1

COPYRIGHT

Jehona Gjermizi

2016

2

Udhëheqësi i kandidates Jehona Gjermizi vërteton se ky është version i miratuar i disertacionit të mëposhtëm:

RIDIMENSIONIMI I SISTEMIT BANKAR SHQIPTAR

SIPAS RREGULLATIVËS BASEL III

ANALIZA EMPIRIKE E KOSTOVE DHE PËRFITIMEVE

TË PRITSHME

Udhëheqësi: Prof. Dr Adrian CIVICI

3

TEMA E DIZERTACIONIT

RIDIMENSIONIMI I SISTEMIT BANKAR SIPAS

RREGULLATIVËS BASEL III

ANALIZA EMPIRIKE E KOSTOVE DHE PËRFITIMEVE

TË PRITSHME

Përgatitur nga: Msc Jehona Gjermizi

“Disertacion i paraqitur në

Fakultetin e Biznesit

Universiteti “Aleksandër Moisiu” Durrës

Në përputhje të plotë

Me kërkesat

Për gradën “Doktor”.

Universiteti “Aleksander Moisiu” Durrës

Shtator 2016

4

Dedikuar

Bashkëshortit tim, Blerimit

Djalit tim, Erblinit

5

Falenderime dhe mirënjohje

Falenderime dhe mirënjohje të shumta për të gjithë ata që më ndihmuan dhe mbështeten

në rrugën e gjatë të përgatitjes së këtij dizertacioni.

Falenderime të veçanta fillimisht për profesorin tim udhëheqës Prof.Dr Adrian CIVICI.

Ka qenë ideatori i temës dhe konsulent i vazhdueshëm akademik dhe shkencor i saj.

Sugjerime të pafundme literature, shkrime të tij, botime apo konsulta në çdo fazë të

punimit. Krahas falenderimeve gjej rastin të shpreh vlerësime për profesionalizmin e tij

dhe vlerat e larta akademike që mban.

Falenderime të shumta për të gjithë profesorët e shkollës së doktoraturës dhe veçanërisht

falenderime për Prof. Dr. Kristaq Kume, i cili ka qenë gjithnjë promotor dhe ndihmë për

studentët e doktoraturës.

Shumë falenderime shkojnë edhe për Dr. Agim Ndregjoni, i cili më ka ndihmuar me

ekspertizën e tij në fushën e statistikës..

Nuk mund të mos falenderoj edhe të gjithë kolegët e punës dhe në mënyrë të veçantë

kolegen Nevila Mullaj për konsulencen e saj shumë profesionale dhe mbështetje në

punën time.

Mirënjohje pa fund për të gjithë familjen time, veçanërisht për prindërit e mi. Kanë qenë

gjithnjë një motiv dhe mbështetje e madhe për shkollimin tim. Falenderime të veçanta për

bashkëshortin tim, që është gjithnjë në mbështetjen time dhe ka kontribuar me

ekspertizën e tij akademike, kritikën konstuktive dhe kohën e sakrifikuar familjare në

funksion të këtij dizertacioni.

6

Deklaratë mbi origjinalitetin:

Emri Mbiemri:Jehona Gjermizi

Deklaroj se kjo tezë përfaqëson punën time origjinale dhe nuk kam përdorur burime të tjera, përveç atyre të shkruajtura nëpërmjet citimeve.

Të gjitha të dhënat. Tabelat, figurat dhe citimet në tekst, të cilat janë riprodhuar prej ndonjë burimi tjetër, duke përfshire edhe internetin, janë pranuar në mënyre eksplicide si të tilla.

Jam i vetëdijshëm së në rast të mospërputhjeve, Këshilli i Profesorëve të UAMD-së është i ngarkuar të më revokojë gradën “Doktor”, që më është dhënë mbi bazën e kësaj teze, në përputhje me “Rregulloren e programeve të studimit të ciklit të tretë (Doktoratë) të UAMD-së, neni 33, miratuar prej Senatit Akademik të UAMD-së me Vendimin nr. , datë ________

Durrës, më _________________ Firma

7

Abstrakt

Qëllimi kryesor i këtij dizertacioni është të vlerësojë efektet pozitive dhe negative nga

implementimi i kërkesave të Basel III. Dizertacioni propozon një model të vlerësimit të

probabilitetit të krizave bankare në funksion të treguesve bankarë të kapitalit dhe likuiditetit

afatgjatë. Studimi tregon për rëndësinë e përmirësimit cilësor kryesisht të treguesve të kapitalit

dhe likuiditetit në banka me qëllim për të bërë sistemin bankar më të qëndrueshëm dhe stabël

kundrejt krizave potenciale.

Studimi gjithashtu thekson rëndësinë e Basel III edhe duke bërë një panorame të efekteve të

krizës së fundit dhe impaktit të saj në ekonominë e vendit. Modeli i propozuar gjithashtu të jep

mundësinë e vlerësimit të përfitimeve në terma të GDP-së nga implementimi i rregullave të Basel

si në periudhë afatshkurtër, ashtu edhe në periudhë afatgjatë që për rastin e Shqipërisë rezulton të

jenë 0.22 % në afatshkurtër dhe 5 % në afatgjatë në lidhje me përmbushjen e kërkesave të

kapitalit, të cilat pritet të reduktojnë probabilitetin e krizave me 3.06 %.

Ndërsa përmbushja e kërkesave për likuiditet redukton probabilitetin e krizave bankare me 0.14

%, ndërsa përfitimet përllogaritën minimale.

Vlerësimi i kostove apo impaktit negativ bazohet në hipotezën bazë, sipas së cilës implementimi i

Basel III do të shoqërohet me kosto në ekonomi. Studimet tregojnë që shtrëngimi i kërkesave për

kapital dhe likuiditet sipas Basel III pritet të ulë nivelin e GDP-së në afatgjatë .Qëllimi i studimit

është të provojë lidhje ndëmjet treguesve bankarë dhe GDP-së dhe më pas, nësë gjenden lidhje, të

bëhet përllogaritja e kostove. Bankat mund të implementojnë rritjen e kërkesave për kapital dhe

likuiditet sipas Basel III duke përdorur strategji të ndryshme. Qëllimi është që të parashikohet

impakti në nivel makro i këtyre strategjive të reja të bankave në kuadër të Basel III.

Gjithashtu pjesë e rëndësishme e këtij studimi është të kuptuarit e funksionimit dhe impaktit të

sistemit bankar në disa tregues makroekonomikë. Nga studimi mund të themi që nuk janë provuar

lidhje të drejtepërdrejta të nivelit të kapitalit dhe GDP-së, e njëjta gjë edhe për lidhjen nivel

likuiditeti dhe GDP. Është provuar lidhje mes nivelit të likuiditetit dhe normave të interesit, si

dhe lidhje ndërmjet nivelit të kredidhënies dhe normave të interesit.

Fjalët Kyçe: Basel III, kostot, përfitimet, bankat shqiptare, kriza bankare

8

Abstract

The aim of this dissertation is to measure the positive and negative effects of the

implementation of Basel III in the Albanian economy. The dissertacion proposes a model of

evaluation of the probability of banking crises in the context of bank equity indices and long-

term liquidity. The study shows the importance of qualitative improvement mainly to capital

and liquidity indicators in the bank in order to make the banking system more sustainable and

stabel against potential crises.

The study also highlights the importance of Basel III, also made an overview of the effects of

the recent crisis and its impact on the domestic economy.

The proposed model also gives the opportunity of evaluating the benefits in terms of GDP by

implementing rules Basel as in the short term, as well as in the long term that in the case of

Albania turns out to be only 0.22% in the short term and 5% in the long term concerning the

implementation of the capital requirements are expected to reduce the probability of crises with

3,06%.

While meeting the requirements for liquidity reduces the probability of banking crises with

0,14%, while benefits are calculated minimum.

Taking into consideration the negative effects, the basiç hypothesis is that the implementation

of Basel III will be associated with costs in the economy. Studies show that tightening of

requirements for capital and liquidity under Basel III is expected to reduce the level of GDP in

the long term. The aim of the study is to prove correlation between bank indicators and GDP,

and then if it is proved the correlation, to calculate the costs.

Banks can implement the increased capital and liquidity requirements under Basel III using

different strategies. The goal is to predict the impact of these new macro strategies of banks in

the framework of Basel III.

Also an important part of this study is to understand the operation and impact of the banking

system in some macroeconomic indicators. From the study it can be said that there is not a

direct relationship between the level of capital and GDP, and the same for liquidity and GDP

level connection. It is proved the link between the level of liquidity and interest rates as well as

the link between the lending and interest rates.

Key words: Basel III, Costs, benefits ,Albanian Banks, banking crisis.

9

Lista e shkurtimeve

BSH Banka e Shqipërisë

BIS Banka ndërkombëtare për rregullime

BCBS Komiteti i Baselit për mbikqyrjen bankare

RWA Asete të ponderuara me risk

TCE Kapitali i zakonshëm bankar

NSFR Fonde likuide të qëndrueshme bankare

LCR Norma e likuiditetit bankar

IMF Fondi ndërkombëtar monetar

WEO Perspektiva ekonomike botërore

ROE Norma tremujore e kthimit mbi kapitalin bankar

RPI Norma tremujore e ndryshimeve të çmimeve të pasurive të paluajtshme

CA Norma tremujore e llogarisë korrente të tregëtisë së jashtme ndaj GDP-së reale

GDP (Y) Norma tremujore e produktit të brendshëm bruto

L Norma tremujore e nivelit të huadhënies (kreditë dhënë sektorit privat)

10

PËRMBAJTJA

Hyrje .................................................................................................... 15

Motivimi dhe objektivat e punimit ..................................................... 15

Pyetjet kërkimore të punimit: ............................................................. 16

Organizimi i punimit ........................................................................... 16

Hipotezat bazë: .................................................................................... 17

Zhvillimi i mbikqyrjeve ndërkombëtare BASEL ............................... 18

Një panoramim i përgjithshem historik mbi sistemin bankar

shqiptar ................................................................................................ 20

Kapitulli I: ........................................................................................... 23

1.Analiza e risqeve bankare dhe lidhja e tyre me kriza ekonomiko-

financiare ............................................................................................. 23

1.1 NOCIONI “KRIZË” ..................................................................................23

1.2 EKONOMIA BOTËRORE NËN EFEKTIN E KRIZAVE

EKONOMIKO-FINANCIARE .......................................................................25

1.2.1 Krizat e shekullit XX :shkaqet dhe pasojat e tyre ekonomike ................................................. 25

1.2.2 Krizat e shekullit XXI :shkaqet dhe pasojat e tyre ekonomike ............................................... 29

1.3 LLOJET E RISQEVE BANKARE NDAJ TË CILAVE JANË TË

EKSPOZUARA TË GJITHA BANKAT ........................................................31

1.3.1 Risku i kredisë ............................................................................................................................................ 31

1.3.2 Risku i tregut ............................................................................................................................................... 32

1.3.3 Risku operacional ..................................................................................................................................... 33

1.3.4 Risku i likuiditetit ..................................................................................................................................... 34

1.3.5 Risku i reputacionit .................................................................................................................................. 34

1.3.6 Risku i Biznesit ........................................................................................................................................... 34

1.3.7 Risku sistematik ........................................................................................................................................ 35

1.3.8 Risku i “Moral hazard” ............................................................................................................................ 35

1.4 MENAXHIMI I RISQEVE BANKARE ...................................................36

1.5 KATËR PRIORITETET E RISKUT PËR BANKAT NË TREGJET

NË ZHVILLIM PËR DEKADËN E ARDHSHME ........................................37

11

Kapitulli II ........................................................................................... 39

2.Këndvështrim teorik mbi mbikqyrjen ndërkombëtare bankare

Basel .................................................................................................... 39

2.1 LITERATURA TEORIKE ........................................................................39

2.2 PESË ETAPAT E KOMITETIT TË BASELIT NË HISTORINË E

MBIKQYRJES BANKARE ............................................................................40

2.2.1 Faza e parë :1974 - 1986 – Marrëveshja ......................................................................................... 40

2.2.2 Faza e dytë rregullatore 1987 – 1998 – BASEL I ......................................................................... 41

2.2.3 Faza e tretë rregullatore 1999 - 2008 - Basel II; .......................................................................... 42

2.2.4 Faza e katërt rregullatore 2009 - 2011 - Basel III; ...................................................................... 43

2.2.5 Faza e pestë 2012 - 2014 - Post-Basel III ........................................................................................ 44

2.3 NJOHJA ME PUBLIKIMET DHE DOKUMENTAT E KOMITETIT

BASEL ..............................................................................................................44

2.4 KUADRI I MBIKQYRJEVE BANKARE BASEL I, II, III ....................46

2.4.1 Mbikqyrja ndërkombëtare Basel I ..................................................................................................... 46

2.4.2 Kalimi nga kuadri rregullator Basel i në Basel II ......................................................................... 51

2.4.3 Kuadri rregullator Basel II .................................................................................................................... 54

2.4.4 Dallimet mes Basel i dhe II: Klasifikimi i kredivë Vs Aseteve të ponderuara me risk .. 63

2.4.5 Vlerësimi i domosdoshmerisë së kalimit nga Basel II në Basel III ....................................... 63

2.4.6 Rregullativa Bankare sipas Kornizës së Basel III ......................................................................... 68

2.5 FUNKSIONET E MBIKQYRJES BANKARE NË SHQIPËRI...............71

2.6 VËNIA NË ZBATIM E BASEL II DHE PERSPEKTIVA PËR

BASEL III ........................................................................................................72

Kapitulli III ......................................................................................... 74

3.Metodologjia e punimit dhe rezultatet ............................................. 74

3.1 FOKUSI I PUNIMIT .................................................................................74

3.2 ANALIZA KOSTO-PËRFITIM ...............................................................74

Hipotezat e ngritura (H0 vs Ha) ..................................................................................................................... 76

3.3 TË DHËNAT DHE METODOLOGJIA E PUNËS ..................................76

3.3.1 Përshkrimi i të dhënave ......................................................................................................................... 77

3.4 MATJA E PËRFITIMEVE EKONOMIKE ..............................................81

12

3.4.1 MODELI PROBIT I LLOGARITJES SË PROBABILITETIT TË KRIZAVE .................... 82

3.5 PËRLLOGARITJA E KOSTOVE: ...........................................................87

3.5.1 Parashtrim metodik i modelit për përllogaritjen e kostove .................................................... 87

3.5.2 Rezultatet e Modelit VEC(2) ................................................................................................................. 92

Kapitulli IV: Analiza e gjetjeve mbi efektet e Basel III në ekonomi100

4.1 ANALIZA E PËRFITIMEVE NGA IMPLEMENTIMI I BASEL III ..100

4.2 ANALIZA E MODELIT TË VLERËSIMIT TË PROBABILITETIT

TË KRIZAVE ................................................................................................104

4.3 ANALIZA E KOSTOVE NGA IMPLEMENTIMI I BASEL III ..........107

4.4 ANALIZA E LIDHJEVE AFATGJATA MES VARIABLAVE ...........109

4.4.1 Testi granger përpapa modelimit ................................................................................................... 109

4.4.2 Testi Granger pas modelimit ............................................................................................................. 113

4.4.3 Analiza e modelit VEC dhe interpretimi i ekuacioneve kointegruese .............................. 116

4.5 VERIFIKIMI I HIPOTEZAVE (H0 VERSUS HA)

PËRMBLEDHTAZI ......................................................................................117

KAPITULLI V: KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME ......... 119

5.1 KONKLUZIONE ....................................................................................119

5.2 REKOMANDIME ...................................................................................122

Bibliografia ....................................................................................... 124

Shtojca ............................................................................................... 129

13

LISTA E FIGURAVE

Figura 1:Mekanizmi i funksionimit të krizave ........................................................................ 24

Figura 2:Llojet e risqeve bankare ........................................................................................... 36

Figura 3:Shtyllat e Bazel II mbi matjen e kapitalit ................................................................. 55

Figura 4:Struktura e kërkesës së kapiatalit sipas marrëveshjes së Basel II ............................ 58

Figura 5:Krahasimi i kërkesave për kapital ndërmjet Basel I dhe II ...................................... 59

Figura 6:Harta dhe “stacionet” e analizës VAR/VEC. ........................................................... 89

Figura 7:Statistika mbi normalitetin e shpërndarjes ............................................................... 95

Figura 8: Testi i rrënjës njësi .................................................................................................. 99

LISTA E GRAFIKEVE :

Grafiku 1:Metoda standarte vs metodës IRB ......................................................................... 61

Grafiku 2: Ekuacionet kointegruese....................................................................................... 98

LISTA E TABELAVE:

Tabela 1:Anët e dobëta të Basel I – Anët pozitive të Basel II ............................................... 50

Tabela 2:Klasifikimi i kredive Vs Aseteve të ponderuara me risk ......................................... 63

Tabela 3:Krahasimi i kërkesave për kapital ndërmjet Basel II dhe Basel III ........................ 70

Tabela 4:Rezultatet statistikore të 11 modeleve Probit........................................................... 82

Tabela 5: Përllogaritja e probabilitetit të krizave (mbështetur në vlerat mesatare të

treguesve) ................................................................................................................................ 84

Tabela 6:Përllogaritja e probabilitetit të krizave (mbështetur në vlerat e tremujorit të

fundit të treguesve ) ................................................................................................................ 84

Tabela 7:Vlerësimi i përfitimeve nga implementimi i kërkesave të kapitalit sipas Basel III

në afatshkurtër dhe në afatgjatë për ekonominë shqiptare ...................................................... 86

14

Tabela 8: Vlerësimi i përfitimeve nga implementimi i kërkesave të likuiditetit sipas

Basel III në afatshkurtër dhe në afatgjatë për ekonominë shqiptare ....................................... 86

Tabela 9:Statistika deskriptive dhe filtrat statistikorë të të dhënave ....................................... 95

Tabela 10:Testet e kointegrimit të serive ................................................................................ 96

Tabela 11:Lista e studimeve të ngjashme për vlerësimin dhe gjetjen e lidhjeve mes

kërkesave të rregullores Basel dhe probabilitetit të shfaqjes së një krizë në një periudhe

kohe të caktuar ...................................................................................................................... 102

Tabela 12:Shqyrtimi i shenjave të variablave të interesit ..................................................... 104

Tabela 13:Përllogaritje e kostove në afatgjatë/modele të ndryshme të propozuara nga

autorë të tjerë......................................................................................................................... 107

LISTA E EKUACIONEVE

Ekuacioni 1:Standardi i mjaftueshmërisë së kapitalit sipas marrëveshjes së Basel II ........... 58

Ekuacioni 2:Llogaritja e treguesit TCE/RWA ....................................................................... 79

Ekuacioni 3:Përllogaritja e treguesit NSFR ........................................................................... 80

Ekuacioni 4:Vlerësimi i përfitimeve ...................................................................................... 81

Ekuacioni 5:Formula e vlerësimit të probabilitetit të krizave ................................................ 81

Ekuacioni 6:Modeli VAR ...................................................................................................... 87

Ekuacioni 7:Matricat e modeli VAR ..................................................................................... 88

Ekuacioni 8:Modelimi i faktorëve në VAR ........................................................................... 88

Ekuacioni 9:Ekuacionet e diferencimit të parametrave ......................................................... 90

Ekuacioni 10:Ekuacioni i parë i kointegrimit mes variablave ............................................... 97

Ekuacioni 11:Ekuacioni i dyte i kointegrimit mes variablave ............................................... 98

15

Hyrje

Ky punim fokusohet në analizën e treguesve bankarë dhe lidhjen e tyre me krizat bankare

dhe financiare si dhe në analizën e treguesve bankarë dhe ndikimit të tyre në variabla

makroekonomike. Punimi propozon një model të vlerësimit të probabilitetit të krizave

bankare duke marre në konsideratë disa tregues bankarë që janë dhe objekt i

rregulllimeve ndërkombëtare të Baselit. Gjithashtu punimi propozon disa lidhje afatgjata

kointegruese mes variblave të marra në shqyrtim, me synimin për të parë përcimin e

treguesve dhe përformancës bankare në ekonomi.

Puna kërkimore bazohet në dy grupe kryesore të dhënash: variabla bankare dhe

variabla e tregues makroekonomike.

Motivimi dhe objektivat e punimit

Motivi kryesor i punimit tim qëndron në rëndësinë e sistemit bankar në zhvillimin socio-

ekonomik të një vendi. Një sistem bankar solid bëhet premisë e një ekonomie më të

sigurtë dhe më të fortë në përballje me kriza financiare apo ekonomike. Duke patur

parasysh dhe gjenezën e mbikqyrjeve bankare të cilat kanë ardhur si refleksion i krizave

ekonomike , së bashku me udhëheqësin tim , Prof.Dr Adrian Civici, vlerësuam me

rëndësi të analizojmë dhe vlerësojme rolin e mbikqyrjeve bankare, kryesisht

ndërkombëtare, në “shëndetin” e sistemit bankar shqiptar. Në këtë rrafsh objektivat e

këtij punimi janë të vlerësohet rëndësia e implementimit të plotë të mbikqyrjeve të

propozuara në kuadër edhe të zhvillimeve të fundit në ekonominë globale. Dimensionet e

punimit tim përfshijnë një analizë të përfitimeve të pritshme të implementimit si dhe një

prognoze e impakteve negative të prezumuara nga ekspertët ndërkombëtar.

Pra qëllimi i këtij dizertacioni është të krijojë një panoramë të sistemit bankar dhe të

vlerësoje atë në dy aspekte:

-riskun sistemik

16

-efektin e tij në ekonomi.

Pra të vlerësojë fuqinë e sistemit bankar kundrejt krizave sistemike dhe të vlerësojë në

këtë rrafsh rëndësinë e implementimit të kërkesave të Baselit. Të vlerësojë fuqinë dhe

rëndësinë e këtij sistemi (pothuaj të vetëm financiar) në ekonomi.

Pyetjet kërkimore të punimit:

1. Cila është predispozita e sistemit tonë bankar në lidhje me ekspozimin ndaj

riskut sistematik?

2. A jep sistemi ynë bankar garanci për qëndrueshmëri financiare edhe në

periudha kritike siç janë krizat ekonomike?

3. Sa kushton për ekonominë tonë implementimi i rregullativës së Basel III?

4. Cilat janë përfitimet nga implementimi i kërkesave të Baselit?

5. A janë treguesit bankarë të kapitalit dhe likuiditetit të rëndësishëm në

parandalimin e krizave?

Organizimi i punimit

Punimi është i organizuar në pesë kapituj kryesore.Në kapitullin e parë është pasqyruar

një analizë e detajuar e risqeve bankare dhe lidhja e tyre me krizat.Është një analizë e

literaturës bankare mbi risqet si dhe menaxhimin e tyre si dhe një parashtrim i

prioriteteve të bankave në vendet në zhvillim si shqipëria për kultivimin e riskut bankar.

Kapitulli i dytë përmban një analizë të mbikqyrjeve bankare ndërkombëtare dhe

refleksionet e sistemit tonë bankar mbi to. Në brendësi të këtij kapitulli janë shqyrtuar me

detaje dhe me shumë hollesi të gjitha kriteret apo kushtet e kërkuara nga secili stad i

mbikqyrjes bankare ndërkombëtare Basel.

17

Kapitulli i tretë është një shtrim i metodologjisë së ndjekur për të arritur objektivat bazë

të punimit dhe për të vertëtuar hipotezat e ngritura. Analiza e modeleve statitistikore të

aplikuara , si dhe gjetjet kryesore të saj janë pjesë e këtij kapitulli.

Kapitulli i katërt është kapitulli i analizës së gjetjeve nga testimi i hipotezave dhe një

analizë krahasuese me analiza të ngjashme në vende të tjera.

Kapitulli i pestë është kapitulli i konkluzioneve dhe rekomandimeve përkatëse mbi gjetjet

e dizertacionit .

Hipotezat bazë:

Treguesit bankarë të kapitalit dhe likuiditetit nuk tregojnë për vulnerabilitetin e bankave

kundrejt risqeve sistematike.

H:1 Raporti i kapitalit bankar ndaj aseteve të ponderuara me risk (TCE/RWA)

nuk ka ndikim në probabilitetin e krizave bankare.

H:2 Raporti i likuiditetit të përgjithshëm (NSFR) nuk ka ndikim në probabilitetin

e krizave bankare.

H:3 Implementimi i integruar i kërkesave për kapital dhe likuiditet nuk

parandalojnë kriza bankare- apo financiare.

H:4 Indeksi i çmimeve të pasurive të paluajtshme (RPI ) nuk sinjalizon për

probabilitetitn e krizave bankare.

H:5 : Raporti i llogarisë korrente ndaj GDP-së (CA) nuk sinjalizon për

probabilitetin e krizave bankare.

18

Rritja e kërkesave për kapital dhe likuiditet nga rregullativa Basel nuk do shtrenjtojë

kredinë dhe për pasojë nuk pritet rënie në GDP.

H:6 Implementimi i kërkesave në rritje të kapitalit për bankat (TCE/RWA) nuk

shkakton ndryshime në GDP-në reale.

H:7 Implementimi i kërkesave të likuiditetit (raporti NSFR) nuk shkakton

ndryshime në GDP-në reale.

H:8 Rritja e raportit të kapitalit (TCE/RWA) sipas kërkesave të Baselit nuk rrit

normën reale të interesit bankar.

H:9 Rritja e raportit të likuiditetit ne banka (NSFR) drejtë vlerës 1 sipas kërkesave

të Baselit nuk ul normën reale të interesit.

H:10 Niveli i kredidhenies nga sektori bankar (L) nuk ka efekt në normën reale të

interesit bankar.

Zhvillimi i mbikqyrjeve ndërkombëtare BASEL

Komiteti i Baselit mbi Mbikëqyrjen Bankare e ka origjinën e tij në trazirat e tregut

financiar që pasuan rënien e sistemit “Bretton Woods” të kurseve të fiksuara të

këmbimit 1973. Pas rënies së Bretton Woods, shumë banka pësuan humbje të mëdha

kryesisht nga transaksionet me monedha të huaja. Më 26 qershor 1974, zyra për

mbikqyrje federale bankare në Gjermani i hoqi licencën bankare Bankhaus Herstatt pasi

konstatoi që humbjet e mundshme nga këmbimet valutore tejkalonin edhe trefishin e

katipalit të saj aksioner. Por mbyllja e saj bëri që bankat jashtë Gjermanisë të pësonin

humbje të mëdha për shkak të marrëdhënieve të pambyllura financiare me Herstatt, duke

19

shtuar një dimension ndërkombëtar për trazira. Në tetor të të njëjtin vit, Banka

Kombëtare e Nju Jorkut , Franklin po ashtu mbylli dyert e saj pas humbjeve të mëdha nga

këmbimet valutore.

Në përgjigje të këtyre ndërprerjeve dhe mbylljeve në tregjet financiare ndërkombëtare,

guvernatorët e bankave qëndrore të vendeve të G10 themeluan një komitet për rregulloret

bankare dhe të mbikëqyrës në fund të vitit 1974. Më vonë u quajt Komiteti i Baselit mbi

Mbikëqyrjen Bankare.

Ai u projektua si një forum për bashkëpunim të rregullt mes vendeve anëtare të saj për

sistemin bankar dhe çështjet e mbikëqyrjes. Qëllimi i tij ishte dhe është për të rritur

stabilitetin financiar duke përmirësuar ekspertiza mbikëqyrëse dhe cilësinë e mbikëqyrjes

bankare në të gjithë botën.

Komiteti kërkon të arrijë qëllimet e veta, duke vendosur standarde minimale për

rregullimin dhe mbikëqyrjen e bankave; duke përhapur praktika mbikëqyrëse, qasje dhe

teknika për të promovuar të kuptuarit e përbashkët dhe për përmirësimin e bashkëpunimit

ndërkufitar; dhe duke shkëmbyer informacion mbi zhvillimet në sektorin bankar dhe

tregjet financiare për të ndihmuar në identifikimin e rreziqeve aktuale ose të reja për

sistemin financiar botëror. Gjithashtu, komiteti ka krijuar struktura të cilat merren me

sfidat që sjellin zhvillimet e vrullshme financiare .

Që nga takimi i parë në shkurt të vitit 1975, janë mbajtur takime të rregullta tre ose katër

herë

një vit. Pas fillimit të jetës si një grup i G10, Komiteti ka zgjeruar anëtarësinë e tij në

vitin 2009 dhe përsëri në 2014 dhe tani përfshin 28 juridiksione .

Vendet anëtare janë të përfaqësuara në Komitet nga banka qëndrore dhe nga autoritete

me përgjegjësi formale për mbikëqyrjen e kujdesshme të biznesit bankar. Kryetari aktual

i Komisionit është Stefan Ingves, Guvernator i Sveriges Riksbank, banka qëndrore

suedeze.

20

Vendimet e Komitetit nuk kanë fuqi ligjore. Përkundrazi, Komiteti formulon standardet

mbikëqyrëse dhe udhëzimet dhe rekomandon praktika të shëndosha me shpresën se

autoritetet kombëtare do ti zbatojnë ato. Komiteti inkurajon zbatimin e plotë, në kohë dhe

në përputhje me standardet e saj nga anetarët . Madje në vitin 2012, ka filluar

monitorimin e zbatimit të standartëve të saj për të përmirësuar elasticitetin e sistemit

bankar botëror dhe për të rritur besimin e publikut .

1Komiteti i Baselit mbi Mbikëqyrjen Bankare (BCBS) në vitin 2014-të festoi përvjetorin

e 40-të të tij. Nga momenti i krijimit të tij komisioni ka botuar mbi 453 dokumenta me

volum të përgjithshëm prej 16 230 faqe. Këto dokumentë në thelb janë bërë kuadri për

mbikëqyrjen globale bankare dhe veçanërisht për rregullimin më të mirë të rrezikut.

2Kesisoj BCBS është bërë de facto një organ ndërkombëtar rregullator ', edhe pse kurrë

nuk ka pasur dhe nuk ka tëntuar që të ketë fuqi ligjore mbi rregulloret qe përdorin vendet

anëtare .

Shpesh rregulloret e BCBS e kanë gjenëzen e tyre në praktikat më të mira, ose nga

eksperiencat pozitive të dhëna nga përvoja e anëtareve në vendet e tyre dhe jo në pak

raste ato janë risi apo gjetje si rezultat i hulumtimeve dhe refleksioneve nga dështimet në

industrinë përkatëse.

Një panoramim i përgjithshem historik mbi sistemin

bankar shqiptar

Sistemi bankar në vendin tonë daton prej më shumë së një shekulli dhe përgjatë

gjithë historikut të tij ka kaluar forma zhvillimi nga më të ndryshmet. Evolucioni i tij

ka ardhur në përputhje dhe me evoluimin e sistemeve bankare në botën e zhvilluar

,pavarësisht se me ritme më të ngadalta.

1 Libri i profesor Goodhart mbi historinë BCBS Goodhart[(2011a), p. 35]

2 [Goodhart (2011a), f. 542] .

21

3Në periudhën e sundimit turk (pragu i shpalljes së pavarësisë kombëtare) nuk ekzistonte

sistemi bankar shqiptar, sepse nuk kishte as banka shqiptare as shtet shqiptar. Në atë

periudhë në vendin tonë zhvillonin veprimtarinë e tyre Banka Otomane dhe Banka

Bujqësore Turke, filiale që funksionin në gjithë perandorinë Turke. Në këtë kohë filluan

përpjekjet e patriotëve shqiptare për themelimin e bankave dhe sistemit bankar shqiptar.

Kështu, rilindas dhe udhëheqës të lëvizjeve politike të popullit luftonin për ndërtimin e

shtetit shqiptar të ardhshëm, të ekonomisë, të financave, të sistemit monetar etj. Kështu,

për shembull, shumë kohë përpara pavarësisë, në veprën e tij “Shqipëria ç’ka qenë,

ç’është e ç’do të bëhet”, Sami Frashëri e vlerësonte si një nga detyrat më të ngutshme të

shtetit të ri shqiptar ngritjen e menjëhershme të një banke kombëtare në kontrollin e

shtetit. Edhe më pas nuk munguan ide dhe përpjekje konkrete për themelimin e bankave

shqiptare. Domosdoshmëria e krijimit të bankës kombëtarë dhe sistemit monetar

kombëtar u ngrit më me forcë menjëherë pas Shpalljes së Pavarësisë Kombëtare të

Shqipërisë. Qeveria e Ismail Qemalit bëri përpjekje të shumta për krijimin e bankës së

shtetit shqiptar. Ajo arriti një marrëveshje për krijimin e Bankës Kombëtare të Shqipërisë,

si një institucion i shtetit shqiptar i dhënë me koncesion dy bankave të huaja. Por, rrjedha

e ngjarjeve politike të mëvonshme bëri që kjo bankë të mos arrinte të zhvillonte

veprimtarinë e saj. Pas Luftës së I-rë Botërore doli përsëri problemi i bankës kombëtare

që mbeti i pazgjidhur deri në vitin 1925.

Me 25 mars të vitit 1925, mbi bazën e marrëveshjes së ngritur ndërmjet qeverisë

shqiptare dhe një grupi financieresh italianë, u krijua Banka Kombëtare e Shqipërisë. Më

vonë, krahas kësaj banke filluan veprimtarinë e tyre në Shqipëri edhe dy banka italiane:

Banka Kombëtare e Punës (Banka Nazionale del Lavoro) dhe Banka e Napolit (Banka di

Napoli). Pas Luftës së Dytë Botërore, Banka Kombëtare e Shqipërisë u shtetezua dhe me

13 janar, 1945, u krijua banka e shtetit shqiptar. Filialet e dy bankave italiane u mbyllën.

Gjatë gjithë periudhës së funksionimit të sistemit socialist të ekonomisë shqiptare, sistemi

bankar shqiptar që funksiononte në Shqipëri ishte i llojit të parë (sistemi bankar me një

nivel), ndonësë pas dhjetorit të vitit 1960, bankës së shtetit shqiptar iu bashkëngjit Banka

3 “BANKAT DHE SISTEMI FINANCIAR”, Duro 2013

22

Bujqësore dhe më vonë Banka e Marrëdhënieve me Jashtë,të cilat, ndonësë quheshin

persona juridikë të pavarur, vepronin nën hijen e bankës së shtetit shqiptar. Banka e

shtetit kryente të gjitha veprimet e bankës qëndrore, por edhe të një banke tregtare. Në

këtë sistem bankar, roli i bankierëve dhe instrumentëve monetare ishte shumë i kufizuar.

Bankierët ishin më tepër mbajtës të kontabilitetit dhe transferues të fondeve buxhetore të

ndërmarrjes shteterore. Gjithë ekonomia financohej nga shteti. Të ashtuquajturat hua

tërhiqeshin nga buxheti i shtetit dhe ktheheshin po aty dhe nuk kishte nevojë të vlerësohej

mundësia e shlyerjes së huas. Duke filluar nga viti 1991, duke synuar reformimin e

ekonomisë drejt një ekonomie tregu, në Shqipëri u hodhën disa hapa konkretë për

ristrukturimin e sistemit bankar. Por hap thelbësor do të ishte kalimi nga një sistem

bankar shteteror me një nivel, në një sistem bankar me dy nivele që do t’i shërbentë

zhvillimit të sektorit privat dhe krijimit të bazave për një reformë strukturore të

ekonomisë. Sigurisht, sigurimi i pluralizmit pronësor bankar ishte më i vështirë. Prandaj

u fillua me kalimin nga një sistem një bankar me një nivel në sistemin bankar me dy

nivele.

Më vonë sistemi bankar shqiptar u pasurua me përbërës të tjerë privatë shqiptarë dhe të

huaj apo të përbashkët. Sot sistemi bankar në Shqipëri në nivelin e parë përfshin Bankën

e Shqipërisë që është Banka Qëndrore e vendit. Kjo bankë harton politikën monetare dhe

mbikëqyr të gjithë bankat e tjera. Në nivelin e dytë bëjnë pjesë të gjitha bankat e tjera që

pranojnë depozita dhe japin kredi bizneseve dhe individëve. Bankat e nivelit të dytë janë

banka të tilla si: Banka Kombëtare Tregtare (BKT), Banka Intesa San Paolo, Banka Alfa

(BAK), Banka Kombëtare Greke (NBG), Banka e Tiranës (BT), Banka Credins,

Procredit Bank, Union Bank etj.

Nisur sa me sipër, roli i sistemit bankar në zhvillim ekonomik të vendit është themelor

dhe vendimtar. Në ketë mënyrë, është jashtëzakonisht e rëndësishme për cdo bankë të

sigurojë një nivel të lartë besimi të klientët. Pa besim të klientëve nuk do të kishte asnjë

bazë për marrëdhënie biznesi me përfitim reciprok. Çelesi i këtij suksesi është sherbimi

professional, staf profesionist dhe i mirëinformuar që i përgjigjet me entuziazëm

nevojave të klientit

23

KAPITULLI I:

1.Analiza e risqeve bankare dhe lidhja e tyre me kriza

ekonomiko-financiare

1.1 Nocioni “krizë”

Kriza është një ngjarje që sjell apo pritet të sjellë një situatë jo të qëndrueshme

dhe të rrezikshme që ndikon tek individët, grupet, komuniteti apo edhe gjithë shoqëria.

Ato sjellin ndikime negative në çështjet e sigurisë, çështjet ekonomike, politike,

shoqërore, apo mjedisore, sidomos kur ndodhin papritmas, me një paralajmërim të vogël

apo fare pa të. Në përgjithësi, krizat karakterizohen si: (1) të papritura, (2) që krijojnë

paqartësi, dhe (3) shihen si kërcenim ndaj qëllimeve të rëndësishme.

Kriza financiare është një situatë në të cilën vlera e institucioneve financiare ose pasurive

bie shumë shpejt.

Kriza financiare është e lidhur shpesh me panikun ose me atë situatë në banka, në të cilën

investitorët shesin pasuritë ose kërkojnë të tërheqin paratë nga llogaritë e kursimeve

meqenësë presin që vlera e këtyre pasurive të bjerë nësë ato do të vazhdojnë të

qëndrojnë në atë institucion financiar.

Për sa i përket ngjarjeve në sistemin financiar, mund të themi së në qendër të krizës më

të madhe janë: (1) rënia në çmimet e pasurive, (2) dështimi i institucioneve

financiare të shkaktuara nga mungesa e aftësisë shlyese (eng. Insolvency) dhe kriza e

likuiditetit apo kombinimi i këtyre të dyjave4.

- Rënia e çmimit të pasurive - kriza mund të shkaktohen nga ulje të mëdha në çmimet e

letrave me vlerë, pasurive të patundshme, ose pasuri të tjera. Shumë ekonomistë i

interpretojnë këto ulje si fundin e çmimeve të pasurive dhe njihet si fenomeni “balon apo

flluska” (eng. Bubbles).

- Paaftësia shlyese - në një krizë tipike, ulja e çmimeve të pasurive është e shoqëruar

nga dështimet e institucioneve financiare. Një institucion mund të dështojë për shkak së

ai bëhet i paaftë të paguajë, që në fakt bën qe pasuritë e tij të zvogëlohen dhe bien

4 The Financial System and the Economy, Arvind Tyagi, Chapter 19 – Financial Crisis, 2010, pg. 538

24

nën detyrimet e tij, dhe kapitali bëhet negativ. Një bankë tregtare mund të bëhet

jolikuide (josolvente) për shkak të humbjeve nga kreditë (eng. Loan defaults), rritjes së

normave të interesit, dhe ngjarje të tjera. Kur një bankë bëhet josolvente , rregullatorët do

ta detyrojnë që ajo të mbyllet.

- Kriza e likuiditetit - edhe në qoftë se një institucion financiar është fillimisht likuid

(solvent), ai mund të dështojë për shkak se nuk ka pasuri të mjaftueshme likuide për të

bërë pagesat. Shembulli klasik i një krize likuiditeti është banka. Depozituesit që

humbasin besimin në bankë, do të përpiqen për të tërhequr shuma të mëdha nga llogaritë

e tyre, duke shteruar rezervat e bankes.

Skema me poshtë paraqet mekanizimin e funksionimit të krizës:5

Dështimi I krediveRënie e keëkeses

agregate

Rënie e prodhimit tëpërgjithshem bruto-

ekonomia neërecesion

Rënia ne cmimet e aseteve

Deshtimi iinstitucioneve

financiare

Rëia e vleres se kolateralit

Me pak banka kane mbetur; Bankat jane me te

kujdeshme;Tregu I letraveme vlere pezullullohet

Firmat dhe konsumatoretnuk mund te perballojneinvestimet dhe konsumin

Te ardhurat e bankës bien, Huadhënia

peson rënie

Mirëqenia bie, pasiguria rritet ; reduktohet konsumi dhe investimet Te ardhurat e firmave

bien, kërkesa per pasuri te

paluatjshme bie.

FIGURA 1:MEKANIZMI I FUNKSIONIMIT TË KRIZAVE

5 The Financial System and the Economy, Arvind Tyagi, Chapter 19 – Financial Crisis, 2010, pg 540

25

Siç shihet nga tabela, rënia e çmimit të pasurive sjell rënien e kërkesës agregatë,

rënien e kredidhënies si dhe rënien e prodhimit që e sjell ekonominë në recesion. Këto

rënie sjellin rënien e vlerës së kolateralëve për kredi, kreditë me probleme rriten, të

ardhurat e bankës bien, gjë që shkon deri te dështimi i institucioneve financiare.

1.2 Ekonomia botërore nën efektin e krizave ekonomiko-financiare

1.2.1 Krizat e shekullit XX :shkaqet dhe pasojat e tyre ekonomike

Historia botërore ka njohur dhe shënuar kriza financiare nga më të ndryshmet dhe nga më

problematiket.Analizimi i llojeve të krizave na jep mundesinë e kuptimit të arsyeve të

tyre dhe interpretimit të masave të ndërmarra nga vendet e prekura.Me poshtë kam listuar

një pjesë të rëndësishme të historikut të krizave të shekullit të XX-të dhe XXI-të,arsyet e

tyre dhe dëmet që sollën.

6-Paniku i vitit 1907 – gjithashtu i njohur edhe si Paniku Bankar i vitit 1907 –

ishte krizë financiare që përfshiu SHBA-në ku Bursa e Nju Jorkut (New York Stock

Exchange) ra gati me 50% nga kulmi i vitit paraprak. Kjo erdhi si pasojë e faktorëve të

zakonshëm: ekspansioni i tepërt dhe arsyetimi i dobët. Tregu i bursës u rrënua në mars

dhe një rënie tjetër që pasoi në tetor bëri që banka Kombëtare e Amerikes së Veriut të

ishte pranë falimentimit. Paniku ndodhi, dhe kjo solli probleme të shumta mbi bankat

dhe kompanitë “trust”. Paniku mund të ishte thelluar më shumë nësë nuk do të ndërhynte

financuesi i JP Morgan i cili vendosi shuma të mëdha parash të tij dhe bindi bankierët e

tjerë të New York-ut për të bërë të njëjtën gjë, për të mbështetur sistemin bankar.

-Depresioni i Madh ishte depresion i rëndë ekonomik për të gjithë botën gjatë

dekadës së mëparshme. Koha e Depresionit të Madh është e ndryshme për kombe të

ndryshme, por në shumicën e vendeve ka filluar në vitin 1930 dhe zgjati deri në fund të

viteve 1930 apo vonë në 1940. Ajo ishte e gjatë, dhe njihet si depresioni më i përhapur

6 W. B Sutch, The long depression, 1865–1895 (1957) 13 "AMERICAN BANKS "IN THE JUNGLE". The Advertiser (Adelaide, SA : 1931 - 1954) (Adelaide, SA: National Library of Australia): p. 8. 16 March 1933. Retrieved 22 November 2012.)

26

dhe më i thellë i shekullit të 20-të. Në shekullin e 21, Depresioni i Madh është përdorur

shpesh si një shembull se sa larg ekonomia botërore mund të bierë. Depresioni i

madh origjinën e ka në shtete e bashkuara të Amerikes (SHBA) , pas rënies në çmimet e

aksionëve që filloi rreth datës 4 shtator 1929, dhe u bë në mbarë botën lajm me rrënimin e

tregut të aksioneve të 29 tetorit 1929 (e njohur dhe si “E marta e zeze”). Depresioni i

Madh pati efekte shkatërruese në vendet e pasura dhe të varfra. Të ardhurat

personale, të ardhurat tatimore, fitimet dhe çmimet ranë, ndërsa tregtia

ndërkombëtare ra në më shumë së 50%. Papunësia në SHBA u rrit në 25%, dhe në disa

vende u rrit edhe me 33%. Qytetët nga e gjithë bota u goditën rëndë, veçanërisht ato të

varura nga industria e rëndë. Ndërtimi u ndërpre pothuajse në shumë shtete. Bujqesia dhe

rajonet rurale kanë vuajtur rëniet me rreth 60 % të çmimeve të kulturave . Disa

ekonomi filluan të rimëkëmben nga mesi i viteve 1930. Në shumë vende, efektet

negative të Depresionit të Madh zgjatën deri në fund të Luftës së Dytë Botërore7.

- Kriza e naftës e vitit 1973 ose siç njihet ndryshe embargo e naftës erdhi për shkak së

“OPEC” përdori naftën si një armë ndaj të gjithë atyre që mbështeten Izraelin. Çmimet

e naftës së papërpunuar u rritën, nderkohë që prodhimi i saj u ndërpre sidomos

ndaj SHBA-së dhe Holandës. Embargoja zgjati vetëm pesë muaj, por efektet e saj

vazhdojnë edhe në ditët e sotme: shtetet anëtare të “OPEC”-ut arritën një nivel

mirëqënieje të paparë ndonjëherë – në gjashtë jave aksionet e NYSE humbën 97

miliardë dollarë në vlerë dhe SHBA futi në fuqi limitin e kursimit të naftës.

-Kriza bankare sekondare e viteve 1973-1975 ishte një përplasje dramatike në çmimet e

pronave në Britaninë e Madhe e cila bëri që dhjetëra banka huadhënësë të vogla

(sekondare) të kërcënohen me falimentim.

-Kriza “Souk Al-Manakh” e vitit 1982 – tregu i bursës së Kuvajtit “Souk Al- Manakh”

ishte një treg alterantiv dhe jo krejtësisht i ligjshëm, veçanërisht në krahasim me tregun

e bursës zyrtare të vendit. Shumë investitorë të rinjë nuk kishin shumë qasje në tregun

zyrtar ndaj filluan të investojnë në këtë bursë. Aksionët tregtoheshin me çeqe të dala

7 John A. Garraty, The Great Depression (1986) 15 "OPEC Oil Embargo 1973–1974". U.S. Department of Statë, Office of the Historian. Retrieved August 30, 2012.

27

jashtë përdorimit (pa afat) dhe ky akt krijoi një kështjellë rëre që shumë shpejt u

përmbys. Mijëra investitorë kishin çeqe pa afat dhe shuma e tyre arrinte në rreth 94

miliardë dollarë. E vërtëta është së paratë ishin kthyer në fantazmë dhe vetëm dy banka i

mbijetuan këtij shkatërrimi.

-“Baloni i çmimeve të pasurive në Japoni” - (eng. Japanese asset price bubble)

ishte një “Balon ekonomik” në Japoninë e viteve 1986-1991, në të cilën çmimet e

pasurive të patundshme dhe të aksionëve u frynë shumë.

-Kriza e Izraelit 1983 – ishte krizë financiare që ndodhi në Izrael në vitin 1983,

në të cilën aksionet e katër bankave më të mëdha izraelitë pësuan rënie dhe të cilat u

shtetëzuan.

- E Hëna e Zezë 1987 – i referohet datës 19 Tetor e hënë, 1987, ku u thyen bursat në

mbarë botën. Thyerja filloi në Hong Kong dhe u shpërnda në tërë Evropën

Përëndimore dhe SHBA. Edhe pas shumë vitesh nuk ka një përgjigje të saktë, dhe

pjesërisht sepse nuk kishte pothuajse fare shenja që të paralajmëronin atë që do të

ndodhte. Një teori e përgjithshme ia atribuoi këtë shkatërrim një programi të

tregtisë së menjëhershme dhe influencës në rritje të kompjutërve në Wall Street.

Cilado të ketë qenë arsyeja, tregjet botërore u tronditën rëndë8.

- Kriza e kursimeve dhe kredive - e viteve 1980 dhe 1990 (e quajtur zakonisht kriza S&L)

ishte dështimi i rreth 747 nga 3234 shoqatave të kursimit dhe kredisë në shtetet e

bashkuara (SHBA). Një shoqeri kredie dhe kursimi është institucioni financiar që

pranon depozita kursimi dhe jep kredi hipotekare, për vetura dhe nevoja personale për

individë – anëtarë të ndërmarrjeve kooperative, të njohura ndryshe në Mbretërinë e

Bashkuar si “Building Society”.

8 Browning, E.S. (2007-10-15). "Exorcising Ghosts of Octobers Past". The Wall Street Journal (Dow Jones & Company): pp. C1–C2. Retrieved 2007-10-15.) .

Hufbauer, G. C., J. Schott, NAFTA Revisitëd: Achievements and Challenges, Institutë for International Economics, Washington, D.C., October 2005)

Kaufman, GG., Krueger, TH., Hunter, WC. (1999) The Asian Financial Crisis: Origins, Implications and Solutions. Springer. ISBN 0-7923-8472-5)

28

-Kriza ekonomike e Indisë – 1991 – nga viti 1985 India filloi të kishte probleme me

bilancin e pagesave. Në fund të vitit 1990, India ishte në krizë serioze ekonomike.

Qeveria ishte afër dështimit, Banka Qëndrore e saj kishte refuzuar kredi të re dhe rezervat

valutore ishin reduktuar në një pikë të tillë që India mezi mund të financonte vlerën e

importeve të një jave.

-Kriza ekonomike në Meksikë – 1994 njihet edhe si kriza e pezos-it ose Tekila

kriza, e cila u karakterizua me zhvlerësimin e valutës kombëtare në Dhjetor 1994.

Zhvlerësimi i valutës buron nga nevoja urgjente e Qeverisë Meksikanë për të

korrigjuar disa gabime monumentale të lëna pas nga administrata e kaluar. U rritën

zërat për korrupsion në nivele të larta të qeverisë dhe disa vrasje politike. Nga kjo

situatë e krijuar, duke kujtuar së pati disa shpërthime të rebelëve, mjaftonte për të trembur

çdo investitor të mundshëm. Administrata qëndrore nuk pati zgjidhje tjetër

përveçse të zhvlerësonte valutën. Kjo lëvizje shkaktoi daljen shumë të shpejtë të

parave jashtë vendit duke tronditur edhe vetë qeverinë.

- Krizat financiare e Azisë Lindore 1997 – e ashtuquajtura “mrekullia ekonomike

aziatike” rezultoi shkatërrimtare në korrik 1997, kur investitorët humbën sigurinë tek

bursat. Kursi i lartë i prodhimeve i bëri tregjet aziatike tërheqësë, por kur SHBA

uli normat e interesit, tregjet aziatike filluan të jenë në rrezik. Si pasojë ndodhi efekti

domino duke filluar nga Tajlanda, për të përparuar në Filipinë, Hong Kong, Indonezi,

Malajzi dhe si pasojë duke shkaktuar kriza globale.

- Kriza ekonomike e Argjentinës – gjatë viteve ’80 Argjentina ishte një vend ku

mbizotërontë diktatura ushtarake, rënia ekonomike dhe inflacioni masiv. Borxhi i vendit

u rrit gjatë viteve ’90 dhe duke shtuar këtu edhe korrupsionin, vendi u përball me një

rënie të pashmangshme në vitin 1999.Investitorët humbën besimin dhe largimi i tyre

drastik e detyroi qeverinë të ngrinte llogaritë bankare për një vit rresht duke lejuar vetëm

tërheqje të vogla.

-Kriza financiare ruse 1998 – kriza e “Rublës” – korrupsioni, mungesa e

reformave efektive ekonomike, rënia e vlerës së rublës dhe mungesa e stabilitetit politik

bënë që Rusia të përballej me kriza masive financiare. Si pasojë, duke qenë eksportuese e

29

1/3 së naftës dhe gazit natyror të botës, Rusia u godit akoma më shumë kur këto çmime

ranë. Kur investitorët e huaj tërhoqën paratë e tyre nga vendi, bankat u dëmtuan në

një shkallë të lartë. Krizat kapluan edhe Ukrainën dhe Çekinë, njëherazi preken

edhe bursat në SHBA.

1.2.2 Krizat e shekullit XXI :shkaqet dhe pasojat e tyre ekonomike

-Kriza e energjisë – 2000 – nga mesi i viteve ’80 deri në Shtator 2003, çmimi i

rregulluar i inflacionit për një fuçi të naftës së papërpunuar në NYMEX ishte

përgjithësisht nën 25 dollarë/fuçi. Gjatë vitit 2003, çmimi u rrit mbi 30 dollarë, arriti në

60 dollar me 11 gusht, dhe arriti kulmin në 147.30 dollarë në korrik 2008.

Komentuesit ia atribuonin rritjen e çmimeve faktorëve të shumtë, duke përfshirë

rënien e vlerës së dollarit amerikan, raportetve të departamentit amerikan të shtetit

për rënie në rezervat e naftës, tensioni mes Lindjes dhe spekulimeve me çmimet e

naftës.

- Kriza e Industrisë së Automobilave - 2008-2010 - ishte pjesë e rënies globale

financiare. Kriza preku prodhuesit evropianë dhe aziatike të automobilave, por ajo

u ndje fillimisht në industrinë amerikanë të prodhimit të automobilave.

-Kriza e borxheve të shteteve në Europë (kriza e Euro Zonës) - është një krizë e

vazhdueshme financiare që ka bërë të vështirë ose të pamundur për disa vende në Euro

Zonë që të shlyejnë ose ri-financojnë borxhin e qeverive të tyre pa ndihmën e palëve të

treta.

-Kriza europiane e borxhit rezultoi nga një kombinim faktorësh kompleks, duke përfshirë

edhe globalizimin e financave, kushte të lehta të kredive gjatë periudhës 2002-2008,

që ka inkurajuar huadhënien dhe praktikat huamarrëse me rrezik të lartë;

-2007-2012 periudha e krizës financiare globale; zhbalancimi i tregtisë

ndërkombëtare; hovi i “balonit” të çmimive të pasurive të paluajtshme

30

- 2008-2012 recesionit global; etj. Në këtë krizë që ende po vazhdon me së shumti

kanë pësuar: Greqia, Portugalia, Spanja, Italia, Irlanda, etj.9

-Kriza financiare dhe e kredive “sub-prime” - Kriza aktuale u paraqit në SHBA në

fillimet e vitit 2008, fillimisht si krizë e sistemit financiar, e shkaktuar nga kreditë

hipotekore (sub-prime) që konsiderohen si detonatori i krizës. Kriza e kredive

“subprime” shkaktoi trazira të papara në tregjet e kapitalit në mbarë botën. Kriza filloi të

bëhet publike për herë të parë më 4 mars 2007, kur HSBC njoftoi për shlyerjen nga

bilanci (eng. write-off) e 11 miliarde dollarëve në borxhe të lidhura me “subprime”, e

cila u pasua nga një seri e bankave dhe fondeve “hedge” që do të deklaronin pastaj

humbje të mëdha dhe që ishin detyruar për t`u rikapitalizuar. Në vitin 2008, kriza

u zhvillua më tej: Së pari kolapsi i Bear Stearns në mars dhe më vonë

Washington Mutual, të cilat janë të dyja të marra përsipër nga JPMorgan. Kriza

kulmoi në shtator 2008, kur Lehman Brothers falimentoi - falimentimi më i madh

bankar në histori deri më tani - dhe Merrill Lynch do të shitej tek Banka e Amerikës

(BoA). Në të njëjtën kohë dy bankat e mbetura amerikanë të investimeve,

Goldman Sachs dhe Morgan Stanley, aplikuan për një licencë bankare dhe filluan të

kërkojnë mbështetje financiare nga investitorët e huaj duke i dhënë fund dhe shitur

aksionet Warren Buffet dhe Mitsubishi. Në muajt në vijim disa prej bankave më të

mëdha në botë dhe institucioneve financiare do të duhej të financoheshin nga paratë e

tatimpaguesve dhe si rezultat ishin (pjesërisht) të nacionalizuara - në mesin e atyre bankat

Corp Citigroup, BoA, AIG, Banka Mbretërore e Skocisë, Halifax Banka e Skocisë,

Lloyds TSB, Fortis, Dexia, Hypo Real Estate ose Commerzbank.

- Kriza Financiare Islandeze 2008-2011 - ishte një krizë e madhe ekonomike dhe

politike në Islandë që përfshiu shembjen e të tre bankave kryesore private komerciale të

vendit, pas vështirësive të tyre në ri-financimin e borxheve të tyre afatshkurtra dhe

marrjen e depozitave në Holande dhe Mbretërinë e Bashkuar. Në kontekst të madhësisë

9 Russian Financial Crisis of 1998: An Economic Investigation, Intërnational Journal of Applied Econometrics and Quantitative Studies Vol. 1-4 ,2004.) 20 Williams, Carol J. (May 22, 2012). "Euro crisis impërils recovering global economy, OECD warns". Los Angeles Times. Retrieved May 23, 2012.)

31

së ekonomisë së saj, rënia sistematike e bankave në Islandë është më e madhja që ka

vuajtur ndonjë vend në historinë ekonomike. Monedha kombëtare ra ndjeshëm në

vlerë, transaksionet në valutë të huaj u pezulluan pothuajse për disa javë, dhe

kapitalizimi i tregut të bursës islandeze ra me më shumë se 90%. Si pasojë e krizës,

Islanda ka pësuar një receision të rëndë ekonomik; produkti i brendshëm bruto i vendit

(GDP) ra me 5.5% në terma reale në gjashtë muajt e parë të vitit 2010.10

-Kriza irlandeze bankarë 2008-2013 është krizë në Irlandë që bëri që një numër i

institucioneve financiare të kërkojnë ndihmën e qeverisë, dhe qe shfaqi pastaj një numër

të zbulimeve të papritura në lidhje me çështjet privatë të disa bankave.

- Kriza financiare Ruse 2008-2009 - pjesë e krizës ekonomike botërore të vitit

2008, ishte një krizë në tregjet financiare Ruse, si dhe një recesion ekonomik që vinte

nga frika politike pas luftës me Gjeorgjinë dhe lidhej me çmimin e naftës së

papërpunuar në Urale, e cila ka humbur më shumë së 70% të vlerës së saj.

1.3 Llojet e Risqeve bankarë ndaj të cilave janë të ekspozuara të

gjitha bankat

1.3.1 Risku i kredisë

Sipas Bankes për zhvillim ndërkombëtar (|BIS) risku i kredisë përkufizohet si risku që

huamarrësit apo palët e treta që i detyrohen bankës, të mos jenë në gjendje të përmbushin

detyrimet e tyre sipas marrëveshjes së renë dakort. Risku i kredisë lidhet kryesisht me

huatë, pranimet bankare, transaksionet ndërbankare,letrat tregtare, trasaksionet me valutë,

bondet,opsionet e ndryshme , garancitë dhe të tjera marrëveshje që në theb kanë

huadhënien. Me pak fjalë, në qoftë se personi A merr hua nga një bankë dhe nuk është në

gjendje për ta ripaguar për shkak të të ardhurave të pamjaftueshme, humbjeve në biznesin

10 Financial Crisis in Eastern Europe, Road to Recovery, Jens Jungman & Bernd Sagemann (Eds.), 2011, pg. 23-24 22 Two top economists agree 2009 worst financial crisis since great depression; risks increase if right steps are not taken. (February 29, 2009). Reuters. Retrieved 2009-09-30, from Business Wire ews database 23 Haraldsen, Christian H. (7 October 2008). "Ikke mulig å veksle penger". E24. Archived from the original on 8 October 2008. Retrieved 2008-10-10. (Norwegian)

32

e tij,vdekjes së tij, paaftësisë së tij apo për ndonjë arsye tjetër, banka përballet me riskun

e kredisë.

Kështu, për të minimizuar riskun e kredisë për bankat , normat e interesit duhet të

vendosen më të larta për huamarrës të cilët kategorizohen si me risk të lartë.Faktorë të

tillë si të ardhura të paqëndrueshme, lloji i punës, lloji i asetit si kolateral dhe faktorë të

tjerë përcaktojnë nivelin e riskut për një huamarres potencial. Ashtu siç citohet më sipër

risku i kredisë mund të shfaqet edhe në rastet e transaksioneve ndërbankare,

transaksioneve me valutë dhe të tjera lloje transaksionesh që ndodhin jashtë bankes.Në

qoftë se transkasioni në njëren anë është i suksesshëm ndërsa në anën tjetër jo i

suksesshëm, shfaqen humbje për palen që ska sukses. Në qoftë se transaksioni

ekzekutohet në kohe nga njëra pale, por ka vonesa nga pala tjetër, mund të thuhet se ka

humbje oportunitetesh në investime.

Për shembull nësë një person A i dërgon disa para në monëdhen euro familjes së tij në

shqipëri me kursin 135 lek për euro dhe dërgesa merret me vonesë kur kursi ka

ndryshuar në 130, kjo do të thotë që kemi një humbje nga ky transaksion.Humbje të

ngjashme shfaqen në banka nga transaksione të tilla të mëdha.Në qoftë së banka nuk

ekzekuton transaksionet e saj në kohën e parashikuar apo në harkun e parashikuar, mund

të shfaqet risku i kredisë. Sidoqoftë ky lloj risku është quajtur “risku i zbatimit” dhe është

i lidhur ngushtësisht me riskun e kredisë. Ndërkohë që risku i kredisë është rezultat i

forcave makroekonomike që ndikojnë në ekonomi apo në tregje specifike, njihet një tjetër

lloj risku i cili klasifikohet si risk kredie:ky është risku i mashtrimit të qëllimshem i cili

zakonisht ndodh kur bankat emetojnë produkte kredie si psh karta krediti.

1.3.2 Risku i tregut

Po ti referohemi përkufizimeve të dhëna nga McKinsey risku i tregut konsiderohet si

risku i humbjeve të bankës për shkak të ndryshimeve në çmimet e kapitalit,normave të

interesit , normave të këmbimit mes valutave dhe faktorëve të tjerë të cilat janë objekt i

tregjeve dhe bursave publike. Banka për zhvillim ndërkombëtar BIS e përkufizon riskun

e tregut si riskun e humbjeve që mund të vije nga lëvizjet në çmimet e tregut.

Përgjithësisht ky lloj risku është më i pranishëm në banka të cilat angazhohen në

33

investime apo që janë aktive në tregjet e kapitalit.Risku i tregut mund të kuptohet me

mirë nësë e ndajmë në katër lloje në varesi të shkakut potencial të tij:

Risku i normave të interesit:Humbje potenciale nga fluktacione të normave të

interesit.

Risku i kapitalit:Humbje të mundshme nga fluktacionet në çmimet e aksioneve

apo letrave të kapitalit.

Risku i kursit të këmbimit:Humbje të mundshme nga normat ndërkombëtare të

këmibimit të valutave i lidhur ngushtësisht me riskun e “Zbatimit”.

Risku i mallrave :Humbje potenciale nga luhatjet në çmimet e mallrave të

industrive të ndryshme si agrokulturë,industri, dhe energji të tilla si psh gruri,

bakri apo gazi natyror.

1.3.3 Risku operacional

Sipas Bankës për zhvillim ndërkombëtar (BIS), risku operacional përkufizohet si risku i

humbjeve që rezulton nga dështimi apo mungesa e proçeseve të brendshme, njerëzve apo

sistemeve ose nga ngjarje të jashtme.Ky përkufizim përfshin riskun legal, por përjashton

riskun strategjik dhe të reputacionit.Risku operacional mund të ndodhë rëndom në banka

si pasojë e gabimeve njerëzore.Shembuj të risqeve operacionale mund të jenë të shumtë si

psh rrjedhje e informacioneve konfidenciale si pasojë e dështimit të sistemit apo gabime

në ekzekutimin e një ceku etj.

Risku operacional mund të kategorizohet në mënyrat e mëposhtme që të kuptohet me

mirë:

Risku human:Humbje potenciale për shkak të gabimeve njerëzore,të bëra

qëllimisht apo pa dashje.

Risku i sistemit (IT):Humbje të mundshme nga dështimi i sistemit apo gabime në

programimin e tij.

34

Risku i proceseve: Humbje potenciale për shkak të përpunimit të informcioneve të

gabuara ,mungesës apo hakerimit të informacioneve dhe përpunimit të të dhënave

të pasakta.

Risku operacional mund të mos konsiderohet si shumë problematik, por në fakt është i

tillë.Risku operacional u bë shkaku i falimentimit të bankës më të vjetër britanike,Barings

in 1995.Për sa kohë që bankat po digjitalizohen gjithnjë e më shumë, dhe po kalojnë

shumë procese në mënyrë automatike , risku operacional duhet konsideruar si një cështje

me shumë rëndësi nga bankat.

1.3.4 Risku i likuiditetit

Risku i likuiditetit mund të përkufizohet shumë thjeshtë edhe nga zbërthimi i emrit të

tij.Ai konsiderohet si risku që vjen nga mungesa e tregtueshmërisë së një investimi, që do

të thotë që nuk mund të konvertohet shpejt dhe pa kosto në para.Është risku që i bën

bankat të mos kenë aftësi paguese për transaksionet ditore.

Ky risk mund të konsiderohet si në rastin e thjeshtë të meposhtëm:Personi A shkon të

tërheqe para në bankë dhe banka ia refuzon transaksionin për mungesë likuiditeti. Është

pikerisht ky lloj risku nga i cili bankat duhet të ruajnë veten e tyre.

1.3.5 Risku i reputacionit

Financial Times e përkufizon riskun e reputacionit si risku i humbjeve të organizatave

nga reputacioni i tyre.Risku i reputacionit lidhet kryesisht me aktivitetet e bankës, me

zhurmat përreth bankës ,mospërmbushje me dijeni apo jo të rregullave nga banka,

manipulim i të dhënave ,shërbim i keq ndaj klientëve,nga eksperienca negative e

klientëve në një degë të bankës dhe vendimet e marra nga banka gjatë situatave kritike.

Cdo hap i ndërmarrë nga banka është pre e gjykimit nga klientët e saj, investitorët, nga

liderët e opinionit dhe nga grupe të tjera të interesit të cilët formojnë imazhin e bankës.

1.3.6 Risku i Biznesit

Në përgjithësi risku i biznesit nënkupton mundësinë që kompania (në ketë rast banka) do

të realizojë më pak sesa fitimet e parashikuara , ose do të ketë humbje në vend të

35

fitimeve.Në kontekstin e një banke risku i biznesit është risku që shoqerohet me

dështimin e strategjisë afatgjatë të bankës,me parashikimet në vlerësimin e fitimit apo me

elementë të tjerë të lidhur me fitimin.Që të shmanget risku i biznesit kërkon fleksibilitet

dhe adaptim me kushtet e tregut.Strategjitë afatgjata të bankës janë shumë të dobishme,

por duhet të rishikohen dhe ndryshohen herë pas here. E gjithë industria bankare është e

paparashikueshme. Strategjitë afatgjata duhet të kenë plane rezervë për të shamngur

riskun e biznesit.Gjatë krizës globale së viteve 2007-2008 , shumë banka pësuan kolaps,

ndërkohë që shumë të tjera krijuan mundësi për të dalë prej saj.Ato që dështuan nuk patën

të zhvilluar strategji të menaxhimit të riskut të biznesit.

Risku sistematik dhe risku i moral hazard janë dy tipe risqesh që ndeshen nga bankat jo

dhe aq shpesh.Por nësë ndeshen ato mund të shkaktojnë dështimin e gjithë sistemit

financiar në një vend të caktuar apo në mbare globin.

1.3.7 Risku sistemik

Kriza globale e vitit 2008 është shembulli më i mirë i humbjeve të përjetuara nga të gjitha

institucionet financiare që erdhën për shkak të riskut sistemik. Risku sistemik është risku

që nuk ndikon vetëm një bankë të caktuar ose një institucion të caktuar, por afekton të

gjithë industrinë.Risku sistematik sjell dështime zingjir pasi dështimi i një ndërmarrje të

madhe shkakton dështime të njëpasnjëshme në industrinë përkatëse.

1.3.8 Risku i “Moral hazard”

Moral hazard është risku që një bankë e madhe apo një institucion i madh financiar të

ndërmarrë veprime apo aksione në treg duke ditur që barrën e këtyre transaksioneve do e

mbaje dikush tjetër. Ekonomisti Paul Krugman e përshkruan riskun e moral hazard si

situata në të cilën një person vendos sesa risk të ndërmarrë ndërkohë që dikush tjetër do

të përballoje kostot e veprimeve të tij. Ekonomisti Mark Zandi e përshkruan ketë lloj

risku si gjeneza e krizës së 2008-09-ës e mbicmimit të “mortgage”.

36

Llojet e risqeve në sektorin Bankar

• Riskuoperacional

• Risku ikredisë

• Risku i tregut

• Risku irregullimit

• Lojet e risqeve në banka

Risqe Financiare Risqe jo financiare

Risku I kredisë Risku I tregut

Risku I huamarrësit

Risku I industrisë

Risku I portofolit

/përqëndrimit

Risku I normave

teëinteresit

Risku I likuiditetit

Risku I kursevetë këmbimit

Risku I “Mbrojtjeve”(h

edge risk)

Riskuoperacional

Risku I strategjisë

Risku I financimit

Risku politik

Risku ligjor

FIGURA 2:LLOJET E RISQEVE BANKARE

1.4 Menaxhimi i risqeve bankare

Unanimisht në rrethin e analistëve bihet dakort që gabime në menaxhimin e riskut

bankar kanë luajtur dhe luajnë një rol të rëndësishëm në acarimin e krizës. Për

shembull, presidenti i grupit të punës të rregullimit financiar (2008), përmendi

"dobësitë e menaxhimit të rrezikut në disa institucione financiare të mëdha amerikane

dhe evropiane" si një nga "shkaqet themelore të krizës në tregjet financiare " (shkruar

në muajin mars vetëm pak përpara rënies së Bear Stearns). Ky raport fajësoi "politikat

rregullatore, duke përfshirë dhënien e informacioneve shpjeguese apo kapitale të cilat

me pamjaftueshmërinë e tyre dështuan për të zbutur dobësitë e menaxhimit të riskut".

Përgjithësisht është venë re që kompanitë që kanë pësuar humbje të konsiderueshme

kanë shfaqur dobësitë e mëposhtme të menaxhimit të riskut:

(A) kontrolle të dobëta mbi rritjen potenciale të bilancit, duke përfshirë kufijtë jo

efektive në rritjen e linjave të biznesit dhe monitorimi i dobët i zërave jashtë bilancit ;

(B) mungesë komunikimi mes menaxhimit të lartë, linjave të biznesit, dhe funksionëve

të menaxhimit të rrezikut. " Ellul dhe Yerramilli (2010) në studimin e tyre i

konfirmojnë këto gjetje. Ato ndërmorën një studim me synimin për të vlerësuar lidhjen

37

mes nivelit të riskut të marrë përsipër dhe strukturës së menaxhimit të riskut në banka.

Të dhënat i mblodhën nga regjistrimet rregulluese që ishin publike për 74 nga 100

banka në SHBA . Ata proceduan në tre hapa në studimin e tyre.Ata fillimisht

mblodhën të dhëna mbi rëndësinë dhe vemëndjen që i kushtohej riskut dhe konkretisht

menaxhimit të tij në bankat e marra në studim. Rezultoi që 33% e bankave nuk kishin

një oficer përgjegjës për riskun (CRO). Ata gjithashtu hulumtuan nësë CRO ishte një

nga pesë të punësuarit më të paguar të bankës. Në vitin 2006, vetëm 15 për qind e

bankave kishte një CRO i cili ishte në mesin e pesë punonjësve më të paguar.

Studime të tilla janë të shumta dhe konkludojnë në faktin që duhet që bankat të

krijojnë struktura të mirëfillta në menaxhimin dhe kontrollin e riskut, por duke patur

parasysh dhe kostot që implikojnë këto stuktura.

1.5 Katër prioritetet e riskut për bankat në tregjet në zhvillim për

dekadën e ardhshme

Përmbledhtazi po parashtroj disa nga sugjerimet për bankat në vendet në zhvillim në

fushën e menaxhimit të riskut bankar:

-Zhvillimi dhe përmirësimi i kulturës së riskut në organizatë (bankave) dhe zhvillimi

më i mirë i aftësive dhe kapaciteteve të menaxhimit dhe kontrollit të riskut.

Kultura e rrezikut përfshin mekanizmat dhe qasjet e reja që një institucion vendos për

forcimin e mentalitetit dhe sjellje të tilla si nxitja e një atmosfere të hapur dhe

respekti në të cilën punonjësit ndjehen të inkurajuar për të folur për rreziqe të reja. Në

Evropë, shumë iniciativa janë tashmë të ndërmarra dhe të krijuara; në Mbretërinë e

Bashkuar, për shembull, një industri e gjerë diagnostifikuese është në proçes të

adresimit të katër fushave kryesore me interes: përgjegjshmëri, respekt, transparencë

dhe njohje .

Bankat e perceptojnë përgjegjshmërinë ndaj rrezikut si sfidën më të madhe kulturore

në tregjet në zhvillim, ku pak vëmendje tradicionalisht i është kushtuar.

Në mjedisin e tanishëm ekonomik dhe bankar, në të cilën bankat janë duke vepruar më

me vendosmëri për t'iu përgjigjur rreziqeve ekzistuese dhe të reja, është gjithnjë e më e

rëndësishme për të punuar me kulturën e rrezikut. Shumë banka kanë ndërmarrë së

38

fundmi iniciativa për të rritur ndërgjegjësimin mbi rrezikun e kështu për të krijuar

kulturën e nevojshme në menaxhimin e riskut. Për shembull, duke zhvilluar seanca të

dedikuara me funksionare të biznesit, të rrezikut dhe të kontrollit për të krijuar një sërë

skenarësh të mundshëm të reagimit ndaj riskut përpara së ato të ndodhin; duke

përcaktuar në mënyrë të qartë veprimet e pritshme për të gjitha palët e interesuara; dhe

masat që do të merreshin në funksion të krijimit dhe të përforcimit të një kulturë të

fortë të reagimit ndaj rrezikut.

Përveç kësaj shumë banka në vendet në zhvillim po krijojnë struktura të cilat janë

përgjegjesë për riskun dhe kjo kryesisht ka ardhur si inkurajim i rregullatoreve të cilët

janë të shqetësuar rreth menaxhimit më të mirë të riskut.

-forcimi i rregullave në proçesin e kreditimit , në mënyrë të veçantë, duke krijuar një

sistem për koleksionimin dhe evidentimin në mënyrë që të menaxhohen kreditë e

degraduara.

-Forcimi i rregullave në proçesin e kreditimit

Ka sinjale të hershme që mund të tregojnë përkeqësimin e mundshëm të rrezikut të

kredisë, veçanërisht në segmente të shitjes me pakicë. Një shembull i mirë është rasti i

Turqisë në lidhje me kartat e kreditit, kreditë personale, dhe kreditë ndaj biznesit të

vogel, ku agjencitë e vlerësimit vunë në dukje shqetësimin e tyre pas një periudhe të

rritjes së madhe. Në veçanti, rritja e shpejtë e humbjeve nga kreditë , e cila pothuajse

qe trefishuar nga 12 miliardë € në 34 miliardë € prej 2007 në 2012, po ushtron presion

mbi përfitimit për shumë banka të tregjeve në zhvillim. Duke pasur parasysh këtë

kontekst, shumë banka janë duke vepruar menjëherë në fronte të shumta dhe duke u

fokusuar në databasin e kreditit, e cila ka qenë një zonë e dobët historikisht.

-Zhvillimi i modeleve të reja të menaxhimit të rrezikut për të mbështetur vendimet mbi

kreditimin dhe rritjen e shëndetshme të bankës.

-Përmirësimi i aftësive dhe kapaciteteve në shpërndarjen e kapitalit , duke siguruar

efikasitet më të madh të kapitalit nëpërmjet menaxhimit më të mire të aseteve të

ponderuara me risk.

39

Kapitulli II

2.Këndvështrim teorik mbi mbikqyrjen ndërkombëtare

bankare Basel

2.1 Literatura teorike

Sistemi bankar përben një ndër sistemet më të rëndësishme të sistemit financiar. Është i

njohur fakti që një sistem bankar solid është premisë e mirë për një sistem financiar të

zhvilluar dhe të qëndrueshëm.Në realitetin shqiptar rëndësia e bankave paraqitet shumë

më e madhe për faktin se ato dominojnë në sistemin financiar si ndër institucionet

operuese më të përhapura.Në ketë këndvështrim rëndësia e rregullimit të bankave është

domosdoshmëri e një stabiliteti të kërkuar dhe të një nevoje për zhvillim të mëtejshëm

financiar dhe ekonomik.

Që në gjenëzën e krijimit të tyre bankat kanë qenë institucione të projektuara së bashku

me kontrollin e tyre me synimin që impakti i tyre të jetë sa më pozitiv në ekonomi. Efekti

domino apo efekti “panik” kanë qenë arsyet pse studime dhe përpjekje të shumta janë

përqëndruar në gjetjen e mekanizmave mbrojtëse dhe rregulluese për bankat.

Rregullimi bankar ka lindur së bashku me bankën, por është skalitur dhe perfeksionuar

me kalimin e kohës duke ju përshtatur zhvillimeve të reja ekonomike. Përveç

rregullimeve kombëtare , është zhvilluar shumë edhe mbikqyrja ndërkombëtare si pasojë

e përhapjes së transaksioneve në kuader të globalizimit , i cili ka sjelle me vete dhe me

shumë risqe.

40

2.2 Pesë etapat e komitetit të Baselit në historinë e mbikqyrjes

bankare

Komiteti i Baselit mbi Mbikëqyrjen Bankare e ka origjinën nga “groupe de contact with

French” e cila rezulton të jetë gjuha origjinale e punës siç është përmendur nga Goodhart

(2011a, fq 17.). Edhe pse është themeluar që në vitin 1972, formalisht u krijua në vitin

1974. Kështu, në vitin 2014 Komiteti Basel festoi përvjetorin e tij të 40-të.

Historiku i punës së Komitetit Basel në harkun kohor 1974 - 2014 mbi rregullimin

bankar mund të konceptohet në pesë etapa rregullatore si në vijim:

Secila etapë është emërtuar duke u bazuar te emri i dokumentit final i cili ka bërë

ndryshimin në historinë e mbikqyrjes bankare:

1. 1974 - 1986 - Marreveshja;

2. 1987 - 1998 - Basel I;

3. 1999 - 2008 - Basel II;

4. 2009 - 2011 - Basel III;

5. 2012 - 2014 - Post-Basel III.

2.2.1 Faza e parë :1974 - 1986 – Marrëveshja

Puna e Komitetit të Baselit ka filluar me bashkëveprimin me mbikëqyrësit kryesisht të

bankave të dobëta që ishin më në nevojë për rregullim. Kjo shënoi fillimin e valës së

parë rregullatore dokumentuar nga publikimi i dokumentit të parë 'Marreveshja”'

(bcbs00a, September 01, 1975).

Pas kësaj marreveshje filluan diskutimet dhe përgatitjet e dokumentave për çështje të

tjera (duke përfshirë Basel I dhe rregullimin e rrezikut të likuiditetit) .

41

Kjo faze publikisht zgjati deri në vitin 1986 që rezulton me 11 dokumenta të botuara me

një volum total prej 77 faqesh .

Aktiviteti ekonomik ka qenë i tensionuar në fillimin e kësaj periudhe kryesisht pas

shokut të çmimeve të naftës (pas vitit 1973) dhe të luftës Iran-Irak të vitit 1982; duke

sjelle dukshëm dështimet e bankave, duke përfshirë dështimin e Herstatt në vitin 1974.

Megjithatë, në atë kohë Komiteti Basel nuk pati filluar ende publikime të dokumentave

konsultative.

2.2.2 Faza e dytë rregullatore 1987 – 1998 – BASEL I

Vala e dytë rregulluese ka filluar me publikimin e versionit konsultativ "Basel I"11).

Basel I solli për herë të parë rregullat mbi raportin e mjaftueshmërisë së kapitalit bazë si

bazë për rregullimin e rrezikut bankar. Fillimisht ai ishte një raporti i kapitalit të bankës

ndaj aseteve të ponderuara me rrezik vetëm për rrezikun e kredisë. Ndryshimet në Basel I

kanë filluar kryesisht pas dokumentit të famshëm "Basel I" që në vetvete është publikuar

në 1 korrik 1988 (bcbsc111). Ky amendament ishte për të përfshirë rrezikun e tregut, si

dhe për të përshtatur të metat e kuadrit Basel I (e. g. lista e vendeve në të cilat do të

caktohet zero pesha e riskut).

Puna për të përfshirë çështjet e fundit mori një tjetër 10 vjecar, kryesisht aq sa kohë iu

desh vetë Pjetrin Cooke, Kryetarit të Komitetit të Baselit në kohën e Baselit I, për të rënë

dakord për modelin që propozonte Basel I.Është me shumë rëndësi të theksohet fakti që

edhe pse Basel 1 jepte një përqasje fikse për sa i përket peshës së riskut për çdo

komponent të rriskut të tregut, u lejuan përshtatje të koefiçentëve të riskut sipas rasteve .

Me rëndësi për të kujtuar gjatë fazës së dytë rregullatore është dhe përmendja e parë në

lidhje me rreziqet operacionale konkretisht më 1 korrik 1989 12 .Edhe pse parimet e

menaxhimit të rrezikut operacional janë publikuar që në 1 shtator 1998, ato nuk morën

11 (bcbs3a, 1 December, 1987)

12 (shih Gazeta bcbsc136 mbi "Rreziqet në kompjuter ").

42

rëndësinë e duhur siç ndodhi me riskun e kredisë dhe rreziqet e tregut të specifikuar në

ndryshimet e bëra nga Basel I.

Puna aktive për promovimin e Basel I gjatë valës së dytë rregullatore dukshëm hasi një

mjedisi ekonomik pozitiv (për tu theksuar gjatë valës së parë rregullatore S & P 500 u

rrit në 200% nga 83 në vitin 1974 në 236 në vitin 1986; ndërsa gjatë valës së dytë

rregullatore ajo u ngrit në majat e saj prej 1085 në vitin 1998, i. e. me rreth 400%). Gjatë

valës së dytë rregullatore 8 dokumenta konsultative janë publikuar nga Komiteti i Baselit,

por nuk ka publikime mbi reagime të marrë nga publiku. Faza karakterizohet nga

publikimi i 57 dokumentave në total me 1467 faqe-ekuivalente ( gati 20 herë më e madhe

sesa publikimet) .

2.2.3 Faza e tretë rregullatore 1999 - 2008 - Basel II;

Faza e e tretë rregullatore fillon më 11 janar 1999 pas njoftimit të fillimit të punës për

rregulloren e re mbi kapitalin, pra në fillimin e "Basel II". Basel II kishte disa dallime të

mëdha nga Basel I. Ky kuadër i ri rregullator synonte të sillte modele të brendshme për

rrezikun e kredisë (Qasja rankim i brendshem -IRB ); si dhe shtoi aplikime sasiore për

rrezikun operacional. Basel II gjithashtu paraqiti shtyllat-kornizë ku shtylla e parë

qëndronte për kërkesat minimale të kapitalit dhe shtylla II - një rishikim mbikqyrës i

rezultateve të shtyllës së |I (kërkesat e shtyllës II shpesh tejkalojnë ato të shtyllës I, për

shkak të përfshirjes së rreziqeve shtesë, por në një masë më të vogël që kur bankave

aplikuese iu lejuan që të japin llogari për përfitimet nga diversifikimi; kriza 2007-09 u bë

një arsye e fortë për të mos lejuar me ketë kuantifikim ) dhe në shtyllen e tretë përmbledh

shpjegime të informacioneve të përfshira.

Duke pasur parasysh dhe proçesin e konsultimit dhe ndryshimeve kjo fazë zgjati deri në

fund të krizës botërore 2007-2009 e cila solli nevojën për të rishikuar modelet e

vlerësimit të rrezikut të tregut. Faza e tretë rregullatore ishte më e trazuara në aspektin e

mjedisit ekonomik. Gjatë viteve 1999-2008 S & P500 pati luhatje në rangun e 1000-

43

1500 duke iu përgjigjur pasojave negative të krizës aziatike të vitit 1997 dhe realitetit

Rus mbi borxhin Sovran të 1998 , flluskes “dotcom” në vitin 2001 dhe krizës hipotekore

të 2007. Komiteti i Baselit publikoi 155 dokumenta, apo 7168 faqe, gjatë valës së tretë

rregullatore që është 3 herë më shumë së gjatë fazës së dytë, edhe pse fazat rregullatore

janë të krahasueshme me gjatësinë e kohës (10 vjet).

Vlen të theksohet së kjo ka qenë faza ku Komiteti i Baselit filloi të publikojë komentet e

marra pas publikimit të dokumentave konsultative. Megjithatë, botimi i komenteve nuk

qe një praktikë e rregulltë, për shembull, nga 43 letra të hapura për konsultim nga ana e

Komitetit të Baselit janë në dispozicion komentet për vetëm 9 prej tyre.

2.2.4 Faza e katërt rregullatore 2009 - 2011 - Basel III;

Faza e katërt rregullatore njihet si "Basel III" që erdhi në përgjigje të krizës 2007-2009 .

Ajo filloi në 1 dhjetor 2009 me publikimin e dokumentit konsultativ Basel III .13 Basel

III solli disa risi në menaxhimin e rrezikut bankar. Së pari, ai propozoi për

kunantifikimin e rrezikut të likuiditetit. Së dyti, raporti i kapitalit u ripërcaktua; mbulesë

shtesë kapitale u paraqitën. Së treti, raporti i kapitalit mbi aktive të pa peshuara me risk

duhet të monitorohet paralelisht me raportin e kapitalit ndaj aseteve të ponderuara me

risk. Së katërti, janë propozuar rregulla të unifikuara për kompesimin e riskut të

ndërmarrë nga stafi.

Duke u futur në kohën e recesionit ekonomik faza e katërt rregullatore është shoqëruar

nga përmirësime të tregut dhe rritje të indeksit S & P 500 prej 33% nga 948 në vitin

2009 në 1267 në vitin 2011. Ndonësë e shkurtër në kohë (3 vjet) gjatë fazës së katërt

rregullatore 83 dokumenta janë publikuar nga Komiteti i Baselit me një numër faqesh

prej 3414 .Kjo është pothuajse gjysma e vëllimit të dokumentave të publikuara në fazën

e tretë, edhe pse zgjati 3 herë më pak (3 vjet në vend të 10).

13 bcbs164)

44

Gjatë kësaj faze komentet u bënë një rregull për komitetin e Basel-it. Kështu komentet

vetëm për 2 nga 21 letra konsultative nuk janë bërë publike.

2.2.5 Faza e pestë 2012 - 2014 - Post-Basel III

Ashtu sikurse Basel III është finalizuar kryesisht në aspektin e përcaktimit të kërkesave

minimale dhe afateve për zbatimin e tyre ,vitët e fundit janë shoqeruar me disa

propozime të cilat ende nuk janë të lidhura me Basel III dhe janë dukshem pararendje e

një tjetër dokumenti konsultativë.Kjo është arsyeja pse kemi një fazë të pestë rregullatore

e ndarë nga faza e katërt.

Formalisht faza e pestë rregullatore ka filluar me publikimin e letrës konsultative për

rishikimin e qasjeve për përkufizimin e librit tregtar dhe rrezikun përkatës të vlerësimit të

tregut (bcbs219, 03 maj 2012). Faza rregullatore karakterizohet nga ndryshime të

rëndësishme në disa aspekte të tjera si në vijim: futja e konceptit të menaxhimit të

likuiditetit brenda ditës (bcbs225, July 2 2012); rishikimi i kërkesave të kapitalit

(bcbs236, dhjetor 18, 2012); rritja e kërkesave për kapital apo ndryshimi i qasjes mbi

matjen e riskut operacional etj.

2.3 NJOHJA ME PUBLIKIMET DHE DOKUMENTAT E

KOMITETIT BASEL14

Hulumtimi është bazuar në materialet e publikuara nga Komiteti i Baselit për mbikqyrjen

Bankiare në faqen e intërnetit të Bankës për Rregullime Ndërkombëtare - BIS . Dy

burimet kryesore të dokumentave të BCBS lidhen me Komitetin e Baselit si seksion më

vetë dhe me Forumin e përbashkët që u krijua në vitin 1996 për të mbikëqyrur

konglomeratët financiare me nismën e Komitetit të Baselit dhe Komisionit

14 http://www.bis.org/publ/bcbsc111.htm

45

Ndërkombëtarë për organizimin e Letrave me Vlerë (IOSCO), siç përmendet edhe nga

Goodhart (2011a, p. 505).

Të gjitha dokumentët e publikuara mund të ndahen në katër kategori kryesore:

1-Dokumenta Konsultative (të tilla dokumenta hapin diskutime publike për çështjet

respektive)

2- Dokumenta Finale (këto lloje dokumentash paraqesin dokumentat e modifikuara

konsultative pas shqyrtimit të komenteve të marra dhe diskutimit të tyre brenda grupeve

të punës në Komitetin e Baselit);

3- FAQ - pyetje të shpeshta (dokument i këtij lloji është përdorur për të shtuar

interpretime ekstra të dokumentit përfundimtar nësë ky i fundit ka rezultuar të jetë i

pamjaftueshëm);

4- Raporti (kjo është zakonisht një letër që tregon ecurinë e punës për zbatimin e

rekomandimeve përfundimtare përkatëse).

Ka katër burime të tjera të rëndësishme të informacionëve të publikuara nga Komiteti i

Baselit:

5 -Buletinët;

6- Letrat e punës;

7- Komentet e marra për dokumentat konsultative, dhe

8- Studimet e empirike mbi ndikimin e rekomandimeve.(QIS).

46

2.4 Kuadri i mbikqyrjeve bankare Basel I, II, III

2.4.1 Mbikqyrja ndërkombëtare Basel I

Në vitin 1988, Komiteti i Baselit mbi Mbikëqyrjen Bankare (BCBS) në Basel të Zvicrës,

publikoi një sërë kërkesash dhe kriteresh për bankat, kryesisht kërkesa për mbajtjen e një

niveli minimal të kapitalit .Këto rregulla janë njohur si Basel I. Ai u përqëndrua

pothuajse tërësisht në rrezikun e kredisë, pra në riskun e dështimit të kthimeve të kredive

të dhëna. Basel i përcaktonte kërkesën për kapital dhe strukturën e peshave të rrezikut

të aseteve për bankat .

Asetet e bankave nën Basel I klasifikoheshin dhe grupoheshin në pesë kategori sipas

rrezikut të kredisë që mbante secili prej tyre , konkretisht në grupin me peshe rreziku 0%

(kesh, shufra ari ose argjendi, Bono thesari etj ), 10, 20, 50 dhe 100% . Bankat që

operonin në mjedise ndërkombëtare kishin të nëvojshme për të mbajtur nivelin e

kapitalit të barabartë me 8% ndaj aseteve të tyre të ponderuara me rrezik (RWA) - Të

paktën, 4% në grupin I të kapitalit (Kapital aksioner + fitime të pashpërndara) dhe më

shumë së 8% në Tier I dhe Tier II kapital.

Që nga viti 1988, Basel I është zbatuar në mënyrë progresive jo vetëm nga vendet

anëtare të G-1015 , por edhe në të gjitha vendet e tjera me banka aktive në tregjet

ndërkombëtare.

Marrëveshja e vitit 1988, pati dy objektiva kryesore: a) të jetë e pa anshme, të jetë në

nivel të lartë në përputhje me aplikimet në bankat e vendeve të ndryshme, me qëllim të

zvogëlimit të pabarazisë konkuruese të bankave ndërkombëtare.7 dhe b) duhet të

shërbejë në forcimin, saktësinë dhe në stabilitetin e sistemit bankar në nivel

ndërkombëtar.

15 Anetarët e Komitetit të Basel-it janë: Belgjika, Kanada, Franca, Gjermania, Italia,

Japonia,Luksëmburgu, Holanda, Spanja , Suedia, Zvicrra, Britania e Madhe dhe SH.B.A.

47

Qëllimi parësor i kësaj marrëveshje ka qenë në rregullimin e kërkesës së kapitalit ndaj

ekspozimit të riskut të kredive, por risqet e tjera si: risku i normave të interesit dhe

risku i investimeve në letra me vlerë, do të duheshin të vlerësohen nga vetë organet

rregullative mbikëqyrëse mbi kërkesat e kapitalit në përgjithësi.

Komiteti i Basel-it pas publikimit të standardit të ri mbi kapitalin e njohur me

emrin si marrëveshja mbi kapitalin, synonte që kjo marrëveshje të aplikohej në të gjitha

institucionet bankare në mbarë botën. Kjo marrëveshje është e dizajnuar për t’i forcuar

bankat në pozitat e tyre të kapitalit dhe në të njëjtën kohë për të eliminuar parregullsitë

në raport me rregullativën mbi standardet e kapitalit.

Konceptet kryesore të prezantuara në kuadër të marrëveshjes mbi kapitalin ishin:

përcaktimi i kapitalit, përcaktimi i aseteve të ponderuara ndaj riskut, si dhe përcaktimi i

raportit minimal mbi kapitalin . Sipas kësaj marrëveshje kapitali ishte ndarë në dy grupe:

kapitali i klasës së parë “Tier 1 capital” që përfshinte kapitalin e paguar aksioner,

fitimet e pashpërndara dhe aksionet preferenciale, ndërsa kapitali i klasës së dytë “Tier

II capital” ose i njohur si kapitali shtesë përbëhet nga provizionet e ndara për humbjet

nga kredi deri në 1.25% të aseteve të ponderuara ndaj riskut “Risk Wheigted

Assets”(RWA) , aksionet e përhershme preferenciale, borxhet e varura si dhe

instrumentët financiare të cilët paraqitën edhe në formë të aksionëve në njërën anë dhe

në formë të borxhit në anën tjetër( Wagster (1996). Standardi i mjaftueshmërisë së

kapitalit sipas kësaj marreveshje është:

Bazuar në Basel I, gjithsej kapitali minimal duhet të jetë jo më pak së 8% në raport me

asetet e ponderuara ndaj riskut. Kjo marrëveshje është e pranuar nga mbi 100 vende ,kjo

marrëveshje fuqizohet në mënyrë të plotë deri në fund të vitit 1992. Komiteti i Basel-it

pas hyrjes në fuqi të kësaj marrëveshjes mbi kapitalin në mënyrë të vazhdueshme i

ka analizuar të gjitha lëvizjet e mundshme në drejtim të eliminimit të këtyre risqeve

të cilët ndikojnë në cilesinë e kapitalit të bankës.

Përparësitë e Basel I: - sipas Carvalho (2005) si pikë kryesore është vendosja e

kërkesave të kapitalit të krahasueshëm për bankat të cilët ushtrojnë aktivitetet

48

e tyre në tregun ndërkombëtar. Konceptet themelore të Basel I ishin orientuar

mbi: përcaktimin e kapitalit, asetet e ponderuara ndaj riskut, dhe në përcaktimin e

standardeve mbi raportin minimal të kapitalit.

Përparësitë dhe efektet pozitive të Basel I ishin:

Rritja e ndjeshme e raporteve të mjaftueshmërisë së kapitalit për bankat

të cilët operojnë në tregun ndërkombëtar,

Struktura relativisht e thjeshtë e menaxhimit të kapitalit,

Miratimi i saj në mbarë botën,

Vendosja e barazisë konkuruese në mes bankave aktive në tregun ndërkombëtar,

Vendosjen e standardeve unike dhe disiplina më e madhe në menaxhimin e

kapitalit etj.

Tregu ndërkombëtar është duke u bërë shumë i ndërlikuar, veçanërisht në fushën e

financave (sistemi bankar), dhe për t’i mbajtur gjërat në vazhdimësi, rregullat

duhet të ndryshojnë, avancohen në vazhdimësi Hart (1961).

Dobësitë e Basel i dhe domosdoshmeria e një marrëveshje të re: - Zhvillimet e

vrullshme në tregjet financiare, ndërlidhjet dhe shkëmbimet e shumta mes

institucioneve anë e mbanë botës, ndryshimet në mënyrën e të bërit biznes dhe shumë

e shumë faktorë të tjerë kanë sjellë me vetë dhe shfaqjen e shumë lloje risqesh të cilat

kanë potenciale shumë të forta negative, ashtu siç tregoi dhe kriza e fundit e përjetuar

në të gjithë botën. Biznesi ndërkombëtar apo proçesi i globalizimit e bëjnë më të

domosdoshëm pasjen e një rregullimi ndërkombëtar apo e një mbikqyrje mbarë

botërore.

Marrëveshja e Basel I u përqendrua kryesisht një një tregues të vetëm të bankave pra

në shumën e përgjithshme të kapitalit të bankës, i cili është shumë i rëndësishëm në

49

minimizimin e riskut për bankat që janë në proçesin e likuidimit dhe në përcaktimin e

kostove të mundshme gjatë falimentimit të një banke për humbjen e depozitave.

Kufizimi në një tregues të vetëm bëri që në vitin 1996, të shtohej një pike shtësë që

vuri në pah riskun tregtar dhe lejimin e disa bankave dhe institucioneve financiare që

për herë të parë të shfrytëzonin sistemin e tyre mbi vlerësimin e riskut tregtar.

Marreveshja e vitit 1988 shfaqi disa kufizime si në vijim:

Rregullativa e vitit 1988, nuk ka bërë diferencimin e riskut të kredisë në mënyrë të

duhur, pasi asetet e ponderuara ndaj riskut janë të klasifikuara në vetëm katër grupe: 0%,

20%, 50% dhe 100%. Brenda një grupi nuk ka diferencime të riskut që mundtë sjellin

.Klasifikohen me të njëjtën peshe risku psh kredi dhënë subjekteve me karakteristika

tërësisht të ndryshme. Kreditë e dhëna firmave private duke filluar nga korporatat e

vogla deri të ato të mëdha si p.sh Kompania Apple, mbajnë të njëjtin risk, ndërsa

kreditë e dhëna qeverive të Organizatës për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim

(OECD) (Greqi, Itali dhe Japoni) nuk mbajnë fare risk, megjithëse profili i riskut

ndryshon në mënyrë të ndjeshme.

Nuk ka vlerësim në bazë të maturitetit të strukturës së riskut të kredive, ngarkesat e

kapitalit janë të vendosura në të njëjtin nivel pavarësisht strukturës së maturitetit të

ekspozimit kreditor.

Rregullat e Basel i bazohen kryesisht në arritjen e një niveli minimimum të një treguesi,

por nuk shqyrtojnë në thelb përberjen e tij. Kjo do të thotë që pavarësisht nësë dy banka

kanë të njëjtin nivel të mjaftueshmerisë kapitale ato nuk janë njësoj riskoze apo të

mbrojtura sepse secila ka përdorur mënyra të ndryshme të vlerësimit të riskut. Si

rezultat rregullat e Basel I mund të prezantojnë një pamje jo reale të riskut të një

institutcionit financiar.

Marrëveshja aktuale nuk jep vlerësime të mjaftueshme rreth riskut të kredisë, për

shkak të praktikave lehtësuesë të krijuara dhe nuk është në pajtueshmëri me atë se

kolaterali për mbulimin e kredisë mund të ndikojë në zvogëlimin e humbjeve për

50

shkak të riskut kreditor.

Një nga qëllimet madhore të Baselit është që të standardizohet praktikën bankare në të

gjitha vendet për sa i përket normave të vendosura. Megjithatë, ka probleme të mëdha me

përkufizimin e kapitalit dhe diferenca në përcaktimin e peshave të rrezikut për asetet në

të gjithë vendet, si psh standardet e Basel konsiderojnë në përllogaritjen e normave të

tyre vlerën kontabël të kapitalit dhe jo vlerën e tregut. Praktikat e kontabilitetit

ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme në të gjithë vendet e G-10 dhe shpesh

prodhojnë rezultate që ndryshojnë dukshëm nga vlerësimet e tregut.

Problem tjetër ishte se peshat e rrezikut të vendosura për asetet nuk marrin parasysh

rreziqe të ndryshme nga rreziku i kredisë,si psh rreziqet e tregut, riskun e likuiditetit dhe

rrezikun operacional që mund të jenë burime të rëndësishme të ekspozimit për bankat.

Tabela në vijim paraqet në mënyrë tabelare disa nga pikët e dobëta të Basel I, si dhe pikët

pozitive në kuadër të Basel II.

TABELA 1:ANËT E DOBËTA TË BASEL I – ANËT POZITIVE TË BASEL II

Anët e dobëta në kuadër të Basel I Anët pozitive në kuadër të Basel II

- Nuk është bërë diferencimi i riskut për nga

klasifikimi i tyre

- Gjatë llogaritjes së raportit të kapitalit duhet

të trajtohen: risku i kredisë, risku i tregut dhe

risku operacional

- Nuk është marë në konsideratë rritja e riskut

operacional nga ana e bankave, (i cili

paraqitët me një rol dominat në aktivitëtin e

bankave)

- Bankat mund të bëjnë kalkulimin e raportiit të

kapitalit duke i shfrytëzuar tri qasje: qasjen

standarde, qasja e normimit të brendshëm dhe

qasjen e avancuar të vlerësimit

- Nuk kanë aplikuar qasjet në vlerësimin dhe

zbutjen e riskut kreditor, të tilla si kolateral

dhe format tjera të garancive

- Gjatë shfrytëzimit të këtyre qasjeve në

përllogaritjen e riskut kreditor, bankat duhet

të kenë parasysh edhe komponëntët e riskut

kreditor: probabilitetin ndaj dështimit,

humbjet e dhëna ndaj dështimit, ekspozimi

ndaj dështimit dhe maturitëtin

51

- Nuk ka vlerësim adekuat në bazë të

maturitëtit të strukturës së kredive dhe

fondeve, depozitave në raport me maturitëtin

e ekspozimit kreditor

- Në kuadër të Basel II, proçesi i mbikëqyrjes

duhet të bazohet në 4 parimet bazë, për

vlerësimin e riskut. Në këtë drejtim bankat

duhet të zhvillojnë strategjinë dhe

metodologjitë mbi vlerësimin e kapitalit dhe

riskut

Burimi: BCBS (2004) dhe Carvalho (2005)

2.4.2 Kalimi nga kuadri rregullator Basel I në Basel II

Rregullativa e Basel I për një kohë të caktuar ka siguruar stabilitet të madh në mesin e

bankave aktive në tregjet financiare ndërkombëtare duke e përmirësuar bazën e kapitalit

në sistemin ndërkombëtar financiar. Megjithatë, pavarësishte nga suksesi i rregullativës

së vitit 1988, mbi rregullimin dhe vlerësimin e sektorit bankar në nivel global mbi

kapitalin dhe riskun e kredisë, kjo marrëveshje kishte edhe mangësi të shumta, të cilët

krijuan pakënaqësi në njërën anë dhe krijimin e kushteve për reformim thelbësor mbi

kapitalin dhe riskun e kredisë në anën tjetër, Ong (2004).

Siç duket rregullativa e Basel I nuk ka mjaftuar që plotësisht të vlerësojë llojet e

ndryshme të risqeve. Në kushtet e tanishme të zhvillimit, institucionet financiare,

respektivisht bankat nuk përballen vetëm me riskun e kredive, por me një

shumëllojshmëri të gjërë të risqeve financiare, e që në kuadër të rregullativës dhe

strategjisë së Basel II duhet të kenë një qasje të re ndaj këtyre risqeve.

Sipas, Hai et al. (2007) inovacionet në kuadër të shërbimeve bankare siç janë: derivatët

financiarë dhe letrat me vlerë kanë ndikuar në shkallë të lartë në rënien e shërbimeve

bankare tradicionale. Si rezultat i këtyre inovacioneve kuadri rregullator i Basel I,

nuk ishte më i mjaftueshëm për të qenë pikë referimi për matjen e mjaftueshmërisë së

kapitalit si dhe rreth risqeve aktuale që bankat do të përballen për shkak të këtyre

52

novacionëve të reja të mbështetura nga teknologjitë e reja. Bazuar, në të gjitha këto

zhvillime të specifikuara më lartë u evidentua nevoja për të synuar rregulla më të plota

në përputhje me sfidat e reja të sistemit bankar, që u konkretizua më 15 Janar 2004 me

një rregullativë më të avancuar, të njohur me emrin marrëveshje e re mbi kapitalin si

Basel II (BIS, 1999, 2001).

Basel II u prezantua për here të parë në vitin 2004, dhe në të jepeshin udhëzime për

mjaftueshmërinë e kapitalit (me kërkesa më të rafinuara), menaxhimit të rrezikut (riskut

të tregut dhe rrezikun operacional) dhe kërkesat për informacionë shpjeguese.

Që nga Janari 2007, bankat duhet të fillonin me zbatimin e kritereve të reja mbi

kapitalin, e njohur si Basel II ,Jones (2007). Këto ndryshime për shumë institucione

financiare ishin të vështira dhe të kushtueshme, por kjo mënyrë e re e menaxhimit të

riskut, ishte shpresa e BCBS që sistemi bankar ndërkombëtar të jetë në gjendje t’i

parandalojë krizat financiare në të ardhmen dhe t’i zvogëloj kërkesat për ndarjen e

rezervës së kapitalit të cilat janë mjaftë të kushtueshme. Reflektimi i këtyre

ndryshimeve, propozimet e Basel II janë bazuar në tri shtylla kryesore :

a) Kërkesa mbi kapitalin minimal:- mbetët e njëjtë në 8% në raport me asetet e

ponderuara ndaj riskut, mirëpo qasja e përllogaritjes së tij ka ndryshuar. Kufizimi

i kapitalit të klasës së dytë do të jetë i kufizuar në 100% të kapitalit të klasit të

parë. Për të kuptuar ndjeshmërinë e riskut, Basel II ka prezantuar ngarkesat e

kapitalit shtësë për efektet e riskut operacional (Risku i humbjes nga dështimet

kompjuterike, dokumentacion të dobët apo mashtrime).

Shumë banka të mëdha tani bëjnë ndarjen 20% ose më shumë nga kapitali i

saj për riskun operacional. Asetet e ponderuara ndaj riskut, mund të përpunohen

në bazë të vlerësimit të dhënë nga ndonjë institucion i jashtëm i vlerësimit të

kredisë, ose duke u mbështetur në vlerësimin e brendshëm të bazuar në qasjen

interne të normimit (IRB), ku bankat sigurojnë inputet e mjaftueshme mbi asetet e

ponderuara ndaj riskut BCBS (2006).

b) Proçesi i mbikqyrjes:- qëllimi i shtyllës së dytë është sigurimi i një rregullore

më dinamike mbi vlerësimin e risqeve bankare, si dhe nxitjen e një bashkëpunimi

më të ngushtë ndërmjet bankave dhe organeve mbikëqyrëse. Në këtë aspekt

53

kërkohet nga bankat që të zhvillojnë strategjitë dhe metodologjitë për të vlerësuar

profilet e risqeve mbi matjen e kapitalit në përputhjet me objektivat e

parashtruara. Në shtyllën e dytë të Basel II procesi i mbikëqyrjes duhet të

zgjerohet për të vlerësuar temat të cilët nuk janë diskutuar në kuadër të Basel I

“përqëndrimi i riskut të kredisë, risku i normave të interesit në librat e bankave”

si dhe risqet e jashtme.

Në paketën e tretë këshilluese të bërë publike në Mars 2003, BCBS shtyllën e dytë

e ka bazuar në katër parime kryesore BCBS (2003).

Parimi i parë:- bankat duhet ti kushtojnë rëndësi mjedisit të tyre të brendshem ,

pra të zhvillojnë politikat dhe proçedurat e brendshme, metodat dhe

strategjitë për menaxhimin e risqeve të tyre,

Parimi i dytë: - Organet kopetente mbikëqyrëse duhet të shqyrtojnë proçesët e

bankës në vazhdimësi dhe të jenë proaktive në qoftëse nuk janë të kënaqur me

performancën e bankës,

Parimi i tretë:- Organet mbikëqyrëse dhe rregullative duhet të kenë aftësi të

kërkojnë rezervat e kapitalit mbi minimumin e përcaktuar dhe

Parimi i katërt:- organet mbikëqyrëse duhet të ndërhyjnë në një fazë të hershme

për të ndaluar që kapitali i bankës të mos bie nën minimumin e kërkuar.

c) Krijimi i disiplinës në treg:- nëpërmjet shtyllës së tretë, BCBS ka për qëllim

që të bëjë plotësimin mbi kërkesën për kapital dhe procesit të rishikimit të

mbikëqyrjes.

Qëllimi i kësaj shtylle është inkurajimi i institucioneve bankare mbi publikimin

e informatave relevante lidhur me risqet me të cilën ato përballen dhe mënyrën se si

ato i menaxhojnë.

Si pasojë e kësaj, “Organret rregullative” do të jenë në gjendje për të vlerësuar zbatimin

e Basel II në secilin institucion bankar, si dhe vlerësimin e ekspozimit të kapitalit ndaj

riskut dhe mënyrën e vlerësimit të tij.

54

2.4.3 Kuadri rregullator Basel II

Pamjaftueshmëria e marrëveshjes së vitit 1988 mbi kapitalin bëri që grupe të shumta

punë pranë BCSC të angazhoheshin në pregatitjen e një tjetër pakete masash për

mbikqyrjen ndërkombëtare me qëllim të forcojë edhe më tej qëndrueshmërinë dhe

stabilitetin e sistemit financiar ndërkombëtar bankar, duke e ruajtur një qëndrueshmëri

konsistente .

Komiteti beson se korniza e rishikuar e 1996 do të promovojë adoptimin e praktikave

më të forta mbi menaxhimin e riskut nga ana e industrisë bankare, dhe këtë e sheh si një

nga përfitimit kryesore të kësaj rregullative. Marrëveshja e Basel II konsiderohet si

“një shembull i ligjit të butë” Alexander (2000), e cila ligjërishtë nuk është e

detyrueshme për vendet. Kjo do të thotë së edhe pse pritjet janë në përmbushjen e

premtimeve të tyre, nuk ka ndonjë sanksion në mos zbatimin ose anashkalimin e saj

(Gordy dhe Bradley, 2004).

Basel II i është përmbajtur elementëve kryesorë të marrëveshjes mbi

mjaftueshmërinë e kapitalit të vitit 1988, bazuar në atë që bankat janë të obliguara që të

mbajnë nivelin e kapitalit të paktën 8% në raport me asetet e ponderuara ndaj riskut.

Struktura bazë e vitit 1996 ka të bëjë me amandamentimin lidhur me riskun e tregut si

dhe përcaktimi i kapitalit të mjaftueshëm. Mirëpo, marrëveshja e re është më gjithë

përfshirëse për monitorimin e industrisë bankarë dhe për t’u siguruar nga risqet e

ndryshme.

Marrëveshja e re mbi kapitalin përfshin tri fusha, të ashtuquajtura tri shtylla të Basel

II:

55

Marrëveshja mbi kapitalin Bazel II

Shtylla e parë

Kërkesa përKapitalinMinimal

Shtylla e dytë

Shqyrtimi iProcesit të

Mbikëqyrjes

Shtylla e tretë

Disciplina nëTreg

FIGURA 3:SHTYLLAT E BAZEL II MBI MATJEN E KAPITALIT

Burimi: BCBS (2007)

Kërkesa për KapitalinMinimal

Shtylla e dytë Shqyrtimi i Procesit të Mbikë

Në bazë të kësaj marrëveshje, përveç riskut të kredive, rëndësi e veçantë i është dhënë

riskut të tregut dhe riskut operacional.

Risitë që solli kjo marrëveshje shihen në tre aspekte kryesore si më poshtë:

- Përdorimi i agjencive të rankimit të jashtëm për të përcaktuar peshat e rrezikut të

aseteve të korporatave dhe bankave.

- Rreziku operacional është përcaktuar si rreziku i humbjes si rezultat i proçeseve të

brendshme të papërshtatshme ose të dështuara, njerëzve dhe sistemeve apo nga ngjarjet e

jashtme. Ky përkufizim përfshin rrezikun ligjor, por përjashton rrezikun strategjik dhe

reputacionin, ku rreziku ligjor përfshin ekspozimet ndaj gjobave, dënimeve, apo dëmet

ndëshkuese që rezultojnë nga veprimet e mbikëqyrësve dhe ato private të bankës. Ka

metoda komplekse për të llogaritur këtë rrezik.

56

- Kërkesat për dhënie të informacioneve shpjeguese lejojnë pjesëmarrësit e tregut të

vlerësojnë përshtatshmërinë e kapitalit të institucionit në bazë të informacionëve në

fushën e aplikimit, kapitalit, ekspozimet e rrezikut, proçeset e vlerësimit të rrezikut, etj

Sipas BCBS (2004d) Basel II ka disa objektiva si në vijim:

Të mbajë një sistem të qëndrueshëm dhe stabilitet financiar,

Të ndërtojë lidhje më kuptim mes zërave ë bilancit dhe jashtë bilancit të

bankës me synin vlerësimin e tyre ndaj ekspozimit të riskut,

Të forcoje lidhjen mes kapitalit rregullativ cilësor dhe mbikëqyrjes s ë

riskut të përcaktuar në kuadër të Basel II,

Të rrisë disiplinën në treg, përmes informimit më të mirë rreth profilit të riskut,

teknikat e matjes së riskut dhe të kapitalit,

Të ndërtojë një kornizë rregullative e cila do të jetë e përshtatshme për

inovacionet financiare

Bankat kanë zgjeruar gjithnjë e më shumë operacionet e tyre jo vetëm në sektorin

bankar, por edhe në fushat tjera të tregtisë dhe të financave (operacione të tilla janë

investimet në letra me vlerë, sigurimet etj). Për të rritur efikasitetin marrëveshja e Basel

II i ka kushtuar një kujdes të veçantë këtyre operacioneve financiare. Inovacionet

financiare të kohëve të fundit janë në qendër të debatit se si duhet formësuar në të

ardhmen sistemi financiar. Pikëpamjet të cilat dominonin para krizës financiare 2007-

2009, ishin se inovacionet financiare janë të dobishme për sistemin financiar.

“…Derivatët e kreditit kanë kontribuar në stabilitetin e sistemit bankar duke i lejuar

bankave që të bëjnë vlerësimin dhe menaxhimin e riskut të kredive në mënyrë

efikasë…” Alan Greenspan (2005).

Mirëpo, kriza e fundit financiare ka dëshmuar se duhet të bëhet rivlerësimi i kësaj ideje

se janë të dobishme për sistemin financiar. Shumë politikëbërës pas krizës së fundit e

argumentojnë se përdorimi i inovacioneve financiare duhet të kufizohet, ose duke

shkuar edhe më tej të ndalohet përdorimi i tyre në tërësi. Inovacionet financiare sjellin

57

ekspozim ndaj risqeve të panjohura.

Përdorimi i derivatëve të kreditit ose instrumenteve spekulative nënkupton

ekspozim ndaj risqeve të shumta të tilla si: risku i kredisë, risku i palës së kundërt,

risku i agjensive të vlerësimit dhe shlyerja e riskut Gibson (2007) “…Rritja e kredive

hipotekore nënstandarde ishte vetëm një pjesë e rritjes më të gjërë të këtyre

kredive…krijimi i këtyre instrumenteve financiare ishte komplekse dhe jo transparente,

prandaj prodhojnë brishtësinë në sistemin financiar…” Ben Bernarke (2008).

Bankat janë aktorët kryesorë në tregun e derivatëve të kredisë dhe tregu i këtyre

instrumenteve është rritur në mënyrë dramatike në dekadën e fundit. Shuma aktive e

derivatëve të kreditit në fund të vitit 2007 ishte rreth 50 trilion USD, dhe në fund të vitit

2011, pësoi rënie prej 28 trilion USD, (International Monetary Fund dhe World

Economic Outlook , 2008). Studimet të cilat kanë analizuar bankat që kanë përdorur

këto inovacione financiare, tregojnë që në kushte normale të ekonomisë këto

instrumente financiare kanë bërë lehtësimin e zgjerimit të aktivitetit kredidhënës dhe

rezultojnë në krijimin e kushteve më të favorshme të kreditimit për huamarrësit. Sipas,

Guener (2006), uljet e kostove të huamarrjes janë vërejtur për kredi të destinuara për

shitje të mëvonshme ose investime në letra me vlerë të siguruara – “Securitization”

(Nadauld dhe Weisbach, 2011)12. Sipas, Hirtle (2009), sa më i madh të jetë

shfrytëzimi i derivatëve të kreditit nga ana e bankave aq me shumë rritet oferta për

kredi të mëdha dhe zvogëlohet shpërndarja e kredive ndaj korporatave. Të gjitha këto

përkthehen në risqe të shumta që kanë nevojë për identifikim dhe marrje masash

imediate.

Kërkesat mbi Mjaftueshmërinë e Kapitalit

Shtylla e parë e Basel II ka të bëjë me përllogaritjen e kapitalit minimal të kërkuar për

bankat. Kjo përllogaritje duhet të marrë parasysh jo vetëm riskun e kredisë në rastin e

Basel I. Sipas, Ward (2002), shtylla e parë e marrëveshjes së Basel II përcakton

kërkesat e reja të kapitalit ndaj tre kategorive të riskut:

58

Riksu i kredisë

Risku i tregut dhe

Risku operacional

Paraqitja grafike e kërkesës mbi kapitalin minimal sipas marrëveshjes së Basel II është si me poshtë në figuran 4.

Kërkesa mbi kapitalinminimal

Risku i tregutRisku kreditor

Riskuoperacional

Qasjastandarde

FIRB

AIRB

IRB

Qasjastandarde

AMA

Qasjastandarde

Qasja Bazikee tregueve

FIGURA 4:STRUKTURA E KËRKESËS SË KAPIATLIT SIPAS MARRËVESHJES SË BASEL II

Burimi: BCBS (2007)

EKUACIONI 1:STANDARDI I MJAFTUESHMËRISË SË KAPITALIT SIPAS MARRËVESHJES SË BASEL II ËSHTË:

MJAFTUESHMERIA E KAPITALIT=GJITHSEJ KAPITALI /RWA+(12.5

*(RISKU I TREGUT +RISKU OPERACIONAL) ) >8 %

Në krahasim me marrëveshjen e parë raporti minimal i kapitalit sipas Basel II përbëhet

nga tre pjesë:

(i) shuma e aseteve të ponderuara ndaj riskut (RWA),

(II) 12.5 herë e kapitalit në emër të riskut të tregut dhe

(III) risku operacional.

59

“Supozojmë së një banke ka 10.000 EURO asete të ponderuara ndaj riskut, risku i

tregut është vlerësuar 250 EURO dhe risku operacional i vlerësuar 125 EURO, atëherë

asetet e ponderuara ndaj riskut për llogaritjen e mjaftueshmërisë së kapitalit do të

ishin: 10.000 + [(250 + 125) x12.5] = 14,687 EURO”.

Basel I

-Matje e thjeshtë e riskut të

kredisë

-jo sensitiv ndaj riskut

-jo matje shtesë për riskun

operacional

Norma e kapitalit bankar ≥8%

Totali I kapitalitRisku i kredisë RWA+Risku i

tregut RWA

Basel II-Bankat ndërmarrin masa të brendshme përnivelin e riskut

-Ndryshime thelbësore në qasjen mbi riskun e kredisë

-më shumë fleksibilitet, qasje të reja dheiniciativa për një menaxhim më të mirë të riskut.

-rritje e ndjeshmërisë ndaj risqeve

-rritja e nivelit të kapitalin në kuadër të marrjesnë konsideratë të rikut operacional.

Norma e kapitalit bankar ≥8%

Totali I kapitalitRisku I kredisë RWA+Risku I tregut RWA+Risku

operacional RWA

FIGURA 5:KRAHASIMI I KËRKESAVE PËR KAPITAL NDËRMJET BASEL I DHE II

Analiza e tre shtyllave kryesore të Basel II:

Shtylla e parë :Kërkesat për minimum kapitali ( duke patur parasysh kërkesën për

kapital shtesë të kërkuar dhe të llogaritur sipas shtyllës së parë të Basel II) .

Shtylla e parë e Basel II është konsideruar një qasje më e sofistifikuar për kapitalin

rregullativ të përcaktuar. Ajo përfshin qasje të ndryshme për përcaktimin e kërkesës së

kapitalit, të tilla si:

Metoda standarde (Standard Approach)

Metoda e normimit të brendshëm (Internal Rating Based) dhe

Metoda e matjes së avancuar (Advanced Measurement Approach)

60

Implementimi i përllogaritjes së riskut nga banka përmes qasjeve të lartë përmendura

mund të bëhen nësë e zbatojmë teknikën e shmangies së riskut të kredive siç

janë: kolaterali i pranueshëm, marrëveshjet e zërave të bilancit, zërat jashtë bilancit,

garancitë dhe derivatët e kredive.

Metoda standarde (Standard Approach): - bazohet në përdorimin e rankimit të

jashtëm të siguruar nga agjensitë ndërkombëtare të specializuara si Moody’s, Standard

& Poor’s, Fitch të cilët e përcaktojnë nivelin e riskut kreditor si dhe ngarkesën e

kapitalit për riskun e kredive.

Anët positive:

-e thjështë në aplikim

-Nuk kërkon modele të avancuara

-e përshtatshme për banka të vogla me pak eksperiencë

-uniforme mes bankave-aplikohet njësoj.

Anët negative:

-më pak fleksibël dhe si rrjedhoje më pak reale

-Bazohet në klasifikime apo kategorizime të kredive të bëra nga kompani të huaja si

Moodys, S&P , Fitch etj.

Metoda e normimit të brendshëm IRB (Internal Rating Based): - është më e avancuar

dhe bazohet në përdorimin e parametrave të tillë si risku i probabilitetit të dështimit

(PD), humbja e parashikuar pas dështimit (LGD) si dhe ekspozimet ndaj riskut (EAD).

Këto parametra janë të implementuara në formulat për matjen e riskut tek metoda e

normimit të brendshëm IRB.

Anët positive:

-më realiste dhe

-e përshtatshme për banka të mëdha, e detyrueshme për bankat në shtetet e bashkuara

Anët negative:

-Njësoj si metova “Value at risk”VAR

-kërkon investime të mëdha në vendosjen dhe aplikimin e saj

-kërkon të dhëna të shumta (psh të dhëna për më shumë së 5 vite)

61

GRAFIKU 1:METODA STANDARTE VS METODES IRB16

Metoda e matjes së avancuar (Advanced Measurment Approach): - është metoda më

e sofistifikuar dhe më komplekse në kuadër të Basel II. Kjo metodë bën të mundur

llogaritjen e kapitalit rregullativ të bankave duke marrë në konsideratë aspekte të riskut

të brendshëm të bankave. Kjo metode është e vetmja që merr në konsideratë riskun

operacional që është një lloj risku i cili është prekur dhe trajtuar nga Basel II. Përdorimi

i qasjes për matjen e avancuar (AMA) kërkon përllogaritjen e risqeve të ndryshme në

kuadër të proçeseve të menaxhimit, nënprojektet, vlerësimin e komponentëve të

qëndrueshëm, matjen e saktë të riskut, menaxhimit dhe raportimit.

Kjo përqasje konsideron humbjet e të dhënave të brendshme, humbjet e të dhënave të

jashtme, mjedisin e biznesit, faktorët e kontrollit të brendshëm, të cilët janë adresuar

përmes riskut dhe kontrollit të vetë vlerësimit dhe të raportit kryesor të riskut.

Shtylla e dytë: Shqyrtimi i procesit të mbikqyrjes- ku theksohet domosdoshmëria e

monitorimit të brendshëm në përpjekje për të minimizuar ato lloje risqesh të cilat mund

të jenë neglizhuar ndër vite nga pikëpamja e mjedisit të brendshëm të kontrollit.

Shtylla e tretë e Basel II duhet që t’i kompletojë kërkesat mbi kapitalin minimal dhe

16 http://www.bis.org/publ/bcbsca.htm

62

proçesin e rishikimit të mbikëqyrjes nëpërmjet ushtrimit të disiplinës në treg. Sipas

shtyllës së parë bankat janë të detyruara për të vlerësuar dhe mbuluar risqet nga

aktivitetet e tyre, ndërsa shtylla e dytë përqëndrohet në aspektin e mbikëqyrjes për të

vlerësuar përshtatshmërinë e veprimeve të ndërmarra nga bankat për t’i mbuluar risqet

dhe shtylla e tretë fokusohet në pjesëmarrësit e tregut dhe u mundëson autoriteteve

mbikëqyrëse duke i detyruar bankat që t’i publikojnë të gjitha informatat relevante në

fushat rreth: kapitalit, ekspozimit të riskut, vlerësimit të riskut dhe në këtë mënyrë e rrit

dispilinën në treg.

Në ditët e sotme, ka diskutime dhe qasje të vazhdueshme rreth përmirësimit të

standardeve për publikimin e informacioneve shpjeguese në shumicën e vendeve.

Shtylla e tretë e Basel II dhe standardet e kontabilitetit janë të lidhura ngushtë me njëra

tjetrën, dhe në qoftëse ndonjëri prej tyre është i dobët në zbatim, në mënyrë direkte e

dëmton efektin e të tri shtyllave të Basel II.

Qëllimi kryesor i shtyllës së tretë është lidhja me të gjithë palët të interesuar: pra

ndërveprim dhe kordimim mes paleve të interesit (aksionarët e bankave, analistët e

tregut dhe publikun në tërësi ) me qëllim që impakti të jetë pozitiv dhe të përmirësoje

transparencën në çështjet që lidhen me riskun e bankës lidhur me portfolion e investuar

nga ana e bankës.

Në mënyrë që të përmirësojë transparencën e bankave ndaj palëve të interesuar dhe

investitorëve, bankave do t’i kërkohen që t’i publikojnë informacionet e detajuara mbi

profilin e riskut të tyre dhe kapitalin rregullativ (Gordy dhe Bradley, 2004). Rezultatet

sipas, Barth at al, (2001) konstatojnë se vendet me nivel të lartë të publikimit të

informacionëve të kërkuara kanë një nivel më të ulët të korrupsionit.

Autoritet rregullative duhet të përcaktojnë se cilat informacione duhet të publikoje një

bankë. Shkalla e informacionit të ofruar ndryshon për çdo bankë dhe është i përcaktuar

nga rregullat kombëtare, si dhe kompleksitetin e metodave të përdorura për të përcaktuar

përshtatshmërinë e kapitalit sipas shtyllës së parë të Basel II.

63

2.4.4 Dallimet mes Basel I dhe II: Klasifikimi i kredive Vs Aseteve të ponderuara me risk

TABELA 2:KLASIFIKIMI I KREDIVE VS ASETEVE TË PONDERUARA ME RISK

Klasifikimi

I kredive

AAA

në AA-

A+ në A- BBB+ në

BB-

Poshtë BB- Të pa rankuara

Basel I

Pesha e riskut

100 % 100 % 100 % 100 % 100 %

Basel II

Pesha e riskut

20 % 50% 100% 150 % 100%

Siç vërehet edhe nga tabela ka diferenca të dukshme në mënyrën e trajtimit të riskut për

asetet e bankës. Basel I nuk specifikon direrenca në riskun e kredisë për kategori të

ndryshme të kredive, ndërsa Basel II bën dallime në mënyrën e konsiderimit të tyre në

vlerësimin e riskut.

2.4.5 Vlerësimi i domosdoshmerisë së kalimit nga Basel II në Basel III

Kriza financiare e vitit 2007-2008 ose me saktë analiza e shkaqeve të kësaj krize

identifikoi probleme reale në kuadrin rregullativ dhe mbikëqyrës të sistemit financiar

dhe në veçanti të bankave .Nivelet më të larta të financave botërore (Thesari i SHBA-

së, Rezervat Federale të SHBA-së, vendet e G7, G8, Komiteti i Basel-it për Mbikëqyrje

Bankare, Banka Botërore, Fondi Monetar Ndërkombëtar) vendosën që sistemi

ndërkombëtar për rregullime financiare të rishikohet në mënyrë urgjente dhe të

përforcohet me kërkesa më strikte dhe funksionale. Ky forcim është interpretuar si

zhvillim i standardeve të përgjithshme dhe universale të praktikave të mira në fusha të

tilla si: shpërndarja e të dhënave, mbikëqyrjen bankare, qeverisjen korporative, dhe

kontabilitetit finanaciar (FMN, BCBS, Forumi i Stabilitetit Financiar, Vendet e G20,

2008).

64

Të gjitha strategjitë dhe rekomadimet për rritjen e aftësisë së parashikimit të përsëritjes së

krizave bankare dhe të minimizmit të efekteve të tyre zinxhir vlerësuan të rëndësishëm,

qartësimin, plotësimin dhe implementimin adekuat të politikave dhe

institucioneve rregullatore dhe mbikëqyrëse. Vendet e G20,( Cannes Summit (2011),

kanë diskutuar në përmbushjen e angazhimeve për bankat, instrumenteve financiare,

praktikat e kompensimit dhe agjensitë e vlerësimit të kreditit si dhe intesifikimin e

monitorimit për të eliminuar mangësitë. Angazhimi i këtij samiti është në

përmirësimin e elasticitetit të bankave ndaj goditjeve financiare dhe ekonomike.

Në takimin e Cannes, i është bërë thirrje autoriteteve rregullatore për të përmbushur

angazhimin e tyre për zbatimin e plotë dhe në vazhdimësi të Basel II mbi menaxhimin e

riskut, si dhe Basel II-5 mbi kërkesat shtësë për aktivitetet tregtare dhe inovacioneve

financiare deri në fund të vitit 2011, dhe me fillimin e rregullativës së Basel III mbi

kapitalin dhe standardet e likuiditetit, duke i respektuar periudhat tranzistore që nga

Janari 2013 dhe përfundimit të plotë deri më Janar 2019.

Gjatë kësaj periudhe ka pasur shumë diskutime rreth sistemit bankar ndërkombëtar, më

konkretisht rreth mbikqyrjeve ndërkombëtare Basel II dhe janë hedhur dyshime mbi mos

përshtatshmërinë e saj apo mbi pamjaftueshmërinë e saj në lidhje me menaxhim e

risqeve bankare, konkretisht atyre sistemike. Gjatë këtyre diskutimeve k a mbizotëruar

mendimi se rregullativa e Basel II nuk ka qenë e mjaftueshme që t’i përballojë këto

tronditje, dhe se kriza financiare ka zbuluar shumë mangësi të cilat duhet të korigjohen sa

më shpejt të jetë e mundur.

Basel II është kritikuar sidomos për orientimin e tij të ulët mbi rëndësinë e

analizës së raporteve të likuiditetit si dhe për mbështjetjen shumë të lartë tek agjensitë e

specializuara si Moodys, Standart and Poor’s, Fitch mbi klasifikimin e kredive të cilët

kanë humbur kreditibilitetin.17

Institucionet ndërkombëtare si FMN dhe Banka Botërore ishin të pakënqaur edhe me

rrjedhën e proçesit të implementimit të Basel II, sidomos për shkak të problemeve

17 Economist (2008) (www.economist.com/businëss-finance

65

me zbatimin në Shtetet e Bashkuara të Amerikës e që nënkupton rregullativa të

ndryshme për bankat në mbarë botën, problemet me subvencionet, problemet me

autoritet rregullative si dhe për vonesën kohore mbi zbatimin e rregullave të reja.

Pas këtyre kritikave të adresuara BCBS filloi me rishikimin e Basel II dhe krijimit të një

rregullative të re pothuajse menjëherë. Në shtator të vitit 2008, BCBS ka publikuar një

dokument të quajtur “Parimet e qëndrueshme mbi menaxhimin e riskut të likuiditetit dhe

të mbikëqyrjes” (http://www.bis.org/publ/bcbs144.html).

Ky ishte reagimi i parë në një nga mangësitë e Basel II i cili nuk kishte trajtuar riskun e

likuiditetit dhe menaxhimin e riskut në përgjithësi në mënyrë të mjaftueshme. Në korrik

2009, BCBS publikoi versionin final mbi përpjekjet për rregullim, dokumentim të

quajtur “Rishikimi i Rregullativës së Basel II mbi Riskun e Tregut”

(http://www.bis.org/publ/bcbs193.htm). Kjo rregullativë përfshinë teknikat të cilat

duhen promovuar rreth mjaftueshmërisë së kapitalit për periudhat e tronditjeve

financiare, për të përmirësuar cilësinë e kapitalit dhe gjithashtu mënyrën e llogaritjes së

raportit të levës “leverage ratio”. Të gjitha këto teknika të specifikuara në rregullativën

e rishikuar, janë bërë pjesë e rëndësishme e rregullativës së re Basel III. Në kuadër

të rregullativës së rishikuar secila nga tri shtyllat e Basel II ka pësuar ndryshime në

avancimin e tyre.

Ndryshimet e bëra në kuadër të shtyllës së parë ”Kërkesat minimale mbi kapitalin”

janë fokusuar në letrat me vlerë dhe derivatët e tyre (në mënyrë që t ë bëhet

vlerësimi i riskut në mënyrë më adekuate) dhe këtyre instrumenteve financiare i’u

është caktuar pesha më e lartë e riskut dhe bankat janë detyruar që të zbatojnë një

analizë më rigoroze mbi këto ekspozime.

Në kuadër të shtyllës së dytë “Proçesi i rishikimit të mbikëqyrjes” korniza rregullative

e rishikuar ka dhënë udhëzime shtësë mbi praktikat e menaxhimit të riskut i cili vuri në

pah shumë mangësi gjatë krizës. Forumi i Stabilitetit Financiar pas krizës së vitit 2008,

në kuadër të shtyllës së dytë ka përfshirë “Parimet për Praktikat e Kompensimit të

Shëndoshë”.

Ndërsa për sa i përket shtyllës së tretë “Disiplina në treg” komiteti ka prezantuar disa

66

përmirësime rreth zgjerimit të kërkesave mbi dhënien e informacionëve shpjeguese

në mënyrë që të reduktojë paqartësitë e pjesëmarrësve në treg.

Qëllimet kryesore të Basel III janë :

-Të përmiresoje aftësinë e sektorit bankar për të përballuar kriza apo goditje finaciare

apo ekonomike, pavarësisht burimit

-Të përmiresoje menaxhimin dhe “qeverisjen “ e risqeve në banka

-Të forcojë transparencen e bankave dhe informacionet sqaruese.

Risitë me të mëdha të Basel III krahasimisht me Basel I dhe II janë :

(A) Kërkesa për kapital cilësor : Një nga elementët kryesorë të Basel 3 është futja e

përkufizimeve më të rrepta të kapitalit. Kapitali më cilesor do të thotë kapacitet më të

lartë për përballimin e humbjeve potenciale.. Kjo nga ana tjetër do të thotë se bankat do të

jenë më të fortë, duke i lejuar ato për të përballuar më mirë periudhat e stresit.

(B) Jasteket mbrojtës të kapitalit : Një tjetër tipar kyç i Basel III është se tani kërkohet

nga bankat për të mbajtur një tavan ruajtjës të kapitalit prej 2.5%. Qëllimi është për të

siguruar që bankat të mbajnë një jastek të kapitalit që mund të përdoret për të absorbuar

humbjet gjatë periudhave të stresit financiar dhe ekonomik.

(C) Jasteku kundërciklik: Kjo është edhe një nga elementët kyç të Basel III. Jastëku

kundërciklikë është koncepti i krijimit të një mbulesë të nevojshme në kohë të veshtira

për bankat dhe heqja e tij në kohë të mira. Ky lloj instrumenti do të ngadalësojë

aktivitetin bankar kur është në pikun e saj dhe do të nxisë kreditimin kur kohët janë të

vështira p.sh. në kohë të keqe. Ky jastek do të shkojë nga 0% deri në 2.5%, e përbërë nga

kapitali i zakonshëm ose nga rezerva të tjera të krijuara për të menaxhuar humbjet e

mundshme.

(D) Kërkesat për kapital: Kërkesa minimale për kapitalin e zakonshëm bankar e cila

është forma më cilesore e kapitalit për përballimin e humbjeve, është ngritur në bazë të

Basel III nga 2% në 4.5% të totalit të aktiveve të ponderuara me rrezik. Nga ana tjetër

kërkesa e përgjithshme për kapitalin Tier I, i përbërë jo vetëm nga kapitali i zakonshëm,

67

por edhe instrumente të tjera të kualifikuara financiare, do të rritet nga minimumi i

tanishëm prej 4% në 6%. Edhe pse kërkesa minimale e kapitalit të përgjithshëm do të

mbetet në nivelin aktual 8%, kërkesa për kapitalin e përgjithshëm të kërkuar do të rritet

në 10.5% kur kombinohet me jastëkët mbrojtës.

(E) Leva financiare :Analiza e krizës financiare e vitit 2008 tregoi se vlera e shumë

aseteve ra më shpejtë nga se është menduar nga përvoja historike. Kështu, tani rregullat

e Basel III diktojnë një raport të levave financiare që të shërbejë si një rrjet sigurie.

Raporti i levave financiare është raporti i kapitalit me totalin e aktiveve (jo të ponderuara

me rrezik). Kjo ka për qëllim për të vënë një tavan mbi fryrjen e levave në sektorin

bankar mbi një bazë globale. Përparasë Basel të diktoje një nivel të detyrueshem të levës

financiare në janar 2018, do të mbahet raporti 3 %.

(F) Raportet e likuiditetit: Sipa Basel III, një kuadër për menaxhimin e rrezikut të

likuiditetit do të krijohet. Basel III prezanton për herë të parë dy tregues të likuiditetit

LCR dh NSFR.

(G) Me rëndësi sistemike: Institucionet Financiare (Sifi): Si pjesë e kornizës makro-

prudenciale, sistematikisht bankat më të rëndësishme do të pritet që të kenë aftësi

humbje-rikuperimin përtej kërkesave të Basel III. Mundësitë e zgjedhjes për zbatim

përfshijnë shpenzimet kapitale, kapitalin e kushtëzuar dhe dorëzani-n e borxhit.

Pas prezantimit të propozimeve mbi përforcimin e elasticitetit të sektorit bankar dhe

kornizës ndërkombëtare për matjen e riskut të likuididtëtit, këto propozime ishin

subjekt i analizave në kuadër të sistemit financiar si dhe periudhat e konsultimit dhe

promovimit të përcjellura së bashku me studimet për vlerësimin e ndikimeve të

mundshme ekonomike dhe financiare në marrëveshjen e propozuar.

Si rrjedhojë e krizës globale financiare, vendet e G20 aprovuan në samitin e Seulit

BCBS (2010) propozimin për ndryshimin e standardeve mbi mbikëqyrjen

68

bankarë me

me qëllim forcimin e saj dhe përmirësimin e menaxhimit të riskut në sektorin

bankar. Si rrjedhojë Komiteti publikoi në 2011 Basel III, një përmbledhje

standardesh që zëvëndësojnë Basel II (http://www.bis.org/bcbs/Basel3.htm).

Implementimi i Basel III po bëhet shkallë shkallë duke filluar nga viti 2013 dhe pritet

të përfundojë në 2019 sipas dinamikës së para parë. Qëllimi i Basel III është të

përmirësojë menaxhimin e riskut në sektorin bankar si dhe të përmirësoj aftësinë e

këtij sektori për të përballuar tronditjet nga krizat ekonomike apo financiare në të

ardhmen. Për të arritur këtë qëllim Basel III vendosi detyrime më të ashpra se Basel

II mbi mjaftueshmërinë e kapitalit bankar, si dhe vendosi për herë të parë detyrime

mbi raportet e likuiditetit në këtë sektor.

2.4.6 Rregullativa Bankare sipas Kornizës së Basel III

Si rrjedhojë e propozimeve në kuadër të BCBS mbi përcaktimin e rregullativës më

të ashpër mbi kapitalin rregullativ dhe mbulueshmërinë e likuididetit të diskutuara, në

Dhjetor 2009 versioni përfundimtar i Basel III është i ndarë në dy dokumenta :

1. Basel III: Korniza rregullative globale mbi përforcimin e elasticitetit të

bankave dhe sistemit banka dhe

2. Basel III: Korniza globale për matjen e riskut të likuiditetit,

monitorimi dhe standardet,

Kërkesat në rritje për kapitalin e

bankave

Arsyeja kryesore për kalimin nga Basel II me kornizën e re rregullative ishte për t’iu

përgjigjur krizës financiare me forcimin e autoriteteve rregullative dhe rregullat

mbikëqyrëse. BCBS ka zhvilluar kornizën e re për të përmirësuar aftësinë e sektorit

bankar për të absorbuar tronditjet si dhe që të zvogëlojë efektet nga krizat financiare.

69

Sipas BCBS kriza financiare u shkaktua nga përkeqësimi i bazës së kapitalit në dy

pikëpamje si për nga ana e sasisë dhe cilësisë së tij, pamjaftueshmëria e mbulesës së

shkallës së likuiditetit, tejkalimi i raportit të levës mbi shkallën e tepruar si dhe nga

prociklaciteti i zvogëlimit të raportit të levës.

Rregullativa e re është e përpiluar që të bëjë reformat thelbësore që kanë për qëllim për

të adresuar dështimet e rregullativës paraprake. Rregullativa e re duhet të ketë

për bazë analizimin e kujdeshëm në nivelin mikro dhe makro. Në nivelin mikro ajo

përpiqet që të krijojë elasticitetin më të lartë në përballimin e tronditjeve ekonomike

dhe financiare nga ana e bankave, ndërsa në nivelin makro në fokus ka analizmin e

risqeve mbarë botërore në tërësi.

Rregullativa e re Basel III është e bazuar në tri shtylla të prezantuara në kuadër të

Basel II, por me disa kërkesa më të ashpëra rreth mbarëvajtjes së mjaftueshmërisë së

kapitalit, menaxhimit të likuiditetit si dhe vlerësimit të riskut në tërësi.

Rregullat e reja mbi mjaftueshmërinë e kapitalit do të rrisin cilësinë dhe sasinë e

kapitalit që bankat duhet të kenë duke shtrënguar kushtet se çfarë mund të

klasifikohet si kapital si dhe duke rritur raportin e detyruar të këtij kapitali kundrejt

gjithsej aseteve të ponderura ndaj riskut. Për të kuptuar se si do të arrihet rritja e

cilësisë së kapitalit është e rëndësishme të kuptojmë cilat janë përkufizimet kryesore

të llojeve të kapitalit dhe se si kanë ndryshuar ato me hyrjen e rregullativës së Basel

III:

Kapitali sipas Basel II përbëhej nga kapitali i klasës së parë, klasës së dytë dhe klasës

së tretë. Mirëpo, me hyrjen në fuqi të Basel III është bërë ridefinimi i kapitalit të klasës

së parë (kapitali themelor i bankës dhe kapitali shtësë i klasës së parë), harmonizimi i

klasës së dytë të kapitalit dhe në tërësi është eliminuar kapitali i klasës së tretë. Për

secilën nga tri katëgoritë e kapitalit të cekur më lartë (kapitali aksionar bazë, kapitali

aksionar shtësë dhe kapitali i klasës së dytë), janë të përcaktuara kritere të veçanta, ku

70

secili instrument duhet të përfshihet në kategorinë përkatëse.18

Kapitali i klasës së parë: - paraqet kapitalin themelor të një banke, që përfshin

kapitalin aksionar dhe fitimin e pashpërndarë. Me hyrjen e Basel III, disa lloje kapitali

të cilësuara si më pak cilësore, si tatimi i shtyrë aktiv, janë përjashtuar nga klasifikimi

si kapital i klasit të parë. Gjithashtu rregullat e reja përjashtojnë në shumicën e rasteve

njohjen (recognition) e interesave jo kontrolluese si pjesë e kapitalit të parë.

Kapitali i klasës së dytë: - paraqet kapitalin “dytësor”, më pak cilësor se kapitali i

klasës së parë, që përfshin elementë si rezervat e paraportuara, rezervat e përgjithshme,

borxhet e varura, si dhe ato asete të cilët njhen si kapital “hibrid”. Kapitali “hibrid”

është ai kapital që ka disa cilësi si të borxhit (pagesat për investitorët që

klasifikohen si interes dhe si rrjedhojë zbriten si shpenzime për qëllime taksash) por

që shihet si kapital nga këndveshtrimi i depozitorëve sepse vjen pas depozitave në

hierarkinë e likuidimit.

TABELA 3:KRAHASIMI I KËRKESAVE PËR CAPITAL NDËRMJET BASEL II DHE BASEL III

Kërkesat Sipas

Basel II Sipas Basel III

Norma mimimum e kapitalit të përgjithshem ndaj

RWA 8% 10.50%

Norma minimum e kapitalit aksioner ndaj RWA 2% 4.50% to 7.00%

Tier i kapital ndaj RWAs 4% 6.00%

18 BCBS (2010): Më 01 Dhjetor 2010, komiteti në një konferencë për media ka njoftuar mbi

finalizimin e kritereve për kapitalin e klasës së parë shtësë dhe kapitalin e klasës së dytë. Ku këto kritere

do të jenë pjesë përbërësë e rregullativës në kuadër të Basel III.

71

Core Tier i capital to RWAs 2% 5.00%

Jasteket mbrojtës të kapitalit ndaj RWAs - 2.50%

Norma e leves - 3.00%

Jasteku kunderciklik - 0% to 2.50%

Norma minimum e likuiditetit - TBD (2015)

Norma minimum e NSFR - TBD (2018)

Rendesia sistematike e Institucioneve financiare - TBD (2011)

2.5 Funksionet e mbikëqyrjes bankare në Shqipëri19

Mbikëqyrja është një nga funksionet kryesore të Bankës së Shqipërisë. Qëllimi i saj është

të ushtrojë në vazhdimësi kontroll të mjaftueshëm mbi bankat dhe subjektet e tjera, që

kryejnë veprimtari financiare, të licencuara prej saj. Banka e Shqipërisë, në zbatim të

përgjegjësive ligjore si autoritet mbikëqyrës, synon të sigurojë ruajtjen e shëndetit të

bankave, stabilitetin e sistemit bankar e financiar, parandalimin e krizave në këtë sektor,

si dhe mbrojtjen e depozituesve.

Në përmbushje të misionit të saj, mbikëqyrja ushtron tre funksione kryesore: licencimin e

subjekteve financiare, rregullimin e veprimtarisë së subjekteve dhe kontrollin e kësaj

veprimtarie në vazhdimësi. Për realizimin e këtyre funksioneve janë ngritur struktura të

posaçme, si dhe janë ndërtuar proçese punë për të maksimizuar realizimin sa më efektiv

19 Ref Bankes së Shqipërisë

72

të këtyre tre funksionëve. Funksioni i liçencimit mbështetet në një tërësi rregullash

minimale, të cilat duhet të respektohen nga subjektët që liçencohen. Ky funksion

ushtrohet edhe përgjatë kohës së kryerjes të veprimtarisë së subjektit për çështje që lidhen

me ndryshimin e natyrës së veprimtarisë apo me atë të strukturave të ngritura.

Funksioni i rregullimit mbështetet në hartimin dhe zhvillimin e kuadrit rregullativ të

nevojshëm, të mishëruar në një spektër të gjerë aktesh nënligjore. Kuadri rregullativ

synon të përcaktojë kritere minimale të natyrës sasiore dhe cilësore, të cilat mundësojnë

hyrjen në treg të subjekteve të shëndosha dhe me potencial zhvillimi, si edhe monitorimin

dhe vendosjen e veprimtarisë së tyre mbi një shtrat të qëndrueshëm. Kuadri rregullativ

është në ndryshim të vazhdueshëm për t’iu përgjigjur dinamikës së zhvillimit të

veprimtarisë së subjekteve dhe ambientit ku ato veprojnë, si edhe përshtatjes me

ndryshimet e praktikave më të mira ndërkombëtare në sferën e rregullimit dhe

mbikëqyrjes.

Funksioni i kontrollit mbështetet në hartimin e një cikli të vazhdueshëm mbikëqyrjeje

mbi subjektet, që zbatohet nëpërmjet një koordinimi të balancuar të inspektimeve në vend

të veprimtarisë së subjekteve dhe analizave nga jashtë të informacionit të dërguar prej

tyre, në përputhje me natyrën, rëndësinë, problematikën dhe shkallën e kompleksitetit të

subjekteve. Për realizimin e këtyre funksionëve, mbikëqyrja bazohet në analizën e një

sere treguesish sasiorë, për të cilët përcaktohen edhe disa vlera reference, si dhe në

shqyrtimin e punës së strukturave drejtuese të subjekteve në administrimin e veprimtarisë

së përditshme. Bazuar në vlerësimet e kryera përcaktohet profili i rrezikut të subjektit,

evidentohen mangësitë e punës për kryerjen e një veprimtarie të shëndoshë, lihen

rekomandime për përmirësime apo kur vlerësohet e nevojshme, edhe masa mbikëqyrëse

dhe ndëshkimore të cilat ndiqen në vijimësi.

2.6 Vënia në zbatim e basel II dhe perspektiva për Basel III

Përafrimi i standardeve mbikëqyrëse me praktikat më të mira ndërkombëtare solli edhe

vlerësimin e raportit të mjaftueshmërisë së kapitalit sipas kritereve të Shtyllës I të Basel II

dhe pjesërisht Basel III. Viti 2015 konsolidoi proçesin e zbatimit të kërkesave të dy

73

akteve rregullative, përkatësisht të rregullores “Për raportin e mjaftueshmërisë së

kapitalit” dhe të rregullores “Për kapitalin rregullator të bankës”, të përafruara me

direktivat dhe rregulloret evropiane për veprimtarinë e institucioneve të kreditit. Kështu,

në kushtet kur raporti i mjaftueshmërisë së kapitalit përbën treguesin më të rëndësishëm

mbikëqyrës, gjatë vitit 2015, u ndërmorën edhe inspektime horizontale në shumicën e

bankave të sistemit me qëllim vlerësimin e metodave dhe mënyrës së zbatimit të

kërkesave të reja në sistemet e bankave.20

Gjatë vitit 2015, kanë hyrë plotësisht në fuqi, kërkesat rregullatore për llogaritjen e

mjaftueshmërisë së kapitalit, sipas parashikimeve të Shtyllës I të Basel II dhe pjesërisht të

Basel III. Përputhja e plotë e këtyre kërkesave minimale me karakter rregullator me Basel

II/III do të vazhdojë edhe gjatë vitit 2016, si dhe do të realizohet nëpërmjet një procesi të

vazhdueshëm dhe gradual. Departamenti i Mbikëqyrjes, brenda vitit 2016, synon të

finalizojë një udhëzues të standardizuar për të orientuar bankat e nivelit të dytë me qëllim

zbatimin e Procesit të Brendshëm të Vlerësimit të Mjaftueshmërisë së Kapitalit

(I.C.A.A.P.2), i cili është mbështetur në komponentët e Shtyllës II të Basel II. Në këtë

mënyrë, bankat do të kuptojnë dhe do të përmbushin objektivin kryesor të këtij procesi,

që është vlerësimi i mjaftueshmërisë së kapaciteteve të tyre për të mbartur rreziqet ndaj të

cilave ato janë të ekspozuara. Ndërkohë, rishikimi dhe zhvillimi i kuadrit rregullator dhe

akteve me karakter normativ të Departamentit të Mbikëqyrjes edhe për vitin 2016 do të

synojë përafrimin e mëtëjshëm me direktivat dhe rregulloret e Bashkimit Evropian

(Acquis Communautaire), megjithë kompleksitetin dhe vështirësitë që paraqet ky proces.

20 Raporti i mbikqyrjes bankarë 2015 ,BSH

74

Kapitulli III

3.Metodologjia e punimit dhe rezultatet

3.1 Fokusi i punimit

Studimi fokusohet në analizën e sektorit bankar në Shqipëri me qëllimin për të analizuar

qëndrueshmërinë e këtij sistemi përballë krizave potenciale ekonomiko-financiare. Në

studim përfshihen të gjitha institucionet bankare që operojnë në tregun shqiptar, pra 16

bankat e nivelit të dytë. Në studim nuk vendosen kufizime mbi faktin nësë bankat janë

me kapital vendas apo të huaj.

Studimi përqendrohet në gjetjen e lidhjeve ndërmjet treguesve bankarë të performancës

dhe variabave makroekonomike me synimin kryesor që të shihet rëndesia e

implementimit të plotë të rregullatives Basel III.

Krizat ekonomiko-financiare kanë rezultuar të shpeshta në historinë botërore dhe me

impakt jo të vogël në industrutë bankare. Sipas Walter ,2010 probabiliteti i krizave varion

nga 4 deri në 5 % si në ekonomitë e zhvilluara, por edhe në ekonomitë në zhvillim si

ekonomia shqiptare. Faktorët që ndikojnë në vulnerabilitetin e bankave kundrejt krizave

janë të shumta. Në krye të listës qëndrojnë dy faktorë kryesore që janë niveli i dobët i

kapitalizmit dhe niveli i pasigurtë i likuiditetit. Për më tepër që krizat bankare sjellin

pasoja të mëdha në makroekonomi, të pasqyuara këto mjaftë mirë në treguesit

makroekonomike si GDP-ja, inflacioni,papunësia etj. Në ketë këndveshtrim Komiteti i

Baselit ka vendosur kërkesa me të shtrënguara të kapitalit dhe likuiditetit të cilat janë

subjekt i studimit tim.

3.2 Analiza kosto-përfitim

Qëllimi i këtij dizertacioni është analiza kosto-përfitim nga implementimi i rregullave të

Baselit (konkretisht Basel III).

75

Çfarë është analiza kosto-përfitim ? Analiza kosto-përfitim është një mënyrë për të

kuptuar nësë vendimmarresit duhet apo jo të implemntojnë apo ndërmarrin një projekt të

caktuar.

Konkretisht në rastin e implementimit të rregulativave të Baselit në sistemin bankar

Shqiptar kam realizuar një analizë të impaktit ekonomik (EDI)21si një formë e analizës

kosto-përfitim.

Analiza e impaktit ekonomik ka si objektiv kryesor të sajin vlerësimin e efekteve të një

“ngjarje” në ekonomi. Ajo synon të bëje matje sipas dy skenareve , pra nësë

implementohet projekti i ri dhe nësë nuk implemntohet ai, me qëllimin për të kuptuar

diferencat.

Kjo mund të realizohet edhe përpara se të realizohet projekti apo të ndodhe ngjarja, por

edhe pas (ex ante or ex post).

Analiza empirike në ketë disertacion ndahet në dy pjesë.

-Pjesa e parë e studimit ka për qëllim të vlerësojë përfitimet ekonomike nga

implementimi i kërkesave të Baselit. Përfitimet ekonomike nga shtrëngimi i kërkesave

për kapital dhe likuiditet nënkuptojnë faktin që sistemi bankar bëhet më i mbrojtur nga

goditjet financiare, të cilat nga ana e tyre mund të shkaktojnë shumë humbje të cilat

përkthehen në termat e GDP-së.

Studimet të cilat lidhin treguesit bankarë të kapitalit dhe të likuiditetit me probabilitetin e

krizave janë të shumta dhe tregojnë për lidhje të qarta shkak-pasojë mes tyre.

-Ndërsa pjesa e dytë e studimit lidhet me analizën e kostove apo implikimeve negative

nga implementimi i kërkesave të Baselit.

Pavarësisht përfitimeve ,kërkesat në rritje për kapital dhe likuiditet sjellin kostot e tyre.Në

përpjekje për ti përmbushur këto kërkesa bankat mund të ndjekin njëren nga stategjitë e

21 EDI Economic impact analysis

76

mëposhtme veçmas ose të kordinuara me njëra tjetrën të cilat do japin efektet e tyre në

makroekonomi:

(i) emetojnë kapital të ri;

(ii)rrisin fitimet e mbajtura duke :

– reduktuar pagesat e dividentëve;

–rrisin efiçencen operative ;

– rritjen e spredit mesatarë ndërmjet normave në huamarrje dhe në huadhenie ;

– rritjen e të ardhurave jo nga interesi (të ardhura nga shërbimet);

(iii) reduktimi i aseteve me risk, duke:

– zvogëluar portoflin e huave;

– shtrënguar kërkesat në huadhenie;

– reduktuar kohëzgjatjen e huave;

– reduktuar ose shitur asete jo hua ;

– duke transformuar përberjen e bilancit drejtë aseteve me më pak risk.

Hipotezat e ngritura (H0 vs Ha)

Treguesit bankarë të kapitalit dhe likuiditetit nuk tregojnë për vulnerabilitetin e bankave

kundrejt risqeve sistematike.

H:1 Raporti i kapitalit bankar ndaj aseteve të ponderuara me risk (TCE/RWA)

nuk ka ndikim në probabilitetin e krizave bankare.

H:2 Raporti i likuiditetit të përgjithshëm (NSFR) nuk ka ndikim në probabilitetin

e krizave bankare.

H:3 Implementimi i integruar i kërkesave për kapital dhe likuiditet nuk

parandalojnë kriza bankare- apo financiare.

H:4 Indeksi i çmimeve të pasurive të paluajtshme (RPI ) nuk sinjalizon për

probabilitetitn e krizave bankare.

77

H:5 : Raporti i llogarisë korrente ndaj GDP-së (CA) nuk sinjalizon për

probabilitetin e krizave bankare.

Rritja e kërkesave për kapital dhe likuiditet nga rregullativa Basel nuk do shtrenjtojë

kredinë dhe për pasojë nuk pritet rënie në GDP.

H:6 Implementimi i kërkesave në rritje të kapitalit për bankat (TCE/RWA) nuk

shkakton ndryshime në GDP-në reale.

H:7 Implementimi i kërkesave të likuiditetit (raporti NSFR) nuk shkakton

ndryshime në GDP-në reale.

H:8 Rritja e raportit të kapitalit (TCE/RWA) sipas kërkesave të Baselit nuk rrit

normën reale të interesit bankar.

H:9 Rritja e raportit te likuiditetit ne banka (NSFR) drejtë vlerës 1 sipas kërkesave

të Baselit nuk ul normën reale të interesit.

H:10 Niveli i kredidhenies nga sektori bankar (L) nuk ka efekt në normën reale të

interesit bankar.

3.3 TË DHËNAT DHE METODOLOGJIA E PUNËS

3.3.1 Përshkrimi i të dhënave

Është shumë e rëndësishme të sqarohen variablat e përdorura për analizën empirike,të

cilën e kam konceptuar në dy pjesë, për të vlerësuar edhe përfititmet ,por edhe kostot nga

implementimi i kërkesave të Baselit. Të dhënat janë përpunuar në modelin statistikor E-

view-s.

78

A.Përllogaritja e përfitimeve:

Për të përllogaritur probabilitetin e shfaqjes së një krizë bankare i jam referuar një

variabli dummy të varur që merr vetëm dy përgjigje: krizë ose jo krizë. Kam identifikuar

me krizë periudhen prej tremujorit të parë të vitit 2010 dhe deri në tremujorin e parë të

vitit 2012.Arsyet e identifikimit të kësaj periudhe me fenomenin e krizës lidhen kryesisht

me analizën e variablave makroekonomike të tilla si GDP-ja,inflacioni,papunësia,

zhvlerësimi i monedhës vendase në krahasim me valutat,rënia e investimeve, ulja e

dërgesave të emigrantëve,ulja e kredidhënies apo shtimi i kredive me probleme etj .

Ndërsa si variabla shpjeguese në ketë model 22 kam përdorur nivelin mesatar të

kapitalizimit bankar TCE/RWA për të gjithë sistemin bankar,nivelin mesatar të fondeve

stabël të bankave (NSFR) ,indeksin e çmimeve të pasurive të paluajtshme (RPI) dhe

raportin e llogarisë korrente ndaj GDP-së (CA). Arsyeja e përfshirjes së indeksit të

çmimeve të pasurive të paluajtshme është shpjeguar nga Barrell et al(2009).Thelbësisht

sipas tij ky tregues ka aftësi parashikuese të krizave shumë me të mëdha sesa faktorë të

tjerë si normat e interesit ,apo raporti i kthimeve mbi asetet. Ndërsa arsyeja e përfshirjes

së raportit të llogarisë korrente ndaj GDP-së si parashikues i krizave është së historia

ekonomike ka treguar që një krizë bankare është shoqëruar gjithnjë me një krizë të

kurseve të kembimit. Kështu që një llogari korrente me deficit mund të paralajmeroje një

krizë të kurseve të këmbimit dhe si e tillë mund të sherbejë për të modeluar probabilitetin

e krizave bankare. Të gjitha të dhënat janë të organizuar në tremujore dhe i përkasin

periudhes :tremujori i parë 2005 deri në tremujorin e katërt 2015. Burimet e të dhënave

janë specifikuar në apendiksin e punimit.

Argumenta mbështetëse

Përzgjedhja e periudhës 2005-2015 lidhet me faktin që pavarësisht se vendi ynë nuk u

prek drejtepërdrejtë nga kriza e viteve 2008-2011, pasojat e saj u ndjenë. Shtrenjtimi

gradual i çmimeve, sidomos për artikujt e konsumit, rritja e inflacionit dhe zhvlerësimi

gradual i lekut në tregun e shkëmbimit valutor, rënia e të ardhurave të emigrantëve, si dhe

22 Referuar Yan & Hall & Turnër 2013

79

ngërçi që kaloi ekonomia, sidomos në sektorët më kyçë të saj si çjanë ndërtimi dhe bankat

, janë tregues të qartë të pranisë së kësaj krize botërore. Ekonomia shqiptare u përball me

rënie të investimeve, ulje të dërgesave të emigrantëve, ndërkohë që të ardhurat nga

tatimet dhe doganat pësuan rënie . Këtë situatë e ka ndjerë edhe tregu bankar në vend, që

megjithësë fillimisht iu përgjigj me qëndrueshmëri rreziqeve fillestare të tregut bankar

botëror, tani po përballet me pasojat e para. Rënia e nivelit të kredimarrjes dhe e

depozitave bankare kanë qenë dy shkaqet e para të kësaj krize globale që janë ndjerë në

sistemin bankar shqiptar. Kjo gjë, sipas ekspertëve të BSH-së, “mund të shoqërohet në të

ardhmen me rritjen e portofolit të kredive me probleme, por dhe me uljen e kreditimit të

ekonomisë nga vetë bankat të cilat, të pasigurta dhe të pazonjat për të mbledhur likuiditet,

do të shtrëngojnë normat e sigurisë dhe do të rrisin përqindjet e interesave”. Kriza

imobiliare dhe kriza e turizmit janë gjithashtu pasoja të efekteve të krizës.

Përkufizimi i kapitalit dhe likuiditetit

Në shumicen e studimeve të ngjashme kapitali bankar total është variabli i përdorur për të

përfaqesuar nivelin e kapitalizmit bankar. Po ashtu raporti i huave ndaj depozitave ka

qenë raporti me i përdorur për sa i përket nivelit të likuiditetit. Por duke qenë së rregullat

e reja të Basel III fokusohen në tregues të tjerë ,u fokusova pikërisht si më poshtë:

Për të shprehur nivelin e kapitalizmit bankar i jam referuar raportit të kapitalit të

prekshëm bankar ndaj aseteve të ponderuara me risk TCE/RWA, duke qenë se kapitali i

prekshëm bankar që përfshin vetëm kapitalin aksioner të paguar dhe fitimet e

pashpërndara është treguesi me cilësor i nivelit të kapitalizmit bankar:

TCE/RWA=

Kapitali i paguar i aksionareve +Fitimet e pashpërndara

Totali i aseteve të ponderuara me risk

EKUACIONI 2:LLOGARITJA E TREGUESIT TCE/RWA

Ky tregues është përllogaritur për qëllime të këtij studimi me anë të formules së

80

mesipërme për arsye se nuk gjendej i gatshem në databazat e të dhënave të kërkuara .

Për sa i përket likuiditetit, Basel III i referohet një treguesi afatgjatë të likuiditetit që është

mjaftueshmëria e likuiditetit që tregon raportin e fondeve disponibël të qëndrueshme ndaj

fondeve të kërkuara të qëndrueshme.

Edhe ky tregues nuk gjendej i gatshëm në të dhënat e publikuara . Për llogaritjen e tij kam

aplikuar formulën e mëposhtme :

NSFR =

Kapitali + Borgj 1 vit + Detyrime 1 yr + 85%depozita <1yr + 70%të tjera

depozita<1yr

5%Borgj shtetëror + 50%hua bisneseve<1yr + 85%hua individuale<1yr +

100%asete të tjera

EKUACIONI 3:PËRLLOGARITJA E TREGUESIT NSFR

B. Përllogaritja e kostove

Për të përllogaritur kostot kam përdorur variablat e mëposhtme :GDP-ja reale , shuma e

huadhënieve ndaj sektorit privat,(që përfshin huadhënie vetëm nga sektori bankar),norma

reale e interesit afatshkurtër të cilën e kam përllogaritur si norma ndërbankare 3 mujore

minus inflacionin,spredi i normave të interesit e përllogaritur si diferencë ndërmjet

normës mesatare tremujore e interesit në huadhënie me normën tremujore ndërbankare,

norma mesatare e kthimit mbi kapitalin (ROE) për bankat dhe raportin e kapitalit ndaj

aseteve të ponderuara me risk TCE/RWA dhe raportit të fondeve stabël likuide (NSFR)

.Të dhënat i përkasin periudhës T1 2000 –T4 2010 me qëllimin që të evitohej periudha ku

u ndje kriza në vendin tonë sepse në ketë periudhe është e vështirë të provohen lidhje

afatgjata mes variablave.

81

3.4 Matja e përfitimeve ekonomike

Si përfitime të implementimit të kërkesave të Baselit për kapital dhe likuiditet kam

konsideruar reduktimin në mundesinë e shfaqjes së një krizë bankare e shumëzuar kjo me

humbjet e pritshme nga ndodhja e një krize.

Përfitimet =ΔPr * humbjet e pritshme nga kriza

EKUACIONI 4:VLERËSIMI I PËRFITIMEVE

Kështu që vlerësimi i përfitimeve kërkon kalkulime të dyfishta, pra edhe për sa i përket

probabilitetit të krizave , por edhe vlerësimit të humbjeve të pritshme nësë ndodh kriza.

Ashtu siç shpjegova dhe më sipër probabilitetin e krizave e kam modeluar në funksion të

disa varibalave të pavarura si me poshtë:

PR=(I*TCE/RWA+ I*NSFR+I*ZI)

EKUACIONI 5:FORMULA E VLERËSIMIT TE PROBABILITETIT TE KRIZAVE

Ku TCE/RWA-përfaqëson nivelin e kapitalizimit bankar

NSFR -përfaqëson fondet nëto stabel të bankave

Ndërsa Zi është një vektor i variablave makrekonomike ,që përfshin indeksin e çmimeve

të pasurive të paluajtshme dhe raportin e llogarisë korrente në terma të GDP-së.

Kurse për sa i përket përllogaritjes së humbjeve të shkaktuara nga një krizë , për ketë i

jam referuar të dhënave mbi GDP-në reale në të gjithë diapazonin e marre në shqyrtim.

Duke u njohur nga literatura me faktin që një krizë shoqërohet edhe me humbje të

përkohshme por edhe me humbje permanente kam përllogaritur në të dyja rastet humbjet

e mundshme. Si humbje të përkohshme kam njohur rëniet totale të GDP-së gjatë

periudhes së krizës si raport me GDP-në para krize.

82

Për të vlerësuar probabilitetin e ndodhjes së një krize bankare kam përdorur modelin

statistikor probit i cili është një model që përdoret gjerësisht në raste të ngjashme. I jam

referuar një modeli probit jolinear me qëllimin për të vlerësuar edhe ndikimin e

faktorëve së bashku, jo vec e vec. Kjo pasi pritet që kërkesat e Baselit për kapitalin dhe

likuiditetin të implementohen së bashku dhe qëllimi im është që të vlerësojë qoftë

impaktin individual të secilit faktor, por edhe kombinime të tyre në probabilitetitn e

krizave.

Rezultatet e matjeve të bëra nga probit janë treguar në tabelen nr 3.Pas testeve të bëra,

konkretisht 12 të tilla , vlerësoj si më të përshtatshëm modelin nr 11 .

3.4.1 MODELI PROBIT I LLOGARITJES SË PROBABILITETIT TË KRIZAVE

TABELA 4:REZULTATET STATISTIKORE TE 11 MODELEVE PROBIT

Të kombinuar Vetëm termat linear Vetëm tërmi jolinear

Variabli/

Specifikimi

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

TCE_RWA*

NSRF

217

.51

161.

67

4.6

8

-

168

.76

-

32

.9

6

*

*

-

36

.5

8

*

*

-

31.

37

*

*

-

29

.0

9

*

*

TCE_RWA -

121

.13

* -

91.0

3

-

22.

14

58.

75

-

29

.4

2

* -

24

.5

3

* -

20.

14

-

12.

44

NSRF 1.8

9

-

0.08

2.4

4

2.4

1

4.

39

2.

48

2.4

9

-

0.2

3

RPI -

75.

88

-

97.4

7

-

184

.50

*

*

-

231

.51

*

*

-

49

.9

3

-

88

.6

0

-

184

.29

*

*

-

219

.01

*

*

-

54

.4

7

-

89

.0

0

-

169

.51

*

*

-

22

0.

71

*

*

CA -

15.

* -

18.0

*

*

-

13.

-

12.

-

11

-

15

* -

13.

* -

16.

* -

11

* -

15

*

*

-

15.

*

*

-

16

*

*

83

15 3 76 10 .6

5

.0

3

68 23 .8

7

.0

8

57 .0

9

lag 0 1 2 3 0 1 2 3 0 1 2 3

Log

likelihood

-

14.

90

-

14.2

0

-

13.

02

-

11.

73

-

16

.0

1

-

14

.7

0

-

13.

02

-

12.

16

-

17

.3

4

-

15

.3

5

-

13.

28

-

12

.0

2

Shënim: Niveli i sigurisë probabilitare: * 90%, ** 95%, *** 99%.

Modeli 11 është më i miri, sepse të tre koeficientët i ka të rëndësishëm për nivelin e

sigurisë prej 95% (të tre kanë **). Këtë kusht e plotëson edhe modeli 12, mirëpo ka Log

likelihood -12.02, ndërkohë që modeli 11 e ka -13.28. Përveç kësaj, modeli 12 ka lag 3,

ndërkohë modeli 11 ka lag 2. Në përgjithësi, nuk preferohet lagu i lartë, sidomos kur

rezultatet janë të njëjta. Kjo bën që modeli 11 të jetë më i mirë.

Nga analiza e modelit 11 shohim që të gjithë koeficentët që rezultojnë të rendësishëm

kanë marrë shenjën e pritur.Shenja negative e variablit jo linear TCE/RWA dhe NSFR të

marra së bashku tregon që kërkesa me të larta të kapitalit dhe likuiditetit në sistemin

bankar mund të parandalojnë shfaqjen e një krize .Shenja negative e koeficentit para

variablit RPI , pra të varialbit që tregon indeksin e çmimeve të pasurive të paluajtshme

tregon që nivele të ulëta inflacioni në ketë treg, janë predispozitë e krizave bankare. Dhe

gjithashtu shenja negative e koefiçentit para variablit CA tregon që një llogari korrente

pozitve ,ul probabilitetin e krizave.

Qëllimi i ndërtimit të modelit probit në vlerësimin e probabiliteit të krizave në sistemin

tonë bankar nuk ishte vetëm të vlerësohej impakti i variablave të marra në shqyrtim, por

të bëhet një përllogaritje e përfitimeve nga implementimi i kërkesave rregullatore. Tabela

nr 5 tregon lidhjen mes raportit TCE/RWA ose NSFR dhe ndryshimeve në probabilitetin

e krizave. Fillimisht kam përllogaritur probabilitetin bazë të një krizë në nivelin mesatar

të të gjitha variablave. Duke mbajtur të pandryshuar faktorët e tjere , rritja me 1 % e

kapitalit bankar në sistemin tonë bankarë rezulton të ulë probabilitetin e krizave me rreth

3,34 %. Probabilitetit i krizave rezulton të redukrohet me rreth 2,87 % në nivelin 12 % të

84

raportit të kapitalit. Ndërsa nësë raporti i likuiditetit NSFR afrohet drejtë vlerës 1 ,

probabiliteti reduktohet me 0,14 %.

TABELA 5: PËRLLOGARITJA E PROBABILITETIT TË KRIZAVE (MBËSHTETUR NË VLERAT MESATARE TË TREGUESVE)

TCE/RW

A Probabiliteti

kumulativ i

funksionit probit

Reduktimi

i

probabilitet

it

NSF

R Probabiliteti

kumulativ i

funksionit probit

Reduktimi

i

probabilitet

it

10% 10.52% 3.89%

11% 13.86% 3.34% 0.50 2.98% 1.97%

12% 10.99% 2.87% 0.55 1.71% 1.27%

13% 8.57% 2.42% 0.60 0.93% 0.77%

14% 6.58% 2.00% 0.65 0.48% 0.45%

15% 4.96% 1.62% 0.70 0.24% 0.24%

16% 3.68% 1.28% 0.75 0.11% 0.13%

17% 2.68% 1.00% 0.80 0.05% 0.06%

18% 1.92% 0.76% 0.85 0.02% 0.03%

0.90 0.01% 0.01%

0.95 0.00% 0.01%

1 0.00% 0.00%

Shënim: NSFR është marrë sa mesatarja e saj, 0.44794 dhe

TCE/RWA janë është sa mesatarja e vet, 0.1494.

TABELA 6:PËRLLOGARITJA E PROBABILITETIT TË KRIZAVE (MBËSHTETUR NË VLERAT E TREMUJORIT TË FUNDIT TË TREGUESVE )

TCE/RW

A Probabiliteti

kumulativ i

funksionit probit

Reduktimi

i

probabilitet

it

NSF

R Probabiliteti

kumulativ i

funksionit probit

Reduktimi

i

probabilitet

it

11% 17.15% 3.45% 0.50 11.44% 3.54%

85

12% 14.09% 3.06% 0.55 8.54% 2.90%

13% 11.43% 2.66% 0.60 6.23% 2.31%

14% 9.14% 2.28% 0.65 4.44% 1.79%

15% 7.22% 1.93% 0.70 3.09% 1.35%

16% 5.62% 1.60% 0.75 2.09% 0.99%

17% 4.31% 1.31% 0.80 1.39% 0.71%

18% 3.26% 1.05% 0.85 0.90% 0.49%

0.90 0.56% 0.33%

0.95 0.35% 0.22%

1 0.21% 0.14%

Shënim: NSFR është marrë sa vlera në tremujorin e fundit, 0.40785 dhe

TCE/RWA janë është sa vlera e tremujorit të fundit, 0.106.

Nga kalkulimet mbi humbjet apo rëniet në nivelin e GDP-së reale për periudhen e krizës

me rezulton që kriza (edhe pse jo e drejtepërdrejtë në Shqipëri ) të ketë shkaktuar rënie

me 7,7 % të nivelit të GDP-së krahasimisht me GDP-në e para krize, të cilën e

konsderojme si humbjen afatshkurtër. Për të përllogaritur humbjen kumulative afatgjatë i

jam referuar formulave të propozuar nga BCBS ,2010 b, e cila me rezulton 161,7 % për

rastin e ekonomisë tonë23.Në ketë kontekts kam përllogaritur përfitimet marzhinale nga

rritja e kërkesave për kapital dhe likuiditet.Tabela nr 7 tregon këto kalkulime ku vihet re

që kur kapitali bankar qëndron në nivelet 12 % , përfitimet e pritshme në afatshkurtër

janë 0.22% dhe në afatgjatë 5%.

23

%0%5

%51%7.7

1%7.161

gr

r

86

TABELA 7:VLERËSIMI I PËRFITIMEVE NGA IMPLEMENTIMI I KËRKESAVE TË KAPITALIT SIPAS BASEL III NË AFATSHKURTËR DHE NË AFATGJATË PËR EKONOMINË SHQIPTARE

TCE/RW

A Probabiliteti

kumulativ i

funksionit probit

Reduktimi

i

probabilitet

it

Përfitimet e

pritshme në ASH

Përfitimet e

pritshme në AGJ

10% 10.52 3.89% 0.30% 6%

11% 17.15% 3.45% 0.26% 5%

12% 14.09% 3.06% 0.22% 5%

13% 11.43% 2.66% 0.19% 4%

14% 9.14% 2.28% 0.15% 3%

15% 7.22% 1.93% 0.12% 3%

16% 5.62% 1.60% 0.10% 2%

17% 4.31% 1.31% 0.08% 2%

18% 3.26% 1.05% 0.06% 1%

Në të njëjtën mënyrë kam përllogaritur dhe përfitimet nga kërkesat në rritje të likuiditetit

si në tabelen nr 8: Siç mund të vërehet përfitimet e pritshme si në afatshkurtër ,ashtu edhe

në afatgjatë janë shumë të vogla, që tregon për një sistem bankar likuid.

TABELA 8: VLERËSIMI I PËRFITIMEVE NGA IMPLEMENTIMI I KËRKESAVE TË LIKUIDITETIT SIPAS BASEL III NË AFATSHKURTËR DHE NË AFATGJATË PËR EKONOMINË SHQIPTARE

NSFR Probabiliteti kumulativ

i funksionit probit

Reduktimi i

probabilitetit

Përfitimet e

pritshme në ASH

Përfitimet e

pritshme në AGJ

0.50 2.98% 1.97% 0.152% 3.185%

0.55 1.71% 1.27% 0.098% 2.054%

0.60 0.93% 0.77% 0.059% 1.245%

0.65 0.48% 0.45% 0.035% 0.728%

0.70 0.24% 0.24% 0.018% 0.388%

0.75 0.11% 0.13% 0.010% 0.210%

0.80 0.05% 0.06% 0.005% 0.097%

87

0.85 0.02% 0.03% 0.002% 0.049%

0.90 0.01% 0.01% 0.001% 0.016%

0.95 0.00% 0.01% 0.001% 0.016%

1 0.00% 0.00% 0.000% 0.000%

3.5 Përllogaritja e kostove:

Duke qenë së është e vështire të gjenden lidhje afatgjata mes variablave në periudhën e

shfaqjes së krizave ,i jam referuar periudhes T1 2000 –T4 2010 për të testuar për lidhje

afatgjata mes variablave të përmendura në seksionin përllogaritja e kostove.

3.5.1 Parashtrim metodik i modelit për përllogaritjen e kostove

Në trajtë të përgjithësuar modelin VAR mund ta shkruajmë:

Te shprehja Error! Reference source not found. me Yt shënohet vektori shtyllë i v

ariablave endogjen me n rreshta në momentin kohor t, ku n është numri i variablave

endogjen. C është vektori i parametrave të lirë me përmasa n⨯1. Matrica A me përmasa

n⨯n është matrica e koeficientëve të regresorëve të modelit në vonsën e i-të, ku vlera

maksimale e vonësës është ρ. Është me rëndësi të theksohet së shpesh preferohet që

modeli VAR i përzgjedhur të shkruhet i shoqëruar me vonesën maksimale të tij, pra

VAR(ρ). Yt-i përbën vektorin shtyllë n⨯1 të faktorëve ekzogjen sipas momentit t-i. Termat

e gabimit apo goditjet në gjuhën e VAR-it jepen nga vektori shtyllë me n rreshta Ut.

Analiza e modelit VAR merret me goditjet brenda sistemit dhe parashikimin e faktorëve

endogjen.

EKUACIONI 6:MODELI VAR

1i

titit UYACY

88

Nësë i hapim matricat e mësipërme marrim shprehjen Error! Reference source not f

ound.. Kjo paraqitje na ndihmon të kuptojmë se si janë të ndërtuara matricat që u

shpjeguan më sipër.

t

i

nitninnnn

n

n

ntn u

u

u

y

y

y

aaa

aaa

aaa

c

c

c

y

y

y

1

2

1

2

1

21

22221

11211

2

1

2

1

EKUACIONI 7:MATRICAT E MODELI VAR

Matrica e elementëve aij është matrica e parametrave të regresorëve të sistemit. Elementi

a11,i shpreh ndikimin e variablit y1,t-i mbi variablin endogjen y1,t. Parametri a21,i tregon për

ndikimin e variablit y1,t-i mbi y2,t. Kështu me radhë.

Për një sy jo shumë të mësuar me formulimet matematikore sistemi Error! Reference s

ource not found. mund të jetë më i lehtë. Le të themi së duam të ndërtojmë modelin

VAR për një tërësi faktorësh A, B, ..., X me vonesë maksimale ρ, atëherë forma e tij është

kjo e sistemit Error! Reference source not found.. Shihet qartë se si pozicionohen e

ndogjenët dhe ekzogjenët, ku këta të fundit indeksohen me t-i. At është endogjeni i

barazimit të parë, ndërsa At-i, Bt-i,... Xt-i janë faktorët ekzogjen të tij. Të barazimi i dytë

kemi Bt si endogjen, ndërsa tek i fundit kemi Xt-i si të tillë. Ky është prezantimi që jep

edhe Gujarati, (2004).

1 1 1

1 1 12

1 1 11

i itXit

iiitiitint

i itBit

iiitiitit

i itAit

iiitiitit

XBA

uXxBAacX

uXxBAacB

uXxBAacA

VAR

,

,

,

,,,

EKUACIONI 8:MODELIMI I FAKTORËVE NE VAR

Ndërtimi i modelit VAR kalon në një proçes duke ndjekur disa hapa. Nga literatura e

fushës mund të deduktojmë hartën e mëposhtme për këtë. Meqenësë hapat e procesit

ngjasojnë si ndalesat në një udhëtim me metro, po përdor analogjinë e termave të një

89

hartë metroje. “Stacioni i nisjes” është kontrolli i të dhënave duke bërë statistikën

përshkruese dhe hetimi i rrënjës njësi apo të stacionaritetit për secilën prej tyre. Statistika

përshkruese na ndihmon të njihemi me momente të caktuara të të dhënave, si për

shembull: mesatarja, vlerat më të larta e ato më të vogla, devijimin standard etj.

Stacionariteti ka të bëjë me seritë kohore. Seritë duhet të jenë stacionare apo të

identifikuara në mënyrë që të përdoren në modelim. Nësë ato nuk janë stacionare, atëherë

manovrohet me operacionin e diferencimit për ta kthyer atë në një proçes stacionar.

Ndalesa tjetër është të kointegrimi i serive. Seritë kohore shpesh mund të përformojnë

prirje të ngjashme me njëra-tjetrën në periudhën afatgjatë, pra të tentojnë në një mesatare

afatgjatë të përbashkët. Kjo do të thotë së ekziston një kombinim a një ekuacion linear

mes serive, i cili në gjuhën e VAR-it njihet si ekuacioni kointegrues24. Një gjë e tillë

mund të sjellë shqetësime për vlerësimin e modelit empirik siç është nënvlerësimi a

injorimi i rezultateve të sugjeruara nga testi statistikor i studentit dhe i Fisherit. Me fjalë

të thjeshta kjo përkthehet në një problem për modelimin e serive. Literatura referuar

modelit VAR për këto raste sugjeron kalimin në modelin Vector Error Correction

24 Ekuacioni kointegrues ka vetinë e të qenit edhe linear, edhe stacionar.

❶

❷

❸

❹

❻

❺

❼

kontrolli i serive: -përshkrimi

-stacionariteti kointegrimi i serive

VAR apo VEC

prova në shërbim të gjetjes të modelit më të përshtatshëm

zgjedhja e vonesës maks: AIC & SC

diagnostikimi i modelit: -stacionariteti -normaliteti -heteroskedasticiteti -autokorrelacioni

analiza e modelit: -shkakësia

-goditja & varianca -parashikimi

FIGURA 6:HARTA DHE “STACIONËT” E ANALIZËS VAR/VEC .

90

(VEC)25. Ky model është modeli VAR por me kushtëzim, ku kushtëzimi është vetë

ekuacioni kointegrues i serive. Sipas literaturës (Lütkepohl, 2005; Lada & Wójcik, 2007;

QMS, 2009; Osmani, 2010) nësë mes serive x dhe y ka një ekuacion kointegrues i formës

së thjeshtë y = β ∙ x, atëherë kryhet diferencimi si të paraqitja Error! Reference source n

ot found.. Për t’u theksuar është se parametrat α1 dhe α2 shprehin shpejtësinë e axhustimit

drejtë ekuilibrit afatgjatë të serive, dhe εt shpreh shmangien nga ekuilibri afatgjatë.26

2122121112

1112111111

ttttt

ttttt

yxxyy

yxxyx

)(

)(

EKUACIONI 9:EKUACIONET E DIFERENCIMIT TE PARAMETRAVE

Verifikimi i kointegrimit të serive paraqet rëndësi dhe kërkon vëmendje të veçantë. Nësë

seritë kointegrojnë, atëherë duhet të përdorim modelin VEC dhe jo VAR. Zakonisht

përdoret procedura Johansen për të hetuar mbi kointegrimin e serive. Një përmbledhje e

hollësishme për këtë procedurë jepet nga Enders në Applied Econometric Time Series.

Osmani (2010) jep një shpjegim të thjeshtë për testimin e kointegrimit. Ndërsa pikëpamja

e ekzekutimit të këtij testi shpjegohet në guidën e dytë të EViews 7 (fv. 685-692) dhe në

Time series data analysis using EViews (Agung, 2009).27

Pas verifikimit të kointegrimit të serive, vjen vendimi për të përdorur modelin VAR apo

VEC28, të cilët, ashtu siç e sqaruam më sipër, janë të ndryshëm mes tyre. Tre stacionet e

parë përbëjnë fazën në të cilën veprohet me synim sjelljen e serive si të gatshme për

ndërtimin e modelit. Më tëj, stacioni numrë 4 është ai i provave të ndryshme e të shumta

25 Vector Error Correction (Vektori i Korrigjuesit të Gabimit) është modeli Error Correction i modelit Vector AutoRegressive. D.m.th. Error Correction mund të ketë jo vetëm modeli VAR.

26 Kur εt është zero, atëherë jemi në gjendje ekuilibër; kur ai nuk është zero, atëherë mekanizmi tenton ta bëj atë zero.

27 Për t’u theksuar është fakti së Johansen sugjeron përdorimin e variablave ekzogjen sezonal dummy të qendërzuar (të ortogonalizuar), të cilët në EViews mund të llogariten me komandën: @sëas(q)-1/4, ku q tregon tremujorin.

28 Ekzekutimi i komandës për gjenerimin e modelit VEC kërkon vendosjen e disa kushteve: (i) numrin e ekuacioneve kointegrues të evidentuar nga hapi paraardhës, (ii) njërën nga 5 llojet e supozuara të lidhjes së faktorëve në ekuacionin kointegrues dhe (iii) shtrëngimet e elementëve të matricës alfa-α dhe beta-β të Error! Reference source not found..

91

në shërbim të gjetjes së modelit më të përshtatshëm. Këtu diskutohet së cilët faktorë

duhet të përfshihen në modelim dhe në ç’trajtë duhet të jetë barazimi i kërkuar (linar, i

trajtës fuqi, logaritmik apo tjetër). Kjo mund të zgjidhet edhe mbi bazën e sugjerimeve të

literaturës, duke mënjanuar provat e shumta.

Ndalesa tjetër është ajo që i jep përgjigje se cila duhet të jetë vonesa maksimale, pra

rendi i parametrit ρ. Këtu shfrytëzohet ndihma e kritereve informuese Akaike (AIC) dhe

Shvarc (Schwarz – SC), ku kërkohet vlera minimale e tyre: ai model që ka vlerën më të

vogël të këtyre kritereve, ai është modeli me rendin e duhur të autoregresivit. Stacioni i

gjashtë i analizës VAR është diagnistikimi i modelit të përzgjedhur. Këtu i jepet përgjigje

pyetjes se sa i shëndetshëm, nësë mund të shprehemi kështu, është modeli. Për të arritur

këtë kontrollojmë stacionaritetin e modelit (gjykohet mbi rrënjët inverse të polinomit

karakteristik AR, të cilat duhet të jenë brenda vlerave të segmentit ii 1111 : në

bashkësinë e numrave kompleks, njohur ndryshe si ‘rrethi njësi’), normalitetin e termit të

gabimit (gjykohet mbi bazën e kriterit të Jarque-Bera, ku probabiliteti i tij kërkohet të jetë

më i lartë së 0.05); heteroskedasticiteti i termit të gabimit (modelet duhet të kenë term

gabimi me vetinë e homoskedasticitetit) dhe autokorrelacioni (termi i gabimit të modelit

nuk duhet të varet nga vetvetja dhe hetohet edhe me testin e korrelacionit serial të kriterit

Lagrange Multiplicator–LM).

Stacioni i mbërritjes së “metros” sonë është vetë analiza e modelit që ka kaluar testet e

kontrollit a të diagnostikimit. Në fillim është me rëndësi të gjykohet për shkakësinë e

faktorëve duke shfrytëzuar testin e shkakësisë së Greinxherit (Granger-causë), i cili

tregon së cila seri mund të përdoret për parashikimin e sërisë tjetër. Clive Granger29, ka

argumentuar se ekziston një interpretim i një kompleti testëeh për të zbuluar ‘diçka’ mbi

shkakësinë. Më korrekt do të ishte të shprehemi së ky set testesh na tregon se cila seri

shfaqet më herët në kohë se seria tjetër. Dhe nësë ky test kalohet, pra x shkakton y,

atëhere më korrekte është të thuhet së seria x ndihmon në parashikimin e serisë y

(Gujarati, 2004; Agung, 2009; QMS, 2009).

29 Nderuar me Çmimin Nobel në Shkencat Ekonomike në vitin 2003 me motivacionin “për metodat e të analizuarit të serive kohore ekonomike me trendë të njëjtë (kointëgrimi). Gjithashtu, Grenxheri është i dyti në listën e nobelistëve më të famshëm në ekonomi sipas web-it http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/economic-sciences/.

92

Analiza e goditjes përbën, mbase, pjesën më të rëndësishme të analizës VAR. Ajo

gjurmon përgjigjen/reagimin e faktorit endogjen ndaj goditjeve/impulseve të faktorit

ekzogjen. Një funksion i përgjigjes së goditjes gjurmon ndikimin e një goditje të njërit

nga termat e mbetjes mbi vlerat aktuale dhe të ardhme të variablave endogjenë. Variancia

e shpërbërë i jep përgjigje p+jes se si shpjegohet një luhatje e caktuar e faktorit endogjen

nga elementët e tjerë të sistemit. Ajo siguron informacion për rëndësinë relative të secilës

goditje që ndikojnë variablat brenda në VAR. Më thjesht, i jepet përgjigje pyetjes së cila

është rëndësia e njërit nga faktorët e sistemit në shpjegimin e luhatjes aktuale të faktorit

endogjen.

Parashikimi është një pikë e fortë e modeleve VAR. Zakonisht përdoren disa skenarë të

ndryshëm për të krijuar një ide për tendencën e ardhshme të faktorëve. Shpjegim i

thjeshtë për parashikimin duke përdorur modelet VAR është dhënë nga Gujarati (2004).

Thelbi është përdorimi i vlerave të parametrave të vlerësuar nga metoda e katrorëve më të

vegjël për nivele të supozuar të faktorëve që gjenden në anën e djathtë të secilit ekuacion

të sistemit.

3.5.2 Rezultatet e Modelit VEC(2)

Në përputhje të hapave që u përshkruan më sipër ndërtojmë modelin VAR dhe hetojmë

mbi kointegrimin e variablave. Sigurisht përpara kësaj është janë vëzhguar seritë kohore

të variablave në termat e normalitetit të tyre dhe është kontrolluar për stacionaritetin e

serive. Nga kjo e fundit u vu re se seritë kishin nevojën të transformohen. Variablat i-π, r-

i, roe, rpi dhe TCE/RWA rezultojnë jo stacionar dhe kërkohet të aplikohet diferenca e

nivelit të parë për t’i kthyer ato në proçese stacionare, ndërsa variabli NSFR kërkon

diferencën e nivelit të dytë. Nga ana tjetër, variabli L dhe Y u transformuan me anë të

operatorit të logaritmit. Më tëj, është kontrolluar edhe aspekti i normalitetit të serive.

Testet e stacionaritetit për seritë janë si më poshtë. VEC: CA d(i_) y d(l) d(r_i) d(roe)

d(nsrf,2) d(tce_rwa)

93

Variabli Niveli i stacionaritetit

CA Në nivel (I=0)

I_P Diferencë e parë (I=1)

Y Në nivel (I=0)

L Diferencë e parë (I=1)

ROE Diferencë e parë (I=1)

NSRF Diferencë e dytë (I=2)

TCE_RWA Diferencë e parë (I=1)

Me pak fjalë stacionariteti ka të bëjë me ekzistëncën e një trendi rritës/rënës për serinë.

Nësë seria është pa një trend të tillë, atëherë ajo është stacionare dhe si e tillë mund të

përdoret në modelim. Nësë nuk është stacionare, atëherë duhet ndërhyrë që ajo të kthehet

në të tillë. Një nga mënyrat më të rekomanduara për të arritur këtë është përdorimi i

diferencave (këshillohet jo më shumë së dy diferenca).

Verifikimi i stacionaritetit bëhet me testin Augmented Dickey-Fuller (ADF). Sa më e

vogël të jetë vlera e këtij argumenti, krahasuar me nivelet kritike 1%, 5% apo 10%, aq më

të sigurt jemi mbi këtë test.

-.24

-.20

-.16

-.12

-.08

-.04

05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15

CA

Null Hypothesis: CA has a unit

root

Exogenous: Constant

Lag Length: 0 (Automatic - basëd on

SIC, maxlag=9)

t-Statistic Prob.*

Augmented Dickey-

Fuller test statistic

-

4.532957 0.0007

Test critical 1% -

94

Për rastin e CA do të kishim si më sipër:

E njëjta gjë përseritët për të gjithë variablat.

Statistika përshkruese na ndihmon për të kuptuar edhe mbi normalitetin e shpërndarjes

përkatëse. Për normalitetin vështrojmë me kujdes kriteret Skewness dhe Kurtosis. Jarque-

Bera është kriteri më i pëlqyer për këtë. Siç shikohet vetëm L dhe RPI kanë problem me

normalitetin.

Normaliteti, thënë thjeshtë, tregohet me anë të histogramës. Nësë histograma merr

formën e kambanës, atëherë kemi të bëjmë me një variabël që gëzon shpërndarje

normale. E theksojmë se lidhur me këtë kriter studiuesit nuk janë shumë të apasionuar

dhe të lidhur me këtë test. Dmth e lënë pak mbas dore. Fokusin kryesor e merr

stacionariteti. Në fakt një seri stacionare ka shanset për të qenë një seri me shpërndarje

normale.

Për rastin e CA do të kishim:

values: level 3.592462

5%

level

-

2.931404

10%

level

-

2.603944

*MacKinnon (1996) onë-sided

p-values.

95

0

1

2

3

4

5

6

7

-0.20 -0.18 -0.16 -0.14 -0.12 -0.10 -0.08 -0.06

Series: CASample 2005Q1 2015Q4Observations 44

Mean -0.121935Median -0.115796Maximum -0.050758Minimum -0.201588Std. Dev. 0.037437Skewness -0.223650Kurtosis 2.277188

Jarque-Bera 1.324648Probability 0.515652

FIGURA 7:STATISTIKA MBI NORMALITETIN E SHPËRNDARJES

Në mënyrë të përmbledhur kemi:

TABELA 9:STATISTIKA DESKRIPTIVE DHE FILTRAT STATISTIKORË TË TË DHËNAVE

CA I_P L NSRF R_I ROE RPI TCE_RWA Y

Mean

-

0.121935 0.037030 12.75455 0.447941 0.054007 0.114318 0.008492 0.149413 12.45006

Median

-

0.115796 0.037250 12.97757 0.445520 0.054500 0.110000 0.005020 0.134984 12.52949

Maximum

-

0.050758 0.056642 13.24224 0.507868 0.077500 0.250000 0.032735 0.244151 12.74642

Minimum

-

0.201588 0.005705 11.20425 0.407852 0.037200 -0.020000 -0.005269 0.106000 11.91334

Std. Dev. 0.037437 0.012833 0.574430 0.020655 0.008395 0.078070 0.009202 0.035493 0.216052

Skewness

-

0.223650

-

0.438153

-

1.220332 0.443360 0.345254 0.109377 1.052427 0.790760 -0.813855

Kurtosis 2.277188 2.614721 3.303466 3.318408 3.164158 1.629697 3.579225 2.647899 2.558390

Jarque-Bera 1.324648 1.679977 11.08971 1.627370 0.923540 3.530235 8.737509 4.812829 5.214847

Probability 0.515652 0.431715 0.003908 0.443222 0.630167 0.171167 0.012667 0.090138 0.073724

Sum

-

5.365130 1.629300 561.2001 19.70939 2.376300 5.030000 0.373656 6.574153 547.8025

Sum Sq.

Dev. 0.060267 0.007082 14.18871 0.018345 0.003030 0.262080 0.003641 0.054170 2.007170

Observations 44 44 44 44 44 44 44 44 44

96

Pasi kalohen këto “filtra” statistikor, seritë janë gati të përdoren në ndërtimin e modelit

VAR. Në momentin e parë që ndërtohet modeli VAR, që shikohet nësë ka marrëdhënie

kointegruese mes variablave. Për këtë na ndihmon Testi Johansen i kointegrimit. Siç e

tregon testi, modeli VAR i ndërtuar karakterizohet nga disa ekuacione kointegruese.

Sipas kriterit Trace janë 4 ekuacione kointegruese, ndërsa mbështetur në kriterin e Vlerës

Karakteristike Maksimale (Maximum Eigenvalue) rezultojnë 2 ekuacione kointegruese.

Në literaturë nuk ka një shpjegim përfundimtar së cilin nga këto kritere të përdoret (Trace

apo Vlera karaktëristike). Megjithësë kriteri Trace parapëlqehet dhe përdoret më shpesh,

përsëri përzgjedhja e kriterit të këtij testi është në dorën e studiuesit. Në rastin e punimit

tim, meqenësë numri i rekordeve është jo shumë i gjerë, parapëlqejmë dhe përzgjedhim

kriterin e vlerës karakterisike maksimale. Ky kriter raporton 2 ekuacione kointegrues.

TABELA 10:TESTET E KOINTEGRIMIT TË SERIVE

Unrestricted Cointegration Rank Test (Trace)

Hypothesized Trace 0.05

No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Prob.**

Nonë * 0.966590 309.4025 159.5297 0.0000

At most 1 * 0.813125 176.8450 125.6154 0.0000

At most 2 * 0.641441 111.4296 95.75366 0.0027

At most 3 * 0.484758 71.42885 69.81889 0.0370

At most 4 0.383454 45.56725 47.85613 0.0808

At most 5 0.259550 26.70595 29.79707 0.1090

At most 6 0.179848 14.98656 15.49471 0.0595

At most 7 * 0.169731 7.254219 3.841466 0.0071

Trace test indicates 4 cointegrating eqn(s) at the 0.05 level

* denotes rejection of the hypothesis at the 0.05 level

**MacKinnon-Haug-Michelis (1999) p-values

97

Unrestricted Cointegration Rank Test (Maximum Eigenvalue)

Hypothesized Max-Eigen 0.05

No. of CE(s) Eigenvalue Statistic Critical Value Prob.**

Nonë * 0.966590 132.5576 52.36261 0.0000

At most 1 * 0.813125 65.41532 46.23142 0.0002

At most 2 0.641441 40.00078 40.07757 0.0510

At most 3 0.484758 25.86161 33.87687 0.3292

At most 4 0.383454 18.86130 27.58434 0.4253

At most 5 0.259550 11.71939 21.13162 0.5755

At most 6 0.179848 7.732338 14.26460 0.4066

At most 7 * 0.169731 7.254219 3.841466 0.0071

Max-eigenvalue test indicates 2 cointegrating eqn(s) at the 0.05 level

* denotes rejection of the hypothesis at the 0.05 level

**MacKinnon-Haug-Michelis (1999) p-values

Duke qenë së seritë kointegrojnë, atëherë modeli VAR nuk është i përshtatshëm për

analizën e fenomenit. Në këtë rast, ashtu siç u shpjegua në hollësi diku tjetër më sipër,

ndërtohet modeli VEC (vector error correction). Përdorim kriterin Akaike dhe Schvarc

për të përcaktuar masën e lag dhe nga kjo rezultoi së lag=2. Kështu në shpjegimin e

vlerave të tremujorit aktual marrin pjesë dy tremujorët e mëparshëm.

Ndërtohet modeli VEC(2) me dy ekuacione kointegruese. Ekuacionet kointegruese kanë

formulimin:

RWATCENSFRROEirLYX /)( 654321

Ekuacioni i parë kointegrues është ai që lidh deficitin e llogarisë korrente (CA) me

faktorët e tjerë:

RWATCENSFRROEirLYCA /76.757.6477.7)(08.1933.639.1

EKUACIONI 10:EKUACIONI I PARË I KOINTEGRIMIT MES VARIABLAVE

98

Nga ana tjetër, ekuacioni i dytë kointegrues lidh faktorin i – π me faktorët e tjerë të

modelit:

RWATCENSFRROEirLYi /23.071.7002.1)(58.581.016.0

EKUACIONI 11:EKUACIONI I DYTE I KOINTEGRIMIT MES VARIABLAVE

Gjithashtu, grafiku i ekuacioneve kointegruese30 paraqitën në pamjen më poshtë. Siç

shihet nga grafikët, ekuacionet kointegrues janë procese stacionare për shkak së i vërtiten

vlerës 0 dhe se nuk kanë trend.

-2

-1

0

1

2

06 07 08 09 10 11 12 13 14 15

Cointegrating relation 1

-.3

-.2

-.1

.0

.1

.2

.3

06 07 08 09 10 11 12 13 14 15

Cointegrating relation 2

GRAFIKU 2: EKUACIONET KOINTEGRUESE

Pas kësaj ekzekutojmë modelin VEC dhe tentojmë të llogarisim vlerën e lagut të tij. Kjo

realizohet duke vendosur dhe provuar me radhë numrin e lageve, nga 1 deri sa të pranojë

modeli. Mbështetur në kriterin Akaike shohim së modeli VEC me lag=2 është modeli

më i përshtatshëm31.

Modeli VEC(ρ=2) është model që ka term gabimi të stacionuar. Kjo vërtetohet nga fakti

se të gjitha rrënjët e tij bien brenda rrethit me 1 njësi. Për më shumë figura në vijim.

30 Rëndësia e faktorëve është e lartë me përjashtim të faktorit TCE/RWA, i cili nuk rezulton me rëndësi të lartë.

31 Në të vërtëtë modeli VEC për lag=3 apo më lartë nuk ekzekutohet për shkak të numrit të vogël të të dhënave.

99

-1.5

-1.0

-0.5

0.0

0.5

1.0

1.5

-1.5 -1.0 -0.5 0.0 0.5 1.0 1.5

Inverse Roots of AR Characteristic Polynomial

FIGURA 8: TESTI I RRËNJËS NJËSI

Më tej, modeli ka term gabimi që “gëzon” vetitë e një sërie me shpërndarje normale.

Testi i Jarque Berra na vjen në ndihmë, probaliteti i të cilit është 0.1142. Kujtojmë së për

këtë test interesohemi për një probabilitet sa më të lartë së 0.05.

Nga rezultatet e modelit vec shikojmë që nuk provohet një lidhje kointegruese mes nivelit

të outputit dhe raportit të kapitalit apo likuiditetit. Qëllimi në pjesën e dytë të analizës

ishte që nësë provohej një lidhje e tillë të kalkulohej ndryshimi në output (GDP) si pasojë

e ndryshimit me 1 % e TCE/RWA dhe NSFR dhe rezultatet që gjenëroheshin të

krahasoheshin me përfitimet e gjetura në pjesën e parë të analizës. Realiteti ekonomik

shqiptar nuk tregon për lidhje afatgjata mes variablave të interesit në ketë studim.

100

Kapitulli IV: Analiza e gjetjeve mbi efektet e Basel III

në ekonomi

4.1 Analiza e përfitimeve nga implementimi i Basel III

Në përputhje me informacionët e fundit të raportuar nga komiteti i Baselit shumë e shumë

banka janë duke adaptuar rregullativen Basel III me qëllim për të menaxhuar likuiditetin

e tyre, mbikqyrjen dhe riskun.

Basel III (ose akordi i tretë Basel) u shpall në vitin 2009 në përgjigje të krizës finaciare të

2008-es në përmiresim të Basel I dhe II. Rregullat e reja Basel , të krijuara nga Komiteti i

Baselit në mbikqyrjen bankare, fokusohen në riskun e dështimit të bankave , në skenarin

që një numër i madh depozituesish do të tërhiqnin depozitat e tyre nga institucionet ku i

kishin depozituar në të njëjtën kohë ose do të kërkonin transferim të tyre në një

institucion që ata e perceptonin me të sigurtë dhe me likuid sesa banka e tyre.

Basel III ka për qëllim të rrisë transparencen e bankave në lidhje me likuiditetin e tyre

dhe nivelin e levës financiare dhe nën këto rregullime të gjitha bankat duhet të

informojnë Banken Qëndrore përkatëse me përmiresimet që kanë bërë në përmbushje të

kërkesave të vëna mbi likuiditetitn dhe kapitalin kryesisht.

101

Përfitimet ekonomike nga shtrëngimi i kërkesave për kapital dhe likuiditet reflektojnë

kryesisht faktin që sa më i fuqishëm të jetë sistemi bankar aq me pak është ai i ekspozuar

ndaj krizave , të cilat nga ana e tyre mund të shkaktojnë humbje kolosale në terma të

GDP-së.

Kjo pjesë sintetizon pikerisht këto dy aspekte.

Impakti i kërkesave për kapital dhe likuiditet në probabilitetin e shfaqjes së

një krizë bankare.

Përpjekjet për të vlerësuar ketë aspekt të rregullatives Basel kanë qenë të shumta dhe janë

propozuar modele nga më të ndryshmet në lidhje me vlerësimin e përfitimeve të matshëm

nga Basel III.

Shumica e studimeve të kryera konsistojnë në një analizë kosto-përfitim nga

implementimi i Basel III ose me konkretisht në një analizë të impaktit ekonomik.(EDI).

Unë i jam referuar analizave empirike të cilat synojnë të vlerësojnë edhe impaktin e

kapitalit bankar dhe të likuiditetit në probabilitetin e krizave , si dhe analizave empirike

mbi përqasjet me të mira të cilat të lejojnë të vlerësohen në mënyrë të përafert humbjet e

GDP-së që shoqëron një krizë bankare.

Për sa i përket studimeve të rëndësisë së kapitalit dhe likuiditetit bankar në probabilitetin

e krizave i jam referuar një modeli të realizuar nga Meilin Yan, i cili përllogarit

reduktimin në probabilitet duke supozuar implementimin e plotë të rregullave Basel.

Sipas studimit të tij përmbushja e kërkesave të Baselit për kapital dhe likuiditet pritet të

reduktoje probabilitetin e krizave bankare për rastin e anglisë me 4,996 % dhe 2.036%

respektivisht.

Studime me qëllime të ngjashme ,por duke aplikuar metoda të ndryshme janë mbajtur

edhe nga Barrel et al (2009) sipas të cilit rritja me 1% e kapitalit bankar dhe likuiditetit

do të reduktojë probabilitetin e krizave në angli me me shumë së 6% , dhe me pak në

vende të tjera të eurozonës. Me të njëjtën metode, Kato et al 2010 dhe Wong et al (2010)

për rastin e ekonomisë janponeze kanë përllogaritur se me rritjen me 1 % në nivelin e

kapitalit , probabiliteti i shfaqjes së një krize bie me 3.10 % pa ndonjë rritje të likuiditetit

si dhe probabiliteti i një krize bie me 2,8 % kur një rritje prej 1 % e nivelit të kapitalit

102

shoqerohet me 10 % rritje të raportit depozita/totali i aseteve . Gjithashtu sipas Wong et

al, rritja mbi 7 % e kapitalit bankar nuk pritet të sjellë reduktim të rëndësishme të

probabilitetit të krizave bankare. Përfitimet marxhinale dukshem bëhen zero, kur raporti i

kapitalit bankar ndaj aseteve të ponderuara me risk tenton të jetë me i lartë së 11 %.

Gjithashtu Gauthier et al (2010) duke përdorur një model “stress test” ka përllogaritur se

rritja e nivelit të kapitalit nga 7% në 8 %, pa ndonjë rritje të likuiditetit zvogëlon gjasat e

një krize sistemike me dy të tretat (p.sh. nga 4.7% në 1.7%) për rastin e kanadasë.

Tabela e mëposhtme prezanton disa prej metodave kryesore të aplikuara nga studiues të

ndryshëm në vlerësimin dhe gjetjen e lidhjeve mes kërkesave të rregullores Basel dhe

probabilitetit të shfaqjes së një krizë në një periudhe kohe të caktuar:

Në mënyrë të përmbledhur janë si më poshtë:

TABELA 11:LISTA E STUDIMEVE TË NGJASHME PËR VLERËSIMIN DHE GJETJEN E LIDHJEVE MES KËRKESAVE TË RREGULLORES BASEL DHE PROBABILITETIT TË SHFAQJES SË NJË KRIZË NË NJË PERIUDHE KOHE TË CAKTUAR

Artikulli Modeli Vendi Kapitali

Likuiditet

i Gjetjet

Bankar Bankar Kryesore

Barrell et al.

(2009) I Reduktuar

Zona

Euro + +

Rritja me 1% e kapitalit bankar dhe

likuiditetit do të reduktoje probabilitetin

e krizave në Uk me me shumë së 6% ,

dhe me pak në vende të tjera.

Kato et

(2010)

I Reduktuar

Japan + +

Rritja me 1 % në nivelin e kapitalit ,

probabiliteti i shfaqjes së një krizë bie

me 3.10 % pa ndonjë rritje të

likuiditetit.

Pr i një krizë bie me 2,8 % kur një rritje

103

prej 1 % e nivelit të kapitalit shoqerohet

me 10 % rritje të raportit depozita/totali

i aseteve .

Wong et al. Reduced Hong + +

Rritja mbi 7 % e kapitalit bankar nuk

pritet të sjelle reduktim të

rëndësishme të probabilitetit të

krizave bankarë. Përfitimet

marxhinale dukshem behen zero, kur

raporti i kapitalit bankar ndaj aseteve

të ponderuara me risk tënton të jetë

me i lartë së 11 %.

Tarashev Portfolio Euro + -

Rritja e nivelit të kapitalit nga 6%

në9%, pa ndonjë rritje të

likuiditetit,zvogëlon gjasat e një krizë

sistematike me shumë së

gjysmen.(p.sh. nga 4.9% në 2.3%).

Miles et al.

e

t Stres UK + -

Probabiliteti qe një krizë të ndodhe do

të bjere nga 4.57% në 0.75%, nësë

bankat rrisin raportin e tyre të kapitalit

nga 5% në20%.

(2011) Test

Gauthier et al.

(2010) Stres test Canada + -

Rritja e nivelit të kapitalit nga 7% në

8 %, pa ndonjë rritje të likuiditetit

zvogëlon gjasat e një krizë sistemike

me dy të tretat (p.sh. nga 4.7% në

1.7%).

104

4.2 Analiza e modelit të vlerësimit të probabilitetit të krizave

Pjesa e parë e studimit tim foksohet në vlerësimin e ndikimit qe kanë treguesit

bankarë në probabilitetin e krizave. Po ti referohemi kapitullit të tretë, shohim qe

punimi propozon një model statistikor përsa i përket fenomenit :

PR=(I*TCE/RWA+ I*RFNS+I*ZI)

Ku TCE/RWA përfaqeson nivelin e kapitalizimit bankar

RFNS përfaqeson fondet nëto stabel të bankave

Ndërsa Zi është një vektor i variablave makrekonomike ,që përfshin indeksin e çmimeve

të pasurive të paluajtshme dhe raportin e llogarisë korrente në terma të GDP-së.

Probabiliteti i krizave ka këto shenja lidhjesh me treguesit bankar të marrë në shqyrtim:

TABELA 12:SHQYRTIMI I SHENJAVE TË VARIABLAVE TË INTERESIT

Variabli Shenja e pritur Shenja e konstatuar

TCE/RWA & NSFR negative negative

CA negative negative

RPI negative negative

Nga modeli i ngritur mund të gjykojme mbi pranimin ose jo të hipotezave të ngritura si

më poshtë:

H:1 Raporti TCE/RWA nuk ka ndikim në probabilitetin e krizave bankare.

Kjo hipotezë pranohet pasi treguesi i nivelit të kapitalizimit bankar i vetëm nuk

lidhet dhe nuk shfaq ndikim të drejtepërdrejtë në probabilitetitn e krizave.

H:2 Raporti NSFR nuk ka ndikim në probabilitetin e krizave bankarë.

105

Gjithashtu analiza empirike e shtjelluar në kapitullin nr 3 na mundëson të

pranojme këtë hipotezë bazë pasi ky variabël del jo relevant në modelin e propozuar

të vlerësimit të probabilitetit.

H:3 Implementimi i integruar i kërkesave për kapital dhe likuiditet nuk

parandalojnë kriza bankare-financiare.

Kjo hipotezë bie poshtë pasi në modelin probit vërejmë që kombinimi i dy treguesve

është i rendësishëm dhe lidhet negativisht me probabilitetin e krizave. Kjo

interpretohet lehtësisht dhe është plotësishtë konform modelit konceptual të riskut

në banka dhe qëllimit të mbikyrjeve bankare. Sa më e mirëkapitalizuar një bankë

dhe sa më shumë likuide ajo , aq më shumë bie probabiliteti i krizave bankare.

H:4 Indeksi RPI nuk sinjalizon për probabilitetitn e krizave bankare.

Gjithashtu hidhet poshtë hipoteza numër 4 pasi vlen hipoteza alterantive e saj, që

është :Indeksi i çmimeve të pasurive të paluajtshme ka ndikim në probabilitetin e

krizave. Ashtu siç kam cituar në literaturën e shqyrtuar në kapitullin e parë mbi

riskun në banka dhe krizat e mundshme, një ndër sinjalizuesit e hershem apo të

vonshem të krizave është dhe rënia e vlerës së pasurive të paluajtshme për shkak të

mungesës së tregut apo edhe të mungesës së likuiditetit në sistem. Kjo do të thotë që

nësë verehen luhatje të ndjeshme në ketë tregues , kjo jep sinjale për kriza të

mundshme.

H:5 : Raporti CA nuk sinjalizon në probabilitetin e krizave bankare.

Hipoteza numer 5 hidhet poshtë dhe pranohet hipoteza alterantive e saj që e

cilëson si të rëndësishëm dhe me ndikim raportin e llogarisë korrente ndaj GDP-

së. Një llogari korrente defiçitare e vazhdueshme është paralajmerim i krizave

të mundshme.

Gjetje shumë e rëndësishme për punimin tim është dhe fakti qe përmes modelit të

supozuar kam përllogaritur dhe përfitimet nga implementimi i rregullave të Basel III në

terma të GDP-së. Implemntimi i rregullave Basel synon të forcoje sistemin bankar dhe të

106

shmangë humbjet e pritshme nga kriza të mundshme. Në ketë kontekst kam përllogaritur

fillimisht humbjet e pritshme në rast krize dhe duke i shumëzuar me reduktimin e

probabilitetit të krizave si rezultat i rregullave Basel kam konstatuar përfitimet në terma

të GDP-së si në afatshkurtër ashtu edhe në afatgjatë (Ref tabeles nr ).

Përfitimet nga implementimi =ΔPr * humbjet e pritshme nga kriza

Humbja e pritshme afatshkurtra:(7.7 % e GDP para krize)-përllogaritje e

autorit

Humbje permanente :

Nësë në lidhje me llogaritjen e përfitimeve do ti referoheshim tabeles nr 4.1 konstatojmë

si më poshtë:

-Nësë përllogaritjet do ti fillonim nga vlera mesatare e variablit “TCE/RWA”, e cila më

rezulton të jetë 0.1494 për periudhën e marrë në shqyrtim, vërejmë që probabiliteti i

krizave reduktohet me 2,87% për 1 % rritje të nivelit të kapitalizimit. (konkretisht kalimi

nga 11 % në 12 %)

-Nësë përllogaritjet në modelin e supozuar probit fillojnë nga vlera e tremujoruit të fundit

të variablit që është 0.106 , ky reduktim shkon në 3.06 %.

-Gjithashtu nga tabela vërejme që reduktimi i probabilitetit të krizave vjen në rënie me

rritjen e nivelit të kapitalizimit, gjë e cila tregon për faktin që edhe një nivel i lartë i

kapitalizimit në banka nuk përben premisë absolute ndaj krizave.

-Përllogaritje të njëjta janë bërë edhe në lidhje me treguesin e fondeve të qëndrueshme të

indeksuar në model me shkurtimin NSFR. Nësë përllogaritjet e probabilitetit fillojnë nga

vlera mesatare e NSFR që rezulton 0.45, vërejmë që probabiliteti i krizave nuk shfaq

reduktim me afrimin drejtë vlerës 1 të këshilluar nga Basel III. Ndërsa nësë kalkulojme

duke nisur nga vlera e tremujorit të fundit vërejmë që kur NSFR i afrohet vlerës 1,

probabiliteti i krizave reduktohet me 0.14 %.

%0%5

%51%7.7

1%7.161

gr

r

107

- Përllogaritjet e mësipërme i kam përkthyer edhe në terma të GDP-së , të cilat tregohen

në tabelen nr 4.3 ku vërehet që në afatshkurtër përfitimet do të ishin rreth 0.22 % e GDP-

së nësë niveli i kapitalizimit në banka shkon drejtë kritereve minimale të kërkuar nga

Basel prej 12 %. Ndërsa në aftagjatë do kishim kursime të humbjeve nga kriza potenciale

prej rreth 5 % të GDP-së. Ndërsa përsa i përket lidhjes mes treguesit të likuiditetit të

qëndrueshme dhe llogaritjes së përfitimeve, meqenësë nuk u vu re rënie në

probailiteitn e krizave me ndryshimin e këtij treguesi, përfitime nuk vërehen.

Në mënyrë të përmbledhur mund të themi që ashtu sikurse reduktimi i

probabilitetit bie me rritjen me nga 1 % të treguesve të kapitalit dhe të likuiditetit të

qëndrueshëm, edhe përfitimet e parashikuara ndjekin të njëjtin trend.

4.3 Analiza e kostove nga implementimi i Basel III

Bankat mund të implementojnë rritjen e kërkesave për kapital dhe likuiditet sipas Basel

III duke përdorur strategji të ndryshme .Qëllimi është që të parashikohet impakti në nivel

makro i këtyre strategjive të reja të bankave në kuadër të Basel III.

Gjithashtu pjesë e rëndësishme e këtij studimi është të kuptuarit e funksionimit dhe

impaktit të sistemit bankar në disa tregues makroekonomike. Nga studimi mund të themi

që nuk janë provuar lidhje të drejtepërdrejta të nivelit të kapitalit dhe GDP-së , e njëjta

gjë edhe për lidhjen nivel likuiditeti dhe GDP. Është provuar lidhje mes nivelit të

likuiditetit dhe normave të interesit si dhe lidhje ndërmjet nivelit të kredidhenies dhe

normave të interesit.

Në mënyrë të ngjashme ka studime të shumta të cilat tëntojnë të hedhin dritë mbi

implikimet negative të Baselit në ekonomitë e tyre. Një listë e tyre së bashku me të

dhënat mbi to parashtrohet me poshtë:

TABELA 13:PËRLLOGARITJE E KOSTOVE NË AFATGJATË/MODELE TE NDRYSHME TË PROPOZUARA NGA AUTORË TË TJERË

Artikulli Lloji i Vendi i Kapitali Likuiditeti Gjetjet kryesore

modelit referuar Bankar Bankar

108

Megjithesë studimet në lidhje me ketë cështje numërohen të shumta, metodat apo

variablat e përfshira ndryshojnë nga punimi në punim. Ashtu siç përshkruhet dhe në

tabelë sipas studiuesit Miles et al dyfishimi i nivelit të kapitalit nga 8.4 % në 16.8 %

Gambacorta

(2010) VECM US + +

Wong et al.

(2010) ECM

Hong

Kong + -

Një rritje prej 1% në kapital do të reduktojë

prodhimin me 4.2 nga niveli bazë në afat të gjatë.

Roger et al.

(2010) DSGE

Zona

Euro + +

Një rritje me 6% në kapital, pa ndryshime në

likuiditet do të ulë GDP me 0.81%. Politika

fiskale duket se ka rëndësi në ndikimin e krizave

bankare në kulmin e rritjes ekonomike, por jo në

nivelin e prodhimit potencial.

Van Heuvel

(2008)

de

n DSGE US + -

Kostoja e mirëqënies mbi rregullimin e kapitalit

bankar aktual është ekuivalente me një humbje të

përhershme në konsum nga 0.1% deri në 1 %.

Dellas et al.

(2010) DSGE US - +

Politika monetare bëhet më pak e qëndrushme në

lëkundjet e likuiditetit, kur ka kriza.

Meh

Moran

(2008)

an

d DSGE US + -

Kapitali bankar e rrit aftësinë e një ekonomie për

të minimizuar goditjet. Pas goditjeve,sektorët e

bankave të mirëkapitalizuara përjetojnë ulje të

vogla në huanë bankare.

Locarno Semi- Italy - -

Rezultatet mesatare janë të njëjta me ato të modelit

DSGE.

(2004) structual

Miles et al.

(2011)

Single

equation UK + -

Kapitali i dyfishuar (nga 8.4 % në 16.8%) do ta

zvogëloje outputin 15 %.

109

pritet të ulë nivelin e outputit me 15 % për ekonominë britanike. Ndërsa studiuesi Meh

Moran në analizën e tij rreth impaktit që jep rikapitalizimi sipas kushteve të reja të Basel

III në shtetet e bashkuara ,gjen që kapitali bankar e rrit aftësinë e një ekonomie për të

minimizuar goditjet dhe pas goditjeve,sektoret e bankave të mirëkapitalizuara përjetojnë

ulje të vogla në huanë bankare .

Ndërsa sipas Gambacorta (2010) duke aplikuar një model VECM 32dhe duke analizuar

efektin e të dy treguesve kryesorë , edhe kapitalit edhe likuiditetit, ndikimet e

ndryshimeve në raportet e kapitalit dhe likuiditetit në GDP afatgjatë janë mjafë të vogla,

përllogaritur për ekonominë amerikane gjithashtu.

4.4 Analiza e lidhjeve afatgjata mes variablave

Ashtu siç është shpjeguar dhe në kapitullin e tretë pjesa e dytë e punimit konsideron

gjetjen e lidhjeve afatgjata mes variablave makroekonomike dhe atyre bankare. Gjetja e

lidhjeve në afatgjatë mes variblave bankarë që tregojnë nivelin e kapitalizimit dhe

likuiditetit me prodhimin e brendshem bruto, do me jepte mundësinë e prezumimit të

kostove (pra ndryshimet në GDP) nga ndryshimi konform rregullave Basel të treguesve

bankarë.

4.4.1 Testi granger përpapa modelimit

Aplikimi i testit granger përpara modelimit të variablave na tregon për lidhje shkak

pasojë mes varibalave. Ky lloj testi i cili njihet prej vitit 1969 na tregon për faktin nësë

seritë kohore të një variabli mund të parashikojnë ato të një tjetri, pra baza e këtij testi

është që nësë ndodh që midis varibalve të ekziztoje një lidhje e tipit “granger” atëhere

mund të parashikojme trendin apo seritë në të ardhmen. Rezultatet e testit konfirmojnë

që:

-Me 95 % nivel sigurie variabli “Niveli i kredidhenies (L)” ka ndikim në prodhimin e

brendshem bruto. Lidhja mes ketyre dy variablave është e njohur dhe e mbështetur dhe

32 Vector error correction model

110

në ligjet e transmisionit të politikes monetare. Ka studime të shumta që faktojnë këtë

lidhje dhe tentojnë të hedhin dritë mbi masën e ndikimit. Ndikimi i anasjelltë nuk

provohet.

Null Hypothesis: Obs F-Statistic Prob.

Y does not Granger Cause L 42 1.03824 0.3642

L does not Granger Cause Y 7.18326 0.0023

-Gjithashtu treguesi “Niveli i kredidhenies (L)” shkakton sipas treguesve statistikore

nivelin e kapitalizimit ndaj aseteve të ponderuara me risk “TCE/RWA” dhe mund të

shërbejë në parashikimin e tyre.

Null Hypothesis: Obs F-Statistic Prob.

TCE_RWA does not Granger Cause L 42 0.51473 0.6019

L does not Granger Cause TCE_RWA 3.01233 0.0614

Lidhja pranohet me nivel sigurie 90 %. Duke qenë së p-value (0.0614) është më e vogël

se vlera e α (0.1) pranohet hipoteza alterantive . Niveli i kredidhënies është aset për

bankat dhe lidhet drejtëpredrejtë me treguesin e kapitalizimit që përllogartitet siç

shpjegohet në kapitullin e tretë të këtij dizertacioni.

-Norma reale e interesit (r-i) mund të shkaktojë nivelin e kredidhënies (L).

Null Hypothesis: Obs F-Statistic Prob.

r-i does not Granger Cause L 42 4.35304 0.0201

L does not Granger Cause r-i 2.59040 0.0885

Siç vërehet dhe në rezultatet statistikore norma reale tremujore e interesit ndikon mbi

nivelin e kredidhënies për rastin e ekonomisë tonë.

111

- Llogaria korrente si një tregues i shprehur në përqindje ndaj GDP-së ka lidhje shkaksore të

provuar përmes testit Granger me indeksin e cmimit të pasurive të paluajtshme (RPI ), me

GDP-në(Y) dhe nivelin e kapitalizimit bankar (TCE/RWA). Llogaria korrente (CA) është një

indikator shumë i rëndësishëm që tregon mbi shëndetin e një ekonomie. Ajo përkufizohet si

shuma e llogarisë neto tregtare ( eksport minus import i të mirave dhe shërbimeve ), të

ardhurave neto nga jashtë dhe transfertave neto. Një llogari korrente positive sinjalizon për

një vend që është një huadhenës kundrejt pjesës tjetër të botës, ndërkohë që një llogari

korrente negative tregon për vend huamarres kundrejt botës.

Suficiti i llogarisë korrente rrit asetet valutore neto të një kombi, ndërkohë që një deficit i ul

ato.

Null Hypothesis: Obs F-Statistic Prob.

RPI does not Granger Cause CA 42 0.80559 0.4545

CA does not Granger Cause RPI 5.17046 0.0105

TCE_RWA does not Granger Cause CA 42 0.38430 0.6836

CA does not Granger Cause TCE_RWA 4.26492 0.0215

Y does not Granger Cause CA 42 1.06827 0.3540

CA does not Granger Cause Y 6.02180 0.0054

-Testi Granger gjithashtu tregon për një lidhje shkaksore të variablit NSFR, pra fondeve të

qëndrueshme të likuiditetit në banka me llogarinë korrente (CA) dhe nivelit të huadhënies

(L). Lidhjet janë në përputhje me logjikën ekonomike dhe të pritshme.

Null Hypothesis: Obs F-Statistic Prob.

NSRF does not Granger Cause L 42 3.29887 0.0480

L does not Granger Cause NSRF 0.83430 0.4422

42 3.17381 0.0534

112

NSRF does not Granger Cause CA

CA does not Granger Cause NSRF 2.62027 0.0862

-Variabli RPI që tregon normën tremujore të ndryshimit të çmimeve të pasurive të

paluajtshme, sipas outputit statistikor ka ndikim mbi normën tremujore reale të interesit

ndërbankar (me nivel sigurie 90 %) . Norma reale e interesit ndërbankar tregon normën e

indeksuar nga inflacioni të interesit, ndërkohë që RPI është sinjalizues i inflacionit. Në këtë

mënyrë lidhja është e qenësishme. E anasjellta nuk provohet.

Null Hypothesis: Obs F-Statistic Prob.

RPI does not Granger Cause i-π 42 2.45866 0.0994

i-π does not Granger Cause RPI 0.14140 0.8686

-Treguesi i kthimit mbi kapitalin bankar ROE ka ndikim mbi fondet e qëndrueshme të

likuiditetit NSFR me nivel sigurie probabilitare 95 %. Kjo nënkupton faktin që një banke me

kthime të larta mbi kapitalin bankar, ka predispozita të jetë me likuiditet më të qëndrueshëm.

Null Hypothesis: Obs F-Statistic Prob.

ROE does not Granger Cause NSRF 42 5.12553 0.0108

NSRF does not Granger Cause ROE 0.52079 0.5983

-Niveli i kapitalizimit në banka ndaj aseteve të ponderuara me risk shfaq ndikim në nivelin e

outputit (pra GDP-së) me 95 % nivel sigurie.

Null Hypothesis: Obs F-Statistic Prob.

Y does not Granger Cause TCE_RWA 42 2.01392 0.1478

TCE_RWA does not Granger Cause Y 4.85801 0.0134

113

4.4.2 Testi Granger pas modelimit

Aplikimi i testit Granger pas modelimit të variablave me synimin për të vlerësuar lidhjet apo

mundësitë e parashikimit të një serie nga shfaqja e disa serive të tjera na jep mundësinë e

vlerësimit të fenomenit të fokusit të këtij dizertacioni në nivel makroekonomik.

Qëllimi kryesor është të testojme për ndikimin apo shfaqjen e shkakësisë mes nivelit të

përgjithshëm të outputit dhe treguesve bankarë kryesisht. Rezultatet janë si më poshtë cituar:

-Provës nësë në seritë kohore të prodhimit të përgjithshem bruto ndikojnë apo ka shenja

paralelizmi me seritë e varablave të marra në studim duket se i përgjigjet vetëm variabli

norme tremujore reale e interesit ndërbankar dhe norma tremujore e spredit të normave të

interesit. (kjo vërehet nga interpretimet statistikore të vlerave probabilitare krahasimisht me

nivelin e besueshmerisë α =0.5 .)

Vërehet që treguesi i kapitalizimit në banka TCE/RWA dhe treguesi i fondeve të

qëndrueshme nuk lidhen me prodhimin e përgjithshem bruto, pra nuk shfaqin shenja

shkakësie mes tyre.

Dependent variable: D(Y)

Excluded Chi-sq df Prob.

D(CA) 5.761797 2 0.0561

D(i-π,2) 9.565858 2 0.0084

D(L,2) 1.719536 2 0.4233

D(r-i,2) 6.528551 2 0.0382

D(ROE,2) 0.670823 2 0.7150

D(NSRF,3) 0.663971 2 0.7175

D(TCE/RW

A,2) 2.290167 2 0.3182

All 30.50959 14 0.0065

114

-Për sa i përket nivelit të kredidhënies në ekonomi nga bankat, testi grager jep mundësinë e

provimit të lidhjes me nivelin e prodhimit të brendshem bruto dhe të fondeve të qëndrueshme

të likuiditetit. Kjo nënkupton që rregullat e reja Basel për të pasur në një periudhe afatgjatë

NSFR=1 do të shkaktojë efekte në nivelin e kredidhënies (sipas kalkulimeve të bëra në këtë

studim me rezulton që NSFR mesatarisht të jetë 0.45 për dhjetëvjeçarin e fundit). Masa e

ndikimit mund të jetë objekt i një studimi të ri shumë me vlere për ekonominë shqiptare.

Dependent variable: D(L,2)

Excluded Chi-sq df Prob.

D(CA) 2.140541 2 0.3429

D(i-π,2) 0.329178 2 0.8482

D(Y) 7.240820 2 0.0268

D(r-i,2) 2.454225 2 0.2931

D(ROE,2) 1.692315 2 0.4291

D(NSRF,3) 12.16716 2 0.0023

D(TCE/RWA,2) 3.456089 2 0.1776

All 36.46677 14 0.0009

-Seritë kohore të raportit të kapitalizimit bankar adaj aseteve të ponderuara me risk dhe të

llogarisë korrente shfaqin mundësi parashikimi për seritë e fondeve të qëndrueshme të

likuiditetit. Sa i përket variablit CA ky konstatim lidhet me faktin që pothuaj të gjitha

transaksionet me botën e jashtme kalojnë përmes bankave dhe sufiçitët apo defiçitët e tyre

ndikojnë në nivelin e likuiditetit bankar. Nga ana tjetër TCE/RWA dhe NSFR janë të

ndërthurura me njëra tjetrën. Për tu evidentuar është fakti që seritë kohore të TCE/RWA

shfaqen më herët në kohë dhe mund të sinjalizojnë për seritë e NSFR , ndërkohë që nësë

provojmë të mbajmë si variabël të varur TCE/RWA shohim që nuk ka asnjë të dhënë të

rëndësishme statistikore që provon ndonjë lidhje me NSFR, siç tregon ouptuti i mëposhtëm.

115

Dependent variable: D(NSRF,3)

Excluded Chi-sq df Prob.

D(CA) 9.536602 2 0.0085

D(i-π,2) 0.649818 2 0.7226

D(Y) 1.327287 2 0.5150

D(L,2) 0.790812 2 0.6734

D(r-i,2) 1.242197 2 0.5374

D(ROE,2) 2.984049 2 0.2249

D(TCE/RWA,2 4.671972 2 0.0967

All 31.43361 14 0.0048

Dependent variable:D(TCE/RWA,2)

Excluded Chi-sq df Prob.

D(CA) 3.525725 2 0.1716

D(i-π,2) 0.504137 2 0.7772

D(Y) 2.406428 2 0.3002

D(L,2) 1.113086 2 0.5732

D(r-i,2) 0.000519 2 0.9997

D(ROE,2) 0.380425 2 0.8268

D(NSRF,3) 1.543153 2 0.4623

All 14.11282 14 0.4413

-Nësë testojmë modelin ku si variabël të varur mbajmë normën reale tremujore të

interesit, vërejmë që me 95 % nivel sigurie probabilitare vetëm tre faktorë të pavarur

rezultojnë të rëndësishëm : CA, Y dhe L.

Dependent variable: D(i-π,2)

116

Excluded Chi-sq df Prob.

D(CA) 6.816818 2 0.0331

D(Y) 6.032664 2 0.0490

D(L,2) 18.75587 2 0.0001

D(r-i,2) 0.503383 2 0.7775

D(ROE,2) 1.497190 2 0.4730

D(NSRF,3) 5.082241 2 0.0788

D(TCE/RW

A,2) 3.125038 2 0.2096

All 36.95542 14 0.0007

4.4.3 Analiza e modelit VEC dhe interpretimi i ekuacioneve kointegruese

Modeli VEC(2) i ndërtuar dhe shpjeguar metodologjikisht në kapitullin e tretë na

sugjeron dy ekuacione kointegruese.

Ekuacioni i parë kointegrues është ai që lidh defiçitin e llogarisë korrente (CA) me

faktorët e tjerë:

RWATCENSFRROEirLYCA /76.757.6477.7)(08.1933.639.1 .

Nga ana tjetër, ekuacioni i dytë kointegrues lidh faktorin i – π me faktorët e tjerë të

modelit:

RWATCENSFRROEirLYi /23.071.7002.1)(58.581.016.0

Për sa i përket ekuacionit të parë kointegrues vërejmë që llogaria korrente lidhet

pozitivisht me nivelin e përgjithshem të outputit, me nivelin e kredidhënies, me spredin e

normave të interesit. Ndërsa vërehet që mes normës së llogarisë korrente dhe treguesve

117

bankarë si ROE, NSFR dhe TCE/RWA ka lidhje negative. Përkatësisht rritja me 1 % e

kthyeshmerisë ndaj kapitalit në banka (ROE) ul defiçitin e llogarisë korrente me 7,77 %,

rritja me 1 % e fondeve të qëndrueshme në banka ul me 64,57 % defiçitin e llogarisë

korrente, si dhe rritja me 1 % e kapitalizimit në banka (TCE/RWA ) ul me 7,76 %

defiçitin e llogarisë korrente.

Ndërkohë që rritja me 1 % e prodhimit të brendshëm bruto (Y) , e nivelit të kredidhënies

L dhe spredit të normave të interesit (r-i), rrit defiçitin e llogarisë korrente përkatësisht

me 1,39%, 6.33% dhe 19.08%.

Ndërsa për sa i përket ekuacionit të dytë kointegrues vërejmë lidhje positive të normës

reale tremujore të interesave bankare me prodhimin e përgjithshem bruto (Y), nivelin e

kredidhenies (L), spredin e normave të interesit (r-i) dhe nivelit të kapitalizimit bankar

(TCE/RWA) dhe lidhje negative me kthyeshmerinë ndaj bankave (ROE) dhe fondeve të

qëndrueshme (NSFR).

Konkretisht rritja me 1 % e prodhimit të përgjithshem bruto (Y), nivelit të kredidhënies

(L), spredit të normave të interesit (r-i) dhe nivelit të kapitalizimit bankar (TCE/RWA)

rrit përkatësisht normën reale të interesit me 0.16 %, 0.81%, 5.58% dhe 0,23 %. Lidhja

positive mes raportit të kapitalizimit dhe normave të interesit fakton edhe njëherë

shqetësimin e arsyeshëm të ekspertëve në lidhje me kostot e implementimit të Basel III.33

Gjithashtu ekuacioni na lejon të interpretojmë dhe ndikimin negativë mes tyre të

variablave ROE dhe NSFR ndaj i-π. Rrtija me 1 % e ROE dhe NSFR, ndikon në uljen

me 1.002% dhe 7.71% të normës reale tremujore të interesit.

4.5 Verifikimi i hipotezave (H0 versus Ha) përmbledhtazi

Interepretimet e mesipërme mbi rezultatet e testimeve më lejojnë të konkludoj si

më poshtë mbi pranueshmerinë apo jo të hipotezave të punimit:

33 Pavarësisht së në ekuacion ky variabel nuk është shumë signifikativ. Me vlere është interpretimi i shenjës .

118

H1: Raporti TCE/RWA nuk ka ndikim në probabilitetin e krizave

bankarë./pranohet.

H:2 Raporti NSFR nuk ka ndikim në probabilitetin e krizave bankarë.

/pranohet.

H:3 Implementimi i integruar i kërkesave për kapital dhe likuiditet nuk

parandalojnë kriza bankarë-financiare./nuk pranohet

H:4 Indeksi RPI nuk sinjalizon për probabilitetitn e krizave bankarë. /nuk

pranohet

H:5 : Raporti CA nuk sinjalizon në probabilitetin e krizave bankarë. /nuk

pranohet

H:6 Implementimi i kërkesave në rritje të raportit TCE/RWA nuk shkakton

ndryshime në GDP reale. /Pranohet

H:7 Implementimi i kërkesave të likuiditetit (raporti NSFR) nuk shkakton

ndryshime në GDP reale. /Pranohet

H:8 Rritja e raportit TCE/RWA sipas kërkesave të Baselit nuk rrit normën reale të

interesit bankar. /Pranohet

H:9 Rritja e raportit NSFR drejtë vlerës 1 sipas kërkesave të Baselit nuk ul

normën reale të interesit. /nuk pranohet

H:10 Niveli i kredidhenies (L) nuk ka efekt në normën reale të interesit bankar.

/Nuk Pranohet

119

KAPITULLI V: KONKLUZIONE DHE

REKOMANDIME

5.1 Konkluzione

Nga analiza e aspekteve teorike dhe empirike rezulton që përmbushja e rregullave Basel

për sektorin bankar shqiptar është me rëndësi jetike. Nga të dhënat e mbledhura

konkludoj që mbikqyrja bankare në vendin tonë është konform mbikqyrjes

ndërkombëtare Basel, pavarësisht se shumë larg në kohë përmbushjes së plotë të

kritereve të kërkuara.

Si fillesa të këtij studimi kanë shërbyer mendimet e ekspertëve ndërkombëtare për

aspektet pozitive dhe negative të pritshme nga ky kuadër konceptual i ri i mbikqyrjeve

bankare si dhe shumë e shumë studime të ngjashme të realizuara në vende të ndryshme q

janë në fazën e implentimit apo që po e parashikojnë atë.

Predispozitat janë që ky kuadër i ri do ta shndërrojë sistemin bankar në një sistem solid

dhe të qëndrueshem ndaj krizave. Kjo kërkon një koordimin mes niveleve bankare dhe

një politikë më konsistente të Bankës së Shqipërisë. Ashtu siç njihet nga historia e

vonëshme e zhvillimeve në botë, politika monetare ka ndryshuar rrënjësisht objektivat e

saj dhe instrumentat e ndërhyrjeve. Nësë tradicionalisht bankat qëndrore kanë patur dy

objektiva kryesore që janë inflacioni dhe kërkesa agregate, sot ato janë të fokusuara

kryesisht të mbrojtja ndaj risqeve sepse realiteti i provuar i viteve 2008-2011 ka treguar

për ketë dobësi të madhe. Fokusi kryesor i tyre sot në kundërpërgjigje të tkurrjeve në

kreditim që shkaktoi kriza, janë normat e interesit, “quantitative easing” dhe “credit

easing”, pra një ndërthurje mes politikave konvencionale dhe atyre jokonvencionale.

120

Punimi propozon një model të vlerësimit të probabilitetit të krizave bankare në

funksion të treguesve bankarë dhe makroekonomikë. Keshtu, implementimi i

kërkesave për kapital të Basel III do të ulë probabilitetin e krizave bankarë me

3,06%.

Implementimi i kërkesave të Basel III për fonde të qëndrueshme (NSFR ) pritet të

ulë probabilitetin e krizave me 0,14 %.

Njohja e probabilitetit të krizave bankare dhe historiku i humbjeve të pritshme

nga kriza të ndodhura na lejojnë të përllogarisim përfitimet përderisa nga

implementimi i kritereve të Basel-it për kapital dhe likuiditet vërejmë reduktim të

probabilitetit të krizave. Përfitimet nga kërkesat e reja për kapital sipas BASEL III

përllogaritën si 0,22 % në afatshkurtër dhe 5 % në aftagjatë në terma të GDP-së.

Përfitimet nga kërkesat e reja për likuiditet të qëndrueshëm përllogariten në vlera

shumë të ulëta ,duke sinjalizuar për një sistem bankar shqiptar likuid.

Llogaria korrente (CA) me deficitët apo sufiçitët e saj shërben si sinjalizues i

krizave dhe rezultoi me korelacion negativ me probabilitetin e krizave. Pra një

llogari korrente defiçitare në mënyrë të vazhdueshme nënkupton një probabilitet

më të lartë për kriza financiare.

Indeksi i ndryshimit të çmimeve të pasurive të paluajtshme (RPI) rezulton të jetë

i rëndësishëm në parashikimin e krizave bankare dhe financiare me tëj. Një ndër

sinjalizuesit e hershëm apo të vonshëm të krizave është dhe rënia e vlerës së

pasurive të paluajtshme për shkak të mungesës së tregut apo edhe të mungesës së

likuiditetit në sistem. Kjo do të thotë që nësë vërehen luhatje të ndjeshme në ketë

tregues , kjo jep sinjale për kriza të mundshme.

Sa më të mirë kapitalizuara dhe njëkohesisht , sa më likuide bankat , aq me i ulët

rezulton probabiliteti i krizave.

121

Niveli i kapitalizmit bankar (TCE/RWA) dhe treguesi i fondeve të qëndrueshme

të likuiditetit (NSFR) nuk rezultuan ndikues në GDP-në reale, kështu që nuk

mund të parashikojmë lidhje negative të pritur mes tyre.

Niveli i kapitalit bankar nuk shfaq lidhje shkak-pasojë me normën reale të

interesit. Kështu që implementimi i kërkesave në rritje të kapitalit nuk pritet të

rrisë normat e interesit.

Niveli i likuiditetit të qëndrueshem lidhet negativisht me normën reale të interesit.

Sa më shumë të afrohet drejtë vlerës së rekomanduar 1 , aq më shumë norma e

interesit ulet (konkretisht 1 %--- 7,7% rënie ).

Niveli i kredidhënies ndikon në normën reale të interesit duke dëshmuar për një

lidhje pozitive që mund të shpjegohet nga koncepti: risk kreditor (konkretisht 1 %

---0,81 %.

Niveli i kredidhënies nuk shpjegon GDP-në, duke treguar atë aspekt të

ekonomisë shqiptare që ka të bëjë me nivelin e lartë të kredive me probleme.

Për tu evidentuar është fakti që seritë kohore të TCE/RWA shfaqen më herët në kohë

dhe mund të sinjalizojnë për seritë e NSFR , ndërkohë që nësë provojme të mbajmë si

variabël të varur TCE/RWA shohim që nuk ka asnjë të dhënë të rëndësishme

statistikore që provon ndonjë lidhje me NSFR, siç tregon ouptuti i mëposhtëm.

Aplikimi i modelit VEC në modelimin dhe ndërtimin e lidhjeve afatgjata

kointegruese na propozon dy ekuacione kointegreuese. Ekuacioni i para sugjeron

lidhjen mes llogarisë korrente dhe variablave të tjerë, ku vërejmë që llogaria

korrente lidhet pozitivisht me nivelin e përgjithshem të outputit, me nivelin e

kredidhënies, me spredin e normave të interesit. Ndërsa vërehet që mes normës së

llogarisë korrente dhe treguesve bankarë si ROE, NSFR dhe TCE/RWA ka lidhje

negative. Përkatësisht rritja me 1 % e kthyeshmerisë ndaj kapitalit në banka

(ROE) ul deficitin e llogarisë korrente me 7,77 %, rritja me 1 % e fondeve të

qëndrueshme në banka ul me 64,57 % deficitin e llogarisë korrente, si dhe rritja

122

me 1 % e kapitalizimit në banka (TCE/RWA ) ul me 7,76 % deficitin e llogarisë

korrente.

Ndërsa për sa i përket ekuacionit të dytë kointegrues vërejmë lidhje positive të

normës reale tremujore të interesave bankare me prodhimin e përgjithshëm bruto

(Y), nivelin e kredidhënies (L), spredin e normave të interesit (r-i) dhe nivelit të

kapitalizimit bankar (TCE/RWA) dhe lidhje negative me kthyeshmerinë ndaj

bankave (ROE) dhe fondeve të qëndrueshme (NSFR).

5.2 Rekomandime

Të gjitha përfundimet e këtij punimi mund të sherbejnë si rekomandime për strukturat

përkatëse që merren kryesisht me mbikëqyrjen dhe analizën e riskut në sistemin bankar

shqiptar. Banka e Shqipërisë si institucioni që mban përgjegjësi kryesore në monitorimin

e të gjithë sistemit bankar duhet të fokusohet dhe të përshtasë politikat e saj në funksion

të zhvillimeve aktuale në vend dhe në botë. Politikat e saj duhet të reflektojnë në mënyrë

të vazhdueshme dhe të jenë në përputhje me synimet e bankave të nivelit të dytë, por

edhe në mbrojtje të klientëve të tyre.

Ky disertacion ka në fokus të tij lidhjen mes treguesve bankarë dhe krizave së bashku me

pasojat e tyre. Nga studimi më rezulton që treguesit bankarë që janë objekt dhe i

rregullimeve ndërkombëtare ( i referohem rregulloreve Basel) janë shumë të rëndësishme

dhe menaxhimi dhe monitorimi i tyre, mund të bëhet premisë e mire në parandalimin e

krizave potenciale apo dhe në amortizimin e pasojave të tyre. Rëndësia e implementimit

pranohet gjerësisht në rrethin e ekspertëve dhe studiuesve të fushës edhe për faktin që

sistemi bankar shqiptar duhet të pregatitet sipas rregullave ndërkombëtare me qëllim për

të qenë kompetitiv dhe në arenën ndërkombëtare.

Disa prej rekomandimeve kryesore janë:

123

-Banka e Shqipërisë duhet të fuqizoje rolin e mbikëqyrjes ndaj bankave të nivelit të dytë.

Krijimi i grupeve të posaçme të kontrollit të vazhdueshem, por jo vetëm, është një ide e

mirë.

-Krijimi i grupeve të konsulences në funksion të realizimit të kritereve Basel do të jepte

impakt më të shpejtë në përmbushjen e këtyre direktivave.

-Bankat e nivelit të dytë duhet të rrisin kapacitet e tyre në menaxhimin e risqeve dhe në

mbikëqyrjen e brendshme, qoftë nga pikëpamja e burimeve njërezore qoftë nga

pikëpamja e sistemeve

-Duhet të bëhet një punë më e mirë në trajnimin e ekspertëve në lidhje me kriteret e Basel

me synimin për të pasur një implementim efikas dhe të drejtë edhe nga vetë bankat.

-Bankat duhet ti kushtojnë rëndësi treguesve të kapitalit dhe likuiditetit dhe të

perfeksionojnë metodat e matjes së tyre. Këta tregues dukshëm lidhen me aftësinë e

bankës për të qenë e “mbrojtur” ndaj risqeve të mundshme të tregut.

-Bankat gjithashtu duhet të adaptojnë modele të avancuara të vlerësimit të risqeve dhe të

mos mbeten në kuadër të disa treguesve tradicionale në vlerësimin e tij.

-Kjijimi i një plani më të qartë dhe afatgjatë të operimit në kuadër të implementimit të

rregulloreve të mbikëqyrjeve ndërkombëtare nga Banka e Shqipërisë dhe njohja me to e

bankave të nivelit të dytë.

-Sistemi bankar i Shqipërisë është një sistem i mirëkapitalizuar dhe kjo duhet të sherbejë

si një indicie për të kaluar plotësisht në direktivat e Basel III.

124

Bibliografia

Hazel C. Parcon‐Santos and Eufrocinio M. Bernabe, Jr (2012), “The Macroeconomic

Effects of Basel III Implementation in the Philippines: A Preliminary Assessment”,

Center for Monetary and Financial ,Policy Series No. 2012‐0

http://www.bsp.gov.ph/downloads/publications/2012/wps201202.pdf

A. Abiad, D. Leigh and A. Mody (2009), “Financial integration, capital mobility, and

income convergence”, Economic Policy, vol. 24, no. 4, pp. 241-305.

Basel Committee on Banking Supervision (2013): Basel Committee on Banking

Supervision (BCBS) Charter.

Goodhart, C (2011): The Basel Committee on Banking Supervision: A history of the early

years 1974–1997,Cambridge University Press.

Toniolo, G (2005): Central bank cooperation at the Bank for International Settlements

1930–1973,Cambridge University Press.

C. Borio, (2009), “Ten propositions about liquidity crises”, BIS Working Papers, no. 293,

BIS.

S. Hanson, A. Kashyap, and J. Stein (2011), “A macroprudential approach to financial

regulation”, Journal of Economic Perspectives, vol. 25, no. 1, pp. 3-25.

Basel Committee on Banking Supervision (2010), “Guidance for national authorities

operating

the countercyclical capital buffer”, www.bis.org/publ/bcbs187.htm.

Bank of International Settlements (2010), “Group of Governors and Heads of Supervision

announces higher global minimum capital standards”, www.bis.org/press/p100912.pdf

Blundell-Wignall, A., & Slovik, P. (2011): A Market Perspective on the European

Sovereign Debt and Banking Crisis. OECD Journal: Financial Market Trends, Volume

2010.

125

BCBS (2010b): Basel III: A Global Regulatory Framework for More Resilient Banks and

Banking Systems. Basel Committee on Banking Supervision. Available at www.bis.org

Yan, Meilan and Hall, Max J.B. and Turner, Paul, A Cost-Benefit Analysis of Basel III:

Some Evidence from the UK (August 20, 2011).

Slovik, Patrick and Cournede, Boris, Macroeconomic Impact of Basel III (February 14,

2011). OECD Economics Department Working Papers, No. 844.

Abdel‐Baki, Monal A. (2012a). “The Impact of Basel III on Emerging Economies,”

Global Economy Journal, Volume 12, Issue 2.

Abdel‐Baki, Monal A. (2012b). “Forecasting the Costs and Benefits of Implementing

Basel III for North African Emerging Economies: An Application to Egypt and Tunisia,”

AFDB Economic Brief.

Locarno, Alberto (2011). “The macroeconomic impact of Basel III on the Italian

economy”, Banca d’ Italia, No. 88, February 2011.

Sy, Amadou (2011). “The Macrofinancial Impact of Basel III Capital Requirements,”

IMF Selected Issues, 8 July 2011.

Cao, Sergio (2011). “Basel III and Risk Mitigation in the Banking Sector,” paper

presented in the 4th Annual BSP‐UP Professorial Chair Lectures, 21–23 February 2011,

Bangko Sentral ng Pilipinas Malate, Manila

Anderson, K. and Terp, A (2006): Risk Management, Andersen T.J. (ed.), Perspectives

on Strategic Risk Management: 27-46.

W. B Sutch, The long depression, 1865–1895 (1957) 13 "AMERICAN BANKS "IN THE

JUNGLE". The Advertiser (Adelaide, SA : 1931 - 1954) (Adelaide, SA: National Library

of Australia): p. 8. 16 March 1933.

Browning, E.S. (2007-10-15). "Exorcising Ghosts of Octobers Past". The Wall

Street Journal (Dow Jones & Company): pp. C1–C2. Retrieved 2007-10-15.) .

Hufbauer, G. C., J. Schott, NAFTA Revisited: Achievements and Challenges, Institute

for International Economics, Washington, D.C., October 2005)

Kaufman, GG., Krueger, TH., Hunter, WC. (1999) The Asian Financial Crisis:

Origins, Implications and Solutions. Springer. ISBN 0-7923-8472-5)

126

Russian Financial Crisis of 1998: An Economic Investigation, International Journal of

Applied Econometrics and Quantitative Studies Vol. 1-4 ,2004.) 20 Williams, Carol J.

(May 22, 2012). "Euro crisis imperils recovering global economy, OECD warns".

Los Angeles Times. Retrieved May 23, 2012.)

Financial Crisis in Eastern Europe, Road to Recovery, Jens Jungman & Bernd Sagemann

(Eds.), 2011, pg. 23-24 22 .

Civici,A, Iluzionet monetare ; mashtrimet e medha, shtepia botuese Ombra GVG,viti

2011

Civici,A, Transformimi i madh,nga plani drejt tregut , shtepia botuese UET press,viti

2014

Civici,A, Hayek, Tronditja ime intelektuale, shtepia botuese UET press,viti 2015

Bankieri,Civici,Adrian, Macro-prudential measures and financial stability in the light of

Basel iii, 2013

Publikime te BSH,Civici,A, Banks and the financing of growth policies: Contemporary

models of social and economic development,2005.

BCBS – Basel Committee on Banking Supervision (1988), International Convergence of

Capital Measurement and Capital Standards, July.

BCBS -- Basel Committee on Banking Supervision (2004), International Convergence of

Capital Measurement and Capital Standards: A Revised Framework, June.

Jackson, P. (1999), “Capital Requirements and Bank Behaviour: The Impact of the Basle

Accord”, Basle Committee on Banking Supervision Working Papers, No. 1, April.

Kane, E.J. (2006), “Basel II: a Contracting Perspective”, NBER Working Papers, 12705,

November.

127

Rebecca Nelson, Paul Belkin, Derek Mix & Martin Weiss, cong. Research serv., The

eurozone crisis: Overview and issues for Congress 9 (2012), available at

www.fas.org/sgp/crs/row/r42377.pdf.

Basel Committee on Banking Supervision (2010a), “An Assessment of the Long-Term

Economic

Impact of Stronger Capital and Liquidity Requirements”, August 2010. See

http://www.bis.org/publ/ bcbs173.pdf.

Basel Committee on Banking Supervision (2010b), “Final Report: Assessing the

Macroeconomic

Impact of the Transition to Stronger Capital and Liquidity Requirements”, December

2010. See http:// www.bis.org/publ/othp12.pdf.

Basel Committee on Banking Supervision (2015c), “Guidelines – Corporate Governance

Principles for Banks”, July 2015. Seehttp://www.bis.org/bcbs/publ/d328.pdf.

Basel Committee on Banking Supervision (2015d), “A Brief History of the Basel

Committee”,October 2015. See http://www.bis.org/bcbs/history.pdf.

Basel Committee on Banking Supervision (2010c), “Basel III: International Framework

for Liquidity

Risk Measurement, Standards and Monitoring”, December 2010. See

http://www.bis.org/publ/

bcbs188.pdf.

Miles, David, Jing Yang and Gilberto Marcheggiano (2011), “Optimal Bank Capital”,

External MPC Unit for the Bank of England, Discussion Paper No. 31.

Basel Committee on Banking Supervision (2010d), “Guidance for National Authorities

Operating the Countercyclical Capital Buffer”, December 2010. See

http://www.bis.org/publ/bcbs187.pdf.

128

Basel Committee on Banking Supervision (2011a), “Basel III: A Global Regulatory

Framework for More Resilient Banks and Banking Systems”, December 2010 (revised

June 2011). See http://www. bis.org/publ/bcbs189.pdf.

Basel Committee on Banking Supervision (2010), “An assessment of the long-term

economic impact of stronger capital and liquidity requirements”, Bank for International

Settlements, August.

ABA Banking Journal, Ketcha, Nick ,Basel III Is Bad Fit for Smaller Banks: A Robust

ERM Program Must Be in Place to Show You've Got Appropriate Capital,2013

Journal of Banking Regulation ,Walker, G. J Bank Regul (2011), Basel III market and

regulatory compromise.

Banka e Shqipërisë, Raporti i mbikqyrjes bankare 2013

Banka e Shqipërisë, Raporti i mbikqyrjes bankare 2014

Banka e Shqipërisë, Raporti i mbikqyrjes bankare 2015

129

Shtojca

Tabela nr 14 : Variablat për hipotezat 1-5

Variabli Përkufizimi Burimi

Cr Krizë apo jo (1 ose 0) Llogaritje të

autorit

Variabli i

varur

TCE/RWA Norma mesatare tremujore e kapitalit bankar ndaj

aseteve të ponderuara ndaj riskut.

Banka e

Shqipërisë.

Varibla

shpjeguesë

NSFR

(ASF/RSF)

Norma mesatare tremujore e fondove të qëndrueshme Banka e

Shqipërisë

Varibla

shpjeguesë

RPI Norma tremujore e ndryshimeve të çmimeve të

pasurive të paluajtshme

Instat Varibla

shpjeguesë

130

CA Norma tremujore e llogarisë korrente të tregtisë së

jashtme ndaj GDP-së reale

Banka e

Shqipërisë

Instat

Varibla

shpjeguesë

Tabela nr 15 :Variblat për testimin e hipotezave 6-10

Variabli Përkufizimi Burimi

TCE/RWA Norma mesatare tremujore e kapitalit bankar ndaj aseteve të

ponderuara ndaj riskut.

Banka e Shqipërisë.

NSFR (ASF/RSF) Norma mesatare tremujore e fondove të qëndrueshme Banka e

Shqipërisë+llogaritje të

autorit

ROE Norma tremujore e kthimit mbi kapitalin bankar Banka e Shqipërisë

i-π Norma tremujore reale e interesit ndërbankare Banka e Shqipërisë

r-i Spredi i normave të interesave Instat dhe BSH

131

RPI Norma tremujore e ndryshimeve të çmimeve të pasurive të

paluajtshme

Instat

CA Norma tremujore e llogarisë korrente të tregtisë së jashtme ndaj

GDP-së reale

Banka e Shqipërisë

Instat

GDP (Y) Norma tremujore e produktit të brendshem bruto Instat

L Norma tremujore e nivelit të huadhënies (kreditë dhënë sektorit

privat)

Banka e Shqipërisë

Kur seritë janë të grupuara, pra përpara ndërtimit të modelit VEC kemi këto rezultate të

testit GRANGER:

Pairwise Granger Causality Tests

Sample: 2005Q1 2015Q4

Lags: 2

Null Hypothesis: Obs F-Statistic Prob.

i-π does not Granger Cause CA 42 0.22578 0.7990

CA does not Granger Cause i-π 1.40920 0.2571

L does not Granger Cause CA 42 0.12276 0.8848

CA does not Granger Cause L 0.78701 0.4627

NSRF does not Granger Cause CA 42 3.17381 0.0534

CA does not Granger Cause NSRF 2.62027 0.0862

r-i does not Granger Cause CA 42 0.80856 0.4532

CA does not Granger Cause r-i 2.24375 0.1203

132

ROE does not Granger Cause CA 42 1.59197 0.2172

CA does not Granger Cause ROE 2.19992 0.1251

RPI does not Granger Cause CA 42 0.80559 0.4545

CA does not Granger Cause RPI 5.17046 0.0105

TCE_RWA does not Granger Cause CA 42 0.38430 0.6836

CA does not Granger Cause TCE_RWA 4.26492 0.0215

Y does not Granger Cause CA 42 1.06827 0.3540

CA does not Granger Cause Y 6.02180 0.0054

L does not Granger Cause i-π 42 0.76732 0.4715

i-π does not Granger Cause L 0.24534 0.7837

NSRF does not Granger Cause i-π 42 0.30124 0.7417

i-π does not Granger Cause NSRF 1.38993 0.2618

R_I does not Granger Cause i-π 42 1.92146 0.1607

i-π does not Granger Cause r-i 0.27650 0.7600

ROE does not Granger Cause i-π 42 0.37678 0.6887

i-π does not Granger Cause ROE 0.43028 0.6535

RPI does not Granger Cause i-π 42 2.45866 0.0994

i-π does not Granger Cause RPI 0.14140 0.8686

TCE_RWA does not Granger Cause i-π 42 1.01976 0.3706

i-π does not Granger Cause TCE_RWA 0.12610 0.8819

Y does not Granger Cause i-π 42 0.44777 0.6425

i-π does not Granger Cause Y 0.54551 0.5841

NSRF does not Granger Cause L 42 3.29887 0.0480

L does not Granger Cause NSRF 0.83430 0.4422

133

r-i does not Granger Cause L 42 4.35304 0.0201

L does not Granger Cause r-i 2.59040 0.0885

ROE does not Granger Cause L 42 0.48524 0.6194

L does not Granger Cause ROE 0.99739 0.3785

RPI does not Granger Cause L 42 0.49375 0.6143

L does not Granger Cause RPI 0.95811 0.3929

TCE_RWA does not Granger Cause L 42 0.51473 0.6019

L does not Granger Cause TCE_RWA 3.01233 0.0614

Y does not Granger Cause L 42 1.03824 0.3642

L does not Granger Cause Y 7.18326 0.0023

r-i does not Granger Cause NSRF 42 0.22403 0.8004

NSRF does not Granger Cause r-i 1.50258 0.2358

ROE does not Granger Cause NSRF 42 5.12553 0.0108

NSRF does not Granger Cause ROE 0.52079 0.5983

RPI does not Granger Cause NSRF 42 1.06983 0.3534

NSRF does not Granger Cause RPI 0.29680 0.7449

TCE_RWA does not Granger Cause

NSRF 42 1.13616 0.3320

NSRF does not Granger Cause TCE_RWA 1.92326 0.1605

Y does not Granger Cause NSRF 42 0.40075 0.6727

NSRF does not Granger Cause Y 1.73623 0.1902

ROE does not Granger Cause r-i 42 1.60648 0.2143

r-i does not Granger Cause ROE 2.01160 0.1481

RPI does not Granger Cause r-i 42 0.74135 0.4834

134

r-i does not Granger Cause RPI 0.71760 0.4946

TCE_RWA does not Granger Cause r-i 42 1.70611 0.1955

r-i does not Granger Cause TCE_RWA 1.67003 0.2021

Y does not Granger Cause r-i 42 2.14319 0.1316

r-i does not Granger Cause Y 0.88160 0.4226

RPI does not Granger Cause ROE 42 0.22191 0.8020

ROE does not Granger Cause RPI 0.79589 0.4588

TCE_RWA does not Granger Cause

ROE 42 0.73381 0.4869

ROE does not Granger Cause TCE_RWA 2.38790 0.1058

Y does not Granger Cause ROE 42 0.64034 0.5329

ROE does not Granger Cause Y 0.39623 0.6757

TCE_RWA does not Granger Cause RPI 42 0.10404 0.9015

RPI does not Granger Cause TCE_RWA 0.80976 0.4527

Y does not Granger Cause RPI 42 1.67911 0.2004

RPI does not Granger Cause Y 0.69143 0.5072

Y does not Granger Cause TCE_RWA 42 2.01392 0.1478

TCE_RWA does not Granger Cause Y 4.85801 0.0134

Kur Granger konsiderohet pas ndërtimit të modelit:

VEC Granger Causality/Block Exogeneity Wald

Tests

135

Sample: 2005Q1 2015Q4

Included observations: 39

Dependent variable: D(CA)

Excluded Chi-sq df Prob.

D(i-π,2) 10.19566 2 0.0061

D(Y) 8.824203 2 0.0121

D(L,2) 4.324940 2 0.1150

D(r-i,2) 8.068630 2 0.0177

D(ROE,2) 0.927077 2 0.6291

D(NSRF,3) 3.622038 2 0.1635

D(TCE/RW

A,2) 2.253619 2 0.3241

All 35.56559 14 0.0012

Dependent variable: D(i-π,2)

Excluded Chi-sq df Prob.

D(CA) 6.816818 2 0.0331

D(Y) 6.032664 2 0.0490

D(L,2) 18.75587 2 0.0001

D(r-i,2) 0.503383 2 0.7775

D(ROE,2) 1.497190 2 0.4730

D(NSRF,3) 5.082241 2 0.0788

D(TCE/RW

A,2) 3.125038 2 0.2096

All 36.95542 14 0.0007

136

Dependent variable: D(Y)

Excluded Chi-sq df Prob.

D(CA) 5.761797 2 0.0561

D(i-π,2) 9.565858 2 0.0084

D(L,2) 1.719536 2 0.4233

D(r-i,2) 6.528551 2 0.0382

D(ROE,2) 0.670823 2 0.7150

D(NSRF,3) 0.663971 2 0.7175

D(TCE/RW

A,2) 2.290167 2 0.3182

All 30.50959 14 0.0065

Dependent variable: D(L,2)

Excluded Chi-sq df Prob.

D(CA) 2.140541 2 0.3429

D(i-π,2) 0.329178 2 0.8482

D(Y) 7.240820 2 0.0268

D(r-i,2) 2.454225 2 0.2931

D(ROE,2) 1.692315 2 0.4291

D(NSRF,3) 12.16716 2 0.0023

D(TCE/RW

A,2) 3.456089 2 0.1776

All 36.46677 14 0.0009

Dependent variable: D(r-i,2)

137

Excluded Chi-sq df Prob.

D(CA) 15.95264 2 0.0003

D(i-π,2) 40.36812 2 0.0000

D(Y) 4.043738 2 0.1324

D(L,2) 28.60691 2 0.0000

D(ROE,2) 4.521291 2 0.1043

D(NSRF,3) 2.981573 2 0.2252

D(TCE/RW

A,2) 44.35259 2 0.0000

All 124.7792 14 0.0000

Dependent variable: D(ROE,2)

Excluded Chi-sq df Prob.

D(CA) 1.426208 2 0.4901

D(i-π,2) 2.300706 2 0.3165

D(Y) 1.019653 2 0.6006

D(L,2) 0.993301 2 0.6086

D(r-i 2) 2.492019 2 0.2877

D(NSRF,3) 1.367677 2 0.5047

D(TCE/RW

A,2) 1.808554 2 0.4048

All 9.762886 14 0.7793

Dependent variable: D(NSRF,3)

Excluded Chi-sq df Prob.

138

D(CA) 9.536602 2 0.0085

D(i-π,2) 0.649818 2 0.7226

D(Y) 1.327287 2 0.5150

D(L,2) 0.790812 2 0.6734

D(r-i,2) 1.242197 2 0.5374

D(ROE,2) 2.984049 2 0.2249

D(TCE/RW

A,2) 4.671972 2 0.0967

All 31.43361 14 0.0048

Dependent variable: D(TCE/RWA,2)

Excluded Chi-sq df Prob.

D(CA) 3.525725 2 0.1716

D(i-π,2) 0.504137 2 0.7772

D(Y) 2.406428 2 0.3002

D(L,2) 1.113086 2 0.5732

D(r-i,2) 0.000519 2 0.9997

D(ROE,2) 0.380425 2 0.8268

D(NSRF,3) 1.543153 2 0.4623

All 14.11282 14 0.4413

Modeli VEC(2)

Vector Error Correction Estimates

Date: 04/12/16 Time: 20:40

Sample (adjusted): 2006Q2 2015Q4

Included observations: 39 after adjustments

139

Standard errors in ( ) & t-statistics in [ ]

Cointegrating

Eq: Cointeq1 Cointeq2

CA(-1) 1.000000 0.000000

D(I_P(-1)) 0.000000 1.000000

Y(-1) 1.386642 0.163941

(0.39229) (0.05310)

[ 3.53475] [ 3.08716]

D(L(-1)) 6.332224 0.811531

(1.76069) (0.23835)

[ 3.59644] [ 3.40486]

D(R_I(-1)) 19.08113 5.681076

(11.4292) (1.54718)

[ 1.66950] [ 3.67190]

D(ROE(-1)) -7.761249 -1.002364

(1.21048) (0.16386)

[-

6.41174]

[-

6.11712]

D(NSRF(-1),2) -64.56840 -7.711376

(6.73096) (0.91117)

[-

9.59274]

[-

8.46315]

D(TCE_RWA(-

1)) -7.763600 0.230093

(4.48303) (0.60687)

[-

1.73178] [ 0.37915]

140

C -17.45726 -2.077003

Error

Correction: D(CA) D(I_P,2) D(Y) D(L,2) D(R_I,2) D(ROE,2) D(NSRF,3) D(TCE_RWA,2)

Cointeq1 0.063351 -0.027725 -0.503311 0.038686 0.089033 -0.219451 0.069683 0.036124

(0.07603) (0.02338) (0.18191) (0.05610) (0.01028) (0.16625) (0.02288) (0.03427)

[ 0.83320]

[-

1.18607]

[-

2.76687] [ 0.68960] [ 8.66196]

[-

1.32003] [ 3.04600] [ 1.05414]

Cointeq2 -0.670241 0.245562 3.907050 -0.550749 -0.668728 2.306566 -0.331514 -0.278293

(0.64612) (0.19864) (1.54579) (0.47672) (0.08734) (1.41273) (0.19440) (0.29121)

[-

1.03734] [ 1.23622] [ 2.52754]

[-

1.15528]

[-

7.65619] [ 1.63271] [-1.70530] [-0.95565]

D(CA(-1)) -0.486966 0.085124 0.881891 -0.053479 -0.060752 0.305721 -0.038112 -0.082036

(0.20819) (0.06401) (0.49809) (0.15361) (0.02814) (0.45521) (0.06264) (0.09383)

[-

2.33899] [ 1.32994] [ 1.77054]

[-

0.34814]

[-

2.15855] [ 0.67160] [-0.60841] [-0.87427]

D(CA(-2)) -0.320472 0.132135 -0.022091 -0.100222 -0.102054 0.455576 -0.124419 0.096241

(0.19920) (0.06124) (0.47658) (0.14698) (0.02693) (0.43556) (0.05994) (0.08978)

[-

1.60876] [ 2.15758]

[-

0.04635]

[-

0.68188]

[-

3.78971] [ 1.04596] [-2.07586] [ 1.07194]

D(I_P(-1),2) 0.845531 -0.911167 -4.347101 -0.076049 0.437893 -2.173260 0.366730 0.206747

(0.65117) (0.20019) (1.55789) (0.48045) (0.08803) (1.42378) (0.19592) (0.29349)

[ 1.29847]

[-

4.55145]

[-

2.79039]

[-

0.15829] [ 4.97446]

[-

1.52640] [ 1.87180] [ 0.70445]

D(I_P(-2),2) -0.892549 -0.442544 -3.690440 -0.049750 0.411192 -1.149644 0.033808 0.150400

(0.51545) (0.15847) (1.23317) (0.38031) (0.06968) (1.12701) (0.15509) (0.23231)

[-

1.73161]

[-

2.79268]

[-

2.99265]

[-

0.13081] [ 5.90114]

[-

1.02008] [ 0.21799] [ 0.64740]

D(Y(-1)) -0.052826 0.017265 -0.325286 0.066120 -0.006612 -0.305146 0.007954 -0.020543

(0.08620) (0.02650) (0.20622) (0.06360) (0.01165) (0.18847) (0.02593) (0.03885)

141

[-

0.61286] [ 0.65151]

[-

1.57739] [ 1.03966]

[-

0.56743]

[-

1.61910] [ 0.30669] [-0.52878]

D(Y(-2)) -0.197530 0.060132 -0.114240 0.078498 0.016563 -0.067286 -0.008386 -0.057282

(0.07172) (0.02205) (0.17158) (0.05291) (0.00970) (0.15681) (0.02158) (0.03232)

[-

2.75429] [ 2.72731]

[-

0.66582] [ 1.48347] [ 1.70844]

[-

0.42910] [-0.38862] [-1.77215]

D(L(-1),2) -0.569445 0.149646 0.559892 -0.248773 -0.187018 0.409475 -0.171260 0.094635

(0.31723) (0.09753) (0.75896) (0.23406) (0.04288) (0.69363) (0.09545) (0.14298)

[-

1.79503] [ 1.53438] [ 0.73771]

[-

1.06284]

[-

4.36094] [ 0.59034] [-1.79427] [ 0.66189]

D(L(-2),2) -0.407949 0.386370 1.051700 0.219564 -0.222878 -0.124400 -0.120454 -7.52E-05

(0.28709) (0.08826) (0.68683) (0.21182) (0.03881) (0.62771) (0.08638) (0.12939)

[-

1.42100] [ 4.37763] [ 1.53123] [ 1.03656]

[-

5.74287]

[-

0.19818] [-1.39450] [-0.00058]

D(R_I(-1),2) 3.398776 -0.440129 -11.35162 0.742260 0.805616 -6.901877 0.924499 0.191325

(1.96396) (0.60379) (4.69864) (1.44907) (0.26550) (4.29418) (0.59091) (0.88517)

[ 1.73057]

[-

0.72895]

[-

2.41594] [ 0.51223] [ 3.03437]

[-

1.60726] [ 1.56452] [ 0.21615]

D(R_I(-2),2) -0.017213 -0.197945 -7.164974 -0.208638 0.506998 -2.438776 0.356623 -0.009429

(1.15711) (0.35574) (2.76831) (0.85375) (0.15642) (2.53001) (0.34815) (0.52151)

[-

0.01488]

[-

0.55644]

[-

2.58821]

[-

0.24438] [ 3.24120]

[-

0.96394] [ 1.02434] [-0.01808]

D(ROE(-1),2) 0.109191 0.014649 0.103725 -0.256751 0.021012 -0.361088 0.171402 0.044617

(0.14440) (0.04439) (0.34547) (0.10654) (0.01952) (0.31573) (0.04345) (0.06508)

[ 0.75617] [ 0.32998] [ 0.30025]

[-

2.40985] [ 1.07638]

[-

1.14366] [ 3.94508] [ 0.68556]

D(ROE(-2),2) -0.002662 0.040197 -0.112633 -0.207433 0.017930 -0.095224 0.095850 0.011411

(0.11392) (0.03502) (0.27255) (0.08406) (0.01540) (0.24909) (0.03428) (0.05135)

[- [ 1.14769] [- [- [ 1.16426] [- [ 2.79633] [ 0.22223]

142

0.02336] 0.41325] 2.46780] 0.38229]

D(NSRF(-1),3) -1.498360 0.156782 -0.949616 -0.732808 0.302021 3.772978 0.291493 0.123725

(0.84652) (0.26025) (2.02524) (0.62459) (0.11444) (1.85091) (0.25470) (0.38153)

[-

1.77002] [ 0.60243]

[-

0.46889]

[-

1.17327] [ 2.63921] [ 2.03845] [ 1.14446] [ 0.32429]

D(NSRF(-2),3) -1.099791 0.311987 -1.024476 0.251124 0.094488 1.486154 0.108437 -0.037941

(0.53181) (0.16350) (1.27231) (0.39238) (0.07189) (1.16279) (0.16001) (0.23969)

[-

2.06803] [ 1.90824]

[-

0.80521] [ 0.64000] [ 1.31431] [ 1.27810] [ 0.67769] [-0.15829]

D(TCE_RWA(-

1),2) 0.432015 -0.170279 -1.693534 0.262027 0.450316 -2.507025 0.561238 -0.164215

(0.51638) (0.15875) (1.23540) (0.38100) (0.06981) (1.12906) (0.15537) (0.23273)

[ 0.83662]

[-

1.07261]

[-

1.37084] [ 0.68774] [ 6.45094]

[-

2.22046] [ 3.61233] [-0.70559]

D(TCE_RWA(-

2),2) 0.951200 0.084998 -0.884099 -0.339494 0.321951 -0.759420 0.359493 -0.444168

(0.54379) (0.16718) (1.30098) (0.40122) (0.07351) (1.18899) (0.16361) (0.24509)

[ 1.74921] [ 0.50842]

[-

0.67956]

[-

0.84615] [ 4.37959]

[-

0.63871] [ 2.19720] [-1.81228]

C -0.001604 0.000268 0.028240 -0.005148 -0.001391 0.008837 -0.001786 0.001259

(0.00469) (0.00144) (0.01122) (0.00346) (0.00063) (0.01026) (0.00141) (0.00211)

[-

0.34196] [ 0.18580] [ 2.51600]

[-

1.48712]

[-

2.19392] [ 0.86147] [-1.26512] [ 0.59557]

R-squared 0.774365 0.853753 0.804101 0.776333 0.940075 0.623230 0.930263 0.750468

Adj. R-squared 0.571294 0.722130 0.627792 0.575033 0.886143 0.284138 0.867501 0.525889

Sum sq. resids 0.011640 0.001100 0.066625 0.006337 0.000213 0.055648 0.001054 0.002364

S.E. equation 0.024125 0.007417 0.057717 0.017800 0.003261 0.052748 0.007259 0.010873

F-statistic 3.813266 6.486371 4.560752 3.856595 17.43072 1.837936 14.82188 3.341670

Log likelihood 102.9402 148.9405 68.92016 114.7980 180.9838 72.43071 149.7812 134.0211

Akaike AIC -4.304628 -6.663617 -2.560008 -4.912716 -8.306863 -2.740037 -6.706728 -5.898517

Schwarz SC -3.494175 -5.853164 -1.749555 -4.102263 -7.496410 -1.929584 -5.896274 -5.088064

143

Mean

dependent -0.001035 -0.000586 0.017172 -0.002531 0.000231 0.000256 -0.000791 -0.000563

S.D. dependent 0.036845 0.014070 0.094604 0.027305 0.009665 0.062344 0.019941 0.015791

Determinant resid

covariance (dof adj.) 2.42E-31

Determinant resid

covariance 1.16E-33

Log likelihood 1036.129

Akaike information

criterion -44.51944

Schwarz criterion -37.35333