Cunabula iuris

Elementen van het Romeinse privaatrecht

Prof. mr. J.E. Spruit

Tweede druk

K L U W E R 1 ^ Deventer - 2003

Inhoud

Afkortingen XXV

Uitwendige rechtsgeschiedenis 1

I. DE WETGEVING VAN JUSTINIANUS 1

Romeins recht en Europa 1De wetgevingsopdracht 1De compilatoren en hun methode 2De drie onderdelen van de Justiniaanse codificatie 3De Novellen 4

II. PERIODISERING 5

Staatsrechtelijke periodisering: Koningstijd, Republiek,Principaat, Dominaat 5Privaatrechtelijke periodisering: archaische,voorklassieke, klassieke, naklassieke periode 6

Hi. DE ARCHAISCHE PERIODE 7

Koningswetten 7De Wet der XII tafelen 7De pontificale rechtswetenschap 9Interpretatio 9

iv. DE VOORKLASSIEKE PERIODE 11

Inleiding 11Stratificatie van het privaatrecht: ius civile-iushonorarium, ius civile-ius gentium 11De bronnen van het ius civile 12De bron van het ius honorarium 13De magistratuur 13De instelling van de praetuur 14De rechtsbedelende bevoegdheid van de praetor 15De regelgevende bevoegdheid van de praetor 16Ius civile - ius gentium 19Ius publicum - ius privatum 21De Republikeinse juristen en hun werkzaamheden:respondere, cavere, agere 22

VIII Inhoud

V.

VI.

VII.

VIII.

IX.

Laat-Republikeinse rechtsgeleerde literatuurHet belang van de laat-Republikeinse rechtswetenschap

D E KLASSIEKE PERIODE

Het Principaat: enkele aspectenDe rechtsbronnenGewoonteWettenSenaatsbesluitenEdictenAdviezen van rechtsgeleerdenIus respondendiVerordeningen van de keizer: rescriptum, decretum,edictum, mandatum

D E KLASSIEKE RECHTSWETENSCHAP: ENIGE IDENTITEITS-BEPALENDE ELEMENTEN

Het begrip 'klassiek'Relatief gering belang van regelgevingCasuistische behandeling van juridische problemenGebrekkige systematische ordeningAnti-dogmatische geesteshouding van de juristenGereserveerdheid tegenover definities en hetvastomlijnen van begrippenTraditionalismeGeen belangstelling voor rechtsvergelijking,rechtsgeschiedenis en rechtssociologieAutoritair karakter van de Romeinse rechtswetenschap

RECHTSGELEERDE LITERATUUR

InleidingEdicts- en SabinuscommentarenCasuistische probleemliteratuurDidactische literatuur

VROEGKLASSIEKE JURISTEN

InleidingMassurius SabinusSabiniani en Proculiani

HOOGKLASSIEKE JURISTEN

InleidingP. Salvius JulianusP. Iuventius Celsus en PomponiusGaius en zijn InstitutionesDe overlevering van de InstitutionesEnige aspecten van de Institutiones

2425

26

2627272828293030

31

333333353636

3738

3940

41

41424242

43

434445

46

464647474848

Inhoud IX

x. LAATKLASSIEKE JURISTEN 49

Inleiding 49Aemilius Papinianus 50Domitius Ulpianus 51Julius Paulus 52Herennius Modestinus 53

xi. DE NAKLASSIEKE PERIODE 54

Inleiding 54Centralisering van het staatsgezag 55Accentverschuivingen 56

xii. NAKLASSIEKE BEWERKINGEN VAN DE KLASSIEKE RECHTS-GELEERDE LITERATUUR 57Arcadius Charisius en Hermogenianus 57Naklassieke bewerkingen 58

XIII. NAKLASSIEKE HERUITGAVEN, EPITOMAE EN COMPILATIES 60

Inleiding 60Epitome Ulpiani 60Pauli Sententiae 61De Codices Gregorianus en Hermogenianus 61

XIV. VULGARISERING EN CLASSICISME 63

Afbraak van de klassieke traditie sedert Constantijn 63Vulgarisering van het recht 64Enkele accenten 66Betekenis van de vulgairrechtelijke rechtsontwikkeling 66

XV D E OOST-ROMEINSE RECHTSSCHOLEN 67

Classicistische orientatie 67Didactische tendensen 68

XVI. DE LEX CITANDI 69

Onoverzichtelijkheid van het geldende recht 69Ius en leges 69Ordeningsstreven 70Lex citandi 70

xvii. DE CODEX THEODOSIANUS 72

De totstandkoming van de Codex Theodosianus 72Posttheodosiaanse Novellen 73Codificatiebeweging in west en oost 73

Inhoud

XVIII.

XIX.

XX.

CODIFICATIE EN DE WESTEILIJKE GERMAANSE KONINKRIJ-

KEN

InleidingDe lex romana WisigothoriumDe lex romana BurgundiomumHet Edictum Theodorici

CODIFICATIE IN HET OOSTE3N

JustinianusCodex vetusQuinquaginta DecisionesDigestenHet commentaarverbod op de DigestenInstitutionesCodex repetitae praelectiomisNovellenSanctio pragmatica pro petiitione VigiliiEffectiviteit van de Justinhaanse wetgeving

HERLEVING EN RECEPTIE VAIN HET ROMEINSE RECHT SE-DERT DE I I E EEUW

Infiltratie van Romeins recht in vroegmiddeleeuwsEuropaDe Codex FlorentinusDe GlossatorenDe UltramontaniDe CommentatorenReceptieAfschaffing van het Rome inse recht

7474747676

76

76787879808285868889

90

90919394949596

Personen- en familierecht 99

I. RECHTSBEVOEGDHEID 99

Inleiding 99Status libertatis, civitatis, rfarniliae 100Begin en einde van de reclitsbevoegdheid 103Capitis deminutio 103

II. HANDELINGSBEKWAAMHEI D 104

Inleiding 104Infantes 105Impuberes infantia maiores 105Minores viginti quinque amnis 107Rechtsbescherming voor minores 107Handlichting 108Sekse 109

Inhoud XI

Geestesziekte 110Verkwisting 111

Hi. DE FAMILIA 112

De familie en de familia 112Adoptio 113Adrogatio 113Emancipatio 114

IV DE SLAVERNIJ 115

Inleiding 115Diversiteit van functies 116Spanningsvelden tussen meester en slaven 117Slaaf als res en persona 118Begin van de slavernij 119Vrijlating naar ius civile 120Rechtsgevolgen van vrijlating naar ius civile 121Vrijlating naar ius honorarium 121Rechtsgevolgen van vrijlating naar ius honorarium 121

V. HUWELIJK EN ECHTSCHEIDING 122

Het Romeinse en het hedendaagse huwelijk 122Vrijheid van de huwelijkspartners 123De lex Iulia et Papia Poppaea 124Duurzame wilsovereenstemming als bestaansvereiste 127Het vestigen van manus 128Einde van het huwelijk 129Christelijke opvattingen 130Invloed van christelijke ideeen op het recht 132

VI. VOOGDIJ 133

Inleiding 133Drie typen voogden 134Taak van de voogd 134Rechtsbescherming 135

Goederenrecht 137

ABSOLUTE EN RELATIEVE RECHTEN 137

Inleiding 137Kenmerken van het absolute en het relatieve recht 138De Romeinse absolute rechten 138Droitde suite 139Droit de preference 140De nemo plus-regel 141Prioriteitsbeginsel 143

XII Inhoud

II.

III.

IV.

V.

VI.

DuurzaamheidPubliciteitEnkele conclusies

INDELING VAN GOEDEREN

Inleiding'Res' in het Romeinse recht'Zaak' in het Nederlandse rechtRes mancipi en res nee mancipiRoerende en onroerende zakenZaken in en buiten de handelLichamelijke en onlichamelijke vermogensbestanddelenVervangbare en onvervangbare zakenEnkele andere onderscheidingen van zaken

BEZIT EN HOUDERSCHAP

InleidingPossessio civilisPossessio ad interdictaPossessio naturalisBezitsverkrijging corpore et animoCorpusAnimusBezitsverliesTraditio brevi manu en constitutum possessoriumInterversie van houderschapBezitsbeschermingHet interdictum 'Uti possidetis' en het interdictum'Utrubi'Reminiscences d'antanQuasi possessio

ElGENDOM

InleidingEigendom en beperkte rechtenDominium duplex

ElGENDOMSBEPERKINGEN

InleidingBeperkingen uit het ongeschreven rechtBeperking door rechten van anderenBeperking door wettelijke voorschriftenMede-eigendom

ElGENDOMSVERKRIJGING

InleidingVerkriisine onder algemene titel en onder biizondere titel

144144145

146

146146147148149150151151152

153

153155155156157157158159160161162

163165165

166

166167168

170

170170173173175

177

177177

Inhoud XIII

Originaire en derivatieve wijzen vaneigendomsverkrijging 178

vii. DERIVATIEVE VERKRIJGING: OVERDRACHT 179

Mancipatio 179In iure cessio 181Traditio 182

vm. ORIGINAIRE VERKRIJGING: USUCAPIO 187

Inleiding 187Het archaische Romeinse recht 188Uitzonderingen 189Vereisten voor verjaring 191Res habilis 191Titulus 192Fides 194Possessio 195Tempus 196

IX. ANDERE ORIGINAIRE WIJZEN VAN EIGENDOMSVERKRIJ-GING 196

Toe-eigening 196Schatvinding 199Zaaksvorming 200Vruchttrekking 203Natrekking 204Vermenging 205Aanslibbing; insula in flumine nata 206

X. PROCESSUELE BESCHERMING VAN HET EIGENDOMSRECHT 206

Revindicatie 206De formula 207Possessio ficta 209De actio ad exhibendum 209Positie van de gedaagde na betaling van de litisaestimatio 210Actio negatoria 211Actio Publiciana 212

XI. DlENSTBAARHEDEN 215

Inleiding 215Twee grondregels 216

XII. ERFDIENSTBAARHEDEN 218

Twee typen 218Landelijke erfdienstbaarheden 218Stedelijke erfdienstbaarheden 219

XIV Inhoud

Vereisten 219Vestiging van servituten 220Tenietgaan van servituten 222Vindicatio servitutis 223

XIII. PERSOONLIJKE DlENSTBAARHEDEN 223

Inleiding 223Vruchtgebruik 224Verkoop of verpanding van vruchtgebruik mogelijk? 227Verandering van de zaak 227Zekerheidstelling 228Oneigenlijk vruchtgebruik 229Ontstaan van vruchtgebruik 230Tenietgaan van vruchtgebruik 230Vindicatio ususfructus 230

XIV. ERFPACHT 231

Inleiding 231Historische wortels 231Erfpacht als zelfstandige rechtsfiguur 232

XV OPSTAL 232

Inleiding 232Het recht van opstal in de klassieke en naklassieke tijd 233

xvi. PAND EN HYPOTHEEK 234

Inleiding 234Verschijningsvormen van goederenrechtelijke zekerheid 235Verschillen met het moderne recht 236Fiducia 237Actio fiduciae 237Verkoopbeding 238Pignus en hypotheca 239Vereisten voor vestiging van het pandrecht 240Object van pandrecht 241Inhoud 241Vervalbeding 242Verkoopbeding 243Tenietgaan van het pandrecht 244Actio pigneratica in beide richtingen 244Interdictum Salvianum 245Actio Serviana 246Geprivilegieerde legale hypotheken 246Tweede en volgende pandrechten 248Bezwaren tegen het Romeinse stelsel vangoederenrechtelijke zekerheid 249

Inhoud XV

Verbintenissenrecht 251

I. DE PLAATS VAN HET VERBINTENISSENRECHT 251

Inleiding 251Historische notities 251

II. DE VERBINTENIS EN HAAR INHOUD 253

De verbintenis 253De inhoud van de verbintenis: dare facere praestare 254Bepaalbaarheid van de verbintenis 256Geen strijd met de goede zeden en wettelijke bepalingen 256Onmogelijkheid 256Condemnatio pecuniaria 257Restitutieclausule 258

III. VOORWAARDE EN TUDSBEPALING 260

Opschortende voorwaarde 260Rechtstoestand hangende de voorwaarde 260Ontbindende voorwaarde 261Tijdsbepaling 262

IV. E N K E L E SOORTEN VAN VERBINTENISSEN 263

Civiele verbintenissen en natuurlijke verbintenissen 263Verbintenissen naar soepel en naar strikt recht 264

v. D E BRONNEN VAN DE VERBINTENIS IN HISTORISCH PER-SPECTIEF 267

De indeling van Gaius: contract en delict 267De naklassieke indeling: contract, delict, andererechtsfeiten 268De indeling van Justinianus: contract, quasi-contract,delict, quasi-delict 270

VI. CONTRACTUS EN PACTA 272

De contractus re, verbis, litteris, consensu 272Pacta 273Pacta adiecta 274Pacta praetoria 275Pacta legitima 276

VII. STIPULATIE 276

Inleiding 276Mondelinge totstandkoming 276Brede toepasbaarheid van de stipulatie 278Ontwikkeling tot schriftelijk contract 279De acties 280

XVI Inhoud

Causale en abstracte stipulates 282De exceptio non numeratae pecuniae 283Aansprakelijkheid van de belover 284Factum debitoris bij specieszaken 285Mora debitoris bij specieszaken 285Factum en mora debitoris bij genuszaken 286Multifunctionele toepassing 286Boetebeding 287Boetebeding in eigenlijke zin 288Boetebeding in oneigenlijke zin 288Derdenbeding 289

VIII. KOOP EN VERKOOP 290

Inleiding 290Totstandkoming 291Arrha 292Merx 293Pretium 294Laesio enormis 298Dwaling 299De actio empti en de actio venditi 301Verplichtingen van de koper 303Verplichtingen van de verkoper 303Vrijwaring tegen uitwinning door de verkoper 304Aansprakelijkheid van de verkoper voor verborgengebreken 306De actio redhibitoria en actio quanti minoris 308De actio empti als algemeen van toepassing zijnde actie 309Custodia-aansprakelijkheid van de verkoper voor delevering 310Periculum est emptoris 311Restrictieve toepassing van het periculum estemptoris-beginsel 312Bijzondere nevenbedingen 313

IX. HUUR EN VERHUUR 315

Inleiding: het begrip locatio conductio 315De actio locati en de actio conducti 316Totstandkoming van huur en verhuur 317Remissierecht 318Deelpacht 319Verplichtingen van de verhuurder 319Verplichtingen van de huurder 321De goederenrechtelijke positie van de huurder 322

Inhoud XVII

X. ARBEIDSOVEREENKOMST 324

Waardering van de arbeid 324Verplichtingen over en weer 325Risicoregeling 326

XI. AANNEMING VAN WERK 327

Verplichtingen over en weer 327Aansprakelijkheid 328Risicoregeling 330

xii. LASTGEVING 330

Inleiding 330Totstandkoming 332Tenietgaan 333Actio mandati directa en actio mandati contraria 333

Xlll. VENNOOTSCHAP 334

Inleiding 334Historische wortels 334Totstandkoming 335Winst en verlies 335Beeindiging 336Aansprakelijkheid 337Actio pro socio 337

xiv. R E E L E CONTRACTEN 338

Inleiding 338Verbruiklening 339Het senatusconsultum Macedonianum 340Bruiklening 341Bewaarneming 343Bewaarneming uit noodzaak en sequestratie 345Oneigenlijke bewaarneming 345Pandovereenkomst 346

XV. INNOMINAATCONTRACTEN 348

Inleiding 348Vier typen innominaatcontracten 348Actio in factum 349Actio praescriptis verbis 350Conclusie 350

XVI. PACTA PRAETORIA 351

Receptum arbitri 351Receptum nautarum cauponum stabulariorum 352

XVIII Inhoud

XVII. SCHENKING

InleidingSchenkingsmotievenSchenking als causa in het klassieke rechtOntwikkeling van de schenking tot zelfstandigerechtshandelingSchenking ter zake des doodsDe lex CinciaDe schenking tussen echtgenoten

353

353354354

355355356357

XVlli. AANSPRAKELIJKHEID VOOR RECHTSHANDELINGEN VANGEZAGSAFHANKELIJKE PERSONEN 358

Directe vertegenwoordiging in het Romeinse recht nietaanvaard 358Rechtsgevolgen van rechtshandelingen verricht doorslaven en gezagsafhankelijke vrije personen 359Indirecte vertegenwoordiging 360De procurator 361Verplichtingen aangegaan door gezagsafhankelijkepersonen 362Actiones adiecticiae qualitatis 363Actio quod iussu 364Actio de peculio vel de in rem verso 365Actio exercitoria en actio institoria 366

XIX. ZAAKWAARNEMING 368

Historische wortels 368Vereisten 369Het utilitas-beginsel 370De actie uit zaakwaarneming 371Oneigenlijke zaakwaarneming 371

XX. ONGERECHTVAARDIGDE VERRIJKING 372

Inleiding 372De condictio in het algemeen 373Drie vereisten 374Classificatie 375Voorwerp van de condictie 375Condictio Iuventiana 376Condictio indebiti 377Condictio causa data causa non secuta 378Condictio ob turpem causam 379Condictio sine causa 380Condictio ex causa furtiva 380

Inhoud XIX

xxi. DELICTEN: ALGEMENE ASPECTEN 381

Inleiding 381Publieke misdrijven en private delicten 383Naklassiek dualisme bij de vervolging 383Privaat strafrecht 384Poenale en reipersecutoire acties 385Kenmerken van de poenale acties 386

xxii. AANSPRAKELIJKHEID VOOR DELICTEN VAN GEZAGSAF-HANKELIJKE PERSONEN EN VOOR DIEREN 388Inleiding 388Noxale acties 389Noxa caput sequitur 390Beperking van de aansprakelijkheid 390Aansprakelijkheid voor dieren 391

XXIII. INIURIA 392

Inleiding 392Opzet 394Actio iniuriarum 394

xxiv. DAMNUM INIURIA DATUM 395

Inleiding 395Datering 396De periode voor de lex Aquilia 396Inhoud van de lex Aquilia 397Hoofdstuk I van de lex Aquilia 398Hoofdstuk III van de lex Aquilia 398Berekening van de boete 401De positie van de gedaagde 402De positie van de eiser 402De 'elementen' 403Culpa 404Iniuria 407Causaliteit 407Schade 411Vrije personen 412Enkele ontwikkelingslijnen 413

XXV. FURTUM 414

Inleiding 414Furtum manifestum en nee manifestum 415Positie van de eiser en de gedaagde 417Aversie tegen dieven 419

XX Inhoud

XXVI. PRAETORISCHE DELICTEN

InleidingActio de doloExceptio doliActio quod metus causaExceptio metus en restitutio in integrumActio Pauliana

XXVII. ADSTIPULATIE EN BORGTOCHT

AdstipulatioTotstandkoming van borgtochtPrioriteit van de persoonlijke zekerheidOudere borgtochtsvormenFideiussioAccessorieteitVoorrecht van uitwinningVoorrecht van schuldsplitsingVoorrecht van de cessie van actiesInterne rechtsverhouding tussen de borg en dehoofdschuldenaarMandaatborgtocht

XXVIII. HET SENATUSCONSULTUM VELLEIANUM

IntercessieInhoudVrouwenvoogdijMotievenJustiniaanse aanscherpingen

xxix. TENIETGAAN VAN VERBINTENISSEN

BetalingInbetalinggevingAfstand door acceptilatio en pactumNovatieVerrekeningConfusio, concursus causarum, dading en extinctieveverjaring

Erf recht

I. ENKELE GRONDBEGRIPPEN

InleidingDe plaats van het erfrechtEnkele uit het Romeinse recht overgeleverdeerfrechtelijke institutenIndividualistisch erfrecht

420

420421421422422424

425

425426427427428428430432432

433434

435

435435436436437

438

438440440442444

446

449

449

449449

450450

Inhoud _ _ _ ^ _ _ XXI

Erfgenaam en boedelbezitter 451Aansprakelijkheid voor schulden van de erflater 452Erfopvolging op grond van testament en bij versterf 454De grondslag voor de erfrechtelijke positie van de suiheredes 454

II. ERFOPVOLGING BIJ VERSTERF NAAR IUS CIVILE 457

Toepassing van het erfrecht bij versterf 457Van agnatische naar cognatische verwantschap 457De volgorde van het ius civile: sui heredes, agnatiproximi, gentiles 458Sui heredes 459Agnati proximi 460Positie van de gehuwde vrouw 461Gentiles 462Conclusie 462

ill. ERFOPVOLGING BIJ VERSTERF NAAR IUS HONORARIUM 463

Bonorum possessio 463Zeven klassen 464Unde liberi 465Unde legitimi 465Unde cognati 466Unde vir et uxor 466Conclusie 466

IV. D E SENATUSCONSULTA TERTULLIANUM EN ORFITIANUM 468

Korte inhoud 468Accent op cognatische verwantschap 468

V. H E T ERFRECHT BIJ VERSTERF IN DE NOVELLEN VAN JUS-

TINIANUS 469

Overwinning van de cognatische verwantschap 469Vier klassen 470Positie langstlevende echtgenoot 470

VI. H E T TESTAMENT 471

Omschrijving 471Mancipatietestament 471Praetorisch testament 474Soldatentestament 474De holografische uiterste wil 475Het codicil 475Bekrachtigde en niet-bekrachtigde codicillen 476

X.

XI.

XII.

XIII.

Inhoud

INHOUD VAN HET TESTAMENT 477

Inleiding 477Erfstelling 477Erf stelling voor een bepaalde zaak 478Voorwaarde en tijdsbepaling bij de erfstelling 478Instelling van een subsidiaire erfgenaam 479

FORMELE EN MATERIELE BEPERKINGEN VAN DE VRIJ-

HEID VAN DE ERFLATER 480

Schending van de op straffe van nietigheidvoorgeschreven vorm van ontervingQuerela inofficiosi testamenti

AANVAARDEN EN VERWERPEN VAN DE NALATENSCHAP

InleidingAanvaarding door de sui heredesAanvaarding door extraneiVerwerpingAanvraag van het boedelbezitNederlands rechtHereditas iacens

DE NALATENSCHAPSACTIE

Enkele aspecten van de actieVoorwerp van de actie

LEGATEN

Algemene vereistenVerscheidene legaatstypen met uiteenlopende inhoud enrechtsgevolgenVindicatielegaatDamnatielegaatHet senatusconsultum Neronianum en de latereontwikkelingAssimilatie van de legaatstypen onder JustinianusWettelijke beperkingen

FlDEICOMMISSEN

KarakterReceptie in het recht onder AugustusHet fideicommis als titel van verkrijgingInhoud van het fideicommis

FlDEICOMMISSAIRE SUBSTITUTIE

InleidingSenatusconsultum Trebellianum

480481

484

484484485485486486487

488

488489

489

489

490490491

492493493

495

495496496497

497

497498

XXIII

Senatusconsultum Pegasianum 499Assimilatie van legaat en fideicommis 500

Procesrecht 503

II.

ill.

IV.

V.

VI.

DE PRIORITEIT VAN DE ACTIE

Hedendaagse situatieEigenrichtingDe verhouding tussen vorderingsrecht en actie

HET FORMULAPROCES

Voorgeschiedenis: de legisactio-procedureRechtsgang in iureDe litis contestatioRechtsgang apud iudicemDe rechterHet vonnisRechtsweigeringNegatief en positief gezag van gewijsdeDe executieVenditio bonorum

D E OPBOUW VAN DE FORMULA

De formulaFormula van de actie uit hoofde van verpachting

ENKELE ONDERSCHEIDINGEN VAN ACTIES

Actiones civiles en actiones honorariaeActiones directae en actiones utilesIudicia bonae fideiActiones in rem en actiones in personamProcessuele consequentiesDelingsactiesInfamerende acties

BlJZONDERE PRAETORISCHE RECHTSMIDDELEN

ExceptiesHet formulier van de condictieInterdictenPraetorische stipulatiesHerstel in de oorspronkelijke toestand

PROCESVERTEGENWOORDIGING

InleidingCognitor en procurator

503503503504

508

508510513515516518519519520521

522

522524

525

525526526528529532533

534

534537538540541

542

542542

XXIV Inhoud

'Cessie' door middel van procuratio in rem suam 543Schuldoverneming 546

vil. HET COGNITIEPROCES 546

Beknopte bibliografie 551

Trefwoordenregister 555