cyanmagentayellowblack gratë -...

CyanMagentaYellowBlack


për

PËRGATITUR NGA

Qendra Kosovare për Studime GjinoreKosovar Center for Gender Studies

AU

TO

R I

PO

ST

ER

ËV

E: T

AB

I AZ

IRI

Gratë

e premte • 8 mars 2019KOHA për gratë



2 • KOHA Ditore

Vlora iu dorëzua fuqisë sëdashurisë. Tinëz, në mal, rioshja shi-joi puthjen e parë. Deri atëherë nuk ikishte besuar dashurisë në shikim tëparë. Madje, vihej në siklet kur shoqete pyesnin për dashurinë e ëndrrave.Nuk u besonte as skenarëve të fil-mave me dashuri romantike. Mundo-hej t’i merrte gjërat shtruar. Nëshoqëri nuk jepej fort. Vlora ishte endrojtur për nga karakteri. Vështirët’ia çelnin zemrën edhe shoqet engushta. Ato tashmë po mbanin lek-sikone dashurie në kohën kur povërenin ndryshime më të theksuara.

Leksikoni i dashurisë

“Të kam shti në zemër/të kam mbyllme dry/çelësi më ka humbur/ti kembet aty”, kujton me qeshje Vloranjërën prej strofave të shoqeve.Vargjet ishin shkruar brenda njëzemre të kuqe në njërën prej faqevetë mbushura me dedikime të ng-jashme nga fletorja që bartej tinëzprej shoqes te shoqja. Kushedi kujt imbeti në fund. Ishin nxënëse të klasëssë tetë. Ngacmonin padjallëzishtnjëra-tjetrën.

Kosova porsa ishte çliruar. Njëkapitull i ri po niste për të gjithë.Rinia përfaqësonte forcën endryshimit. Dashuri në kohë lirie.Vlora nuk kishte menduar fort psenuk e regjistroi fare shkollën emesme. Madje, u prish me familjenpër burrin. “Ika se e doja mezemër”, kujton ajo.

Sot burri ia ka kthyer shpinën. Ajome fëmijë është kthyer te familja ebabait. Tri palët bëhen bashkë vetëmnë gjykatë. Në mes janë tre fëmijët.Nuk janë pa strehë. Ligjërisht, pashtëpi. Sikurse edhe ish-burri iVlorës. Para se procesi i ndarjes tëniste në gjykatë, ai hoqi dorë ngakrejt pasuria që asgjë të mos i ndahejVlorës dhe fëmijëve nga gjykata.Para se rasti të kalonte në gjykatë,me ndihmën e avokatëve shfrytëzoiboshllëkun ligjor. U shtir se dontekthimin e gruas dhe fëmijëve mendërmjetësim burrash. Paralelisht,ligjërisht hoqi dorë nga pasuria. Pas-taj, procesin e shkurorëzimit e kaloinë gjykatë. Vlora dhe fëmijët ia panësherrin forcës së zakonit.

“Si burrat ...”

Krejt ndryshe do të ishte jeta eVlorës dhe e fëmijëve nëse në shtetine “Europianëve të Rinj” do të mbisun-donte ligji. Kosova aspironBashkimin Europian. Jo edhe mevepra. Burrërinë ia kallxon edheBrukselit kur i dërgon delegacionburrash edhe kur flitet për liberaliz-imin e vizave që bie në sektorin e njëministrie e cila drejtohet prej një gru-aje. Burrat në postet më të lartashtetërore mblidhen nëpër oda dhezbrazin qorrazi armët prej dritarevepas pazareve të ujdisura për hiset epushtetit. Model i stërkequr për njëshoqëri patriarkale që përditë dëgjonprej gojës së tyre fjalime përdemokracinë dhe vlerat europiane.“Si burrat” merren vesh për hesapet etyre në kurriz të popullit më të varfërnë Europë. Me thirrje telefonike nëgjuhën e “Prontos” i emërojnë edhenjerëzit që vendosin në sistemin edrejtësisë. Aty përcaktohet fati igrave, si rasti i Vlorës. Fajin e ka edheshoqëria. Vlorës shteti ia ka kthyershpinën. Edhe shoqëria.

Elita politike mburret se ka një prejsistemeve më të avancuarademokratike kur vjen puna te mbro-jtja e qytetarëve pa dallim etnie, racea gjinie. Kushtetuta e Kosovës e kapërcaktuar si të barabartë rolin egrave dhe burrave në shoqëri. E kaparandaluar diskriminimin, duke esanksionuar me nene të veçanta dheme referenca të konventavendërkombëtare.

“Republika e Kosovës siguronbarazinë gjinore si vlerë themelorepër zhvillimin demokratik tëshoqërisë, mundësi të barabarta përpjesëmarrje të femrave dhe meshku-jve në jetën politike, ekonomike, so-ciale, kulturore dhe në fushat tjera tëjetës shoqërore”, thuhet në nenin 7.

“Ligjin e bën Maliqi”

Edhe Ligji për Trashëgimi e përcak-ton ndarjen e barabartë të pasurisëmes anëtarëve të familjes, pa përjash-tuar trashëgimtarët në baza gjinore,theksohet në nenin 3. Por, faktet janëkokëforta.

Të dhënat e fundit zyrtare tregojnëse vetëm 13 për qind e pronarëve tëpronave të regjistruara në Kosovë janëgra. Barazia e proklamuar bujshëm,kurrkund hiç.

Vjosa Shkodra është këshilltare spe-ciale për sundim të ligjit dhe shoqëricivile e Programit të USAID-it për tëDrejtat Pronësore. Ajo thotë se sa ipërket kuadrit ligjor në Kosovë, gratëdhe burrat janë të barabartë nëtrashëgimi.

“Problemi qëndron te fakti se ligjettona shpeshherë nuk zbatohen nëpraktikë, sepse mbizotëron mentalitetipatriarkal si normë shoqërore. Kjo efundit ndikon edhe gjatë zbatimit tëligjit. Përderisa flasim që, nëpërgjithësi, ligjet janë të mira nëKosovë, faktet në terren flasin qënumri i grave që trashëgojnë pronë nëKosovë është 13.7 për qind (bazuar nëStudimin Nacional për të DrejtatPronësore, 2019)”, thotë Shkodra,duke iu referuar të dhënave të hulum-timit më të ri të USAID-it.

Vlora po lufton e vetme kundër njësistemi të tërë në duar të burrave. “Veçkur m’ra puna jem me u marrë megjykata, e mora vesh atë shprehjen eShqipërisë: ‘Ligjin e bën Maliqi’”.

E mbështetur për muri, ajo më nukpo mendon fare për veten. E ka halline tre fëmijëve. Prapëseprapë, fajësonveten teksa kthehet pothuajse njëzetëvite prapa te ai takimi sekret në mal.Takimi i puthjes së parë. Dikur men-donte se po jetësonte ëndrrën. Tani iështë kthyer në makth. Nuk është esigurt nëse “puthja e ndaluar” i sollimë shumë gëzim a vuajtje. I ka trefëmijë, por ka mbetur pa shtëpi. Ata ijapin forcë. Por, forca e burrit mbisun-doi forcën e ligjit.

Vlora nuk i beson ligjit, sepse rrethii besoi më fort “Maliqit”. Dashuria qëpo shkonte fjollë në vitet e para, do tëmerrte përnjëherë teposhtën.

Vlora, viktima e parë. Jeta e familjes,lëmsh.

Burrave s’u ngutej

Burrave nuk është se u ngutej fort,derisa po e tjerrnin punën me çuarjene njerëzve me shpresë se miqësia dotë ruhej. Fatin e Vlorës e vajtonte

vetëm e ëma, pa fuqi vendimmarrjeje.Pas diskutimesh të gjata për ta ruajturnderin e derës së familjes së dhëndritdhe të nuses – e ndonjë argumenti semë së shumti po e pësojnë dy fëmijët– burrat nëpër tymin e duhanit në odëprenë fatin e Vlorës. Kurrkush nukçante kokën për vuajtjet që i kishte pë-suar dhe për të zezat që do të pasonin.Ajo uli kokën dhe u bë kurban i gjallëi dy fëmijëve. Të tretin (djalin e dytë)do ta lindte pas disa vitesh.

“Kurrë nuk isha kthy’ nëse e kishapasë një shpi t’vogël sa me pasë ku m’imajtë thmijën. Me lyp hise te baba?Me guxu! Me m’pas thanë baba: ‘Qeqika jem një copë oborr e po ta marojnjë shpi se me shti kryet’, isha marrëme thminë e mi e nuk i isha kthy’kurrë burrit se burri boll ma pathangër shpirtin edhe atëherë”, thotëme pezm.

Avokatja Shkodra potencon seviteve të fundit megjithatë ka nisur tëngrihet vetëdijesimi i grave për të drej-tat e tyre. “Duke u bazuar në StudiminNacional Afatmesëm për të DrejtatPronësore në Kosovë (2017), studim irealizuar në kuadër të Programit tëUSAID-it për të Drejtat Pronësore,përqindja e grave që kanë njohuri mbitë drejtat e tyre pronësore është 37 përqind. I njëjti studim në vitin 2015kishte rezultuar me vetëm 14 për qindtë grave që kanë njohuri për të drejtatpronësore. Tani, në vitin 2019, ështëpërsëritur e njëjta metodologji hulum-timi dhe numri është rritur në 53 përqind”.

Shkodra mendon se bazuar në këtotë dhëna mund të konkludohet se derinë vitin 2015 niveli i njohurisë për tëdrejta në pronë (duke përfshirë dhetrashëgiminë) ka qenë i ulët. “Por, mehapjen e këtij debati dhe duke thek-suar situatën në mënyrë të vazh-dueshme, ka ndikuar që jo vetëmgratë, por qytetarët në përgjithësi tëkenë njohuri më të mëdha rreth çësht-jeve pronësore e trashëgimore”.

Por, Vlora thotë se edhe po të pajto-hej babai, zor se do të guxonte t’indante hise pa marrë lejen evëllezërve, tashmë të ndarë. Ata ishintrashëgimtarët e vetëm të pasurisë –sipas zakonit.

Familja e ribashkuar e Vlorës u sta-bilizua dhe nuk pati probleme të thek-suara shtatë vite. Burri po punonte nësektorin privat. Megjithëse nuk embante në të njëjtën punë, familjambahej edhe me qiranë që po merrteprej dyqanit. Lagja e familjes së burrittë Vlorës ia pa hairin zgjerimit tëqytetit, pasi po shtoheshin firmat pri-vate. Djali i dytë solli i çiftit gëzim në

familje. Me ta jetonte edhe vjehrra.Vlora nuk donte të punonte meqë për-mirësimi i mirëqenies ekonomike tëfamiljes i lejonte më shumë kohë përt’u marrë me fëmijët në shkollë. “Emora lejen e kerrit dhe merresha methmi m’i çu e m’i marrë prej shkolle.Edhe vjehrra më ndihmonte me punët’shpisë”. Prej ëndrrës së saj për shkol-lim kishte hequr dorë atëherë kur ven-dosi të martohej pa nisur shkollimin emesëm.

“...ma kërsiti shuplakë” se “burrit ika gjithçka hije”

Viteve të qetësisë relative në famil-jen e Vlorës do t’u vinte fundi kurburri nisi të vonohej deri në orët evona të natës. “Bani pak pare dheshkojke nëpër kafe. Niher nuk eçelke telefonin, dikur ardhke i pitëdru dhe kur i thashë niher: ‘Je babë itre thmive e s’po t’ka hije’, ma kërsitishuplakë. Prej asaj nate, nisi m’u sh-peshtu e rrehnja”.

Ndonëse Vlora ia kishte parë sherrinKanunit në ndarjen e parë, prapë nukshihte derë më të sigurt se ajo e babait.Në njërën prej vizitave të zakonshmete familja, njoftoi babanë dhe vëllezëritse ajo dhe fëmijët nuk do të kthe-heshin më shtëpinë e tyre. Përsëri dotë mblidheshin burrat në odën plottym duhani në fshatin malor. Në fshat,gjithsecili kishte versionin e tij përshkaqet e ndarjes. Asnjërit s’i besohej.Vlora etiketohej më së shumti me pre-tendimin se “burrit i ka gjithçka hije”,sikurse thotë njëra prej shprehjeve nëpopull, që me automatizëm ia kërkongruas nënshtrimin.

Me Kanun, gruaja ”tepricë”

Dëshmi familjarësh e versione tëndryshme – të burrave afërmendsh -dëgjoheshin për orë të tëra ditë pasditësh derisa pleqnarët kolliteshinherë pas here para se ta prisnin fatine Vlorës, duke u bazuar në forcën eKanunit.

Kanuni i Lekë Dukagjinit e shehgruan si “tepricë” në shtëpi. Të drejtai jep vetëm në ditën e martesës që lid-hen me përmbushjen e zakoneve tëceremonisë së martesës. Pjesa tjetërka frymë krejtësisht negative kur vjenpuna te roli i gruas në trashëgimi,qoftë te babai, qoftë te burri. Në nyjene njëzetë të Kanunit të Lekë Duk-agjinit, “Trashgimi i grues shqyptare”,thuhet se “grueja shqyptare farëtrashëgimit s’ka te prindrja, as nëplang, as në shpi, - kanuja e xen gruensi një tepricë në shpi. Prindja s’men-don per pajë as për kurrnji send vajzëtë vet; që e xen do t’i a baje kujdesin.Prindja e djalit, qi e xun vajzen do tëmendojn per gjith shka duhet permartesë të saj”.

Shkodra thekson se mbizotërimi iKanunit është një ndër shkaqet emoszbatimit të ligjit dhe “arsyejakryesore e (keq)përdorimit të institu-tit të heqjes dorë të Ligjit përTrashëgiminë të Kosovës”.

Sipas Shkodrës, vajzat janë rritur,edukuar dhe pjekur në frymën se“hisja” e tyre janë vizitat familjare teshtëpia e prindërve pasi të martohen,“kurse heqja dorë nga trashëgimia,siç është e rregulluar me Ligjin eTrashëgimisë, nuk qëndron si institutpër arsyen e lartcekur. Heqja dorëështë e rregulluar me ligj për shkak seasnjë qytetari nuk mund t’i cenohetvullneti i lirë. Në këtë rast, nësendonjë trashëgimtar dëshiron të heqdorë, ky institut ekziston meqëtrashëgimia sa ka të drejta, ka edhedetyrime. Kjo e fundit nënkupton se,për shembull, nëse njëri trashëgon njëpasuri që ka borxhe, automatikisht etrashëgon edhe borxhin. Rrjed-himisht, heqja dorë bëhet në raste tëtilla, pra, kur një trashëgimtar nukdëshiron të trashëgojë borxhe”.

Derisa në odën e babait të Vlorësgjithkush interpretonte Kanunin, epakkush mendonte për ligjin, dikushpo e mësonte ligjërisht burrin e Vlorëstë hiqte dorë prej pasurisë para seprocesi i ndarjes të dërgohej nëgjykatë. Ligji për Trashëgiminë nëKosovë thotë gjithashtu se“trashëgimtari mund të heqë dorë ngatrashëgimia me deklaratë të dhënëpranë gjykatës gjersa të përfundojë

seanca mbi trashëgiminë”.Shkodra konsideron se hulumtimet

kanë treguar që kjo situatë ka filluartë ndryshojë duke e parë trendin nërritje të shoqërisë me një botëkuptimtjetër. “Tani që gratë në Kosovë puno-jnë, ndonëse jo kënaqshëm, pra, janëaktive në treg dhe ekonomi, kjo tra-ditë ka filluar të zbehet. Por, kërkohetkohë dhe angazhim i shoqërisë dheinstitucioneve të Kosovës për të ofruarsiguri në zbatim të ligjeve, sepsevetëm kështu do të mund t’i tejkalo-jmë këto prapambeturi”.

“Zoti, mos e baftë me ua nda hisenvllaznive!”

Vlora nuk e dinte se boshllëqetligjore po shfrytëzoheshin kundër sajnga ish-bashkëshorti. Ai mbeti pashtëpi – por, vetëm në letra. Nëna(vjehrra e Vlorës) iu bë krah djalit,duke ia ndarë me pëlqimin e tij hisene burrit të Vlorës njërës prej motrave.Me letra, ai është edhe i papunë.Rrogën e merr me para në dorë.Paratë e qirasë ia jep motra, pronareme letra. Vlora ka dëgjuar se ish-burriështë martuar. Ligji në anën e“Maliqit”.

Vlora vazhdon të jetojë në familjen eprindërve. Po punon që t’ia lehtësojëvëllait barrën e mbajtjes së motrës metre fëmijë. I është mirënjohëse familjessë vëllait. Shpreson se me ndihmën efamiljes së babait do të ndajë pak ngapaga prej 300 eurosh që pas disavitesh të blejë një banesë të vogël sa tëvendoset me fëmijët. E mohon çdomundësi për t’u martuar përsëri.Është e traumatizuar.

Shkodra thotë se gratë të cilat kanëpasuri, qoftë nga trashëgimia, apo pa-suria e krijuar me punë, janë më tëfuqizuara sepse kanë fuqi ekonomike.Këtë e sheh pozitive si për mirëqeniene familjes, ashtu edhe për shoqërinënë përgjithësi. “Gratë që nuk kanë pa-suri të tyre janë të margjinalizuara,sepse në raste divorci shteti nuk ofronmbrojtje të duhur sociale e as siguri ju-ridike. Ato detyrohen të qëndrojnë nëstrehimore të cilat kanë afat të caktuarqëndrimi dhe me kushte të vështira,ndërkaq proceset gjyqësore zgjasindhe zvarriten me vite të tëra. Si rezul-tat, gratë shpesh mbesin pa strehim.Implikimet këtu barten edhe tek fëmi-jët, në ato raste kur ka fëmijë, ngaqënë një formë apo tjetrën, edhe atapreken nga kjo situatë”.

Ajo kujton se që nga viti 2015, kur kafilluar të zbatohet programi i USAID-itpër të Drejta Pronësore, për taadresuar këtë çështje, janë bërëndryshime ligjore me qëllim të forcimittë mekanizmave për zbatim më tëdrejtë të ligjit. Është ofruar mbështetjenë rritjen e efikasitetit të gjykatave nëtrajtimin e lëndëve pronësore dhe, mëe rëndësishmja për shoqërinë tonë,janë realizuar fushata vetëdijesuese nëmënyrë të vazhdueshme dhe në formatë ndryshme, “gjë kjo që ka bërë tëmundur që numri i grave që trashëgo-jnë pronë të rritet nga 3.8 për qind saishte në vitin 2015, në 13.8 për qind nëvitin 2019. Nga vetëm 0.3 për qind egrave që kishin iniciuar procesin etrashëgimisë në 2015, në 14 për qindtë grave që kanë iniciuar procesin etrashëgimisë në vitin 2019. Këta janëtregues të trendëve pozitivë tëndryshimit në shoqëri. Përfundimishttregon se sho qëria jonë është e hapurndaj avan cimit shoqëror dhendryshimeve të nevojshme për të ar-ritur një gjë të tillë”.

Vlora nuk u beson institucioneve tëdrejtësisë në Kosovë. Ka humbur bes-imin në institucionet përgjegjëse dhenë shoqërinë. E ka humbur betejënligjore me ish-burrin për trashëgim-inë. I beson vetëm familjes – edhe kuri bie keq. Nuk e ka ndërmend t’iakërkojë babait hisen e saj. “Zoti, mos ebaftë me ua nda hisen vllaznive. Kurrëjo!”. Viktimë e zakonit. Ka një arsye tëfortë.

Vlora, e cila pa i mbushur 16 vjeç iishte dorëzuar verbërisht forcës sëdashurisë, pothuajse njëzet vjet mëvonë iu dorëzua forcës së Kanunit,sepse, siç thotë: “E pashë vet se ligjin ebën Maliqi”.

Gazetar kontribuues: Rexhep Maloku

Gruaja pa shtëpi

KOHA Ditore • 3KOHA për gratë



e premte • 8 mars 2019

Abelard Tahiri

Barazia gjinore është njëra nga të drejtat fun-damentale në një shoqëri demokratike.Avancimi i mundësive të barabarta për të gjithëpjesëtarët e një shoqërie, pavarësisht dallimevegjinore, përbën njërin nga kriteret bazike nëndërtimin e një rendi demokratik dhe liberal.

Çështja e forcimit të pozitës së gruas vazhdontë mbetet njëra nga temat kryesore thuajseanembanë botës. Sepse, siç dihet, edhepërkundër progresit demokratik në shumëfusha të jetës, pabarazia gjinore vazhdon të jetëprezente në shumicën e shoqërive njerëzore.

Ndërgjegjësimi për adresimin e barrieravestrukturore që vazhdojnë ta pengojnë barazinëgjinore i ka karakterizuar disa nga agjendat poli-tike dhe sociale, që nga lëvizja e njohur #MeTooe deri tek Forumi Global për Demokraci, i mba-jtur në fund të vitit të kaluar në Strasburg, metemën “Gender equality – Whose battle?”.

As Kosova nuk është imune nga këta trendë.Nuk mund të mohohet fakti se vendi ynë kashënuar një sërë transformimesh pozitive nëdekadën e parë të shtetësisë. Janë hedhur bazatlegale dhe konstitucionale që kanë pasur përqëllim ta garantojnë barazinë e plotë gjinore nëaspektin ligjor dhe kushtetues.

Mirëpo, edhe përkundër këtij progresidemokratik, në rrafshin praktik ende ekzistojnëvështirësi serioze që do ta bënin të mundur përf-shirjen e plotë të grave dhe vajzave tona në tëgjitha sferat e jetës sonë shoqërore.

Paragjykimet, forca e zakonit, stereotipet dhediskriminimi mbi baza gjinore, ende e përbëjnësubstratin kulturor të sjelljeve tona ditore. Nëkëtë drejtim, nevoja e çmontimit të këtyre barri-erave mentale dhe kulturore është bërë një de-tyrë urgjente për dekadën e dytë të shtetësisë.Sepse, siç është konfirmuar tashmë nga zhvil-limet e gjithanshme socio-ekonomike, sa mëshumë që tejkalohen dallimet gjinore në njëshoqëri aq më shumë rritet shkalla e produk-tivitetit të saj.

Ngritja ekonomike, mirëqenia sociale,avancimi demokratik dhe përmirësimi i cilësisësë edukimit, janë vetëm disa nga fushat më tëdalluara që kushtëzohen nga investimi në për-mirësimin e pozitës së gruas në shoqëri.

Pozita e pafavorshme e gruas në shoqërinëkosovare mund të pasqyrohet në mënyrë mëadekuate vetëm po të merren parasysh anketate kohëve të fundit të Fuqisë Punëtore, kupunësimi te burrat është 65.7 për qind, kurse tegratë 20 për qind.

Nëse deri më tash përkushtimi për ngushtimine këtij hendeku argumentohej mbi parime uni-versale morale, në kushtet aktuale të njëekonomie globale, siç pohon revista e njohuramerikane “Foreign Affairs”, është shndërruaredhe në një “imperativ strategjik ekonomik”.

Me këtë rast, një studim i bërë kohë më parënga Organizata për Bashkëpunim dhe ZhvillimEkonomik (OECD), konstaton se në rast të njëforme më të balancuar gjinore ekonomike nëkuadër të shteteve që janë pjesë e këtij entitetitransnacional, vlera e GDP-së së këtyre shtetevedo të shtohej mbi 12 për qind. Një hulumtim i re-alizuar nga Fondi Monetar Ndërkombëtarpohon se rezultate të tilla do të arriheshin edhepër shtetet që nuk janë pjesë e kësaj organizate,kurse një raport i vitit 2015, i hartuar nga InstitutiGlobal McKinsey, konkludon se në rast tëngushtimit të hendekut gjinor ndërmjet burravedhe grave në vendet e punës, pasuria botërorepërafërsisht do të shtohej deri në 12 trilionë dol-larë sa i përket GDP-së globale deri në vitin 2025.

Në anën tjetër, në sektorin financiar, edhe pseështë dëshmuar se shtimi i numrit të grave nëbordet drejtuese të bankave ka ndikuar drejt-përdrejt në përmirësimin e performancës së tyreekonomike, përsëri vetëm një nga pesë anëtarëte këtyre strukturave menaxheriale është grua.Vetëm 2 për qind e udhëheqëseve ekzekutivë nënivel botëror janë gra.

Mjerisht, edhe përkundër këtyre dëshmive im-presive që tregojnë se fuqizimi i grave e limitonvarfërinë, hap perspektiva të përgjithshme tëzhvillimit ekonomik dhe i adreson problemet mëakute të botës, përsëri barazia gjinore mbetet njëideal ende i pajetësuar.

Progresi në këtë drejtim ka qenë i ngadalshëmdhe nuk është zhvilluar në përputhje me nevojate domosdoshme të kohës. Sipas raportit të fun-dit të Forumit Ekonomik Botëror, hendeku ndër-mjet dy gjinive deri më tani në rang global është

ngushtuar vetëm për 68 për qind. Duke u bazuarnë ritmet aktuale të ndryshimeve, të dhënat ekëtij raporti prognozojnë se do të duhen edhe108 vjet për t’i përmbyllur dallimet kryesore gji-nore, kurse instalimi i barazisë së plotë ndërm-jet gjinive vetëm në vendin e punës do tëkërkonte 202 vjet.

Të gjitha këto fakte tregojnë për rrugën e gjatëqë kemi përpara për t’i bërë shoqëritë njerëzoreme inkluzive, më të barabarta dhe me mundësitë njëllojta për të gjithë

Duke marrë parasysh rëndësinë që paraqetavancimi dhe përmirësimi i barazisë gjinore, siMinistër i Drejtësisë e kam konsideruar të do-mosdoshme zbatimin sa më efikas të Strategjisëpër të Drejtat Pronësore, e cila, ndër të tjera,parasheh përmirësimin e procedurave gjyqë-sore, theksimin e të drejtave të grave lidhur mepërdorimin e pronësisë në praktikë, një komu-nikim më të mirë, qasje në informacion dhe kup-timin e të drejtave pronësore. Ndërkaq,nëpërmjet Ligjit për Trashëgimi kemi tentuar qëta fuqizojmë pozitën e gruas sa i përket të drej-tave të saja trashëgimore pronësore. Me anë tëndryshimeve që kanë ndodhur në Kodin Penal,kemi tentuar që të krijojmë masa më efikasekundër dhunës në familje, qoftë ajo e ushtruarnë aspektin psikologjik, fizik, etj.

Jam i vetëdijshëm se këto masa nuk janë tëmjaftueshme për t’i prodhuar rezultatet që do tëdëshironim t’i kishim. Ashtu siç thuhet në kon-kluzionet dhe rekomandimet e Forumit Botërorpër Demokraci, sot përparimi i mirëfilltë në këtëdrejtim duhet të promovojë ndryshime substan-ciale brenda sistemit. Bie fjala, ndonëse kuotaështë një instrument krucial i përfaqësimit gji-nor si në politikë ashtu edhe në ekonomi,megjithatë ajo sot nuk është e mjaftueshme nëvetvete. Si e tillë, ajo nuk duhet të shndërrohetvetëm në mekanizëm formal të reprezentimit, epashoqëruar nga kultura e barazisë gjinore nëinstitucionet politike dhe jetën ekonomike, si dhee paçliruar nga mendësia e “diskriminimit, sek-sizmit dhe ngacmimit” Prandaj, është e rëndë-sishme që përpos mirëmbajtjes dhe zgjerimit tëkategorisë së kuotës, kauza e barazisë gjinore tëintegrohet në gjitha nivelet dhe proceset e poli-tikëbërjes.

Vetëm duke u bërë pjesë e një aksioni kolektivqë ka për objektiv të qartë përmirësimin e dal-limeve gjinore do të mund ta korrigjonim situ-atën aktuale.

Në vend të pritjes afatgjatë, është detyrëvendimtare e jona që të angazhohemi pareshturme qëllim që t’i përshpejtojmë këto trans-formime. Le ta shndërrojmë këtë 8 Mars jovetëm në një moment celebrimi, por edhe mo-bilizimi. Nga shkalla e progresit të përfshirjes sëplotë të grave në jetën ekonomike, politike, kul-turore dhe arsimore përfitojnë si burrat ashtudhe gratë.

Përfiton vet njerëzimi.

Autori është Ministër i Drejtësisë

Barazia Gjinore si mundësipër të gjithë

Intervistë me Kryetaren e GjykatësKushtetuese të Republikës së Kosovës, ArtaRama-Hajrizi.

1. Në sistemin institucional të Kosovës gratënuk kanë prezencë të duhur në pozitat e lartavendimmarrëse. Si Kryetare e GjykatësKushtetuese, a mund t’i identifikoni nga per-spektiva gjinore disa nga përparësitë dhe penge-sat për një grua në post të lartë?

Rama-Hajrizi: Është e vërtetë se femrat koso-vare nuk janë të përfaqësuara në nivelin e duhurnë pozitat vendimmarrëse në institucionet ven-dore. Kjo është një çështje që ekziston prej ko-hësh jo vetëm në vendin tonë, por edhe nëshumë shtete të tjera në botë, madje edhe në atome traditë shumëvjeçare të demokracisë për-faqësuese.

Ajo çfarë unë besoj se i bën më të veçanta gratënë raport me meshkujt, sidomos kur është fjalapër vendimmarrje në pozita me përgjegjësi ud-hëheqëse, është perspektiva më ndryshe e tëkuptuarit të realitetit dhe të botës rresh nesh, sidhe ndjeshmëria më e madhe ndaj padrejtësisë.Përparësi tjetër, për të cilën edhe është shkruarshpesh në media viteve të fundit, është fakti qëgratë në poste të larta vendimmarrëse janëtreguar shumë më pak të ndikuara nga aferatkorruptive sesa meshkujt.

E kur është fjala për pengesat me të cilat gratënë pozita udhëheqëse më së shpeshti ballafaqo-hen në jetë, konsideroj se të qenit nënë dheobligimet ndaj fëmijëve të porsalindur janë ndërkryesoret. Krahas kësaj, sfidë serioze për shumëfemra në poste të larta paraqesin edheparagjykimet tradicionale në shoqëri.

Por, gratë duhet të marrin vendet e merituaranë çdo shoqëri dhe kjo nënkupton që të jenëpjesë e barabartë në çdo punë, funksion apo poz-itë. Kjo sepse nuk ka shoqëri demokratike e tëbarabartë aty ku nuk ka ndarje të barabartë.

Fatmirësisht, krahasuar me gjeneratat paranesh, e gjithë bota tanimë po lëviz në drejtimin eduhur që të çrrënjos praktikat diskriminuesendaj grave dhe që t’i institucionalizojë të drejtate tyre për pjesëmarrje të barabartë në vendim-marrje.

Në vendin tonë, Gjykata Kushtetuese tashmë eka thyer këtë stigmë për herë të parë, ku paneli igjyqtarëve me shumicë meshkuj ka zgjedhur mevullnetin e lirë një grua për udhëheqëse.

2. Sa dhe si janë të ndërlidhur faktorët profe-sionalë me faktorët gjinorë në vendimmarrjen enivelit të lartë?

Rama-Hajrizi: Edhe sot e kësaj dite femratjanë dukshëm më të diskriminuara se meshkujtnë aspektin profesional, e veçanërisht në pozitatudhëheqëse. Kjo pasi jo të gjitha profesionet kon-siderohen si “të përshtatshme” për gjininëfemërore, ndërsa në shumë vende ende mbi-zotëron bindja se femrat nuk kanë zotësinë dhe

cilësitë për të udhëhequr. Megjithatë, sot bota kandryshuar dukshëm dhe femrat kanë dëshmuarme sukses se ato mund të jenë edhe udhëheqësetë forcave policore, edhe kryetare të akademisësë shkencave, edhe menaxhere të korporatavebiznesore, por dhe presidente të shtetit.

3. Në sistemin juridik-kushtetues janë të përf-shira premisat themelore mbi të drejtat e njeriut,konkretisht të drejtat e grave. Sipas jush, sa re-flektohen këto të drejta në pozitën e grave nëshoqërinë kosovare?

Rama-Hajrizi: Ndonëse dispozitat e Kushte-tutës së Republikës së Kosovës përcaktojnë dhepromovojnë qartë barazinë gjinore dhe të drejtate barabarta për gratë, realiteti ende nuk përkonnë tërësi me frymën e tyre. Prezenca e grave nëinstitucionet shtetërore, e veçanërisht në pozitatudhëheqëse, jo gjithmonë përputhet me kuotat edomosdoshme gjinore. Pjesëmarrja aktive dhefuqizimi i rolit të gruas në shoqërinë kosovareende është larg nivelit të dëshiruar. Historiatashmë e ka dëshmuar se progresi i një shoqërievaret para së gjithash nga avancimi i rolit të gruasdhe se aty ku të drejtat e grave dhe të burravejanë të barabarta edhe zhvillimi i mirëqenies sëgjithëmbarshme është i garantuar.

4. Me Kushtetutën dhe ligjet Kosova ka real-izuar avancim në mbrojtjen dhe promovimin e tëdrejtave gjinore. Në këtë aspekt, a ka ndonjë tëdrejtë e cila është në Kushtetutën tonë, por nukaplikohet mjaftueshëm në legjislacionin kosovar?

Rama-Hajrizi: Në vendin tonë tanimë kemi njëkuadër ligjor të avancuar në mbrojtje të të drej-tave të grave, madje më të avancuar se në shumëvende të tjera në rajon dhe në pajtim me stan-dardet europiane. Por, këto ligje ekzistojnëbrenda një konteksti kulturor ku të drejtat ebarabarta të grave ende nuk janë norma tëetabluara në tërë shoqërinë. Kjo mund të vërehetveçanërisht kur është fjala për të drejtën e gruasnë trashëgimi. Gratë e vendit tonë në vazhdimësijanë dekurajuar që të pretendojnë ose të kërko-jnë të drejtën e trashëgimisë në pronën familjare,ndonëse shumë sosh mund edhe të mos jenë tëinformuara sa duhet për këtë të drejtë të garan-tuar. Konsideroj se reformat e mëtutjeshme tëligjeve të trashëgimisë, të mbështetura edhe menjë fushatë vetëdijesuese gjithëpërfshirëse, janënjë hap i duhur në drejtim të promovimit të më-tutjeshëm dhe zbatimit të kësaj të drejte.

Në këtë aspekt, edhe ne si Gjykatë Kushtetuesekemi përgjegjësinë që të kujdesemi që kjo edrejtë, si edhe të drejtat e tjera, të mbrohen dhetë vendosen në zbatim të Kushtetutës. Por, edhekomuniteti i gjerë, e sidomos shoqëria civile,kanë hisen e tyre të përgjegjësisë që të punojnëmë shumë në ngritjen e vetëdijes dhe të nxitjes sërasteve gjyqësore, që do të rezultonin me për-mirësimin e gjendjes së përgjithshme në kon-tekstin e të drejtave të barabarta.

5. Shtojca “Koha për Gratë” i dedikohet 8Marsit, Ditës Ndërkombëtare të Grave. Cili ështëmesazhi juaj për gratë dhe vajzat kosovare nëkontekstin e sistemit ligjor?

Rama-Hajrizi: Të gjithë duhet të luftojmë sëbashku dhe më me ngulm traditën e të vlerë-suarit të gruas si “pronë” e burrit, sepse gratëmund të jenë politikane, administratore dhevendimmarrëse po aq sa edhe çdo burrë. Vajzatdhe gratë kosovare duhet të besojnë dhe tëpunojnë pareshtur në realizimin e ëndrrave tëtyre, si në jetën personale edhe në atë profesion-ale, dhe duhet të luftojnë pa hezitim për të drej-tat që u takojnë. Për t’i mbrojtur sa më mirë tëdrejtat e tyre të garantuara edhe me Kushtetutë,shfrytëzoj rastin që të apeloj tek të gjitha gratëdhe vajzat kosovare që të informohen sa mëshumë rreth sistemit kushtetues dhe ligjor tëvendit tonë.

Urime 8 Marsi të gjitha grave kudo që janë!

Progresi i një shoqërie varet nga avancimi i gruas




4 • KOHA Ditore

Sonja Licht

Me të vërtetë u ndjeva e nderuarkur Qendra Kosovare për StudimeGjinore më kërkoi të shkruaja përshtojcën “Koha për Gratë”. Nëmendje më erdhën shumë kujtime,fakte, fytyra, përderisa po mendojapër gratë në dialogun ndërmjetKosovës dhe Serbisë dhe ndërmjetdy shoqërive. Ndoshta pamja më erëndësishme që e kujtoj ështëtavolina në një piceri të mirënjohurnë Prishtinë, që dikur ishte vend-takimi i grave nga Prishtina dhe njënumri të psikologeve nga Beogradi.Këto takime unike u nisën dhe u or-ganizuan nga organizata “MensSana”, e financuar dhe e drejtuarnga dy psikiatër, Nijazi Macula dheAva Kurteshi nga Prishtina, si dhenga psikologja Jelena Vlajkoviq, njëndër themelueset e “Qarqevepsikologjike” ("Psihološki krugovi")nga Beogradi.

Prej mesit të viteve 1990 deri nëvitin 1999, “Tryeza e rrumbullakëte grave” organizonte takime njëherë në muaj dhe me siguri ishtevendi i vetëm ku gratë shqiptaredhe serbe uleshin së bashku dheflisnin për çështjet që i shqetësojnëtë gjitha gratë: roli i grave nëfamilje, rritja e fëmijëve, dhuna nëfamilje, humbjet emocionale gjatëciklit jetësor, rritja e vetëdijesimit nëpërpjekjet për të drejtat e grave, etj.Ava dhe Jelena, po ashtu, ishinshumë të përfshira në ngritjen e“Klubit të hapur” për fëmijë dhe tërinj në Prishtinë. Të dy projektetmbështeteshin nga Fondi përShoqëri të Hapur nga Beogradi,përmes degës së tij në Prishtinë.

Megjithatë, “Tryeza e rrumbul-lakët e grave” vazhdoi edhe gjatëkatër muajve në vitin 1996, kurFondi u mbyll. Ishte më shumë sevetëm projekt. U bë domosdosh-mëri për pjesëmarrëset. Kur mikjaime e dashur, aktivistja dhe studi-uesja e famshme feministe AnnSnitow nga Nju Jorku, vizitoiQarkun e grave ajo u emocionuadhe u prek shumë kur gjatë njëmbrëmjeje që e kaloi me dhjetëragra zbuloi se sa ngjasonte ky qarkme qarqet e para për ngritjen evetëdijesimit të feminizmit nëSHBA në vitet 1960 dhe 1970.Edhe tash ajo e kujton takimin:“Pikëpamjet tona për familjen dherolin e tyre ishin aq të ndryshme.Kam mësuar aq shumë nga ato”.Këto janë saktësisht fjalët e sajpara disa ditëve kur i tregova sepo shkruaj një artikull për gratëdhe dialogun për shtojcën e Qen-drës Kosovare për Studime Gji-nore me rastin e 8 Marsit.

Po i kujtoj këto gjëra për të pak-tën tri arsye.

E para është se pikërisht këtombledhje më bindën se sa ishte erëndësishme, dhe në të njëjtën kohëe vështirë, për t’i trajtuarparagjykimet e kulturës tradicional-iste dhe patriarkale të të gjithashoqërive tona, veçanërisht kurdikush e prek çështjen e gjinisë dhemarrëdhënieve gjinore. Në të njëjtënkohë, se si gratë ndjenin dhe e kup-tonin që kjo ishte përpëlitje e për-bashkët pa marrë parasysh identitetinetnik, fetar, arsimor apo të brezit.

E dyta, formatet si “Tryeza errumbullakët e grave” iu ndihmuan

pjesëmarrëseve për të ngriturçështjen e vetë pozitës së tyre dhetë sfidave me të cilat përballen tëgjitha gratë, për të kuptuar se soli-dariteti dhe ndjeshmëria iu ndih-mon për të marrë forcë dhevetëbesim të ri.

E treta, sepse ato dëshmuan edhenjë herë se gratë kanë potencialinpër të qenë agjentë të ndryshimit.Për të tejkaluar (animin) anë-mba-jtjen dhe paragjykimet, ato duhet tëorganizohen, apo thënë ndryshe, tarimendojnë rolin e tyre në familjedhe në shoqëri, të kuptojnë,mbështesin dhe fuqizojnë njëra-tjetrën, dhe duke emancipuarvetveten - ta emancipojnë tërë mje-disin ku jetojnë.

Në karrierën time si aktiviste dhesi profesioniste kam pasur rastintë shoh shembuj të përpjekjeve tëshumta të grave të përfshira në di-alogë dhe nisma të ndryshme,nganjëherë të vështira, për paqe.Këtu do të përmend dialogët dhenismat e përbashkëta të aktivis-teve për paqe të Izraelit dhePalestinës. Përpara, gjatë dhe paspërfundimit të armiqësive nëhapësirën ish-jugosllave, gratëishin të përfshira në nisma tëndryshme të shumta për t’itejkaluar ndasitë. Kjo është ekuptueshme sepse të gjitha kon-fliktet e dhunshme, siç ishte për-voja jonë në vitet e 1990-ta nëhapësirën tonë jugosllave, dësh-muan se gratë e paguajnë çmiminmë të lartë në konfliktet e tilla.Edhe pse shkaqet dhe vendimetnuk ishin në duart e tyre.

Dialogu ndërmjet Serbisë dheKosovës paraqet rast unik për tënegociuar paqe të qëndrueshmedhe stabilitet për të dy këto shoqëridhe për rritje të qëndrueshmërisëdhe zhvillimit për tërë rajonin eBallkanit. Pra, është thelbësor përgratë. Për këtë arsye do ta citojafjalinë përmbyllëse të Platformës sëGrave për Zhvillimin e Serbisë2014-2020: “Çka është e mirë përgratë është e mirë për Serbinë”.Lehtësisht, këtë deklaratë mund tashtrijmë për tërë rajonin tonë dheta mbajmë në mend kur mendojmëdhe veprojmë si akterë tëpërgjegjshëm socialë në përkufiz-imin e rolit tonë në dialog. Ky dia-log duhet t’i përfshijë tërëshoqëritë, të gjitha grupetshoqërore, sidomos të rinjtë dhegratë - sepse ato grupe nuk janë tëpërfaqësuara mjaftueshëm në or-ganet dhe qarqet vendimmarrëse.Nëse shoqëritë marrin pjesë,atëherë çdo individ mund të pohojëpronësi, të ndjehet përgjegjës përpërfundimin dhe pasojat e dialogut.

Gratë munden dhe do të duhej tëjenë shumë më aktive në të gjithëhapat e dialogut - nga aspektiteknik e deri te ai politik, si dhe tëjenë në pozitë për t’i mbrojtur atoçështje që janë të rëndësishme përgratë, pra për shoqëritë tona, silëvizja e lirë e mallrave, ideve dhenjerëzve që sigurojnë më shumëmundësi për zhvillim ekonomik përgra, qasje më të mirë në edukimdhe kujdes shëndetësor, sa për t’ipërmendur disa; por, po ashtu edhenë projektet e përbashkëta përparandalim aktiv të efekteve më tërrezikshme të ndotjes dhendryshimit klimatik, pra, të kon-tribuojnë për shëndet më të mirëpublik për të gjithë. Ne, gratë,duhet t’i kuptojmë përgjegjësitëtona dhe të veprojmë në përputhjeme to. Gratë dinë si të kujdesen përtë ardhmen e familjeve dheshoqërive të tyre dhe për këtë arsyene duhet të kemi rol kryesor nëpërkufizimin e asaj të ardhmeje.

Autorja është Presidente e FonditBeogradas për Posaçmëri Politike

Gratë në dialog përcaktojnë të ardhmen

Luljeta Demolli

Në vitin 1813, Jane Austinpreokupohej me pamundësinë egrave dhe vajzave angleze që tëtrashëgonin pronë.

206 vjet më vonë, gratë dhe va-jzat kosovare lehtësisht mund tëidentifikohen me Elizabeth Ben-net, heroinën e kult romanit “Kre-nari dhe Paragjykim”.

Të nënshtruara nga normat, tëvarura nga familja, të pabarabartanë shoqëri.

“Gjëja më e rëndë në botë ështët’i privosh fëmijët e tu ngatrashëgimia” – vlente dikur, vlenedhe sot.

Përjashtimi i grave ngatrashëgimia e pasurisë familjareështë bërë normë në Kosovë.

Këtë e dëshmon përqindja shumëe vogël e grave që trashëgojnëpronë, më e ulëta në rajon. Atyre uimponohet të heqin dorë ngatrashëgimia e tyre pronësore nëfavor të vëllezërve dhe djemve tëfamiljes.

Normat diskriminuese gjinoregjallojnë brenda familjes kosovareduke u arsyetuar me zakone dheqëndrime tradicionale.

Sipas mentalitetit patriarkal, njëgrua nuk njihet si pronare e plotëedhe nëse është trashëgimtarja evetme në familje. Zakonet shekul-lore të traditës e kanë vendosur njëzinxhir mbështetës që pranohet sinormë në shoqëri, që thotë se ba-ballarët i mbështesin djemtë nëfëmijëri, në rini dhe pas martesës,ndërsa presin që ata t’ua kthejnë

investimin prindëror në pleqëri. Ndonëse Ligji për Trashëgiminë

i bën gratë të barabarta me burratnë aspektin e pronës dhetrashëgimisë, kjo e drejtë nuk real-izohet praktikisht ashtu siç duhet.

Në Kosovë, aktualisht, gratë kanëpronësi vetëm 13.8 për qind.

Dominimi i burrave në Kosovë nëaspektin e pronësisë vazhdon tëkonsiderohet si normë gjinoreedhe në institucionet e rëndë-sishme të shoqërisë.

Gratë janë të privuara nga qasjaproporcionale në pushtet, rrjed-himisht të pafuqishme për ndikimenë proceset politike.

Mospasja e pronës dhe mbi-zotërimi i burrave në vendimmar-rje institucionale bëjnë që gratë tëjenë pothuajse jashtë strukturavetë pushteteve shoqërore.

Asnjëra nga 38 komunat eKosovës nuk ka kryetare grua.Nga 21 ministri, vetëm dy ud-hëhiqen nga gratë. Nga më shumëse 80 zëvendësministra, vetëm 5janë gra.

Këto norma e kanë ndërtuar njëbazë të pandryshueshme në ra-portet e pushteteve gjinore, situatëe cila e rëndon statusin edhe ashtupërgjithësisht të pafavorshëm tëgrave në shoqëri.

Sipas statistikave, më shumë se80 për qind e grave janë të papunë-suara. Pronësia dhe pjesëmarrja nëjetën politike është drejtpërdrejt elidhur me fuqizimin ekonomik tëgrave, krijon të ardhura dhe sigur-inë jetësore.

Statistikat shumëdimensionaledo të ofronin peizazh edhe mëbindës të prezencës së normave tëkësisojta gjinore dhe mënyrën eadaptimit të tyre në shoqëri.Mungesa e vazhdimësisë së hu-lumtimeve empirike mbi vlerat dheqëndrimet e shoqërisë kosovare ika bërë edhe më të vështirastrategjitë për sfidimin e dominimittë burrave në të gjitha sferat ejetës.

Arsyetimet më të shpeshta tëzbatuesve të ligjit dhe vendimmar-rësve për këtë situatë dhe për këtostatistika janë se “normat dhe tra-ditat kulturore janë prezente nëshoqëri, prandaj duhet t’i marrimparasysh”.

Me zbatim të dobët të ligjeve, meprograme minimale për t’indryshuar qëndrimet tradicionale,një iniciativë kuptimplote përndryshim e cila ka pasur sukses kaqenë intervenimi me politikën afir-mative që pronësia dhe regjistrimii pronës të jenë në emër të dybashkëshortëve.

Normat gjinore ndikojnë edhe nëgjeneratat e reja, dallojnë në mënyrëtë konsiderueshme ndërmjet kon-teksteve të ndryshme kulturore, porbartin pasoja afatgjate. Ideja qëdjemtë domosdoshmërisht duhet tatrashëgojnë gjithë pronën familjaremund të ndikojë në pasivizimin etyre jetësor në aspektin e krijimit tëkapitalit, sepse – për dallim nga va-jzat dhe gratë e reja – ata do të kenëmë pak motiv të angazhohen në tre-gun e punës. Fuqizimi i vajzave dhegrave për marrjen e trashëgimisëobligativisht duhet të rritet nëmënyrë që të përkrahen sa mëshumë drejt ndryshimit të konditavetë tashme gjinore.

Analiza feministe i konsideronnormat gjinore si instrumente mbitë cilat mbahen e fuqizohen ide-ologjitë dhe marrëdhëniet epabarabarta gjinore, prandaj meanë të shtojcës Koha për Gratëjemi përpjekur që t’i sjellim në pahperspektivat e pasojave negative tënormave aktuale gjinore dhe idetëpër sfidimin e tyre.

Ndryshimet pozitive imponojnëangazhime të vazhdueshme, tëplanifikuara, të strukturuara dhe tësinqerta.

Nga të gjithë ne.

Autorja është DrejtoreshëEkzekutive e Qendrës Kosovare

për Studime Gjinore

Normat kundër normave





Njëmbëdhjetë burra nga Kosova patipërballë Përfaqësuesja e lartë e BE-s,Federica Mogherini, kur në fillimjanar tëkëtij viti thirri në takim njoftues delega-cionin shtetëror.

Dhjetë prej tyre ishin anëtarë të dele-gacionit, të deleguar prej partive nëpushtet dhe një partie opozitare. I njëm-bëdhjeti ishte Ambasadori i Kosovës nëBruksel.

Në anën e Mogherinit, që përfaqë-sonte Shërbimin e Jashtëm të Brukselit,ishin edhe tri gra tjera dhe një burrë.

Pas tetë vitesh negociata me Serbinë,kjo shënoi herën e parë që ekipi negoci-ues përbëhej nga vetëm një gjini.

Ish-pjesëmarrës në dialog, anëtarë tësubjekteve politike dhe përfaqësues tëshoqërisë civile, kanë thënë se ky ështëprapakthim në përpjekjet për arritjen ebarazisë gjinore.

Edita Tahiri ka qenë Ministre për Di-alog në mandatin e kaluar qeveritardhe një mandat tjetër ka shërbyer sikryenegociatore kosovare në dialogme Serbinë. Sa i takon perspektivësgjinore, Tahiri ka thënë për shtojcën“Koha për Gratë” se hapësirat kanëqenë të kufizuara për shkak se dialogui Brukselit ka trajtuar marrëdhënietmes dy shteteve.

“Mirëpo, në hapësirat ku ka qenë emundur unë kam insistuar dhe kam ar-ritur ta përfshij perspektivën gjinore dhesa më shumë gra në procesin e dialogut.Marrë parasysh se Marrëveshjet e Bruk-selit e kanë bërë të mundur shuarjen estrukturave paralele serbe dhe vendos-jen e institucioneve shtetërore tëKosovës në pjesën veriore të vendit,sipas praktikave ndërkombëtare përpaqendërtim dhe riintegrim- kjo prak-tikë ndërkombëtare e ka kufizuar traj-timin e çështjeve gjinore”.

Kur është fjala për respektimin ebarazisë gjinore në përbërjen e delega-cionit shtetëror në Dialogun e Brukselit,Tahiri thekson se Kosova ka dhënëshembull pozitiv për rajonin dhe botënduke vendosur një grua kryenegocia-tore. Referuar të dhënave statistikore, kuvetëm 2 për qind e grave janë të përf-shira në negociatat për paqe, pra nëtryezat formale negociatore në nivelbotëror, Tahiri ka thënë se Kosova e kangritur veten lart në rangimin e shteteveqë respektojnë dhe besojnë në fuqinë egrave, për të bërë paqen dhe për tëmarrë vendime për paqen.

“Po ua jap edhe një analizë të rëndë-sishme për nivelin rajonal të Ballkanit.Në të gjitha proceset paqësore për t’indalur luftërat dhe zgjidhur konfliktet,vetëm një grua ka qenë negociatore epaqes në Ballkan. Ajo kam qenë unë, sipjesëmarrëse në Konferencënndërkombëtare të paqes në Rambuje”.

Mirëpo, shikuar përbërjen e delega-cionit shtetëror në këtë dialog, Tahiri eka pranuar se aty nuk ka pasur përf-shirje të madhe të grave, gjë që kapasqyruar diskriminimin e grave nëqeveri dhe në administratën publike tëKosovës, ku gratë janë lënë anash sido-mos në pozitat udhëheqëse të admin-istratës publike dhe niveleve tëekspertëve.

Ajo ka thënë se në rrethin e ngushtë tëekipit negociator i ka pasur edhe dy grakoordinatore të marrëveshjeve, “të cilatkanë bërë një punë serioze dhe tëshkëlqyeshme”.

Për të përfshirë më shumë gra në pro-cesin e dialogut, Tahiri ka deklaruar seështë kujdesur që në procesin e zbatimittë marrëveshjeve të sigurohet se ka re-spektim të barazisë gjinore. Kësisoj, ajoka përmendur marrëveshjen përkthimin e dokumenteve kadastrale ngaSerbia në Kosovë, dhe atë për Agjen-cionin teknik për verifikimin dhe kra-hasimin e këtyre dokumenteve, ku kaarritur që “në marrëveshjen zbatuese tëvendosë parimin e barazisë gjinore, gjëqë është respektuar në zbatim”.

“Po ashtu, në ekipet që kanë punuarpër verifikimin e regjistrave civilë tëkthyer nga Serbia, ekipe këto të Min-istrisë së Brendshme dhe Agjencionit tëKosovës për Regjistrin Civil, ka pasur njëpjesëmarrje të rëndësishme të grave”.

Pas disa muajsh përpjekjeje për arrit-jen e konsensusit, më 15 dhjetor të vitit tëkaluar, Kuvendi votoi delegacionin.

Bashkëkryesues të delegacionit janëzëvendëskryeministri Fatmir Limaj(Nisma) dhe Shpend Ahmeti, kryetar iPSD-së. Anëtarët tjerë të ekipit janë: Be-hgjet Pacolli (AKR), Enver Hoxhaj(PDK), Mahir Yagcilar (KDTP), dheDardan Gashi. Sipas rezolutës së votuarnë Kuvend, një përfaqësues shtesë ështëcaktuar nga opozita dhe një përfaqësues

nga boshnjakët, si dhe një përfaqësues ishoqërisë civile që është propozuar tëvotohet nga ekipi dialogues. Kurse dyvende janë të rezervuara për LDK-nëdhe VV-në. Por, në mungesë të tyre, poz-itat do t’i mbajnë Visar Ymeri (PSD) dheDukagjin Gorani (PSD).

“Nuk ka koment kjo punë: ështëshkelje e plotë e barazisë gjinore. Ështënjë kthim mbrapa në mënyrë dramatike,për faktin se Kosova ka ditur të jetëmadje model për përfshirjen e grave nëprocese negociatore për paqe, dukemarrë mirënjohje dhe respekt ndërkom-bëtar, duke përmirësuar imazhin e saj sishtet modern e demokratik, duke u ran-guar lart në studimet botërore dhe traj-timet institucionale nga organizatabotërore”, ka thënë ish-kryengocatorjaTahiri, teksa ka komentuar përbërjen edelegacionit.

“Imazh primitiv” Pjesë e Delegacionit Negociator nuk

janë dy partitë kryesore në opozitë, Lid-hja Demokratike e Kosovës dhe LëvizjaVetëvendosje.

Kryetarja e Komisionit për Punë tëJashtme, Vjosa Osmani, e ka kualifikuarsi “imazh primitiv” fotografinë e burravenë Bruksel.

“Delegacioni aktual është një ekip palegjitimitet që nuk negocion me askënddhe BE-ja e konsideron vetëm ekipmbështetës të Presidentit. Megjithatë,pamjet e 12 burrave ulur përballë dele-gacionit të BE-së (kryesisht të përbërënga gratë), japin një imazh mjaft primi-tiv”, ka thënë Osmani. Sipas deputetessë LDK-së, historia dëshmon që në çdorast kur gratë përfshihen në negociata,shanset për sukses janë më të mëdha.

“Prandaj edhe të gjitha organizatatndërkombëtare që promovojnë paqen edialogun i inkurajojnë shtetet që në pro-cese negociatash t’i përfshijnë gratë”.

Përtej kontekstit gjinor, në LëvizjenVetëvendosje kanë dallime thelbësorepolitike me mendësinë aktuale që, sipaszyrtarëve të këtij subjekti, shpeshherëështë përfaqësuar edhe nga disa gra.

Kryetarja e Komisionit për Legjisla-cion, Albulena Haxhiu, ka thënë se njëpolitikë me parime do të kishte së paripozicion të drejtë politik karshi Serbisëdhe pastaj edhe përfaqësim të duhurpolitik e gjinor.

“Në këtë rast, ky grup është vetëmlegjitimues i aventurës së PresidentitThaçi. Edhe po të inkuadrohej ndonjëgrua, kjo do të bëhej vetëm që formal-isht të mbyllej një dimension i për-faqësimit, siç është ai gjinor. Por, kjo nukdo t’i jepte asnjë grimë më shumëlegjitimitet këtij ekipi”.

“Mos të harrojmë që gjithë të ash-tuquajturin dialog teknik e ka udhëhe-qur Edita Tahiri, mirëpo për shkak tënegociatave pa parime, pa kushte, ngaqeverisja e asaj kohe sigurisht se nukpati asnjë rezultat në drejtim të zgjidhjessë shumë plagëve të mbetura në Kosovë,e as asaj të dhunës seksuale”. Sipas Hax-hiut, pa qëllime, kushte e platformë tëqartë shtetërore në negociata karshi Ser-bisë, përfaqësimi gjinor në asnjë mënyrënuk e rregullon rezultatin që do të sjellinato bisedime.

“Për më tepër, një kritikë e tillë për mo-spërfaqësim të duhur gjinor do të ishte erendit të dytë në kohën kur orientimipolitik është thelbësisht i gabuar”.

Por, Edita Tahiri ka thënë se çështjen edhunës seksuale gjatë luftës në Kosovë,nga e cila kanë pësuar mbi 20 mijë gra tëKosovës, e kanë paraqitur në Bruksel sitemë për diskutim qysh në vitin 2011, nëkuadër të dëmeve të luftës. Por, palaserbe nuk ka pranuar.

“Parimet e këtij dialogu kanë qenëdhe mbeten se pa u pajtuar të dyja palëtpër temën ajo nuk mund të bëhet pjesëe dialogut. Duke qenë se pala serbe nukka pranuar, nuk është futur në agjendë.Megjithatë, unë e kam ngritur çështjene dhunimit seksual të grave në Brukselsa herë që diskutimet në dialog kanëmarrë kahje të trajtimit të luftës, gjeno-cidit serb në Kosovë dhe përgjegjësisëpër dëmet e luftës”.

Parimin që palët nuk mund të im-ponojnë tema njëanshëm Tahiri e kavlerësuar shumë të rëndësishëm,“sepse mbi këtë parim unë kam arriturt’i ndali pretendimet e Serbisë që tëflitet për temat e kufijve, apo pasurivenatyrore, apo tema tjera të rrezikshmepër shtetin tonë”.

Mospërfaqësimi gjinor, shqetësimpër Gratë Deputete

Zyrtare të partive në pushtet e kanëpranuar se mungesa e grave në delega-cionin shtetëror përbën shqetësim.

Blerta Deliu Kodra (PDK) është anë t -are e Grupit të Grave Deputete. Ajo kathënë se mospërfaqësimi gjinor ështëngritur si problem edhe brenda këtijgrupi.

“Në të kaluarën, delegacioni është ud-hëhequr nga një grua. Këtë peshë poli-tike e ka bartur ish-kryenegociatorjaEdita Tahiri për një mandat të tërë. Përneve si gra deputete ka qenë shqetësimqë është adresuar edhe në nivel tëgrupit”. Sipas saj, janë partitë ato qëkanë vendosur të përfaqësohen në niveltë nënkryetarëve dhe kryetarëve.

“PDK është e përfaqësuar me Enver

Hoxhajn, i cili është marrë një kohë tëgjatë me këto negociata. Gjithsesi do tëishte mirë që të ketë gra. Na është thënëqë gjatë ekipeve teknike, të cilat do tëkenë shumë punë, do të ketë përfshirjemë të madhe edhe përfaqësim gjinor”,ka thënë ish-kryetarja e Grupit të GraveDeputete.

Partia Socialdemokrate (PSD) ështësubjekti i vetëm opozitar që u bë pjesë enegociatave. Në këtë parti kanë thënë seedhe ata janë pjesë e një mentalitetit pa-triarkal, ku gratë vazhdojnë të jenë të pa-përfaqësuara.

“Gratë në Kosovë edhe më tutje vazh-dojnë të jenë të shtypura. Ato janë të pa-përfshira dhe të papërfaqësuara. Kjoështë simptomë e një mentaliteti patri-arkal, i cili është i institucionalizuar. Kjokritikë vlen edhe për Partinë So-cialdemokrate”, ka thënë zëdhënësja ePSD-së, Natyra Kuçi.

Ajo ka shtuar se do të përpiqen që kjogjendje të përmirësohet në të ardhmen,përmes një agjende me politika përavancimin e çështjes gjinore.

“PSD do të punojë shumë që nëvështrimin dhe veprimin e saj ta ketë tëintegruar edhe aspektin e gjinisë, dukeqenë çdoherë në përpjekje për barazigjinore në kushte dhe mundësi”.

Aktualisht, Kosova e ka shënuar pikënmë të ulët edhe kur bëhet fjalë për për-faqësimin gjinor në kabinetin qeverisës.Në qeverinë e udhëhequr nga RamushHaradinaj, prej 22 anëtarëve vetëm njëministri drejtohet nga ministre grua.

Përfaqësues të Shoqërisë Civile thonëse Delegacioni Shtetëror është reflektimi skenës politike kosovare ku pozitat elarta vendimmarrëse, si brenda partiveashtu edhe në institucione publike, mba-hen nga burrat.

“Kjo përveç që është dekurajuese përvajzat e reja që duan të bëhen politikane,është dekurajuese edhe për gratë që janëaktualisht aktive në politikë, disa nga tëcilat janë shumë të përgatitura për tëqenë pjesë e këtij delegacioni. Mbi tëgjitha, ky ‘Delegacion i Burrave’ paraqetnjë imazh tejet negativ për Kosovën sishtet në arenën ndërkombëtare”, kathënë Roberta Osmani, Hulumtuese eLartë në “Demokraci Plus (D+)”.

Mospërfaqësimi i grave në ekipe tëtilla është në kundërshtim edhe medokumentet ndërkombëtare, të cilat in-stitucionet e Kosovës kanë marrë për-sipër t’i zbatojnë.

Në janar të vitit 2014, Qeveria kaaprovuar Planin e Veprimit për Zba-timin e Rezolutës 1325: “Gratë, Paqjadhe Siguria” të Këshillit të Sigurimit tëKombeve të Bashkuara. Ajo përfshin triobjektiva: “1. Pjesëmarrje e rritur egrave në vendimmarrje dhe në proce-set e ndërtimit dhe ruajtjes së paqes; 2.Perspektiva gjinore e integruar dhepjesëmarrja e rritur e grave në struktu-rat e sigurisë; 3. Viktimat e dhunës sek-suale, torturës dhe formave të tjera tëdhunës së lidhur me konflikt/ luftë kanëqasje në mekanizma funksionalë përmbrojtjen, qasjen në drejtësi, rehabil-itimin dhe re-integrimin e tyre”.

Ndërkaq, Objektivat e Zhvillimit tëQëndrueshëm të Organizatës sëKombeve të Bashkuara kërkojnë që tëbëhet “sigurimi i pjesëmarrjes së plotëdhe efektive dhe i mundësive tëbarabarta për lidership të grave në tëgjitha nivelet e vendimmarrjes në jetënpolitike, ekonomike dhe publike”.

Kosova ka edhe Program për BaraziGjinore, i cili ka për qëllim të nxisë dia-logun mbi integrimin e barazisë gjinorenë Kosovë. Kjo nënkupton pjesëmarrjetë barabartë të grave dhe burrave nëjetën sociale, ekonomike e politike tëvendit; mundësi të barabarta për t’igëzuar të gjithat të drejtat e tyre dhe përtë vënë në shërbim potencialet e tyre nëdobi të shoqërisë.

Çështja e viktimave të dhunës seksuale jashtë tryezës së dialogut

Kosova zhvillon dialog me Serbinëprej vitesh. Por, përfaqësuese të opoz-itës thonë se Kosova nuk ka pasur dobinga ky proces, edhe për faktin se per-spektiva gjinore nuk ka qenë e përf-shirë. Janë skeptike nëse edhedelegacioni i mandatuar në fundi do tëarrijë ndonjë rezultat.

“Nëse shikohen mbi 30 marrëvesh-jet e arritura në Bruksel që nga viti2011, shihet që perspektiva gjinorenuk ka qenë e përfshirë në diskutimedhe as çështja e viktimave të dhunësseksuale gjatë luftës”, ka thënë VjosaOsmani.

Sipas Albulena Haxhiut, jo vetëm as-pekti gjinor, por edhe nisja e këtyre ne-gociatave ka qenë e gabuar nga palakosovare.

“Vetëm prej vitit 2011 janë arritur 33marrëveshje me Serbinë në fusha tëndryshme. Ato që do të duhej të ishinkushte për Serbinë shpesh është thënëse do të jenë tema, por sigurisht as-njëherë nuk kanë mundur të impono-hen si tema të bisedimeve”.

“I tillë është edhe rasti me të pagjetu-rit, dëmet dhe rastet e dhunimit të mbi20 mijë grave shqiptare. Një gjë duhettë kemi parasysh që nuk mund tëpresim rezultate pozitive të veçanta, siçështë rasti i temës për dhunën seksualegjatë luftës, kur pozicioni i përgjithshëmi shtetit të Kosovës është krejtësisht igabuar”. Në Lëvizjen Vetëvendosjethonë se nuk mund të ketë raporte meSerbinë pa kaluar nga procesi i vendos-jes së drejtësisë për viktimat dhe dëmetluftës, pa kërkuar falje për krimet e kry-era në Kosovë dhe pa u distancuar qar-tazi nga ajo platformë gjenocidiale.

“Njohja e krimit të kryer, dënimi ikriminelëve të luftës, dëmshpërblimidhe njohja e Pavarësisë së Kosovës -janë kushte të pakapërcyeshme. Ikja,arratisja prej tyre, përbën padrejtësi mbiviktimat, dëshmorët dhe të gjitha sakri-ficat e popullit”, ka thënë Haxhiu.

Në vitin 2014, ish-kryenegociatorjaEdita Tahiri përmes një dokumenti 17faqesh pati listuar 7 tema për fazën vi-juese në kuadër të dialogut me Serbinë.Në dokument parashihej të kërkohejedhe zhdëmtimi i familjarëve të atyre qëjanë vrarë dhe zhdukur nga Serbia,dëmshpërblimi i personave apo famil-jareve të atyre që janë mbajtur politik-isht nëpër burgjet e ish-Jugosllavisë, sidhe dëmshpërblimi i grave të dhunuaragjatë luftës së fundit në Kosovë. SipasTahirit, këto tema duhet të trajtohen nëkuadër të reparacioneve të luftës.

Adresimi i çështjes së të dhunuaravetë luftës është përfshirë edhe në Platfor-mën e Dialogut.

“Në platformën e përpiluar nga Dele-gacioni Shtetëror, pikë e rëndësishmejanë edhe krimet e luftës të shkaktuaranga aparati i dhunës së shtetit të Ser-bisë, ku sa i përket dhunës seksuale nëplatformë ceket: ‘Për viktimat e dhunësseksuale, Kosova do të kërkojë drejtësi,rehabilitim dhe dëmshpërblim për vua-jtjet denigruese dhe çnjerëzore tëshkaktuara nga Serbia gjatë luftës nëKosovë”, ka thënë Natyra Kuçi (PSD).

Edhe deputetja e PDK-së, Deliu-Kodra, mendon se pa i shtruar këtotema në tryezën e dialogut nuk mund tësynohet normalizimi i marrëdhënieveme shtetin serb. Ajo ka thënë se zgjidhjae statusit të grave të dhunuara, të pagje-turve dhe mosdënimi i kriminelëvekanë qenë brenga e tyre e përhershme.

“Viktimat e luftës, gratë e dhunuara,të pagjeturit- natyrisht se janë tematmë të rëndësishme që duhet shtruar.Jam e sigurt se pa u trajtuar këto temanuk mund t’i kontribuohet një mar-rëveshjeje të suksesshme mes dyshteteve. Këto janë tema që kërkojnëzgjidhje dhe përgjigje”.

Sipas Roberta Osmanit, me insistim tëpakompromis në këtë fazë të dialogutduhet të kërkohet zbardhja e fatit të tëzhdukurve dhe kërkimfalja publike eSerbisë për të gjitha krimet e kryerandaj popullatës së Kosovës. “Kjo e dytavështirë se do të ndodhë, duke qenë sehistorikisht Serbia nuk merr përgjegjësipër krimet e luftërave të veta. Por, mediplomaci publike mund të paktën t’iarikujtojmë botës se kush ishte agresoridhe kush viktima në luftën e fundit nëKosovë, para se Serbia me diplomacinëe vet të arrij ta paraqes të kundërtën”.

Kosova nuk ka ndërtuar një qëndrimtë përbashkët rreth dialogut, as nuk kavendosur vija të kuqe. Me versione tëndryshme liderët janë shfaqur edhe nëtakimet jashtë vendit, ku theksi ështëvënë tek marrëveshja që nuk e përjash-ton as ndryshimin e kufijve.

Delegacioni Shtetëror nuk do ta ketërolin kryesor në negociata. Ai do t'ishkojë pas presidentit Thaçi, i cili prejdy vitesh ka marrë levat e dialogut, dukee çuar në një fazë tjetër.

Edhe për ndërmjetësuesen e dialogut,Federica Mogherini, presidenti kosovarështë adresa kryesore në këtë proces,pasi edhe zyrtarisht i ka kërkuar qev-erisë që ekipi vetëm t'i mbështetë përp-jekjet e Thaçit për arritjen e njëmarrëveshjeje finale me Serbinë.

Gazetar kontribuues: Fitim Gashi

Dialogu i burrave tanë




6 • KOHA Ditore

Ulrika Richardson

Dita Ndërkombëtare e Gruas ështëditë për të reflektuar mbi progresin earritur, ditë reflektimi për hendeqete mbetura dhe për atë çfarë duhet tëbëhet më shumë. Po ashtu, ështëditë kur i bashkojmë forcat eripërtërira, motivojmë njëra-tjetrën,por është edhe ditë kur kërkojmë mëshumë llogaridhënie nga vendim-marrësit e ligjvënësit për të përshpe-jtuar arritjen e rezultateve drejtbarazisë gjinore, fuqizimit të grave,si dhe mundësive të barabarta përvajza dhe djem.

Ka 109 vjet që kremtohet DitaNdërkombëtare e Gruas, 71 vjet prejmiratimit të Deklaratës Universalepër të Drejtat e Njeriut, 40 vjet prejkur Konventa për eliminimin e tëgjitha formave të diskriminimitkundër grave është miratuar ngaAsambleja e Përgjithshme eKombeve të Bashkuara. dhe 24 vjetnga Deklarata e Pekinit dhe Plat-forma për Veprim. Natyrisht, bota kaqenë dëshmitare e përparimit tërëndësishëm - aktivizmi i milionagrave anembanë botës në shumëfronte është shpaguar. Por, gratë dhevajzat anembanë botës ende vazh-dojnë të qeverisen me praktika dhenorma të vjetruara që i bëjnë ato tëjetojnë në pabarazi, diskriminim,padrejtësi dhe përjashtim. Kjo natregon se tash nuk është koha për t’undalur dhe për të qenë të kënaqurame fitoret e deritanishme. Jo! Luftajonë duhet të vazhdojë! Tash ështëkoha për ta fuqizuar betejën tonëdrejt çrrënjosjes njëherë e përgjith-monë të të gjitha shkaqeve të diskri-minimit që ende i kufizojnë të drejtate grave dhe vajzave në sferën privatedhe publike.

Një aspekt i tillë i jetës sonë - për të

cilin ndoshta flitet më pak - por i ciliqartazi tregon shkallën dhe pasojat ediskriminimit në baza gjinore ështëposedimi i kufizuar i pronës dhe i tëdrejtave për tokë. Pasja e pronës luanrol vendimtar në forcimin e pozitësshoqërore, autonomisë dhe fuqizimittë grave. Gjithashtu e dimë se sig-urimi i të drejtave të duhura pronë-sore sjell deri te rezultatet pozitive tëdëshmuara shkencërisht për tërëshoqëritë dhe ekonomitë. Investiminë fuqizimin ekonomik të grave për-cakton shteg të drejtpërdrejtë drejtbarazisë gjinore, vë themelet për çr-rënjosjen e varfërisë, duke thyerrrethin vicioz të varfërisë dhe dukevepruar si katalizator i fuqishëmekonomik.

Thënë thjesht, të kesh të drejta nëpronë nënkupton që pronësia ështëe njohur në aspektin shoqëror dheligjor, si dhe e zbatueshme nga au-toritetet legjitime. Edhe sot, anem-banë botës dhe në Kosovë, normattradicionale dhe shoqërore të përku-fizimit të trashëgimisë dhe të drej-tave në pronë fuqimisht anojnë kahburrat, duke i lënë gratë prapa nëqasjen ndaj të drejtave të tyre përtrashëgimi dhe rrjedhimisht nëpërmbushjen e potencialit të tyre.

Kjo pabarazi në pronësi dhe nëkontrollin mbi pronën është njërindër faktorët kryesorë që i mbajnëme këmbëngulje hendeqet gjinorenë statusin shoqëror, mirëqenienekonomike dhe fuqizimin. Po ashtu,e dimë se kjo i kontribuon dhunës nëbaza gjinore, sepse pa pavarësiekonomike një grua ka më pak gjasatë ketë fuqi dhe mundësi për t’ularguar nga marrëdhënia abuzive.Duhet ta mbajmë në mend ndërlid-hjen e fortë ndërmjet fuqizimitekonomik dhe dhunës në baza gji-nore kur përballemi me shifrat kth-jelluese dhe trishtuese, sipas të cilave1 në 3 gra në botë përjeton ndonjëformë të dhunës gjatë jetës së tyre.

Pa marrë parasysh ligjet e avan-cuara në fuqi dhe nismat vetëdije-suese për rishikimet e ligjeve qëmbrojnë dhe stimulojnë qasjen egrave në trashëgimi, gratë në Kosovëvazhdojnë të heqin dorë ngatrashëgimia e tyre në të mirë të

vëllezërve apo kushërinjve të tyre,duke iu dhënë prioritet ligjeve za-konore. Përveç kësaj, gjatë analizavetë rrëfimeve gojore, është vërejtur seka raste kur anëtarët e familjeve uamohojnë të drejtat pronësore fëmi-jëve të mitur pa asnjë mbështetjeprofesionale që do të sigurontembrojtjen më të mirë të interesave tëfëmijëve.

Të drejtat pronësore të grave dhepronësia janë thelbësore për sigurinëe tyre ekonomike, statusin e tyreshoqëror dhe ligjor, dhe nganjëherëedhe për mbijetesën e tyre. Mungesae qasje në asete i lë gratë në pozitë tëcenueshme në familje dhe shoqëri,duke i bërë ato ekonomikisht tëvarura nga anëtarët burra të familjes.Burimet për këtë pabarazi dhediskriminim janë strukturat e vjetru-ara të familjeve dhe shoqërisë patri-arkale, ligjet zakonore, si dhemungesa e vetëdijesimit për të drej-tat e grave.

Në vitin 2018, përqindja e gravekosovare që kishin pronë ishte 17për qind – që shënon rritje për 6 përqind krahasuar me vitin 2013, porende mbetet shumë prapa rajonitapo BE-së. Kjo do të thotë se edhepse gratë e përbëjnë gjysmën eshoqërisë kosovare, ato nuk janë asafër pjesëmarrjes së plotë në zhvil-limin e saj, sepse iu mungojnëmundësitë për t’u bërë ndërmarrësedhe për të krijuar biznese të reja,për të ndihmuar në rritjenekonomike dhe për të krijuar vendepune për të tjerët. Kjo ndërlidhjendodh meqenëse pa pronë tëregjistruar në emrin e tyre ato nukmund të marrin kredi në banka. Kjonuk është e dëmshme vetëm përshoqërinë kosovare, por i paran-dalon gratë nga të qenit anëtare tëbarabarta në familje dhe në shoqëri,si dhe paraqet shans të humbur përt’i ndjekur ëndrrat personale – ështëpotencial i humbur.

Hierarkitë gjinore, strukturat pa-triarkale dhe diskriminimi para-prak vazhdojnë t’i vendosin gratënë pozita të pafavorshme nëshumë sektorë të shoqërisë, duke imbajtur në mënyrë kronike të nën-përfaqësuara në vendimmarrjen

politike dhe ndërtimin e paqes.Si grua nga Suedia, vend nismëtar

i hershëm i lëvizjes globale të grave,si dhe përmes 25 vjetëve të përvojësndërkombëtare në bashkëpuniminzhvillimor në kontekste tëndryshme kulturore, politike dheekonomike, e kam parë me sytë emi parakushtin qendror dhe të do-mosdoshëm për fuqizimin e gravepër përparimin socioekonomik dheqëndrueshmërinë e cilësdo përpjek-jeje të ndërmarrë.

Barazia gjinore dhe fuqizimi igrave gjithashtu është pjesë për-bërëse dhe zemra e secilës prej 17Objektivave për Zhvillim të Qën-drueshëm (OZHQ). Objektivat glob-ale për të cilat është zotuar Kosova endërlidhin drejtpërdrejt me pro-cesin më të rëndësishëm global tëshekullit 21, si dhe me hapësirë përt’i përkufizuar përpjekjet e saja përzhvillim me standardet e reja uni-versale për zhvillim që do të siguro-jnë që askush nuk do të mbetetmbrapa.

Dita Ndërkombëtare e Gruasofron mundësi për t’i shtjelluarmundësitë për përshpejtimin e Ag-jendës 2030, duke ndërtuar mo-mentum për zbatimin efikas tëOZHQ-ve. Vetëm duke i siguruar tëdrejtat e grave dhe vajzave në tëgjithë objektivat do të mund të jeto-jmë në një botë të bazuar në drejtësidhe përfshirje, me ekonomi qëfunksionojnë për të gjithë, si dheduke ruajtur mjedisin tonë të për-bashkët tani dhe për brezat eardhshëm. Në këtë ndërmarrje am-bicioze për t’i bërë OZHQ-të re-alitet, të gjithë ne - qytetarët,qeveritë, udhëheqësit, shoqëriacivile, bizneset e sektorit privat - lu-ajmë rol në mbështetjen e fuqizimittë grave, si dhe në avancimin ebarazisë gjinore përmes veprimevenë shtëpi, komunitet dhe në vend tëpunës. Shkurtimisht, realizimi iOZHQ-ve varet nga përmbushja eObjektivit 5 - Barazisë Gjinore. Sipërfaqësuese e OKB-së në Kosovë,por ç’është më me rëndësi, sipërkrahëse e të drejtave tëbarabarta për gra, unë shoh që:

• Çdo vit ne bëjmë zotime të vlef-shme - por ato nuk përkrahen membështetje financiare dhe politike.

• Statistikat tregojnë numër të vogëltë pronësisë – kjo ende nuk i kon-tribuon ndryshimit.

• Mbështetemi shumë në rrjetet egrave - por ato nuk janë mjaft tëfuqishme.

• Çdo vit kërkojmë analiza gjinore -por nuk gjejmë buxhetin e duhurpër mbështetje.

• I nxis institucionet kosovare dheshoqërinë ta kuptojnë potencialine grave si kontribuuese në shoqëri,duke i respektuar dhe zbatuar tëdrejtat për pronë dhe pronësi.

• Gratë mund të luajnë rol tëfuqishëm në forcimin e qeverisjesdemokratike dhe të drejtave tënjeriut nëse partnerët përkatësmonitorojnë zbatimin e ligjeve nëtë mirë të të drejtave të barabartapër gra dhe burra.

• Shoqëria civile duhet të ketë mëshumë qasje në fonde për fuqiz-imin e grave dhe kjo mund të jetëdiçka që mund ta hulumtojmëbashkërisht përderisa ecim për-para drejt zbatimit të OZHQ-ve.

• Në fund, rritja e qëndrueshmeekonomike e Kosovës varet ngaperformanca e 50 për qind të ka-paciteteve të shoqërisë kosovare.

• “Të mos e lëmë askënd mbrapa”është zotimi parësor global i OKB-së brenda Agjendës 2030 për zhvil-lim të qëndrueshëm. Të drejtat egrave janë të drejta të njeriut! Dhetë drejtat e njeriut qëndrojnë nëthelb të parimit për të mos e lënëaskënd mbrapa. Të drejta të njeriutdhe drejtësi sociale.

Sot, më 8 Mars, në DitënNdërkombëtare të Gruas, i nderoj tëgjitha gratë dhe burrat që luajnë roltë jashtëzakonshëm në luftën për tëardhme të drejtë dhe të barabartë.Sot e përshpejtojmë hapin tonë nërrugëtimin drejt një bote ku gratëdhe burrat, vajzat dhe djemtë, zënëtë njëjtin vend, gëzojnë të njëjtat tëdrejta dhe mundësi, dhe jetojnë krahpër krah me respekt dhe në paqe!

Autorja është Koordinatore e Programit të OKB-së për Zhvillim

Të drejtat e grave dhe vajzave për një botë të bazuar në drejtësi

Karin Hernmarck Ahliny

Kur në vjeshtën e vitit 2014 Qeve-ria e Suedisë vendosi ta niste njëpolitikë të jashtme feministe, ajoishte qeveria e parë në botë që po ebënte një gjë të tillë. Së shpejti ajou pasua me deklaratën se e tërëqeveria ishte qeveri feministe. Sue-dia është e lumtur që shumë vendetë tjera e ndoqën shembullin e saj,përderisa rëndësia e agjendës fem-iniste dhe e analizës themelore qëqëndron prapa saj po bëhet pjesë etemave kryesore.

Asnjë lëvizje e rëndësishme qëmëton ndryshim të njëmendtë nukkalon pa kritikues ose kundër-shtarë. Ndryshimi, madje edhe përtë mirë, nganjëherë do të jetë idhimbshëm dhe shpesh do tëkërkojë rivlerësim të asaj që besonise është e vërtetë, si dhe të kup-tuarit se supozimet e pathëna duhettë vihen në pikëpyetje. Feminizmi e

synon ndryshimin e vërtetë dhe ebën këtë nga bindja se një shoqërime barazi gjinore mundëson jetëmë të mirë për të gjithë pjesëtarët esaj, pa marrë parasysh identitetingjinor.

Politika e jashtme feministesuedeze pikënisjen e kishte në tripika kryesore: të drejtat, për-faqësimin dhe resurset, që të gjithatë bazuara në parashtrimin e shumëpyetjeve për të ardhur deri te re-aliteti të cilin po përpiqemi tandryshojmë. Tri pikat – sado tëthjeshta që mund të duken – naofrojnë përqendrimin për t’iparashtruar pyetjet e duhura kur tavlerësojmë gjendjen e barazisë nëcilëndo shoqëri.

A janë të drejtat e grave të njëjta sitë burrave? Dhe a kanë ato qasje nëresurse të njëjta? A munden, përshembull, gratë të hyjnë në tregune punës dhe a marrin trashëgimimbi të njëjtën bazë si burrat?

Globalisht, e dimë që përgjigjaështë jo. Në Kosovë, për fat të keq,përgjigja është gjithashtu jo.Përkundër ligjeve të shkëlqyeshme,diskriminimi i grave ngulmon nëtregun e punës dhe pjesëmarrja egrave është e ultë. Sistemet e sig-urimit social – dhe mungesa e tëtyre – nuk i favorizojnë gratë, njëjtësi praktikat e trashëgimisë. Gratë

nuk janë të regjistruara si pronaretë pronës dhe nuk mund të kenëqasje në financa. Lista është e gjatë.Faktet ekzistojnë.

A janë gratë të përfaqësuara nëproceset vendimmarrëse? Apo, a kapengesa të njohura e të panjohurapër gratë për t’u bërë pjesë etryezave ku merren vendimet?Përkundër sistemit të kuotës, për-faqësimi i grave të Kosovës nëpozita të larta është për keqardhje.Pse sot është vetëm një grua min-istre në Qeverinë e Kosovës? Dhepse nuk ka fare gra në delegacioninshtetëror në dialogun për normal-izim kur ka hulumtime që sugjero-jnë se proceset e paqes kanë gjasamë të mira për të arritur zgjidhje tëqëndrueshme kur gratë janë tëpranishme në tryezë? Nuk mungo-jnë politikanet kompetente koso-vare, por ato nuk kanë vend nëtryezë.

Një aspekt frustrues i për-faqësimit të politikës së jashtmefeministe dhe qeverisjes feministenë përgjithësi ndonjëherë ështëkoha e cila duhet kaluar për të shp-jeguar çfarë është dhe pse është edomosdoshme. Kjo më ka lodhur.Ka dëshmi dërrmuese se baraziagjinore ka ndikim pozitiv në rritjeekonomike, shëndetësi, arsimimdhe paqe. Le të pajtohemi të gjithë

për këtë dhe të përqendrohemi nëatë se çfarë duam të bëjmë për tandryshuar gjendjen. Por, duke ebërë këtë të mos harrojmë se nukështë vetëm çështja për ta bërëbotën një vend më të mirë për tëgjithë ne. Barazia gjinore, mbi tëgjitha, është e drejtë. E drejtë enjeriut. Dhe pa barazi gjinore, tëdrejtat e grave vihen në rrezik.

Si pjesa tjetër e botës, edheKosova çdo vjeshtë merr pjesë në16 ditët e aktivizmit kundërdhunës në baza gjinore, por gratë– sepse kryesisht po flasim përgratë – ende rrihen dhe abuzohennë këtë vend. E dimë se gratë janëmë së shumti në rrezik në shtëpitëe tyre, ku abuzohen dhe ngan-jëherë edhe vriten nga burrat qëjanë anëtarë të familjeve dhethonë se i duan ato. Kjo ështëdukuri globale dhe ështëgjithashtu e pranishme edhe këtunë Kosovë. Ka të dhëna që sug-jerojnë se 1 në 3 gra prej të gjithagrave në këtë vend kanë përjetuarkëtë lloj të dhunës. Ky fakt pikël-lues nuk mund të kuptohet pa ikuptuar dinamikat e përbrendë-suara të pushtetit mbi të cilat lulë-zon shoqëria patriarkale. Po tëishin gratë dhe burrat përnjëmendtë barabartë, gratë nuk do tëkishin nevojë të përjetonin dhunëfizike dhe burrat nuk do të kishin

nevojë t’i kthenin emocionet e tyrenë dhunë.

Për ta përmbyllur, ka gjëra qëmund t’i bëjmë. Gjëra konkrete. Jadisa rekomandime.

Për politikanët:

Pushim prindëror të financuar ngaqeveria qendrore dhe neutral ndajgjinisë.

Zbatim i duhur i legjislacionitkundër diskriminimit në tregun epunës.

Rritje e resurseve dhe njohurivepër policinë dhe sektorin e drejtësisësa i përket dhunës në baza gjinore.

Strehimore për viktimat e dhunësnë baza gjinore, të financuara nëmënyrë të qëndrueshme nga qeve-ria qendrore.

Për të gjithë ne:

Të mos ndalemi së foluri përbarazinë gjinore. Të flasim përpabarazitë. Të flasim për dhunëndhe abuzimin, por të mos flasimnëse ekzistojnë ato dhe çfarë efektikanë. E dimë këtë. Të fillojmë tëflasim për atë se çfarë mund tëbëjmë – dhe pastaj ta bëjmë. Jemivonuar shumë.

Autorja është Ambasadore e Suedisë në Kosovë

Barazia gjinore – Ta bëjmë!





Ka rreth tre vjet qëkur vizitat e A.N., 22 vjeçare nga Prishtina, për nëdyert e hetuesisë janë bërë të sh-peshta. Policia, prokuroria dhegjykata janë vendet që tashmë më sëshumti i viziton. E përcjellë nga nënadhe motra me e re, ajo para disajavësh ka trokitur sërish në dyert ezyrës së një prokurori. Insistonte qëtë bisedonte me Kryeprokurorin eProkurorisë Themelore në Prishtinë.Një marrëdhënie saj e dhunshme menjë burrë shtatë vjet me të vjetër seajo ia ka pamundësuar jetën nor-male. Jo vetëm asaj. Jetë normale,sipas tyre, nuk ka askush nga familja.

Shtatë denoncime e pesë urdhrambrojtës nuk kanë arritur që ta sh-pëtojnë A.N. Dënimet me kusht përabuzuesin ka bërë që posa ai të dalënga burgu të vazhdojë ta maltretojë.

Historia është gati çdoherë e njëjtë.Një denoncim në polici, i cili nëse kefat trajtohet shpejt në Prokurori, elënda në gjykatë merr shumë muaj.Për këtë viktimë dënimi nuk ka qenësatisfaksion.

“Një herë katër muaj e një herëgjashtë muaj me kusht”, ka thënë ajo.

Ky nuk është rast i izoluar. Çështjae trajtimit të dhunës në familje sh-pesh ka mbetur pa përgjigje ngadrejtësia, ndërsa në rastet kur ështëpërgjigjur ka qenë tepër vonë për vik-timat gra ose fëmijë.

“Hetimet vazhdojnë”

Një numër telefoni pa pagesë qëgjendet në faqen zyrtare të Policisë sëKosovës është kontakti i parë që vik-timat mund të kenë për denoncimin eabuzuesve.

Për disa ditë është provuar të tele-fonohet ky numër. Pak sekonda janëdashur që dikush nga Policia eKosovës të përgjigjet për ta pranuardenoncimin. Ndonëse efikas nëpërgjigjen e parë, procedimi i një rastitë dhunës në familje pastaj merrkohë, ose injorohet - përkundër fak-tit se korniza ligjore për këtë pjesëështë e avancuar.

Betim Musliu, hulumtues i lartë nëInstitutin e Kosovës për Drejtësi, e kasqaruar këtë aspekt.

“Sipas Ligjit për Mbrojtjen kundërDhunës në Familje, është obligimligjor për Policinë e Kosovës t’ipërgjigjet secilit njoftim për vepratose kërcënimet e dhunës në familje.Sikurse Policia e Kosovës, respek-tivisht Shefi i njësitit rajonal të Poli-cisë së Kosovës kundër dhunës nëfamilje, mund ta shqiptojë urdhrinpër mbrojtje të përkohshmeemergjente dhe të caktojë masaadekuate të mbrojtjes kur ekzistojnëbaza për të besuar se kryesi ka kryerose është kërcënuar se do të kryejëndonjë vepër të dhunës në familje.Apo kur kryesi i dhunës paraqet kër-cënim të drejtpërdrejtë dhe tëatypëratyshëm për sigurinë, shën-detin dhe mirëqenien e palës sëmbrojtur ose të personit me të cilinpala e mbrojtur ka lidhje familjare, tëcilët duhet të mbrohen me anë të ur-dhrit për mbrojtje”.

Thyerjen e parë një grua ose vajzënë raport me drejtësisë e pëson nëPolicinë e Kosovës. Hetuesit policorëtë cilët janë hallka e parë e grave qëkërkojnë drejtësi shpesh nuk i trajto-jnë me seriozitetin e duhur kanosjetqë u bëhen grave.

Kësisoj, ka raste kur hetuesit të cilëte përpilojnë kallëzimin penal të vik-timës nuk e trajtojnë atë seriozisht.Kjo bën që pak kërkesa tëprokurorëve, edhe pse të mëdha nënumër për masën e paraburgimit, tëkalojnë në gjykatë. Për shumicën e tëdyshuarve për abuzim gjykata nukparasheh masë paraburgimi.

Sipas të dhënave zyrtare të sistemittë drejtësisë, masat e paraburgimitpër këtë kategori caktohen rrallë.

“Prej 2.959 kallëzimeve penale nëvitin 2016, prokuroria ka bërë 84kërkesa për paraburgim (2.8 përqind). Në 2017, paraburgimi ukërkua në 115 raste (11.3 për qind)dhe në gjysmën e parë të vitit 2018paraburgimi u kërkua në 69 raste (5.5për qind)”, dëshmojnë të dhënat epërpunuara për këtë çështje nga or-ganizatat që e monitorojnë këtëfushë.

Një gjë e tillë bën që pasiguria egrave dhe vajzave të rritet.

Efektet e lirimit të autorëve tëkrimit, sipas monitoruesve të këtij sis-temi, shpesh përcillen me presionfamiljar ndaj viktimës, por ka pasurraste kur i kanë shpjerë viktimat drejttërheqjes së deklaratave të tyre dhendjekjes penale të akteve të dhunësnë familje. Sipas raporteve, një gjë etillë përshkallëzon kur prokurorëtlejojnë pa asnjë hetim shtesëndryshimin e deklaratave të vikti-mave pasi i dyshuari lihet në liri.

“Mbështetja e përgjithshme eprokurorëve mbi deklaratat e vikti-mave, si dhe tërheqja e mëvonshme eviktimës nga prokuroria, kontribuonnë numrin e madh të rasteve të hed-hura poshtë çdo vit në gjykatë”,thuhet në një raport të organizatësKIPRED, të botuar muaj më parë.

Dhunë në sy të policisë

Janë të shumta rastet kur viktimatkanë gjetur vdekjen nga abuzuesit etyre disa orë, ose disa ditë, pasi kanënjoftuar Policinë e Kosovës.

Valbona Marku - Nrecaj dhe vajza esaj e mitur janë viktimat më të fundittë dhunës së burrave në Kosovë.Vrasja e nënës dhe bijës, të cilat edhemë herët kishin përjetuar dhunë nëfamilje, do të mund të parandalohejnëse Policia e Kosovës do ta trajtonteseriozisht këtë rast. Pak orë paravrasjes, Valbona e kishte denoncuarish-bashkëshortin në polici. Kishtethënë se po e kanoste. Policia eKosovës e kishte kërkuar tek shtëpiae të dyshuarit. Nuk e kishin gjetur.Pastaj, siç thonë ata, kishin provuarta telefononin këtë recidivist përdhunë në familje, por nuk ua kishtehapur telefonin. E kishin lënë mekaq. Pak orë pasi zyrtarë të policisëshkuan në shtëpinë e prindërve tëValbonës, ajo dhe vajza e saj tashmëkishin ndërruar jetë si pasojë eplumbave të ish-bashkëshortit, të cilitpak orë me herët Policia e Kosovëskishte dështuar të ia identifikontevendndodhjen.

Ahmet Hasi, nënkolonel nëPolicinë Rajonale të Gjakovës, kadhënë një deklaratë në lidhje mevrasjen e Valbona Marku – Nrecajt.

“Në orën 15:00, ankuesja, tani vik-timë, bashkë me vëllezërit ka hapurrast ‘kanosje’, pasi ka njoftuar se mesms është kërcënuar ngabashkëshorti. Hetuesit e kanëkërkuar personin në fjalë, përfshirëedhe në shtëpinë e tij në fshatinBitesh. Disa herë është provuar tëkontaktohet edhe përmes telefonit.Me rastin e paraqitur me 7 gusht, vik-tima nuk ka kërkuar mbrojtje as stre-him, derisa është hapur vetëm rastkanosje për sms-të”.

Pak kohë para vrasjes, ValbonaMarku – Nrecaj kishte përjetuarlëndime të lehta trupore nga ish-bashkëshorti. Për këtë, rreth një muajmë parë, Prokuroria në Gjakovëkishte ngritur aktakuzë kundërbashkëshortit. Aktakuza ishte përveprën “lëndim i lehtë trupor”, anipse ajo ishte ankuar që bashkëshortie kishte dhunuar seksualisht disa

herë. Kjo deklaratë nuk ishte marrëseriozisht nga Prokuroria Themelorenë Gjakovë.

Prokurorja e rastit ka thënë pasvrasjes se deklarata për dhunë sek-suale nuk ka mundur të trajtohet përshkak që nuk ka qenë e mundur tëbëhet ekspertizë.

“Cili ekspert në botë mund ta kon-statojë një ekspertizë të dhunës sek-suale kur ajo pretendonte sebashkëshorti kishte kryer marrëd-hënie me dhunë për 16 vjet, por as-njëherë s’e ka treguar kohën, asmënyrën dhe as nuk e ka paraqiturrastin, por vetëm se ka pasur rastegjatë martesës”, ka deklaruarprokurorja Mone Syla.

Sipas prokurores, për shkak të pa-mundësisë për të vërtetuar ajo nuk kandërmarrë ndonjë veprim shtesë përta hetuar pretendimin e viktimës Val-bona Marku-Nrecaj për marrëdhënieseksuale me dhunë, të kryera ndaj sajnga ish-bashkëshorti Pjetër Nrecaj.

Institucionet e drejtësisë tregojnë sestatistikat e dhunës në familje rritennga viti në vit.

Nga të dhënat e Policisë së Kosovësqë i janë ofruar shtojcës “Koha përGratë”, vetëm këtë vit rreth 700 gra ikanë paraqitur në polici burrat,vëllezërit dhe familjarët e tjerë të cilatkanë ushtruar dhunë ndaj tyre.

“Në periudhën gjashtëmujorejanar-qershor 2018 janë evidentuar628 raste”, thuhet në përgjigjen ePolicisë së Kosovës.

Sipas këtij institucioni, vetëm nëmuajin korrik janë sulmuar 123 gradhe vajza.

“Gjatë vitit 2016 janë evidentuar1227 raste, gjatë vitit 2017 janë 1269raste”, thonë të dhënat e Policisë.

Rritje të rasteve të dhunës nëfamilje ka konstatuar kohë më parëedhe Gjykata Themelore në Prisht-inë. Sipas kryetares së kësaj gjykate,Afërdita Bytyqi, numri i rasteve ështëduke u rritur nga viti në vit.Megjithatë, kjo mund të jetë edherritje e vetëdijes për raportim.

“Statistikat e rasteve të dhunës nëfamilje, ndër vite, në lëminë civile tre-gojnë se janë në rritje lëndët e kësajnatyre dhe kjo shihet edhe nga ky ra-port: gjatë vitit 2016 janë proceduar122 raste me urdhër mbrojtje (dhunënë familje), gjatë vitit 2017 janë pro-ceduar 148 raste me urdhër mbrojtje(dhunë në familje), dhe deri në gushttë vitit 2018 janë proceduar 78 rasteme urdhër mbrojtje (dhunë nëfamilje)”.

Statistikat nuk janë aspak më poz-itive as në vitin 2019.

“Koha për Gratë” ka kërkuarpërgjigje nga Policia e Kosovës për sta-tistikat në dy muajt e parë të vitit 2019.Për këtë periudhë është duke vazhd-uar trendi i njëjtë i dhunës ndaj grave.

“Në janar të këtij viti janë raportuar130 raste te dhunës në familje, ndërsanë muajin shkurt janë raportuar 96raste të dhunës”, thuhet në përgjigjene Policisë së Kosovës.

Pak drejtësi për gratë e abuzuara

Një grup burrash në pozita tëndryshme zyrtare janë prapa grilavepër shkak se dyshohen të kenëabuzuar një vajzë kur ajo ishte nëmoshën 16 deri 18 vjeçare. E mituranga Drenasi dyshohet se ështëabuzuar rreth dy vjet, fillimisht ngamësuesi. Kur kishte marrë guximin taparaqiste në polici, dyshohet se për tëkishte nisur një abuzim tjetër. Hetuesii përfshirë në rast dyshohet se e kariviktimizuar viktimën. Reagimi iShoqërisë Civile ishte i ashpër. Nëburg u gjendën dy burra të dyshuar seabuzuan me këtë vajzë kur ishtenxënëse e mitur. “Hero” i këtij skan-

dali u konsiderua një avokat i cili endihmoi zbardhjen e këtij rasti. Por,“heroizmi” i tij zgjati vetëm disa javë.Hetimet e mëvonshme zbuluandyshimet se edhe vetë avokati ishtenjë nga personat që dyshohet sekishte abuzuar me viktimën.

Përderisa hetimet në këtë rast povazhdojnë, ka të tjera raste që dësh-mojnë se drejtësia për gra ështëvonuar.

Në vitin 2011, Bislim Morina e mar-toi vajzën Antigonën me shkues(mësitni). Por, martesa e saj me HilmiZenën nga fshati Malësi e Vogël zg-jati vetëm tri ditë. Sipas Prokurorisë,ajo vdiq si pasojë e gjakderdhjes qëkishte pasur nga organet gjenitalembrëmjen e parë të martesës, nështëpinë e burrit të saj, ku kishte qën-druar mes datave 27, 28 dhe 29 kor-rik të vitit 2011.

Antigona vdiq 6 vjet më parë, triditë pasi u martua, për shkak të he-morragjisë së vazhdueshme, ndërsaburri i saj Hilmiu nuk i kishte ofruarndihmë mjekësore. Për më keq, aikishte vazhduar marrëdhëniet sek-suale me të.

Gjykata, Prokurori, e të tjerë të për-shirë në lirimin e Hilmi Zenës, qëdyshohet se me mosveprimet e tijvrau bashkëshorten Antigona Mo-rina, nuk kanë pranuar të marrinpërgjegjësi për rastin deri kur KTVbëri disa raportime në lidhje me këtëçështje. Vetëm pasi rasti u bë publik,gjykata rinisi trajtimin e tij. Për-fundimisht, bashkëshorti i Antigonësu dënua me dy vjet burg.

Zejnepe Bytyqi-Berisha ështëtherur për vdekje nga bashkëshortimë 23 tetor 2015, pas disa viteve të tëqenit e nënshtruar ndaj ushtrimit tëdhunës në familje. Bashkëshorti i Ze-jnepës kishte histori të sjelljes krim-inale dhe të ushtrimit të dhunës nëfamilje. Në vitin 2002, ai ishte shpal-lur fajtor për vepër të dhunshme tëkryer ndaj saj dhe i ishte shqiptuardënim me burg me kusht për 6 muaj.

Në vitin 2008, në një incident tëndarë – jo lidhur me dhunën nëfamilje, bashkëshorti i Zejnepës ishtedënuar me gjobë prej 300 eurosh përveprën penale – posedim i paautor-izuar i armëve.

Më 2012, Zejnepja tentoi tëvetëvritej. Policia hapi hetimet lidhurme tentim-vetëvrasjen për të vlerë-suar se a ka pasur apo jo sjellje krim-inale. Në deklaratat e atëhershme,Zejnepja kishte thënë se i kishte ra-portuar në polici incidentet e dhunësnë familje, në shtatë apo tetë raste tëndara, të kryera nga bashkëshortikundër saj dhe vajzës së tyre 11vjeçare. Më tej, ajo kishte deklaruar

se përgjatë viteve vazhdimisht i ishtenënshtruar dhunës fizike të kryer ngabashkëshorti dhe një ditë para ten-tim-vetëvrasjes ai kishte ushtruardhunë fizike ndaj vajzës së tyre.

Vazhdon të jenë alarmant numri ikallëzimeve penale që kanë të bëjnëme rastet e dhunës në familje të cilatjanë hedhur poshtë, ose janë refuzuarme aktgjykime.

Në vitin 2017, mbi gjysma e tëgjitha kallëzimeve penale lidhur merastet e dhunës në familje ishin hed-hur poshtë (51.6 për qind).

“Gjatë vitit 2016, ka pasur 94 akt-gjykime refuzuese, 62 në vitin 2017dhe 20 në gjysmën e parë të vitit2018”, thuhet në të dhënat përmënyrën se si ka përfunduar trajtimii këtyre rasteve në gjykatë.

Ky mbetet shqetësim për ShoqërinëCivile.

“Si rezultat i monitorimit sistematiktë sistemit të drejtësisë, IKD vlerësonse praktika e deritanishme ka dësh-muar se qoftë Policia, Prokuroria dheGjykata, nuk i kanë marrë me seri-ozitetin e duhur rastet e dhunës nëfamilje”, ka thënë Betim Musliu.

Sipas tij, problem është koordinimimes institucioneve të drejtësisë nëkëtë fushë.

“Për shkak të mungesës sëbashkëpunimit dhe koordinimit reci-prok mes këtyre institucioneve, jorrallë rastet e dhunës në familje për-fundojnë me fatalitet. Edhe kjo fushë,sikurse fushat tjera, vuajnë ngamungesa e zbatimit të legjislacionitdhe politikave në praktikë dhemungon llogaridhënia në raport mezyrtarët që dështojnë t’i trajtojnë këtoraste sipas ligjit”.

Aktivistë dhe njohës të sistemit tëdrejtësisë shohin shumë problemeligjore në mënyrën se si kategorizo-hen sanksionet për rastet e dhunësnë familje.

Në raportin hulumtues të Rrjetit tëGrave të Kosovës me të dhënat përvitet 2000-2017 të marra nga KëshilliGjyqësor i Kosovës, Këshilli Prokuro-rial i Kosovës dhe Policia e Kosovës,janë 18.444 raste të dhunës në familjetë raportuara në Kosovë. Prej tyre,vetëm 11.1 për qind të rasteve janëdënuar me burgim, gjersa shumica ekryesve të dhunës dënohen me kushtdhe dënim me gjobë. Edhe Strategjiadhe Plani i Veprimit kundër Dhunësnë Familje, aprovuar nga Qeveria eKosovës (2016-2020), kërkon nga Ob-jektivi Strategjik 3 rritjen e dënimevepër kryesit e dhunës në familje dhendryshimin e legjislacionit adekuat.

Gazetare kontribuuse: Saranda Ramaj

EDHE NJË VIT PA DREJTËSI PËR GRATË

Pa drejtësi gjinorePër herë të parë në Kosovë një aktgjykim ka ngjallur shpresë se megjithatëdrejtësia mund të vendoset kur bëhet fjalë për vrasës vajzash e grash.Ndonëse nuk është rast që e përfaqëson frymën se si vendos drejtësia karshidhunës e vrasjes se grave, dënimi i Pjetër Nrecajt, i cili ka vrarëbashkëshorten dhe vajzën e tij, ka ngjallur shpresë të gratë që denoncojnëkëto raste. Por, për raste të ngjashme si kjo drejtësia nuk ka ardhur njëjtë.Zinxhiri i gjatë hetuesisë shpeshherë është shkëputur dukë bërë që gra evajza të mos gjejnë drejtësi, por në vend të saj të mbrohen abuzuesit




8 • KOHA Ditore

Adelina Berisha

“Ra ky mort e u pamë”, dhe pobien shumë morte e ne po e kupto-jmë se ku qëndrojmë si shoqëri nëmbrojtjen e grave dhe vajzave ngadhuna. E sidomos këta muaj nëmedia na dolën raste të dhunës ndajgrave dhe vajzave të cilat na e për-plasën fytyrës realitetin. Realitet tëcilin, ne si shoqëri, refuzojmë meçdo kusht ta pranojmë.

Ne jemi shoqëri patriarkale.

Neve na duhet kohë të dalim ngakëto norma që po na ngulfasinpërditë. Një rast ndodhi në Drenas,u tronditëm të tërë. Disa nga mllefie nga tronditja, e disa nga frika se sido flasin për ne, me frikën se po na“humb morali”. E për hir të moralit,është më lehtë t’i vihet faji një njeriusesa një sistemi të tërë patriarkal!

"Ato janë të poshtra, e kanë mer-ituar, pse s’i ndodhi dikujt tjetër? Tëpamoralshme!", janë disa prejmbiemrave që iu vishen grave dhevajzave që janë viktima të dhunës

seksuale, apo të cilësdo forme tjetërtë dhunës. Mbiemra të ngjashëm uvihen edhe atyre që bëhen zëri i vik-timave. Gratë duhet të heshtin. Kjoështë kërkesa që po iu bëhet gravedhe vajzave përditë në këtë shoqëri.

Konventa e Kombeve tëBashkuara mbi eliminimin e tëgjitha formave të diskriminimitkundër grave e përkufizon dhunënme baza gjinore si “dhunë e cilaështë e drejtuar kundër grave përshkak se ato janë gra, ose ngaqë kjondikon mbi gratë”. Të dhënat ngaPolicia e Kosovës na tregojnë se nëmbi 80 për qind të rasteve të dhunësnë familje viktima janë gratë. Vik-tima të abuzimit seksual, të dhu-nimeve, tentim-dhunimeve, në tëshumtën e rasteve po ashtu janëgratë dhe vajzat. Botërisht, çdo etreta grua ka përjetuar dhunë fizikeapo seksuale nga partnerët intimë,apo dhunë seksuale nga jo-part-nerët, thotë Organizata Botërore eShëndetësisë. Këta janë vetëm disashembuj të asaj që gratë në Kosovëe përjetojnë çdo ditë.

Kushtetuta e Kosovës e ka të adap-tuar Konventën e Këshillit të Eu-ropës për parandalimin dhe luftimine dhunës ndaj grave dhe dhunës nëfamilje, apo siç njihet - Konventa eStambollit, që është gjithashtu njëdokument i cili kërkon mbrojtje,parandalim, hetim dhe eliminim tëtë gjitha formave të dhunës ndajgrave. Konventa ka për qëllim të

eliminohen të gjitha format e diskri-minimit ndaj grave dhe të promovo-het barazia mes burrave dhe grave,si dhe krijimin e mekanizmaveligjorë me qëllim të parandalimitdhe mbrojtjes sa më të mirë përgjitha viktimat e dhunës ndaj gravedhe dhunës në familje.

Ofrimi i mbështetjes dhe ndihmëspër organizatat dhe zbatuesit e ligjitme qëllim të një bashkëpunimi sa mëtë mirë, në ofrim të përkrahjes përviktimat e dhunës ndaj grave dhedhunës në familje, është po ashtu njëprej qëllimeve të kësaj konvente.Muaj më parë, deputetja AidaDërguti kishte iniciuar kërkesën përamendamentim të Kushtetutës dukekërkuar shtimin e një paragrafi të ri,pas paragrafit 8 të nenit 22, Zbatimii drejtpërdrejtë i Marrëveshjeve dheInstrumenteve Ndërkombëtare tëKushtetutës, respektivisht të shtohetedhe paragrafi 9: “Konventa eKëshillit të Europës për parandal-imin dhe luftimin e dhunës kundërgrave dhe dhunës në familje”.

Në vitin 2010, Kosova ka miratuarLigjin për Mbrojtje nga Dhuna nëFamilje, të përcjellë me hartimin eProcedurave Standarde të Veprimitpër Mbrojtje nga Dhuna në Familje,ndërsa deri tani ka hartuar dystrategji dhe plane veprimi përmbrojtje nga dhuna në familje.Strategjia e fundit vlen për periud-hën 2016-2020.

Nga janari i këtij viti, dhuna nëfamilje dhe ngacmimi seksual janë

definuar si vepra penale në KodinPenal të Republikës së Kosovës, kjofalë angazhimit të disa organizatavetë grave (RRGK, QKSGJ, etj.). Edhepse janë ndërmarrë të gjitha këtoveprime për ta kriminalizuardhunën në familje dhe ngacmimetseksuale, hulumtimi i Rrjetit tëGrave të Kosovës, i vitit 2015, tregonse 68 për qind e grave dhe vajzavekanë përjetuar dhunë në familjegjatë tërë jetës së tyre, 41 për qindvetëm në vitin paraprak (2014). Ng-jashëm, 64.1 për qind e grave dhevajzave kanë deklaruar se kanë për-jetuar ngacmim seksual gjatë tërëjetës së tyre.

Në anën tjetër, dhuna ndaj gravedhe vajzave vazhdon të mbetet njëprej formave më pak tëndëshkueshme.

Një raport i KIPRED i vitit 2018,tregon se në vitin 2017, 51.5 përqind e kallëzimeve penale të ndër-lidhura me rastet e dhunës nëfamilje janë hedhur poshtë. Hulum-time të ndryshme kanë gjetur ng-jashëm se mungesa e njohurive mbidhunën në baza gjinore,ka ndikuarnë mosndëshkueshmërinë e këtyrekrimeve. Tendenca e pajtimit tëfamiljeve me qëllim të ruajtjes së“shenjtërisë së familjes” edhe nërastet kur ka vepër penale (kërcën-ime me armë, kanosje, lëndime tërënda trupore, etj.), si dhe fajësimi iviktimës, kanë ndikuar nëmosndëshkueshmërinë e krimeve tëndërlidhura me dhunën ndaj gravedhe vajzave - janë gjetje të për-

bashkëta të shumë raporteve hu-lumtuese.

Mediat do të vazhdojnë të rapor-tojnë edhe për shumë raste tëdhunës ndaj grave dhe vajzave, tëdhunës së burrit ndaj gruas; vras-jeve të grave me sëpatë nga burrat etyre, vrasjet e vajzave me armë ngababai, me thikë nga djali; abuzimetseksuale të të miturave nga mësues,zyrtarë, avokatë; ngacmime sek-suale; diskriminim në punë, nëfamilje, diskriminim nga shoqëria igrave dhe vajzave. Skenari më imundshëm është se ne do të shoko-hemi, do të flasim dy a tri ditë, e pas-taj do t’i kthehemi “rrënjëve”.

"Ato janë të poshtra!”, “E kanëmerituar!”, “Pse s’i ndodhi dikujttjetër?”, “Të pamoralshme!".

Ose, mund ta ndryshojmë këtëskenar të prapambetur duke zgjed-hur të bëhemi zëri i viktimave tëdhunës në familje, abuzimeve sek-suale, përdhunimeve, ngacmimeveseksuale. Ky zë është ai që i nevojitetçdo gruaje apo vajze që sot ështëduke vuajtur nga dhuna. E kemiborxh t’i ndryshojmë këto norma tëprapambetura dhe patriarkale, në tëkundërtën, gjeneratat e reja, do tëna urrejnë për vendin që po iutrashëgojmë.

Nëse jo sot, nesër do kemi nevojëqë dikush të bëhet zëri ynë.

Kush do jetë ai zë?

Autorja është Koordinatore për Avokim në Rrjetin e Grave të

Kosovës

Disa fjalë për dhunën ndaj grave dhe vajzave në Kosovë

Jeta Krasniqi

Është viti 1998. Është kohë kurheshtja shurdhon. Kohë frike edhune. Mijëra gra me bukë në duarnisen në drejtim të Drenicës “Kemibukë, jo armë, na lini të kalojmë!”,“Bukë për fëmijët, për gratë dhefamiljet e Drenicës”, “Stop Gjeno-cidin!”, janë mesazhet që ato bartin.Mobilizim i fuqishëm i grave qësynon të tërheq vëmendjenndërkombëtare mbi katastrofënnjerëzore që po ndodh në Kosovënga regjimi serb kundër njerëzve tëpafajshëm, faji i vetëm i të cilëveështë se janë shqiptarë

Ky është vetëm një ndër momentetikonike të mobilizimit të grave nëKosovë, të cilat dhanë kontributin etyre, u sakrifikuan, gjetën forcën përt’u ringritur si feniksi nga pluhuri përtë mirën e shoqërisë në të cilën ne je-tojmë sot.

Me ish-Presidenten Atifete Jah-jaga, si këshilltare e saj, kishim përf-shirë këtë moment të fuqishëm tëhistorisë sonë në fjalimin e saj nëTEDxAmsterdamWomen. Në njëadresim ku historia e Kosovës u ndanëpërmjet rrëfimeve të grave tështetit tonë. Ishte ndër herët e paraqë Kosova vinte para një audiencendërkombëtare në këtë mënyrë.Gratë e Kosovës në çdo kohë kanëqenë katalizatore, mbështetëse,shtylla dhe fuqi prapa procesevenëpër të cilat kaluam si shoqëri.Padyshim, edhe viktima të po këtyreproceseve.

Sikur të tentonim të shihnin më sh-pesh historinë e vendit tonë nga kjo

perspektivë e cila përfshin eksperi-encat si të burrave ashtu edhe tëgrave, do të kuptonim çfarë vlerashkemi dhe çfarë pasurie zotërojmë sishoqëri. Por mbi të gjitha, pjesëmar-rja e grave në secilin proces do tëvinte në mënyrë natyrale pa nevojëne përdorimit të kuotave gjinore.

Për fat të keq, këtë e bëjmë shumërrallë. Në narrativin e Kosovës, roli igrave është rrëfim i munguar. Rrë-fimet e grave si Luljeta Pula, SevdijeAhmeti, Edi Shukriu, Flora Brovina,Afërdita Saraçini - Kelmendi, Safetedhe Igballe Rogova, Edita Tahiri,Vjosa Dobruna, Shukrije Gashi, eshumë e shumë grave të tjera.

Në vitin 2003, gratë e Liberisë,myslimane dhe katolike nga të gjithashtresat e shoqërisë, iniciuan njëlëvizje të paqes të njohur si Gratë eVeprimit Masiv të Liberisë për Paqe,duke u bërë forcë politike kundërdhunës dhe qeverisë së tyre. Kjolëvizje e detyroi Presidentin eLiberisë, Charles Taylor, të nego-cionte me forcat rebele në Ganë.Dyqind gra të veshura në të bardhaudhëtuan në Ganë për ta vazhduarpresionin. Rrethuan dhomën dukebllokuar çdo dalje, duke mos i lejuarpalët të tërhiqeshin nga bisedimet paarritur një marrëveshje. Mobilizimi ityre solli deri te një marrëveshje nënjë kohë kur bisedimet për paqeishin ndalur. Krijoi paqe pas 14 viteshtë luftës civile, duke sjellë në pushtetedhe Presidenten Ellen Johnson Sir-leaf, e cila shtyu përpara ndryshimenë qeverisjen e këtij vendi dhe në vettrajtimin e grave dhe rolin e tyre nëshoqërinë e pasluftës.

Po në Kosovë, ku gratë luajtën roltë rëndësishëm gjatë viteve të rezis-tencës dhe të luftës, pse nuk u lejuantë jenë pjesë e pandashme edhe epaqebërjes dhe e shtetndërtimit? Pseu tentua që gratë të lihen anash kë-tyre proceseve dhe kontributi i tyretë mos njihet?

Në 2011, Kosova filloi një tjetërproces negociatash me Serbinë, pasdy cikle negociatash të zhvilluara në

të kaluarën, rezultatet e të cilave nukishin pranuar nga Serbia - bisedimete Rambujesë në vitin 1999, ku rolqenësor kishte luajtur një grua efuqishme, Sekretarja e atëhershme eSHBA-ve, Madeleine Albright, dhebisedimet e Vjenës në 2006, ku udiskutua mbi statusin final tëKosovës. Bisedime këto të cilat i ven-dosën themelet e shtetit të Kosovësdhe të shoqërisë së të gjithë qyte-tarëve pa diskriminim gjinor. Pro-cese të cilat e gjetën Edita Tahirin,njërën nga organizatoret e Marshitdrejt Drenicës, krah burrave tëKosovës.

Pak dihet për gratë që ishin pjesë ekëtyre delegacioneve dhe u përfsh-inë në këto procese, qoftë drejtpër-drejt apo indirekt. Rrëfimi i ndërtuarmbi këto dy procese negociatash nukështë tentuar asnjëherë të nxjerrë nëpah rolin e tyre dhe kontributin eçmuar që dhanë. Roli i grave ështënjë rrëfim i munguar në historinëtonë të paqebërjes.

Në dialogun Kosovë-Serbi, të filluarmë 2011, nuk u veprua më ndryshe.Pavarësisht përfshirjes së EditaTahirit që mbante në supe eksperi-encë të çmuar, ky proces më 2012 ubë politik dhe la jashtë perspektivëngjinore. Kjo u reflektua në vet tematqë u negociuan dhe për të cilat u ar-ritën marrëveshje në mes palëve.

Tash kur po diskutojmë rreth fazëspërmbyllëse të dialogut dhe arritjessë një marrëveshjeje gjithëpërf-shirëse ligjërisht të obligueshme, Ku-vendi i Kosovës e ka votuar njëdelegacion shtetëror prej 12 anë-tarësh. Negociatat e partive politikeu zhvilluan për përfshirjen e komu-niteteve joshumicë, atij boshnjak dheturk, në këmbim të votave të nevo-jshme për mbështetje të Rezolutës nëKuvend. Por, nuk kishte asnjëangazhim për garantim të për-faqësimit gjinor. As gratë e partivepolitike nuk u mobilizuan. Siç nuk umobilizua as Grupi i Grave Deputete,kur dihej shumë mirë që burrat epartive as që e kishin në agjendë këtë

element të përfaqësimit. Dhe neve sishoqëri na mungoi reagimi ifuqishëm.

Edhe dokumentet e nxjerra nga kydelegacion, siç është Platforma përDialogun, flasin për gjithëpërfshirje,ndërsa vet delegacioni në përbërjen etij nuk garanton përfaqësim gjinor.Projektligji për DelegacioninShtetëror në asnjë pikë të tij nuk re-flekton frymën e Kushtetutës e cila ekonsideron barazinë gjinore si vlerëthemelore për shoqëri demokratike,as nuk e reflekton frymën e Ligjit përBarazi Gjinore, por as edhe minimu-min e kuotës gjinore prej 30 për qind.Duke e kundërshtuar vet nocionin egjithëpërfshirjes.

Ndërsa duhet mirëpritur që Plat-forma e ka integruar parimin mbidrejtësinë për viktimat e dhunës sek-suale gjatë luftës, ku flitet në mënyrëtë përgjithshme për kërkesat përdrejtësi, rehabilitim dhe dëmshpër-blim. Mbetet të shihet, në fakt, se sado të reflektohet kjo në marrëveshjeneventuale në mes palëve, apo do tëmbetet një element formal vetëm nëletër.

Kosovës iu deshtën gati 18 vjet përta filluar procesin e njohjes së statusittë personave të dhunuar gjatë luftësnë Kosovë. Pavarësisht numrit tëtyre, e rëndësishme mbetet që të zyr-tarizohet se dhuna seksuale u përdorsi mjet lufte në shumicën e rastevendaj grave e vajzave të reja tëKosovës. Andaj, kjo çështje duhet tëtrajtohet me seriozitet të lartë, siçduhet të trajtohet edhe kërkimfalja,parim i cili nuk është pjesë e Platfor-mës së Dialogut. Një element kyshumë i rëndësishëm për të gjithaato gra që përjetuan dhunë seksualedhe shumë gra të tjera që humbënfëmijët e tyre, më të dashurit e tyre,për shumë ëndrra të mbeturapërgjysmë, e jetë të parealizuara.

Sikur gratë në Kosovë të ngri-heshin tani dhe të kërkonin që edheato të jenë të pjesë e tavolinësvendimmarrëse në këtë proces, jopak njerëz do të reagonin duke thënë

se nuk është koha për këto kërkesa.Kemi probleme më të mëdha. Skenapolitike është e fragmentarizuar, poflasim për çështje të territorit. Nukkemi kohë për “të humbur” meçështje të tilla. Duke harruar faktin epakontestueshëm që përgjegjësitëndaj këtij shtetit na takojnë tëgjithëve. Siç na ndikojnë të gjithëvevendimet të cilat mund të merren nëkëtë proces të dialogut, si qytetarë tëbarabartë të shtetit.

Natyrshëm vjen pyetja: Si duam tandërtojmë shtetin tonë? Të ardhmene tij?

Kjo është, besoj, pyetja esencialeqë secili qytetar i shtetit të Kosovësduhet t’ia bëjë vetes. Shtet i cili u bëfalë përpjekjeve të burrave dhe gravetë këtij vendi.

Në Kolumbi, në 2012 filluan nego-ciatat në mes Qeverisë dhe FARK-ut,ku vetëm një grua ishte pjesë e tyre.Gratë aktiviste u mobilizuan, orga-nizuan Samitin e Grave dhe Paqes,dhe artikuluan kërkesat e tyre tëqarta ndaj këtij procesi. Gratë luajtënrol qenësor në këtë proces të paqes,me përfshirje direkte të tyre. Më2016, Marrëveshja gjithëpërfshirësee paqes u arrit, duke u bërë shembullnë mbarë botën për përfshirjen eperspektivës gjinore dhe të vet gravenë këtë proces.

Marina Gallego, koordinatorja eorganizatave të grave në Kolumbi,ishte shprehur: “Nuk duam që paqjatë bëhet për ne, por duam të jemipaqebërëse”.

Ka ardhur koha që edhe gratë eKosovës të mobilizohen e t’i bëjnë tëqarta qëndrimet e tyre për këtë pro-ces të dialogut me Serbinë. Të kërko-jnë që të jenë pjesë e tavolinësvendimmarrëse dhe përcaktuese tërrjedhës së historisë së shtetit tonë.

Ka ardhur koha që të mos lejojmëmë që historia jonë të ndërtohet dukelënë anash gratë.

Autorja është Menaxhere e Projektit në Institutin

Demokratik të Kosovës

Nuk duam që paq ja të bëhet për ne, por duam të jemi paqebërëse





Petrit Selimi

Në shkrimin e vitit të kaluar në këtështojcë (Koha për Gratë, 2018), kamthënë se “pa përfshirje të barabartë tëgrave nuk ka ekonomi funksionale”dhe kam treguar sa të angazhuar jemine si FMK të punojmë së bashku nëfuqizimin e gruas në sektorin e en-ergjisë.

Gjatë tërë vitit jemi marrë me anal-izën reale të situatës së përfshirjes sëgruas në sektorin e energjisë. Po,është e vërtetë se ky sektor ku priteninvestimet më të mëdha të pasluftësështë sektor i dominuar nga burrat,por tash jemi të lumtur që do të bise-dojmë edhe për disa projektekonkrete dhe masa që duhet t’i ndër-marrim që gratë të jenë pjesë e tij.

Është me rëndësi se në përpjekjenpër të adresuar përfshirjen e grave nësektorin e energjisë tashmë kemi disarrëfime fantastike të grave tëangazhuara në këtë industri. Njëprodhues kosovar i paneleve solareka staf me mbi 50 për qind gra. Nëtermocentralin tonë është njëteknologe 25 vjeçare, e cila me kom-petencë të plotë merr vendime në cik-lin prodhues të rrymës. Fushata jonë“Gratë në Energji” është e bazuar nëfytyra të njohura lidere të sektorit tëenergjisë, si znj. Pranvera Dobruna,znj. Fllanza Hoxha, apo znj. ArjetaPajaziti. Ato e kanë rrahur rrugënsfiduese ashtu që gjeneratat e tjera tëkenë më lehtë.

Vendosmëria për të qenë pjesë e sek-torit dhe arsimimi i mirë në fushën eenergjisë ishin dy elemente të për-bashkëta ndërmjet grave që tashmëpunojnë në energji. Për këtë arsye, nesi MFK, ndër tjerash, kemi përfshirë triprograme përkrahëse: punë praktikepër rreth 200 vajza në fushën e en-ergjisë; bursa për energjinë në institu-cione ndërkombëtare të arsimit të lartëpër rreth 25 vajza kosovare, si dhegrante për bizneset me gra pronare qëinvestojnë në fushën e energjisë.

Qëllimi i programit të bursave ështëofrimi i mundësive për vajzat koso-vare të studiojnë në fushën e energjisënë kolegje dhe universitete ndërkom-bëtare dhe aplikimi i këtyre njohurivenë fushën e energjisë në Kosovë.Fushat e studimit i kemi caktuar pasiështë bërë analiza e kërkesës sëtregut për fuqinë punëtore në fushën

e energjisë. Pra, kemi caktuar si pri-oritet fushat e energjisë për të cilat kakërkesë dhe mangësi në treg nëmënyrë që bursistet tona ta kenë mëtë lehtë punësimin e tyre në këtë sek-tor pasi të kthehen në Kosovë.

Me 20 shkurt kemi hapur thirrjenpër aplikim për bursat e para përstudime në Amerikë dhe aplikacioniështë i hapur deri më 7 prill 2019.Grupi i parë i grave përfituese të bur-save do të përzgjidhet në maj. Ato dotë jetojnë dhe studiojnë në DesMoines Area Community College(DMACC) për dy vjet, duke filluarnga vjeshta e këtij viti. MFK ka nën-shkruar një memorandum mirëkup-timi me DMACC për sponsorizimin,menaxhimin dhe mbështetjen e va-jzave kosovare për këto dy vjet përstudime në fushën e energjisë. Kursetnë të cilat këto vajza do të marrinekspertizë janë në energji të ripërtër-ishme, softuerë të aplikueshëm nëfushën e energjisë, prodhimtari të en-ergjisë dhe aftësim profesional tëndërlidhur me fushat e energjisë.Diplomat që do t’i marrin vajzat nëDMACC janë diploma dyvjeçare tëcilat do ta mundësojnë specializimin etyre në fushat e përzgjedhura të en-ergjisë.

Për vitin e ardhshëm do të rrisimbashkëpunimin me institucione tjerandërkombëtare të arsimit të lartë tëcilat ofrojnë kurse dhe diploma njëose dyvjeçare në fushën e energjisë.Planifikojmë të kemi bashkëpunimme të paktën 5 universitete dhekolegje në Evropë dhe Amerikë,prandaj rrjedhimisht kohorta e dytë evajzave të përzgjedhura gjatë vitit2020 do të bëhet pjesë e këtyre uni-versiteteve.

Pas përfundimit të studimeve, bur-sistet kosovare do të punojnë në sek-torin e energjisë së Kosovës për tëpaktën 1 vit, në mënyrë që ta japinkontributin e tyre në këtë sferë. Sirezultat, këto vajza do të jenë lideredhe inspiruese për vajzat tjera koso-vare që synojnë të njëjtën karrierëdhe janë në nevojë të një shtytjeje.

Sektori i energjisë është sektori memë së shumti investime të huaja, porme më së paku pjesëmarrje të grave.MFK synon përfshirjen dhe fuqizimine grave kosovare që të mund t’i shfry-tëzojnë dhe rrisin këto investime.

Andaj, ne si MFK i inkurajojmë tëgjitha vajzat dhe gratë kosovare qëdëshirojnë të thyejnë stereotipin që“gratë s’duhet me u përzi në energji”dhe të investojnë në të ardhmen etyre, të aplikojnë për programin tonëtë bursave dhe të punëve praktike nësektorin e energjisë së Kosovës.

Autori është Udhëheqës i i Fondacionit të Mileniumit të

Kosovës

Gratë kosovare në energji

Driton Zeqiri

Në diskursin publik të shoqërivenë tranzicion, përfshirë këtu edheKosovën, në të shumtën e rastevetraditës i referohen si një tërësipraktikash shoqërore statike, tëpandryshueshme. Një diskurs i tillëdominon edhe në komunikiminpublik mbi të drejtën e grave për tëtrashëguar.

Studimet sociologjike dheantropologjike dëshmojnë se ky in-terpretim i praktikave tradicionaleështë joshkencor, sepse praktikattradicionale në vazhdimësi i nën-shtrohen procesit të ndryshimit,përmes reinterpretimit. Praktikattradicionale memorizohen dhebarten nga një gjeneratë tek tjetrapërmes procesit të socializimit, dukepasur si qëllim primar stabilitetinsocial. Në procesin e bartjes së prak-tikës tradicionale nga një gjeneratënë tjetrën zakonisht shfaqen dy ten-denca kundërthënëse brendashoqërisë: tendenca e disa indi-vidëve dhe grupeve për ruajtjen osekonservimin e plotë të praktikavetradicionale dhe tendenca e disa in-

dividëve dhe grupeve që praktikat emëhershme të braktisen dhezëvendësohen me praktika të reja.Rritja e kontradiktave mbi një prak-tikë ose zakon shoqëror përbën nëvete procesin e ndryshimit. Në pro-cesin e braktisjes së një tradite siçështë ajo e trashëgimisë në linjë pa-trilineale, ka shumë mundësi qëgrupe të caktuara të aktivizohen përtë parandaluar ndryshimin, dukepërdorur edhe mjete si ato të komu-nikimit masiv. Prandaj, qytetarëtduhet të informohen se një diskurspublik ku ky zakon (trashëgimia nëlinjë patrilineale) paraqitet si ipandryshuar është një diskurs i fab-rikuar.

Përmes Programit për të DrejtatPronësore, USAID-i në Kosovëpërgjatë viteve 2015–2019 ka real-izuar tri hulumtime në nivel na-cional për të mbledhur të dhënadrejtpërdrejt nga qytetarët për qën-drimet, njohuritë dhe praktikat etyre rreth të drejtave pronësore, sidhe për të matur ndikim e Pro-gramit të USAID-it për të DrejtatPronësore. Mesazhet e dërguara

nga ky Program përmes fushatëspër ndryshim të sjelljeve shoqëroreme qëllim të promovimit tëbarazisë në të drejtat pronësorekanë arritur tek 87 për qind e pop-ullatës.

Përmes kësaj fushate është arriturqë njohuritë e qytetarëve për të drej-tat pronësore të rriten nga 27 përqind sa ishin në vitin 2015, në 53 përqind në vitin 2019; ndërsa përqindjae atyre që i përkrahin të drejtat egrave për të trashëguar është rriturnga 64 për qind në vitin 2015, në 77për qind në vitin 2019. Është kon-statuar një ndërlidhje pozitive midisrritjes së njohurive, ndryshimit tëqëndrimeve dhe ndryshimit të prak-tikave. Përkrahja e të drejtës sëgrave në trashëgimi dhe rritja e njo-hurive ka krijuar një terren social tëpërshtatshëm për ndryshimin epraktikave.

Rezultatet tregojnë se mesazhet edërguar nga Programi i USAID-itpër të Drejtat Pronësore kanë pasurnjë ndikim të drejtpërdrejtë në ak-tivizmin e grave për t’i realizuar të

drejtat e tyre në trashëgimi. Ak-tivizmi i grave është rritur dukshëmgjatë fushatës, ku nga vetëm 0.3 përqind e grave që kishin iniciuar pro-cesin e trashëgimisë në 2015, nëvitin 2019 kjo përqindje është rriturnë 14 për qind.

Me ndryshimet ligjore të bëra nëvitet e fundit, me rritjen e efikasitetittë gjykatave në trajtimin e lëndëvepronësore dhe me ngritjen e perfor-mancës të zyrave komunale përkadastër, është bërë e mundur qënumri i grave që trashëgojnë pronëtë rritet nga 3.8 për qind sa ishte nëvitin 2015, në 13.8 për qind në vitin2019. Hulumtimet po ashtu japin in-dikacione se numri i grave që do tëtrashëgojnë pronë do të rritet me njëritëm të shpejtuar në vitet në vijim,nëse shteti merr iniciativa në nxitjene qytetarëve për formalizimin e tëdrejtave pronësore dhe lehtësimin eprocedurave.

Dhe së fundi, braktisja e zakonittë trashëgimit vetëm nga burratështë një proces i pashmangshëmpër çdo shoqëri që synon zhvil-

limin, rritjen ekonomike dhepërvetësimin e kulturës sëdemokracisë. Nuk duhet të ketëasnjë dilemë tek qytetarët se tanimëzakoni i bartjes së trashëgimisëvetëm tek burrat është një zakon qëka humbur popullaritetin dhe funk-sionin që mund të ketë pasur në tëkaluarën. Çfarëdo përpjekje për ru-ajtjen e një zakoni të tillë, në kon-tekstin e sotëm social, shpie tefenomeni i njohur si “ndërgjegje edyfishtë”, që nënkupton se një indi-vid, grup apo popull ka besime dheqëndrime që janë kontradiktoremes vete. Prandaj, përpjekja e cil-itdo individ apo grup për të ruajturkëtë zakon duhet të shihet si njëpërpjekje e izoluar dhe nuk duhet tëmbraps asnjë grua që të kërkojë tëdrejtën e saj në pronë dhetrashëgimi. E drejta në pronë ështëe drejtë e njeriut dhe nuk mund tëmohohet nga shteti, shoqëria, ko-muniteti, apo familja.

Autori është Specialist për Monitorim dhe Vlerësim tek Programi i USAID-it për të

Drejtat Pronësore

Aktivizmi i grave për të trashëguar pronë




10 • KOHA Ditore

Errësira e cila e kishte mbuluardhomën filloi të largohej, teksa diellipo i lëshonte rrezet e tij të para.

Fiks në orën 06:00, alarmi e zgjonnga gjumi Arjeta B. Pa bërë shumëzhurmë, i merr gjësendet e saja dhedel në dhomën tjetër. Bëhet gati menxitim dhe për më pak se një orë ezgjon nga gjumi edhe vajzën e sajdyvjeçare. E ushqen dhe e vesh.Para se ta marrë rrugën për nëpunë, Arjeta e dërgon fillimisht va-jzën në çerdhe. Një çerek para orës08:00, ajo arrin në marketin qëpunon 6 ditë në javë, nga 8 orë nëditë, ndonjëherë edhe më shumë.Këtë punë e kishte filluar sa ishte nëstudime në Fakultetin Juridik.Megjithatë, edhe pas përfundimit tëstudimeve, ajo nuk kishte arritur tëgjente punë në profesionin e saj.Por, Arjeta ka vendosur që në vendse të presë, të vazhdojë punën atyku kishte filluar në 2014.

Punën nuk e ka lënë as pas kri-jimit të familjes. Të qenit nënë përArjetën ka qenë mjaft sfiduese.Përveç punës, asaj i është shtuaredhe përgjegjësia për vajzën, edhepse thotë se për këtë e ndihmonedhe bashkëshorti. “Isha në mes tëdy zgjidhjeve, ta lija punën dhe tëbëhesha amvise, të bëja gjithë ditënpunë që nuk paguhen e që për dikënuk janë asgjë, ose të vendosja qëta vazhdoja punën dhe ta rrisja va-jzën njëkohësisht”.

Por, balancimi i punës dhe jetëspër të është mjaft i vështirë. “Vajzaështë ende e vogël. Angazhimet nëpunë janë të shumta. Shpeshherëpunoj edhe pas orarit të punës, edikush nga familja duhet ta marrëvajzën nga çerdhja”. Për punën qëe bën thotë se nuk paguhet saduhet. Madje, thekson se ka dallimeedhe në mes të kolegëve. Sipas saj,burrat paguhen më shumë edhe psebëjnë punën e njëjtë. “Në listën epagave që kemi nënshkruar dhebisedat me kolegë e kam vërejtur sedisa paguhen më shumë, sidomosburrat. Edhe pse kam kërkuarsqarim për këtë, më është thënë seata punojnë më shumë”. Asaj nuk ipaguhet as orët shtesë.

Arjeta bën pjesë në numrin evogël të grave që punojnë nëKosovë, numër ky që vazhdon tëjetë ndër më të ulëtit në Europë. Megjithë numrin e vogël, gratë nëKosovë vazhdojnë të diskriminohennë punësim karshi burrave.

Sipas të dhënave të Agjencisë sëStatistikave të Kosovës, nga 29.1për qind e të punësuarve në Kosovë,vetëm 12.8 për qind janë femra,ndërsa 45.6 për qind janë meshkuj.Për nivelin e ultë të punësimit tëgrave dhe fuqisë punëtore nëKosovë, Agjencia InovativeAmerikane (MCC) ka bërë një anal-izë të fuqisë punëtore. Hulumtimete saj tregojnë se burrat në krahasimme gratë kanë dyfish më shumëmundësi për të gjetur punë. Ky ra-port vë në pah vështirësitë dhe bar-rierat me të cilat ballafaqohen gratëkosovare për të gjetur një punë.Edhe pse të dhënat e shkollimit tre-gojnë se numri i vajzave që vazhdo-jnë shkollimin në universitet ështëmë i madh se sa i djemve, punësimipër burrat është dukshëm më ilehtë se për gratë. Statistikat ven-dore dhe ato ndërkombëtare flasinpër një diskriminim të theksuar tëpunësimit të grave në relacion meburrat në Kosovë.

Sipas MCC-së, në të gjithë tregue-sit e tregut të punës pjesëmarrja egrave është shumë më e ulët se saajo e burrave. Raporti tregon segratë kanë përgjysmë mundësi përt’u punësuar, ndërsa dy herë mëshumë kanë gjasa për të qenë joak-tive në treg. “Një e katërta e gravejanë sipërmarrëse, ndërsa pjesa mëe madhe janë punëtore familjare tëpapaguara, dhe sipas të dhënave,ato investojnë pothuajse pesë orëmë shumë në ditë për kujdes ndajfamiljes se sa burrat”.

Valza Zogjani, politologe e cilaështë menaxhere e projektit në In-

stitutin Demokratik për Zhvillim(D4D), thotë se Kosova radhitetndër shtetet me joaktivitetin më tëlartë të grave në tregun e punës nënivel europian. “Në kontekstin esektorëve të punësimit, ekzistonndarje gjinore e profesioneve: gratëjanë kryesisht të punësuara në sek-torin e arsimit, tregtisë (kryesisht nëaktivitete të shitjes), kujdesit shën-detësor dhe punës sociale (48.4 përqind të grave të punësuara).Përderisa më shumë se gjysma(54.5 për qind) e grave janë të punë-suara në sektorë të cilët tradicional-isht konsiderohen si profesione tëdominuara nga gratë, kjo tregon qëende është sfidë thyerja e barrier-ave dhe stereotipeve gjinore rrethprofileve të punësimit”.

Niveli i ulët i punësimit të gravembetet problem ndër vite. Edhe mëshqetësuese mbetet pjesëmarrja etyre e ulët në tregun e punës. Tëdhënat e fundit tregojnë se vetëm20 për qind e grave kërkojnë punë.Kjo shifër ka qenë për 15 për qindmë e lartë në vitin 2002.

Për Dita Dobranjën nga InstitutiRiinvest, pjesëmarrja e grave nëfuqinë punëtore është tejet e ulët.“Edhe për ato gra që janë aktive nëtregun e punës, niveli i papunësisëështë më i lartë se për burrat. Roli isigurisë në punë ka bërë që gratë tëkenë tendencë të preferojnë sek-torin publik në vend të atij privat. Sau përket sektorëve specifikë, gratëjanë të përfaqësuara më shumë nëbujqësi dhe shërbime tregtare”.

Burrat paguhen më shumë se gratë

Bazuar në të dhënat e publikuaranga Millennium Challenge Corpo-ration (MCC), del se në shumicën esektorëve gratë paguhen dukshëmmë pak sesa burrat. Sipas Dobran-jës, në përgjithësi në Kosovë gratëpaguhen 0.70-0.81 centë për 1 euroqë paguhen burrat. “Një pjesë ekëtij hendeku në paga shpjegohetme faktin që burrat janë më lartnëpër pozita, ku pozita ndikon qëtë kenë rrogë më të madhe.Mirëpo, edhe kur i eliminojmëdiferencat në arsim gratë paguhenmë pak se burrat, edhe pse ky hen-

dek në paga ngushtohet në niveletmë të larta të arsimit”.

Arsimi vazhdon të jetë sektorët embipërfaqësuar nga gratë nëKosovë. Orari më i shkurtër krijonpërparësi që të bëjnë një balancimmë të mirë mes familjes dhe punës,pasi gratë kosovare vazhdojnë tandjejnë përgjegjësinë e të qenitprindër më shumë se burrat.

Mësimdhënësja HasimeMehmeti, nënë e dy fëmijëve, tre-gon se edhe pse ka vetëm 5 orëpunë i duhen së paku edhe 3 orëtjera për t’u përgatitur për orët qëmban para nxënësve. Përkundërangazhimeve të shumta në punë,ajo thotë se mundohet ta mbajë njëekuilibër në mes të punës dhefamiljes në mënyrë që t’i kushtojëmë shumë kohë fëmijëve të saj.

“Bashkëshorti im punon çdo ditënga 10 orë, barra më e madhe që tëmerrem me fëmijë më takon mua.Bashkëshorti merret më shumë mefëmijë gjatë vikendit. Por, shkaku ikëtyre angazhimeve shumë pakkemi kohë për relaksim për vetegjatë ditës”. Sa i përket pagës,Mehmeti thotë se në arsim nuk kadiferencë në paga mes profesorëveburra dhe gra, pasi arsimi njihet përnumër më të madh të grave tëpunësuara.

Megjithatë, në raportin e MCC-sëqë ka të bëjë me gjendjenekonomike të kosovarëve, totali ipagës mesatare mujore në Kosovëështë 340 euro, me një mesatareprej 353 euro për burrat dhe 289euro për gratë.

Diferenca mes pagës mesatare tëburrave dhe grave që kanë të për-funduar vetëm shkollën fillore është202 euro - 277 euro për burrat,ndërsa 175 për gratë. Paga mesa-tare e grave që kanë mbaruarshkollën e mesme të lartë është 267euro, 80 euro më pak sesa paguhenmesatarisht burrat me të njëjtinshkollim (347 euro).

Të dhënat tregojnë se gratë qëkanë kryer shkollimin universitarpaguhen mesatarisht 377 euro nëmuaj, ndërsa burrat me të njëjtinshkollim marrin mesatarisht 434euro pagë mujore. Ndërsa gratë qëkanë të përfunduar magjistraturën

paguhen 36 euro më pak se burrat,sepse burrat paguhen mesatarisht504 euro, kurse gratë 468 euro.

Dallimi thellohet edhe më tej mespagës mesatare të burrave dhegrave pas studimeve të dok-toraturës. Gratë paguhen mesatar-isht 376 euro më pak se burrat.Paga mesatare e burrave me këtënivel shkollimi është 1057 euro,ndërsa për gratë është 681 euro.

Hendeku gjinor i pagave ështëparë si shqetësim edhe nga Organi-zata Botërore e Punës (ILO). Në ra-portin e saj të fundit, ajo tregon senë Shqipëri hendeku gjinor i pa-gave është 32 për qind. Pabarazianë paga është shumë e vogël nëvendet skandinave, si Suedia,Norvegjia dhe Finlanda, pastaj Bel-gjika, etj. Ndërsa niveli i pabarazisëështë tejet i lartë në Afrikën Jugore,Nambi dhe Brazil.

Vendet skandinave njihen sivendet me ekuilibrin më të mirëmes jetës personale dhe asaj pri-vate. Në hulumtimin e Totally-Money, i cili ka analizuar se cilatvende europiane ofrojnë kohën mëtë madhe të lirë në mënyrë që qyte-tarët e tyre të jenë të lumtur dheminimumin e orëve të punës (mekusht që ata të jenë produktivë),Danimarka ka balancën më të mirëmes pagës mesatare dhe kostos sëjetesës, kohës së argëtimit (15,9orë) dhe orëve të punës (32.9 orë).

Suedia mban të njëjtën renditjeme Danimarkën, por e ka më tëlartë nivelin e kohës mesatare tëpunës në javë – 3.5 orë. Gjithashtuka edhe tri ditë pushimi zyrtar mëshumë në një vit. Vendi me më pakorë pune në javë është Holanda(30.3 orë pune në javë), me nëntëditë pushimi zyrtar në vit.

Sa u përket orëve të punës, DitaDobranja tregon se gratë në Kosovëpunojnë mesatarisht 7 deri në 8 orënë ditë në punë të paguar, ndërsapunojnë mbi 3 orë në punë të pa-paguar shtëpiake. Edhe raporti iMCC-së tregon se punësimi i pavull-netshëm është endemik në Kosovë.

Gratë mbajnë barrën e kujdesitndaj fëmijëve dhe të moshuarve

Përgjegjësia që gratë kosovarendjejnë ndaj familjes llogaritet njënga pengesat kryesore të pjesë-marrjes së tyre në tregun e punës.B. Sh., e cila për disa vite kishtepunuar si infermiere në një qendërtë mjekësisë familjare, para një vitiishte detyruar ta ndërpriste punë.Shkak për këtë ishte bërë kujdesindaj vjehrrës, e cila vuante nga njësëmundje si pasojë e së cilës kishtembetur pothuajse e palëvizshme.

“Kam punuar për gati 10 vjet si in-fermiere, edhe shkollimin e kam nëatë drejtim, por dikush duhej që tëkujdesej për vjehrrën - ose unë, osebashkëshorti. Shkaku qëbashkëshorti kishte pagën më tëmadhe se unë, mora vendim që ta lëpunën për një kohë sa është e nevo-jshme”. Ajo ka treguar se nganjëherëpunon në një klinikë private dhepaguhet për gjysmë orari, vetëm evetëm që mos të shkëputet plotësishtnga puna.

Dobranja nga Riinvest thotë segratë kanë barrë joproporcionale tëkujdesit dhe zakonisht ato janë tëvetmet që kujdesen për fëmijët.Sipas saj, duhet të bëhen disandryshime në mënyrë që të për-mirësohet situata.

“E para, të ofrohet pushimi i atë-sisë për baballarët, mirëpo të rreg-ullohet që të jetë pushim i paguar,në mënyrë që të mos kenë arsyepër të mos e marrë pushimin. Edyta, të investohet në çerdhe dhekujdes për fëmijët që është lehtë iqasshëm dhe i përballueshëm, nëmënyrë që grave t’iu ofrohetmundësia të dalin në treg të punëspa pasur barrën e kujdesit ndajfëmijëve. E treta, të përmirësohetinfrastruktura e kujdesit ndaj tëmoshuarve”.

Edhe Valëza Zogjani nga D4D tre-gon se faktorët shoqërorë dhe kul-turorë që e përcaktojnë rolin egrave në shoqëri ndikojnë në masëtë madhe në qasjen e grave koso-vare në tregun e punës.

Sipas saj, hulumtimi i fundit i bërënga D4D tregon se 53.2 për qind egrave nuk kërkojnë punë për shkaktë përgjegjësive familjare në kujdestë fëmijëve dhe të moshuarve.Marrë parasysh numrin tejet tëmadh të grave joaktive në tregun epunës, është me rëndësi të pro-movohen mënyra që i inkurajojnëato për t’i motivuar që të jenë mëproaktive dhe të angazhohen nëmënyrë aktive në jetën ekonomike.

“Puna me orar jo të plotë mund tëpërdoret si urë për të kaluar nëpunësim me orar të plotë, veçanër-isht për gratë që nuk kanë punuarasnjëherë më herët. Në këtë aspekt,qeveria do të mund të ofronteskema të ndryshme për të pro-movuar punën me orar jo të plotë,si përpjekje për të përfshirë nëmënyrë aktive gratë në fuqinëpunëtore”. Ajo mendon se edherritja e vetëdijesimit qytetar përrëndësinë e përfshirjes së barabartëtë grave në treg te punës, dhetejkalimi i konceptimit të rolit tradi-cional gjinor të grave vetëm si ku-jdesdhënëse në familje, kërkonpërpjekje të veçantë.

Mungesa e pushimit për baballarëtthellon pabarazinë

Mungesa e pushimit të atësisë përbaballarët shihet si shqetësuese dhekrijon hendek në mes të kohës qënënat kalojnë me fëmijët në raportkohën e baballarëve.

Në raportin e Institutit Riinvest,“Gratë në Tregun e Punës”, të pub-likuar në vitin 2017, 91 për qind egrave besojnë deri në njëfarë masese burrat janë po aq të aftë sa gratëtë kujdesen për fëmijët, kurse në 74për qind të rasteve, të dy partnerëtjanë të përfshirë në kujdesin ndajfëmijëve.

Ligji aktual i Punës në Kosovëparasheh vetëm dy ditë me pagesëdhe dy javë pa pagesë për leje tëatësisë për baballarët që punojnë, tëcilin mund ta marrin kurdo para sefëmija të arrijë moshën trevjeçare.Sipas Valëza Zogjanit, kjo e përfor-con pabarazinë gjinore si nëfamilje, ashtu edhe në shoqëri, dukerezervuar nënat si kujdesdhënëseprimare të fëmijëve dhe duke ishtuar barrierat për përfshirje tëbarabartë të tyre në tregun e punës.

“Modeli ekzistues ndikon nega-tivisht edhe në mirëqenien socio-psikologjike të fëmijëve, të cilëtkërkojnë praninë e të dy prindërvepër zhvillim të plotë emocional dhekognitiv. Për barazi gjinore nëfamilje dhe shoqëri, leja e lindjes, eatësisë dhe leja prindërore, si dhekujdesi për fëmijët, duhet të trajto-hen si përgjegjësi kolektive”.

Burrat i marrin vendimet e mëdha

Pabarazia krijohet edhe brendafamiljeve kur merren vendimet emëdha. Sipas një hulumtimi të Ri-invest, vendimet për shpenzimet ezakonshme, ato për ushqim dheveshje, bëhen bashkë nga çifti nërreth 77 për qind të rasteve, vetëmnga gratë në afërsisht 16 për qind tërasteve, ndërsa vetëm nga burrat nërreth 4 për qind të rasteve.

Vendimet për shpenzimet emëdha, në formë të investimeve, në78 për qind të rasteve bëhen bashkënga çifti, mirëpo përqindja e secilitpartner që merr vendime i vetëmndryshon nga shpenzimet e zakon-shme, pasi këto vendime merrennga partneri i vetëm në rreth 15% tërasteve, dhe rastet më të rralla këtovendime merren nga vetë gruajaose nga një anëtar tjetër i familjes. ?

Gazetare kontribuuse:Sanie Jusufi

Në kërkim të ekuilibrit punë-jetë





Nora Hasani

“Nganjëherë mendoj që e nxjerrinfoshnjën, e në vend të saj na fusinfajin”

Arianna Huffington,bashkëthemeluese dhe

kryeredaktore e The HuffingtonPost, për BigThink në 2009.

Asnjë fjali nuk mund ta përshkru-ajë më mirë ndjenjën e vazh-dueshme të fajësisë e cila i përcjellënënat që punojnë. E këtu të gjithandiejmë njësoj, pa marrë parasyshmoshën që kemi, vendin ku jetojmë,çfarë pune apo pozite kemi, nësejemi të martuara apo vetushqyese.

Ndërsa po e shkruaj këtë shkrim,jam në zyrën time, jashtë orarit, sishumë herë më parë. Edhe mua mëpërndjek ndjenja e fajit si një hije qëshfaqet kohë pas kohe dhe më

godet kur nuk e pres. Ndihem në fajse, përkundër faktit që jam nënë ve-tushqyese e një djali 6 vjeçar, dua tëpunoj dhe të angazhohem akomamë shumë që përmes punës sime tajap një kontribut për zhvilliminekonomik të vendit tim, përKosovën e djalit tim, që ai ta ketë njëtë ardhme më të mirë.

Ndihem në faj që po e lë fëmijënnën përkujdesje të tjetërkujt, që pomë ikin momente të çmuara, të cilatnuk kthehen më pas. Pyes veten senë çfarë forme do të ndikojë kjo tekfëmija im në të ardhmen.

Pastaj kujtoj që sot nuk e mbajmend se cilat momente nga jeta imedo të mund t’i kenë ikur nënës sime.Karriera e saj padyshim ka pasurndikim të madh tek unë, kur e shohse çfarë roli ka luajtur ajo në shoqëridhe çfarë frymëzimi vazhdon të jetë,jo vetëm për mua, por për të gjithënjerëzit që e njohin dhe punojnë metë. Megjithatë, nuk ka pilulë që e zh-dukë ndjenjën e fajit. Jemi nën pre-sion shoqëror dhe ndjekim idealinqë mund t’i kemi të gjitha. Nëshoqërinë tonë kësaj i shtohen edherolet tradicionale që nuk po i thye-jmë dot. Gruaja është ajo që e kaobligim të përkujdeset për anëtarëte familjes, për amvisëri – pa e ndarëkëtë barrë me askënd. Shpeshherë

akoma pa krijuar familje, vajzat dhegratë kosovare duhet të vendosinndërmjet punësimit dhe krijimit tëfamiljes. Përderisa burrat janë ataqë duhet të punojnë për ta mbajturatë familje. Në Kosovë nga 323.508persona të punësuar vetëm 75.284janë gra.

Sociologia gjermane Jutta All-mendiger, në njërën prej intervis-tave të saj për gazetën Die Zeit,thotë se gratë që punojnë kanë po-tencial ta ndryshojnë botën, mirëpovetëm nëse ndryshojnë strukturatekzistuese, të cilat në vazhdimësinxisin stereotipizimin, jo vetëm tekpunëdhënësit. Pra, duhet tëndryshojë qasja ekzistuese tekpunëdhënësit, që ata mos ta shohinstafin e tyre të gjinisë femërore meparagjykimin që "sapo të bëhetnënë, nuk do të dëshirojë të bëjë mëkarrierë”, apo të investojnë dhe pro-movojnë më shumë burrat, përshkak se për ta krijimi i familjes nukparaqet pengesë për punësim.

Natyrisht, këto imazhe ndikojnëgjithashtu në mënyrën e vendim-marrjes tek gratë. Gjithnjë kanë poz-itë më të vështirë në negociata qoftënë punë, qoftë në shtëpi. Pra, duhett’i thyejmë konceptet tradicionale, qëpunët në shtëpi dhe përkujdesja ndaj

fëmijëve të ndahen në mënyrë tëbarabartë ndërmjet partnerëve.

Nënat kosovare, përpos që duhett’i luftojnë konceptet patriarkale tëshoqërisë për ta filluar apo vazhduarmarrëdhënien e punësimit, duhet tëluftojnë edhe për ta gjetur një vendnë kopsht. Njëri prej faktorëvevendimtarë që do të lehtësonte qas-jen në tregun e punës ështëpadyshim qasja në kopshte përfëmijë, që ofrojnë përkujdesje cilë-sore dhe siguri me çmime të ar-syeshme. Në Prishtinë është mëlehtë ta regjistrosh fëmijën tënd nëfakultet sesa t’ia gjesh një vend nëkopsht publik. Në pjesën dërrmuesetë komunave dhe të qyteteve tjera nëKosovë as që ka kopshte publike përfëmijë. Gjendja është pak mëndryshe sa u përket kopshteve pri-vate. Aty kemi oferta nga më tëndryshmet: kopshte të licencuara etë palicencuara, kopshte në shtëpi enë ndërtesa të banimit kolektiv, kop-shte që ofrojnë programe edukative,apo të tilla që fëmijëve u ofrojnë pro-grame televizive… Përkundër dal-limeve, kopshtet private e kanë njëtë përbashkët: janë të paarritshmepër shumicën e buxheteve familjare.

Dhe nëse përkundër të gjithaperipecive arrijnë të punësohen e tamenaxhojnë familjen edhe punën,

kthehemi prapë te ndjenja e fajit qënxitet në veçanti nga diskurset so-ciale e mediale lidhur me ndikimin enënave të punësuara tek fëmijët.

Nuk është e rrallë që nënat epunësuara, e në veçanti ato që kanëambicie dhe synojnë karrierë, tëetiketohen si nëna të këqija, që de-vijojnë nga roli i tyre si përkujdesësedhe kanë ndikim të keq në familje.Një studim i publikuar nga KathleenMcGinn et al. në Harvard BusinessSchool jep një argument tëfuqishëm kundër këtij stereotipiziminegativ për nënat. Studimi u bie megrusht etiketimeve të llojit “nënat tëcilat punojnë e shkatërrojnë famil-jen” dhe “nënat e punësuara i lënëanash dhe i braktisin fëmijët”. Sipaskëtij hulumtimi, nënat e punësuarajo vetëm që kanë ndikim pozitiv tekvajzat e tyre, por edhe te djemtë.Fëmijët që rriten në familje ku nënaështë në marrëdhënie pune mëso-hen të jenë më të pavarur e të mar-rin përgjegjësi, mësohen t’i ndajnëobligimet brenda familjes dhekështu t’i përmbysin gradualishtkonceptet mbi rolet tradicionale gji-nore jo vetëm në familje e shoqëri,por edhe në tregun e punës!

Të dhënat për këtë studim janëmbledhur nga 24 shtete tëndryshme. Sipas këtij studimi, vajzate rritura të nënave të punësuarakanë më shumë gjasa për t‘u punë-suar, për të fituar më shumë dhe përtë pasur pozita udhëheqëse në kra-hasim me vajzat e rritura të nënavetë cilat qëndrojnë në shtëpi kur fëmi-jët e tyre janë të vegjël. Në anëntjetër, djemtë e rritur të nënave tëpunësuara janë më të përkushtuarndaj familjes, ata kalojnë më shumëkohë në përkujdesjen ndaj anë-tarëve të familjes. Studimi gjithashtutregon se ata kanë gjasa më tëmëdha të martohen me vajza tëpunësuara, në krahasim me djemtëe nënave që qëndrojnë në shtëpi.

Studimi i McGinn synon të shër-bejë si shtytës për nxitjen e krijimittë politikave më të favorshme kom-bëtare dhe lokale për punësimprindëror dhe largimin e barrieraveqë e vështirësojnë balancën ndërm-jet punës dhe familjes. Në veçantirekomandohen politika përpërkrahjen e nënave të punësuara.

Në Kosovë jemi akoma në procestë hartimit të politikave më të favor-shme për t’i përkrahur gratë nëpërgjithësi, e nënat e punësuara nëveçanti. E deri atëherë, shtylla krye-sore që përkrah nënat e punësuarambetet familja.

Si të gjitha nënat që punojnë, kambetejën time të brendshme ndërm-jet dëshirës për ta përmbushurveten dhe synimet profesionale dhetë qenit “nënë e mirë”, luftë për tëarritur një balancë ndërmjet punësdhe jetës private. Një luftë të cilësnuk i shihet dot fundi, sepseekuilibri që synojmë ta arrijmë ështëveçse një mit. Kohën nuk mund tandajmë proporcionalisht ndërmjetpunës dhe familjes. E as që duhetkohën e kaluar me fëmijë ta matimme orë, por më shumë me përkush-timin edhe prezencën që e kemindaj tyre kur jemi në shtëpi.

Ndërsa, për ato nëna të cilatpërkundër sfidave vazhdojnë ta nd-jekin punën dhe karrierën e tyre, tëgjeturat nga ky studim i HarvardBusiness School mund të shërbejë sinjë lehtësim i vogël nga ajo ndjenjae përhershme e fajësisë për ikjen eçasteve që nuk përsëriten më.Ndikimi pozitiv në zhvillimin e fëmi-jëve është më afatgjatë dhe më ithellë se një kujtim i humbur.

Autorja është Drejtoreshë Menaxhuese e Odës Ekonomike

Gjermano-Kosovare

Qëndrimet e shprehura janë personale dhe nuk shprehin

qëndrimet e institucionit.

Punët e nënave




12 • KOHA Ditore

Besnik Leka

Ngjarjet e tmerrshme në Kosovëduhet të na kthejnë vëmendjen tekburrat.

Kur them vëmendjen, nënkuptojnormalisht jo-aministimin e bur-rave, për këtë s’bëhet fjalë. Kjo, mbitë gjitha, duhet kuptuar si thirrje ezëshme që të shohim se nga emorën të drejtën burrat që të ndi-hen të provokuar, e jo se si gratë“provokojnë”. Pra, diskursi duhet tëndryshojë dhe duhet shikuar thellëse cilët janë faktorët që u kanë kri-juar burrave rehatinë të provoko-hen e të ndihen sikur u takon tëdhunojnë.

Është një vijë e hollë që ndan drej-timin e gishtave nga burrat, sepseata botërisht janë shkaktarët më tëmëdhenj të dhunës gjinore dhekthimin nga burrat që padyshimmbahen përgjegjës për dhunën eshkaktuar, por mobilizohen për tandaluar ciklin e dhunës. Pra, burratduhet të tejkalojnë përtej thjeshtpranimit pasiv të statistikave, por tëmobilizohen për t’i ndryshuar ato.

Burrat duhet t’i bashkohen përp-jekjes për barazi, duke mos pritur qëdikush t’u zgjatë dorën. Shkurt,dhuna duhet t’i zgjojë burrat ngaletargjia, sidomos burrat që e dinë sakeq janë gjërat dhe mjaftohen me tëpranuarit e kësaj gjendjeje. Dhekështu, burrat duhet të jenëpërgjegjës për ndalimin e dhunës.Mendoj që përgjithësisht mungonkjo qasje, përcillet faji, por jo do-mosdo përgjegjësia për ta ndryshuargjendjen, për t’i ndryshuar statistikatqë i nxjerrin burrat si shkaktarë tëdhunës në bazë gjinore.

Pra, burrat duhet ta marrin veshqë nuk mund të ecin rëndom dhe të

dhunojnë. Ata kanë obligim t’i sfi-dojnë privilegjet me të cilat janërritur dhe mësimet që i kanë bërëata të mendojnë që gjithçka u takonatyre. Asnjë burrë nuk duhet am-nistuar vetëm me faktin që i vjenkeq për dhunën. Nuk mjafton tëndihesh keq për atë që ndodh, dhepo, është koha që kaq arbitrarisht t’ishohim gjërat në këtë aspekt.

Madje, nuk mjafton të dish qëmaskuliniteti i dëmshëm ështëndërtuar me vite të tëra, është pjesëintegrale e rritjes së burrave dhe qëburrat janë ushqyer asisoj që të jenëtë dhunshëm. Është e domos-doshme ta dish këtë, por ështëqenësore që në mënyrë aktive ta sfi-dosh këtë histori patriarkati. Ështëesenciale që burrat të mos mjafto-hen me atë se si janë rritur. Dhunanuk justifikohet. Aq më pak rehatianë dhunë. Pra, dhuna duhet sfiduarkur rehatohemi në sistem dhunues.Marrëdhëniet e pabarabarta dhemirëmbajtja e tyre për kohë kaq tëgjatë janë pasojë e rehatisë nëdhunë e patriarki.

E kjo është pjesa e vështirë. Re-hatia që burrat kanë krijuar. Ështëe habitshme sa e pritshme ështëbërë që me shpejtësi të fajësohetviktima në Kosovë. Kur them e prit-shme mendoj për atë se sa shumë ekemi relativizuar dhunën, deri nënormalizim. Kjo na kthen lart, kurthem që askush nuk pyet se ku emarrin të drejtën burrat të pro-vokohen e ta sendërtojnë këtë pro-vokim në dhunë, hej!

Ata po dhunojnë dhe në maskulin-itetin dominues raportimi i dhunësnë polici nga disa konsiderohet siprovokim ndaj policit që të dhunojë.Aq shumë është bërë e zakonshmedhuna, saqë një grua që del natënkonsiderohet si provokuese, ndërsanjë burrë që e dhunon atë kon-siderohet viktima e provokuar. Bur-rat duhet ta kuptojnë që të ndihesh iprovokuar nga një grua është epadrejtë. Edhe ne, të gjithë, duhet takuptojmë që gratë nuk provokojnëaktivisht, janë burrat që provoko-hen. Pra, me ta duhet të merremi.Ata duhet t’i mësojmë që nuk kanëtë drejtë të provokohen.

Kur pati raste të ngacmimeve sek-suale në Universitetin Publik, kurdoli në pah rasti i të dhunuarësshumëfish nga Drenasi – pothuajsenë mënyrë paralele me zërat që sol-idarizoheshin me viktimën pati zëraqë e fajësonin atë. Aktivizmi duhettë nisë më maksimën: “Asnjë burrënuk duhet ta ketë rehatinë dhe tëdrejtën të ndihet i provokuar (nëkontekstin në të cilin përmendetprovokimi në raste të këtilla) dhe tëbëhet dhunues, ndërsa asnjë gruanuk duhet të jetojë me frikën sevetëm pse ajo merr frymë dheekziston mund të provokojë ndonjëburrë, i cili më pas e dhunon atë”.

Patriarkia ka histori të gjatë. E kjohistori duhet të mbetet e kaluar. Ta

vësh në pyetje historinë e patriark-isë do të thotë të vësh në pikëpyetjevlera dhe norma që janë thelluar aqshumë, saqë burrat mund të ndihensikur po u sfidohet vetë qenia. Ashtujam ndier unë dhe pa dashur tëpërgjithësoj, ashtu janë ndier qindraburra të rinj me të cilët kam punuarpërgjatë shumë viteve. T’i thuashtroç një burri që ti nuk ke të drejtë tëdhunosh, të thuash në një muhabetme dosta që ti nuk pajtohesh me takur ata flasin për gratë si të ishin ob-jekte, të qëndrosh kundër instru-mentalizimit të gruas është sfidë.Por, kjo sfidë është kopsht me lulekur marrim parasysh sfidat që gratëi kanë përditë me burrat patriarkë eme dhunën e përditshme ndaj tyre.

Pra, nuk barazohet dhunuesi meviktimën assesi. Diskutimi duhet tëpërqendrohet në atë se si shoqëriajonë po mirëmban burra që kanëpremisa të dhunojnë.

Në këtë linjë, burrat duhet ta kup-tojnë që atyre u duhet feminizmi, uduhet barazia. Kjo nuk është ten-dencë për të krahasuar kush vuanmë shumë prej sistemit patriarkal,sepse kjo dihet, statistikishit çdo etreta grua përjeton dhunë nga part-neri intim. Po ashtu, në Kosovëdhuna po vazhdon të rritet.Megjithatë, duke u kthyer sërish teroli i burrave – arsyeja kryesore përvetëvrasjet e burrave është pa-mundësia që ata t’i përmbushin prit-shmëritë e krijuara ndaj tyre. Pra,këto pritshmëri shpeshherë janë qëburrat të jenë të vrazhdë, të mos sh-përfaqin emocione, siç thash mëlart, të refuzojnë t’u bashkohendiskutimeve ku gratë përmenden siobjekte, që burrat të jenë fitimtarëgjithnjë. Po kështu, mbrojtja e“nderit” që bie në “detyrat” e bur-rave ka bërë që burrat përveçdhunës në bazë gjinore të ushtro-jnë edhe dhunë ndërpersonale, pranë asnjë ekuacion burrat nuk për-fitojnë prej dhunës që e shkakto-jnë. Kjo është e rëndësishme tëpërfshihet në bisedën për barazigjinore. Përderisa patriarkiamundohet të fuqizojë rigorozitetintek djemtë dhe burrat, ushqenagresivitetin si ndjenjën e parë dhepothuajse të vetme që burrat duhettë shpërfaqin, e në anën tjetërushqen bindshmëri tek gratë,atëherë duhet që në thelb burrat tëpërfshihen në mësime të reja kuata stimulohen të dashurojnë, tëqajnë e kështu të pranojnë e tëprotestojnë kundër dhunës, ashtusiç protestoi grupi i djemve nëDrenas kundër dhunës ndajbashkëmoshatares së tyre.

Burrëria nuk është nocion nega-tiv statik, pra i pandryshueshëm,dhe janë pikërisht burrat ata qëduhet të punojnë që burrëria tëmos jetë më kërcënim i barazisë.

Autori është aktivist i shoqërisë civile

Maskuliniteti në Kosovë

Edi Gusia

Ky artikull u përgatit si kontribut nëcilësinë e një rekapitullimi të gjithëasaj që ndodhi nga 8 Marsi i vitit tëkaluar, dhe parë në atë këndvështrimduket si një vit jo pak sfidues përshoqërinë tonë në përgjithësi dhe përçështjet gjinore në veçanti.

Në aspektin institucional, Agjenciapër Barazi Gjinore udhëhoqi inicia-tiva të shumta dhe nuk ishte aspak elehtë vendosja e prioriteteve nëfushën e barazisë gjinore ku parë ngatë dhënat nga vlerësimi i zbatimit tëpolitikave publike që promovojnëbarazinë gjinore, prioritetet ishin tëshumta për nga rëndësia, sepse çkanë fushën e çështjeve gjinore ishtemë pak e rëndësishme? Të gjithaishin të rëndësishme për nga peshadhe ndikimi që mund të kenë në tërëshoqërinë në përgjithësi dhe në jetëne vajzave dhe grave në veçanti.

Qeveria e Kosovës në vitin 2018 fil-loi procesin e verifikimit të statusit tëtë mbijetuarave/ëve të dhunës sek-suale gjate luftës, një proces ky tejetsfidues, dhe shoqërisë sonë iu deshënme tepër se një dekadë për të pran-uar dhe ballafaquar me të vërtetën seçka kishte ndodhur dhe sa e madhe

ishte dhimbja e të mbijetuarave/ëvepër mospranimin publik të krimitmonstruoz të ndodhur ndaj tyre, tëmbështetjes së mohuar. Procesi filloidhe vazhdon, jo me pak sfida, porpensionet e para u ndanë dhe njëkompensim minimal, më tepër sh-pirtëror, hyri në sistemin shtetëror,duke na dëshmuar se arritjet më tëmëdha mund të arrihen vetëm kur tëbashkohen forcat e institucioneveshtetërore dhe shoqërisë civile. Çdokauzë e drejtë na bashkon dhe duhettë na bashkojë.

Vlerësoj se kjo e arritur e për-bashkët duhet të jetë platforma e tëgjithë neve që duam të kontribuojmënë agjendën e barazisë gjinore dheçdo agjende tjetër që në qendër të vë-mendjes e vë mirëqenien e qyte-tarëve dhe qytetareve të Republikëssë Kosovës.

Sfida dhe njëkohësisht dhembjamë e madhe gjatë këtij viti ishte hum-bja e jetëve të gjithë atyre grave, nëmesin e tyre edhe një e mitur, që ishinviktima të dhunës në familje gjatëvitit 2018, brenda mureve të shtëpisë,të cilat ne nuk arritëm t’i mbronimdhe t’iu ofronim sigurinë e së drejtëssë jetës dhe gëzimit të saj. Shifrat janëalarmante dhe kërkojnë përkushtimmaksimal për t’i parë dhe përmirë-suar dobësitë në sistemin e referimit,mbrojtjes dhe trajtimit. Jetët e hum-bura duhet të jenë objektivi ynë përtë vënë drejtësi dhe sjellë parapërgjegjësisë të gjithë atë pjesë të sis-temit e cila dështoi për t’i mbrojturjetët e nënave, motrave, bijave, va-jzave dhe shoqeve tona, qytetareve tëkëtij vendi.

Fenomeni kërkon qasje shumëdi-mensionale duke filluar nga edukimi,nisur nga fakti se çfarë ne nënkupto-jmë me sferë të domenit privat, sepsekur bëhet fjalë për të mbrojtur jetënjerëzish është interes publik, interesshtetëror dhe aty nuk ka “hapësirëpër ta trajtuar si interes privat” dhedënimet duhet ashpërsuar përpërgjegjësit. Javët e fundit dy të rinjhumbën jetën, u vranë në rrugë, gjëqë është sinjal alarmant për nivelin esigurisë dhe duhet menduar se çka naduhen tërë këto armë në duart e qyte-tarëve. Për kë jemi armatosur në këtëmënyrë ne, qytetarët e rëndo mtë? Pseqenka kaq e lirë jeta e individit? Çfarëqenka kaq e par i pa rueshme dhe epakorrigjueshme që kërkon marrjene jetës së tjetrit? Pse po e sfidojmëbesimin dhe punën e institucioneveqë i krijuam me aq sakrificë dhe që nëmandat kanë mbrojtjen e jetës së tëgjithë qytetarëve/eve të Republikës sëKosovës. Besimi dhe respekti mesqytetarëve dhe institucioneve duhetndërtuar në parime të shëndosha dhebarazia gjinore është shtylla e qev-erisjes së mirë, prandaj duhet inves-tuar në të.

Zbatimi i Ligjit për Barazi Gjinorekërkon të ndërmarrim veprime sht-esë si masat afirmative që synojnëfuqizimin e rolit të gruas nëpërgjithësi dhe atij ekonomik nëveçanti. Këto masa për qëllim për-fundimtar kanë ndryshimin e nor-mave kulturore përmes pavarësimitekonomik të gruas, që ështëparakusht i mirëqenies fizike dheemocionale, si dhe ndryshimin e nor-mave kulturore, të cilat e vënë gruan

në pozitë të pafavorshme karshi bur-rit në mungesë të mbështetjes finan-ciare dhe kushteve adekuate për t’uzhvilluar si individ i pavarur. Edhepse në fillet e para të buxhetimit gji-nor, vlejnë për t’u përmendur iniciati-vat si ajo e Agjencisë për BaraziGjinore në bashkëpunim me Agjenc-inë Kadastrale për regjistrimin epronës pa pagesë, në emër të të dybashkëshortëve - për çiftet të cilatduan ta shfrytëzojnë këtë të drejtë. Efilluam me 105 raste që kishin pronënë emër të dy bashkëshortëve dhe nëfund të vitit 2018 kishte më se 4100çifte që regjistruan pronën në emër tëpërbashkët.

Në Politikat Zhvillimore të Min-istrisë së Bujqësisë, Pylltarisë dheZhvillimit Rural, masa afirmative përgratë fermere të cilat kanë përparësinë përfitimin e granteve me 2 pikështesë solli rezultate inkurajuese.Sipas të dhënave të Ministrisë, ngapagesat direkte në këtë kategori gjatëvitit 2018 kanë përfituar 794 gra, nëshumë totale prej 530.054 euro.Ndërsa, sa i përket përfituesve tëgranteve duke përfshirë sektorë tëndryshëm, gjithsej janë 617 përfitues,prej tyre 294 gra dhe 313 burra, nëshumë totale të buxhetit 30.915.255euro (kjo vlerë është për të dy gjinitë).

Edhe Ministria e Kulturës, Rinisëdhe Sporteve, gjatë vitit 2018 kishtendarë për projekte kulturore tëartist skenik, promovimit kulturor,letrar për krijueset diku rreth350.000 euro, mirëpo në anën tjetërpërkundër rezultateve të arritura to-tali i investimit në sport për gratëdhe vajzat nuk kalonte shifrën prej15 për qind të buxhetit total për

sport të kësaj ministrie. Gratë në Kosovë dëshmuan përg-

jatë historisë së ndërtimit të shtetittonë se pjesëmarrja dhe kontributii tyre nuk vlen vetëm për për-faqësim numerik, por dhe si kon-tribut cilësor e shoqëror nëkrijimin e një realiteti të ri nëKosovë dhe një imazhimbresëlënës. Mjafton të për-mendim: Majlinda Kelmendin,Feride Rushitin, Ilire Vincën, TaibeCanollin, Blerta Zeqirin, dheshumë të tjera që promovuanvlerat e Kosovës në nivel ndërkom-bëtar dhe janë “ambasadoret” mëtë mira që ka vendi ynë.

Dhe në fund, mendoj se gjatë vitit2019 duhet të fokusohemi më qenë-sisht tek të drejtat e garantuara qënuk zbatohen me automatizëm nësenuk kërkohen, promovohen, plaso-hen dhe sqarohen. Ne si shoqërikemi nevojë t’i prezantojmë ligjetdhe t’i njoftojmë qytetarët dhe insti-tucionet më shumë me të drejtat egarantuara. Ne nuk veprojmë çdo-herë në frymën e legjislacionit tëcilin e kemi dhe të cilin nuk e zbato-jmë në tërësi, jo rrallëherë edhe psenuk e njohim në thelbin e vet.Andaj, në procesin e reformës zg-jedhore, rëndësi e veçantë duhetkushtuar harmonizimit të Ligjit përZgjedhjet dhe Financimin e PartivePolitike me Ligjin për Barazi Gji-nore për përfaqësim prej 50 përqind, me fokus masën afirmative ecila duhet të vazhdojë të jetë në fuqi.

Autorja është Kryeshefe Ekzekutive e Agjencisë

për Barazi Gjinore

Barazia Gjinore, Parakusht i Qeverisjes së Mirë





Aktivistët e të drejtave të njeriutnë shtetet e zhvilluara dhe organi-zatat e ndryshme joqeveritarendërkombëtare kanë filluar shumëherët që të merren me të drejtat epersonave LGBTI në kuadër tëavancimit të të drejtave të njeriutnë përgjithësi.

Organizatat joqeveritare nëKosovë që nga paslufta janë marrëme avancimin e të drejtave tënjeriut, duke përfshirë edhe tëdrejtat e personave LGBTI. Kjoçështje tashmë nuk do të duhej tëkonsiderohej tabu dhe diskutimipër këtë temë do të duhej të ishte ilirshëm.

Shoqëria kosovare vazhdon tëjetë e mangët në respektimin e tëdrejtave të njeriut, deridiku përshkak të paragjykimeve, e në njëpjesë të konsiderueshme përshkak të mungesës së infor-matave. Kur flasim për personatLGBTI dhe të drejtat e tyre tëgarantuara duhet nënkuptuar qëpo flasim edhe për sfidat e tyre,sidomos në Kosovë. Avancimi dhembrojtja e të drejtave të personaveLGBTI është një betejë e vazh-dueshme jo vetëm në Kosovë, pornë të gjithë botën.

Problemi qëndron në shumë ak-terë, duke filluar prej familjes eshoqërisë, institucioneve qever-itare e publike, duke përfshirë

edhe ato të rendit e ligjit, pastajnga disa media e deri tek sistemi iarsimimit që përhap gjuhëdiskriminuese, që kryesisht ka tëbëjë me cilësimin e të qenit“LGBTI” si sjellje devijante, ose sisëmundje mendore. Kjo nëmënyre direkte ndikon në keqfor-mësimin e mënyrës së të mend-uarit tek “liderët dheprofesionistët” e të ardhmes.

Qëndrimet homofobike dhetransfobike janë të rrënjosurathellë në mendjet e një pjese tëkonsiderueshme të popullatës,pastaj kur i kontribuon edhemungesa e mbrojtjes së duhurligjore, atëherë vihet në dukje mësë shumti shkelja e të drejtave tënjeriut për këtë pjesë të shoqërisë.Nivelet e larta të homofobisë dhetransfobisë u shkaktojnë person-ave LGBTI pasiguri dhe frikë ngapersekutimi, mosbesim në institu-cione - sidomos ato të rendit dheligjit, frikën për ta shfaqur vetenashtu si janë, e të tjera. Të gjithallojet e sulmeve që kryhen ndajpersonave LGBTI nuk duhet tëkualifikohen si vepra penale tëthjeshta, por të cilësohen si vepraqë janë kryer të motivuara nga njëkarakteristikë e mbrojtur meKushtetutën e Republikës sëKosovës dhe ligjet në fuqi.

Kohëve të fundit më shumë se

kurrë po dekriminalizohet dhe le-galizohet nëpër botë martesandërmjet personave të të njëjtitseks. Në vitin 2000, Holanda u bëvendi i parë në botë i cili e legalizoimartesën ndërmjet personave të tënjëjtit seks, dhe në vitin 2009Afrika e Jugut u bë shteti i parëafrikan që e mori këtë vendim,duke martuar një çift në mënyrëntradicionale të Afrikës së Jugut. Kyvendim historik në SHBA nuk umor deri në qershor të vitit 2015,edhe pse lufta për të drejtat e ko-munitetit LGBTI filloi atje në fundtë viteve të 1960-ta.

Kushtetuta e Republikës Kosovësështë garantuesja më e lartë e tëdrejtave dhe lirive të njeriut. Vlerate saj janë të bazuara në parimet etë drejtave të njeriut, barazisë dhemosdiskriminimit. Këto vlera janëshumë qartë të shprehura nënenin 24 të Kushtetutës: “Të gjithëjanë të barabartë para ligjit.Çdokush gëzon të drejtën e mbro-jtjes së barabartë ligjore, pa diskri-minim”.

Në këtë nen gjithashtu theksohetse “Askush nuk mund të diskrimi-nohet në bazë të racës, ngjyrës,gjinisë, gjuhës, fesë, mendimevepolitike ose të tjera, prejardhjeskombëtare a shoqërore, lidhjes mendonjë komunitet, pronës, gjend-jes ekonomike, sociale, orientimit

seksual, lindjes, aftësisë së ku-fizuar ose ndonjë statusi tjetër per-sonal“.

Ligji për Mbrojtjen nga Diskrim-inimi i vitit 2015 përcakton saktëkonceptin e diskriminimit si dhe tëgjitha format dhe llojet e trajtimittë pabarabartë. Po ashtu, Ligji përMbrojtje nga Diskriminimi ofronmbrojtje nga diskriminimi në sek-torët publikë dhe privatë në lidhjeme disa fusha, si në punësim, ori-entim dhe trajnim profesional,mbrojtje sociale, arsim, qasje nëstrehim, etj. Legjislacioni në vetenuk është garanci për gëzimin e tëdrejtave të njeriut nëse ai nukmbështetet nga vullneti politik dhepraktikat institucionale.

Çka duhet të bëhet për për-mirësimin e pozitës së LGBTI nëshoqëri?

Institucionet qeveritare dhe pub-like, si dhe organizatat joqever-itare, duhet të organizojnë sa mëshumë aktivitete të ndryshme tëcilat do të ngritin vetëdijen dhe dotë informojnë shoqërinë kosovare,zyrtarët e sektorit publik dhe pri-vat, për parimet e Kushtetutës sëRepublikës së Kosovës, Ligjit përMbrojtjen nga Diskriminimi, Ligjitpër Barazi Gjinore, parimet egjithëpërfshirjes, organizimin efushatave ndërgjegjësuese dhe

sensibilizuese, publikimet endryshme për të drejtat e njeriut sivlerë e shtuar e një shoqërie, prak-tika të suksesshme kundër diskri-minimit, rishikimi i teksteveshkollore dhe akademike mepërmbajtje diskriminuese, dhepërfshirja në programet shkolloree të drejtave të personave LGBTI sitë drejta themelore njerëzore, etj.

Po ashtu, edhe Organizatat eShoqërisë Civile me fokus per-sonat LGBTI duhet që sa mëshumë të ndërtojnë partneriteteme njëra-tjetrën dhe me organi-zatat me fokus personat LGBTI nëBallkan dhe në nivel ndërkombë-tar, të shtojnë bashkëpunimin meinstitucionet e Republikës sëKosovës, partitë politike, etj. Orga-nizatat tjera të shoqërisë civile që imbrojnë të drejtat e njeriut nëpërgjithësi duhet të inkuadrojnënë fushëveprimin e tyre edhe tëdrejtat e personave LGBTI, përshkak se personat LGBTI, përveçqë i takojnë këtij komuniteti,gjithashtu i takojnë edhe çdo ko-muniteteve tjera, siç janë gratë,komuniteti rom, ashkali, egjiptian,serb, personat me nevoja tëveçanta, etj.

Shkrim nga Qendra për Zhvillimin e Grupeve

Shoqërore - CSGD

Të drejtat e personave LGBTI janë të drejta të njeriut

Alessandra Roccasalvo

Përderisa po afrohet 20 vjetori iProgramit të OKB-së për Zhvillimnë Kosovë, i shqyrtojmë të arritu-rat tona, por edhe reflektojmëçfarë mund të bëhet më shumë.Gjatë pesë viteve të mia këtu kamparë shumë zhvillime pozitive nëshoqërinë tonë, por mund t’i lëmëanash lavdërimet dhe të kërkojmëgjithmonë zhvillim të shoqërivemë të drejta, paqësore, më të qetadhe më të sigurta.

Kur njerëzit mendojnë për paqedhe siguri, paramendojnë lirinëpër të shëtitur natën, për t’u ndjerëtë sigurt në shtëpitë e tyre dhe tëvlerësohen si pjesëtarë tëbarabartë të shoqërisë.

Paqja dhe siguria janë dy shpre-hje të ndërlidhura ngushtë dhe dotë duhej të përfshijnë zotimin egrave dhe burrave për të zhvilluarshoqëri më të shëndoshë.

Kombet e Bashkuara ka kohë qëjanë zotuar për promovimin erëndësisë së pjesëmarrjes sëbarabartë dhe përfshirjen e plotëtë grave dhe burrave në shoqëri.Kjo përfshirje është pjesë e proce-sit për zhvillimin e shoqërive paqë-sore, të sigurta dhe tëqëndrueshme. Gjithmonë do t’inxisim shoqëritë për ta ngriturpjesëmarrjen e grave në procesete ndërtimit të paqes dhe përfshir-jen e pikëpamjes gjinore në legjis-

lacion, politika dhe programe. Kjoilustrohet përmes Rezolutës 1325të Kombeve të Bashkuara përGratë, Paqen dhe Sigurinë.

Në një shoqëri si Kosova, gratëkanë qenë themeli i familjeve meshekuj. Megjithatë, në këtë pozitëtradicionale ato mbesin vetëmbrenda familjes. Shumë gra nukjanë aktive në pjesëmarrje nëpunësim, vendimmarrje, hartim tëpolitikave, ose në politikë. Është epashmangshme e vërteta se gratëkanë pozita që paguhen më pak, epothuajse fare nuk ka gra nëpozita të larta drejtuese; vetëm 9për qind të grave janë në këtopozita.

Përkundër kornizës së fortëligjore, vendimmarrësit - shumicae të cilëve janë meshkuj - shpeshmëtojnë të marrin vendime bazuarnë vlerat patriarkale e jo në atë qëthotë ligji. Për shkak të kësaj,shumë gra përjashtohen nga tëdrejtat e tyre për pronësi dhetrashëgimi - vetëm 20 për qind egrave kanë pronë të regjistruar nëemrin e tyre. Këto realitete tëpakëndshme rezultojnë në gratë sianëtare të pabarabarta tëshoqërisë sonë dhe rrjedhimishtsigurojnë që shumë prej tyreekonomikisht varen nga burrat.Kjo paraqet pengesë për lirinë etyre për të bërë zgjidhje tëpavarura dhe në disa raste shër-ben si model i kontrollit dhe idhunës kundër tyre.

UNDP-ja, si pjesë e familjes sëgjerë të OKB-së, ka mandat për tësiguruar që përfshirja e perspek-tivës gjinore është pjesë e nismavetona për zhvillim. Përfshirja e per-spektivës gjinore është procesi ivlerësimit të pasojave për gra dheburra të çfarëdo veprimi të plani-fikuar, duke përfshirë legjisla-

cionin, politikat ose programet nëtë gjitha fushat dhe nivelet. Popunojmë së bashku me partnerëttanë në qeveri, agjenci të huaja përzhvillim, organizatat joqeveritaredhe opinionin publik, për ta për-mirësuar pozitën e grave nëshoqëri në të gjithë sektorët.Përmes projekteve për punësim,më shumë se 50 për qind e për-fituesve për fuqizim ekonomikjanë gra, gjë që ua mundëson atyret’i çelin bizneset e tyre. Ato taniprodhojnë ëmbëlsira, dizajnojnëdhe krijojnë veshje, si dhe siguro-jnë të ardhura për vetvete dhefamiljet e tyre. Gjithashtu po puno-jmë në përmirësimin e angazhimittë grave për zvogëlimin e rrezikutnga fatkeqësitë, përmes stërvitjevepraktike, ushtrimeve në komunitetdhe rritjes së vetëdijesimit. Popunojmë drejt përmirësimit të qas-jes në drejtësi për gratë - dukepërfshirë edhe ato në pozita tëcenueshme dhe të margjinalizuara- përmes mbështetjes sonë përndihmë ligjore falas dhe ndërm-jetësimit, si dhe përmes zhvillimittë kapaciteteve të gjyqtarëve,prokurorëve dhe policisë.

Gjatë tërë punës sonë me institu-cionet dhe shoqërinë civile, gjith-monë kemi promovuarpjesëmarrjen e grave në hartimine politikave dhe strategjive, si dhepër integrimin e çështjeve gjinorenë çdo fushë. Është me rëndësijetike që gratë dhe nevojat e tyre tëshprehen në çdo politikëshoqërore dhe që gjendja e tyresociale të mos ndikohet nga as-pekti ekonomik e as situata e tyreekonomike të mos ndikohet ngaaspekti social. Në shoqëritë tonapozita e grave gjithmonë do tëduhej të jetë pozitë e barazisë,veçanërisht për çështjet familjare,

trashëgimisë dhe pronësore. Megjithatë, siguria nuk është e

plotë nëse nuk pasqyron nevojatbazë të sigurisë për gra, veçanër-isht përkitazi me fatkeqësitë naty-rore, dhunën në familje dhekontrollin e armëve. Meqenësegratë janë më përgjegjëset për tëofruar kujdes ndaj fëmijëve, ple-qve dhe anëtarëve të tjerë të famil-jes gjatë një fatkeqësie natyrore,institucionet përgjegjëse përparandalim të fatkeqësive duhet t’imarrin parasysh nevojat e tyregjatë hartimit të çfarëdo strategjiepër reagim ndaj fatkeqësive.Përveç kësaj, kontrolli dhe elimin-imi i armëve janë drejtpërdrejt tëlidhur me sigurinë fizike të grave,sepse fatkeqësisht, në një incidenttë kohëve të fundit të dhunës nëfamilje janë përdorë armë ilegale.

Për fat të keq, dhuna në bazagjinore konsiderohet çështje pri-vate dhe e mbyllur për shoqërinë,gjë që mundëson që kjo shenjë eturpit të vazhdojë kundër nënave,bijave, motrave e mikeshave tona.

Edhe pse kemi punuar drejt njëniveli të zotimit legjislativ dhepolitik për ta luftuar këtë, zbatimii përditshëm i ligjeve dhe rregul-loreve ende dështon ndaj grupevemë të cenueshme. Drejtësia evonuar është drejtësi e mohuardhe kjo gjë fatkeqësisht ështëbërë çështje e rregullt, duke iumohuar atyre që jetojnë nërrethanat më të vështiraekonomike dhe sociale të drejtëne tyre për paqe dhe siguri.

Për të mundësuar ndryshim tëqëndrueshëm, duhet t’i trajtojmërrënjët e dhunës në baza gjinoredhe kjo mund të arrihet vetëmpërmes përpjekjeve të bashkëren-ditura. E vlerësojmë punën evazhdueshme rreth Mekanizmit

koordinues komunal kundërdhunës në familje, si dhe përpjek-jet e Zyrës së koordinatorit na-cional dhe të Ministrisë sëDrejtësisë. Megjithatë, duhet tëpunohet edhe më shumë,veçanërisht në zbatimin dhe ap-likimin e ligjeve dhe strategjivepërkatëse. Jo vetëm që gjyqësoriështë përgjegjës për të siguruarqasje efikase në drejtësi dhendarje efektive të sundimit tëligjit, por kjo është edhepërgjegjësi shoqërore. Qëshoqëritë tona të bëhen më tëdrejta, më të mira, më paqësoredhe më të sigurta, ne të gjithëduhet të bëhemi ndryshimi pozi-tiv që duam të shohim.

Gjithçka që lexuat, si dhegjithçka që bëjmë në UNDP ështënë përpjekje për të krijuar shoqërimë të qëndrueshme, më të sigurt,më paqësore dhe më të drejtë përçdo person. Po ashtu, do të jetëzotimi ynë për të punuar drejt ar-ritjes së barazisë gjinore dhefuqizimit të të gjitha grave dhe va-jzave. Kjo është pjesë e zotimittonë ndaj Objektivave të Qën-drueshme për Zhvillim dhepërkushtimi ynë ndaj Agjendës2030.

Të gjithë luajnë rolin e tyre nëkrijimin e shoqërive që do tëdëshironim të jetojmë, prandaj ibëj thirrje secilit prej nesh qëgjithmonë të punojnë drejt këtyreidealeve.

Autorja është Përfaqësuese e Përhershme e UNDP-së

në Kosovë.

Bashkërenditje kundër dhunës në baza gjinore




14 • KOHA Ditore

Sihana Klisurica

Simbolika e veshjeve tradicionalesot tek gratë mund të shikohet si re-likte e cila flet për një të kaluar mevlera që duhen të ruhen. Flasin përnjë realitet të kohës dhe sistemitshoqëror. Derisa dikur ishin pjesë epërditshmërisë, tash ato i gjejmë mëshumë si elemente në kreacione tëmodës, ose hyjnë në përdorim përfesta të caktuara. Në një shoqërikonservatore dhe patriarkale, kugratë marrin rolin dytësor në familjedhe rrethin ku jetojnë, e më shumëshihen si amvise dhe kujdestare tështëpisë, veshja bëhet pjesë plotë-suese e asaj pikëpamjeje. Viteve tëfundit, dizajnere të ndryshme, poredhe artistë të fushave të ndryshme,kanë filluar që tradicionalen ta kthe-jnë në krijimet e tyre duke e bërëpjesë të projekteve të tyre moderne.Ndërthurja e tradicionales me mod-ernen, sidomos kur flitet për veshjettek gratë, ka marrë më shumëmesazhin e fuqizimit.

E tillë paraqitet gruaja në veshjete kreatoreve kosovare kur ec nëpërpasarela me veshje që kanëndërthurje mes tradicionales dhemodernes.

Besa Neziri Rugova dhe KrenareRugova janë vetëm dy prej diza-jnereve të cilat në krijimet e tyrekanë përfshirë elemente të tradi-cionales, duke i integruar ato nëveshjet e tyre moderne. Në këtëformë është hapur një mundësi e re

për prezantimin e tradicionalesedhe jashtë vendit, duke i prezan-tuar krijimet e tyre nëpër botë.

Përveç tyre ka edhe artistë të tjerëqë kanë përdorur mediume tëndryshme të artit për të risjellë tradi-cionalen në frymën moderne, gjith-monë duke pasur gratë në fokus.Një shembull i tillë është këngëtarjakosovare Fatime Kosumi, e cila meprojektin e saj “Andrra” ka realizuardokumentar mbi rapsodet gra dhemë pas ajo vet ka incizuar këngë tëvjetra në EP-në “Palinë”.

Tradicionalja në kreacionet e modës

Bashkë me zhvillimin shoqërortrendët e rinj kanë zënë vend. Vesh-jet kombëtare apo tradicionale, qof-shin ato për gratë apo për burrat,janë një prej elementeve që flasinpër këtë ndryshim. Kur specifikishtpërmenden veshjet tradicionaleshqiptare, atëherë dalin në pah edheveçoritë sipas rajoneve brenda terri-toreve shqiptare.

Elemente të veshjeve tradicionaletashmë janë thurur e qepur në vesh-jet e dizajneres Besa Neziri Rugova.Ajo thotë se shpeshherë është bërëpërpjekje dhe dizajnerë të shumtëjanë joshur për të përdorur ele-mente tradicionale në dizajnet etyre. Neziri-Rugova inspirimin egjen tek elementet etnografike.

“Duke filluar prej siluetave dhekonstruktimit te veshjeve e deri tedetajet më të vogla të punuara me

shumë mjeshtri dhe dashuri, e mësë shumti elementet sensuale e ro-mantike, siç janë dantellat, qëndis-jet, pëlhura e punuar në vek”. Nëveshjet e saja mëton që gruan taprezantojë sa më të fuqishme dukei dhënë edhe zë që të zotërojë femi-nitetin e saj.

“Shpeshherë po e vërej një ten-dencë te gratë që për t’u dukur gratë fuqishme dhe për t’u dukur tëbarabarta me burrat vishen mëmashkullore! Unë mendoj që edheduke e mbërthyer feminitetin mundtë jemi gra të forta dhe e inkurajojatë me veshjet e mia shumëfemërore dhe sensuale! Nuk besojnë idenë që për t’u dukur efuqishme duhet të dukesh mashkul-lore”, thotë Neziri-Rugova, e cilatashmë ka brendin e saj të veshjevenën emrin “Besë”. Ajo jeton dhe ve-pron në Shtetet e Bashkuara tëAmerikës, por inspirimet për vesh-jet e saja shumë shpesh i gjen tekkultura dhe tradita e vendlindjes sësaj. Për të, ndërlidhja mes tradi-cionales dhe modernes vjen shumënatyrshëm, madje e konsideronedhe autentike.

“Janë elemente me të cilat jamrritë dhe janë pjesë e identitetit tim.Po ashtu e ndjej edhe si obligimmoral për t’i mbajtur gjallë sa magjatë edhe për gjeneratat e reja,duke i sjellë ato në formë modernenë veshjet e mia”.

Edhe kreatorja e njohur koso-vare Krenare Rugova-Zeqa

ndërthur shumë elemente të kul-turës shqiptare në veshjet e saja. Eveçon veshjen e Dukagjinit, sepsekonsideron se e ndjen dhe kuptonmë shumë.

“Veshjet e malësive gjithmonë mëkanë lënë përshtypje. E kam për-shtypjen që veshja e bjeshkëve dhemalësive e transmeton shumëbukur dhe qartë fuqinë dhe karak-terin e fortë të gruas. Kombinimet etekstileve të thurura, të errëta, janëtë preferuarat e mia”, thotë ajo, tektregon se inspirimet e saj me kos-tumet tradicionale shqiptare nuklidhen domosdo me patri-arkalizmin. Është më e thellë se aq.

“Në fakt, kur shoh fotografi tëgrave me veshje tradicionale mëjapin një ndjenjë shumë të fortë tënjë gruaje të fuqishme me qëndrime karakter të fortë, pa marrëparasysh që në ato kohë janë për-ballur me shoqëri patriarkale”. Njëshembull i këtij gërshetimi mund tëjetë koleksioni për vjeshtë/dimër2015/2016, i cili u pat prezantuar nëatelienë e kreatores. Ajo kishte gër-shetuar pëlhurën e thurur në vekdhe qëndisjen të cilat ishin punuardisa gra nga shoqata “Dyert e ha-pura” në Prishtinë, me të cilatbashkëpunon. Ajo kishte nxjerrëmodelin që kishte dashur dhe ekishte ekspozuar në studion e saj.Ky model, apo “yrnek”, siç e quanteajo, ishte marrë nga çejzi apo paja enjërës prej grave të shoqatës. Ru-gova-Zeqa e kishte marrë atë model

dhe më pas e kishte vendosur nëletër, duke ia ndërruar ngjyrën,madhësinë dhe formën. Kështu esolli në jetë përmes veshjeve mod-erne. Kjo ka qenë e kombinuar meveshje që u krijuan nga pëlhura tëvjetra deri në 70 vjet, të cilat i kanëshfrytëzuar familje të ndryshme.Qëndisja po ashtu ka qenë një tjetërelement i cili karakterizoi kolek-sionin e saj. Pëlhurat ishin qëndisurpër të marrë edhe më shumë for-mën e duhur.

“Mendoj që të gjithë krijuesitkanë referenca tek elementet tradi-cionale të kulturave të ndryshme, enatyrisht që edhe kultura jonë kamjaft për të na inspiruar për shumëkrijimtari në shumë fusha. Krijim-taria e veshjes, apo modës, e kafuqinë për të komunikuar kulturë,e ka fuqinë e influencës. Ndoshtakjo është një ndër arsyet më tëforta: tregimet e padëgjuara qëpërmbajnë veshjet tradicionaleshqiptare t’i tregoj përmes kolek-sioneve të mia për opinionin egjerë”, thotë Rugova-Zeqa.

Është një tjetër artiste kosovare ecila ka gjetur forma që duke për-dorur artin e saj t’i japë qasje tjetërtradicionales, por në të njëjtën kohëtë krijojë fushatë për luftimin e disamendësive. Është kjo këngëtarja Fa-time Kosumi.

Tradicionalja dhe folklori në muzikë

Para gati tri vitesh, Fatime Kosumikishte marrë përsipër që të bëjë njëvizitë studimore nëpër vise tëndryshme të Kosovës për të kup-tuar më shumë për këngët e rap-sodeve gra. Si rezultat, ajo ka bërënjë dokumentar. Gratë rapsode nëkëtë dokumentar paraqiten tëveshura me veshje tradicionale dherrëfimi i tyre dhe i këngëve që kën-dojnë vjen prej një prizmi tjetër.

Dokumentari “Këngë dhe Defa”rrëfen kërkimin që Kosumi kishtebërë për t’i parë specifikat emuzikës folklorike. Aty tregohet sesi gratë e vjetra në Kosovë rral-lëherë e kanë pasur rastin të mëso-jnë shkrim e lexim. Për to, këndimika qenë një medium i shprehjes.Këngët që i kanë kultivuar festonintradicionalen, shpirtëroren dhe ritetreligjioze. Një prej temave që më sëshumti del në pah tek këto këngëështë rituali i martesës. Zakonisht,këto këngë janë kënduar dhe dikuvazhdojnë të këndohen një natëpara martesës, para se vajza tëshkojë tek shtëpia e burrit. Këtokëngë zakonisht flasin se si vajza elë prapa familjen dhe fëmijërinë përt’u bërë nuse. Kosumi, e cila tashpërdor emrin skenik “Andrra”,përmes kësaj ka ngritur zërinkundër martesave të hershme.

Në një intervistë për gazetënKoha Ditore, në vitin 2014, ajokishte treguar për lidhjen e saj mekëngët e “kanagjegjeve”, dukethënë që kjo vjen nga fakti se “sadolarg na duket tani ideja e të qenit emartuar me 'zor', prapë edhe sotjanë disa 'zore' që i shtyjnë vajzat tëmartohen”.

“Më herët 'zori' ishte më i duk-shëm, kurse tani janë të paduk-shëm dhe fakti se atëherë vajzatkanë qajtë natën para martesës tre-gon se ato së paku e kanë ditë seçfarë është kah ndodh me to, pran-daj edhe tekstet janë shumëkonkrete dhe racionale. Kurse tani,edhe pse shumë pak martohen ngadashuria, e përqafojnë dhe e fshe-hin atë çfarë është duke i shtyrë tabëjnë atë hap. Mua më interesonshumë sfidimi i kësaj tememuzikalisht, por edhe përtej”,kishte thënë Kosumi.

Në këtë formë, ajo sfidon tradi-cionalen dhe i jep një tjetër qasjeasaj që konsiderohet vlerë. Nga kjodel se sa e rëndësishme është që tëbëhet gërshetimi i të kaluarës dhetë tashmes për një prezantim sa mëtë denjë të tradicionales më kontek-stin e të drejtave të grave.

Tradicionalja në modernen artistike gjinore



KOHA Ditore • 15KOHA për gratëe premte • 8 mars 2019

Rrugëtimi i grave në profesionetqë kanë të bëjnë me artin, nëpërm-jet së cilave manifestohet një senti-ment dhe liri ndryshe e shprehjes,dallon goxha shumë nga ai i bur-rave. Gratë krijuese shpesh sfido-hen nga mendësia maskuliniste dhementaliteti paragjykues.

Shkrimtare dhe aktore kosovare,të cilat sot dallohen me punën e tyrekrijuese, rrëfejnë për sfidat ngamentaliteti patriarkal dhe përvlerësimin publik që u ishte bërëdikur dhe u bëhet sot. Sukseset etyre gjithmonë kanë ecur paralelishtme paragjykimet që nisnin qysh nëkohën kur një vajzë do të përcakto-hej të hynte në botën e artit.

Ilire Vinca kujton kohën kurkishte vendosur të studionte ak-trimin. Ëndrra e saj për t’iu përkush-tuar këtij arti skenik do të pranohejme skepticizëm prej një grupinjerëzish që mendonin se ishte mëmirë që ajo t’i rrekej mjekësisë.

“Unë i takoj gjeneratës së parë tëaktorëve, e cila përkoi me hapjen ekësaj dege në Universitetin e Prisht-inës në vitin 1989. Për mua ishtebekim që ky moment po përputhejme ëndrrën time. Në të njëjtën kohëregjistrova edhe mjekësinë. Kishanë dorë dy indeksë dhe dy grupenjerëzish që jepnin mendime se ciliështë profesion më i mirë”, kujtonVinca, e cila kishte zgjedhur tadëgjonte grupin më të vogël tënjerëzve që e kishin përkrahur tajetësonte ëndrrën e saj për t’u bërëaktore. Kjo edhe për shkak se duhejshembur paragjykimet patriarkale.

“E rritur në ambient familjar kupoezia dhe muzika ishin përdit-shmëri, i dhashë vetes detyrë qëgrupi i vogël duhej rritur, ndërsavetëdija kolektive duhej ndryshuar.Ky rrugëtim nuk ka qenë gjithmonëi lehtë, por qëllimi në jetë na e jepemrin që ne duam. Emrin që ne zg-jedhim ta mbajmë”, ka thënë Vinca.Suksesi i saj në teatër e film e kadëshmuar se nuk ka gabuar me zg-jedhjen.

Rrugëtimi s’ka qenë i lehtë as përato gra që kanë zgjedhur ta sh-palosin botën e brendshme nëpër-mjet poezive dhe shkrimit.

Shkrimtarja Ilire Zajmi rrëfen sekur ka hyrë në botën e letërsisëështë përkrahur dhe paragjykuarnjëkohësisht.

“Në botën e letërsisë hyra pa troki-tur. Thjesht, i hapa dyert e një botemagjike, e dashuruar pas libravedhe e magjepsur fillova të shkruajasi fëmijë dhe të botoja në revistat dhegazetat e atëhershme që dilnin nëkuadër të ‘Rilindjes’. Kam gëzuarpërkrahje, por edhe jam paragjykuar,si shumë të tjera para dhe pas meje”.

Të shumta kishin qenëparagjykimet kur ajo kishte nisur t’ibotonte poezitë e para.

“Hamendësimet e natyrës si ‘Kushpo t’i shkruan poezitë?’, ‘Dikush potë përkrahë se ti si femër, s‘mundeshvet’, etj., më kanë ndjekur atëherë,

deri te ‘Këshillat për të mirën time’,si ‘Poezitë janë përralla, mos humbkohë me to, hapi sytë, bëj diçka tëmençur se nesër bëhesh grua’”.

Asaj i ka mbetur e ngulitur në ku-jtesë një ngjarje e veçantë nga ajokohë. Shkrimet për botim i dërgontepërherë me postë. Por, kishte ëndërrta vizitonte Pallatin e Rilindjes dhet’i dorëzonte personalisht ato.

“Në redaksinë e revistës ‘Fjala’,redaktori u habit kur i thash kush

isha. ‘Ilire Zajmi?!’. Një vajzë e ha-jthme, trupvogël, me sy depërtues.Nuk i besohej se isha unë autorja esa e sa poezive dhe përkthimevenga anglishtja. Nuk i botoi shkrimete mia deri në kohën kur u bëra stu-dente dhe u bind se askush tjetër s’ishte pas emrit tim”.

Pengesat nuk e kanë ndalur rrugë-timin e saj, prandaj sot Zajmi ështëpersonalitet i njohur në botën e le-trave.

“Përkundër këtyre sfidave gjatërrugëtimit tim, librat e mi të parë,njëri në poezi e tjetri në prozë, upritën shumë mirë nga kritika dhelexuesit. Madje, romani ‘Fashitjae ëndrrave rebele’ u lexua dorëmë dorë dhe kërkohet edhe sot.Asokohe kritika vuloste karrierëntënde”, ka thënë Zajmi, dukeshtuar se sot situata ështëndryshe.

“Si autore e dhjetë librave, e

përkthyer në disa gjuhë të huaja,ndihem e vlerësuar dhe e arrirëedhe në vendin tim edhe jashtë ku-fijve, paçka se kritika në Kosovëthuajse nuk ekziston”.

Dije Demiri-Frangu, e cila ka bo-tuar 8 libra dhe poezia e saj ështëpërkthyer në disa gjuhë, beson sesecilës shoqëri i duhet impulsi igruas. Ajo thotë se krijimtaria egrave është përvojë universalenjerëzore me narracion unikal, de-risa niveli i zhvillimit socio-kul-turor i një vendi e përcaktonpozitën dhe vendin e kësaj vlere.

“Përvojat e grave dallojnë nga atotë burrave, janë ekzemplarë që sh-pesh përçmohen nga mendësiamaskuliniste dhe mentalitetiparagjykues. Edhe mëparagjykuese janë profesionet qëkanë të bëjnë me artin, ku gruajamanifeston një sentiment tjetër, njëliri tjetër shprehëse”. Sipas saj,gratë si qenie njerëzore historik-isht kanë bërë përpjekje të ndërto-jnë individualitetin e tyre edhe nëart, por iu është dashur të kalojnëplot hendeqe në udhëtimin e tyrejetësorë për të arritur ku duan.

“Edhe sot, pavarësisht një ecjejeemancipuese të shoqërisë, gruajashikohet me një mosbesim dhevlerat e saj krijuese, edhe po tëjenë mbi të të gjithëve, ështëvështirë të promovohen si të tilladhe ta marrin primatin. Këtu bur-rat nuk lëshojnë vend”.

Ajo ka shtuar se shoqëria koso-vare vazhdon të udhëhiqet ngalogjika maskuliniste dheparagjykimet seksiste.

“Sidoqoftë, gruaja krijuese te nepërgjithësisht respektohet dhe sh-pesh favorizohet, por kjo bëhetedhe shkaku i një prezantimi të do-mosdoshëm dhe rrallë duke çmuare hetuar vlerat e tyre në mënyrë re-aliste. Shpresoj se pengesat enatyrës patriarkale janë në zh-dukje. Tani na duhet vetëmpërkrahja institucionale që fan-tazia femërore të jetë e dukshmenë mozaikun e vlerave të arteve tëndryshme”, ka thënë Demiri-Frangu, e cila është edhe profe-soreshë në Fakultetin e Filologjisënë Universitetin e Prishtinës.

Ajo ka theksuar se në botë ka or-ganizata të veçanta që merren mepërkrahjen e grave krijuese, meinkurajimin e tyre, botimet dhepromovimet e punës së tyre, vetëmqë ato të mos ndjehen inferiore.

“Kjo është edhe një mënyrë se sicaktohet pozita, roli i gruas dheideve të saj në shoqëri. Unë do t’ikisha ftuar gratë për një ambiciemë të madhe, për një guxim që tëmos lejojnë të margjinalizohetpuna e tyre. Impulsi femëror iduhet çdo shoqërie”.

Edhe shoqërisë kosovare i duhetky impuls.

Gazetare kontribuuese: Elvira Berisha

Mes letrave, skenës dhe paragjykimeve

The Guardian

Më shumë se tridhjetë prijësebotërore, përfshirë edhe kryetare tëtashme dhe të kaluara të shteteve,kanë bërë thirrje për të luftuarkundër shkatërrimit të të drejtave tëgrave. Një ish-ministre i ka cekurvendet që udhëhiqen nga “i forti illojit macho” si pjesë e problemit.

Susana Malcorra, ish-Ministre epunëve të jashtme të Argjentinës,tha se në disa vende kërkesa për tëdrejta të grave shihej si diçka që idëmtonte burrat, e jo si njëmundësi për t’i ndryshuar pritjetgjinore në një mënyrë të tillë që iundihmon të gjithëve.

“Ekziston një ndjenjë se pushtetitashmë i vendosur është duke ukërcënuar nga gratë që fitojnë re-spekt”.

Helen Clark, ish-Kryeministrja eZelandës së Re, dhe Irina Bokova,politikanja bullgare dhe ish-Drej-toresha e UNESCO-s, i janëbashkuar Malcorra-s në nisjen efushatës, e cila përfshin publikimine një letre të hapur.

Letra bën thirrje për “nevojën përtë arritur barazi të plotë gjinore dhefuqizim të grave në të gjitha fron-tet”, dhe është nënshkruar ngadhjetëra gra të mirënjohura, përf-shirë edhe Christiana Figueres, ish-Sekretare ekzekutive e KonventësKornizë të OKB-së për NdryshimeKlimatike, Presidentes së Etiopisë,Sahle-Work Zewde, si dhe ish-Pres-identes irlandeze, Mary Robinson.

Malcorra tha se zmbrapsjakundër të drejtave të grave ishte“më se e qartë” në disa vende, në

veçanti në ato vende ku populizmika sjellë ngritjen e udhëheqësit “tëfortë të llojit macho”, si Brazili, Fil-ipinet, Italia dhe disa pjesë të Eu-ropës Lindore.

“Ekziston një ndjenjë se pushtetitashmë i vendosur është duke ukërcënuar nga gratë që fitojnë re-spekt. Është një pikëpamje, sipas tëcilës, nëse burrat marrin pushimatëror nuk është se ata humbindiçka. Ata fitojnë duke marrëpërgjegjësi për familje, përfitojnëduke pasur marrëdhënie më tëngushtë me fëmijët e tyre dhe llog-aria nuk është zero, por është situ-atë që të gjithë fitojnë. Por, është eqartë se ka qarqe të pushtetit nëbotë që nuk e shohin këtë gjë në atëmënyrë”.

Fushata u nis kur Malcorra, Clarkdhe Bokova, u shtangën nga i njëjti

shqetësim urgjent gjatë Asamblesësë Përgjithshme të Kombeve tëBashkuara, të mbajtur vitin e kaluarnë Nju Jork. Ngritja e populizmitdhe rënia e multilateralizmitnënkuptonte se të arriturat e fituarame mund për të drejtat e grave poshkatërroheshin.

“Patëm ndjenjën se kjo ishte edhenjë valë tjetër e zmbrapsjes ndajbarazisë gjinore dhe fuqizimit gji-nor, si dhe politikave për cilat kemipunuar aq shumë për t’i përm-bushur”, tha Malcorra, e cila kashërbyer si Ministre e punëve tëjashtme gjatë periudhës 2015-2017.

“Duhet të jemi të gatshme për t’ingritur shqetësimet tona,përndryshe do të gjendemi në situ-atë si bretkosa, e cila futet në ujë tëftohtë, fillon të ngrohet dalëngadalëdhe papritmas bëhet ujë i nxehtë.

Duhet të jemi shumë të gatshmepër të luftuar”.

Malcorra shtoi se madje edhe nëvendet pa udhëheqës të fortë gratëduhet të kujdesen e të mos mendo-jnë se të drejtat e tyre janë të sigurta.“Shqetësohemi se e kemi marrë përtë gatshme atë çfarë kemi. Sipasnesh, kjo është dobësia jonë më emadhe”.

“E para, nuk kemi arritur ku duhettë jemi: barazi në çdo fushë të mund-shme. E dyta, gjërat që i kemi fituar,mendoj në çështjen e abortit nëSHBA, janë proces i vazhdueshëm, icili ka edhe zmbrapsje... Duhet tambrojmë atë që e kemi arritur mëherët. Nuk mund të rrimë rehat dhetë mendojmë se çka është bërë -është bërë”.

Përkthyer për QKSGJ

Prijëset globale synojnë fuqizim të grave në të gjitha frontet



Ky botim u mundësua me përkrahjen bujare të popullit amerikan përmes Agjencisë së Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar – USAID. Përmbajtja është përgjegjësi e Qendrës Kosovare për Studime Gjinore dhe nuk pasqyron doemos pikëpamjet e USAID apo të Qeverisë së Shteteve të Bashkuara.

Qendra Kosovare për Studime Gjinore përkrahet nga Programi Angazhimi për Barazi – E4E, i financuar nga Agjencia e Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar - USAID dhe zbatuar nga Qendra e Trajnimeve dhe Burimeve për Avokim - ATRC.

cyanmagentayellowblack gratë -...

Documents