' by! Zbi gniew Mit zner („To wa rzysz Ra fa!”) — dzia !acz PPS

i pu bli cy sta, w cza sie II woj ny "wia to wej w PPS–WRN. Je sie ni' 1943Mi!osz z!o $y! na je go r& ce r& ko pis wier szy cy klu *wiat — po ema na iw ne,któ re mia !y ukaza( si& dru kiem po woj nie w do mu wy daw ni czym „Wi s!a”.

27 Ro dzin na Eu ro pa, s. 145.28 C. Mi !osz, Le gen dy no wo cze sno &ci, dz. cyt., s. 192.


47


29 Zob. M. Kor nat, Bol sze wizm — to ta li ta ryzm — re wo lu cja — Ro sja. Po -cz$t ki so wie to lo gii i stu diów nad sys te ma mi to ta li tar ny mi w Pol sce (1918–1939),t. II, Kra ków 2004, rozdz. X i XI.

30 Zob. s. 151 oraz C. Mi !osz, Le gen dy no wo cze sno &ci, dz. cyt., s. 166; kolej -ne cytowane fragmenty: s. 169, 254, 67–68, 166–167, 192–193.

31 C. Mi !osz, Za raz po woj nie. Ko re spon den cja z pi sa rza mi 1945–1950, Kra -ków 1998, s. 230–231 (wpro wa dze nie Mi !o sza do ko re spon den cji z Ta de -uszem i Ire n' Kro% ski mi).

32 C. Mi !osz, Le gen dy no wo cze sno &ci, dz. cyt., s. 269.33 J. Gie droyc, A. Bob kow ski, Li sty 1946–1961, oprac. J. Zie li% ski, War -

sza wa 1997, s. 366.34 C. Mi !osz, Ksa we ry, Ja ne i in ni, „Kul tu ra” 1989 nr 7–8, s. 25; prze druk

w ninie j szym to mie, s. 194.35 C. Mi !osz, Rok my &li we go, Pa ry$, In sty tut Li te rac ki, 1990 (za pis z 20 XI

1987). Cy tat za: Kra ków, Znak, 2001 (Dzie %a ze bra ne), s. 154; zob. s. 168.36 Gu staw Her ling -Gr udzi %ski, Dzien nik pi sa ny no c$, „Kul tu ra” 1976

nr 10, s. 5. Mi !osz po le mi zo wa! z Her lin giem -Gr udzi %skim w tej spra wie —zob. Ogród na uk, „Kul tu ra” 1976 nr 12, s. 47–54.

37 G. Her ling -Gr udzi %ski, Dzien nik pi sa ny no c$, „Kul tu ra” 1990 nr 12,s. 19–20.

38 List czy tel ni ka „Kul tu ry”, Alek san dra #u cza ka ze Szwaj ca rii, do Re -dak cji pi sma z 21 XI 1989, „Kul tu ra” 1990, nr 1–2, s. 217.

39 A. Wa lic ki, Znie wo lo ny umys% po la tach (War sza wa 1993, roz sze rzo newy da nie og!o szo ne go w 1983 to mu Spo tka nia z Mi %o szem) oraz w to mie:Idee i lu dzie. Pró ba au to bio gra fii (War sza wa 2010).

40 A. Wa lic ki, Po s%o wie w: ten $e, Idea wol no &ci u my &li cie li ro syj skich: stu -dia z lat 1955–1959, Kra ków 2000, s. 293.

41 W Ar chi wum Mi ni ster stwa Spraw Za gra nicz nych w War sza wie za cho -wa !o si& po nad 40 ra por tów Mi !o sza dla am ba sa dy RP w Wa szyng to nie z lat1945–50 (prze sy !a ne na st&p nie do Cen tra li w War sza wie). Po "wi& co ne by!yone ana li zie pra sy i na stro jów ame ry ka% skiej opi nii pu blicz nej w jej usto -sun ko wa niu do ko mu ni zmu i ZSRR, co na le $a !o do przy dzie lo nych obo -wi'z ków s!u$ bo wych Mi !o sza naj pierw w Kon su la cie Ge ne ral nym RPw No wym Jor ku, a na st&p nie w am ba sa dzie w Wa szyng to nie (wszyst kie od -wo !a nia do te go *ró d!a opie ra j' si& na kwe ren dzie w Ar chi wum MSZ). Do -ku men ty te s' przy go to wy wa ne do dru ku przez pi sz' ce go te s!o wa.

42 Ra port z 2 II 1948 pt. Hen ry Wal la ce w opi nii ame ry ka' skiej. (Ko min -form — Biu ro In for ma cyj ne Par tii Ko mu ni stycz nych i Ro bot ni czych utwo -rzo ne na kon fe ren cji w Szklar skiej Po r& bie we wrze "niu 1947).

43 Ra port o na stro jach na te re nie dzia %al no &ci Kon su la tu Ge ne ral ne go w NewYor ku za czas 1 IV–15 V 1946 (na pi sa ne w ma ju 1946).

44 Ra port sy tu acyj ny za okres 1 VIII–1 IX 1946 z te re nu dzia %al no &ci Kon -su la tu Ge ne ral ne go RP w New Yor ku (pi sa ne we wrze "niu 1946).

45 Wik tor Kraw czen ko by! dzia !a czem so wiec kiej par tii ko mu ni stycz neji apa ra tu pa% stwo we go, w 1944 „wy bra! wol no"(” na Za cho dzie, w 1946


48


za" wy da! po an giel sku, a w rok pó* niej po fran cu sku swoje wspo mnie nia:I Cho se Fre edom (J’ai cho isi la li berté); pi sa! w nich o !a grach w ZSRR. Wy to czo -ny mu z te go po wo du przez ko mu ni stycz ny ty go dnik „Les Let tres Français”(1948–49) pro ces s' do wy o „szka lo wa nie” Zwi'z ku So wiec kie go mia! do nio s!ezna cze nie dla kszta! to wa nia si& wie dzy o tym pa% stwie na Za cho dzie. Ksi'$ kado cze ka !a si& pol skie go prze k!a du do pie ro w 2009. Ani mal Farm, czy li Fol warkzwie rz" cy Or wel la uka za! si& w 1945, po pol sku w prze k!a dzie Te re sy Je le% skiej(bez miej sca wy da nia, Wol na Eu ro pa, 1956), rów no le gle w prze k!a dzie Juliu -sza Mie ro szew skie go (Pa ry$, In sty tut Li te rac ki, 1956).

46 Ra port sy tu acyj ny za okres 1 IX–30 IX 1946. Przy wo !a ny przez Mi!oszaw ra por cie hi sto ryk bry tyj ski John Whe eler -Be nnett by! au to rem g!o"nejksi'$ ki o po ko ju brze skim: For got ten Pe ace. The Tre aty of Brest Li to vsk of 1918,wy da nej w przeded niu II woj ny "wia to wej (1938). W wy wo dach Mi !o szaznaj du je my czy tel n' alu zj& do pak tu Rib ben trop -M o! otow, 1939, cho cia$nie ma w je go ra por cie, rzecz ja sna, te go ter mi nu.

47 Ra port z 2 II 1948, pt. Hen ry Wal la ce w opi nii ame ry ka' skiej.48 Zob. s. 171 w niniejszej ksi'$ce. 49 C. Mi !osz, Ksa we ry, Ja ne i in ni, dz. cyt., s. 23; zob. s. 192 w ni niej szej

ksi'$ ce.50 C. Mi !osz, Sen ro zu mu, „Kul tu ra” 1994 nr 12, prze druk: Cze s!aw

M!osz, I ksi$! ki ma j$ swój los, „Ze szy ty Li te rac kie” 2011, nu mer spe cjal ny.51 C. Mi !osz, Ksa we ry, Ja ne i in ni, dz. cyt., s. 24–25; zob. s. 194 w ni niej -

szej ksi'$ ce. Pierwotnie pisane do ksi'$ki Rok my&liwego, Pary$, InstytutLiteracki, 1990, zapis z 25 XII 1987.

52 F. Kup fer man, Au pays des So viéts. Le voy age français en Union so vié -tique 1917–1939, Pa ris 1979.

53 P. Hol lan der, Po li ti cal Pil grims. Tra vels of We stern In tel lec tu als to the So -viet Union, Chi na and Cu ba 1928–1978, Oxford 1981.

54 H. R. Lot t man, Le wy brzeg. Od Fron tu Lu do we go do zim nej woj ny, t!um.J. Gisz czak, War sza wa 1997.

55 F. Fu ret, Prze sz%o&# pew ne go z%u dze nia. Esej o idei ko mu ni stycz nejw XX w., t!um. M. Ochab, J. Gór nic ka -K al ino wska, War sza wa 1996.

56 Z. Ro ma no wicz, Po po %u dnie z prze sz%o &ci, w: O „Kul tu rze”: wspo mnie niai opi nie. Wy bór i oprac. Gra $y na i Krzysz tof Po mia no wie, Lon dyn, Puls,1987, s. 35. Ar ty ku! by! krót kim wspo mnie niem o at mos fe rze 1951 w Pa ry -$u, kie dy przy sz!y au tor Znie wo lo ne go umy s%u „wy bra! wol no"(” i za miesz -ka! w do mu „Kul tu ry” przy Ave nue Cor ne il le w Ma ison s-La ffi tte na okresnie co po nad ro ku (do 22 III 1952).

57 Z to mu III ko re spon den cji Cze s!a wa Mi !o sza i Je rze go Gie droy cia za la ta1973–2000, któ ry w opra co wa niu Mar ka Kor na ta uka $e si& na k!a dem wy -daw nic twa Czy tel nik na po cz't ku ro ku 2012 (list z 14 I 1988).

58 C. Mi !osz, Ksa we ry, Ja ne i in ni, dz. cyt., s. 23; zob. s. 191 w niniejszejksi'$ce.

59 List z 21 III 1996 (tom III ko re spon den cji Mi !o sza i Gie droy cia).


49


60 C. Mi !osz, La gran de ten ta tion (1952); tekst pol ski: Wiel kie po ku sze nie.Dra mat in te lek tu ali stów w kra jach de mo kra cji lu do wej, „Ar chi wum Emi gra -cji. Stu dia — Szki ce — Do ku men ty” (To ru%), z. 4, 2001, s. 96. (Zob. tak $eC. Mi !osz, Wiel kie po ku sze nie; Bie li' ski i jed no ro !ec, To ru% 2002, prze druk:C. Mi !osz, Ro sja. Wi dze nia trans oce anicz ne. T. I: Dostojewski — nasz wspó% -czesny. Wy bór Bar ba ra To ru% czyk i Mo ni ka Wój ciak, uk!ad i re dak cja Bar -ba ra To ru% czyk, War sza wa, Ze szy ty Li te rac kie, 2010).

61 C. Mi !osz, Ksa we ry, Ja ne i in ni, dz. cyt., s. 22. Zob. s. 191.62 Rok my &li we go, s. 65 (za pi s z 22 IX 1987). 63 C. Mi !osz, Ksa we ry, Ja ne i in ni, dz. cyt., s. 21. Zob. s. 115.64 List Gie droy cia z 21 VII 1960 (zob. Je rzy Gie droyc, Cze s!aw Mi !osz,

Listy 1952–1963, oprac. Ma rek Kor nat, War sza wa, Czy tel nik, 2008, s. 417).65 Sze rzej w tej kwe stii — zob. M. Kor nat, Mi" dzy li te ra tu r$ a po li ty k$.

Ko re spon den cja Je rze go Gie droy cia z Cze s%a wem Mi %o szem, „Ze szy ty Hi sto -rycz ne” 2004 nr 150, s. 3–54.

66 Zob. C. Mi !osz, Znie wo lo ny umys%, Pa ry$, In sty tut Li te rac ki, 1953, roz -dzia! Ket man; zob. s. 163 w niniejszym tomie.

67 Z to mu III ko re spon den cji Mi !o sza i Gie droy cia (1973–2000). Sta no wi -sko re dak to ra „Kul tu ry” w przed mio cie Znie wo lo ne go umy s%u by !o w tymcza sie (i chy ba nie zmien nie) bli$ sze po gl' dom Her lin ga -Gr udzi %ski ego ni$Mi !o sza.

68 „Ze szy ty Hi sto rycz ne” 1991 nr 97, s. 5.69 C. Mi !osz, List do Re dak to ra „Ze szy tów Hi sto rycz nych”, „Ze szy ty Hi sto -

rycz ne” 1991 nr 98, s. 228.70 Edward Kra si% ski, Te atral na jutrz nia. Li sty z lat 1944–1945, „Pa mi&t -

nik Te atral ny”, 1975 nr 3–4, s. 362. Te z& t& udo ku men to wa !a te$ Bar ba raTo ru% czyk w re fe ra cie „D%u !ej pi sa rza ni( li dy gni ta rza...”, czy li Mi %oszw war szaw skiej mat ni, wy g!o szo nym na se sji „War sza wa Mi !o sza” 14 X2011 (w dru ku).

71 C. Mi !osz, O na szej Eu ro pie, „Kul tu ra” 1986 nr 4, s. 10. Zob. s. 117.72 An drzej Fra na szek for mu !u je po gl'd, i$ w!a "ci wym ce lem Mi !o sza by -

!o od po cz't ku nie tyl ko wy do sta nie si& z kra ju, ale po zo sta nie na sta !e naZa cho dzie, nie mia! bo wiem w't pli wo "ci co do cha rak te ru ro dz' ce go si&„no we go po rz'd ku” (zob. A. Fra na szek, Mi %osz, s. 384).

73 J. Le cho%, Dzien nik, War sza wa 1992, t. 2, s. 192 (wyd. I, Lon dyn 1970).74 Rok my &li we go, dz. cyt. s. 156 (za pi s z 21 XI 1987).75 Tam $e, s. 158.76 Tak to uj'! An drzej Bob kow ski. Zob. J. Gie droyc, A. Bob kow ski, Li sty

1946–1961, s. 188 (list Bob kow skie go z 9 VII 1951).77 List Gie droy cia z 6 XII 1969, zob. J. Gie droyc, C. Mi !osz, Li sty

1964–1972, oprac. M. Kor nat, War sza wa, Czy tel nik, 2011, s. 294.78 Na ten te mat zob. C. Mi !osz, Ro sja. Wi dze nia trans oce anicz ne. T. I,

dz. cyt., s. 202, 218, 221, 242.79 C. Mi !osz, Re li gij no&# Zdzie chow skie go, pier wo druk: Pry wat ne obo wi$z -

ki, Pa ry$, In sty tut Li te rac ki, 1972, prze druk: jw., s. 253.


50


80 Z ini cja ty wy pi sz' ce go te s!o wa na st' pi !o wzno wie nie ksi'$ ki na k!a -dem O"rod ka My "li Po li tycz nej w Kra ko wie: Wschod nie chrze &ci ja' stwoa Ro sja, oprac. i wpro wa dze nie M. Kor nat, Kra ków 2002.

81 Zob. M. Zdzie chow ski, Pro blem re li gij ny w Ro sji (Z po wo du ksi$! ki prof.B. Ja si now skie go), „Prze gl'd Fi lo zo ficz ny” 1934 nr 3, s. 182–199.

82 B. Ja si now ski, Wschod nie chrze &ci ja' stwo a Ro sja, Wil no 1933,s. 169–170. Mi !osz pa mi& ta! o Ja si now skim, cho cia$ jak wy ni ka z li stu doGie droy cia z 2 XII 1974, nie wie dzia!, $e prze $y! on woj n& i osiad! w Ame -ry ce Po !u dnio wej w 1945 i wy k!a da! na Uni wer sy te cie w San tia go de Chi le.

83 Zob. M. Zdzie chow ski, Wp%y wy ro syj skie na pol sk$ du sz", Kra ków 1920,s. VI.

84 B. Ja si now ski, Wschod nie chrze &ci ja' stwo a Ro sja, dz. cyt., Wil no 1933,s. 21.

85 Tam $e, s. 171. 86 Mój wiek uka za! si& w Lon dy nie, 1977, na k!a dem wy daw nic twa Po lo -

nia, w opra co wa niu Li dii Cio! ko szo wej.87 C. Mi !osz, Od po wie dzi: Na za rzut pierw szy, !e nie lu bi" Ro sji. — Na za -

rzut dru gi: !e po sta wi %em kie dy& fa% szy w$ dia gno z". — Na za rzut trze ci: !e nieutra fi %em w Ukra in". — Na za rzut czwar ty: !e je stem z%ym t%u ma czem, „Kul -tu ra” 1959 nr 4, s. 145–156.

88 Ar ty ku !y Mark sa, dru ko wa ne pt. The Re ve la tions from the Di plo ma ticHi sto ry of the XVIII Cen tu ry, zo sta !y ze bra ne i wy da ne w 1899 w wy bo rze,a w ca !o "ci w 1954.

89 C. Mi !osz, Po le mi ki, „Kul tu ra” 1956 nr 7–8, s. 185–188.90 Tam $e, s. 185. 91 C. Mi !osz, Od po wie dzi..., dz. cyt., s. 151.92 B. To por ska, List do Mi %o sza, „Kul tu ra” 1959 nr 3, s. 123–126.93 C. Mi !osz, Od po wie dzi..., dz. cyt., s. 146. 94 J. Brod ski, Roz mo wa z Cze s%a wem Mi %o szem, „Ze szy ty Li te rac kie” nr 3 /

75, 2001, s. 62; zob. s. 367 w niniejszej ksi'$ce.95 Ta de usz Su char ski, Pol ski po szu ki wa nia „in nej” Ro sji. O nur cie ro syj -

skim w li te ra tu rze Dru giej Emi gra cji, Gda%sk 2008, s. 42.96 Le gen dy no wo cze sno &ci, dz. cyt., s. 250.97 Wa$ n' ksi'$ k& po "wi& ci !a tym spra wom Ire na Gru dzi% ska -Gross,

Mi%osz i Brod ski — po le ma gne tycz ne, Kra ków, Znak, 2007.98 Z Ro dzin nej Eu ro py — cy ta ty z de Cu sti ne’a (s. 155–156 oraz 158–159). 99 Tak od czy ta! dzie !o de Cu sti ne’a Geo r ge F. Ken nan w swojej g!o "nej

ksi'$ ce: The Ma rqu is de Cu sti ne and his „Rus sia of 1839” (1971).100 Cyt. za Opo zy cja wo bec rz$ dów ko mu ni stycz nych w Pol sce 1956–1976.

Wy bór do ku men tów, oprac. Z. Hem mer ling, M. Na dol ski, War sza wa 1991,s. 519 (list by! dru ko wa ny w „Kul tu rze” 1976 nr 4 oraz „Anek sie” 1976nr 11).

101 C. Mi !osz, Od po wie dzi..., dz. cyt., s. 148.102 Zob. C. Mi !osz / K. A. Je le% ski, Ko re spon den cja. Red. Bar ba ra To ru% -

czyk, oprac. Ra do s!aw Ro ma niuk, War sza wa, Ze szy ty Li te rac kie, 2011.


51


103 W la tach 1922–35 Jan Ku cha rzew ski opu bli ko wa! sie dem to mów swo-je go dzie !a, po my "la ne go ja ko wiel kie stu dium o ge ne zie bol sze wi zmu i sys -te mu so wiec kie go. Ca !o"( pla no wa! na 10 to mów. W 1948 au tor (na emi gra -cji w Ame ry ce) og!o si! prze k!ad an giel ski naj wa$ niej szych frag men tów: TheOri gins of Mo dern Rus sia. Mi !osz ne ga tyw nie oce nia! ten wy bór; Gie droyc,mniej sta now czy w kry ty ce, na rze ka!, i$ ten den cyj na se lek cja frag men tów ob -ni $y !a po znaw cz' war to"( ksi'$ ki.

104 List Gie droy cia do Mi !o sza z 2 III 1975.105 Mi !osz do Gie droy cia o Ku cha rzew skim i Opa li% skim — list z 9 XII

1975, dz. cyt. (Woj ciech Kar pi% ski pod pseud. Ka zi mierz Opa li% ski og!o si!w „Kul tu rze” 1974 nr 12, s. 9–23, esej O du chu bez pra wia. Ar ty ku! sta no wi!pró b& no we go od czy ta nia Ja na Ku cha rzew skie go, Od ca ra tu bia %e go do czer wo -ne go).

106 „Wie chi” — al ma nach in te lek tu ali stów ro syj skich wy da wa ny pod re -dak cj' Mi ko !a ja Bier dia je wa, stwo rzo ny ja ko fo rum kry ty ki in te li gen cjirosyj skiej i dys ku sji wo kó! re wo lu cji ro syj skiej 1905 ro ku. „Iz pod g!yb”— tom wy da ny w 1974, na wi' zu j' cy do tra dy cji zna czo nej historycznymiwy da niami almanachów „Wiechi” (1909) oraz „Iz pod g!yb” (1918). Au to ra -mi by li: Alek san der So! $e ni cyn, Igor Sza fa re wicz (ma te ma tyk, cz!o nek ko re -spon dent Aka de mii Na uk ZSRR i dzia !acz Ko mi te tu Obro ny Praw Cz!o wie ka,Me lik Au gur skij, cy ber ne tyk, Jew ge nij Ba ra ba now, histo ryk sztu ki, oraz W!a -di mir Bo ry sow, hi sto ryk. Tom re asu mo wa! lo sy pa% stwa so wiec kie go.W „Kul tu rze” 1975 nr 1–2, s. 214–219 uka za !o si& omó wie nie Ada ma Krucz -ka (Hel le ra). Dzie !o Wa c!a wa Ma chaj skie go (pi sa rza po li tycz ne go, wy zna j' -ce go idee anar chi stycz ne) zro bi !o na Mi !o szu wiel kie wra $e nie, o czym pisa!do Gie droy cia. Wy da na w 1905 ksi'$ ka Umstven nyj ro bo czij [Ro bot nik umy -s!o wy] nie zo sta !a prze !o $o na na j& zyk pol ski. Ma chaj ski g!o si! w niej, i$ in -te li gen cja nie jest war stw' s!u $eb n' wo bec spo !e cze% stwa, ale osob n' kla s'spo !ecz n'.

107 Zob. mo je re flek sje po "wi& co ne pró bie no we go od czy ta nia Ku cha rzew -skie go (M. Kor nat, Bol sze wizm — to ta li ta ryzm — re wo lu cja — Ro sja. Po cz$t kiso wie to lo gii i stu diów nad sys te ma mi to ta li tar ny mi w Pol sce (1918–1939), t. I,Kra ków 2003, s. 294–320. Na Za cho dzie za twór c& „teo rii kon ty nu acji”ucho dzi Ri chard Pi pes, a sta no wi sko to za j'! w ksi'$ ce: Rus sia Un der Old Re -gi me wy da nej w 1974 (prze k!ad pol ski: Ro sja ca rów, t!um. J. Brat kie wicz,wst&p i oprac. P. P. Wie czor kie wicz, War sza wa 1990).

108 C. Mi !osz, Od po wie dzi..., dz. cyt., s. 147. 109 Tam $e, s. 148.110 Pary$, Instytut Literacki, 1970, przek!. sy gno wa ny A. Z. [Andrzej

Zab!udowski].111 Mo wa o to mie po "wi& co nym ro dze niu si& opo zy cji w Zwi'z ku So wiec -

kim i PRL: G%o sy stam t$d. ZSSR i PRL (Od opo zy cji do re wo lu cji), Pa ry$ 1970,„Bi blio te ka Kul tu ry”, t. 197.

112 C. Mi !osz, Abe ca d%o, Kra ków 2001 (Dzie %a ze bra ne), s. 29–30.


52


113 Wst&p We re szyc kie go do ksi'$ ki Mar ci na Kró la i Woj cie cha Kar pi% skie -go, Od Moch nac kie go do Pi% sud skie go. Syl wet ki po li tycz ne XIX wie ku, War sza wa1997, s. 7 (opu bli ko wa ne w 1974 pt. Syl wet ki po li tycz ne XIX wie ku).

114 Abe ca d%o, dz. cyt., s. 33.115 Tam $e, s. 30. „Je rzy Gie droyc wy da wa! mi si& znacz nie bar dziej pew ny,

ja ko $e po wo !y wa! si& na ko niec im pe riów bry tyj skie go i fran cu skie go, alei on nie sta wia! $ad ne go ter mi nu”. W tej spra wie mo je roz wa $a nia: Czy Je rzyGie droyc prze wi dzia% upa dek ZSRR? w: Wo kó% idei Je rze go Gie droy cia. W dzie -si$ t$ rocz ni c" odej &cia Re dak to ra i w dzie si$ t$ rocz ni c" usta no wie nia Na gro dyje go imie nia, red. I. Hof man, Lu blin 2011, s. 85–108.

116 Abe ca d%o, dz. cyt., s. 30.117 Tam $e, s. 31. 118 C. Mi !osz, O kon flik cie pol sko -l ite wskim, „Kul tu ra” 1989 nr 5, s. 3.119 Pó* niej szy pro fe sor w Oks for dzie i au tor Dwóch kon cep cji wol no &ci, Isa -

iah Ber lin — okre "lo ny nie co iro nicz nie ja ko „Ro sja nin”, uro dzi! si& w Ry dze1909, ja ko pod da ny im pe rium ro syj skie go.

120 Po eta wspo mnia! o tym w Ro dzin nej Eu ro pie, dz. cyt., s. 152.121 C. Mi !osz, Od po wie dzi..., dz. cyt., s. 147. 122 C. Mi !osz, Abe ca d%o, dz. cyt., s. 113. 123 Tam $e, s. 272.124 C. Mi !osz, Rym kie wicz, za &cia nek i &wiat (roz mo wa z Te re s' Wa las),

„De ka da Li te rac ka” 1994 nr 14–15. Wy wiad po "wi& co ny by! od czy ty wa niuMic kie wi cza przez Ja ro s!a wa Mar ka Rym kie wi cza.

125 Ro dzin na Eu ro pa, dz. cyt., s. 142. 126 Tam $e, s. 135.127 Wi& cej o tym w to mie: C. Mi !osz / T. Venc lo va, (ksi'$ ka w opra co wa -

niu, Ze szy ty Li te rac kie, 2011).



I. REMINISCENCJE

...Ki jów to by% ostat ni kr$g dan tej ski. Te go [ko mu ni zmuso wiec kie go] trze ba si" do tkn$#, aby zro zu mie# ten wstr"t bezgra nic, ten smu tek zim ne go, owa dzie go pie k%a, smu tek ludz -kie go od st"p stwa. [...] Dla te go te! nie mo g" wy krze sa# li to &cidla na szych do mo wych wiel bi cie li [ZSRR, ko mu ni zmu].I dal szy ci$g eu ro pej skiej tra ge dii b" dzie strasz li wy.Cze s!aw Mi !osz do Ja ro s!a wa Iwasz kie wi cza, 28 V 1940


...by %em w Ro sji i gdy ko mu ni sta roz ta cza przede mn$swo j$ !e la zn$ lo gi k", wzru szam ra mio na mi, bo bar dziejwie rz" swo im oczom ni! je go ra cjom.Cze s!aw Mi !osz do Je rze go An drze jew skie go, 22 VIII 1942

...Mark sizm ape lu je do szla chet nych od ru chów w cz%o wie -ku i st$d je go si %a przy ci$ ga nia. Nie mo! na za ko mu ni ko wa#praw dy o nim ko mu&, kto nie wi dzia% go w ak cji. Nie mniejje go pro dukt, biu ro kra tycz no -total ita rne pa' stwo, mo no po li -zu j$ ce wszel k$ po li tycz n$ i go spo dar cz$ w%a dz", zo sta %o pro -ro czo opi sa ne przez au to ra ro dem z Pra gi, Fran za Kaf k".

Cze s!aw Mi !osz, O na szej Eu ro pie, 1986


II. CIENIE IMPERIUM WSCHODNIEGO

W erze antykolonializmu, w tej samej chwili kiedy rozpa-da%y si" imperia brytyjskie i francuskie, niepodleg%e pa'stwapo%owy Europy zosta%y zamienione w kolonialne satrapiekontrolowane z zewn$trz. Podstawowym faktem s$ graniceimperium i garnizony jego armii...

Czes!aw Mi!osz, 1986

...bycie Polakiem to znaczy !ycie w cieniu Imperium.Czes!aw Mi!osz, 1994

Podczas gdy inteligencja polska piel"gnowa%a swoje rany,tak !eby si" nie zabli(ni%y, my&l o sile potrzebnej pa'stwu nieopuszcza%a umys%ów rosyjskich.



III. UMYS# W NIEWOLI KONIECZNO)CI HISTORYCZNEJ

Gdyby nawet [w XX stuleciu] historia okazywa%a si"pot"!niejsza ni! umys% i wola, wewn"trzny protest przeciwkozgodzie na bezsilno&# nie mo!e nas zwodzi#.


Czym jest to monstrum, Historyczna Konieczno&#, któremoim wspó%czesnym podci"%o %ydki strachem? [...] Bywaj$monstra, których nikt nie pokona, &cieraj$c si" z nimi okow oko. Nale!y oderwa# wzrok od ich spojrzenia i wnikn$#w siebie...


Min"%y te czasy, kiedy mo!na by%o dyskutowa# o aberra-cjach doktryny, bo przecie nie ma !adnej.

Czes!aw Mi!osz do Jerzego Giedroycia, 29 IV 1968


IV. INNA ROSJA

Chcia%bym jedno: by# cz%owiekiem. [...] [To] wi"cej, ni! by#komunist$ czy rasist$, czy liberalnym demokrat$. [...] zmie-rzy# t$ miar$ pr$dy my&li i dzie%a sztuki...


A tam, gdzie wchodzi w gr" pisarstwo, wszystko zaczynawygl$da# inaczej.


JOSIF BRODSKI: Literatura rosyjska da%a swojemu naro-dowi w tym stuleciu oko%o sze&ciu czy siedmiu absolutniecudownych poetów. I w kraju, w którym tak silnie upada auto-rytet pa'stwa, autorytet Ko&cio%a, autorytet my&li filozoficz-nej, poetom przypada rola przekazania najwy!szego poten-cja%u ludzkiego. [...] To znaczy, !e w pewnym sensie, maj$ oko%osiedmiu &wi"tych. [...] je&liby sobie wyobrazi#, panieCzes%awie, !e nigdy nie opu&ci% pan Uralu, z kim by si" pannajbardziej uto!samia%?

CZES+AW MI+OSZ: Powiedzia%bym, !e z Mandel szta mem.Ale nie dlatego, !e istnieje legenda, mit Mandelsztama, któryjest moim zdaniem nieco fa%szywy, bo Mandelsztam przeszed%ró!ne fazy [...] i ja nie podtrzymuj" tych legend, w których robisi" z niego &wi"tego, &wi"tego wolno&ci. By%bym Mandel szta -mem z powodu metalicznego d(wi"ku niektórych jego wersów.

1989


...my&la%em o tym, jak wzgl"dnie ma%o z rzeczywisto&cinaszego stulecia uchwycone zosta%o w s%owach. Wi"c dla mnieprawdziw$ miar$ dzie% literackich jest obecno&# obiektywnejrzeczywisto&ci w wierszach i powie&ciach.



SZKICE O OSIPIE MANDELSZTAMIE:

„Na ro dy ro bi' z nas, po etów, u$y tek”

[...] Man delsz tam w 1945 ro ku ju$ nie $y!. Przy k!ad po ety za -j& te go fa na tycz nie go spo dar stwem ro syj skiej po ezji. Wie le wier -szy Man delsz ta ma o je go po przed ni kach, za s!u $o nych, to ru j' -cych dro gi. Tu dzie$ je go pa trio tyzm im pe rial ny si& ga j' cy da lejni$ Ro sja. „Wte dy kie dy dzie ci ca !e go "wia ta b& d' uczy( si& poro syj sku”. Na pi sa! to w jed nym ze swo ich ese jów. I czy$ w 1914ro ku nie obu rza li go strie% ki, czy li le gio ni "ci Pi! sud skie go, z ichg!u pi' ide' ode rwa nia Pol ski od Ro sji, a$ wiersz te mu po "wi& ci!?

Na ro dy ro bi' z nas, po etów, u$y tek. Na wet po tym, kie dy nasza bi j' al bo ska $' na wy gna nie. Ale ja ka ró$ ni ca po mi& dzy po et'ma !e go j& zy ka i ma !e go na ro du, pol skim, i po et' ro syj skim! Como g!em, co mo g&, co b& d& móg!? [...]

[4 XI 1987]

273


Po eta i pa% stwo. Dla cze go na pi sa !em „Ko men tarz

do «Ody do Sta li na» Osi pa Man delsz ta ma”

Nie ma ra dy, po sta ram si& wy t!u ma czy(, dla cze go mój Ko men -tarz do „Ody do Sta li na” Osi pa Man delsz ta ma (tak brzmi pier -wot ny ty tu!) na pi sa !em. Za czn& od te go, $e w li te ra tu rze ro syj -skiej mam swo ich ulu bio nych po etów, a jed nym z nich jestMan delsz tam, i ulu bio nych po wie "cio pi sa rzy, w"ród któ rych naj -bar dziej fa scy nu je mnie Do sto jew ski. Dla te go te$ wy k!a da !emDo sto jew skie go w Ame ry ce, przed sta wia j'c go ja ko klu czo w'po sta( my "li eu ro pej skiej, na rów ni z Fry de ry kiem Nie tz schem.Wiel ko "ci Do sto jew skie go nie umniej sza !y w mo ich oczach je gooczy wi ste szo wi ni stycz ne sza le% stwa, któ re da si& uspra wie dli -wi( je go mi !o "ci' do Ro sji i tro sk' o jej przy sz!o"(. Ale zaj mo wa(si& au to rem Bie sów, to zna czy zaj mo wa( si& hi sto ri' in te li gen cjiro syj skiej, któ rej by! nie zrów na nym kro ni ka rzem. I zda je si&,$e, po pro stu przy mu szo ny mo j' spe cjal no "ci' sla wi sty, zdo by !emw tym za kre sie spo r'wie dz&, z któ rej ko rzy sta !em w mo ich ese jach.

Ma my k!o pot z ro syj skim me sja ni zmem i szo wi ni zmem Do sto -jew skie go, ale prze cie$ ma my nie mniej szy k!o pot z blu* nier -czym na cjo na li zmem i to wia%sz czy zn' Mic kie wi cza, któ re trze -ba przy j'( ja ko uwi k!a nie ge nial ne go po ety w oko licz no "cimiej sca i cza su. A ten spa dek po nim nie ogra ni cza si& by naj -mniej do ery ro man ty zmu, jest z na mi przez ca !y wiek XX i niepo zby li "my si& jesz cze ci& $a ru te go dzie dzic twa, mi mo $e w ro ku1918 po eta Jan Le cho% wo !a!: „A wio sn' nie chaj wio sn&, nie Pol -sk& zo ba cz&”. Prze cie wej "cie Wi tol da Gom bro wi cza do ka no nupol skiej li te ra tu ry od by wa si& obec nie pod zna kiem je go kam pa -

284


nii o wy zwo le nie Po la ka z Pol ski, czy li o wy pra co wa nie no we go,mniej kur czo we go, zwi'z ku jed nost ki z na ro do w' wspól no t'.Mo$ na rzec, $e my"l pol ska mio ta si& dzi siaj po mi& dzy dwo mabie gu na mi. Na jed nym jest Wi dze nie ksi& dza Pio tra z Dzia dów,któ re, nie wa ham si& twier dzi(, nas za wsty dza, na dru gim Gom -bro wi cza Trans atlan tyk z prze mo w' de zer te ra zwró co n' do pa -trio tów, któ ra nas od py cha i prze ra $a: „A p!y% cie$ wy, p!y% cie$Ro da cy do Na ro du swe go! P!y% cie$ wy do Na ro du wa sze go "wi& -te go chy ba Prze kl& te go! P!y% cie$ do Stwo ra te go "w. Ciem ne go,co od wie ków zdy cha, a zdech n'( nie mo $e! P!y% cie$ do Cu da kawa sze go "w., od Na tu ry ca !ej prze kl& te go, co wci'$ si& ro dzi,a prze cie$ wci'$ Nie uro dzo ny! P!y% cie$, p!y% cie$, $e by wam ani+y(, ani Zdech n'( nie po zwa la!, a na za wsze was mi& dzy By temi Nie by tem trzy ma!. P!y% cie$ do )la ma za ry wa szej "w., $e by wasona da li "li ma czy !a! [...] — P!y% cie$ do Sza le% ca, Wa ria ta wa sze -go "w., ach chy ba prze kl& te go, $e by on was sko ka mi, sza !a miswo imi M& czy!, Dr& czy!, was krwi' za le wa!, was Ry kiem swo imry cza!, wy ry ki wa!, was M& k' za m& cza!, dzie ci wa sze, $o ny, na)mier(, na Sko na nie sam ko na j'c w ko na niu swo im Sza !u swo -je go was Sza la!, Roz sza la!!”.

Nie mo$ na chy ba pój"( da lej w od rzu ca niu ca !e go dzie dzic twaLa Po lo gne mar ty re, któ ra przez swo je cier pie nia co raz to chceblu* nier czo po da wa( si& za Chry stu sa na ro dów i po ka zu j'c swo -je ra ny, szan ta $u je swo ich sy nów, wzy wa j'c ich do naj wy$ szychofiar. Ale je $e li zdo by wa my si& dzi siaj na tak okrut n' praw d&o so bie, to dla cze go nie wol no by nam by !o mó wi( praw dyo Rosja nach, o in nym ich dzie dzic twie i in nym ob ci' $e niu,widocz nym u Do sto jew skie go, ale przy bie ra j' cym tyl ko nie coinny kszta!t w na szym stu le ciu?

Po dzi wia( mo$ na u Ro sjan ich in stynkt pa% stwo wy. Jest to do -k!ad ne prze ci wie% stwo pol skie go po ci' gu do anar chii i nie malin stynk tow ne go zwra ca nia si& prze ciw ko wszel kiej w!a dzy. Sto -su nek do pa% stwa jest klu czo wym pro ble mem in te li gen cji ro syj -skiej w XIX wie ku i tym sa mym ro syj skiej li te ra tu ry. Gdy by de -ka bry "ci zdo by li w!a dz&, w dba !o "ci o utrzy ma nie im pe rium, jakmo$ na wnio sko wa( z pew nych ich wy po wie dzi, prze wy$ szy li byza pew ne ca rów.

Po eta i pa'stwo

285


An ty za chod nie wier sze Pusz ki na by !y obro n' pa% stwa prze -ciw ko za ku som za gra ni cy. Tak $e Do sto jew ski my "la! w ka te go -riach im pe rium, któ re go po wo !a niem by !o nie tyl ko rz' dzi(Litw', Bia !o ru si', Ukra in', Pol sk' i Fin lan di', ale roz sze rzy(swo j' w!a dz& do Kon stan ty no po la. Pod czas gdy in te li gen cja pol -ska pie l& gno wa !a swo je ra ny, tak $e by si& nie za bli* ni !y, my"lo si le po trzeb nej pa% stwu nie opusz cza !a umy s!ów ro syj skich.

Pa mi& ta j'c o tym wszyst kim, na pi sa !em ko men tarz do odyMan delsz ta ma. Bez naj mniej szych za mia rów lu stra cyj nych— ca! ko wi cie po za ka te go ri' „po wi nien by!— nie po wi nien by!”.Je $e li by !em prze ciw ny po ra chun kom z pi sa rza mi w Pol sce,bo nie czu j& si& po wo !a ny do ro li s& dzie go, tym bar dziej niemóg! bym te go ro bi( w za sto so wa niu do Ro sji. Cho dzi !o mi nieo „s!a bo"(” Man delsz ta ma, ale o to, czym dla ro syj skie go po etyby !o pa% stwo. Prze cie $a den po eta nie $y je w ja kiej" abs trak cyj -nej prze strze ni, bo od dy cha tym sa mym po wie trzem, co ca !e spo -!e cze% stwo. A Ro sja lat trzydziestych $y !a bu do wa niem so cja li -zmu i bez gra nicz nym opty mi zmem oraz kul tem Sta li na, mi momi lio nów ludz kich ist nie% gi n' cych w !a grach. Twier dzi( dzi siaj,$e $ad ne go kul tu Sta li na nie by !o, $e po eci pi sa li do nie go odywy !'cz nie ze stra chu, to to sa mo, co utrzy my wa(, $e w Niem -czech nie by !o wy znaw ców Hi tle ra. Przed re wo lu cyj na in te li gen cja,do któ rej na le $a! Man delsz tam, mo g!a mie( do re wo lu cji stosu -nek am bi wa lent ny, ale sta ra !a si& do sto so wa( i nie ma !e znacze -nie mia! fakt, $e Sta lin re pre zen to wa! pa% stwo. Nikt nie zaprze -czy, $e dba! o je go po t& g& — i osta tecz nie mia! wy gra( wojn&.

Man delsz ta ma nie mo$ na uwa $a( za prze ciw ni ka ko mu ni zmu,bo zdo by cie si& na ta ki "wia do my sprze ciw by !o nie tyl ko po nadje go si !y, rów nie$ po nad si !y ca !e go li te rac kie go "ro do wi ska, któ -re $y !o wspó! udzia !em w wiel kim zbio ro wym dzie le. Sta li nizm,ja ko szcze gól ne sprz& $e nie opty mi stycz nej dok try ny i ter ro ru,na praw d& ist nia! i pró by do wo dze nia, $e go nie by !o, $e by !a tyl -ko wszech moc ty ra na, nie mo g' si& uda(. Man delsz tam na pi sa!swo j' od&, ma j'c na dzie j&, $e zmi !u je si& nad nim w!ad ca, gdy byjed nak to tyl ko nim po wo do wa !o, zna czy !o by to, $e po win ni "mymie( zro zu mie nie dla je go stra chu, i na tym rzecz by si& ko% czy -!a. Jed nak pre sja, ja kiej ule ga!, by !a te$ in ne go rz& du.


286


+a !o wa! sa ty rycz ne go wier sza, któ ry spo wo do wa! je go nie !a -sk&, po nie wa$ to go wy !' cza !o spo "ród ko le gów i przy ja ció!.„Pro klia tyj szow, nie lie pa ja za tie ja, nas roz %u czi li” — pi sa! w Wo -ro ne $u (mój tekst ory gi nal ny za wie ra ro syj skie cy ta ty, w ga ze to -wej wer sji usu ni& te). Je go oda jest przy k!a dem mi strzow skie gorze mio s!a i mo $e by( przy k!a dem „wy so kie go sty lu” — twier dziame ry ka% ski sla wi sta, któ re go w ko men ta rzu za cy to wa !em.Ta po chwa !a za pew ne jest uza sad nio na, nie wspó! mier no"( jed-nak "rod ków i wy chwa la ne go obiek tu spo wo do wa !a u mnie od -ruch wstr& tu, któ re go nie my "l& ukry wa(. Mój ko men tarz jed nakraczej bro ni Man delsz ta ma, ni$ go oskar $a, bo w!' cza je go tra ge -di& w dzie je to ta li zmów XX wie ku, któ re sto so wa !y wo bec cz!o -wie ka "rod ki po t&$ niej sze ni$ sam po li cyj ny ter ror. I ta oda nieprze szka dza mi uwiel bia( in nych wier szy Man delsz ta ma. Zwy -ci& stwo je go po ezji jest do sta tecz nie trwa !e, $e by po zwo li( namza po mnie( o b!& dach. Ta chwi la, kie dy na wpó! ob!' ka ny, re cy to -wa! swo je wier sze wspó! wi&* nio m-u rkom w !a grze — sta no wiju$ cz&"( mi tu o naj wy$ szej wol no "ci po ety, w po rów na niuz któ r' ni czym jest s!a wa i moc dyk ta to rów.

[7 VIII 1996]

Po eta i pa'stwo


Wszystko zale!y od cz%owieka i od jego wewn"trznegozdrowia.

Czes!aw Mi!osz do Josifa Brodskiego przyby!ego do USA, list z 12 VII 1972

...przyja(' z Brodskim bardzo mnie cieszy, jest ona dlamnie bardzo wa!na, podobnie jak przyja(' z litewskimpoet$ Tomasem Venclov$. My, trzej poeci, zrobili&mywi"cej ni! politycy, bo zbudowali&my przyja(' mi"dzynaszymi narodami.


I on, i jego petersburscy przyjaciele zachowywali si"tak, jak rosyjskiej literaturze doradza% Aleksander Wat,!ycz$c jej, !eby „oderwa%a si" od nieprzyjaciela”. Niechcieli by# ani sowieccy, ani antysowieccy, chcieli by#asowieccy.


Uwa!am, !e niezale!nie od tego, jak uk%adaj$ si" sto-sunki mi"dzy Rosj$ a Polsk$, nasze pa'stwa, tj. pa'stwopoetyckie Brodskiego i moje pa'stwo, by%y w dobrych sto-sunkach.



ZAMIAST ZAKO.CZENIA

Polska i Rosja pod$!a%y ró!nymi drogami. Ale jest te! co&wspólnego: i wy, i my stoimy wobec Europy Zachodniej, jeste-&my sobie bliscy, a Europa Zachodnia to co& innego. To oczy-wi&cie paradoksalne, bo Polska, rzec mo!na, patrz$c z waszejstrony, jest krajem zachodnim, ale patrz$c z Zachodu, Polskawraz z Rosj$ to Europa Wschodnia.



Nota wydawcy

Wy po wie dzi Cze s!a wa Mi !o sza o Ro sji zo sta !y po raz pierw szy ze bra new osob nej pu bli ka cji: Ro sja. Wi dze nia trans oce anicz ne. Tom I: Do sto jew -ski — nasz wspó% cze sny, tom II: Mo sty na po wietrz ne.

Ni niej szy tom II obej mu je wy po wie dzi Mi !o sza z lat 1936 –2004 na te -mat Ro sji XX wie ku, w!a "ci wej jej po li ty ki, men tal no "ci i li te ra tu ry, za -war te w ksi'$ kach ese istycz nych, wier szach, pra sie przed wo jen nej, emi -gra cyj nej („Kul tu ra”, „Aneks”, „Ze szy ty Li te rac kie”), za gra nicz neji pod ziem nej lat osiem dzie si' tych. Do ksi'$ ki w!' czy li "my tak$e szki ceoku pa cyj ne i li sty.

Pro po zy cja wy daw ni cza na le $a !a do Mo ni ki Wój ciak. Przed sta wio nywy bór tek stów roz bu do wa !a, u!o $y !a w dwa to my i opra co wa !a Bar ba raTo ru% czyk. Wst&p do to mu I na pi sa !a Cla re Ca va nagh, znaw czy ni ame-ry ka% skie go i pol skie go dzie !a Cze s!a wa Mi !o sza oraz li te ra tu ry ro syj -skiej; do ni niej sze go to mu II — Ma rek Kor nat, hi sto ryk dyplomacjii my"li po li tycz nej XIX i XX wie ku, autor prac po"wi&conych polskiejsowietologii.

Przy pi sy w tek "cie, o ile nie za zna czo no ina czej, po cho dz' od au to ra.Ob ja "nie nia i no ty bi blio gra ficz ne za miesz czo ne na ko% cu ksi'$ ki opra -co wa! Mi ko !aj No wak -Ro go zi% ski. Uzu pe! ni! je Ro bert Pa pie ski, któ rydo po móg! w usta le niu ko lej nych wer sji Ko men ta rza do „Ody do Sta li na”Osi pa Man delsz ta ma, opra co wa! ko men tarz do te go szki cu i prze t!u ma -czy! wiersz Jo si fa Brod skie go Na nie pod le g%o&# Ukra iny (s. 417).

Za sto so wa li "my te sa me za sa dy edy tor skie co w to mie I. Pod ka$ d' wy -po wie dzi' umiesz cza my da t& jej po wsta nia. U!a twia to ana li z& po gl' dówMi !o sza, nie kie dy zmie nia j' cych si& w cza sie, a tak $e uzmy s!a wia, jakbacz n' uwa g& po eta zwra ca! na s' sia du j' ce z Pol sk' mo car stwo i je golite ra tu r&. Tam gdzie by !o to ko niecz ne uwspó! cze "ni li "my pi sow ni&i inter punk cj&. Ujed no li ci li "my pi sow ni& nazw w!a snych. Frag men ty tek -stów Mi !o sza opa trzy li "my ty tu !a mi po cho dz' cy mi od wy daw cy, co od no -to wa no w no cie bi blio gra ficz nej. Po czy nio ne skró ty za zna czo no. Mil cz' -co po pra wio no oczy wi ste b!& dy.

Ire na Gru dzi% ska -Gross ze chce przy j'( s!o wa wdzi&cz no "ci za zgo d&na prze druk opra co wa nych i prze t!u ma czo nych przez ni' li stów oraz roz -mo wy Cze s!a wa Mi !o sza i Jo si fa Brod skie go, Wa len ty na Po !u chi -na — za zgo d& na prze druk roz mo wy z Cze s!a wem Mi !o szem. Woj ciech

433


Kar pi% ski, Alek san der Schen ker i To mas Venc lo va s!u $y li ra d' i po mo c'.Wy daw ca sk!a da po dzi& ko wa nia t!u ma czom: Sta ni s!a wo wi Ba ra% cza ko -wi, Mag dzie Hey del, Ewie Kra si% skiej, Ka ta rzy nie Krzy $ew skiej, Ma ry -nie Ochab, Agniesz ce Po koj skiej, Agniesz ce Wój cik. Ich prze k!a dy ese jówMi !o sza po wsta !ych dla pu bli ka cji ame ry ka% skich i ro syj skiej wy ko rzy -sta no w to mie; wi&k szo"ci z nich do ko na no spe cjal nie na u$y tek wy daw -cy „Ze szy tów Li te rac kich” i ni niej szej edy cji. Wszyst kie tek sty przy ta -cza my we d!ug ich pier wo dru ków lub z Dzie% ze bra nych Cze s!a wa Mi !o sza(Znak, WL); li sty dru ku je my we d!ug ma szy no pi sów po wsta !ych dla ichwy daw cy lub z ory gi na !ów, co za zna czo no w no cie bi blio gra ficz nej.

Wy ra zy wdzi&cz no "ci kie ru je my do Ja nu sza Drze wuc kie go i Mar ka +a -kow skie go z wy daw nic twa Czy tel nik oraz Woj cie cha Si ko ry, dy rek to raIn sty tu tu Li te rac kie go w Ma isons -Laf fit te za zgo d& na prze druk frag men -tów li stów Cze s!a wa Mi !o sza do Je rze go Gie droy cia z lat 1972–96 oraz li -stu Je rze go Gie droy cia do Cze s!a wa Mi !o sza z ro ku 1981. Za udo st&p nie -nie nam wgl' du w t& ko re spon den cj&, w du $ej cz& "ci do ty cz' cej Ro sji,dzi& ku je my Mar ko wi Kor na to wi, któ ry przy go to wa! li sty do dru ku(C. Mi !osz / J. Gie droyc Li sty; t. I–II, tom III w opra co wa niu) i Mag da le -nie Gro chow skiej oraz Be inec ke Ra re Bo ok and Ma nu script Li bra ry,Yale Uni ver si ty, za prze ka za nie li stu Cze s!a wa Mi !o sza do Mi cha i!a Gor -ba czo wa. Tam $e od na le* li "my r& ko pis li stu, w któ rym Mi !osz po le caJosifa Brod skie go do za szczyt ne go sty pen dium twór cze go przy dzie la ne gow Sta nach Zjed no czo nych przez Fun da cj& MacArthura, oraz wza jem n'ko re spon den cj& Mi !osz / Brod ski i Mi !osz / An drze jew ski.

Po moc ma te rial na In sty tu tu Ksi'$ ki i Fun da cji BRE Ban ku po zwo li !apo kry( kosz ty tej pu bli ka cji.

Wy daw ca dzi& ku je An tho ny’emu Mi !o szo wi za oka za ne za ufa niei udzie le nie zgo dy na druk. Wie lo krot nie spo tka li "my si& ze zro zu mie -niem i po mo c' Agniesz ki Ko si% skiej, wier nej se kre tar ki Cze s!a wa Mi !o -sza, opie ku j' cej si& obec nie pra wa mi au tor ski mi do je go utwo rów.



Spis rze czy

Wst&p: Marek Kornat, Czes!awa Mi!osza spotkania z Rosj' / 5

I. ReminiscencjeRok 1911 / 57Rok 1913 / 59Rok 1916 / 64Rok 1917 / 66Rok 1918 / 68Lata dwudzieste / 69Rok 1939 / 71Rok 1940. Koniec Litwy / 74Rok 1945 / 76Lata 1939–1945 / 79

II. Cienie Imperium WschodniegoLegenda / 83Stolica / 85Rany pami&ci / 90Rachuby pokonanych / 98O podboju / 101Józefa Mackiewicza epos ko%ca wielonarodowej

republiki / 108Inna rachuba si!, czyli dyktat geopolityki: wybór

Ksawerego Pruszy%skiego / 112O naszej Europie / 117Przypis po latach / 129Wiek Alberta Einsteina / 132Temat tabu / 135Nostalgia za Imperium. List do Jerzego Giedroycia / 138Epitafium / 139

III. Umys# w niewoli Konieczno"ci HistorycznejList do obro%ców kul tu ry / 143List do Jerzego Andrzejewskiego / 150Rok 1945 / 155Duch Dziejów / 156Poezja niemo$liwa. List do Józefa Wittlina / 158Wobec Konieczno"ci Historycznej / 161


Ketman / 163Dylematy roku 1945 / 168Nie / 171Odpowied* / 184Na "mier( Tadeusza Borowskiego / 187Literatura „fali historycznej” / 188Geneza wiary w Konieczno"( Historyczn' / 191

IV. Inna RosjaGranice sztuki / 197Prze$ycie wojenne / 200O antologii „We w!asnych oczach” / 210Szkice o Andrieju Siniawskim:

Wst&p do ksi'$ki Abrama Terca / 217Sprawa Terca / 226

Szkice o Borysie Pasternaku:Komentarz do komentarzy o Nagrodzie Nobla / 231Pogodne pejza$e / 242Trze*we spojrzenie na Pasternaka / 246

O So!$enicynie. Pytania / 263Szkice o Osipie Mandelsztamie:

„Na ro dy ro bi' z nas, po etów, u$y tek” / 273Komentarz do „Ody do Stalina” Osipa Mandelsztama / 274Po eta i pa%stwo. Dla cze go na pi sa !em „Ko men tarz

do «Ody do Sta li na» Osi pa Man delsz ta ma” / 284Spory przyrodników i uj&cie Mandelsztama / 288

Amalrik / 292Donkiszoteria po polsku / 296O wspó!czesnej literaturze rosyjskiej i Zachodzie / 305

V. Mosty napowietrzne, czyli o Josifie BrodskimCzes!aw Mi!osz, Listy do Jerzego Giedroycia / 313Irena Grudzi%ska-Gross, Od wydawcy listów / 319Czes!aw Mi!osz, Listy do Josifa Brodskiego / 321Czes!aw Mi!osz, List polecaj'cy / 327Czes!aw Mi!osz, Szkice o Josifie Brodskim:

Walka o oddech / 328Wst&p do ksi'$ki „82 wiersze i poematy” / 340My"l'c o Brodskim — kilka uwag / 351Straci!em przyjaciela. Wspomnienie / 355Noty o Brodskim / 357


Josif Brodski / Czes!aw Mi!osz, Rozmowa / 367Czes!aw Mi!osz / Walentyna Po!uchina, Wywiad / 387Czes!aw Mi!osz, Dwa listy:

Do Michai!a Gorbaczowa / 400Poeci dla Litwy / 402

Zamiast zako!czeniaCzes!aw Mi!osz, Wypowied* dla rosyjskiego „Kontynentu” / 405Jerzy Giedroyc, List do Czes!awa Mi!osza / 413

Bibliografia, obja"nienia / 415Nota wydawcy / 433

Czes!aw Mi!osz, Wiersze wykorzystane w ksi'$ce:Rok 1911 / 57Le Transsibérien (fragm.) / 59Za Uralem / 60Trytony (1913–1923) (fragm.) / 62Trwoga — sen (1918) (fragm.) / 68Wyk!ad III / 79Legenda (fragm.) / 83Stolica (fragm.) / 85Epitafium / 139Rok 1945 / 155Duch Dziejów (fragm.) / 156Poeta / 159Na "mier( Tadeusza Borowskiego / 187Sekretarze / 399


czesław miłosz, rosja. widzenia transoceaniczne. tom ii: mosty napowietrzne

Documents