CU M H URİYET’İN 50. YILD ÖN ÜM ÜN DE CO Ğ R A FY A

D oç. Dr. Erdoğan A K K A N

Coğrafya A raştırm aları Enstitüsü M ü d ü rü

29 E K Î M 1973 de ulusça C U M H U R İ Y E T İ M İ Z İ N 50. y ıl­dönüm ünü kutlam a m utluluğuna erişeceğiz.

Coğrafya Araştırm aları Enstitüsü üyeleri ve Yönetim K u ru lu dergilerinin bu son sayısını m utlu yıldönüm üne küçük bir arm ağan olarak sunmaktan büyük bahtiyarlık duym aktadırlar.

50 yıl millet hayatında uzun bir dönem sayılm ıyabilir; ancak uygarlık ve özellikle günüm üze dam gasını vuran teknolojik gelişmeler zam anın değerini giderek artırm aktadır. A rtık yıllar, hatta aylar, haftalar önemli birer zam an birim i haline gelm işlerdir; tarih çağları­nın değişim süreçleri kısalmıştır. U lu önder A T A T Ü R K tarafından temelleri sağlam kurallara bağlanm ış, ilkeleri iyi saptanmış bulunan genç Türkiye Cum huriyeti bu süratli gelişme çağında da dünya devletleri arasında önem li yerini almıştır.

C U M H U R İ Y E T T ü rk devlet hayatında erişilmiş en önemli aşamadır. Ö yle bir aşam a ki, sonunda sadece idare sistemi değiş­memiş, A tatürk devrim leriyle, ilim ve kültür yolunda düşünce birli­ğiyle yeni bir şuur doğmuş, T ü rk m illî düşüncesi ortaya çıkmıştır. Harf, kıyafet, hukuk devrim leri yanında ilim alanında akılcı yola dönül­müş, gerçek ilime kavuşm a çabaları birden ve büyük coşkunlukla başlamış, ilim laik hüviyetine bürünm üşütür. Böylece Cum huriyet T ürkiye’ye batılı anlam da gerçek ilm in girdiği dönemin başlangıcı olm akla da ayrı bir değer taşım aktadır. Bütün ilim dallarında olduğu gibi “ m odern coğrafya” nm da T ü rkiye ’ye girişi ve gelişimi Cum hu­riyetle birlikte olmuştur.

A tatürk, herşeyden önce, T ü rk D ili, T ü rk T arih i ve Türkiye Coğrafyasının tem ellerinin atılması, kaynaklarının araştırılması gere­ğine inanıyordu. Bu nedenle bir yandan Ü niversitelerde bu ilimlere modern bir anlayış getirilir, yurt içinde ve yurt dışında bu anlayışı sürdürecek genç ilim adam ları yetiştirilirken; bir yandan da üniversi-

2 ERDOĞAN AKKAN

te dışı kurum lar bu çalışm aları yurt yüzeyine daha hızla yayabilm e çabaları gösteriyorlardı. Bu bakım dan, T ü rkiye ’de coğrafyanın Cum huriyetten sonraki gelişimine kısaca göz atarken üniversite öğretim üye ve yardım cılarının araştırm aları yanında, üniversite dışı kuruluşların çabalarını da ayrıca gözönünde bulundurm ak gerekir.

Cum huriyet’in ilânından sonra İstanbul Üniversitesi T ürkiye’de beliren yeni düşünce ortam ındaki yerini alırken 9. O cak. 1935 günü A nkara’da yepyeni bir fakülte, D il ve T arih-C oğrafya Fakültesi, açılı­yordu.

A tatürk, D il ve T arih-C oğrafya Fakültesinin açılmasiyle yukarda belirtilen inancını uygulam a alanına koymuş, fakültenin klasik edebi­y at (felsefe) fakültelerinden farklı bir bünyeye sahip olmasını istemiş­tir. Fakülte bir yandan ilim dünyasındaki gelişmeleri izleyip bunlara katkılarda bulunm ak, öte yandan özellikle T ü rk D ili ve T arihi ile Türkiye Coğrafyasını araştırma görevleriyle yüküm lü kılınmıştır. Fakültem iz bu şerefli görevini yetiştirdiği ilim adam ları, binlerce m ezunu ve yayınladığı kitap ve dergileriyle başarılı bir şekilde yerine getirmektedir.

D il ve Tarih-C oğrafya Fakültesinin kurulduğu ilk yıllarda, diğer birçok ilim kolunda olduğu gibi Coğrafyada da yetişmiş eleman nok­sanlığını giderm ek am aciyle, yabancı öğretim üyeleri davet edilmiştir. Y ab an cı öğretim üyelerinin görev aldığı dönemde, özellikle Avrupanm çeşitli ülkelerinde ihtisaslarını tam am lıyarak yurda dönen genç öğretim üyeleri yavaş yavaş fakültenin kürsülerini doldururken, fakül­teyi bitiren coğrafyacılar da yurt yüzeyine yayılm ış orta öğretim kuruluşlarında yeni nesle modern coğrafya anlayışını yerleştirm e ça­balarına girişmişlerdir. C oğrafya K ürsüleri artık tam am en T ü rk ilim adam ları tarafından yönetilir durum a gelince yabancı öğretim üyeleri yurdum uzdan ayrılmışlardır.

Cum huriyetin ilk yıllarında “ Coğrafya” kavram ında görülen en önemli gelişim, onun bir isimler ve istatistikler yığını olmaktan çıkarılıp, araştırm aya dayalı, ülkenin doğal, beşeri ve ekonomik şartlarını ortaya koyan bir ilim durum una getirilmiş olmasıdır. Bugün bile bazı çevrelerde önem ve etkinliğinin kabul edilememesi, C oğraf­yanın bir ülkenin nüfusunu, başkentini, dağlarının yüksekliğini, akarsularının uzunluğunu vs. ezberlem ek şeklinde düşünülmesi bu eski dönemlerden kalm a alışkanlıkların sürüp gitmesindendir.

A ncak, artık T ürkiye’de araştırm aya dayalı, ilm i anlam ıyla coğ­rafya yerleşmiştir. Cum huriyet döneminden önce Türkçe yazılm ış

CUM HURİYET’İN 5 0 YILDÖNÜMÜNDE c o ğ r a f y a 3

herhangibir temel coğrafya eseri bulunm azken bugün coğrafya ile ilgilenenler ve üniversite öğrencileri herbiri batıda yazılanlar ayarında olan Ankara ve İstanbul Ü niversiteleri öğretim üyeleri tarafından kale­me alınmış bulunan ayni konuda birkaç eseri okuyup, karşılaştırma ve bu ilme yaklaşm a olanağını bulabilm ektedirler. Ö zellikle, fiz ik î coğ­rafyanın çeşitli dallarında yazılı olanların çeşitliliği birçok ileri ülkeyi imrendirecek zenginliktedir. M eselâ, bugüne kadar yayınlanm ış 5 ayrı jeom orfoloji, 5 klim atoloji, 3 bitki (vejetasyon) coğrafyası, 2 hidrografya, 3 denizler coğrafyası (oseanografya) 3 kartografya kitabı m evcuttur. Beşeri ve ekonomik coğrafya dallarında da temel ki­taplar azım sanm ıyacak sayıdadır. A yrıca, T ü rkiye ’nin tüm ünü çeşitli coğrafî konularda ele alan eserlerin sayısı da gün geçtikçe artmaktadır. Bunun yanında çeşitli k ıt’a ve devletler hakkında T ü rk araştırıcılar tarafından yazılan eserler de kitaplıklarda hayli geniş yer kaplam ak­tadır. Cum huriyet döneminde başlıyan dil devrim ine paralel olarak coğrafya sözcük, kavram ve terimleri m üm kün olduğu oranda Türk- çeleştirilmiş; bügün hemen hepsi dilim ize yerleşmiş bulunan bu Türkçe karşılıklar “ Coğrafya Terim leri S ö z lü ğ ü ” nde yayınlanm ıştır.

Bu temel coğrafya eserleri yanında coğrafyacıların yurdun çeşitli köşelerinde yaptıkları araştırm aların ürünü olan eserler kitap ve m aka­leler halinde yayınlanm akta ve yurdun coğrafî özellikleri ve değeri çeşitli yönleriyle ortaya konulm aktadır. Bunlardan kitap halinde y a ­yım lanm ış bulunanların sayısı hayli fazladır. A yrıca bugün Türkiye- nin iki ana Üniversitesinin C oğrafya Enstitülerinin ayrı sürekli yayın organları vardır. G erek “ İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü D ergisi” ile “ Review” da, gerekse D il ve Tarih-C oğrafya Fakültesinin “ Coğrafya Araştırm aları Dergisi” ile “ A.Ü. D il ve Tarih-Coğrafya Fakültesi D ergisi”nde hepsi yorucu araştırma­lar sonunda kalem e alınmış yüzlerce m akalenin yine hemen hepsi T ü rkiye ’nin çeşitli coğrafî problem lerine ışık tutm ak üzere yayım ­lanmıştır, yayım lanm aktadır.

Atatürk’ün direktifleriyle T ü rk D il ve T ü rk T arih K u ru m lan ku­rulmuş ve bunlar U lu Ö nder’in desteğini geniş ölçüde gördükleri için gelişme ve alanlarında üniversite dışı çabalar gösterme olanağını bul­muşlardır. Bugün her ikisi de m addî olanakları ve geniş teşkilâtlarıyle varlıklarını yurt ölçüsünde duyuran kurum lardır. A tatürk “ Türk Coğrafya K urum u” nun da açılmasını arzulam ış; ancak bu kurumO nun hayatta olduğu dönemde faaliyete geçm e şansına erişememiş­tir.

4 ERDOĞAN AKKAN

T ü rk C oğrafya K u ru m u ’nun ilk kongresi 1941 yılı haziranında toplanmıştır. K urum hemen her yıl düzenlediği “ Coğrafya m eslek haftaları” ve konferansları ile coğrafya ilm indeki araştırm a ve geliş­m eleri yurt yüzeyine duyurm a çabaları göstermekte, coğrafya araştır­m alarını teşvik edip bunları olanakları oranında yayınlam aktadır. Nitekim T ü rk C oğrafya K u ru m u ’nun yayın organı olan “ Türk Coğ­rafya Dergisi” nin 25 sayısı yayın hayatına girmiş, bunun dışında bazı kongre tebliğlerini ihtiva eden dergiler yayınlanm ıştır.

A ncak T ü rk C oğrafya K urum u, diğer iki kurum un aksine, üni­versite çerçevesinin dışına pek çıkamamıştır. Bugün kurum un bütün faal üyeleri ve yöneticileri üniversite öğretim üyeleri ve yardım cı- larındandır. Y ay ın organlarında üniversite elem anlarının dışında pekaz yazarın eserlerine rastlanır. K urum , birçok kereler denemekle beraber, bu çerçeveyi genişletememiştir. M eselâ, lise coğrafya öğret­menlerinin çevrelerinde yapacakları etüdleri yayınlam ak teşebbüsüne girişilmiş, bu am açla C oğrafya Dergisi yanında “ Coğrafya Haberle­r i n i n çıkarılm asına başlanılmıştır. A ncak bu dergi de küçük, fakat aslında çok önem li olan çevresel etüdleri yapabilecek olan üniversite dışındaki coğrafyacıların ilgisini uyandıram am ıştır.

T ü rk C oğrafya K urum unun belirtilen çerçeve dışına çıkam am a- sına en büyük neden, özellikle hüküm etlerce desteklenen bir m addî kaynağa sahip olam ayışıdır. Ö yle ki, gerçekten T ü rkiye coğrafyası üzerine yapılm ış çok değerleri yazıları ihtiva eden dergisini bile 1968 yılından beri yaym lıyacak m addî olanağı bulam am aktadır.

T ü rk C oğrafya K urum u dışında kurulan “ Coğrafyacılar Cem iyeti” yine m addî olanaksızlıklar ve dayanışm a noksanlığından kısa sürede faaliyetini durdurm ak zorunda kalmıştır.

C oğrafya dalları içerisinde Jeom orfoloji’nin, özellikle son y ıl­larda, öneminin anlaşılması üzerine ve “ je o m o r fo lo g ” ların birer teknik elem an olabilm e çabalarını desteklemek am acıyle kurulan “Jeom orfologlar Derneği” , giderek artan bir çaba göstererek var­lığını korum akta ve çıkardığı “Jeom orfoloji Dergisi” nin 4. sayı­sını da yayınlam ak suretiyle sesini duyurm aktadır.

G örülüyor ki, Cum huriyetin 50. Yıldönüm ünde T ü rkiye ’de coğrafya gerçek ilm i hüviyetine bürünm üş ve bu süre coğrafyanın çeşitli dallarında yapılan yayınların büyük hızla geliştiği bir dönem olmuştur. Ö zellikle son 30 yılda yapılan araştırm alar ve bunların sonuçları yurdum uzun büyük çeşitlilik gösteren coğrafî özelliklerinin ortaya konulmasını sağlamıştır. A ncak, bütün bu araştırm alara rağm en

CUMHURİYET’İN 50 YILDÖNÜMÜNDE c o ğ r a f y a 5

C um huriyet’ in 50. yılına girerken T ü rk coğrafyacılarının hissettikleri en büyük eksiklik birkaç ciltlik, ayrıntılı bir “ Türkiye Coğrafyası” mn henüz yayınlanm am ış olmasıdır.

D aha önce de belirtildiği gibi, birçok coğrafî konuda Türkiyenin özelliklerini belirten eserler yayınlanm ıştır. G eçen yıl basılan “ Tür­kiye I” * adlı eser Türkiyenin özellikle fiz ik î coğrafyası hakkında büyük bir boşluğu dolduracak niteliktedir. G erek m illî, gerekse ter­cüm e ansiklopedilerde T ü rkiye ’yi ilgilendiren m addelerin gösterdiği gelişmeler de sevindiricidir. A ncak, Türkiye gibi geniş, coğrafî pey­zajı küçük alanlarda büyük değişiklikler gösteren bir ülkede araştır­m aya dayalı, her bölüm ün özelliklerini aynı derecede işliyen bir eser m eydana getirm enin güçlüğü de ortadadır. Böyle bir eseri m eydana getirm ek coğrafyacılar arasında işbirliğini, sistematik etüdleri gerek­tiren, uzun vadeli bir iştir. M odern coğrafyanın T ü rkiye ’ye girişinin çok yakın bir zam ana rastladığı düşünülürse ayrıntılı bir “ Türkiye Coğrafyası” nm henüz çıkarılam am ış olmasının nedenleri anlaşılmış olur. Buna ilâveten, bugün bile coğrafya araştırm alarının çok güç şart­lar altında, m addi ve m anevi destekten yoksun yapılabilm esi, mükem ­mel bir eser m eydana getirebilm ek için coğrafyacıların gösterdiği titiz­lik de bu gecikmenin nedenleri arasındadır. A ncak, nevar ki, Türkiye coğrafyası üzerine yapılan her araştırm a bu büyük bina için hazırlanan bir m alzeme, bir tuğladır. Bugün üniversitelerim izin ve üniversite dışı kurum ların dergilerini ve kitapları dolduran bilgiler bu binanın yakında mükemmel bir şekilde ortaya konulabileceğini m üjdeliyen temel taşlarıdır.

Bu duygularla Cum huriyetim izin 50. Yıldönüm ünü kutlam aya hazırlanıyoruz. G elecek yıllar Türkiye coğrafyasında daha büyük ham lelere sahne olacaktır.

M utlu yıldönüm ünün bütün m illetim ize kutlu, bu özel günlerin ülkemiz için birleştirici ve yapıcı olmasını diliyoruz.

T Ü R K İ Y E C U M H U R İ Y E T İ gelecek 50 yıllara daha büyük güven, inanç ve gururla ulaşacaktır.

* Izb ırak (R.) - Türkiye I. M illî Eğitim Bakanlığı. K ü ltü r Yayınları. M illî Eğitim Basım­evi. İstanbul, 1972.