1

Copyright 2003 Benjamin Hebblethwaite University of Florida 2nd semester Haitian Creole

2

Ti Koze 6 ~ Vokabilè A. 1. fè konesans ak yon moun | ___ fout! 2. yon ti apatman | ___ kouri vit 3. p ap gen tan | ___ meet 4. nou prese | ___ ti kay 5. kèt! | ___ yon ti moman ------------------------------------------------------------------- B. 6. jwenn | ___ rapido presto 7. taptap | ___ nan yon ti

moman 8. talè | ___ twouve Kesyon: 1. Eske ou rete nan yon kay oubyen yon apatman? 2. Eske ou rete sèl oubyen ak kamarad? 3. Eske ou rete ak bon oubyen move kamarad? 4. Eske ou konn batay ak kamarad la? Poukisa? 5. Kisa li fè ou renmen/pa renmen?

3

Kreyòl ayisyen: Week 1, day 1 Devwa yo: Read the song Fòk sa chanje for Thursday Read Istwa Ayiti chapter 7, answer questions APK p 124, activity C APK p 121, activity C [Ask students to describe some of the activities that they did over break. The point of this review is to refresh the ss’s memories regarding verb markers.]

Revizyon ~ Dekri vakans ou

1. Kisa ou (pa) te fè pandan vakans lan? Egzanp... Mwen te manje nan yon bon restoran Mwen te bay anpil kado Mwen pa te resevwa anpil kado. Poukisa?

Mwen te etidye kreyòl pandan tout vakans lan vizite / achte / li anpil live / gade televizyon / al nan sinema / jwe ak timoun yo... 2. Kisa ou a fè pandan semès sa a? Egzanp...

M a mande pou yon bous. M a etidye plis [12; 6:27]

pran anpil kou / sòti plis / ekri anpil powèm twouve yon djòb / fè plis espò / fimen mwens/plis

3. Kisa ou t ap fè jodi a? 4. Kisa ou ap fè demen / Kisa ou pral fè demen? [Review the months of the year: [matching]]

4

janvye Jou lanmou! Anpil bo! fevriye Jou pou travayè yo mas Jou Maten Litè King jinyò a avril vakans prentan (yon senmenn) me Anivèsè msye Benn (anpil kado!) jen bèl solèy, epi lekòl la fini Ki mwa? epi ki dat? jiyè gwo solèy, fen ete a dawou pyebwa yo chanje koulè sektanm fèt endepandans Ozetazini oktòb anpil fèt, lekòl la fini novanm anpil lougawou! mons! desanm fèt Gede ann Ayiti [Ss supply the correct month for the following special dates. Revizyon mwa ki nan ane a]

Egzanp, se nan mwa janvye a ...nou gen fèt Maten Litè King nan.

Se nan mwa......nou gen fèt Sen Valanten an .....nou gen fèt Endepandans Etazini fèt Endepandans Ayiti .....nou gen fèt Nwèl la/fèt Anaka/Ramadan .....nou gen fèt Lèmò Ozetazini fèt Lèmò ann Ayiti .....nou ka santi flè k ap pouse nan jaden yo. .....fèy sou pyebwa yo tonbe atè. .... premye semès lekòl la konmanse .... dezyèm semès lekòl la kaba. [10; 6:37]

[Review of complex sentences, page 117. Ask students what they believe/see/or know they can do with the listed items. (a) below is to be completed with partners after exemplified.]

5

Aktivite B, paj 118 nan Ann pale kreyòl Chwazi youn nan vèb sa yo: konn, kwè, wè Fè yon fraz avèk li.

a. Itilize vèb kwè, konn, ak wè pou fòme yon fraz ak mo sa yo: Elèv 1: Kisa yo fè ak yon chen? Elèv 2: Mwen kwè se pou jwe ak li / Mwen kwè chen an

pwoteje kay la. Elèv 1: Kisa yo fè ak yon machin? Elèv 2: M konn yo kondi li / M konn yo travay ak li.

Elèv 1: Kisa yo fè ak yon sèvyèt?

Elèv 2: M wè l ap siye kò avè li. savon yon chifon yon rach yon bouton yon bwa fouye yon chapo yon peny yon bokit yon awozwa yon bous yon plim yon sentiwon yon pòt gan yo yon kivèt yon chèz [15; 7:02] 3. Complex sentences continued. Here students practice combining sentences. Present 3 examples by

scrolling down before asking students to combine sentences. Egzanp yo,

1. Li gen bagay la. Ou vle li. >

Li gen bagay ou vle a Li gen sa ou vle a

6

2. Kote pitimi a? Ou te keyi li.

Kote pitimi ou te keyi a? Kote pitimi [ou te keyi] a?

⇑ relative clause modifying the object pitimi

[Ss combine sentences]

7

Konbinen de (2) fraz yo ansanm

Li gen bagay la. Ou vle li. = Li gen bagay ou vle a.

1. Li pran chemiz la. Yo te lave chemiz la. 2. Yo achte medikaman an. Famasyen an vann medikaman an. 3. Nou pentire mi an. Ou te siye mi an. 4. Ou wè moun nan. Nou te rankontre moun nan. 5. Li vòlè lajan an. Bank lan te kenbe lajan an. 6. Yo pote jipon yo. Yo te achte jipon an. 7. Li ba yo blag la. Li te ban m blag la. Ayayay! Wololoy! VLE ak KAPAB, se pa menm bagay, papa!

Egzanp, Yon chèz (chita sou/boule) ~ Mwen kapab chita sou yon chèz!

1. Yon manchèt taye / fimen 2. Yon tab ekri sou / ekri anba 3. Yon televizyon wouze / gade 4. Yon jilèt fè bab / raze 5. Yon mont di ki lè li ye / di ki jan ou ye 6. Yon penso manje / pentire 7. Yon wou sakle / bwè 8. Yon kòd rache / mare 9. Yon kaye jete / ekri nan 10. Yon règ mezire / lave 11. Yon kreyon danse ak / ekri ak 12. Yon sèvyèt siye kò ak / savonnen kò ak

8

Revizyon kò a Ki kote mwen mete kòlye a? = Ou mete l sou kou a Ki kote mwen mete chapo a? = Ou mete l sou tèt la

1. Ki kote mwen mete chosèt la? 2. Ki kote mwen mete pantanlon an? 3. Ki kote mwen mete sak la? 4. Ak kisa mwen kenbe wòmòt la? 5. Ki kote ti bebe a bwè lèt manman an? 6. Ki kote ti fi a mete boulgogo [hair-bobbles]? 7. Ak kisa m ap bay manman m yon akolad [hug]? 8. Ak kisa mwen lapriyè? 9. Sou kisa mwen chita? 10. Ak kisa mwen santi [smell] pafim nan?

9

[Introduce modal auxilliary verbs vle, kapab (page 122). 1) ask how many verbs the examples provided have, 2) show the structural diagram 3) ask ss to derive the sentences in the examples with the verb markers] Egzanp,

Mwen vle achte pen an Li kapab achte pen an Li kapab achte pen an ⇑ ⇑ ⇑ ⇑ Subject Modal Verb Main Verb Object Di patnè ou kisa ou VLE fè ak kisa ou KAPAB fè: Mwen VLE achte yon gwo kay (ki bèl) Mwen KAPAB lwe yon ti apatman (ki lèd) Kounye a pratike VLE / KAPAB ak makè vebal yo: Li ____ kapab achte pen an Yo _______ vle fè yon bon djòb

1. pa 3. pa t 5. t ap 7. ta

2. ap 4. pa t ap 6. a [Using the same basic sentences, insert the correct marker in front of the modal verb based on the following temporal adverbs:] 1. Yè,... 3. Demen,... 2. Jodi a,... 4. Chak jou [7]

[Ss practice ‘vle’ and ‘kapab’ following APK]

10

[6]

[A large, colorful market scene Haitian painting from my (small) collection is presented, i.e. realia]

Penti ayisyen Koulè: jòn / vyolèt / wouj / oranj / vèt / ble / nwa / bren / tamaren Bagay: pànye / sak / fwi / mouchwa / chapo pay / wòb / manje / joumou / mayi moulen / riban Kisa yo fè? Ki fè l? Ki kote yo ye? Ki aksyon èske yo fè? Ki diferans nou wè ant kòmès Oztazini ak kòmès ann Ayiti?

11

[Song presentation; after song, discuss themes and vocabulary] Claudette ak Ti Pierre Kouzen se pa t sa ou te di m(wen) Ou te di m konsa si ou plase avè m ou a(va) marye avè mwen. Nanpwen wòb, nanpwen jipon... atò granmèsi yon pye mango m te gen nan lakou m ki sove lavi m. Si fè sa, se peche, pa fè sa... Me si ou fè sa, kouzen, se peche, yayay, pa fè sa, ay, pa fè sa...

12

Ofaval s on [se yon] òganizasyon fanm vanyan k ap travay Limonad N ap travay ak fanm nan mòn, N ap travay ak fanm nan plenn N ap travay ak fanm nan bouk, pou louvri je tout fanm Nou menm fanm nan Ofaval Nou pa gen dwa janm bliye tout sa ki an konsekan ki tonbe anba bal EXTRA b. Communicative activity. Students use the months of the year to describe when they

do the following things on their farm in Indiana. Kounye a, nan aktivite sa a, ou se yon ti abitan nan Indyana. Ou bezwen esplike pou zanmi ayisyen ou,

13

ki lè ou fè tout bagay ki asosye ak kiltivasyon jaden mayi ou. [find a picture of corn] Mwa yo: mas-avril; me; jen; jiyè; dawou;

sektanm; novanm Sa ou fè: achte grenn nan depo a sakle simen grenn wouze jaden flite [spray (i.e. pesticides)] taye mayi a [“detassle”] keyi rekòlte

Egzanp, Nan mwa mas la, mwen achte grenn nan depo a. [10; 6:47] (2) MOVED TO NEXT CLASS 1. Istwa Ayiti, Chapter 6. Select 5 students to read a paragraph each for the class. Display questions

[students have the questions as part of their homework assignment]. Present new vocabulary.

1. Ki kalite moun èske larèn Anakawona te ye?

Se te larèn yon kasika ki rele Zaragwa

2. Nikola Ovando soti nan ki peyi?

Lespay

3. Eske N.Ovando viv nan “Ispayola” depi anpil tan?

Non, li fèk parèt

4. Ki jan èske li vle rankontre larèn Anakawona a?

Li vle vizite li lakay li. 5. Ki jan èske Endyen yo t ap akeyi moun Ovando yo?

14

Yo fè yon bèl fèt ak bèl dans kè kontan.

6. Ki sa èske Panyòl yo t ap fè?

Yo òganize yon parad militè

7. Eske Endyen yo te apresye sa?

Wi yo bat bravo san gade dèyè

8. Sanzatann, ki sa Espayòl yo te fè?

Yo mare men ak pye larèn nan. Yo mete dife nan kay fèt la.

9. Ki kote èske yo mennen larèn nan?

Nan vil Santo Domingo a. 10. Ki jan èske Espayòl yo touye larèn nan?

11. Ki sa ki rive Endyen yo?

Yo fè yo tounen esklav

12. Ki kalite travay èske esklav Endyen yo t ap fè?

Yo travay di nan gwo jaden tabak ak koton Yo fouye min lò

13. Eske Endyen yo te kenbe pandan lontan nan esklavay la?

Non, yo mouri pa bann, pa pakèt. Yo t al bwachat. [20; 6:45] Vokabilè ~ ‘Matching’ I. II. kasika fè yon gwo twou pann montre kè kontan bat bravo kenbe ak yon kòd

15

netwaye larèn mare touye ak yon kòd fouye pwòpte [5; 6:50] Fòk sa chanje Tropikana (Cape Haïtien) 1. Jodi a nou tout nou nan mizè Sa fè mal pou n wè se konsa sa ye Nou konnen se mas pèp la ki plus nan ka [plus = PauP; plis = target] N ape mande si sitiyasyon p ap janm chanje 2. Nou konnen lemonn pa t kreye nan yon sèl jou Fòk nou ka konprann peyi nou kap devlope Si nou bay lamen piti piti sa va mache [lamen = men] Kondisyon t ava amelyore plu vit [plu = PauP; pi = target 3. [t ava = “would be able to,” i.e. Jodi a pitit nou nan mizè conditional] Sa fè n mal pou n wè se konsa sa ye Nou konnen se mas pèp la ki plus nan ka [in a bind, “in a case”] N ape mande si sitiyasyon [situwasyon] p ap janm chanje 4. Nou konnen lemonn pa t kreye nan yon sèl jou Fòk nou ka konprann peyi nou kab devlope Si nou bay lamen piti piti sa va mache Kondisyon t ava [kab] amelyore plu vit Yèl! 5. Bondye va voye je sou nou! Pou n fè volonte ou [will] Bondye va voye je sou nou! Sitiyasyon va chanje Bondye va voye je sou nou! Pou n amelyore [improve] Bondye va voye je sou nou! Pou n alfabetize [conduct a literacy Bondye va voye je sou nou! Pou n fè volonte ou campaign] Bondye va voye je sou nou! Pou n t al konsyantize [make people conscious] Bondye va voye je sou nou! Pou n amelyore Bondye va voye je sou nou! Pou timoun y al lekòl 6. Ede nou pou n ka chanje sa ki pa twò bon Pou peyi nou a vanse jan nou tout espere! Repete: Bondye va... What kind of semantic force does pou have above? i.e. Pou n fè... What kind of verb is ka in section 6? [7; 7:22]

16

Jodi a nou tout nou nan _______ (1) Sa fè mal pou n wè se konsa sa ye Nou konnen se mas pèp la ki plus nan ka N ape mande si sitiyasyon p ap janm _______ (2) 2. Nou konnen lemonn pa t kreye nan yon sèl jou Fòk nou ka konprann peyi nou kap _________ (3) Si nou bay lamen piti piti sa va mache Kondisyon t ______ (4) amelyore plu vit 3. Jodi a pitit nou nan mizè Sa fè n mal pou n wè se konsa sa ye Nou konnen se mas ____ (5) ____ (6) ki plus nan ka N ape mande si sitiyasyon [situwasyon] p ap janm chanje 4. Nou konnen lemonn pa t kreye nan yon sèl jou Fòk nou ka konprann peyi nou kab devlope Si nou bay lamen ___________ (7) sa va mache Kondisyon t ava [kab] amelyore plu vit Yèl! 5. Bondye va voye je sou nou! Pou n fè _______ (8) ou Bondye va voye je sou nou! Sitiyasyon va chanje Bondye va voye je sou nou! Pou n amelyore Bondye va voye je sou nou! Pou n _________ (9) Bondye va voye je sou nou! Pou n fè volonte ou Bondye va voye je sou nou! Pou n t al konsyantize Bondye va voye je sou nou! Pou n amelyore Bondye va voye je sou nou! Pou timoun y al _____________ (10) 6. Ede nou pou n ka chanje sa ki pa twò bon Pou peyi nou a vanse jan nou tout espere!

17

Repete: Bondye va... 5. After presenting the above song, students work with partners to list the 3 most important messages in the song. They must then explain what that message means in the context of Haiti. ~ Avèk patnè ou, dekri twa (3) lide ki nan chan an ~ Ki sa mesaj la ye? Esplike aplikasyon lide yo. ~ Poukisa djaz Tropikana ap voye lide a? Egzanp, KONSYANTIZE: Sa vle di fè moun konnen

ak konprann sitiyasyon an. Moun bezwen rekonnèt sitiyasyon an grav.

Anpil moun grangou. Konsyantize vle di pataje konesans. Konsyantize se di verite a. Lè moun yo vin konsyan, yo ka aji. [8; 7:30]

18

Kreyòl ayisyen, Week 1, day 2

Devwa yo Read APK p 125-128 Kesyon paj 127: 1, 4, 5, 6, 8, 9, 12, 13 Kesyon paj 128: 4, 5, 6, 7 Read APK p 131 – 136, Li dyalòg chapit 17 Kwiz Madi sou vokabilè k nan Ti Koze chapit 7 Revizyon ATIK DEFINI:

sengilyè: ___, ____, ____, ____, ____ pliriyèl: ____

[insert the correct definite article] 1. Machin ____ la nan lakou ____ 2. Bebe ____ bwè lèt manman ____ 3. Piti piti zwezo ______ fè nich ____ 4. Kabrit _____ poupou grenn ____ (3), li pa ____ famasyen pou sa! 5. Chwal _____ garyonnen, bourik ___ travay. Podyab bourik! 6. Mont ______ kraze. 7. Ti chat _____ manje gwo chen _____ 8. Gade bèl kay ___ 9. Ki kote gason ____ ye? 10. Ban m lajan m _____ non! 11. Fanm ayisyèn _____ te batay pou lendepandans ____ 12. Pyebwa vèt la bèl anpil 13. Pyebwa ki wouj ____ pral pèdi fèy li ______ (anpil) [create sentences with elements provided, add a creative ending]

19

Mwen bebe Ou konn timoun Li + kwè chat + atik + ... Nou kwè bourik Nou (you pl) granmoun Yo lougawou [review of definite article rules] Règ: chat Ends with a...?

manman Ends with a...? machin Ends with a...? flè Ends with a...? mont Ends with a...? DEMONSTRATIF:

sengilyè: ______ pliriyèl: ______

1. Machin ____ la nan lakou ____ 2. Bebe ____ bwè tete manman ____ 3. Piti piti zwezo ______ fè nich ____ 4. Kabrit _____ poupou grenn ____ (3), li pa famasyen ____ pou sa! 5. Chwal _____ garyonnen, bourik ___ travay. Podyab bourik! 6. Mont ______ kraze. 7. Ti chat _____ manje gwo chen _____ 8. Gade bèl kay ___ 9. Ki kote gason ____ ye?

20

10. Ban m lajan m _____ non! 11. Fanm ayisyèn _____ te batay pou lendepandans ____ 12. Pyebwa vèt la bèl anpil 13. Pyebwa ki wouj ____ pral pèdi fèy li ______ (anpil)

PWONON POSESIF

21

Kreyòl ayisyen, Week 2, Day 1

Devwa yo Read APK dialogue 131-132 Review vocabulary 133-135 Do act. B & C page 136 in APK Read Istwa Ayiti chapter 8 [review of body vocabulary] 1. Revizyon: KÒ KRETYENVIVAN AN [The activity describes things we can do with our body parts and ss must name the corresponding body part. Ss see a male and female body on the overhead.] [Review modal verbs. Students explain with a modal + main verb what they do with the following list of nouns.] [Ss describe what they ‘can’ or ‘want’ to do with the things listed below, based on textbook]

Ki sa ou kapab fè avèk bagay la? Egzanp, yon wou

Mwen kapab sakle jaden mwen avèk yon wou. yon awozwa yon kwi yon batwèl yon kivèt yon bokit

Kounye a, avèk patnè ou...

Ki sa ou vle fè avèk bagay la?

22

dlo

Mwen vle bwè dlo a. zorany boutèy gwòg nayklèb liv zanmi [10; 6:25]

]Quickly check students homework in class (page 124, C); move on to this review activity. Present the analyzed example:]

Egzanp,

Se odinatè a. Nou te achte l. Se odinatè nou te achte a. Se odinatè [nou te achte] a. D.O. relative clause modifying the Direct Object Se kay la. Nou t ap gade l. Se kabann nan. Yo ranje l. Se bebe a. Li kenbe l. Se granmoun nan Nou te ranje l. Se bitasyon an. Mwen te vle wè l. Se mont lan. Ou kraze l. Se jwèt la. Timoun yo jwe l.

[15; 7:05]

23

Ti Koze sou Istwa Peyi Dayiti, chapit 7

Nèg yo rive nan Ispayola nèg = in historical Creole, a person of African

descent. nèg = in present day Creole, a ‘guy.’ Asosye espresyon yo ak imaj yo: a) esklav d) kòd g) chenn nan pye j) blan b) tabak e) timoun nan h) lapenn k) pyebwa c) achte esklav f) esklav domestik i) gwo chapo l) travay di I. II. III.

24

Vre oubyen Pa Vre 1. Anvan blan, powouj yo t ap viv an pè. Vre oubyen Pa Vre 2. Moun po nwa chita lakay Lewòp. Vre oubyen Pa Vre 3. Moun po jòn chita lakay Lafrik. Vre oubyen Pa Vre 4. Moun po blan chita lakay Lazi. Vre oubyen Pa Vre 5. Blan tonbe lage kò yo nan Lamerik. Vre oubyen Pa Vre 6. Moun po wouj pa mouri. Vre oubyen Pa Vre 7. Moun po wouj travay di. Vre oubyen Pa Vre 8. Esklav vwayaje nan gwo batiman yo . Vre oubyen Pa Vre 9. Nan vwayaj la, esklav yo byen manje. Vre oubyen Pa Vre 10. Blan maltrete esklav. Vre oubyen Pa Vre Reponn kesyon yo: 1. Ki kote esklav yo ye? 5. Kisa blan ap fè? 2. Ki kote esklav yo soti? 6. Kisa esklav domestik ap fè? 3. Ki moun mete esklav yo la? 7. Ki rad moun yo mete? 4. Dekri vwayaj esklav la. 8. Poukisa blan fè sa? _____________________________________________________ 9. Kisa esklav yo ap fè? 10. Eske esklav resevwa lajan? 11. Ki rad esklav yo mete? 12. Eske timoun travay tou?

25

Aktivite matchin: Kolonn A Kolonn B 1. Powouj t ap viv an _________ lakay yo | ___ blòk 2. Blan yo pa t kò _____________ jouk nan Ispayola | ___ an pè 3. Blan yo te chita nan ___________ Lewòp | ___ vwayaje 4. Yo voye chache nèg Lafrik pou _______ powouj | ___ maltrete 5. Powouj yo ap ________________. | ___ sibi 6. blan yo ________________ yo sou tè Lamerik | ___ travay di 7. Yo te _____________ yo nan bato yo. | ___ vin ranplase 8. Blan yo te ____________ esklav yo anpil. | ___ anbake 9. Yo pa t byen manje, yo _____anpil move trètman | ___ tonbe lage kò Kesyon: 1. Ki jan Powouj yo t ap viv anvan blan rive? an pè 2. Ki kote èske moun po nwa, po wouj, po jòn

ak po blan te viv anvan epòk kolonyal la? Lafrik, Lamerik, Lazi ak Lewòp

3. Ki moun te voye chache nèg Lafrik? Nikola Ovando

4. Poukisa? Powouj yo te mouri tankou mouch.

5. Esklav yo vwayaje nan bato yo te rele: negriye 6. Ki jan èske esklav te soufri nan batiman yo? Yo pa t byen manje,

yo te sibi anpil move trètman

7. Ki sa esklav yo te pèdi? Yo pèdi manman ak papa yo, yo pèdi peyi yo, yo pèdi libète

26

b. In the next activity, students close their books and use the pictures from Ti Koze to reconstruct the story from the reading. Dapre imaj yo, rakonte istwa nou aprann nan chapit 7 la. Dekri tout detay ak aktivite ou kapab wè nan imaj yo. [8] Vocabulary Quiz 1 Non ou: __________________ Kreyòl ayisyen I. Match the bold expressions in column 1 with the words that would best replace them in meaning in column 2 [1 point each] Column 1 Column 2 1. Yo vwayaje sou lanmè ____ yo monte nan batiman 2. Yo viv an pè ____ yo navige 3. Yo viv nan blòk sa a ____ yo pa janm alèz, yo pa ka chita 4. Yo travay di ____ zòn 5. Yo anbake ____ pase 6. Yo sibi move trètman ____ kal, alèz, dous, bon ⇑ (write # here) II. Short answer, i.e. 1 or 2 complete sentences [2 points each]. 7. Poukisa blan yo te voye chache Afriken?

27

8. Kisa ki rive pandan Afriken te sou lanmè? [Dictation based on the song to be presented]

Dikte

Jodi a nou tout nou nan mizè Sa fè mal pou n wè se konsa sa ye Nou konnen se mas pèp la ki plis nan ka N ape mande si sitiyasyon p ap janm chanje Nou konnen lemonn pa t kreye nan yon sèl jou Fòk nou ka konprann peyi nou kap devlope Si nou bay lamen piti piti sa va mache Kondisyon t ava amelyore pi vit [10; 7:15] [review of ‘vle’ and ‘kapab’] Ki sa ou vle / kapab fè avèk bagay sa yo: Yon chèz Yon manchèt Yon tab Yon penso Yon televizyon Yon kòd Yon lougawou Yon jilèt Yon mont Yon règ Yon kreyon Yon sèvyèt Egzanp, Mwen kapab chita sou yon chèz! Non! Mwen vle kanpe sou chèz la!

28

29

3. Istwa Ayiti, Chapter 6. Select 5 students to read a paragraph each for the class. Display

questions [students have the questions as part of their homework assignment]. Present new vocabulary.

1. Ki kalite moun èske larèn Anakawona te ye?

Se te larèn yon kasika ki rele Zaragwa

2. Nikola Ovando soti nan ki peyi? Lespay

3. Eske N.Ovando viv nan “Ispayola” depi anpil tan? Non, li fèk parèt

4. Ki jan èske li vle rankontre larèn Anakawona a?

Li vle vizite li lakay li.

5. Ki jan èske Endyen yo t ap akeyi moun Ovando yo?

6. Ki sa èske Panyòl yo t ap fè? 7. Eske Endyen yo te apresye sa? 8. Sanzatann, ki sa Espayòl yo te fè? 9. Ki kote èske yo mennen larèn nan?

10. Ki jan èske Espayòl yo touye larèn nan? 11. Ki sa ki rive Endyen yo? 12. Ki kalite travay èske esklav

Endyen yo t ap fè? 13. Eske Endyen yo te kenbe pandan

lontan nan esklavay la?

4. Ki jan èske Endyen yo t ap akeyi moun Ovando yo?

Yo fè yon bèl fèt ak bèl dans kè kontan.

30

5. Ki sa èske Panyòl yo t ap fè?

Yo òganize yon parad militè

6. Eske Endyen yo te apresye sa?

Wi yo bat bravo san gade dèyè

7. Sanzatann, ki sa Espayòl yo te fè?

Yo mare men ak pye larèn nan. Yo mete dife nan kay fèt la.

8. Ki kote èske yo mennen larèn nan?

Nan vil Santo Domingo a.

10. Ki jan èske Espayòl yo touye larèn nan?

9. Ki sa ki rive Endyen yo?

Yo fè yo tounen esklav

10. Ki kalite travay èske esklav Endyen yo t ap fè?

Yo travay di nan gwo jaden tabak ak koton Yo fouye min lò

11. Eske Endyen yo te kenbe pandan lontan nan esklavay la?

Non, yo mouri pa bann, pa pakèt. Yo t al bwachat.

Vokabilè ~ ‘Matching’ I. II.

31

kasika fè yon gwo twou pann montre kè kontan bat bravo kenbe ak yon kòd netwaye larèn mare touye ak yon kòd fouye pwòpte [5; 6:50] Quickly check students homework in class (page 124, C); move on to this review activity. Present the analyzed example: Egzanp,

Se odinatè a. Nou t ap achte l. Se odinatè nou t ap achte a. Se odinatè [nou t ap achte] a. D.O. relative clause modifying the Direct Object Se kay la. Nou t ap gade l. Se kabann nan. Yo ranje l. Se bebe a. Li kenbe l. Se granmoun nan Nou te ranje l. Se bitasyon an. Mwen te vle wè l. Se mont lan. Ou kraze l. Se jwèt la. Timoun yo jwe l. [15; 7:05]

QUIZ ------------------------- 4. Dictation based on the song to be presented Jodi a nou tout nou nan mizè [ mizè VS mize] Sa fè mal pou n wè se konsa sa ye Nou konnen se mas pèp la ki plis nan ka N ape mande si sitiyasyon p ap janm chanje Nou konnen lemonn pa t kreye nan yon sèl jou Fòk nou ka konprann peyi nou kap devlope Si nou bay lamen piti piti sa va mache Kondisyon t ava amelyore pi vit [7; 7:15] 5. After presenting the above song, students work with partners to list the 3 most important messages in the song. They must then explain what that message means in the context of Haiti.

32

~ Avèk patnè ou, dekri twa (3) lide ki nan chan an ~ Ki sa mesaj la ye? Esplike aplikasyon lide yo. ~ Poukisa djaz Tropikana ap voye lide a? Egzanp, KONSYANTIZE: Sa vle di fè moun konnen

ak konprann sitiyasyon an. Moun bezwen rekonnèt sitiyasyon an grav.

Anpil moun grangou. Konsyantize vle di pataje konesans. Konsyantize se di verite a. Lè moun yo vin konsyan, yo ka aji

yon fason korèk. [8; 7:30]

33

Kreyòl ayisyen, Quiz Name __________________________________ A. Combine the two short sentences in column I and II in order to form 1 complex sentence: Column 1 Column II Egzanp, Se kòsaj la. Li boutonnen l. Se kòsaj li boutonnen an.

1. Se timoun nan. Nou t ap rankontre l. ____________________________________________________________ 2. Se tab la. Yo vann ni. ____________________________________________________________ 3. Se mayo a. Li mete l. ____________________________________________________________ 4. Se kay la Nou te vizite l. ____________________________________________________________ 5. Se mont lan. Mwen te pran l.

_____________________________________________________________ B. Matching. Match the definitions in column A with the related words in column B. 1. larèn ___ di bonjou, akeyi yon moun

2. netwaye ___ ou pa ezite, ou pa gen pwoblèm

3. bat bravo ___ ou kontan, ou dakò, ou selebre

4. swete labyenvini ___ kasika

5. san gade dèyè ___ mete lòd, pwòpte, siye pousyè

34

Geyografi Ayiti: 1. Ayiti gen anpil nan sa: ________________ [mòn] 2. Anba chak gwoup mòn gen sa: [plenn] 3. Tan an Ayiti pa janm fè ________ [frèt] 4. Ki kote ou a jwenn fredi? [sou tèt mòn] 5. Ekri 2 pi gwo chanjman ki fèt nan ane a:

1. __________________ [sezon sèk ak sezon lapli]

2. __________________ 6. Ayiti gen plis moun nan zòn sa a: [Zantiy] 7. Ekri non de lòt vil ki nan tèks la: 1. _____________________ 2. _____________________ 8. Gen vil ki bò lanmè ak vil ki_______ peyi a. [anndan] 9. Ki vil ki bò fwontyè a? 10. Ki kote gen plis izin ann Ayiti? [Pòtoprens]

35

b. In the next module we look at grammar points in the listening text. Analiz gramè 1. "Gen plizyè ti zile ki se tè Ayiti tou: sa ki pi gwo yo, se..." Mo "yo" a ale avèk ki lòt mo nan fraz la? ti zile sa yo [zile]... sa [ki pi gwo] yo [gason]...sa [ki pi gwo] yo 2. Mo "yo" a ale avèk ki lòt mo nan fraz la? Mòn nan nò yo, mòn nan mitan yo, mòn nan sid yo... 3. Ki kote advèb "janm" nan bezwen chita? a) li pa fè frèt janm b) li janm pa fè frèt c) li pa janm fè frèt d) li pa fè janm frèt = c) li pa janm fè frèt ADV + V 4. Sòt nan (avril) rive nan (oktòb) Ranplase mo ki nan "()." Di m kisa ou fè pandan yon gwo peryòd tan. 5. Mo "ye" a ale avèk ki lòt mo nan fraz sa a: "se nan kapital la li ye" [10; 6:40]

36

Kreyòl ayisyen, Week 2, day 2 Devwa yo Ti Koze chapit 8, fè kesyon yo (paj 17) Madi = KWIZ sou vokabilè chapit 8 Read 136 – 141, Do act A, B & C page 137-8 APK A & B page 139 APK

Rivizyon makè vèb: Makè vèb mete vèb la nan kontèks sa yo: wi / non pase / prezan / fiti aspè (èske sa pran anpil tan oubyen èske sa fèt plòp

plòp) Pase te pa t t ap1 pa t ap t ap2

Prezan / fiti pa ap p ap Fiti / kondisyonnèl (ipotetik) a ta

Jodi a, mwen _________ travay de 7è nan maten jiska 7 nan aswè. Yè, mwen _____ vle achte yon machin ki bèl. Demen, mwen _____ kapab achte yon machin ki lèd. Lè mwen te yon timoun, mwen _________ kapab achte yon kay. Lè m gen yon bon djòb, mwen __________ kapab achte yon

kay. Lè m granmoun, mwen ____________ renmen viv nan Florid. Lè ou te travay nan yon bank, ou ____________kapab vòlè lajan

37

Pase te pa t t ap1 pa t ap t ap2

Prezan / fiti pa ap p ap Fiti / kondisyonnèl (ipotetik) a ta

Lè mwen te yon timoun vle achte...? Lè mwen te yon tinèdjè makè kapab gade...? Lè mwen te gen dizan + vèb + vle fè...? Kounye a renmen wè....? Lè mwen granmoun marye...?

Revize devwa yo C paj 136 1. Introduce ½ of the vocabulary from Leson 17, page 133. 1. Present 1st group of words with pictures + words on the overhead 2. Practice pronunciation 3. Place pictures up without the animals, call on students to name them 4. Put up the following descriptions to be matched with animals: LEVE MEN!

38

Bèt yo: 1. Li renmen dlo: oubyen 2. Li poupou grenn: oubyen 3. Li poupou gwo gato: oubyen 4. Li di ‘koukouyoukou!’: oubyen 5. Li manje tout bagay: oubyen 6. Li bay lèt: oubyen 7. Li naje nan dlo: oubyen 8. Li mache lan: oubyen 9. Li mache vit: oubyen

39

Legim: 1. Bon sou espageti a: oubyen 2. Bon nan esalad la: oubyen 3. Bon pou je: oubyen 4. Taye yon figi ak li: oubyen 5. Mete li nan yon bon sòs: oubyen Fwi: 1. Manje ak manba: oubyen 2. Mete sèl sou li: oubyen 3. Florida bay anpil: oubyen 4. Manje sa nan maten: oubyen 5. Sa dous! oubyen 6. Li gen lèt nan li: oubyen Bweson: 1. Bon pou sante ou: oubyen 2. Pa bon pou sante ou: oubyen

40

Vyann 1. Li gen kat pye, li kapab monte nan mòn yo san pwoblèm. kabrit 2. Li renmen benyen nan labou [mud], li entèlijan kochon 3. Li mawon, li p ap rete lakay ou. pentad 4. Li fè ou leve lèmaten. kòk 5. Li renmen naje tout lasentjounen kanna 6. L ap ba ou lèt pou sereyal ou bèf 7. Se bèt volay ou manje pou jou Gwomèsi a kodenn M ap manje vyann kabrit la a! *M ap manje kabrit la a! (pa bon) Bèt lanmè 1. Li ka pichkannen [pinch] ou! krab 2. Dayva plonje nan lanmè pou jwenn li. lanbi 3. Se tankou yon koulèv, men li viv nan dlo kong 4. Ou touye l nan dlo k ap bouyi

jis anvan ou manje l woma 5. Li mache lant anpil tòti 6. Se yon ti bèt moun renmen manje anpil chevrèt 7. Se yon gwo pwason sad snapper Ki bèt ap pale konsa?! b è è è è è han han han / hounk hounk mou koukouyoukou kwen kwen kwen glouglouglou / goulou goulou goulou

41

Egzèsis koute. Dyalòg disèt, paj 131-132 1. Ban nou wè __________ _____! meni an 2. Pla dijou a se _____________. konsonmen 3. O sa a! Se koupe _________! dwèt 4. Bon, n ap pase ___________ nou. kòmann 5. Men wi! Nou gen ji ________, ________, mango, papay, _________, _________ ak _________. chadèk, kachiman, kowosòl 6. M ________ janm goute ji papay, poko ______ m pran youn. kite Konpare de bagay ki menm Elèv kreyòl vle pale kreyòl tankou ayisyen.

Ou fou tankou zanmi ou. Ou bwè tankou yon pwason!

Tradiksyon mo "tankou" a? = ________________ Konbine 2 fraz yo:

1. Li bèl. + Lòt la bèl tou. = Li bèl tankou lòt la.

2. Gason an entelijan + Lòt gason an entelijan tou. 3. Msye a gwo + Yon towo gwo tou. 4. Fi a anraje + Yon zonbi anraje tou. 5. Li danjre + Yon tig danjre tou. 6. Dan li blan + Lèt blan tou. 7. Carimi jwe bon konpa. T-Vice jwe bon konpa tou.

42

Imajinen ou pral nan yon restoran ak patnè ou:

Modèl: Sèvè: Bonjou mesyedam. M gen yon tab ki trè bon. Ou pral chita alèz. Eske nou konnen sa n vle manje? Premye moun: Poko monchè, pote meni an non! Sèvè: A! Wi! Eskize m! Men ni! Dezyèm moun: Ki sa ou konseye? Sèvè: Bon, vyann kabrit la trè bon jodi a. Nou sèvi li ak bannann peze, li koupe dwèt nèt! Premye moun: Mmmmm! Genlè li bon anpil! Ban m yon gwo pla, souple! Avèk yon ji kokoye. Sèvè: Enhen, oke, pa gen pwoblèm, epi pou ou? Dezyèm moun: Mwen menm, m pral pito pran diri ak sòs pwa kongo. Ban m yon ti kola tou. --------------------------------------------------------------------------------- Apre yo fin manje Sèvè: Manje a te bon? Nou kontan? Dezyèm moun: Pou di laverite, manje a pa t twò bon. Sòs pwa a pa t ase cho epi diri a pa t byen kwit. Sèvè: O! o! Mwen pral pale avèk kizinyè a! Petèt m ka ba ou yon ti desè gratis? [6:50; 10]

43

Nan yon restoran II. Ou pral nan yon restoran ak patnè ou: peze dwèt mèni krèm chita poul vyann mango pikliz fenèt pwoblèm desè Sèvè: Bonjou mesyedam. Ki kote ou vle ______?

Bò fenèt la oubyen bò saldeben an? Ivòn: Pito bò ______ la, mèsi. Sèvè: Pa gen pwoblèm! Vwala ________ an! ... 5 minit pi ta ... Sèvè: Alò, kisa ou vle manje? Mari : Ki sa ou konseye? Sèvè: Bon, vyann ______ la bon anpil jodi a. Nou sèvi li ak sòs pwa epi ak bannann ______,

m ap di ou, li koupe ______! Ivòn: Aa! Genlè li bon anpil! Ban m yon gwo pla, souple! M ap bwè ji ________. Pa bliye pote _______ pou mwen! Sèvè: Enhen, oke, pa gen________, epi pou ou? Mari : Mwen menm, m ap pran diri ak

sòs pwa kongo. Ban ______ kabrit la epi m ap bwè yon ti kola choukoun.

--------------------------------------------------------------------------------- Apre yo manje Sèvè: Manje a te bon? Mari : A, manje a te koupe dwèt, papa! Sèvè: Se bon! M kontan. Fòk nou retounen yon lòt jou. Eske n ap pran _____? Ivòn: Wi, n ap pran ______.

44

KONPAREZON (+) Kilès ki pi gwo: yon chen oswa yon elefan? = Yon elefan pi gwo (pase yon chen) Kilès ki pi gwo: yon pentad oswa yon kochon? Kilès ki pi gwo: yon kanna oswa yon bèf? Kilès ki pi gwo: yon kòk oswa yon kabrit? Kilès ki pi gwo: yon sad oswa yon chevrèt? Pi gwo = ___________ KONPAREZON (-) Kilès ki pi piti : yon pwa oswa yon zoranj? = Yon pwa pi piti Kilès ki pi piti : yon kòk oswa yon bèf? Kilès ki pi piti : yon machin oswa yon bis? Kilès ki pi piti : yon berejenn oswa yon pwa? Kilès ki pi piti : yon mandarin oswa yon zoranj? Kilès ki pi piti : yon kay oswa yon bilding?

45

pi piti = ____________ KONPAREZON KONPLÈ ... pi (gwo) pase ... Kilès ki pi gwo: yon chen oswa yon elefan?

Repons: Yon elefan pi gwo pase yon chen. Kisa ‘pi gwo pase’ vle di? Egzanp: ... pi (piti) pase ... Kilès ki pi piti: yon pwa oswa yon zoranj? Yon pwa pi piti pase yon zoranj. Egzanp: ... mwen (entèlijan) pase ... Kilès ki mwen entèlijan: yon pwofesè oubyen yon elèv?

Repons: _____________________________________ Egzanp: ... mwen (bon) pase ... Kilès ki mwen bon: yon kola oubyen yon byè? Repons: ______________________________________ Mezanmi! Konpare, jije! Prezidan Djòdj Bouch ak ansyen Prezidan Bil Klintonn Antrenè Zouk ak antrenè Spiryè Opra Winfri ak Madona Nèlsonn Mandela ak Fidèl Kastwo Djènifè Lopèz ak Kondaleza Rays Kawòl Mozlè Brawoun ak Al Chaptòn Ansyen vis Prezidan Gò ak Vis Prezidan Tchene

Bon adjektif: bon / entèlijan / gwo / fache / mèg dwòl / danjre / janti / mètdam (sly) / fou womantik / chofe rich / pòv / granmoun (grown-up, mature) Egzanp: Kawòl Mozlè Brawoun pi entèlijan pase Al Chaptòn

46

47

Ti Koze sou Istwa Peyi Dayiti: Matchin

Ansanm... Kreyòl Angle

1. Espayòl t ap masakre | ___ his name was 2. chape anba lanmò | ___ as a slave 3. Li pote non | ___ massacre 4. kòm esklav | ___ to flee 5. Li sove | ___ escape death Ak patnè... Kreyòl Angle

yon bann Endyen | ___ to sign a contract swa nou viv lib, swa nou mouri | ___ to fight, struggle Nou sèmante | ___ either... or... Lè li lage l... | ___ a band of Native Americans te gen bò twa mil Endyen | ___ to set free Yo goumen ak yo | ___ to take an oath Yo siyen yon kontra | ___ around, approximately

Gade imaj yo. Asosye mo ak bagay! Pè Remi rach la chemizèt cheve long Lakwa a plim jako yo chemiz bebe a balenn nan ti jip la bèl sentiwon legliz batèm nan Valanzyela kouri zepon gwo bòt

48

Vre oubyen Pa vre 1. Espayòl pa masakre endyen, yo ede yo. Vre oubyen Pa Vre 2. Espayòl pran Anri kòm esklav. Vre oubyen Pa Vre 3. Anri se pitit yon kasik. Vre oubyen Pa Vre 4. Anri pratike Vodou. Vre oubyen Pa Vre 5. Pè Remi aprann Anri li ak ekri. Vre oubyen Pa Vre 6. Anri pa travay, li bwè anpil byè. Vre oubyen Pa Vre 7. Valanzyela vle arete Anri. Vre oubyen Pa Vre 8. Endyen yo sèmante. Vre oubyen Pa Vre 9. Anri poze lapat sou Valanzyela. Vre oubyen Pa Vre 10. Anri touye Valanzyela. Vre oubyen Pa Vre 11. Anri siyen yon kontra ak Espayòl yo Vre oubyen Pa Vre Ti Koze sou Istwa Peyi Ayiti: kesyon Repons: 1. Ki moun ki te yon esklav? Anri oubyen Valanzyela? 2. Ki sa Pè Remi te montre Anri? Li ak ekri oubyen jwe gita? 3. Anri marye ak... Endyen oubyen Panyòl? 4. Valanzyela fè kisa ak madanm Anri Bo li oubyen joure li? 5. Anri kache kò l nan jaden oubyen mòn? 6. Endyen sèmante... viv lib oubyen pa viv? 7. Lè Valanzyela atake Anri... V. mouri oubyen V. arete 8. Anri te chèf konben Endyen? 3,000 oubyen 2,000 moun 9. Anri ak 3,000 Endyen yo kraze oubyen pale ak

Espayòl? 10. Anri siyen yon kontra oubyen papye divòs?

49

4. Lè Anri vin gran, eske li marye ak yon moun Panyòl?

Non, li marye ak yon moun menm ras li (Mansya) 5. Ki bagay terib rive nan lavi Anri?

Li vin esklav Valanzyela 6. Ki bagay te fè Anri sove? Valanzyela joure madanm li 7. Ki bò Anri kache kò l? Epi, avèk ki lòt moun? Nan mòn. Avèk yon bann lòt Endyen. 8. Endyen sèmante ki bagay? Swe nou viv lib, swa nou mouri. 9. Ki sa ki rive lè Valanzyela atake Anri? Anri poze lapat sou li. Men Anri pa touye Valanzyela, li lage l. 10. Anri te chèf konben Endyen? Bò twa mil (3,000). 11. Eske Panyòl yo te kontan ak Anri? Non, yo pè l. 12. Ki jan Panyòl yo te rezoud pwoblèm yo te gen ak Anri? Yo fè l siyen yon kontra pou pa fè lagè ankò. [7:25; 15]

50

Kwiz 2, kreyòl ayisyen C102/502 1/28/2003 Benn H. 1. Anri te pitit ki moun? (a) yon kasik (b) yon Pè (c) yon moun panyòl (d) yon moun franse 2. Anri fè Valanzyela travay san pran souf. (a) vre (b) pa vre 3. Li pa t marye yon fi menm ras ak li. (a) vre (b) pa vre 4. Pè Remi te batize Anri? (a) wi (b) Non 5. Finish the sentence:

“Swa nou viv lib, _______________________” 6. Anri poze lapat sou Valanzyela, kisa “poze lapat sou” vle di?

(a) kenbe (b) lage (c) mennen (d) touye

7. Kisa Anri siyen ak Espayòl yo? Yon ______________________ 8 – 10. Poukisa Anri enpòtan nan istwa Ayiti a? (2 sentences).

51

In this activity ss are ‘walking dictionaries.’ As such they must define the bolded words for their partners. They are encouraged to use synonyms and use words associated with the phenomenon. Ou se yon diksyonnè anbilan, defini mo an gra yo Itilize sinonim ak deskripsyon yo. Itilize mo ki asosye ak mo a. Egzanp, chape = Sa vle di, kouri, retire kò li, sove, al mawon, pran bwa, kraze rak, elatriye...

Yo masakre yo Li batize yo M fè elèv mwen yo travay san pran souf Li joure yo Li sove Nou sèmante Ou mèt ale Anri ak patizan l yo

52

Week 3, day 2 Devwa yo Ti Koze 9, fè kesyon yo ~ kwiz madi Koute vwadlamerik www.voanews.com/creole/ State time & day you tuned in, write about 3 topic mentioned (2 sentences per topic) APK, page 144, D Read APK, 147 - 149 1. Review vocabulary from previous class 1. Put up numbered pictures of animals introduced in previous class 2. Provide animal names in a separate list. Students match the two lists. 3. Repeat for each list 4. Ask students to provide singular definite articles for the list.

53

Non + Atik defini an + vèb/adjektif (predikatif) Modèl = towo a gwo Sijè Vèb / Adjektif towo ___ mache dousman kanna ____ di mou mou mou lanbi ____ gwo kabrit____ chè woma ____ kaka grenn bèf ____ naje vit chevrèt ____ bèl kòk ____ pichkannen krab ____ vole pentad ____ fè glouglouglou tòti ____ gwo kodenn ____ long sad ____ danjre kochon ____ di kwen kwen kwen kong ____ di hounk hounk hounk kochon____ se pou nèg mawon

Devinèt bèt 1. Lè Alowin, ou taye yon figi nan li se joumou 2. Li gen koulè oranj se kawòt 3. Li fè yon bon sòs se tomat 4. Ou kwit li ak diri se pwa 5. Ou met li avèk leti; li gen fè se kreson 6. Ou mete anpil fèy plant sa a nan salad la se leti 7. Li gen koulè blan se chou

54

Non + Atik defini an + vèb/adjektif joumou ___

kawòt ___ bon nan (soup premye janvye)

tomat ___ bon nan espageti

pwa ___ bon nan sòs

kreson ___ bon pou je

leti ___ gou

chou ___ bon nan esalad

pwatann ___ rann dlo

militon ___ bon nan konsonmen

berejenn ___ [10; 6:32]

1. Present 2nd group of words with pictures + words on the overhead 2. Practice pronunciation 3. Place pictures up without the fruits, call on students to name them

55

1. Ou ka fè bon ji avè l. [zoranj, grenadin, kowosòl, chadèk]

2. Ou ka mete li sou pen ak sèl. [zaboka = zabèlbòk] 3. Li gen yon lèt blan anndan l. [kokoye] 4. Se tankou yon ti zoranj [mandarin] 5. Makak renmen li anpil anpil [fig] 6. Lannwit, li pa gen vè [mango] [6:42] Next students answer the personal questions about food with their partners, D page 136. Pick 3-4 questions for volunteers to answer for the class.

[6:50]

56

Pi gwo pase / Pi piti pase

Ki sa ki pi gwo? Pòt la oubyen televizyon an? = Pòt la pi gwo pase televizyon an Ki sa ki pi piti? Pòt la oubyen televizyon an?

= Televizyon an pi piti pase pòt la. Ki moun ki pi bèl? Lora Bouch oubyen Ilòri Klintonn? = Ilòri Klintonn pi bèl pase Lora Bouch!!! Konpare moun, bèt, ak bagay sa yo: Adjektif Bil Klintonn ak Djòdj Bouch entèlijan Kalifòni ak Florid bèl Lafrans ak Etazini radikal Madona ak Djanèt Djaksòn seksi Zouk ak Spiriyè bon Kondaliza Rays ak Kawòl Mozlè Brawoun janti Ti chat ak Tig mechan Zonbi ak Tchèlsi Klintonn danjre UF ak FSU lèd Kris Wòk ak Edi Mèfi komik Fidèl Kastwo ak Sadam Isèn fou

57

58

I. Mo negasyon ki chita devan vèb la: 1. pa janm + vèb • Kisa ou pa janm genyen? M pa janm genyen kòb. • Ki kote ou pa janm vle ale? • Ki moun ou pa janm vle wè?

2. poko + vèb • Kisa ou poko fè nan lavi a? M poko kondi yon avyon • Ki kote ou poko ale? • Ak ki moun ou poko pale? II. Mo negasyon ki chita apre vèb la: 3. pa + vèb + anyen Li pa fè anyen M pa gen anyen • Eske ou gen yon kado pou mwen? Non, mwen ... • Eske ou gen manje pou mwen? • Ou gen yon bon djòb pou mwen? 4. pa + vèb/adjektif + (direct object) + ditou Li pa travay ditou

Lougawou a pa bèl ditou. Nou pa vle wè li ditou.

M pa vle sa ditou • Ou gen anpil lajan? Non, mwen... • Ou gen anpil timoun? Non, mwen... • Ou kwè latè a plat? • Eske ou manje krapo?

59

II. Mo negasyon ki chita devan vèb la: Nou deja wè: pa janm, poko, anyen, pa... ditou 5. pa + vèb + pèsonn [negation + anybody]

pèsonn pa vèb [nobody] Li pa wè pèsonn Pèsonn pa wè li Tradiksyon yo? Ki moun ou te wè la? Mwen pa... Ki moun vini nan fèt la? Ki moun èske ou vle wè aswè a? 6. pa + vèb + okenn + non

Li pa gen okenn bagay a. Ou pa t ban m ________ kado! b. M pa ka kwè ________ isit, non. Eske ou resevwa anpil kado jodi a? Non, m...

Eske ou vole lajan? Non, m... Eske ou vle achte jwèt la? Non, m...

7. pa + vèb + pyès + non Yo pa wè pyès moun

Eske ou te ache yon kado pou mwen? Eske ou twouve lajan? Eske ou fè anpil bwi?

60

8. pa + vèb + menm Nou pa vle bagay sa a menm

a. Li pa ta fè sa ___________. b. M pa fimen ______.

Eske ou gen anpil timoun? Non, m... Eske ou renmen chante? Non, m... Eske ou renmen danse nan klas la? Non, m...

------------------------------------------- Aktivite mo negasyon yo: Chwa yo: ditou menm okenn pyès

poko pa janm pèsonn Kesyon Repons 1. M pa ekri _________. [ditou, menm]

2. M pa wè _________ moun. [pyès, okenn]

3. Telefòn nan pa sonnen __________ [menm, ditou]

4. __________ bagay mache jodi a! [okenn]

5. M _____ wè yon zonbi. [poko]

6. __________ pa ban m lajan. [pèsonn]

7. Li pa ka fè _________, li pa entèlijan. [anyen]

8. Li pa _________ vini, li gaspiye tan mwen [janm]

9. M pa gen ________nouvèl pou m ba ou. [okenn, pyès]

61

Konparezon adjektif >>> vèb A) AK ADJEKTIF YO: Li pi rich pase ou ADJ Li mwen rich pase ou ADJ [paj, A 139] B) AK VÈB YO: Li travay plis pase ou VÈB Li travay mwens pase ou VÈB Ki diferans estriktirèl èske ou wè nan fraz yo?

Fè aktivite B, paj 139 ansanm Konpare ou menm ak patnè ou:

Mwen travay mwens pase patnè m nan. Vèb yo: travay li dòmi manje jwe wonfle [snore] kwit etidye mache kondi machin gade televizyon goumen ekri etidye

sòti wè fim wote vin fache [become angry]

62

Ti Koze sou Istwa Peyi d Ayiti, chapit 9. Flibistye yo. Vokabilè: 1. Espayòl rete nan Ispayola live or stop 2. Bato ki soti lòt bò nan peyi Lewòp from abroad or the other side 3. Bato yo pote manje, farin ... soap or flour 4. Yon pakèt maren chache atake sailors or divers 5. Yo rele yo flibistye boaters or pirates 6. Yo gen batiman a vwal steamboats or sail boats 7. Flibistye yo fonse sou bato yo pounce or veer Idantifye: 1. vwal 2. kòd 3. fizi 4. ma a 5. batiman ak machandiz 6. ti bato a vwal 7. yo fonse 8. yo goumen 9. lanmè a 10. tire kanon Kesyon Repons 1. Espayòl yo nan Ispayola fè konmès ki peyi? Lespay 2. Kisa flibistye yo chache fè? atake... 3. Kijan yo te atake batiman espayòl yo? kwòk ak kòd 4. Anpil fwa, ki moun konn genyen? flibistye 5. Nan ki zile flibistye yo te rete? Latòti

63

Imajinen ou menm, ou se yon pwofesè ISTWA, ou se yon

moun ki konnen epi entèprete istwa. Yon elèv vini nan biwo ou pou mande kèk keksyon: Ou bezwen esplike enpòtans ak reyalite ki dèyè mo sa yo. Elèv: Ki enpòtans èske...

1. manje, farin ak machandiz genyen nan istwa Ayiti? Pwofesè: ...

2. lò 3. maren peyi Lafrans ak peyi Langletè 4. flibistye 5. ti batiman a vwal (ki avantaj yo genyen?)

6. kòd ak kwòk 7. goumen 8. zile Latòti ak lakòt Ayiti

Kwiz: chwazi senk fraz, dekri yo oubyen defini yo an de fraz

flibistye / machandiz / konmès / batiman a vwal / zile Latòti / kòd ak kwòk / lò

3. Emphatic expressions. Introduce emphatic constructions.

64

65

Bay anfaz!

• Yo nan kay la. Kisa? Se nan kay la yo ye! • Li se famasyen. Kisa? Se famasyen li ye! Se ... li ye mache ak pwepozisyon ak non

Se nan.... li ye oubyen Se famasyen... li ye.

☞ Kreyòl kapab mete anfaz sou vèb/adjektif yo tou: Egzanp, M ap travay jodi a. Se travay m ap travay jodi a. Se travay [m ap travay ... Se + verbi [subj... verbi ... Ou fou! Se fou ou fou Se fou [ou fou ... Se + adjectivei [subj... adjectivei Pratike ~ A. Ki sa ou ap fè? B. Se ekri m ap ekri a) ekri (mwen) e) jwe (ou) i) danse (yo) b) dòmi (li) f) travay (yo) j) etidye (nou) c) achte (nou) g) pase (iron) (mwen) k) bwè (li) d) manje (yo) h) kanpe (li) l) gade (yo)

66

4. With their partners, ss take turns completing the following activity. SS are provided with a scene, they must explain what is happening using the emphatic construction.

67

Se pale m ap pale! Se aprann n ap aprann! 1. Yo chita nan yon bis. bwè / vwayaje bwè / ✔vwayaje Se vwayaje y ap vwayaje nan bis la. 2. Lougawou [werewolf] nan zòn nan. kouri / rankontre 3. Nou mete anpil manje sou tab la. bwè / manje 4. Nou antre nan sinema. gade / sakle 5. Li antre nan ba a. pentire / bwè 6. M pral wè doktè. naje / malad 7. Ou sòt nan yon libreri. vann / achte 8. Jak antre yon boulanjri. kraze / achte 9. Jan-Klòd pote balon boul la. danse / jwe 10. Espayòl yo ap vini. atake / fete Kisa Tidjo ap fè? 1. Se chita l ap chita.

68

Week 4, day 2 Devwa yo Ti Koze 11 (prepare kesyon yo – kwiz Madi) APK p 151 act. D, APK, akt. A, paj 151; Akt. B, paj 152 Read 152 –156

Kwiz: chwazi senk ekspresyon, dekri yo oubyen defini yo an de fraz... koute dyalòg la yon fwa

flibistye / machandiz / konmès / batiman a vwal / zile Latòti / kòd ak kwòk / lò

[Communicative activity, review of the comparative of verbs] Konpare ou menm ak moun sa yo: Egzanp, Maykèl Djaksòn chante plis pase mwen! Maylz Brènn lougawou zonbi Maykèl Djaksòn Bil Kòzbi Chal Dawin Kal Maks Kònèl Wès patnè mèt kreyòl la Egzanp Mwen travay plis pase patnè m nan. Chal Dawin te ekri plis pase mwen travay li gade televizyon dòmi manje jwe jwe wonfle manti kwit etidye pibliye

69

mache ekri etidye sentaks [10] [Present traditional Haitian vodou music]

Kreyòl ayisyen Mizik vodwizan, 2/6/2003 Recorded by Ben Hebblethwaite, 1/10/2000 in Belle Rivière, South East Haiti Non madigra a: “Pti Koudjay” Yon madigra se yon bann chantè ak mizisyen ki pwomennen lè epòk kanaval. Lè yo fè parad yo chante, bat tanbou, jwe akodeyon (si yo genyen yonn), bwè tafya, elatriye. Bawon Lakwa Bawon konnen moun yo, konnen Bondye Bawon an, Bawon Lakwa, konnen moun yo, konnen Bondye Bawon an, Bawon Lakwa, konnen moun yo, konnen Bondye Bawon papa konnen moun yo, konnen Bondye Mimwòz: Sa se rit rasin ginen rhythm Benn: Eske ou konn kèk chan pou Ogou, pa egzanp? O o, Ogou! Ogou (Feray) M ap vole, M pral rele Ogou o, m pral vole Lè m vole, m vole twò wo, Si ou pa pare, pa rele Ogou sa! Abobo! Ogou Travay Ogou travay o, Ogou pa manje! Ogou travay o, Ogou pa manje! (x2) Ogou sere lajan l pou l achte yon bèl rechany saves; suit

70

Bèl rechany o, Ogou dòmi san soupe eat supper

71

Mo Negasyon yo: anyen / poko / okenn / pèsonn / ditou / pyès

repons yo 1. M pa t rankontre _________ moun. pyès/okenn 2. M pa gen kòb_________. ditou/menm 3. ________ pa fèt depi li nan djòb la. anyen 4. Li _________ di m verite a. poko 5. _________ pa vini, non. pèsonn 6. M pa gen _________ manje. okenn/pyès

Kesyon pèsonèl: Egzanp, Ki bagay ou pa vle fè ditou? M pa vle fè devwa yo ditou!

Egzanp: 1. Kisa ou poko fè nan lavi ou a? M poko ale nan Jamayik. 2. Ki jou ou pa fè anyen? M pa fè anyen samdi. 3. Kisa ou pa janm vle fè? M pa janm vle manje kong. 4. Ki lè ou pa vle wè pèsonn? M pa vle wè pèsonn lèmaten. 5. Ki bagay ou p ap janm fè ankò M p ap janm bwè byè ankò

72

Vokabilè nan chapit 10 la 1. Flibistye bouke vòlò ak goumen = fatige? = refize? = renmen? 2. Kochon mawon = ki viv nan lanati? = ki manje timoun? = ki viv nan pak? 3. Li viv nan yon ti joupa = ti kay pay? = nan yon kay fò? = bèl kay? 4. Yon boukan pou l pase vyann...= yon dife = yon larivyè = aparèy sèl 5. Yo konn pote plizyè kouto = de = en = twa rive senk 6. Yo chase ak yon fizi = aparèy ki touye = yon jwèt timoun = gwo kouto 7. fizi disèt longè = kokennchenn fizi = ti fizi = fizi nòmal Ti Koze sou Istwa Ayiti ~ chapit 10 1. Poukisa Flibistye yo vin bouke? twòp goumen 2. Ki bèt èske yo te chase lè bèf

yo vin boukanye? kochon mawon 3. Nan ki kalite kay èske boukanye yo te rete joupa 4. Ki sa yon boukan ye? 5. Ki sa boukanye te fè ak po bèf yo? cheche li, vann li pou fè rad 7. Ki sa yo mete kou rad? chemiz, kanson, chapo,

sandal 8. Ki bèt te travay avèk li? chen 9. Ki moun te travay pou li? esklav 10. Ki sa flibistye te vann boukanye? fizi, grenn bal ak poud bal Ki sa boukanye te vann flibistye

73

Kounye a, rekonte istwa nou jwenn nan Ti Koze a) ...vòlò g) ...mete yon... b) ...chase h) ...li konn pote c) ...rete nan yon... i) ...li te gen fizi... d) ...li fè boukan j) ...li te vann... e) ...cheche po k) ...li te achte... f) ...fè ti jaden [10; 7:10]

74

Boukanye yo. Asosyasyon yo. a) dife b) fimen c) chapo d) bwa e) boukan an f) mòn g) fizi h) chita nan pyebwa i) chen atake j) fimen yon pip k) ti jip l) pye atè m) soulye n) bèf mawon. 1. Boukanye pa bouke vòlò. Vre oubyen Pa Vre? 2. Li chase poul ak bèf. Vre oubyen Pa Vre? 3. Li viv nan yon gwo kay. Vre oubyen Pa Vre? 4. Joupa se yon dans. Vre oubyen Pa Vre? 5. Li plante nan yon ti jaden. Vre oubyen Pa Vre? 6. Li mete yon pè sandal. Vre oubyen Pa Vre? 7. Li pa gen esklav. Vre oubyen Pa Vre? 8. Yo vòlò esklav nan men Espayòl yo. Vre oubyen Pa Vre? 9. Li gen yon revòlvè Vre oubyen Pa Vre? 10. Li pote plizyè rach. Vre oubyen Pa Vre?

75

76

Week 5, day 1 Devwa yo APK, Act. B & C, p 153, Prepare dialogue: 147-49 Ti Koze 11: turn in Questions 1-5 1. Review. Ss practice emphatic use of verbs.

Pratike vèb anfatik yo L ap gade fim nan Se gade l ap gade fim nan

Y ap danse nan lakou a

Nou renmen tablèt wi ~ peanut-brittle candy Mwen pè baka a Move zangi a kouri ~ ‘jerk’ Chen an poupou Yo te vòlè bijou a [5]

77

1.b. Next students feign irritation with their partner and reply to his/her annoying question with an emphatic answer.

Ki sa ou ap fè la a? 1. chita Se chita m ap chita! 2. bwè yon ti kola 3. ekri devwa m yo 4. pale ak zanmi m nan 5. grate tèt mwen an 6. dòmi 7. koute mèt la 8. desinen [10]

METE IMAJ...

2. This activity is based on APK 151, C. Ss describe various means

of transportation according to the cues provided.

78

Dekri metòd transpò yo. Repete, koute, pratike kat pa kat (‘tèt bèf’)

bis taksi machin prive

batiman tap tap kamyon avyon

navèt spasyal pikòp bekàn

pi/mwen bèl pi/mwen lèd pi/mwen gwo pi/mwen chè pi/mwen solid pi/mwen bon mache pi/mwen vit pi/mwen enteresan pi/mwen sosyal pi/mwen chabrak pi/mwen sal pi/mwen pwòp Egzanp: Dapre mwen menm, metòd transpò

ki pi bèl la, se machin prive... Patnè: poukisa? Enben, paske ou sèl, pa gen moun k ap gade ou.

79

Asosyasyon yo nan Ti Koze chapit 11 ~ Lavi esklav yo: a) kann d) fimen e) blòk h) fouye b) izin sik e) koupe kann nan f) ji kann i) ti drapo c) pyebwa palmis d) kenbe gwo kiyè g) kòmandè j) vèso Ti Koze sou Istwa Peyi Ayiti, chapit 11 1. Chak ane yon bann lòt esklav rive nan Sendomeng Vre oubyen Pa Vre 2. Blan Franse achte esklav nan mache bosal la? Vre oubyen Pa Vre 3. Travay esklav te fasil. Vre oubyen Pa Vre 4. Esklav yo koumanse travay a midi. Vre oubyen Pa Vre 5. Esklav pran yon ti souf sèlman midi rive dezè. Vre oubyen Pa Vre 6. Kòmandè se te yon esklav tou. Vre oubyen Pa Vre 7. Kòmandè pa frape esklav yo. Vre oubyen Pa Vre 8. Esklav domestik t ap travay nan jaden. Vre oubyen Pa Vre 9. Esklav yo pa janm batize. Vre oubyen Pa Vre 10. Esklav yo pa pratike Vodou. Vre oubyen Pa Vre

80

Tradui an kreyòl: 1. A number [a bunch] of slaves. Yon bann esklav. 2. The slaves worked in the fields. Esklav yo te travay nan jaden 3. The slaves made food, washed Esklav yo te fè manje, lave ak

and ironed clothes. pase rad. 4. Before the cock crowed. Anvan kòk te chante. 5. At sunset Lè solèy kouche. 6. The had secret Voodoo ceremonies Yo te gen seremoni Vodou ankachèt. 7. The whites baptized them. Blan yo te batize yo. 7. The colonialists didn’t want the Kolon yo pa t vle esklav yo li oubyen

slaves to read or write. ekri. Kesyon sou Ti Koze chapit 11 1. Kisa kolon an kapab fè ak esklav Li ka bat li, li ka touye li

li achte yo? 2. Ki kote kolon an achte esklav yo? Nan mache bosal 3. Ki kote esklav yo te ka travay? Izin, jaden, nan kay 4. Ki lè èske yo te konmanse fè travay? Anvan kòk te chante 5. Ki lè yo te pran yon ti souf Ant midi ak dezè 6. Ki moun te konn siveye esklav yo? Kòmandè a 7. Ki lè esklav te koumanse travay Lè kòk te chante 6. Ki lè esklav sispann travay? Lè solèy kouche 7. Ki relijyon blan te bay esklav yo? Relijyon Katolik = batize 8. Ki relijyon nèg te kontinye pratike? Vodou 9. Eske tout blan te mechan avèk esklav yo? Non, kèk pè te gen chagren

81

82

Leson 18: Dyalòg “Nan Mache a” 1. machande se a) vann b) achte c) bay 2. pratik se a) kliyan b) zanmi c) vandè 3. janbe lari a a) kanpe b) kwaze c) chache 4. mize a) rete lontan b) fè vit c) dòmi 5. “Apa ou pa gade” tradiksyon? ______________ 6. O! O! M gen: a) ____________,

b) ____________, c) ____________,

d) ____________... 7. Konben gwo mamit diri a koute?

Premye pri? ________ 40 > 19 Dènye pri? _________ 17 edmi

8. Machè, se _________ ou ________ m. touye/touye 9. Ki moun ap vann ze jodi a? manzè Deniz 10. Ki kote pratik la pral nan yon ti

jwenn luil, bè ak pat tomat? boutik 11. Se sa. M p ap __________. mize

83

Nan mache a: touye papay kat pratik zaboka sak goud kongo janbe ase boutèy chè mèsi Machann: Bonjou _________.

Apa ou pa vini bò kote m nan? Anita : Bon, kisa ou genyen pou mwen jodi a? Machann: O, o! M gen diri, pwa __________ ak kawòt! Gade bèl kawòt sa yo! Yo frè anpil! Yo trè bon! Anita : Aa, m wè sa. Ou pa vann okenn fwi jodi a? M vle fè ji ________. M vle achte _________ tou. Machann: Men wi, m genyen zaboka wi. Yo nan ____ la. M ap

vann chak grenn zaboka pou senk (5) goud. Anita : Senk goud! Ayayay! Se touye ou ap _____ m wi! M

ap ba ou twa (3) goud pou chak grenn zaboka. Machann: Twa (3) goud! Mezanmi! Sa pa _____. Gade ki jan

yo gwo anpil. Yo bèl, epi yo gou. Ban m ____ goud. Anita: Bon, oke, m ap pran sèt zaboka. Di m, ki kote mwen

kapab achte kèk _________ kola? Machann: Enben, _______lari a, ou a wè yon lòt machann la a k

ap vann kola yo. Anita: Oke, ________ anpil. ...li janbe lari a... Anita: Bonjou! M ta renmen achte kèk boutèy kola. Konben

boutèy kola sa a? Machann 2: Se sèt (7) ___________ pou yon boutèy. Anita: Sèt (7) goud! Sa twò ________! Ban mwen li pou sis

goud – m ap achte senk (5) boutèy! Machann 2: Oke, kòm ou se yon bon pratik, m ap ba ou yon bon

pri [price].

84

Espresyon kantite (paj 151)

Tradiksyon ~ Matchin 1. Li gen twòp fig | ___ ...enough... 2. M gen anpil fig | ___...bunch of... 3. Ou gen yon pakèt fig | ___...too many...

4. Yo gen yon chay fig | ___...a load of... 5. M gen yon bann fig | ___...a lot of...

6. Nou gen ase lèt | ___...a ton of... 7. Li gen yon ti gout lèt | ___ ...a small piece of... 8. Nou gen yon ti tak lèt | ___...a few... 9. Li gen yon ti kras manje | ___...a bit of... 10. Ou gen yon ti mòso fig | ___...a drop of...

11. Yo gen kèk fig | ___...small amount of... 12. M gen enpe fig | ___...a tad bit...

85

Egzanp: M achte 5 bwat chokola! Ou achte anpil chokola! / Ou achte yon chay chokola! Ou achte yon pakèt chokola! / Ou achte twòp chokola! 1. M bezwen twa bannann. M achte twa bannann. 2. M achte 20 boutèy wonm Babankou! 3. Yo vann yon mamit pwa nan yon jounen. 4. Yo vann 5 mamit pwa nan yon jounen.

5. Bagay yo touye bourik mwen. 6. M pote 5 sirèt avè m. 7. Gen yon ti kantite diven nan boutèy la. 8. M gen yon ti kantite lèt nan kafe m nan.

Ki kantite ou vle? Enpe? Anpil? Twòp? Ki kantite ou vle nan manje oubyen bweson sa yo?

Mwen vle anpil kafe ~ kafe ~ byè ~ chokola ~ kola ~ lèt nan kafe ou ~ sèl nan sòs ou ~ vyann kochon ~ vyann poul ~ manba sou pen ou ~ gato ~ kawòt ~ sik ~ anbègè vejetaryen ~ big mak ~ diri kole ak pwa ~ bannann peze

86

Devine espresyon kantite ki bon an 1. Mwen achte 20 sak kafe. enpe oubyen anpil 2. Mwen achte 4 byè. kèk oubyen yon ti gout 3. Mwen achte 10 bwat chokola. yon chay oubyen yon ti kras 4. Mwen achte 1,000 boutèy kola. yon ti tak oubyen twòp 5. Mwen gen yon ti lèt. yon pakèt oubyen yon ti gout 6. Mwen achte 5 liv [5 lbs.]

vyann kochon. yon chay oubyen enpe 7. Mwen pran gato a yon mòso oubyen yon ti tak 8. Mwen achte 30 kawòt enpe oubyen yon bann 9. Mwen manje 2 anbègè vejetaryen kèk oubyen enpe 10. Mwen manje 4 big mak yon ti kras oubyen yon pakèt 11. Mwen achte 30 boutèy wonm enpe oubyen anpil

Fraz konplèks ak klòz depandan: (Paj 152) M konnen kado a. Yo vle kado a. M konnen kado yo vle a M konnen kado a. [Yo vle kado a] i M konnen kado [yo vle] a ∅ M konnen sa. yo vle bagay la). M konnen sa yo vle a. Kenbe bokit la. Mwen te pote bokit la. Kenbe bokit mwen te pote a.

87

Kenbe sa. Mwen te pote bokit la. Kenbe sa mwen te pote a.

L ap vini ak valiz la. Li te bliye valiz la. L ap vini ak valiz li te bliye a. L ap vini ak sa. Li te bliye valiz la.

L ap vini ak sa li te bliye a. Pratike ak patnè ou:

Modèl la: Li te achte bagay la. Li renmen bagay la

Li te achte bagay li renmen an. 1. M konnen sa. M konnen sa ou pa vle

Ou pa vle m konnen sekrè a. m konnen an. 2. Yo vle jwèt la. Yo vle jwèt li achte a.

Li achte jwèt la. 4. Li ban m lajan an. Li ban m lajan li te

Li te vole lajan an. vole a. 5. Nou manje manje a. Nou manje manje

Manman m te kwit manje a. manman m te kwit la. 6. Yo naje nan pisin nan. Yo naje nan pisin mwen

Mwen te netwaye pisin nan. te netwaye a. 7. Gari soti ak fi a. Gari soti ak fi Lik

Lik renmen fi a. renmen an. 8. M adore aktris la. M adore aktris li

Li rayi aktris la. rayi a.

88

Aktivite C, paj 153, si n gen tan 2. Next ss describe some of their favorite recipes. They must use expressions of quantity to describe what they love to make and what they tend to overdo in their cooking. SS are referred to APK, p. 152, p. B.

Dekri kijan ou 1) prepare manje ou renmen an. Di patnè a 2) ki kalite manje ou renmen mete (p. 133-135). Sèvi ak 3) ekspresyon kantite (p. 151) pou esplike Konben nan 4) yon engredyan ou konn mete:

Egzanp, M renmen kwit poul...

...mwen netwaye li ak sitwon

...pafwa mwen konn mete twòp sèl

...mwen mete de gwo moso vyann poul Egzanp, M renmen kwit gato ak joumou...

...men mwen konn mete yon chay sik ...mwen mete yon ti kantite farin ...yon ti kantite lwil, yon ti tak sèl... ...mwen melanje byen ...m mete gato nan fou a, mwen kwit li pou inè ditan [10] 9. The superlative. Use pictures from POWER POINT.

Ss describe the pictures using the superlative. In effect, various contrasting pictures are lined up. Students must use verbs to compare the pictures. travay / kouri / kondi / ri / vòlè / dòmi / bwose dan jwe / pwomennen / savonnen / boutonnen / peze (weigh)

89

pote / mennen / achte / vann... elatriye

[10; 6:45] 4. Revision. Ss are asked what they are doing by their partner, using the emphatic construction they must reply using an appropriate verb that reflects the picture they’re presented with [see pictures: weight-lifting 116, prison-break 115, football & playing with dog 115, airplane 114, swimming 106, buying 95] Egzanp yo: Ki sa ou fè la a? > lave machin nan Se lave m ap lave machin nan! [10; 7:05] 5. Revision food. Now ss are going to pretend to be nutrition professionals. First they are presented with a whited-out copy of page 91 in the HC picture dictionary. This sheet must be numbered to facilitate the activity. Each student must have a copy of this. Their job is to provide the name of the food illustrated & to explain what general category it belongs to:

a) Ki jan manje a rele? b) Nan ki kategori èske ou mete l? 1) dlo 2) pwoteyin 3) grès 4) idratkabòn

Next the students must attempt to link up the vitamins and minerals that the various food groups contain. A list of these is provided on page 91. Students match the columns. [10; 7:15] Vocabulary. Show students the vocabulary on the left column. Ask for short definitions, synonyms, or examples that clarify the meaning of the expressions.

90

Yon nèg mawon: Makandal

a) kòd la b) janm nan c) fenèt la d) lanbi a e) prizonye f) nèg mawon an g) manchèt la h) ti jip i) bra a j) mis la k) soufle l) chanm nan m) bwat la Ti Koze sou Istwa Ayiti, chapit 12: yon nèg mawon 1. Makandal fèt sou tè Lafrik. vre oubyen pa vre 2. Li pèdi men li. vre oubyen pa vre 3. Makandal pa janm pran rak. vre oubyen pa vre 4. Moun pa pè Makandal. vre oubyen pa vre 5. Makandal fò nan konpoze pwazon. vre oubyen pa vre 6. Yo arete Makandal lè l te sou. vre oubyen pa vre 7. Makandal chape nan yon pòt vre oubyen pa vre 8. Blan yo kankannen Makandal. vre oubyen pa vre 9.Esklav yo pa kwè li fouti [able to] vre oubyen pa vre

mouri. 10. Makandal tounen mouch [fly] vre oubyen pa vre

91

Vokabilè nan chapit 12 la 1. Lè je l vin klè, ... | ___ yo ponpe, yo kontan 2. li bwè kont kleren li | ___ li gen yon wanga 3. Esklav yo pyafe! | ___ lè l eveye, lè dòmi pa nan je l ankò 4. li pa fouti mouri | ___ li ka vin yon mouch 5. li gen yon pwen | ___ ase, yon gwo kantite 6. li ka tounen mouch | ___ li pa kapab mouri Kesyon sou chapit 12 yo Repons yo: 1. Ki kote Makandal fèt?

Ki kote l te viv ann Ayiti [Lafrik / Balenbe] 2. Ki sa ki rive men Makandal la? [pase nan moulen kann] Ki travay li blije fè atò? [Gadyen bèt] 3. Sa sa vle di: “li pran rak, li al mawon nan bwa” [li chape kò l] 4. Makandal te fò nan ki sa? [nan konpoze pwazon] 5. Ki sa li “fòse” lòt esklav yo fè? [pwazonnen bèt ak blan] 6. Ki lè blan yo te arete Makandal? [nan yon dans, lè l te sou] 7. Eske li chape? Ki jan li chape? 8. Ki jan yo te trape li ankò [ak chen] 9. Ki sa kolon yo deside fè ak Makandal? 10. Ki sa ki rive lè yo fè sa? [li chape] 11. Eske esklav te panse [non, li gen pwen, li ka

Makandal te ka mouri? tounen mouch]

92

Week 6, day 1 Devwa yo Etidye pou egzamen an Li Chapit 14 nan ti koze Ti Koze 13 ~ Oje ak Chavàn 1. Ki gwoup lib te vin gen nan peyi Sendomeng Blan / Afranchi 2. Ki moun te nan gwoup “afranchi” a. Milat / Nèg ki pa t esklav

ankò 3. Nan sosyete sa a, ki dwa [rights] èske yo gen tè ak esklav te genyen 4. Ki jan Blan yo te trete Afranchi yo? Ki sa vote, pote menm Blan yo te fòse yo fè / pa fè? rad, chita ansanm, ale nan

teyat la... 5. Ki sa Oje ak Chavàn te vle fè? 6. Apre yo rasanble yon pakèt nèg lib ak milat, ki sa yo te fè? 7. Poukisa Oje ak Chavàn al nan Panyòl? 8. Eske Panyòl yo te konprann yo? Asepte yo? 9. Ki sa ki rive yo? Eske ou ka bay kèk sinonim ki mache ak mo sa yo? meprize (vèb) teyat (non) dwa (non) fonse sou (vèb + pwepozisyon)

93

zam alamen (non + non) lame (non) ranje ak (vèb + pwepozisyon) kolon (non) [15; 7:55] Finally, ss listen to a song by Top Vice [10; 7:05]

94

Ti revizyon pou egzamen an 1) Modal verbs vle and kapab

Lè ou te timoun, ki sa ou te vle fè?

____________________________________________________ Lè ou te timoun, ki sa ou te kapab fè? 2) Complex sentences 1. Ou pale ak moun nan. Nou te wè l nan bank lan. _____________________________________________________. 2. Yo achte sòs la. Li konn melanje l avèk dlo. _____________________________________________________. 3. Nou pentire kay la. Ou te siye l. ____________________________________________________. 3) Animals (133) 4) Comparative of adjectives 1. Ki sa ki pi fò, yon chwal oubyen yon bourik? Poukisa?

_____________________________________________________. 2. Ki moun ki mwen mechan, yon doktè oubyen yon volè? Poukisa?

_____________________________________________________. 5) Expressions of negation

Yèswa a, m pa dòmi_________.

__________ pa t konprann!

95

M p ap vle pran _________ manje __________.

__________ pa ban m _______. Poukisa?

Mwen _____ wè fim nan, men wikenn sa a m ap gade l.

Li pa gen ____________ pou li pote ban mwen. 6) Emphatic use of verbs ~ double vèb [attach pictures] Ki sa y ap fè la a? 7) Comparative of verbs.

Lougawou vs. Prezidan Wegàn

Tig vs. tòti Rastamann vs. Pastè Vodwizan vs. Monpè Elèv vs. prizònye (8) Istwa Ayiti ~ Ekri yon rezime Flibistye (9), Boukanye (10), Chapit (11)

96

Mezi mamit__ gode__ boutèy__ galon__ dwoum__ vè__ pil__ grenn__ panyen__ pake__ lonn__

Pa ki mezi èske ou pral bagay sa yo? wonm zorany zepis legim kawòt twal diri gazolin pitimi tafya lèt pwa frans krèm

M ap achte pwa kongo pa mamit

97

1. Listening exercise. Since this was assigned as a reading students should be familiar with the text. Before listening to the text, instructor walks students through a prepared text that focuses on new vocabulary. The ss task is to write down possible synonyms of the underlined words.

Mache Kenskòf la ap mache de jou pa senmenn. Depi lavèy tout moun ap prepare pou mache a. Abitan ap fouye viv nan jaden pou vann. Yo ranmase ze nan nich poul yo. Abitan vann an gwo ak revandè yo. Abitan vann an detay tou. Nan apremidi, kèk revandè rete nan mache a, yo vann pi chè. Lòt revandè desann anba lavil Next students listen to the text. Using the questions on page 154, write down the correct answers based on the listening. Upon completion, students check their answers with their partner. Instructor undertakes some spot checking. 1. lendi ak vandredi

2. depi lavèy 3. fouye viv, ranmase ze, keyi fwi 4. kon kòk chante 5. moun ki revann. Ki vann ankò pou yon pri ki pi chè. 6. ak moun lavil 7. a midi 8. machann yo vann pi bon mache 9. Petyonvil, Boudon, Lali, Dèlma Next the dialogue is presented one last time. Now ss read along with the text on page 156. The following module is aimed at the grammar and pronunciation found in the text.

a. Genyen k al keyi fwi ~ k = ?

98

Gen lòt k al... Sa ki gen ... b. pote machandiz yo desann ~ vèb nan seri

Lè granmoun yo fin fouye ~ vèb oksilyè c. Kon li fè midi ~ sinonim? Lè li fè midi [15; 6:30] 2. Communicative synthesis activity. Both students are market revandè / revandèz. They have to explain what price they paid for the goods and then what price they sold them for. They should add how many items they sold over the day. Finally they must compare using the comparative of verbs. Ou ak patnè ou se revandè/revandèz 1) Esplike konben ou peye pou pwodui a? 2) Konben ou mete sou pri pwodui a? 3) Konben ou achte? 4) Konben ou vann? 5) Kalkile pwofi ou tire 6) Konpare ou menm ak patnè ou

99

Egzanp: Ou ak patnè ou, se revandè/revandèz ou ye:

1) Ki sa ou ap vann? Ki pri abitan ba ou? Zaboka: 3 goud pa grenn ... pa pil? Mango: 1 goud pa grenn ... pa pil? 2) ki pri ou bay pwodui ou: Zaboka: 6 goud

Mango: 3 goud

3) Esplike konben ou achte: Zaboka: 13 Mango: 20 4) Esplike konben ou vann: Zaboka: 10 grenn Mango: 15 grenn

5) Kalkile pwofi ou tire nan vann pwodui ou: 6) Kilès revandè/revandèz ki vann plis? ki fè plis pwofi? [10; 7:40]

100

Lòt vèb modal yo:

Kite m kondi machin nan? Ou mèt kondi machin nan. Annou kondi machin nan! Pito ou pa kondi machin nan. Pinga ou kondi machin nan!

Ranpli espas vid yo: mèt / kite / pito / annou / pinga _________ sòti aswè a, l ap trè bon. _________ ou manti devan m, ti frekan! _________ m ale, mwen bezwen dòmi. _________ ou pa fè sa, manman ou ap fache. Li ________ vini, pa gen pwoblèm.

Ki vèb modal t ap pi bon: mèt / kite / pito / annou / pinga

a. Timoun nan fè dezòd b. Ou vle ale, men yon moun kenbe bra ou a. c. Manman ou vle wè yon fim,

ou vle wè yon videyo d. Frè ou mande si l ka jwe ak jwèt ou e. Ou vle envite tout moun selebre ak ou. Bay yon bon ti konsèy: mèt / kite / pito / annou / pinga

~ Mwen vle bwè anpil anpil gwòg! ~ Mwen vle goumen ak lapolis! ~ Mwen vle kraze vit machin nan! ~ Mwen vle bo menaj ou! ~ Mwen vle ale nan sinema.

101

Bay yon repons pou chak sitiyasyon: 1. Timoun nan jwe ak dife. ...pinga... ou jwe ak dife a! 2. Timoun nan vle ale nan sinema. ...mèt... 3. Ou vle kondi machin zanmi ou. ...mèt... 4. Ou vle bay pèmisyon. ...mèt... 5. Ou soti ak zanmi ou yo. ...annou... 6. Timoun nan kouri nan lari a. ...pinga... 7. Ou vle konvenk yon moun pou l pa kondi. ...pito... 8. Ou vle fè travay la pou zanmi ou. ...kite... 9. Frè ou vle ale. Papa ou di l non. Kisa ou di papa ou? ...kite... Mo Nouvo: Vèb yo netwaye / lave mete / tranpe koupe / taye bwè / sizonnen met zepis / dezipe zepis kraze / bat koule / brase louvri / kouvri toufe / kanpe koule / jete bouyi / kouri bouyi / fri kale / koupe prije / boule

102

Gramè kreyòl: LAVNI M __________ fè sa pou ou. Ki mo nou bezwen pou endike lavni?

A. M ap fè devwa yo.

Li pral fè devwa yo. [ap + ale = prale] = LAVNI oubyen PWOGRESIF

B. Se pou ou fè devwa yo.

Se yo menm ki pou fè devwa yo.

= OBLIGASYON NAN LAVNI

C. M a fè devwa yo. M ava fè devwa yo = LAVNI / LAVNI DEFINI ~ ‘se sèten!’

PWONONSYASYON ak PWONON

M a fè li N a fè li Ou a fè li L a fè li Y a fè li

M ava travay N ava travay Ou ava travay L ava travay Y ava travay

103

Kisa y a fè demen? _____ vini lakay mwen (yo) _____ pran yon egzamen (nou) _____ vizite yon moniman (ou) _____ manje nan yon restoran (li) _____ swiv yon kou (mwen) Di m kisa moun sa yo a fè wikenn sa a? Di patnè ou kisa ou a fè wikenn sa a. Egzanp, A. ~ Zanmi mwen, ki sa ou a fè wikenn sa a?

B. ~ Enben, m a netwaye chanm mwen, m a fè devwa m yo, m a gade yon fim. E ou menm?

Vèb yo: soti ak... pale ak... fete... bwè anpil byè... danse... al

legliz... koute mizik... etidye kreyòl...

104

Ti Koze sou Istwa Peyi Dayti ~ 14: matchin 1. Men alafen yo te jwenn youn |__ burst of thunder rumbled 2. antan kolon yo t ap dòmi, …. |__the signal 3. Gwo kout loray gwonde |__finally 4. Nan gagann kochon an |__throat 5. siyal la pati |__while Mete istwa a nan bon lòd = put the fragments in order • Granmoun fanm parèt • Esklav yo fè sèman • Esklav yo soufri • Envite esklav fè yon seremoni lwa nan Bwa Kayiman • Yon siyal pati. Batay! • Mete dife nan kay, touye blan yo • Blan touye Boukmann • Boukmann se yon chèf vodou ki brav, ki fò • Granmoun fanm plonje kouto a nan gagann yon kochon Order: Esklav yo soufri / Boukmann se yon chèf vodou ki brav, ki fò / Envite esklav fè yon seremoni lwa nan Bwa Kayiman / Granmoun fanm parèt / Granmoun fanm plonje kouto a nan gagann yon kochon / Esklav yo fè sèman / Yon siyal pati. Batay! / Mete dife nan kay, touye blan yo / Blan touye Boukmann

Keksyon yo

1. Ki moun esklav yo te bezwen? 2. Dekri Boukmann. 3. Lè Boukmann pase lòd, ki sa lòt esklav yo fè? 4. Ki kote Boukmann t ap òganize esklav yo? 5. Ki sa esklav yo te fè pandan seremoni an? 6. Esklav yo fè ki sèman? 7. Poukisa esklav yo touye yon kochon? 8. Ki jan esklav yo fè yon siyal? 9. Sa ki rive blan esklav yo te rankontre lannuit sa a?

105

1) [10; 7:30]

Yon ti kwiz 1. Poukisa esklav yo t ap soufri? 2. Lè Boukmann pase lòd, kisa tout esklav yo prese fè? 3. Ki kote yo te fè seremoni lwa a? 4. Kisa ki reveye tout gason vanyan? 5. Ki kote èske yo te mete dife? 6. Kisa esklav te fè ak anpil kolon blan?

Aktivite lavni. Konplete fraz yo...

a. Kisa l a fè lè l a fin touye poul la? kwit / boule ...Lè l a fin touye poul la, l a kwit li.

[chwazi yon vèb] b. Kisa n a fè lè n a fin manje nan restoran an? (peye / kouri) c. Kisa y a fè lè y a fin koute radyo a? (dòmi / kraze radyo a) d. Kisa m a fè lè m a fin fè devwa m yo? (soti / boule devwa yo) e. Kisa l a fè lè l a fin ranje kabann li? (dòmi / soti pou lekòl) f. Kisa ou a fè lè ou a fin ede granmoun nan kwaze

wout la? (mande pou yon tep / di l babay)

106

g. Kisa n a fè lè n a fin gade fim nan? (bwè yon kafe / benyen) h. Kisa l a fè lè l a fin bay blag? (ri / kriye) i. Kisa y a fè lè y a fin konstwi kay li? (vann kay la / achte kay la) j. Kisa m a fè lè m a fin prepare manje a? (manje / jete manje a) Kisa chak moun a fè demen?

107

Dyalòg nan leson diznèf, paj 157-158

Vokabilè nan dyalòg la: 1. Mete yon bagay nan dife on the fire or on the stove 2. Lè m fin fè mache... after or when 3. Manje a nan ti bonm nan the little pot or the little bomb 4. Kwit li ak ble wheat or oats 5. Kite m al mande... Hurry... or Let... 6. Pinga ou mize! Don’t... or Please... 7. M vle pwav fen... thick or finely ground 8. Ou mèt mete yon ti sèl can or must 9. Ou fri bannann peze boil or fry 10. Vante dife a extinguish or blow on

Koute Repons yo 1. Madanm nan pa t di mwen mete _____ anyen

nan dife non! 2. Eske gen ase pwa wouj pou fè yon sòs? Non 3. L ap kwit pwa wouj ak ____ oswa ____. Ak diri oswa ble 4. Kisa Anita vle fè avèk sitwon yo? Netwaye pwason an 5. Kisa yo bezwen fè ak ti pwav la? Li bezwen pile l 6. Ki jan Anita ap kwit pwason an? L ap fri l 7. Kounye a, _______ met diri a nan dife annou 6. Poukisa l bezwen vante dife a? Pou diri a pa trennen 7. M bezwen l byen _____________. grennen

108

Fè manje epi pratike gramè! Sijè Makè: 1 = Mwen FUT = future 2 = Ou PROG = progressive 3 = Li PAST = past 4 = Nou PAST PROG = past progressive 6 = Yo COND = conditional 1FUT netwaye vyann nan oubyen tèt la

M a netwaye vyann nan 3PROG tranpe |nan dlo oubyen nan kay 6FUT koupe |dwèt ou oubyen sitwon an 4PROG sizonnen |ak zepis oubyen ak byè a 2PAST PROG met |pwav oubyen soulye 1PAST bat |pen an oubyen vyann poul 6FUT brase |soup la oubyen ren ou 3PROG bouyi |bannann peze oubyen dlo 2PAST PROG kouvri |diri a oubyen sitwon an 1PROG vante |bonm nan oubyen dife a 6PAST toufe |pitimi oubyen pwa wouj 5FUT pile |pye m oubyen 5 dan lay 1PAST griye |vyann bèf la oubyen kay la 4PROG fri |janm ou oubyen bannann peze 6COND prije |zoranj lan oubyen ze a

109

Marye kolonn yo: aktivite yo (vèb) manje ki mache ak aktivite yo (non) 1. limen (to light) | ___zepis 2. bouyi | ___sòs / dlo 3. brase | ___dife 4. sizonnen | ___vyann 5. kwit | ___bannann peze 6. fri | ___kawòt 7. manje kri | ___ponmdetè 8. griye | ___mayi aktivite yo (vèb) manje ki mache ak aktivite yo (non) 1. fè l an sòs | ___ji 2. kale | ___sitwon 3. boukannen | ___ponm 4. prije | ___zoranj 5. netwaye | ___vyann poul 6. tranpe | ___mayi 7. bat li | ___vyann pwason 8. koule nan paswa | ___mayi

Revizyon ap / ava: Distenge ant sa ou ap fè ak sa ou a fè. ap = going to / a = will bay manman ou yon kado = M a fè sa! fè devwa = a fè devwa zanmi ou a = p ap / pa a

fè manje pou menaj ou = a travay nan jaden ak papa ou = ap netwaye saldeben an = ap jwenn yon djòb = a lave machin frè ou a = ap tranpe pwason an = ap

110

Ayiti: Rebèl Ame yo Frape Nan Plato Santral: 18 fevriye 2004 Apre rebèl yo an Ayiti te pran vil Gonayiv, katriyèm pi gwo vil

peyi Ayiti a, yo kontinye ap kontwole pwen estratejik peyi a jodi a, nan moman Prezidan Jean-Bertrand Aristide ap mande negosyasyon lapè. Korespondan nou nan Mirebalais, Jean-Christophe Collègue, di nou dènye [the last] pwen rebèl yo te sezi se vil Hinche. Sepandan, sitiyasyon an ap evolye. Dènye nouvèl yo fè konnen yon ekip polisye ki te soti nan kapital la te oblije kouri kite vil Hinche lè rebèl yo te ouvè kout zam sou yo. Collègue ap reponn kesyon Ronald César. Fini fraz la ak a: 1) Lè ou a fin travay, ou... 2) Lè y a fin manje, y... 3) Lè n a fin wouze, n... 4) Lè m a fin li, m... 5) Lè l a fin lave, l... 6) Lè n a fin gade fim nan, n... 7) Lè m a fin fè devwa m yo, m... 8) Lè ou a fin bwè, ou.... Revize vèb modal yo: mèt / pinga / annou / kite / pito a. Timoun nan ap jwe ak alimèt! [matches] b. Ou vle janbe lari a ak timoun nan. c. Timoun nan ap joure [swearing at] ti frè. d. Timoun yo vle ale nan sinema a. e. Timoun yo ap goumen. f. Ou ak zanmi ou vle sòti. g. Timoun nan bezwen dòmi h. Ou vle ale. Zanmi pa vle ou ale. i. Timoun nan bezwen vizite dantis.

111

[Review of reading assignment] Lekti paj 166-67

Pwononsyasyon an ~ divize lekti tèks la nan 8 gwoup Nouvo vokabilè ~

èske ou kapab bay yon sinonim pou mo sa yo?

tout bagay gate pote tounen debake yo debake

yo di tèt yo Yo te fè sa anba chal nan tout tray sa yo

Lò a te vanse fini

[Review of modal verbs, students read about a situation and must react appropriately]

[Activity reviewing the reading assignment]

Ti Koze sou Istwa Peyi Dayti ~ 14

112

Vokabilè = matchin 1. donte nenpòt chwal |___ heat up the slaves 2. fè konfyans yon moun |___ feel comfortable 3. Lejou dimanch |___ tame 4. santi alèz |___ to put trust in someone 5. chofe tèt esklav yo |___ On the day .... Gade pòtre yo chwal la bòt yo kondi chwal sèl chwal la bèl pyebwa a fwete chwal la kawòs la plant yo yon kòd donte chwal la yon ti bouk wout la yon fwèt chwal la pyafe wou Keksyon yo Repons yo

1. Ki kote Tousen te fèt? Wodikap 2. Eske Tousen te yon gwo nèg? Dekri kò li. mèg tankou yon tako 3. Kijan yo rele li? “Fatra Baton” 4. Kisa Tousen te fè pou l vin fò? li fè anpil espò 5. Kisa li te fè ak chwal yo? li donte yo/geri yo 6. Ki jan reskonsab la konsidere li? Li fè l konfyans 7. Ki djòb èkse li te bay Tousen fè? li kondi chwal 8. Kisa Tousen fè pou esklav yo? li ba yo ti manje 9. Ki relijyon Tousen te pratike? li Katolik

10. Eske Tousen te konnen Boukmann? Wi!

113

Rekonstwi istwa a

1. Breda / Wodikap 2. Mèg > fò 3. donte 4. trete chwal yo ak.... 5. Reskonsab bitasyon an... 6. ...lòt esklav yo... 7. legliz la 8. Boukmann...

reskonsab ~ responsab / satilfaksyon ~ satisfaksyon konvèsaksyon ~ konvèsasyon / gouvèlman ~ gouvènman

114

1. Yon patnè se Sentaniz = moun ki ede li Lòt patnè se Anita = kwizinyèz

2. Anita vle kwit pitza aswè a, li voye Sentaniz nan mache pou achte manje... Anita di Sentaniz sa l bezwen an...

3. Kounye a, Sentaniz al nan mache. Li mande yon machann, Madan Jòj, ki pri manje a ye? Eske machann nan kapab ba l yon pri ki pi bon?

4.

115

Tradui an kreyòl: 1. I will cook for you. 2. You are squeezing the lemon. 3. They fried plantains. 4. We were eating grapefruit. 5. She will cut the meat. 6. He’s going to peel the orange. 7. They braised the rice. 8. You will stir the sause. 9. We seasoned the meat with salt. 10. Light the fire already! Resèt: Koute kasèt la, paj 164-5

1. Mete pwa a ____________. [kreve] 2. wete ___________ ladan li [wòch] 3. ______ zepis yo [pile] 4. _________ de ti mamit dlo pou yon .... [apepre] 5. Brase l ____ ____ _____ pou l pa kole [yon sèl fwa] 6. wete gwo dife a ______ ___. [anba l] 7. ou gen dwa mete yon ___________ bouyi nan dlo a tou. [piman] Denmen, vini ak yon ti resèt nan klas la.

116

Diskite ki jan ou pral pare manje sa a:

Vokabilè dan lay, sèl, pwav, tomat, zonyon, djondjon [mushrooms], vyann... koupe, netwaye, tranpe, sizonnen, kale... gen tan pran gou vante dife a, kwit li pandan... fou a = oven

117

Pratike vèb modal yo

Kisa ou ta pito fè jodi a... Mwen ta pito dòmi nan kabann mwen... Mwen ta pito aprann papyamentou...

Kisa ou ta pito fè jodi a... Di zanmi ou pinga l fè yon bagay... Sèvi ak annou pou sijere yon bagay... Sèvi ak mèt pou bay pèmisyon... Sèvi ak kite pou mande pèmisyon...

118

Nouvo estrikti yo: ALA + ADJ + S + ADJ Nou deja wè sa: VÈB: Se travay l ap travay Se travayi [l ap travayi] Pou adjektif yo, gen yon lòt estrikti: Ala bèl li bèl! How beautiful she is!

Ala bèli [li bèli] Adjektif Ala mouye yo mouye (Look) how wet they are!

Ala bouke ou bouke (Look) how tire you are! Ala kontan li kontan (Look) how happy she is! Pwonon yo:

Pratike: janti ~ li → Ala janti li janti ! enteresan ~ li fache ~ mwen gwo ~ yo tris ~ yo move ~ ou fou ~ li serye ~ nou rich ~ li lèd ~ yo Non yo: Pratike: mouye ~ chat la → Ala mouye chat la mouye

frekan ~ gason an rapid ~ chwal la malad ~ timoun nan danjre ~ tig la piti ~ kabrit la fache ~ granmoun nan gwo ~ kochon an parese ~ elèv la pwòp ~ chanm nan

119

Reyaji! Li deskripsyon an. Reyaji ak Ala... Estrikti a: Ala + adjektif + sijè + adjektif

Ala + bèl + li + bèl Adjektif yo: sal (dirty) saf (greedy) bèl chè

mechan long entèlijan sikre lèd bon

1. Kabrit la kaka nan kay la! 2. Kochon an manje tout bagay! 3. Kanna vole nan syèl la. 4. Lanbi a koute 10 dola! 5. Kong lan gen yon longè 5 pye! 6. Krab la pichkannen ou! 7. Wè! M renmen zaboka anpil! 8. Gen anpil sik nan gato a. 9. Moun sa a tankou yon lougawou! 10. Yon elèv konnen tout repons yo.

Lòt estrikti anfatik. Egzanp,

• Ala mouye li mouye → Se pa ti mouye li mouye! • Ala fache l fache → Se pa ti fache li fache, non! • Ala bon sa bon → Se pa ti kras bon sa bon! • Ala bèl li bèl → Se pa de (2) bèl li bèl!

a) Chemiz la chire b) Kay la sal c) Bikini an bèl d) Lò a chè e) Gason an chèlbè f) Peyi a difisil g) Fi a bòzò h) Fi a frekan i) Li gwo j) Yo fache k) ou mechan l) konpa a bon

120

Wòch nan solèy, chapit 1: Vokabilè 1. siklòn krabinen tout bagay |___ bay 2. pou manyè soulaje mizè |___pè 3. lonje men ba yon moun |___gade 4. kouche plat atè |___kraze 5. li pantan |___yon ti kras 6. Apa klòch la sonnen |___yon bagay 7. Pa pito m fè yon pase.... |___ra tè 8. Bondye voye kichòy ban mwen |___M ap... 1. Li tèlman bèl |___kriye 2. Ti ren l sere tankou ren gèp |___trè 3. Ala bèl marabou ki gen... |___ti tay 4. Li mande pou l eskize kò l ti kras |___jan 5. Gade lè ou non! |___gade 6. Melani ap siye dlo nan je li |___tchoule Kesyon 1. Kisa Melani mete anba lang li? Poukisa 2. Kijan Melani vin konnen se fèt Nwèl? 3. Ki kalite rad Melani mete? 4. Ki moun ki rive pandan Melani ap chita bò legliz la? 5. Kijan moun sa yo rive? Sa k pase lè yo rive? 6. Kisa Melani mande jenn madmwazèl la? 7. Kijan l reyaji? 8. Esplike: Se wòch nan dlo yo ye, yo pa konnen doulè wòch nan solèy. 9. Kisa Melani pran rakonte jennonm nan? 1. detwa grenn sèl 2. klòch sonnen 3. Li pase karako/yon foula 4. 3 jenn fi/3 jenn gason ki rive 5. Yo rive nan yon machin; yo pran foto 6. pou yon ti kichòy 7. Li eklate, li fache 8. moun rich yo pa konprann mizè pòv yo 9. mizè l.

121

Kreyòl Nò! Estanda: Li di mwen laverite Nò: I di mwen laverite Estanda: Li achte li kado a Nò I achte y kado a Pwonominalize nan kreyòl nò a! Kote ou ap mennen bourik la? M ap mennen y nan dlo Kote ou ap pote chay la? Poukisa ou ap vann zaboka a? Ki lè ou pral mache ake [=ak] pitit la? Ki jan ou repare machin nan? Ki jan ou ava fini devwa a? [imaj moun...]

122

Tan an

lapli ap tonbe rete lakay oubyen sòti? loray gwo bwi oubyen okenn bwi zeklè limyè oubyen fènwa tan an mare anpil nyaj oubyen okenn nyaj tan an sèk anpil lapli oubyen okenn lapli siklòn kraze kay oubyen bati kay lavalas anpil dlo oubyen okenn dlo lapli tonbe oubyen monte van ap vante frèt oubyen cho lanèj frèt anpil oubyen cho anpil fredi mete manto oubyen mete chòt

glas patine oubyen kouri Ki tan li fè lè n ap fè aktivite sa yo: Tan yo: -li fè cho/gen chalè -gen lapli

-gen zeklè -li fè frèt/gen fredi -gen sechrès -li fè fre

1. Fè yon dife. 2. Al nan yon plaj pou naje. 3. Chache yon bagay pou bwè. 4. Mete yon swetè, yon manto ak gan. 5. Pote yon parapli. 6. Chita anba yon pyebwa. 7. Kouri anndan kay la.

123

Ou travay nan televizyon. Di moun k ap gade, ki tan l ap fè chak jou nan senmenn nan.

Egzanp: Bonjou tele spektatè, lendi n ap genyen chalè. Lendi Madi Mèkredi Jedi Vandredi Samdi Dimanch Lendi Madi Mèkredi Jedi Vandredi

124

Ki tan li fè jodi a? 1. ← (a) li fè cho (b) li fè frèt 2.

(a) li fè frèt (b) gen lapli →

3. ← (a) gen zeklè (b) gen lapli

4. (a) gen van (b) gen zeklè → 5. ← (a) van ap vante (b) li fè frèt

6.

(a) gen sechrès (b) tan an mare → 7. ← (a) li fè frèt (b) li fè cho

8. (a) gen move tan (b) li fè fre →

9. ← (a) Nou nan sezon lapli (b) Nou nan sezon sèk 10. (a) gen loray (b) li fè cho →

125

Ki tan li fè? Ki tan li fè nan sitiyasyon sa yo?

1 Larivyè monte. 2. Larivyè a pa gen dlo. 3. Nou pa wè solèy la. 4. Li bèl. Annou sòti. 5. Pinga ou sòti. Ou ap mouye. 6. Mete yon gwo manto. 7. Ou pèdi chapo ou. 8. Pa kanpe anba yon pyebwa. 9. Ou vle bwè dlo. 10. Pote yon parapli.

________________________________________________ Tan yo: ~ li fè cho / gen chalè ~ li fè frèt/gen fredi ~ gen lapli ; ~ gen zeklè ak loray ~ gen van ~ gen sechrès ~ li fè bon ; gen move tan ~ tan an mare Egzanp: Lè gen chalè, mwen mete rad lejè.

1. rad lejè ~ light 7. mayo 2. rad dekòlte ~ low cut 8. parapli ~ umbrella

3. chòt 9. chapo pay ~ straw hat 4. chanday = swetè 10. kourandè ~ draft

5. manto ~ coat 11. bare ~ to be caught 6. padesi ~ rain-coat 12. kostim pou beny

126

Meteyoloji Entènasyonal: Meteyològ la: Bonjou moun yo. Mwen rele _______. M ap ba ou

enfòmasyon meteyo jodi a. Nan Bagdad jodi a gen yon tanperati 62 degre. L ap fè bon.

Lavil yo: Tanperati:

1. Bagdad, Irak 62 degre

2. Kap Ayisyen 80 degre

3. Moskou, Larisi 13 degre

4. Pari, Lafrans 25 degre

5. Gènzvil, Florida 67 degre

6. Dawome, Benen 91 degre

7. Seyoul, Kore 53 degre

8. Nou Yòk, Etazini 43 degre

9. Daka, Senegal 79 degre

127

Dekri tan ki genyen pandan peryòd sa yo: Vokabilè:

gwo dlo gwo bwi fil klere gwo van anpil dega lapli ap tonbe tou piti

lapli pa tonbe ditou syèl la chaje ak nyaj

gwo solèy ap manje ou gwo limyè ki fè vit vit ou mouye nèt ou ap souke Avèk ki tan èske ou asosye mo sa yo?

128

Week 9, day 1

Devwa yo Read chap. 2, Wòch nan solèy Do chap. 2 questions on p. 61 (1-8): To Turn in. Quiz on chap. 2 THUR APK p 178: B

[Review the difference between verb and adjective doubling in the activity below]

1. Adjektif predikatif anfatik yo a) Eske n ap mete anfaz sou

yon vèb oswa yon adjektif anba a? Ala mouye yo mouye. Se pentire yo pentire kay la.

Ala bèl mwen bèl. Se manje mwen manje fig la.

Se danse y ap danse wi Ala bouke ou bouke vye boug Ala kontan li kontan Se seye l seye, podyab!

Pratike: janti ~ li

Ala janti li janti! ap dòmi ~ yo (v) Se dòmi y ap dòmi!

enteresan ~ li kouri ~ mwen (v)

129

ap travay ~ li (v) t ap chache ~ mwen (v) tris ~ yo move ~ ou

serye ~ nou rich ~ li gwo ~ yo lèd ~ yo

fou ~ li kanpe ~ nou (v) [Introduce the adjectival emphasis structure] Seremoni an chofe Lougawou a danjre

Ti Koze Chapit 16 Tousen Chwazi Viv Lib 1. Apre Boukmann te mouri, kisa Tousen fè? 2. Kisa Tousen te aprann nan Panyòl? 3. Konben solda èske Tousen t ap dirije? 4. Ki grad èske Tousen te vin genyen nan

lame Panyòl la? 5. Poukisa Tousen Breda chanje non l pou l vin: Tousen Louvèti? 6. Kijan zanmi l yo te wè l apre l fin pran gwo grad la? 7. Apre Lafrans libere esklav yo, kisa k rive Tousen?

[Study vocabulary in Ti Koze] Eske ou ka bay kèk sinonim an plas mo sa yo? Tousen sove kite peyi a + Li kòmande yon lame + Yo nonmen l lyetnan jeneral + li siyen non l Louvèti +

130

Li tire sou li + ...Bal la pa pran l + Yo deklare tout esklav yo lib Li kontan poutèt frè l yo vin lib ++ Kijan nou mande kesyon sa yo nan Kap Ayisyen?

131

Posesif la ak deteminan yo Jak di: Kote manje mwen? Nikola di: Kote manje mwen an? Kilès nan yo deja wè manje a? Jak di: Kote manje mwen?

[– patikilye, –defini, -espesifik] Nikola di: Kote manje mwen an?

[+patikilye, +defini, +espesifik] Posede a Moun ki posede a Atik la vijilans Boukmann _____ kòb gason _____ sè m _____ frè yo _____ peyi nou _____ zafè n _____ kay ou _____ gason l _____ gason li _____ frè li _____ frè l _____ twa (3) frè yo _____ twa zanmi nou _____

132

Sèvi ak de fòm yo pou mande keksyon an plim nan (li) elèv (a): Kote plim li? elèv (b): Kote plim li a? manto a ~ li pantalon an ~ mwen parapli a ~ nou tab la ~ yo chosèt la ~ yo chèz yo ~ nou sapat la ~ mwen klas la ~ li tenis yo ~ nou kabann nan ~ ou mayo a ~ li zanmi an ~ mwen

Se soulye (mwen / m) _____

Se frè (l / li) _____ Se sè (n / nou) _____ Se zanmi (yo) _____ Se dlo (n / nou) _____ Se kay (ou) _____ Se kaye (m / mwen) _____ Se machin (yo) _____ Se granpè (li / l) _____ Se tonton (m / mwen) _____ Se gason (l / li) _____ Si gen tan, elèv ka travay ansanm. APK, paj 179.

133

[1. Ss read the dialogue together, 2. Ss listen to the dialogue and fill in the blanks]

Dyalòg, chapit ven, paj 171-2

a) montre keksyon yo, koute kasèt dyalòg la, b) koute kasèt la yon dezyèm fwa c) montre repons yo

Leson ven, dyalòg la 1. Ki moun renmen melon? _________ = timoun yo 2. Lè lapli tonbe l a fè pi __________ = fre 3. Kisa k preske sèch? _____________ = sous la 4. Kisa ki pral mennen lapli a? __________ = van an 5. Ou a achte ____ mayi ak melon = semans 6. _______ monchè! = Wè! 7. Kisa ki fè chak moun pè? = kout zeklè

ak loray 8. Yo te fè de bèl rekòt ki manje anvan lavalas la? = mayi ak pwa 9. Kisa ki ka pote tout bagay yo ale? = larivyè a 10. Pinga sechrès ba nou _____ _______ = tèt chaje

Aktivite matchin ~ dyalòg 20 1. timoun yo | ___ sa a bon anpil! 2. li fè fre | ___ li vante 3. sous la | ___ yo manje melon

134

4. van an | ___ dlo ki bon pou bwè soti la a 1. semans | ___ anpil dlo koule 2. Wè! | ___ pwoblèm 3. kout zeklè ak loray | ___ wi 4. larivyè a | ___ gwo bwi, gwo limyè 5. tèt chaje | ___ grenn pou plante

135

Nan klas pwochen, aprann sa nan kreyòl nò! Posede a Moun ki posede a Atik la pouvwa Boukmann _____ kòb gason _____

136

sè m _____ frè yo _____ twa frè yo _____ twa zanmi nou _____ peyi nou _____ zafè n _____ kay ou _____ gason l _____ gason li _____ frè li _____ frè l _____ (Opsyonnèl)

Week 9, day 1 Devwa yo: Read chap. 3, Wòch nan solèy Do chap. 3 questions on p. 62 Read 183-193 in APK Aktivite D, paj 187 APK Akt A, C paj 188; A, B paj 189

Marye kolonn yo A + B Van an pral mennen nyaj yo ...Denmen konsa, lapli ap farinen Li fè cho kounye a, vre ...l a fè pi frè Ou kwè lapli pral tonbe ...sous la prèske sèk Ane pase...lè konsa se pa ti lapli... ...chak kout zeklè ak loray ...nou te gen tan fè twa rekòt anvan ...larivyè pote tout bagay ale lè li desann ...lavalas mwa sektanm

137

Ki tan li fè nan vil sa yo? Pòtoprens Pari Bagdad Nyou Yòk Antatik

138

Wòch nan solèy 1: rekonstwi istwa a ak yon patnè Premye patnè: Siklòn David...lasistans...lafyèv... Apa... fè yon pase devan legliz...souke kò l...devan legliz...twa jenn gason, twa jenn fi... Dezyèm patnè: ...tèlman bèl...“...kite m pran yon pòtre...” “...Ban m yon ti kichòy la a non...” “Mezanmi! Pitit la eklate yon sèl eklate sou...mande lacharite...” ...jenn gason...

Wòch nan solèy, chapit 2 1. Eske Melani te toujou pòv? 2. Ki travay Melani te fè ak manman li? 3. Mapou tonbe, kabrit _________ fèy li 4. Ti kochon di manman, “Kijan bouch ou fè _____ konsa?”

Manman reponn li: “____ vini ou ap vini” 5. Ki ti djòb Melani te fè ak manman l? 6. Eske mèt kay la fè manman Melani konfyans 7. Ki manje papa Melani te konn plante? Ki moun ki vann sa l plante a? 8. Poukisa papa Melani pa te kapab kontinye plante sou tè sa a? 9. Tradwi: “M te rete lakay ap fè gadò” 10. Ki lòt travay li te konn fè lakay? 1. Non 2. Kòmès fritay, diri ak pwa, mayi moulen, vyann 3. manje 4. long... Apa 5. lave rad 6. non 7. patat, bannann, pwa, mayi, pitimi / Manman Melani 8. mèt tè reprann tout tè/lagè>kawoutchou a 9. I stayed home doing babysitting. 10. lave rad ak manman l.

Aktivite tradiksyon: a situation yon sitirasyon and as the proverb says epi kon di pwovèb la well, ma’am bon lamè Deary me, my child Adye, pitit mwen My mother saddled the donkey Manman m sele bourik la When she arrived Rive l rive, ... Mother did her comings and goings Manman fè viretounen l all the bad turns in my life tout move pa nan lavi m

139

Rekonstwi istwa a: M te gen gwo komès... Mwen fèt sou reny Bòno Lè sa a manman ak mwen... ...li fè yon bon kraze... ...men se pa lesiv la ase manman... ...papa... ...li plante... ...se pandan gwo lagè a... ...fè kawòtchou... ...Manman m ak papa m te gen sèt pitit...

140

1) Revizyon: posesif la

Posede a Moun ki posede a Atik la M konn... pouvwa fanm _____

the power of the woman pouvwa fanm ∅ the power of women

M gen kòb gouvènman _____ the money of the government kòb gouvènman ∅ government money

sè n _____

frè yo _____ twa frè yo _____

M konn... twa zanmi nou _____ peyi nou _____

zafè m _____ kay ou _____

gason l _____ gason li _____

frè li _____ frè l _____

2) Revizyon: adjektif anfatik yo Eske estrikti anfatik la se pou yon adjektif oswa yon vèb?

Se... Vèb Ala... Adjèktif Se pa ti... Adjèktif

Kache montre [Ala mouye] li mouye.

141

[Se pentire] yo pentire kay la. [Ala bèl] ou bèl.

[Se manje] mwen manje fig la. [Se danse] y ap danse wi

[Ala bouke] ou bouke vye boug [Se pa ti kras kontan] li kontan [Se seye] l seye, podyab!

142

p. 179, Annou Tcheke B Read APK 183-187 Study vocab Prepare akt. A, B, C Original answers expected Ti koze 19 Opsyonnèl 3) Nan ki mwa tan an fè konsa a? (paj 179) Kesyon pèsonèl yo sou tan an Eske lapli konn bare ou deyò? ~ Wi, lapli konn bare m deyò. Kisa ou fè lè sa rive ou? ~ Mwen vin mouye alatranp.

~ Lè sa rive m, mwen mete yon padsi.

Pratike: janti ~ li Ala janti li janti!

ap dòmi ~ yo (v) Se dòmi y ap dòmi!

chèlbè ~ li kouri ~ mwen (v) t ap chache ~ mwen (v) gwo ~ yo

Kounya, konplete fraz la ak paske...

143

Se pa ti / Se pa ti kras / Se pa de... Egzanp: Li pote bèl rad Se pa ti chèlbè li chèlbè!

Se pa ti kras chèlbè li chèlbè Se pa de chèlbè li chèlbè

tris (sad) bòzò (stylish) fou chèlbè serye bon danjre

mechan koupe dwèt kontan 1. Li mache toutouni [naked] nan lekòl la 2. Li fè devwa li. Li etidye. Li gen bon rezilta [results] 3. Li bat zanmi li. 4. Li mete bèl rad. 5. Ou manje anpil anpil. Ou kontan. 6. Yon timoun ede yon granmoun kwaze lari a. 7. Ou kriye. Ou rele. Ou enkonsolab. 8. Kriminèl la gen yon fizi disèt longè. 9. Fi a te ban ou yon ti bo [kiss].

144

Sinonim yo: gen yon jeneral ki blese = chalè ap toufe yo = li t ap fè ale vini sou tèt mi fò a nwa ak milat te sitèlman [si tèlman] vanyan =

145

Vokabilè nan chapit 21

Zouti yo: yon si yon kle yon mato yon klou yon nivo yon nechèl Fè yon fraz: Mwen siye bwa ak si a Vèb yo: koupe frape kenbe siye bwa ekilibre mi an sere boulon [bolt] monte -----------------------------------------------------------------------------

Zouti yo: siman an yon blòk yon tiwèl

mòtye a lakòl la yon tounvis

Vèb yo: kole bati / konstwi plat kole blòk vise / devise kenbe

146

Idantifye zouti yo: 1. klou (a) oubyen (b) 2. mato (a) oubyen (b) 3. kle (a) oubyen (b) 4. si (a) oubyen (b) 5. nechèl (a) oubyen (b) 6. nivo (a) oubyen (b) 7. kouto (a) oubyen (b) 8. blòk (a) oubyen (b) 9. tiwèl (a) oubyen (b) 10. mòtye (a) oubyen (b) 11. rabo (a) oubyen (b) 12. sizo (a) oubyen (b) 13. zegwi (a) oubyen (b) 14. tounvis (a) oubyen (b) 15. bourèt (a) oubyen (b)

147

Ak ki zouti n ap travay? 1. Nou koupe papye ak li: 2. Nou kole papye ak li: 3. Nou pote bagay ak li: 4. Nou bati yon kay ak li: 5. Nou koupe manje ak li: 6. Nou frape ak li: 7. Nou frape li 8. Nou siye ak li: 9. Nou monte sou li: 10. Nou koud ak li: 11. Nou fouye ak li: 12. Nou pote bagay ak li: 13. Nou kole blòk ak li:

148

I. Vèb modal yo: fèk / sòt Mwen fèk wè zanmi mwen Mwen sòt wè zanmi mwen Ki lè mwen wè zanmi mwen?

(a) gen yon minit? [one minute ago?] (b) gen yon senmenn? [one week ago?]

II. Vèb modal yo: tonbe / pran Yo tonbe rele nan mitan lari a! Yo pran rele nan mitan lari a! Eske yo fè sa

(a) rapid? (b) lant?

Ranpli espas vid la ak bon vèb modal la sòt / fèk OUBYEN tonbe / pran

1. Yo _________ kouri lè yo wè lapolis ap vini. 2. Gason yo _________ fini ak devwa yo, kounye a yo kontan. 3. Nou ________ wè fim nan, li te bon anpil. 4. Dam nan _________ joure [cussing] m devan kay mwen. 5. Mwen __________ vizite lakay yo. 6. Anvan egzamen an, yo te ___________ etidye. 7. Fi sa a ___________ rive, epi li deja bwè 3 byè. 8. Gen yon dife nan kay la! Gason an _______ rele ANMWE! 9. Klas la _______ konmanse, elèv yo ap koute. Annou pratike, aktivite A, paj 188

149

Kòz epi efè: “just... and (then)...” kòz = fèk > sòt

Egzanp, Mwen fèk pote chat la nan kay mwen, epi li sòt pipi nan kay la! Possible translations? a) I just brought the cat to my house, and he up and peed in the

house! b) I just brought the cat to my house, and she just peed in the

house! Pratike: fèk / sòt epi fini fraz la kraze arete ba ou medikaman kase chire [rip] kraze dwèt li 1. Mwen fèk wè zonbi a, epi zonbi a sòt..... kouri dèyè m!

kouri ale! 2. Ou fèk pale ak doktè a, epi doktè a sòt... 3. Yo fèk wè lapolis, epi lapolis sòt... 4. Kòdonye a fèk ranje soulye m yo, epi soulye m yo sòt... 5. Bòs machokèt la fèk fè tab la, epi tab la sòt... 6. Bòs chapantye fèk kloure [hammar] pòt yo, epi bòs la sòt... 7. Koutiryèz la fèk koud chemiz la, epi zegwi li sòt... Ensere fèk epi sòt Li louvri pòt la epi pòt la frape tèt li. Li frape frè l epi frè l frape l. Li leve epi li bwose dan li. Yo manje manje maten epi yo ale lekòl. Nou mete manje a tab epi mouch yo vini. Li fini ak devwa yo epi chen li manje devwa yo.

150

151

Pratike pran / tonbe Egzanp Lè mwen te __________ voye kout woch nan pye mango a, ................ Lè mwen te pran/tonbe voye kout woch nan pye mango a, mèt pyebwa a te vini.... 1. Lè li te ________ vòlè bagay nan magazen an,... 2. Lè mwen te _______ manje tout krèm nan, manman m te... 3. Lè ou te __________ joure bèlmè ou dèyè do l, bèlmè a te... 4. Lè mwen te _________ danse ploge ak fi a, menaj fi a... 5. Lè yo te __________ kritike gouvènman an, gouvènman an ... 6. Lè mwen te ___________ pale ak direktè a, vant mwen... Reponn keksyon sa yo: 1. Lè ou te wè dife a, kisa ou te pran/tonbe fè? 2. Lè ou te aprann gen yon egzamen nan klas la, kisa ou te pran/tonbe fè? 3. Lè ou te wè pa gen bweson pou fèt la, kisa ou te pran/tonbe fè? 4. Lè ou te pran move nouvèl la, kisa ou te pran fè? 5. Lè menaj ou kite ou pou yon lòt moun, kisa ou pral pran/tonbe fè? Egzamen Oral la ~ Fè manje Benn Bonjou, Bil. Ki jan ou ye la jodi a? Bil Bon, mwen la wi. E ou menm? Benn Mwen la wi. Jodi a m ap fè yon ti sòs pwa. L ap bon! Bil Enhen! M vle aprann fè manje sa a tou, m ka gade? Benn Men wi. Ou bezwen mete pwa yo kreve nan dlo. Ou

152

bezwen yon bonm. Apre sa, ou kraze yo nan yon paswa. Bil Monchè, sa enteresan! M pa t konnen ou bezwen yon

paswa!? Benn Men wi, se paske ou pa vle mete po pwa yo nan sòs pwa

a. Se pou sòs pwa a dous [smooth] Bil A! M konprann. Kisa ou fè apre sa? Ou pa kwit li? Benn Se sa wi, ou konnen. Ou mete dlo nan sòs pwa a, epi ou

mete li sou dife a. Pa bliye vante dife a tazantan. Epi ou sizonnen li ak sèl e lay.

Bil Ala bon l ap bon lè l gen lay ak sèl! Benn Enhen, papa, se sa, wi. Men, pa bliye luil la, non! Bil Luil la! Mezanmi, konben luil ou konn mete? Benn Bon, m ap mete senk gwo kiyè luil . Bil A monchè, l ap koupe dwèt nèt, wi. Benn Se sa! Kounye a annou fè diri a . • Chwazi yon patnè • Chak patnè chwazi yon resèt • Dekri kijan ou fè manje sa a • Itilize vokabilè nan paj 157 - 160

sizonnen toufe bat kale brase pase nan paswa

153

prije koupe netwaye goute bouyi mete sou dife fri griye Egzamen Oral II. Dyalòg modèl ~ tan ak tanperati Benn Bonjou, Àn! Kijan ou ye, cheri? Àn Mwen pa pi mal, non. E ou menm? Benn Nèg la wi, m ap gade. Àn Enhen, se sa. Ki kote ou te ale pou vakans prentan an? Benn A, machè, ou pa vle konnen. Tan an pa t bon ditou. Àn A, monchè, ou pa te rete nan Florida! Li te fè bon isit. Benn Men wi, li toujou [always] fè bon nan Florida. Mwen te

ale nan Indyana. Àn Ayayay, sa pa bon. Ki tan li te fè nan Indyana? Benn Li te fè frèt anpil, anpil, anpil. Trè frèt. Chak jou li te fè

frèt. Àn O o! Sa terib wi! Ou te blije mete yon manto? Benn Aaaa, ou konnen, m te mete manto, gan, chapo ak

pantalon.

154

Àn Eske te gen lanèj tou? Benn Men wi, te gen lanèj tou. Epi van te vante. Àn Ayayay, mwen pa renmen yon van ki twò frèt ! Benn Bon, se pa sèlman sa. Te gen lagrèl tou. Move tan sa a te

fè m tris anpil. Àn Mwen konprann, ki tanperati te genyen nan Indyana? Benn Li te trant senk (35) degre chak jou wi. Ki kote ou te ale? Àn Mwen te ale nan Ki Wès la. Li te fè cho anpil! Benn Ou te al benyen nan lanmè a? Àn Men wi. Men mèkredi te gen tan mare. Lè sa a, m pa t

sòti. Benn Te gen lapli? Àn Wi, nou te gen lapli yon sèl nwit. Benn Nan nwit la? Sa a bon. Lè sa a ou t ap dòmi! Dyalòg 3 ~ Pale ak bòs yo Benn Bonjou bòs mwen, ki jan ou ye? Bòs Ebinis Mwen la, papa. Ou vini ban m yon travay? Benn Bon, sa depan de pri ou fè mwen. Bòs Ebinis Aa! Ou konnen mwen pa twò cheran! Benn Se sa, men ou pa fè yon bon djòb! Bòs Ebinis Sispann ak sa! Ou mechan! Benn Bon, oke. M bezwen yon tab ak ralonj . Bòs Ebinis Pa gen pwoblèm, m ap fè l byen pou ou! Benn A bon? Ki kote zouti ou yo ye? Bòs Ebinis Zouti yo nan bwat mwen. M gen mato, klou ak

lòt bagay tou! Benn Monchè, ou pa gen yon si oubyen yon goyin?! Bòs Ebinis Nèg mwen, ou fou. M gen yo! Se bliye m bliye

155

di ou sa! Benn Bon, ki pri ou pral ban mwen? Bòs Ebinis Monchè, pou yon tab ak ralonj, se pa ti travay

ou ban mwen la, tande? Se gwo travay wi! Benn Monchè, pale klè. Ki pri ou vle? Bòs Ebinis Pou m fè yon bon djòb, se pou ou ban mwen

500 dola wi. Benn $500! Ou fou wi! Mwen kapab ale nan kay yon

lòt bòs. Bòs Ebinis Pa fè sa, non! M ap fè djòb la pou $400. Benn Sa toujou twò chè, m ap ba ou $350. Bòs Ebinis Se touye ou touye m wi! Men, m dakò. M

bezwen djòb la.

156

Wòch nan solèy, chapit 3 Imajinen ou se Melani, rakonte istwa ou a: ...tonton m al nan Panyòl pou... ...ansasinen... ...ale lave rad pou kont mwen... ...Dyelifèt... ...l ap fè lademann... ...Si manman dakò, mwen... ...M fèk gen 17 an... ...vann danre... ...mwen te viv... ...pitit yo konmanse tonbe sou mwen... ...tèt chaje... ...konsa konsa...nou te gentan sou... Tradiksyon: anglè an kreyòl It wasn’t only my uncle they killed Se pa tonton mwen an ase yo ansasinen It was all the guys who went to cut... Se mezi nèg ki te al koupe kann I lost my words Pawòl mwen koupe don’t you recall the day I girthed Èske ou chonje jou mwen te sangle the donkey... bourik la... what do you say about that? sa ou di nan sa? I sold his crops in the market Mwen vann danre l nan mache Every time I weaned a child... chak fwa m sevre yon pitit Aktivite Matchin 1. Dyelifèt | ___ l al koupe kann nan Panyòl 2. konbit | ___ pitit tonbe sou li 3. Melani | ___ tande l tande nouvèl la, li gen yon lafyèv frison 4. Merilis | ___ yon travay kolèktiv 5. manman Melani | ___ li pa t move gason

157

Wòch nan solèy, chapit 4 1. Lè Melani fèk antre nan kay Dyelifèt, kijan bagay yo te ye? 2. Ki tinon Melani te bay konpè Dye? 3. Dyelifèt te ki kalite nèg? 4. Konben jaden li kondi? Kote yo te ye? 5. Lè konpè Dye travay, kisa Melani fè? 6. Lè sa a, ki kote moun te konn akouche? 7. Ki kalite moun ede yon fanm ak akouchman l lan? 8. Kisa Melani bwè anvan l akouche? Poukisa? 9. Eske Melani wè règ li anvan l ansent ankò? 10. Ki moun ki te prezidan lè sa a. 11. Lavi malere se _____________. 12. Ki pwoblèm Ayiti te genyen lè dezyèm lagè mondyal la pete? 13. Kisa yo itilize pou lave rad? 14. Kisa yon “wayal èfòs” ye? 15. Kijan chapit la fini pou Melani? 1. okenn tèt chaje 2. konpè Dye 3. nèg vanyan 4. 2; nan mòn, nan basrak la. 5. rete anba tonnèl la ap mare mayi pou mete nan lyann 6. lakay 7. fanmchay 8. yon gwo bonm tizann kalalou; pou pitit la ka glise sòti nan vant li. 9. non 10. Prezidan Lesko 11. mistè 12. pa gen savon, lwil, twal, kamyon pa vwayaje, bato pa pote machandiz, danre pa fè pri. 13 lyann savon/ekòs gayak 14. yon sandwitch ak manba, kreson, tomat, leti kasav. 15. Li ansent ankò. Tradiksyon an L ap rele plen kay la He’s shouting throughout the house Yo mekte l pou fè l mou They moisten it to make it soft De men l rele l pa l ‘He was a hardworker’ Li sanble pay He assembled Moun lavil k ap plede fè grandizè yo who insist on showing off Se pa ti kras lobop It wasn’t just a little difficult

158

159

Devwa pou madi Chapit 4 nan Wòch nan solèy, questions on page 62 (turn in) Tools quiz on Tuesday B page 191 Read APK, 195-196 Nòt: egzamen = Jedi pwochen! Ti Koze 17 1. Jeneral Tousen te bat Lame ki peyi yo? 2. Poukisa Lavo te al Okap? 3. Kisa ki rive l? Kisa Tousen fè pou li? Kijan Lavo rekonpanse l? 4. Ki anbisyon èske Tousen te genyen an? 5. Kijan Panyòl yo te resevwa l? 6. Kisa yo bay Tousen? 7. Kijan èske pèp la reyaji? 8. Ki enpòtans vin Gouvènè jeneral

la genyen pou Tousen ak lòt ayisyen? ranpòte laviktwa swete X labyenveni Tout moun bat bravo tankou yon kòk kalite

Kisa chak metye mande? Kisa yo fè? [IMAJ]

160

Ak ki bagay moun sa yo travay? zegwi bwa fèblan klou blòk fè fòje si machin a koud mato lakòl mòtye 1. Bòs fèblantye travay ak fèblan pou repare bokit la. 2. Bòs chapantye travay ak _______ nan kay la. 3. Bòs fòjwon travay an _____ _______. 4. Bòs ebenis sèvi ak yon _____ pou fè mèb. 5. Koutiryèz la sèvi ak yon ________ pou koud rad. 6. Bòs machokèt ______ sa li fè, li pa fè bon travay. 7. Bòs tayè sèvi ak _______ ___ ______ pou fè rad. 8. Bòs menizye sèvi ak yon ______ ak ______ pou fè pòt. 9. Bòs kòdonye kole soulye ak ________. 10. Bòs mason sèvi ak _____ ak _______ pou bati yon mi. Metye: kisa chak moun konn fè? 1. bòs mason = bati kay oubyen kraze kay? 2. bòs kòdonye = ranje soulye oubyen ranje tab? 3. bòs menizye = pase rad oubyen fè pòt? 4. bòs tayè = plante oubyen koud 5. bòs machokèt = pa fè bon travay oubyen fè bon travay 6. koutiryè / koutiryèz = bati tab oubyen koud rad 7. bòs ebenis bati kay oubyen fè mèb 8. kizinyèz kwit manje oubyen koud rad 9. bòs chapantye travay ak mòtye oubyen travay ak bwa 10. bòs fòjwon travay an fè fòje oubyen travay an asye 11. bòs leksikograf fè diksyonnè oubyen ekri lèt

161

Kounye a, nan ki metye èske yo sèvi ak zouti anba yo... epi kisa yo ka fè? Yon bòs mason sèvi ak mòtye, blòk, tiwèl ak yon bokit pou bati yon mi. patanfè rabo machin a koud bourèt pèl pens / grip zegwi / fil sizo kle espina boulon yon si yon kle yon mato yon klou yon nivo yon nechèl siman blòk tounvis / vis tiwèl lakòl mòtye

162

Dyalòg la, chapit 21 Repons yo 1. Yon bèl tab ak pye ________ epi _____chèz... awondi/sis 2. Kòm ou se moun _____ ___, m ap fè li pa m pou senk san dola. 3. O! Se pri sa a ou fè pou ___________ ou? kliyan 4. Pa fè bouch mwen __________! long 5. Pa enkyete ou... _____ ou tcheke m nan yon mwa 6. Bòs Antwàn, ou pa konn yon bòs _________. fojwon 7. M bezwen met yon fè fòje sou ________ __ ____. galri m nan 8. Non monchè, ak vòlè ___ deyò yo, nèg k pa ka pran ________. chans 9. Msye pa ________, l ap fè bon ____ ak ou. cheran/pri Tradiksyon: angle an kreyòl 1. You must do a good job for me. Fòk ou fè yon bon djòb pou mwen. 2. You don’t need to worry. Ou pa bezwen pè. 3. You’re one of my friends. Ou se moun pa m. 4. Is it going to be ready? L ap pare? 5. I don’t think he’s here now. M pa kwè li la kounye a. 6. You don’t have to rush. Ou pa bezwen prese. 7. How much do you think it will cost? Konben ou kwè sa ka koute m?

163

Negosyasyon ak yon bòs Kounye a la, ou se yon BÒS kèlkonk

[some kind of craftsperson] Patnè, PRATIK LA, bezwen pou BÒS LA fè yon travay kèlkonk

� Chwazi yon wòl � Chwazi yon travay li bezwen fè � Negosye pri � Negosye lè pou bòs la remèt ou bagay ou � Al chache pwodui (men li poko pare...). Alò, ki

reyaksyon ou a genyen?

164

Vèb modal yo kontinye: fin Mwen fè devwa m yo

Mwen fin fè devwa m yo Ou manje tout manje a

Ou fin manje tout manje a Yo kale zoranj yo

Yo fin kale zoranj yo Kisa fin vle di? Kisa ou fin fè jodi a? Di moun nan ou deja fin fè sa l mande a: Egzanp,

Chofe kafe a pou mwen! Mwen fin chofe kafe a pou ou!

Lave machin mwen! Fè devwa ou yo! Rele grann nan nan telefòn! Bay ti sè ou a manje l la! Netwaye chanm ou! Siye tab la! Bwote bokit la ban mwen!

165

Vèb modal yo kontinye: konn Ki bagay ou konn fè chak senmenn? (1) Di patnè ou twa bagay ou konn fè chak senmenn: (2) epi kisa ou pa konn fè chak senmenn?

Mwen konn al nan sinema chak senmenn. Mwen pa konn bwè anpil byè.

Pran / tonbe Kisa tout moun sa yo pran/tonbe fè?

Jak kontan, kisa li pran fè? (a) Jak pran chante / Jak tonbe danse

(b) Jak pran pale anpil / Jak tonbe bat bravo! 1. An-Liz grangou 2. Ti Loulou pè 3. Wòz-Àn bouke 4. Lwi chèlbè anpil 5. Benn gen yon gwo egzamen 6. Jan-Lik gen yon randevou ak yon bèl ti fi 7. Franswa wè gwo kout loray nan syèl la 8. Nikola fèk kapote yon vè lèt 9. Bebe a sòt vonmi, manman li...

166

Fèk / sòt Kisa ou fèk/sòt fè jodi a?

Mwen fèk fini devwa m yo Fin / poko ~ itilize yo lojikman abiye / dezabiye manje / manje desè lave rad / pase rad plen bokit la / pote bokit la nan kay la sòti ak fi a/ gason an / bo l pale ak fi a / kenbe men fi a kale zoranj lan / manje zoranj lan Kisa ou fin fè jodi a? Kisa ou poko fè?

Mwen fin fè devwa m yo, mwen poko wè menaj mwen konn / pa konn Di kisa ou konn / pa konn fè chak jou: gade televizyon fè devwa ou yo bwè diven li jounal la pale ak zanmi ou yo lave rad dòmi ta manje ponmdetè leve bonè manje vyann leve ta manje diri dòmi bonè manje pen

167

Revize vèb modal yo: Fin / konn Kisa ou fè lè ou fin fè bagay sa yo? lave bwè wonm gade televizyon pale ak fi a manje fè espò jwe nan labou fè travay la jwe boul fè devwa kouri

Lè m fin fè travay la, m prale nan yon ba! Lè m fin manje, mwen wote!

Kisa ou konn fè? chak jou? yon fwa chak senmenn? yon fwa chak mwa yon fwa chak ane? Nou konn ale nan sinema chak senmenn. (M konn sa wi).

Ou konn dòmi jiska uitè.

168

1) Revize zouti nou te wè nan fen klas la Pratike pwononsyasyon an Non yo patanfè rabo machin a koud bourèt pèl pens / grip plat pase koud kenbe / sere charye bwote Non yo zegwi / fil sizo kle espina boulon bokit Vèb yo sere /kenbe koupe sere / tache charye pote

169

Kwiz III Non ou: _________________________ Benjamin Hebblethwaite Dekri tan li fè nan imaj sa yo: Egzanp, Tan an bèl. Solèy la klere. Gen anpil chalè. Li fè cho. Mwen swe anpil. 1. ______________________________________________________________ 2. ______________________________________________________________ 3. ______________________________________________________________ 4. ______________________________________________________________ 5. ______________________________________________________________

170

4) Revizyon tan (m ap fè aktivite a ak tout klas la) Annou Tcheke paj 178: Nan ki mwa li fè frèt anpil Li fè frèt anpil nan mwa fevriye a. 5) Ti Koze 19 ~ lanmò Tousen 1. Kisa ki rive apre batay nan Lakrètapyewo? 2. Kisa Leklè panse de Tousen? 3. Kisa li voye Jeneral Brinè fè? 4. Sa yo fè ak Tousen? 5. Ki kote bato sa a mennen Tousen? 6. Ki lòt moun te sou bato a? 7. Ki kote Napoleyon fè fèmen l? 8. Ki jan Tousen te ye nan kacho sa a? Sinonim yo yon jan sispèk fè lapè Napoleyon fè fèmen l nan... yon kacho sou tèt mòn li te gen anpil lapenn Chapit 20 1) Ki solda se solda endijèn? 2) Ki jan Desalin te prepare drapo solda endijèn yo? 3) Ki objektif solda endijèn yo genyen vizavi franse yo? solda ki te soti Leygàn yo kouman yo dwe lite ansanm mete tout sòlda franse deyò nan peyi a

1 2 Mwen sòti nan Etazini

171

Week 10, day 1 Devwa yo Li 195 - 199 Aktivite B paj198 Li chapit 23 (Ti Koze) Aktivite A page 191 D paj 190 2. Ti Koze ~ Vètyè 1. Kisa franse yo te bati pou pwoteje dènye vil yo te kenbe a? fò 2. Poukisa li te rèd pou endijèn yo pran Vètyè? 3. Ki kalite solda èske Kapwa te ye? 4. Ki reyaksyon franse yo te genyen lè yo te wè sa Kapwa te fè a? 5. Ki sa ki rive jou batay sa a? 6. Ki enpòtans batay Vètyè a genyen nan batay pou gen lendepandans lan? Sinonim yo / vokabilè ...sitou fò Vètyè bay lòd mache pran fò a yon pon ki bab pou bab avè l men li leve kanpe touswit Yon ofisye desann vin fè Kapwa konpliman solda yo vanyan Chapit 22 1. Ki kote yo te fete lendepandans? 2. Poukisa liv la siyale te genyen yon pye palmis tou pre lotèl la? 3. Kisa ayisyen yo sèmante fè jou sa a? 4. Kisa Bwawon Tonnè te li pou pèp la? 5. Eske Ayiti te konmanse avèk yon ideyal demokratik? Kouman nou konnen? fè bèl diskou bay pèp la Sinonim / ekspresyon yo

172

yo sispann batay la Yo reyisi fè yo kouri kite fò a Oubyen nou viv lib, oubyen nou mouri

173

Kwiz Non ou _______________________ Benjamin Hebblethwaite Instructions: provide the name of the appropriate tool with the correct definite article. Egzanp:

Ou travay ak sa pou fè moso bwa a vin byen plat: Se rabo a.

1. Ou siye bwa ak zouti sa a: ________ _____

2. Pou mete yon penti sou mi a, ou kloure sa nan mi an: _________ ___

3. Pou kole de moso papye oubyen bwa ansanm, ou sèvi ak: __________ ___

4. Ou koud ak sa. Se yon ti bagay ki mens epi ki fèt an metal. Li gen yon ti twou nan tèt

li: _________ ____

5. Ou mete youn sou lòt pou bati yon mi: ___________ ____

6. Ou bwote anpil bagay nan sa. Li gen kawoutchou. Se:____________ ___

7. Ou monte sa pou travay nenpòt kote ki wo: ___________ ___

8. Avèk zouti sa a, ou ka mete vis yo nan twou yo. Se ___________ ___

9. Se yon bagay ki kole blòk yo ansanm: ______________ ___

10. Ou ka fouye yon gwo twou ak zouti sa a: __________ ____

174

Esprime lè: fraz konplèks lè: M chante lè m kontan I sing when I’m happy

Lè m kontan, m chante When I’m happy, I sing

[M chante [lè m kontan]] Main + Embedded 1 2 Prensipal + Sibòdone [[Lè m kontan], m chante]. Embedded + Main 2 1 Sibòdone + Prensipal

pandan: M chante pandan seremoni an

Pandan seremoni an, m chante Prensipal Sibòdone [M chante [pandan seremoni an]] 1 2 Sibòdone Prensipal [[Pandan seremoni an,] m chante]

2 1 anvan: Mwen te lave men m yo anvan m te manje

Anvan m te manje, mwen te lave men m yo [Mwen te lave men m yo [anvan m te manje]]

1 2 [[Anvan m te manje,] mwen te lave men m yo]

2 1 apre: Li vini nan bal la apre l fin travay li

Apre l fin travay li, li vini nan bal la [Li vini nan bal la [apre l fin travay li]]

1 2 [[Apre l fin travay li,] li vini nan bal la]

2 1

175

lè = when anvan = before pandan = while, during apre = after Pratike chwazi: 1. Mwen te bwose dan m anvan / apre mwen manje. 2. Ou te manje jis anvan / apre ou te bwose dan ou. 3. Ou kouri lè / pandan ou wè vòlè a. 4. Ou ap danse lè / pandan ou ap koute mizik. 5. Yon kòk ap beke lè / pandan lòt kòk ap rele. 6. Tab la kraze anvan / apre ou rive lakay la. 7. Ekri yon lèt anvan / apre ou voye l bay zanmi ou. 8. Zanmi an ap fè sòs pwa lè / pandan ou ap fè diri a. 9. Ou vante dife a lè / pandan ou wè dife a ap mouri. 10. Ou te vann deviz ou lè / pandan ou te wè mache a tonbe. Diskite lavi ou ak patnè ou: 1. Kisa ou fè apre ou benyen? >>>> Apre m benyen, m bwose cheve m 2. Kisa ou fè anvan ou dòmi? >>>> Anvan m dòmi, ... 3. Kisa ou fè pandan ou ap benyen? 4. Kisa ou fè lè ou swaf? 5. Kisa ou fè lè ou grangou? 6. Kisa ou fè lè ou move/fache? 7. Kisa ou fè anvan yon egzamen? 8. Kisa ou fè apre ou bwè anpil byè? 9. Kisa ou fè anvan ou voye yon lèt? 10. Kisa ou fè pandan ou ap gade tivi?

176

Anvan / apre / lè / pannan Desalin.... Tousen te.... Anvan / apre / lè / pannan Boukmann te... Makandal te.... Anvan / apre / lè / pannan Flibistye te... Boukànye te...

kou / kon [M ap vini [kou mwen leve]]

1 2 [[Kou mwen leve,] m ap vini]

1 2 jouk [Li kouri [jouk li rive lakay li]] tank [[Tank yo byennelve,] m ap pale ak yo]] 1 2 [M ap pale ak yo [tank yo byennelve]] 1 2 Pratike Kapwa di “boulèt se pousyè” kou / jouk / tank... Ou gen pwoblem kou / jouk / tank... Esklav yo fè batay kou / jouk / tank Kou / tank li vole bank lan, lapolis… Kou / tank li rete kal, nou… Kou / tank ou rich…

Ki jan ayisyen amize yo?

177

Mizik: enstriman yo Gitaris jwe / bat gita Basis jwe / bat bas Batè jwe / bat batri Mayestwo jwe / bat kibòd / òg Akodeyonis jwe / bat akodeyon Saksofonis jwe / bat saksofòn Twonpètis jwe / bat twonpèt Pyanis jwe / bat pyano Flitis jwe / bat flit Amonika jwè jwe / bat amonika 1. Ki enstriman ou renmen plis? Poukisa? 2. Eske gen yon enstriman ou pa renmen? 3. Ki enstriman ou konn jwe? 4. Ki mizik ou renmen? Wòk/Rap/Wege/Konpa/Wege/Raga/Blouz/Djaz/Konntri/Klasik Lòt distraksyon yo: Televizyon >>>> gade televizyon Radyo >>>> koute radyo Sinema >>>> sòti...gade yon fim Ale nan bal >>>> danse nan bal Ale nan gagè >>>> gade, parye, batay Bay lodyans / bay blag >>>> koute blag Tire kont >>>> rakonte / bay Pran plezi: wonm... >>>> bwè wonm Ki vèb ou asosye ak mo sa yo?

Fè aktivite A, paj 198 Ki aktivite moun lavil renmen fè?

178

Ki aktivite moun andeyò renmen fè? Ki aktivite toulede renmen fè? 1. Ale nan bal 2. Ale nan sinema 3. Gade televizyon 4. Ale nan gagè 5. Koute radyo 6. Tire kont 7. Pran plezi, banboche, bwè wonm 8. Ale nan sibè kafe pou jwe ak entènet 9. Ale nan seremoni vodou 10. Ale nan magazen 11. Ale nan Sant Komèsyal Pandan ~ aktivite tradiksyon

Pandan Bòb Mali ap jwe gita, l ap chante tou. 1. Timoun nan pran lajan mwen pandan m t ap dòmi. 2. Pandan tayè t ap mezire mwen, li t ap fimen yon siga. 3. M t ap travay nan jaden pandan ou t ap gade yon fim. 4. Pandan m t ap kriye, yo t ap ri. 5. Pandan bòs mason an bati kay la, chapantye a fè pòt yo. Kisa ou fè pandan... 1. ... zanmi ou ap dòmi? Pandan zanmi mwen ap dòmi... 2. ...menaj ou ap benyen? 3. ...pandan frè ou ap bat ou? 6. ...pandan timoun nan fè dezòd? 4. ...pandan sè ou ap bay manti? 7. ...pandan gason yo joure? 5. ...pandan Benn ap pale? 8. ...pandan m ap manje manje ou?

179

Ann pale kreyòl, Dyalòg chapit 22

1. Bay yon tradiksyon:

L ap mande ransèyman = ? bann seremoni = ? 2. Ekri de (2) bagay mèt kòk yo ap fè.

(a)_____________. (b)_____________.

3. Kouman yo rele bagay sa yo? “Tout sa yo se _________”

4. Eske Toma kwè se vre? 5. Konben kòk la vo? “Yo ban m _________ dola pou li...” 6. “Gade zepon l jan l _____________.” 7. Kouman Tidjo ap fè kòb sou kòk la? “M _____ lajan.” 8. “Kòk ki kouri devan pa ou, apa li __________.” 9. Kisa kòk la pèdi? “Li pèdi _____a depi lontan. 10. Eske li ka batay ankò? Poukisa?

180

Vèb sèryal = lè w ap mete de vèb an seri (yonn apre lòt)

sijè + VÈBz + (objè) VÈBz + (objè) a) vèb prensipal + vèb direksyon/mouvman

Mwen voye l ale nan dlo = I sent her to the water Li janbe ale larivyè a. = He crossed over the river b) vèb direksyon + vèb prensipal

Li vini pote m kichòy = He came and brought me sth. Y ale pote manje pou ou = They went and carried food for you c) vèb prensipal + vèb prensipal

Y ap chita gade sa k ap pase = They are sitting and watching... Li kouri desann lari a. = He ran down the street Matchin ak vèb seryal 1. chita gade |___ to throw away 2. rete mize |___ to read and write 3. pete goumen |___ to stay around 4. voye chache |___ to sit around 5. voye jete |___ to run down 6. kouri desann |___ to start a fight 7. kouri antre |___ to go get 8. li ekri |___ to run into

181

1. Ou pa vle fè anyen. Ou ap: chita gade / pete goumen 2. Ou vle ale lakay li. Ou ap: rete mize / janbe ale larivyè 3. Ou fache ak yo. Ou ap: pete goumen / rete mize 4. Ou bezwen bagay la. Ou ap: voye chache l / kouri ale 5. Zonbe a vle manje ou. Ou ap: pete goumen / chita gade 6. Zanmi ou gen pwoblèm. Ou ap: kouri desann / rete mize 7. Dife a pral touye chat la. Ou ap: kouri antre / pote vini 8. Ou vle aprann yon bagay. Ou ap:voye chache / li ekri 9. Manman ou vle bwè dlo. Ou ap: ale pote / pote vini 10. Ou pa vle bagay la. Ou ap: kouri desann / voye jete

Affix APK B, paj 202

182

Reponn kesyon sa yo: Repons yo doktè a nan Stabòks la lakay larivyè lekòl fatra gen dife nan kay la kado a ak zonbi a 1. Ki kote ou ap rete mize? = M ap rete mize lakay mwen 2. Ak ki moun ap pete goumen? 3. Ki kote ou aprann li ekri? 4. Kisa ou voye jete? 5. Poukisa ou kouri desann lari a? 6. Lè ou malad, ou ap voye chache ki moun? 7. Ki kote ou renmen chita gade moun yo? 8. Kisa ou pral vini pote pou mwen? 9. Kisa ou ap janbe ale? Kesyon yo Kisa = what Ki jan/Kouman = how Ki moun = who Ki bò/Ki kote = where Ak ki moun = with who(m) Ak kisa = with what Ki = who/which/what Kilès = which/who

183

184

Avèk vèb seryal yo,

ki kote objè dirèk la ye nan fraz anwo yo? rete mize OBJ pran OB J1 voye OBJ2

voye (OBJ) jete (OBJ) kouri desann OBJ voye OBJ1 chache OBJ2 li ekri (∅)

pete goumen (∅) kouri antre OBJ voye (OBJ)tounen (OBJ) kouri vini OBJ lougawou touris mekanisyen elèv jenn gason yo moun fou travayè lavwari vye granmoun chen yo analfabèt Vèb kout yo : montre kache vini Vin rakonte l pou mwen! genyen Li g on bèl machin! G anpil moun la a! pale Djudju, vin pal ou! ale Gendepafwa m al Pòwpwens wi. vole Yo vol sou manje a! fini M pa fin fè devwa yo. [fin only as AUX] sòti Li sòt achte yon bagay [2 interpetation] kapab kab/kap/ka. Ou kap fè sa. konnen Ou konn fè sa vre.

185

Double vèb yo: Tradui ti fraz sa yo an anglè:

• Debake yo debake, Panyòl yo kraze brize. • Rive m rive, m wè yo te kase kay mwen

Vèb ki double a ap ranplase ki konjonksyon de tan?

• Lè yo debake... • Lè m rive...

Aktivite: Lè + Sijè + Vèb >>> Vèbi + Sijè + Vèbi

Egzanp yo:

Lè m rive, yon pikpokèt vòlè tout kòb mwen! Rive m rive, yon pikpokèt vòlè tout kòb mwen! Lè m pèdi kle a, m pa t ka antre nan kay mwen Pèdi m pèdi kle a, m pa t ka antre nan kay mwen.

1) Lè m rive nan klas la, elèv yo t ap danse. 2) Lè panyòl yo debake, yo kraze peyi a. 3) Lè yo achte kay la, tout moun te byen kontan. 4) Lè n pèdi match la, nou te joure anpil! 5) Lè li jwenn lajan, li te achte yon kado. 6) Lè m dekouvri sa, mwen kite menaj mwen. 7) Lè ou rantre lakay, ou wè zenglendo te vòlè tout bagay. 8) Lè m pran egzamen an, m te al dòmi. 9) Lè m frape l, li frape m tou. 10) Lè ou peze fren machin nan, machin nan rete. 11) Lè m mete mayo a, m te chèlbè anpil.

186

Wòch nan dlo pa... Wòch nan dlo... Chapit 5 1. Kisa ki penmèt abitan viv? jaden 2. Ki travay Melani blije fè pou degaje l? lavandyèz 3. Eske Melani anfòm? Kisa l genyen? pèdisyon 4. Kisa Dye te bezwen fè ede fanmi l viv? bwote fig 5. Dekri sèn bò kote lanmè lè ti kannòt yo

batiman bannann nan akoste pote bannann 6. Lè l rantre, kisa l pòte? 40-50 goud 7. Kisa Melani konmanse aprann? li 8. Ak ki metòd? metòd Lobak 8. Eske l te kenbe nan sa? li vin malad 9. Eske timoun li yo te al lekòl? Oradye vs Ti Meme 10. Poukisa l di: “Ti kouto miyò pase zong” Pitit la pi ajil nan

travay 11. Kisa k rive Ti Meme? L al ret ak yon pratik

Melani Tradui “...ti kannòt vin pran fig la arebò waf la pote bay bato a” 1. ranga ___ wharf 2. metòd ___ sou pwent dwèt 3. eskwad nèg ___ money 4. waf la ___ team 5. yon kraze ___ warehouse 6. zong ___ method

187

Wòch nan solèy... Chapit 6 1. “Si te m konnen, toujou __________” 2. Kouzin Melani te vin kisa nan lavil la? koutiryèz 3. Eske dam kote Ti Meme te ye a te voye l lekòl? Non 4. Kisa Ti Meme t ap fè? vann ak bak 5. “m te tankou yon _____ zoumba nan barik kòlta” krab 6. Ki pwoblèm lasant Sentaniz te genyen vant mennen 7. Tradui: “Se pa ti mal kè m fè m mal” 8. Kote Melani wè Ti Meme? nan mache a 9. Ki travay Dye te fè apre kòmès bannann fini? mennen bèf 10. Kijan yo rele travay sa a? mawoule 11. Poukisa yo rele l sa? chita anwo 12. Kisa Dye konn pote vini lakay apre l travay? machandiz 13. Kisa Melani konn fè ak machandiz ranje yon bak 14. Kisa yo vann pou yo abiye pitit yo? kochon gra

Vokabilè 1. pran nan mera | ___biblo, ti bagay 2. bak kenkay | ___kalite pwason 3. rapadou | ___nan yon mès, yon pwoblèm 4. aransò | ___plas ki pi bon mache a 5. mawoule | ___yon siwo 6. barik | ___yon kalite dwoum fèt an bwa

188

Wòch nan solèy, chapit 7 1. Eske Sentaniz geri? Non: lafyèv 2. Kisa Melani blije fè? Mennen l lopital 3. Sa k rive pitit la? Pouki? li mouri; tifoyid 4. Melani bezwen lajan pou ki rezon atò? antèman 5. Kijan yo tere pitit la? Nan ki bagay? sèkèy yo fè ak bwat

savon 6. Ki djòb Dye ap fè yo? jaden/mawoule 7. Kijan yo rele dènye pitit yo a? “Ti Dye” 8. Eske lekòl la bay Melani yon bagay? 9. Sa k pase ak Oradye? chak ane li monte 10. Sa k rive ki bay gwo tèt chaje? yon sèl siklòn 11. Ki moun ki te prezidan lè sa? Maglwa Defini nèg nan ka Dye kontinye ap rale rèd bat mizè san gade dèyè se twa ase wi ki te bon lage tengtengendeng nan kò konpè Dye enskri lavalas krabinen mezi jaden zannimo nan raje a se pa ti kras deblozay

189

Wòch nan solèy, chapit 8 1. Dekri Ti Meme. Bèl; bèl wotè; sanble papa a Tete l yo doubout 2. Esplike: “Lè ti poul twò ge, malfini pran l.” 3. Sa k rive Ti Meme? Yo mete l deyò paske li

ansent. 4. Ki moun ki reskonsab la? premye pitit gason madanm

nan 5. Sa k pase apre akouchman an? Manman vin pran pitit la. 6. Sa k rive Ti Meme lavil la? Chofè a mete l nan kay 7. Kijan msye a trete l? li flank li yon je chaplèt 8. Kijan Ti Meme konmanse viv? lavi jennès Kote l renmen ale? nan kafe 9. Ki pwoblèm pran l? maladi pwatrin 10. Eske pitit Ti Meme konnen l? Non 11. Ki djòb Oradye vin genyen? Pwofesè lekòl 12. Lè fini, ki kòmès Melani monte? tablèt ak fritay Epi, ki kote? Nan lakou lekòl la Tradui an anglè: M te al okipe Oradye Ti Meme mouri mouri l Se pa toudi bwè remèd non yon men devan, yon men dèyè de ran dlo, de ran larim ap koule bout jarèt li yo double She had shapely legs li pe bouch li malè pousib yon moun

190

Wòch nan solèy, chapit 9 1. Sa k rive Oradye? li kite peyi a 2. Ki moun ki fè move jan ak Oradye? chèf katye 3. Eske Oradye vle antre nan koze politik? Non. 4. Ki rezonman li genyen? Si l bay youn, se pou l

bay lòt la. 5. Kisa politisyen fè? Yo bay move 6. Kisa Oradye fè jou eleksyon an? li kache kò l bò larivyè 7. Kisa yon komoken ye? dissident 8. Ki jan Oradye sove? yon jennonm vin di l sa k pral

pase 9. Konben tan sa pran pou Melani aprann De zan kote pitit li ale? Kote l ale? Miyami 10. Kisa Oradye konn voye manman l? lèt. yon fwa $20 11. Kote konpè Dye? Koupe kann nan panyòl 12. Sa k rive Batis? l al fè yon djòb ak yon

bòs 13. Sa k rive konpè Dye? li pèdi pye l Li pa janm foure kò l nan koze moun to intrude in kòf lestomak chest sinonim: kraze rak peyi a kite, chape pou li, kouri ale Oradye te derefize... refused Ala m konnen se bon pou m bon l ap plede pran pòz li lage de gidon nan siyay li pursued him Le se move je yo sanlè vin arete ou in no time they’re coming to arrest

you li foure pye l pi fon he got evite pi bon pase mande padon T’is better to avoid than ask

for forgiveness ...kalite tray m pase... M ranmase driv mwen possessions

191

Wòch nan solèy 10 1. Eske Melani kè pòpòz nan dènye chapit la? Non. Li pa ka

dòmi, l ap kalkile 2. Eske Melani konnen kote konpè Dye ale? Non 3. Lè l tande kamyon frape konpè Dye, kisa li al lavil, nan Melani fè? lopital, mòg 4. Ki kote gen bon demele? Kwabosal 5. Poukisa kizinyè achte 6. Kote Melani seye dòmi? Anba galri 7. Poukisa kote sa a bay pwoblèm? Vòlè; gen “mèt” 8. Sa k bon lè Melani tounen nan vye kay vwazinay konpè Dye te kite pou li? 9. Sa k fè vwazen yo bay Melani bon konkou? memwa konpè Dye 10. Ki manje Melani te konn kwit? akasan ~ cornmeal

porridge 11. Lè fini, sa k kraze Melani tout bon? siklòn nan 12. Kisa Melani genyen? rad ki sou li 13. Esplike: wòch nan dlo pa konnen doulè wòch nan solèy. Matchin tradiksyon angle tout moun ou yo fin degrennen nèt destitute person ou reziyen ou collective work (farming, etc.) yo antere l tankou endijan why don’t you rete nan seren to deal with s.thing/resign to konbit to come undone kanbiz at around... rive sou kourant katrè damp night air Pa pito ou food & drink Tradiksyon: bwote ou al jete larivyè

192

193

194

Devwa yo: Wòch, Chapit 6 APK fini 22, B p 202, A 203-4, B p 205 Read 206-7 Dyalòg 23 Ti Koze 18 1. Napoleyon te nonmen ki moun pou djòb

gouvènè jeneral. 2. Poukisa Tousen pa kontan avèk plan sa a? 3. Tousen pare l pou ki bagay? 4. Ki djòb Desalin te genyen an? 8. Ki mesay Desalin gen pou solda l yo? 9. Ki tray [misery] èske Desalin ak solda endijèn yo te pase? 10. Kisa solda endijèn te oblije fè? 11. Ki reyaksyon èske franse yo genyen?

Ki metye yo ap fè djòb sa yo? Li kwit manje Li fè rad Li fè pòt, fenèt ak lòt dekorasyon yo Li travay an beton Li fè rad gason Li travay an fèblan Li fè mèb Li travay bwa nan kay Li travay ak fèfòje Li pa fè yon bon travay ditou! Kounyeya, di patnè ou ki zouti chak metye mande!

195

Revize vèb modal yo:

fin, konn, poko, pinga, sòt, fèk, tonbe, annou, repare machin nan paske... Mwen konn repare machin nan paske mwen se mekanisyen achte wanga [talisman] kay ougan an paske... manje diri kole ak pwa kongo paske... al nan gagè pou m gade kòk ap bat byen bat paske... katolik ap pran sakreman paske...

bwè yon ti koka / byè / dlo / kafe / te paske... wè vodouizan djayi lwa nan lakou a paske...

196

Fè yon ti fraz ak imaj yo. Vokabilè ki ka ede ou:

Egzanp: Gade! Timoun sa yo ap jwe kay! jwe domino jwe marèl jwe damye monte kap jwe bezig jwe oslè jwe mab fè lago jwe kat jwe boul sote kòd jwe kay jwe kat

197

Revizyon vèb seryal yo Objè dirèk [direct object] (kado a) (bourik la) (rad yo) (ti gason an) (swatim) (liv kreyòl) (ak lapolis yo)

Vèb seryal 1. Li mennen ____ ale bourik la nan dlo.

1. Li mennen bourik la ale ____ nan dlo. ALSO OK 2. Yo pote ____ ale ____ pou anivèsè m.

3. Mwen pote ____ vini ____ larivyè. 4. Nou voye____ tounen____ apre lekòl. 5. Li pran ____voye____ akoz kriminèl yo.

6. Yo li ekri ____ 7. Ou pete goumen ____

Revizyon: lè, pandan, anvan, apre, kou, jouk, tank

Kisa ou fè lè ou nan gwo blokis la [trafic jam]? Lè m nan gwo blokis la, mwen konn koute radyo. 1. Kisa ou fè lè ou grangou? 2. Kisa ou fè pandan ou nan avyon an [airplane]? 3. Kisa ou fè anvan ou manje? 4. Kisa ou fè apre ou manje? 5. Kou ou fin bwose dan ou, kisa ou pral fè? 6. Kisa ou fè jouk jou ou mouri a? 7. Kisa ou fè tank ou kapab? [10]

198

Ou ak patnè ou pral nan yon gagè. Fini dyalòg la: Gagè I Vokabilè vo = worth banboche = party hard A ~ Bonjou, monchè! Ki jan ou ye? Z ~ Mwen la wi, e ou menm? A ~ ___________. Gade bèl kòk sa a! Konben li vo? Z ~ _____________________. A ~ A bon, li chè anpil wi! Z ~ Men wi, monchè, kòk sa a toujou genyen nan _______! A ~ A! monchè, gagè a pa bon, non! Se yon ______ bagay! Z ~ Se pa vre! Mwen renmen parye _______ mwen! Lè m

genyen, m ka banboche jan m vle! A ~ Monchè, ou kapab _________lajan ou. Pa vin mande

mwen lè sa a! Z ~ Bon, m p ap __________, non. Gagè II Vokabilè kòb = money A ~ Machè, m vle bwè yon bagay, vann mwen yon ti _____ Y ~ Bon, ou gen lajan jodi a? A ~ Men wi, m sot __________ nan ________a wi! Y ~ A bon, konben kòb kòk ou genyen pou ou? A ~ M fè _________ dola wi. Y ~ Men, ki jan ou _____________________? A ~ Bon, m fè _______. M niche _____ kòk la, mwen...

__________________________________. Y ~ A bon? Ou kwè _________________? A ~ Wi, m kwè sa paske mwen __________________.

199

Transpò Bèt Machin (4 kawotchou) chwal, milèt, bourik taptap, kamyon, bis, taksi

kat pa kat

Bato Machin / Transpò (4 kawotchou) kannòt, bwa fouye, bekàn (bisiklèt), moto(siklèt) vwalye, batiman, bato 1. Anpil moun ka monte nan li. 2. Ou ka chaje anpil bagay sou do li. Li pa vle mache. 3. Ou peye plis, men ou konfòtab. 4. Ou ale yon ti distans sou dlo. 5. Ou chaje anpil bagay sou li. Li ale sou lanmè. 6. An Ayiti, yo pentire li ak anpil bèl desen. 7. Tousen te donte bèt sa yo. 8. Se yon machin yo chaje ak anpil pwovizyon yo. 9. Menm si wout la kraze, l ap pase. 10. Mete yon kas sou tèt ou wi! 11. Ou ap pedale anpil.

200

cho swaf dòmi nan je frèt grangou plen/ranpli alèz malalèz degoute kal/dousman nève gen doulè enkyete/tèt chaje malad byen/kòrèk soulaje fè mal/blese sèl damou/renmen tris anvi wè lakay fyè

201

202

Chak gwoup se yon pati politik Chwazi: yon prezidan

yon vis prezidan yon pòtpawòl

Esplike pozisyon ou sou: Taks Prezidan Larisi Prezidan Afganistan Prezidan Afrik di sid Fè aktivite A paj 202 1. Pote dlo a vini 2. Pote awozwa a ale [6]

203

Monte kap longè (n) = bout fil la gen ki longè fisèl = mare yon bwat ak fisèl la papye anbalaj > anbale = anbale bwat la ak p. anbalaj bout fil = ban m yon ti bout fil pandye = fil pandye / pann lapatèt = moso anwo a bonbe = tankou yon gwo vant ke = chen gen ke, kap gen ke pre = kap la pre, annou jwe avè l 1. Sezon kap konmanse ____________ pou l fini

_____________. 2. Se pa ti _________ ______ ___ __________ (4

words). 3. Bwa banbou se pou _________ kap; bwa kokoye se pou

____ kap. 4. de lòt mòso bwa ki apeprè ______ ____ ________ de

lòt yo. 5. Li fè pou li yon jan ___________. 6. Koupe yon ti papye an fòm ___________ pou fè ____

yo.

204

3. Ti Koze ~ Chapit 23 1. Ki jan Desalin te nonmen tèt li? 2. Ki reyaksyon Desalin te genyen ak moun ki pa t dakò ak li? 3. Kisa ki rive Desalin nan zòn Ponwouj 4. Kote yo te trennen kadav Desalin nan? 5. Ki moun antere Desalin? 6. Dapre ou menm, èske Desalin te popilè lè sa a?

4. Revize pran ak tonbe

Si lapolis al lakay ou, kisa ou a pran fè? Si ou tande mizik ou renmen nan radyo,

kisa ou a pran fè ?

205

Si yo anonse yon bonb atomik pral pete, kisa ou a tonbe fè ?

Si ou dekouvri yon lòt gason/fi vle sòti ak menaj ou, kisa ou pran/tonbe fè?

6. Chapit 1 nan Tonton Liben 1. Ki kote moun yo prale? 2. Eske Tonton Liben te kontan nan lavi li? 3. Ki kote Tonton Liben te chita ap travay?

Kisa l pote ak li nan travay? 4. Kisa Tonton Liben te fè kòm travay nan lavi li? Lòt moun ki te travay avè l, kisa l te fè? [Kale kann] 5. Kisa granmoun nan te mete nan kouti [seam] arebò karako a? 6. Eske granmoun nan kontan? Poukisa? Veye (lavèy) 2. Anba Mapou a. 3. Li te trese tètyè avèk pit (pou chwal yo) 4. Kachimbo, tabak, alimèt. Estrikti k enpòtan: Te fè nwa…(2) …klere chemen an tou blanch / …tou mizerab (3) pran ralfò l = djakout depi li vann ou yon tètye, … se mouri kite Tout bagay te mouye nèt, ni tab la, ni ban yo. Ni nan syèl la, ni nan tè a. In heaven as it is in earth... Pa pito ou vin kraze kèk lodyans Why don’t you come... Yon kè sere ki pran l Di yo non ki moun li ye... Revizyon egzamen Weather and pleasure Emphatic Possessive Definte article variation Tools and Professions Expressing Time Relationships Question words Vocabulary from Ti Koze Possessive with pa Essay fèk / sòt / pran / tonbe

206

207

Week 11, day 2 Devwa yo: Tonton Liben 3 Review page 204 ‘monte kap’ B page 202 [Serial Verbs] B page 205 Read page 206-7, APK Listen to 1 newscast on Vwa d Lamerik www.indiana.edu/~kreyol/kreyol Report in Creole on 5 things mentioned IV. Tonton Liben chapit 2 Kwiz vokabilè a 1. Zagribay 4. lyann mayi 2. Pase yon moun nan betiz 5. bwòdè anpil 3. Trimay 6. kantonnen 1. Loafer 2. make fun of 3. lowly task 4. bundles of corn 5. hip, stylish, fancy Petèt vs. poutèt Liben nou tout te konnen an Se pa ti kras malad li te malad Pa t gen lekòl nan Robyon non Rete sot nan raje a Latibonit tèt anba Questions needed

208

Klas kreyòl ayisyen 3/18/2002 Benjamin Hebblethwaite T-Vice, Sansasyon (Ban m T-Vice mwen, 1999) [vèsyon orijinal: Selina] Bidi bidi bòm bòm Mwen pa ka kontrole nan kò… O…O… Lè mwen wè Lè mwen wè ou k ap pase devan m Se ti kè mwen ki pran bat fò E li kòmanse tranble/chante S on sansasyon [se yon] Ki ban m frison [frison se lè ou tranble] Mwen pa ka kontwole nan kò… O… O… S on sansasyon ki ban m frison Lè ou ap pale Maman cheri lè ou pale ou fè tout kò m tranble Se ti kè mwen ki pran rache E li kòmanse chante S on sansasyon Ki ban m frison Mwen pa ka kontrole nan kò… O… O… S on sansasyon ki ban m frison De konpa monchè! T-Vice sa s on kawbòy Annik pote zorèy ou e nou nan biznis Ayiti! Ayayayay! Se sa ou di mwen pou m fè Ay cheri! Se sa w di m Tout sa w di mwen Ay maman Kèk ti keksyon…

Kisa ou panse de chan an? Kisa "bidi bidi bòm bòm" vle di? Chan an pale de ki sije? Nan klas la nou te aprann yon lòt jan pou n di "pran…," sa l ye? Li pale de ki sansasyon nan chan an? Poukisa chantè a di "Ay cheri! Tout sa w di mwen…"

209

Kreyòl ayisyen 3/19/2002 Ben Hebblethwaite

Wòl Vodou nan Bwa Kayiman Bakgrawoun: * Jou samdi 14 dawou, 1791, desan (200) delege esklav

rasanble. Reyinyon dire pandan youn semenn * Inifikasyon divès gwoupman endijèn (‘esklav’) nan peyi

a : grasa vodou, simantay la pi fasil [cimentation] Seremoni Petwo: “a category of often malevolent Voodoo spirits mostly originating in

Hispaniola” (F/L). [See the inverse, benevolent tendency in Rada] Aktivite ki fèt nan seremoni Bwa Kayiman: * Yo chante chan lagè ki gen nyans mistik:

Mounsoundi, n a fè lagè! Eya, eya, eya! Nou se nanchon lagè Ou pa tande kanno tire?

* Yo danse dans batay * Yo fè seremoni anba yon pye Mapou * Lwa ap sele san rete: “Mitray, Chango, Zeyid Badè,

Nannan Bouloukou [...]” * Yo fè kochon an vini

Yo mete manje devan kochon an Li manje l, kidonk li asepte sakrifye tèt li pou lwa yo

* Yo bwè yon bweson espesyal ki rele migan: “ritualistic potion prepared with the blood of sacrificed animals, sugar, spices” (F/L)

* Yo sèmante: “Viv lib osnon mouri.” ------------------------------------------------------------------ Anèkdòt: Yon fwa, lè mwen te Ayiti, mwen te di yon gwoup timoun yon pwovèb:

“Mapou tonbe, kabrit manje fèy li” Timoun yo te kriye: “Jan Petwo!” Efektivman, J. Petwo te yon ougan. Se enteresan timoun rekonnèt pwovèb la sòti nan tradisyon vodou a epi se gwo zansèt J. Petwo ki lanse pawòl la! M pa t janm konnen sa. Se pa blag lè m di nou li nesèsè pou n fè anpil etid nan domèn kreyòl la. Bibliyografi Fuertes, Serge. 1992. Wòl Vodou nan Bwa Kayiman. Fabriksiy Kawonabo: Ayimer.

210

L ap achte tikè L ap tcheke malèt L ap pase nan sekirite L ap tcheke nan pòt la pran kat anbakman monte jwenn chèz li L ap mete malèt anlè tache senti chèche soti

211

Week 12, day 1 Tonton Liben 4 Q 1-9 page 207 [original answers, please! to be turned in] Read 209-210 4. Tonton Liben Nou ka lote li konsa Ou pa mare pye lanmò (pwovèb) basrak (Manbo a) li fè basinen anba tivant li ak enpe lwil masketi yon toudisman = toudi yo nan bouyay = nan ka yon pakèt boulvès tanzantan Se anba chal yo te pale l mare yon bon kraze 1. Lè yon moun malad anpil, kisa moun li yo Mete l sou yon branka fè pou li? rele yon manbo 2. Kisa fanmi Anemiz yo fè l? yon pwosè, yon pran tout tè a 3. Liben pa gen tè, kisa l bezwen pou souviv? yon metye; tayè 4. Epòk sa a, èske moun te kapab sonje non prezidan an? Pouki yo pa t kapab? 5. Ki moun pran peyi a? Sa mete istwa a nan ki ane? 6. Kisa blan te bezwen òganize nan peyi a? Week 12, day 2 Devwa yo

212

Read 211-217 B paj215 B paj 216-17 TLiben 5 1st draft of essay due Tuesday 1. Revizyon vokabilè Mare yon bwat ak li basrak Anbale bwat la ak li pre chen souke sa. Pati anba kap la yon toudisman Li pare, ou ka jwe avèk li papye anbalaj Se yon kote ki bò larivyè fisèl Ou pa ka kanpe drèt ke nan ka genyen lajan yon pakèt boulvès kèk fwa tanzantan katchaboumbe, anboulatcha Se anba chal yo te pale l nan bouyay mare yon bon kraze sekrè 2. Debake yo debake,... Lòt estrikte ‘double’ nou deja wè yo:

Ala bèl li bèl / Se pa de bèl li bèl Se travay m ap travay Lè yo debake, yo tonbe kraze peyi a. Debake yo debake, yo tonbe kraze peyi a.

[Debake [yo debake]], yo tonbe kraze peyi a. Lè m te rive, m achte kay la. Rive m te rive, m achte kay la. Lè m leve, m wè moun yo deja ale. Kou m jwenn kòb la, m achte bagay la. Lè yo rive, yo tonbe dòmi. Lè nou wete chay la, bourik la pran dòmi. Annou pratike A paj 214 Kite machin nan kite Jeremi, li pran pàn kawoutchou. 3. Tonton Liben 4

213

vokabilè depi l te tikatkat yo tou derape tounen lakay yo Rive Anemiz rive, li pase nan pòtay la Anemiz drese yon bòl bouyon Yo toude chita anwo makout chwal la Ala gade ou gade jandam yo Sa ou gen lide fè ak li nan raje a Se bagay m ap fè toptop Li pe koup suddenly silent keksyon 1. Ki kòmès èske Anemiz t ap genyen? vyann kochon 2. Ki jan kòmès Anemiz t ap mache? twa mwa kredi 3. Kisa Liben te wè nan lavil la? 4. Liben anonse l ap kisa yon jou? 5. Liben fè ki kalite rèv? 6. Kisa mèt boutik la sijere? 7. Ki reyaksyon Liben bay? Li ozanj

214

Ta + makè vèb yo Ki sans chak makè genyen? Makè vèb Ti egzanp English ap M ap pale in the process of te M te pale did... / -ed ap, pral, apral M pral pale am/are/is going to a, va, ava M a pale will ta M ta pale, men... would Egzanp: M ta pale, men yo pale anpil. M ta renmen yon kado pou anivèsè mwen. Nou ta fè sa si mwen te gen lajan 1) Kisa ou ta renmen fè jodi a? Mwen ta renmen bwè ji. 2) Ki moun ou ta renmen wè jodi a? 3) Ki bagay ou ta renmen fè jodi a? 4) Ki djòb ou ta renmen fè yon jou? 5) Ki kote ou ta renmen ale? 6) Kisa ou ta renmen fè pandan ete a? 7) Ki kado ou ta renmen resevwa? 8) Ki klas ou ta renmen pran? 9) Ki manje ou ta renmen manje? 10) Kisa ou ta renmen fè nan klas kreyòl?

215

Kreye yon ti istwa pou chak gwoup imaj [OPD, p 31] anvan; eksite / pandan; pè, kontan / apre; anbarase. pandan klas la; annwiye / pandan l ap etidye; mele / apre; nève, fache. randevou; an reta, fache / li kontraye paske... sezi; jimo/jimèl / kontan bouke / fatige

216

Si ou se yon bon elèv...

Si ou te entèlijan,... ou ta fè sa. Si ou fache,... yo p ap koute ou.

1. Si ou te ban m $100, |__ou ta jwenn yon nouvo menaj. 2. Si ou pa te vini, |__ou pral pòv. 3. Si menaj ou pa t renmen ou, |__mwen ta kontan anpil. 4. Si ou rich, |__menaj ou ta trè fache. 5. Si ou pa vle travay |__bay pòv lajan. 1. Si m ap fè sa pou ou, ou ap fè yon bagay pou

mwen. 2. Si gason an danjre fi a p ap soti ak li. 3. Si ou bwè gwòg epi ou kondui, ou ka mouri nan yon

aksidan. 4. Si ou dòmi nan klas la ou p ap konnen anyen. 5. Si ou jwe ak telefòn selilè nan klas la, ou pa serye. 6. Si ou li jounal “Aligètò” nan klas la ou pa entèlijan ditou. Si... kisa? 1. M ap soti ak ou si... 2. L ta ba ou $20 si... 4. Y ap kontan si... 5. Benn ta fache si... 6. Elèv kreyòl fache si... 7. Monika Louwinski ta kontan si... 8. Chen an ap kontan si... 9. Lang kreyòl la kapab devlope si...

217

Pratike pou egzamen oral twa a II. Ete sa a ou pral vwayaje.

Ki kote ou prale? (Ayiti? Kalifòni? Afrik di sid?...) Ki jan ou prale? (machin, bis, taptap, taksi, avyon, batiman...) Ak ki moun ou prale? (zanmi? fanmi?...menaj? madanm?) Kisa ou ap fè lè ou rive? (al nan klas? bwè byè? vizite moun?)

Ou dwe ale wè yon mekanisyen Kisa ou bezwen repare nan machin ou? (vit... mòflè...

batri...) Konben sa pral koute? Si machin ou pa bon, ki lòt transpò ou ka pran? I. Ou prale nan yon gagè. Konben kòk ou genyen? Ki manje ou konn bay kòk ou? (pou fè li batay byen) Ki transpò ou ap pran pou ale nan gagè a? Ki senp ou itilize pou ede kòk la? (special tricks/lucky

charms) Konben lajan kòk ou vo? [vo = worth] Konben lajan ou parye sou kòk ou a? Eske gagè a se yon bon bagay? Eske se yon move bagay? Konben lajan ou pral genyen? pèdi? Gen yon machann nan gagè a Kisa l ap vann pou manje? bwè? Konben kout kleren oubyen boutèy byè/kola ou ap bwè? Konben siga/sigarèt ou ap achte? fimen?

218

Ta... Kisa ou ta fè? 1) Ou grangou | ___ Ou ta renmen bat bravo 2) Ou swaf | ___ Ou ta renmen dòmi 3) Ou bouke | ___ Ou ta renmen bwè yon ti dlo 4) Ou kontan | ___ Ou ta renmen manje 5) Ou anvi danse | ___ Ou ta renmen soti nan yon ba 6) Ou anvi bwè ji | ___ Ou ta renmen soti nan yon bal. 7) Ou anvi bwè kleren | ___ Ou ta renmen kriye 8) Ou fache anpil | ___ Ou ta renmen joure 9) Ou fou | ___ Ou ta renmen genyen anpil lajan. 10) Ou tris | ___ Ou ta renmen achte ji 11) Ou renmen bèl kay la | ___ Ou ta renmen wè yon sikològ

Pa = Negasyon... Pa + pwonon = posesyon I. Pa = Negasyon. Li mache ak yon vèb.

Pa fè sa = Pa [V fè] sa! Ou pa janti = Ou pa [Adj janti] M pa konnen = M pa [V konnen]

II. Pa = Posesyon. Li mache ak yon non.

219

Se chemiz pa mwen = Se [N chemiz] pa mwen Se klas kreyòl pa nou = Se [N klas kreyòl] pa nou

Se bagay pa l = Se [N bagay] pa l Egzanp: Patnè 1: Se milèt ki moun?

Patnè 2: Se milèt pa yo. milèt (yo) bourik (mwen) machin (nou) machin (li) lajan (nou) sidi (ou) kannòt (yo) batiman (n) radyo (m) bato (m) bwa fouye (l) kat pa kat (yo) Pratike pa pi plis! Egzanp: Patnè 1: Se milèt ou a? (Bòb)

Patnè 2: Non, se pa Bòb la.

Repons yo: 1) Se bourik mwen an? (yo) Non, se pa yo a

220

2) Se machin nou an? (mwen) Non, se pa mwen an 3) Se machin li an? (l) Non, se pa l la 4) Se lajan nou an? (m) Non, se pa m nan 5) Se elikòptè ou a? (n) Non, se pa n nan 6) Se kannòt yo a? (Tidjo) Non, se pa Tidjo a 7) Se batiman n nan? (yo) Non, se pa yo a 8) Se radyo m nan? (li) Non, se pa li a 9) Se jwèt mwen an? (m) Non, se pa m nan 10) Se bis ou a? (l) Non, se pa l la 11) Se mont li an? (yo) Non, se pa yo a Annou pratike A paj 216 Se rad ou? Non, se pa ti sèm nan 6. Dyalòg la 1. Lamèsi bezwen vwayaje nan yon _____________ 2. Tradiksyon: sele = __________________ 3. Ou pa gen yon ti kraze ______ mwen? 4. Kisa k rive bis la? Li pran _________. pàn 5. Bondye t ap toujou fè nou jwenn yon _______ pou nou pase

221

6. Kawoutchou ___________ a.

222

Week 13, day 1 Devwa yo Chapit 6 nan Tonton Liben B paj 214 [try to do it without cheating!!] 1st draft of essay due today Read APK paj 221-224 1. Review: Tradiksyon: Rive m rive nan kay la, mwen te dòmi. Lè m rive nan kay la, mwen te dòmi. Lè li rale brid la, ... Rale li rale brid la, chwal la rete. Lè mwen te rive nan klas la,.... Kou m wè nèg la, mwen... Kon nou antre magazen an,... Lè yo fini manje manje a,... Lè Panyòl yo debake Ayiti,.... Kou Ayisyen yo debake Miyami,... Lè l desann nan zòn nan,... Lè yo te fin plante, abitan yo... 2. Koute byen paj 217: a) De elèv li entwodiksyon an (217) b) Nou koute kasèt la; elèv yo gade keksyon yo (217) vokabilè: lapli bare nou Ki lòt bagay bare n? pou pouse li Ki lòt bagay nou pouse? lwe chwal Ki lòt bagay nou lwe? mache nan raje Ki lòt kote nou mache? 3. Tonton Liben 5 Questions in TL 5 Vokabilè

223

Li lonje lèt la li vire kò l li te fè voltefas zòn ki lwen an peyi pèdi sa a bay moun nan bagay la pou tèt pa l li sòti, l ale li derape dapre li li pa t jennen l Se menmman parèyman yo te ye yo peze kafe nan toulede

menm balans ni papa, ni manman li pa t gen pwoblèm “Sansib pa jwe non!... Se sere dan ou pou antre nan michan!” 4. Mete imaj ki nan paj 212 sou ovèhèd la, men kouvi mo yo [make chak bagay a, b, c...

224

Idantifye bagay yo: volan siyal pou vire kòf machin bale wouchin retwovizè limyè vit mòflè kawotchou kapòt motè batri pòt 1. Ou kenbe sa lè ou kondi. volan oubyen motè 2. Li netwaye vit machin nan. kapòt oubyen bale wouchin 3. Anpil polisyon soti nan tiyo sa a. retwovizè oubyen mòflè 4. Li fè machin nan ale. limyè oubyen motè 5. Machin nan chita sou li. kawotchou oubyen motè 6. Ou kapab gade dèyè ou ak li. kapòt oubyen retwovizè 7. Li pèmèt ou wè nan fènwa. motè oubyen limyè 8. Ou manyen li lè ou vle vire. siyal pou vire oubyen vit 9. Ou mete valiz ou anndan li. kapòt oubyen kòf 10. Li bay machin ou kouran elektrik. pòt oubyen batri 11. Ou fèmen sa. Motè a anndan. kapòt oubyen pòt 12. Ou ouvri l. Ou chita. Ou fèmen l. volan oubyen pòt

225

kisa n fè ak chak bagay?

226

5. Dekri Ayiti ak foto yo [mwen pral montre yo youn foto apre lòt, elèv yo diskite yo avèk zanmi an] Egzanp, Gen yon fanm. Se kanpe l kanpe.

L ap vann yon moso vyann kabrit. Se nan mache a l ap travay

227

Revizyon: “Reduplication in time clauses” Konvèti fraz yo: Dòmi li dòmi, li wonfle anpil [snore]. Lè l dòmi, li wonfle rèd. Debake yo debake, yo goumen ak endijèn yo. Rive grann mwen rive, li mete lòd nan kay la. Sele l sele bourik la, yo desann nan mache a. Bwote yo bwote dlo, yo bouke. Wete n wete chay la, chwal la galonnen. Kraze m kraze jwèt la, pitit la rele! Vòlè n vòlè n makèt la, mèt la kriye: anmwe! Peze li peze fren an, machin nan kanpe. Pale franse pa di lespri pou sa! (229) 1. Konben zanmi mache ansanm? twa 2. Li tande de moun ap _________ pale franse plede 3. Fè _________ ak abitan chèlbè 4. Yo tonbe sou yon ___________ kadav 5. ___________ an te sove ansasen 6. Kisa k rive twa nèg yo?

228

2. Dyalòg la 1. Li dyalòg la ak patnè a Vokabilè Li kesyon yo (paj 222) 2. Fèmen liv yo; koute dyalòg la;

bay yon repons pou kesyon yo (222) Travay tè a Ou ap plante jaden ou yo ak patnè ou a, Mete ekspresyon sa yo nan lòd. Di l ki sa ou fè nan chak etap [step] taye vire tè a rekòlte retire lòt plant yo sakle mete tè nan bounda plant yo chose pran sa plant yo donnen siyonnen fè yon bit (yon ti ‘mòn’ toupiti) leve tè a wete move zèb

229

Ak ki zouti èske ou a sèvi nan jaden? taye sèpèt, kouto digo rekòlte pikwa sakle kabwèt chose pèl siyonnen chari leve tè a manchèt 3. TL. 6 Keksyon yo Vokabilè bon levasyon yon kalite bwat panyen li tonbe damou bwaze ale vit li plede gade yo byennelve li dekontwole anyen rete je l yo Ranpli espas vid la franchi lapenn apa pito pòpòz nèt 1. Liben __________ pòtay lakou kay la 2. Sa te fè l __________ kite kay la 3. Li te kè ___________. 4. ...vin jwenn tout bagay korèk _________. 5. ___________ nou pwofite vakans la 4.

230

Klòz ak si • Si manje a bon, m a manje plis... • Mennen m nan mache a, si tan an bon • Si moun yo toleran, n ap gen lapè Fini fraz la: Si li janti ak mwen, m ap te dakò fè sa Si m resevwa anpil lajan, m ap... m ap kapab achte wòkmann Si lapli tonbe... ba l yon ti bo Si ou fè m kado ven dola,... y ap pote parapli • Mwen ta soti ak moun nan si li... • Si l te renmen mwen, mwen ta... • Si mche a te ban nou machin nan, nou ta... • Yo ta danse anpil si... • Si menaj li te vini, li... • Si li pa te vòlè bagay mwen yo, mwen ta... Kisa ou ap fè pou mwen si mwen fè bagay sa yo pou ou: Egzanp: 1) Si mwen netwaye chanm ou, kisa ou a ban mwen? 2) Bon, m a ba ou 20 dola. oubyen: Bon, m a kite ou sèvi ak motosiklèt mwen 1) Si mwen lave machin ou pou ou. 2) Si mwen ede ou ak yon pwoblèm. 3) Si mwen fè devwa ou pou ou. 4) Si mwen kraze vit machin ou. 5) Si mwen janti ak ou. 6) Si mwen fè yon bon travay nan klas kreyòl la

231

Diskite transpò Ou vle ale yon kote. Ki kalite transpò ou pral pran? kat peyi Ayiti Transpò: machin/bis/avyon/batiman/bekàn~bisiklèt/motosiklèt/ kannòt/kamyonèt/pikòp/tren 1) Soti Ayiti rive Lafrans

Soti Ayiti rive Lafrans, m ap pran yon avyon 2) Soti Leyogàn rive Pòtoprens 3) Soti Pòtoprens rive Miyami [entènasyonal] 4) Soti Wòm rive Pari [entènasyonal] 5) Soti Djohanèsbòg rive Kèptawn 6) Soti Senmak rive Fòlibète 7) Soti Jeremi rive Okay 8) Soti Ench rive Jakmèl 9) Soti Okap rive Pòdepè 10) Soti Nouyòk rive Monreyal 11) Soti Genzvil rive Djaksonnvil 12) Soti Genzvil rive Miyami 13) Soti Jeremi rive Pòtoprens 14) Soti Pòtoprens rive Lagonav

232

Prepare yon vwayaj. Modèl pou egzamen oral III: vokabilè kondui batri avyon dwe pòt vwayaje machin mòflè batiman kòb Elèv 1: Bonjou msye mekanisyen an, ki jan ou ye? Mekanisyen an: Nèg la wi. Kisa m ka fè pou ou? Elèv 1: Bon, mwen pral __________ senmenn pwochen. M

bezwen yon bon mekanisyen paske ________ mwen gen pwoblèm.

Mekanisyen an: A! Se mwen menm wi! M ka tcheke machin ou, san pwoblèm. Eske l ap ba ou pwoblèm?

Elèv 1: Bon, wi. M kwè _______ a gen pwoblem paske li fè yon gwo bwi. Se tèt chaje! Tout moun gade mwen lè m ap _________!

Mekanisyen an: (Li gade). Se vre wi, mòflè a gen yon twou [hole]. Men, gade, ou gen pwoblèm ak ________ ou a tou, se pou sa limyè yo pa mache.

Elèv 1: A bon? Pa di sa. Mwen pòv wi. Mekanisyen an: Se vre wi, epi tou, m wè kawotchou ou yo vye anpil.

Ou ______ ranplase yo. Yo ka kreve lè ou ap kondi. Elèv 1: Ayayay, sa pa t ap bon. Mekanisyen an: Non, men ki kote ou prale. Elèv 1: M prale Nouyòk, wi. Mekanisyen an: Monchè, m t ap pran yon ________wi, oubyen yon

________ paske machin ou a pa bon. Li gen anpil pwoblèm. Gade, menm _____ la pa fèmen.

Elèv 1: Bon, konben sa pral koute mwen? Mekanisyen an: Pou repare tout bagay sa yo, $1,000. Elèv 1: Ayayay, mwen pa gen ________la!

233

Nan gagè a: chwazi yon patnè Machann Mèt kòk 1 Mèt kòk 2

234

Week 14, day 1 Devwa yo Li Tonton Liben chapit 8 APK B paj 230 (original answers, please; to be checked in class) Read 229 & 231 KOUTE BYEN, Li 233-235 Read 235 carefully 1. Revizyon si klòz M ap fè sa pou ou si... M a kite ou si ou kontinye... M a fè devwa m yo si... M a kouri si... M ta ede l si li ta... Si ou ban m manti, m ap... Si nou jwenn lajan mwen, ... Si nou ekri yon bon esè, Benn ap... Si nou ekri yon move esè, Benn ap... Si bebe a poupou nan pantalon l lan, ou ap oblije... Revizyon vokabilè Ki zouti èske ou ap itilize pou fè travay ki anba yo? kouto digo/sèpèt bourèt pèl wou chari kalabòch/manchèt pikwa kabwèt larivyè yon ti sakle kouto digo taye yon pyebwa kalabòch pote anpil bagay bourèt ranmase tè pèl pare tè a, fè bit wou Ak yon bèf ou siyonnen avè l chari Ou kraze tè an miyèt moso pikwa pou irige jaden ou an larivyè

235

2. Pwoblèm ki genyen (223-4) a. Twa volontè li tèks ki nan paj 223 1. Plant ki rabougri, rachitik

se plant ki: a) twòp gwo b) twòp pitit c) malad 2. Lè teren an pant, dlo lapli fè

kisa ak bon tè? Li pote l nan a) nan plenn b) nan rivyè c) nan lanmè d) touletwa 3. Poukisa pwoblèm sa rive ann Ayiti? ___________________ 4. Pou kenbe tè a peyizan fè teras ak: a.___________ b.___________ wòch/branch bwa Bon, kounye a, diskite sa ou bezwen pou ou fè bagay sa yo nan jaden ou a. Wè paj 224, akt. D, 1-7 3. Tonton Liben 7 Vokabilè: [aktivite matchin] Anemiz ap bat kò l ti bagay, biblo, ti manje blanchi ak lacho kit...kit yo pati pou kont yo gwoup antivodou swa... osinon... san lòt moun komès kenkay travay anpil pran son koze a koulè blan pou kay Ala bèt rizèz pwen vodou Se li menm ase ki... tande pawòl la yon bann rejete sèlman kraze batri ak wanga moun komik Fè keksyon yo 93

236

Demonstratif yo ~ Demonstratives sa a = sila a sa yo = sila yo Ki kay ou ap vizite? (1 oubyen 3) M ap vizite kay sa a / M ap vizite kay sa yo M ap vizite kay sila a / M ap vizite kay sila yo 1. Ki moun ou ap rankontre? M ap rankontre moun sila a. 2. Ki bèt yo ou ap mennen nan dlo? M ap mennen bèt sila yo. 3. Ki ti bebe ap kriye? 4. Ki restoran pi bon? 5. Ki fi yo pral nan bal la? 6. Ki tab èske bòs la ranje? 7. Ki gason pral travay anpil? 8. Ki sidi ou ap achte? 9. Ki liv ou ap ban m? 10. Ki elèv yo p ap vini?

237

SA > SA K... sa a > sa lè li pa parèt apre yon non Se sa m di ou Sa ou ap fè la a? Ou konnen nèg la? Sa k viv bò kot bank lan? Aktivite C, paj 227. Egzanp, 1. Ou manje vyann nan? (nan chodyè) Sa k te nan chodyè a

238

Week 14, day 2 Devwa yo Read 233-234 carefully APK B & C p. 236 TL chapit 9 Read 236-239 A p. 237, C p. 238

239

Advèb anfatik menm nan Menm gason sa a te vini! menm 1 = even Li pa te vini menm menm 2 = at all / not... any Menm fi sa a te goumen! menm 1 Li pa kontan menm menm 2 Se pa menm bagay! menm 3 = same Mwen menm, m pa dakò! menm 4 = myself / intensifier Ki mo èske menm ap modifye anwo? Menm [N gason] sa a te vini! menm 1 = even Li pa te [V vini] menm menm 2 = at all / not... any Menm [N fi] sa a te goumen! menm 1 Li pa [ADJ kontan] menm menm 2 Se pa menm [N bagay]! menm 3 = same [N Mwen] menm, m pa dakò! menm 4 = myself / intensifier Tradui an angle: 1. Menm gason yo te fè sa. / Even the boys did it / The same boys... 2. Ou menm, ou ap manti! / As for you, you’re lying! 3. Li pa manje menm, li malad / She doesn’t eat at all, she’s sick 4. Se menm bagay chak fwa! / It’s the same thing every time! 5. M pa gen lajan menm. M pòv. / I don’t have any money 6. Yo menm, yo pa janti / As for them, they’re not nice. 2. Koute byen

240

Aktivite menm He did bad things Li te fè move bagay As for him, he did bad things

Even he did bad things

He didn’t do bad things at all

He did the same bad things That girl is kind Fi sa a janti Even that girl is kind

That very girl is kind (new menm!)

As for her, she is kind

She isn’t kind at all Those teachers talk with students Pwofesè sa yo pale ak elèv yo Those teachers don’t talk to students at all

Even those teachers talk with students

Those teachers don’t even talk with students

Those teachers even talk with students

As for them, they talk with students

Those same teachers talk with students

241

3. Tcheke devwa yo B paj 230 4. Tonton Liben chapit 8 Vokabilè ~ matchin bagay ki rèd tout tan zanmi apiye zanmi lwe yon moso tè yon fou nan lakou a di, enposib, traka bèl mouchwa kenbe, ede, sipòte toutlasentjounen pou kouvri tèt la achte pretansyon li fèt ak tè, ou kwit avè l nan lise Vensan sitirasyon k anboulatcha egare pa ezite, pa tann li meprize lòt travay move atitid deblozay rayi, pa respekte dènye lekòl fèmen lekòl pa fè ni de ni twa chak Keksyon nan paj 93 5.

242

Pa li T.K.K. 7 pou denmen, men T.K.K. 12

Ann pale kreyòl 25: mo ki sòti nan vodou yo Lwa Yon lespri Ougan Inisye gason (pi gwo grad) Manbo Inisye fi (pi gwo grad) Ounsi Inisye (li se yon manm nan yon peristil) Ounsi kanzo Inisye espesyal (li manyen dife) Ason Ougan/manbo souke li, se “lang Danbala” Ogatwa Otèl sakre Peristil Tanp Kay ogatwa Kote ogatwa a ye Lanp etènèl Lanp ki sou otèl la Lwa kenbe Yon lwa kenbe yon moun ki pa sèvi li Manje lwa Manje ou bay pou sèvi lwa a Envoke lwa Voye yon lwa bay yon lòt moun Vèvè Desen ougan/manbo trase pou rele lwa yo Se pou ou fè sa! Fò / Fòk ou fè sa! [obligation] Ki sa m bezwen fè apre klas la? • Ou bezwen fè devwa ou yo. • Se pou ou fè devwa ou yo. • Fòk ou fè devwa ou yo. • Ou dwe fè devwa ou yo.

Lè lapli tonbe, kisa m gen dwa fè? • Ou gen dwa rete lakay ou. • Ou mèt rete lakay ou.

243

pou fè / dwe / fòk / mèt / gen dwa 1) Ou malad anpil | ___Ou mèt soti 2) Yo akize ou. Ou inosan. | ___Ou dwe manje diri 3) Ou grangou | ___Fòk ou defann tèt ou 4) Ou vle soti | ___Se pou ou pran medikaman 5) Ou swaf | ___Ou dwe kenbe lajan ou 6) Ou renmen moun nan | ___ Fòk rele ponpye 7) Ou rich anpil | ___Ou dwe manje prizon 8) Ou pòv anpil | ___Se pou ou bay pòv yo lajan 9) Gen dife nan kay la | ___Ou gen dwa rete lakay 10) Ou bouke, ou fatige | ___Fòk ou bwè dlo papa 11) Lapolis pral arete ou | ___ Ou bezwen ba l yon ti bo 12) Gen anpil lapli | ___ Ou dwe al dòmi, monchè Pou chak sitiyasyon, di m kisa ou: pou fè / dwe / fòk / mèt / gen dwa I. Se pou ou 1. Zanmi ou trè malad. [ale lopital avèk li]

2. Zanmi ou pèdi yon bagay. [chache bagay la] II. dwe 3. Ou fimen anpil sigarèt. [rete fimen]

4. Yo ap fè krim. [rele lapolis] III. fòk 5. Gen dife nan kay la. [rele ponpye]

6. Telefòn nan ap sonnen. [reponn telefòn nan] IV. mèt 7. Ou vle ale nan sinema.

8. Ou ta renmen rete lakay V. gen dwa 9. Pa gen pen nan kay la.

10. Lapli ap vini. 11. Gen lekòl. Ou malad.

244

Sèvi ak Se pou ou +++ “+” is degree of obligation Fòk ou / fò ou ++++ Ou dwe +++ Ou bezwen +++ Ou mèt ++ Ou gen dwa ++

Kisa ou di? 1. Ou vle li lave machin nan pou ou 2. Ou vle pran yon douch 3. Ou vle bwose dan ou 4. Ou vle prete $200 nan men ou [borrow] 5. Ou vle achte bèl kay 6. Ou vle plante apre lapli tonbe 7. Ou vle leve bonè 8. Ou vle pou frè ou jwe ak sè ou 9. Ou vle yo etidye pou egzamen an 10. Ou vle yo fè devwa yo ------------------------------------------------------------------------ 1. Fò ou fè ki bagay pou Benn? (devwa) 2. Kisa m dwe fè apre m benyen? (siye kò / bwose dan) 3. Kisa m bezwen fè anvan m dòmi? (bwose dan) 4. Kisa m gen dwa fè lè lapli ap tonbe? (li yon liv) 5. Eske mwen mèt depanse lajan an? (Wi ou mèt fè sa / Non ou pa

ka)

6. Kisa m dwe fè apre mwen travay 7. nan labou [mud] 8. Si m trè malad, fòk mwen ale ki kote? 9. Se pou m achte ki bagay nan famasi a? 10. Eske li mèt kondui machin ou? 11. Si gen dife nan kay la, fòk ou rele ki moun?

245

246

Mo obligasyon: Se pou ou, Fò/fòk ou, Ou dwe, Ou bezwen, Ou gen dwa, Ou mèt

Di zanmi ou kisa li kapab oswa pa kapab fè epi poukisa. Itilize yon mo obligasyon. genyen yon kokennchenn banbòch lakay mwen Ou dwe genyen yon kokennchenn banbòch lakay ou paske l ap bèl! Ou pa bezwen genyen yon kokennchenn banbòch lakay mwen paske m p ap ka dòmi ditou ditou! Tcheke devwa yo (Akt. C, paj 238)

247

Week 15, day 1 Devwa yo TL chapit 10 Annou Pratike paj 239,1-12 1. Montre klas la imaj vèvè yo 2. Revizyon: dekri moun ak bagay sa yo pou patnè ou a: Lwa Espri Ougan inisye gason (pi gwo grad) Manbo inisye fi (pi gwo grad) Ounsi inisye (li manm yon peristil) Ounsi kanzo inisye espesyal (li manyen dife) Ason Ougan/manbo souke l, se lang Danbala Ogatwa otèl sakre Peristil tanp Kay ogatwa chanm/kote ogatwa a ye Lanp etènèl lanp ki sou otèl la Lwa kenbe lwa pa renmen pou ou bliye l! Manje lwa manje ou bay pou sèvi lwa a Envoke lwa voye yon lwa bay yon lòt moun (ki ka sèvi li yon jan korèk) Vèvè desen ougan/manbo trase pou rele lwa yo 3. TL chapit 9 vokabilè (a) deblozay mitin enskri bonkou pye trimay razad tiyo blayi Mwen _________ non mwen nan lis la. Li pote ___________ kleren ak sigarèt Se pa ti kras ___________ ki nan peyi a. Yon bon __________ kleren Y ap fè yon ________ pou regle pwoblèm nan Gen _________ pou moun bwè dlo Ou pa bezwen _________ machandiz atè Li pèdi ________ nèt nan kòmès Se yon djòb ki di, ki pa peye byen, se yon ________.

248

Tradiksyon: Pèsonn pa janm konnen sa yo di l, ni sa yo pa di l, paske tounen l tounen, li fè tou moun konnen li retire kò l nan batay” 4. Dyalòg 25 1. Kisa Aselòm ak Lamèsi pral chache Pòtoprens? kadav la 2. Timoun yo pote _________ ___ toujou? kleren an 3. Voye yo chache ______ ak _____ pou nou fè ___. fèy/jenjanm/te 4. Men _____ __________ li pa mouri bon mò. bri kouri 5. M __ ___ wè __ wi. t al / l 6. Ou wè jan moun __________! antrave 5. Wi / Non, paj 236 1. Aselòm, ou bezwen fè teras pou kenbe tè a: M ap fè teras wi pou kenbe tè a M ap fè teras pou kenbe tè a wi 4. Yo ofri Mari pitimi, li pa renmen manje sa. M pa renmen manje sa non. 6. Obligasyon, paj 237 Devwa yo Prepare pou egzamen final la

249

Advèb enpòtan nan chapit 25 : ase, annik, atò, ankò Ase M gen ase bannann enough M gen bannann ase only M gen ase blòk pou bati kay la M gen blòk ase pou bati kay la (m pa gen mòtye, m pa gen tiwèl) Annik M annik rive, lè ti frè frape mwen just M annik dòmi nan apremidi only Atò Mwen jwenn yon ja lajan. Atò mwen rich! now M fini ak devwa m an. Atò m ap gade televizyon. now Ankò Yo tounen ankò They returned again M pa kapab ankò! I can’t take anymore Ase / annik / atò / ankò Repons 1. M gen diplòm _________, men m pa gen yon djòb! ase 2. Ki lè y ap vini wè mwen ________? ankò 3. Li pa gen ________ lajan pou li achte sa. ase 4. M fin ranje kabann mwen, _______ m pral sòti. atò 5. Se sa _____ mwen te fè, m pa t ka fè yon lòt bagay. ase 6. M ________ dòmi nan apremidi, m pa travay. annik 7. Mwen gen yon grip, m ap touse, m ap vonmi, mwen pa kapab __________! ankò 8. M _________ jwe gita, m pa ka jwe pyano. annik

250

REVIZYON POU EGZAMEN AN Ben Hebblethwaite, HCII 4/16 Konpa Kreyòl, from the album Sa k te gen tan gen la (2001) Blokis Yo, mèn, swè m tcheke fanm nan, mèn, M apiye sou djip kay vwazen an [lean on] ~ Djip la? epi klim nan m ap sekwe Sa ou tande a papa ...li pran kouri wi [singer is describing discovering his girlfriend... ~A monchè, e pa anyen serye [friend consoles him] Ou pa gen plas ou ankò, monchè, a, baay sa a fòk ou kite l, mèn, afè m ale... m bouke pale ou pou li [???] [bagay] Paske mwen nan baay sa a nou prèske vòlè Anvan yè oswa m mont on taksi [monte] dirèksyon Laplenn, m pral wè menaj mwen, menaj sila t ape maltrete mwen, li pa vle konprann m gen grav pwoblèm machin, Men cheri, fòk ou pran m jan m ye, JAN M YE! lavi a di, nèg p ap travay,

251

lè yon transfè tonbe, fritay , li manje l nan men mwen, [fastfood sold on street] ti rès ki rete a, mezon kous machin Gad on solèy cho, taksi! [gade] Laplenn nan pou ou! Atansyon chofè, O O, pa fè pa Delma [go in the direction of] Men Delma bloke, lage kò ou Taba ~ ala de koze papa! [go in the direction of] Chofè, men Taba bloke, Kase tèt tounen, n ap fè pa Boudon, [turn back around] Ou wè lari a bloke, monchè, fè pa anndan, mèn! Sa k ap pase ou la! Pa bò isit nou fè konpa, nou mete l nan ... tout janm kanson kontan [???] Wooo n ap sòti Petyonvil BLOKUS ! destinasyon Petyonvil [PauP] Tout kote nou pase BLOKUS! sikilasyon bloke Machin gen mal pake Vole sa ap voye pye [???] Anpil kontravansyon [fines] Gwoup la pral mande anraje! Sa sa ye? Sa se KONPA, WI! ~ E SA L YE, WI [se] Tout tan, tout tan, tout tan Sa sa ye, sa sa ye? Sa se KONPA, WI! Mezanmi, sa se move ... ... mal pake machin nan nan lari a, pa posib monchè Chofè m wè ou sòti pou fè m dòmi deyò Msye pa konprann anyen Si m pa rive ka fi a l ap kite mwen! [kay fi a] Men Pòtoprens ou wi! Atansyon chofè, pa fè pa Boudon! Lage kò ou anndan, n ap fè ayewopò ~ Ou pa bezwen plenyen, m ap peye tout kous! [the ride] Chofè pa fè pa ayewopò, ayewopò bloke, nasyonal numbè wann, Chofè pa gen mèsi mche di m [msye]

252

Aktivite vodou “Nan debouye yo pou youn konprann lòt ak pou blan konprann nèg, yo reyisi kreye yon lang nou rele KREYÒL . Esklav mele kwayans yo tou, jouktan yo vini bay VODOU ayisyen. Se kreyòl ak vodou ki kole zepòl tout esklav sou latè Sendomeng” (Fombrun 1989: 34) Kreyòl ak Vodou se rezilta melanj popilasyon yo Vokabilè Lwa Ougan Ason Manbo Ounsi Ounsi kanzo Lwa kenbe Ogatwa Peristil (Ounfò) Kay ogatwa Lanp etènèl Manje lwa Envoke lwa Vèvè

Egzanp, Inisye (li manm yon peristil): Ounsi a

Definisyon yo,

1. Inisye espesyal (li manyen dife): ____________________ 2. Ougan/manbo souke l, “Se lang Danbala”:________________ 3. Otèl [alter] sakre:_________________ 4. Tanp vodou:_________________ 5. Chanm/kote ogatwa a ye:_________________ 6. Lanp ki sou otèl la:_________________ 7. Manje ou bay pou sèvi lwa a:_________________ 8. Voye yon lwa bay yon lòt moun:_________________ 9. Desen ougan/manbo trase pou rele lwa yo:______________ 10. Espri:_________________ 11. Prèt ki se yon inisye gason (pi gwo grad): _________________ 12. Prèt ki se yon inisye fi (pi gwo grad): _________________ Matche lwa yo ak deskripsyon yo Danbala | ___ lwa lanmou, jalouzi Ezili | ___ lwa simityè Agwe | ___ lwa ki anba dlo Bawon Samdi | ___ lwa kafou a Legba | ___ djakout, manchèt, sèpèt, pip Zaka | ___ lwa koulèv la Simbi | ___ lwa lanmè

253

Kreyòl ayisyen, “I Love you, Anne” Ben H./Severine A. 2005 1. Ki pwoblèm Don Kato genyen? 2. Ki djaz (gwoup mizik) papa Anne pi renmen? 3. Ki jan Jude trete fanm yo? Èske li respekte yo? 4. Ki biznis Jude genyen? 5. Ki aktivite ilegal Jude ap fè? 6. Kote asosye Jude soti? 7. Anne sèvi ak ki kalite riz (tricks) avèk papa l? 8. Ki enstriman pè a konn jwe? 9. Ki sèvis Don Kato mande pè a pou l fè l? 10. Kisa Don Kato fè kòm travay? 11. Ki pwoblèm papa Anne genyen avèk Don Kato? 12. Poukisa yo arete Don Kato? 13. Ki moun ki ale nan prizon nan fen an? Poukisa? 14. Kisa Anne ak Don Kato pral fè?

254

255

256

Kreyòl ayisyen an (II) 25 Avril, 2002 Ben Hebblethwaite 1. Instructions: match the vocabulary with the definitions. 2. Make sure you use the noun with its definite article. Vokabilè

Lwa Ougan Ason Manbo Ounsi

Ounsi kanzo Lwa kenbe Ogatwa Peristil (Ounfò) Kay ogatwa

Lanp etènèl Manje lwa Envoke lwa Vèvè

Egzanp,

Inisye (li manm yon peristil): Ounsi a

Definisyon yo

1. Inisye espesyal (li manyen dife) ____________________

2. Ougan/manbo souke l, se lang Danbala_________________

3. Otèl sakre_________________

4. Tanp Vodou_________________

5. Chanm/kote ogatwa a ye_________________

6. Lanp ki sou otèl la_________________

7. Lwa pa renmen pou ou bliye l! _________________

8. Manje ou bay pou sèvi lwa a_________________

9. Voye yon lwa bay yon lòt moun_________________

10. Desen ougan/manbo trase pou rele lwa yo_________________

11. Espri_________________

12. Inisye gason (pi gwo grad) _________________

13. Inisye fi (pi gwo grad) _________________

257

258

Nou ka lote li konsa Ou pa mare pye lanmò (pwovèb) basrak (Manbo a) li fè basinen anba tivant li ak enpe lwil masketi yon toudisman = toudi yo nan bouyay = nan ka yon pakèt boulvès tanzantan Se anba chal yo te pale l mare yon bon kraze Mare yon bwat ak li basrak Anbale bwat la ak li pre chen souke sa. Pati anba kap la yon toudisman Li pare, ou ka jwe avèk li papye anbalaj Se yon kote ki bò larivyè fisèl Ou pa ka kanpe drèt ke nan ka genyen lajan yon pakèt boulvès kèk fwa tanzantan katchaboumbe, anboulatcha Se anba chal yo te pale l nan bouyay mare yon bon kraze sekrè Tonton Liben 4 vokabilè depi l te tikatkat yo tou derape tounen lakay yo Rive Anemiz rive, li pase nan pòtay la Anemiz drese yon bòl bouyon Yo toude chita anwo makout chwal la Ala gade ou gade jandam yo Sa ou gen lide fè ak li nan raje a Se bagay m ap fè toptop Li pe koupLi lonje lèt la li vire kò l li te fè voltefas zòn ki lwen an peyi pèdi sa a bay moun nan bagay la pou tèt pa l li sòti, l ale li derape dapre li li pa t jennen l Se menmman parèyman yo te ye yo peze kafe nan toulede

menm balans ni papa, ni manman li pa t gen pwoblèm

259

bon levasyon yon kalite bwat panyen li tonbe damou bwaze ale vit li plede gade yo byennelve li dekontwole anyen rete je l yo franchi lapenn apa pito pòpòz nèt 1. Liben __________ pòtay lakou kay la 2. Sa te fè l __________ kite kay la 3. Li te kè ___________. 4. ...vin jwenn tout bagay korèk _________. 5. ___________ nou pwofite vakans la Anemiz ap bat kò l ti bagay, biblo, ti manje blanchi ak lacho kit...kit yo pati pou kont yo gwoup antivodou swa... osinon... san lòt moun komès kenkay travay anpil pran son koze a koulè blan pou kay Ala bèt rizèz pwen vodou Se li menm ase ki... tande pawòl la yon bann rejete sèlman kraze batri ak wanga moun komik bagay ki rèd tout tan zanmi apiye zanmi lwe yon moso tè yon fou nan lakou a di, enposib, traka bèl mouchwa kenbe, ede, sipòte toutlasentjounen pou kouvri tèt la achte pretansyon li fèt ak tè, ou kwit avè l nan lise Vensan sitirasyon k anboulatcha egare pa ezite, pa tann li meprize lòt travay move atitid deblozay rayi, pa respekte dènye lekòl fèmen lekòl pa fè ni de ni twa chak