comparative typology of persian and arabic biographies...

Literary Arts, 12th Year, No. 30, Spring 2020

_________________________________________________________________ 5

Comparative typology of Persian and Arabic Biographies (Tazkere) in the

Safavid and Ottoman period

Esmaeil Alipoor

Abstract

1- Introduction

The Safavid Period (1148-1906 AH.) and the Ottoman Period (923- 1213 AH.) can

be called the "Biography Era" in the history of Persian and Arabic literature because

of the variety of approaches to biography writing and high number of biographies

written in the era. This tendency to biography writing has led authors to have even

more than one biographic work during this period. The increasing development of

this type of writing over the mentioned periods has resulted in the development of

works with different writing styles, which is, in fact, the drafting stage of modern

histories of literature.

2- Theoretical Framework

In the present study, we have attempted to classify this type of writing

systematically by comparing the common features of Persian and Arabic biographies

compiled during this period. In this segmentation we have tried to name the works in

a way that Persian and Arabic biographies could be classified and introduced into

distinct classes based on the following criteria: author motivations, collecting and

editing approaches, including the time, place, and social origins of poets and writers,

as well as the inner form (type of prose).

3- Results and Discussion

Persian and Arabic biographies of the period under study can be examined in

three respects in terms of frequency, characteristics, causes and motivations of

compilation. The remarkable increase in the number of Persian and Arabic

biographies of this period is a result of the factors most importantly the increasing

growth of poets and writers of every social class.

3-1- General biographies

Visiting Assistant Professor of Persian Language and Literature, University of Bojnourd, Bojnourd,

Iran [email protected]

Received: 13/07/2019 Accepted: 05/10/2019

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License


6

Contain a variety of classes, including literati, scholars, Sufis, Shiites, political

figures and etc. and often do not include a limited time frame. These Biographies can

also be named "general" as they contain information about personality and works of

the authors who existed before the biographer.

3-2- Dedicated biographies

They have specifically collected translations and works of one of the social

classes of poets and writers, such as the biographies of scholars and grammarians; a

description of the Iranian poets who have gone to India; a description of the works of

the female poets and different classes of artists.

3- 3- Periodic Biographies

There are works that cover a specific time period, such as a century, the authors

lifetime and the monarchy's history of one or more kings; Such as: Al-Nour al-Safer

fi Tarajem al-Qarn al-asher by Abd al-Qadir Eidroos and the Tazkere-ye Nasrabadi,

which mention the four classes of political figures, scholars, wise men, Sadat and

noblemen and poets of the Safavid era.

3- 4- Personal (individual) Biographies

Biographies that only mention one person's life story, such as: The Tarikh-e Fakhr

al-Din bin Ma'n of al-Khaledi and Ma'aser-e Rahimi by Mir Abd al-Baqi Nahavandi

(d. 1042 AH), a detailed biography of Mirza Abd al-Rahim Khan Khanan.

3- 5- Focal biographies

Some Persian and Arabic biographies have been compiled based on the order of

literary centers, so the latter can be called territorial and regional biographies. The

first issue in identifying the literary centers is the criterion of being "focal". This

criterion is a combination of three components of language, time and place; namely

the prevalence of a language's literature in a specific geographical area and time

range. Thus, there are three types of literary centers: national (territorial), regional,

and urban. Biography of Nafhat al-Rayhana consists of eight chapters, each

introducing poets and writers to one of the centers of Arabic literature. These centers

include Damascus and its regions, Aleppo, Rome, Iraq and Bahrain, Yemen, Hejaz,

Egypt and the Maghreb. Persian Examples: Jam’a al-Kheyir Mir Monshi Qomi is

composed by the poets and writers of Azerbaijan, Saudi Arabia, Iraq and Khuzestan.

3- 6- Biography-History

This type is a subset of implicit biographies; that is to say, in addition to

historiography, the author has also referred to biography. But there are other types of

biographies whose biographic aspect overcomes historical records, that is,

biographies that, in addition to translation, have also authored the expression of

historical events of the period under study. Hence, it is more appropriate to name

them "biography-history". In the history of Persian biographies, about seventy titles

of such works date back from the 10th

to the late 12th

century AH. beginning with the


_________________________________________________________________ 7

Asar-e Ajam and ending with the Vaqeat-e Kashmir ,some of them being "history-

biography" and others "biography-history".

3- 7- Summary Biographies

These works are excerpts provided by some authors from their own or others'

works. In Arabic, Shahab al-Din Khafaji provided a summary of the khabya al-

Zawaya and named it Rayhanat al-Alebba and Nazhat al-Hayat al-Donya, which is

compiled for the poets. Ohadi Balyani provided an excerpt from Arafat al-Asheqin

and named it Ka'be-ye Erfan, then Abd al-Wahhab al-Alamgiri in 1155 AH. has

provided excerpt from the Ka'be-ye Erfan and named it Goldaste.

3- 8- Supplementary Biographies

Such biographies are in fact compiled as a complement or as a follow-up to a

previous author's work and have attempted to complete the work. Among Arabic

examples, Mohebbi, in the Kholasat al-asar biography, has mentioned the

complementing and extending the works of earlier historians and biographers such as

Bourini, Khafaji, Eidroos, and Ibn Ma'soom, as his intentions of the compilation of

the biography.

3- 9- Rhymed Biographies

The Rhymed prose, which is found in the introduction and the text of some of the

biographies, is one of the other common Persian and Arabic biographies of this

period. Examples of these biographies in Arabic and Persian include: Tarajem al-

a'yan and Tazkere-ye Bazmaray.

4- Conclusion

The results show that the remarkable increase of poets and writers and the wide

range of literary centers of the era have led to the tendency of authors to use new

approaches in the compilation and edition of this kind of writing.

Keywords: biography, literature history, comparative literature, Safavid and

Ottoman Period.

References

- Arezoo, S.A. (1385). Majma' al-Nafayes: Contemporary section, Mir Hashem

Mohaddes (emend.), Tehran: Association of Cultural Works and Celebrities.

- Amiri Heravi, M.F.M. (1968). Tazkere Rawzat ol-Salatin and Javaher ol-Ajayeb,

with the Divan Fakhri Heravi, Seyyed Hesam ol-Din Rashedi (emend.),

Heydarabad: n.d.

- Owhadi Balyani, T. (1364). Sorme-ye Solaimani, Mahmood Modabberi (emend.),

tehran: Academic Publication Center.

- Bukhari, S.H.K.N. (known as Nesari) (1377). Mozaker Ahbab, Najib Mayel Heravi,

Tehran: Center.


8

- Bokhari Dowlatabadi, S.A.E. (1390). Tazkere Binazir, Omid Sarvari (emend.),

Tehran: Library, Museum and Document Center of the Eslamic Parliament.

- Brown, E. (1924). History of Iran Literature: From the Beginning of the Safavid

Period to the Present, Rashid Yassemi (trans.), n.p.: Ibn Sina Bookstore.

- Brockelmann, C. (1995). History of Arabic Literature: Ottoman era (From the

conquest of Egypt in 1517 to the invasion of France 1798), A.D. Mahmoud Fahmi

Hejazi and D. Omar Saber Abd ol-Jalil (trans.), Section Eight (12-13 A.) and

Section Seven (14-13 B.), n.p.: The Egyptian Public Authority for book.

- Baghdadi, I.M.M. (1967). Eezah ol-Maknoon fi al-Zeyl ala Kashf al-Zonoon,

Mohammad Sharaf ol-Din Baltaqaya, Beirut: revival of Arab culture house.

- Baghdadi, E.B. (1951). Hadiyat ol-Arefin fi Asma al-Moalefin va Asar ol-

Mosanefin, 1st vol, al-Mujad al-Aul, Istanbul: Vekalat ol-Ma'aref ol-Jaliyah fi

Matba'ateha al-Bahiyah.

- Baghdadi, A.O. (1997). Khazanat ol-Adab va Lobb Lesan ol-Arab, Abd ol-salam

mohammad Haroon (emend.), 4nd ed., Cairo: Maktabat ol-Khanji.

- Boorini, H.M. (1959). Tarajem ol-A'ayan men abna' al-Zaman, Salah ol-Din al-

Monjed (emend.), 1st vol, Damascus: Arab Scientific Society publications.

- Haji khalife (M.A.C.Q.) (1941). Kashf ol-Zonnon an Asami al-Kotob va al-Fonoon,

Baghdad: Maktabat ol-Masna.

- Hazin, M.A. (1334). Tazkere Hazin, by introduction of MohammadBagher Olfat,

2nd

ed., Esfahan: Taeed bookstore.

- Hoseyni, A.M.K.A.M.M.M. (1988). Selk ol-Dorar fi A'yan al-Qarn al-Sani Ashar,

1st vol, 3nd

ed., n.p.: Dar ol-Bashaer al-Eslamiyah.

- Khafaji, SH. (1967). Reyhanat ol-Alebba va Zahrat ol-Hayat al-Donya, Abd ol-

Fattah mohammad al-Holv, 1st vol., n.p.

Reyhanat ol-Alebba va Zahrat ol-Hayat al-Donya, Ahmad .(2005) ـــــــــــــــــــــــــــــــ -

Enayah (emend.), Beirut: Scientific Books House.

- Darabi, M.M. (1391). Tazkere Latayef ol-Khial, Yousef Beygbabapoor (emend.),

Qom: Islamic Reserve Assembly in collaboration with the National Library and

Museum of Malik and the Library, Museum and Documentation Center of the

Eslamic Parliament.

- Razi, A.A. (n.d.). Haft Eqlim, Javad Fazel (emend.), 1st vol., n.p.: AliAkbar Elmi

bookstore and Adabiya bookstore.

- Zarghani, S.M. (1388). Iranian Literary History and the Farsi Language Territory:

The Evolution and Transformation of Genres to the Middle of the 5th Century,

Including Theory of Literary History, Tehran: Sokhan.

- Safavi, S.M. (1314). Tohfe Sami, Vahid Dastgerdi (emend.), Tehran: Armaghan.

- Soltani, M. (1380). A Survey of the biographies and History of Persian Literatures

in Iran since 1285 SH. (Constitutional) until 1332 SH., Journal of Faculty of


_________________________________________________________________ 9

Literature and Humanities, University of Tehran, Spring, pp. 403-419.

- Seyyedi, S.H. (1389). A Critical Study of the Writing the history of Literature in

Arabic Literature, Tehran: Sokhan.

- Soyooti, J.A.A. (n.d.). Boqyat ol-Voat fi Tabaqat al-Loqawin va al-Nohat, 1st vol.,

Mohammad Abolfazl Ebrahim, Sayda: Arabic Library.

- Shafieeyoun, S. (1393). Another look at literary biographies, Literary Arts, No 11,

autumn and winter, pp.85-104.

- Safa, Z. (1362). History of Literature in Iran and in the Persian Language Territory,

5 vol., 1 section, Tehran: Iran authors and Translators Company.

History of Literature in Iran and in the Persian Language .(1389) ـــــــــــــــــــــــــــــــ -

Territory, 5 vol., 3 section, Tehran: Ferdows.

- Tashkobrizade (1975). Al-Shaqaeq ol-No'maniya fi Olama al-Dowlat ol-Osmaniya,

Beirut: Arabic books house.

- Akri Hanbali, A.A.M. (known as Ibn Emad) (1986). Shazarat ol-Zahab fi Akhbar

men al-Zahab, Mahmood al-Arnaoot and Akram al-Booshi, Beirut: Sader house.

- Fakhr ol-Zamani Qazvini, M.A. (1340). Tazkere Meykhane, Ahmad Golchin Ma'ani

(emend.), n.p.: Haj Mohammad Hosein Eqbal & Partners Relative Company.

- Fotoohi RudMa'ajani, M. (1385). Literary Criticism in Indian Style, 2nd

ed.,

Tehran: Sokhan.

Theory of Literary History: A Critical Review of the writing .(1387) ـــــــــــــــــــــــــــــــ -

History of Literature in Iran, Tehran: Sokhan.

- Kashi, T.M.A. (1384). Kholasat ol-Ashar va Zobdat ol-Afkar: Kashan section, Abd

ol-Ali Adib Borumand and MohammadHosein Nasiri Kahnamuee (emend.),

Tehran: Written Heritage Research Center.

Kholasat ol-Ash’ar va Zobdat ol-Afkar: Esfahan section, Abd .(1386) ــــــــــــــــــــــــــــــ -

ol-Ali Adib Borumand and MohammadHosein Nasiri Kahnamuee (emend.),

Tehran: Written Heritage Research Center.

- Golchin Ma'ani, A. (1348). History of Persian biographies, 1 vol., Tehran:

University of Tehran.

History of Persian biographies, 2 vol., Tehran: University of .(1348) ـــــــــــــــــــــــــــــــ -

Tehran.

- Mohebi, M.A. (n.d.). Kholasat ol-Asar fi A'yan al-Qarn al-Hadi Ashar, 1 vol. Beirut:

Sader house.

:.Nafhat ol-Rayhana va Rashhat ol-Tela al-Hanna, 1 vol. n.p .(1967) ـــــــــــــــــــــــــــــــ -

Revival of Arab books house.

.Nafhat ol-Rayhana va Rashhat ol-Tela al-Hanna, 1 vol .(2005) ـــــــــــــــــــــــــــــــ -

Beirut: Scientific Books house.

- Molla Qate'ee Herawi (1979). Tazkere Majma ol-Shoaraye Jahangirshahi,

Mohammad salim Akhtar (emend.), Karachi: Central and Western Asia Institute


10

of Sciences Researchs.

- Maliha Samarghandi, M.B.M.SH. (1390). Mozakker ol-Ashab, Mohammad Taqavi

(emend.), Tehran: Library, Museum and Document Center of the Eslamic

Parliament.

- Mirza Samia, M.S. (1387). Tazkerat ol-Molook, Mohammad Dabirsiyaqi (emend.),

3rd

ed., Tehran: Amir Kabir.

- Nasrabadi, M.M.T (n.d.). Tazkere Nasrabadi, Vahid Dastgerdi (emend.), n.p.:

Forooqi bookstore.

- NazariMonazam, H. (1389). Comparative Literature: Definition and Research

Areas, Journal of Comparative Literature, new period, 1th

year, No 2, Spring, pp.

221- 237.

‌های‌فارسی‌و‌عربی‌در‌دوره‌صفویه‌و‌عثمانی‌شناسی‌تطبیقی‌تذکره‌گونه

‌

پور اسماعیل علی

‌چکیده

ی راسفت بف نگاری است. دورۀ صفووی و عممفانی را بایفد ادبیات یختاری تخصصی نخستین گام جدّی در سنّت ها تذکره تألیف

هم ب اعتبار اقبال گسترده ب این نوع نوشتار و شفمار بفا ی و و در تاریخ ادبیات فارسی و عربی نامید؛ « یسینو تذکرهعصر »

اینک اساساً این گونۀ نمر از عربی ب فارسفی راه یافتف ب باتوج ی نوین تألیف و تدوین. ها روشهم ازنظر کاربرد رویکردها و

ی و ا کتابخانف هش حاضر با استناد ب منفاب ی مشاب عربی است، در پژوها نمون ی فارسی غالباً الگوبرداری از ها تذکرهو است

ی شفده شناسف گونف ی و بنفد ردهقمری، 1200-900ی ها سالی فارسی و عربی، در فاصلۀ ها تذکرهبا شیوۀ توصیوی و تطبیقی،

ی ادبی عصفر، ها کانوواست. نتایج تحقیق بیانگر این است ک د یلی همچوو افزایش شمار شاعراو و نویسندگاو و گستردگی

یساو را ب کاربرد رویکردهای نو در تألیف و تدوین این گونۀ نوشتار سبب شده است.نو تذکرهگرایش

یسی، تاریخ ادبیات، ادبیات تطبیقی، عصر صووی و عممانی.نو تذکره ها:‌کلید‌واژه

‌مقدمه‌-1هفا تفألیف و بسفامد بفا ی تفذکره ق( را ب اعتبار تنوّع رویکردهفای 1213 -923) (1عممانی ) و( ق1148-906)دورۀ صووی

اسفت کف حتّفی نویسی سفبب شفده در تاریخ ادبیات فارسی و عربی نامید. این گرایش ب تذکره« نویسی عصر تذکره»تواو می

ابفن زاده، طاشفکبری مرادی، محمدخلیل سیوطی، الدین جالل مانند باشند؛ داشت ای تذکره اثر کی از بیش دوره این در مؤلوانی

هروی فخری و قمی میرمنشی بادی، اورنگ شویق بلگرامی، زاد هوری، حاکم عبدالحکیم و عربی زباو در أجهوری و بایو

های نگارش متوفاوت رشد فزایندۀ این گونۀ نوشتاری در بازۀ زمانی مورد بحث، موجب تدوین ثاری با شیوه .فارسی زباو در

های جدید است. تنویس تاریخ ادبیا شد ک در واق ، مرحلۀ پیش

‌مسئله‌طرح‌-1-‌1: 2005اسفت )فیروز بفادی، معنفی شفده « الحاجف ُ ما یُستَذکَرُ ب »المحیط ب صورت است؛ در قاموس« ذکر»تذکره از ریشۀ

إثبفات، اششفترا ، »هفای دیگفری نفوو است اما در ترکیب با واژه« یادداشت و یادگاری»(. در زباو عربی معاصر ب معنی 397

(. این اصطالح در عربی برای کتابی کف 216: 1385 ذرنوش، ←است )« کارتش...، جوازِ... و برگۀ...»ب معانی « انتخاب مرور و

ایراوبجنورد، زباو و ادبیات فارسی، دانشگاه بجنورد، گروه استادیار مدعو [email protected]

13/7/1398تاریخ پذیرش: 22/4/1398تاریخ وصول: Copyright © 2020, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution

License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with others as long as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially.

فنوو ادبی )علمی(

36 -17 ص، 1399بهار ( 30 )پیاپی 1 ، شمارهدهمزدواسال

1399بهار (30، )پیاپی 1دوازدهم، شماره سال ،فنوو ادبی / 18

شود؛ تنهفا کتفابی کف در منفاب مفورد بررسفی بفا ایفن عنفواو بف و دربارۀ شرح احوال و ثار مشاهیر باشد، ب کار برده نمی

، «تفراجم »از عبدالقادر خطیبی بود. پرکاربردترین عناوین برای این ثار در زباو عربفی، بغداد شعراء او الشعرا برخوردیم، تذکره

شود کف مشفتمل بفر بیفاو مشخصفات ففردی، می است. اما تذکره در زباو فارسی، اصطالحاً ب اثری گوت « معجم»و « طبقات»

ویسندگانی است ک بر اساس معیارهایی ماننفد زمفاو و ای از ثار شاعراو یا ن نام ب همراه معرّفی و گزیده مختصری از زندگی

شود. مکاو یا طبقات اجتماعی مؤلواو و مصنواو، تألیف، تدوین و تدویب می

میراثفی عربفی و محصفول دورۀ -بر اسفاس منفاب موجفود -سنّت گرد وری شرح احوال و ثار مشاهیر در ادبیات فارسی

عقیدتی در -های مختلف فکری یش در تحقیقات دینی دارد... پس از اینک گروهپیدایش این نوشتارهای ادبی ر»اسالمی است.

اهلل و دیگر بزرگاو دین بر مدنفد. در ایفن ای درصدد ثبت سیرۀ عملی و گوتاری رسول نیمۀ اول قرو نخست ظهور کردند، عده

)زرقفانی، « را وضف کردنفد « اسفناد » میاو، پدیدۀ جعل حدیث رواج یافت. مسلماناو برای جلوگیری از این معضل، ابتدا علفم

خصوص مفورد ها، ب در دل این دانش»هرکدام ب نوعی این نیاز را مرتو ساختند. « طبقات»و « علم رجال»(. سپس 34: 1388

اخیر، دقیقاً هماو ملزومات نگارش تاریخ ادبی قرارداشت. نچ در عمل اتواق افتاد این بود ک برخی نویسندگاو روش کفار را

شاو را ب جای حدیث و راویاو، شعر و شاعری قرار دادند و بدین ترتیب بود کف از علوم مذکور وام گرفتند اما موضوع نوشت

)همانجا(.« ای با خصلت تاریخ ادبیات و ب تأسی از تحقیقات دینی پدید مد نخستین نوشتارهای پیشاتذکره

هفای ادبفی بفا عنفاوینی نفوو و گلچفین « انسفاب »، «معجفم »، «اخبفار »های دیگری نیز بفا عنفاوین عالوه بر این، مجموع

وجود مد کف ضفمن در ادبیات فارسی ب « بیاض»و « جُنگ»، «سوین »در زباو عربی و « الحماس »و « مختارات»، «ا ختیارات»

هفا نزدیفک ب سطح تفذکره نویسی دارد. از بین س عنواو اخیر، سوین های جزئی، هرکدام سهمی در سنّت تذکره داشتن تواوت

ک البت منظور نویسندگاو و اصطالح مخصوص ادبی سوین ]= مجموعۀ اشفعار نبفوده »ویژه در هند و پاکستاو است؛ ب شده

الشفعراء و بلک ... ب معنی کتابی ب کار رفت ک در و ذکر اشعار و شرح حال شعرای مختلف است مانند سوین بیخبر و سفوین

(.13: 1347)نقوی، « شگوسوین خوالعلمفاء األخیار از بقاعی و تراجم کبار األبرار و مناقب اند؛ مانند طبقات های این عصر غالباً ب تراجم و طبقات معروف تذکره

بنفدی ردهشناسی و نگاری هستند، گون ها مناب اوّلیۀ تاریخ ادبیات ق(. با عنایت ب اینک تذکره1045الوزراء از ابن سشناو )ف. و

رهنموو خواهد ساخت و هم موجفب رهیفافتی بندی در برخی کتب تاریخ ادبیات نها هم خواننده را ب سرنشمۀ مسئلۀ طبق

هفای ادبفی العربی را بر مبنفای کفانوو األدب های موجود خواهد بود؛ برای ممال، شوقی ضیف تاریخ تازه در بازخوانی این کتاب

است. دورۀ عممانی بوده « های کانونی تذکره»یج در ای را تدوین کرده و این شیوه

‌روش‌تحقیق‌-1-‌2تطبیقی در مکتفب فرانسف اسفت. یها اصلی پژوهش ۀس مؤلو ،ل تأثیر و تأثرئارتباط و پیوند تاریخی، تواوت زبانی و مس

های یور برای انجام بررسمذک ۀهر س مؤلو های خود نهاده است؛ زیرا پژوهش حاضر نیز مبانی همین مکتب را اساس پژوهش

هفای یشاست، بف گفرا نظر بوده تطبیقی در این پژوهش وجود دارد. در مواردی هم ک ب جای تأثیر و تأثر، اصل مشابهت مدِّ

انفد. بفر . برونل، پیشوا و روسو تعریف جدیدی از ادبیات تطبیقی مکتب فرانسوی ارائ کفرده یما جدید این مکتب، روی ورده

ادبیات تطبیقی هنر روشمندی است ک ب بحث در باب تشابهات، تأثیرات و قرابت ثار ادبی با هم یا بفا »اه ایشاو اساس نظرگ

مختلفف یها ها یا فرهنگ ، البت ب شرطی ک ب زباوپردازد یم -مختلف یها در زماو و مکاو -مختلف دانش انسانی یها گون

(.232: 1389م، نظری منظ ←« )یا حتی یک فرهنگ منسوب باشند

است ایفن نفوع نوشفتار بف ی فارسی و عربی عصر، تالش شده ها تذکرههای مشتر یژگیو، با مقایسۀ در پژوهش حاضر

ی باشد ک بتواو بر اسفاس ا گون ها ب یگذار ناماست تا بندی تمرکز بر این بوده یمتقسی شود. در این بند ردهصورتی روشمند

19/ های فارسی و عربی در دوره صووی و عممانی شناسی تطبیقی تذکره گون

شفامل زمفاو، مکفاو، و خاسفتگاه اجتمفاعی شفاعراو و -ی تألیف، رویکردهفای تفدوین و تفدویب ها یزهانگمعیارهایی نوو

ی و معرفی شفود. در بند طبق ی فارسی و عربی این دوره در طبقاتی مشخص ها تذکره -نویسندگاو و نیز فرم درونی )نوع نمر(

ی، مفال ش قفراردادو گفذار نفام ی و بند ردهدر ضمن ها تذکرهی برخی پوشان همگرفت ، با وجود اذعاو ب های صورت بندی یمتقس

بف نرایفی و ها تذکرهاست. در مواردی هم ضمن معرفی گونۀ بوده « عنصر غالب»ی خاص، توج ب ا مجوع یک اثر در ذیل

است. شده پرداخت نگونگی تدوین نها

معفانی گلچفین کف توضفیحاتی و بعضفاً ثفار غالباً از خود فارسی های تذکره تألیف سبب و ها ویژگی ب مربوط اطالعات

و ورده ثفار ایفن معرفی در نویسی در هند و پاکستاو تذکره( در 1347و نقوی ) های فارسی تاریخ تذکره( در 1350و 1348)

درجفۀ اسفت، در عربفی های تذکره ب مربوط ها زمین این در نچ و است شده نقل های فارسی ادبیات همچنین از برخی تاریخ

و تفاریخ العفارفین مکنفوو، هدیف ال ایضفاح ظنفوو، ال کشفف مانند های معتبری شناسی کتاب ها و در درجۀ دوم، تذکره از نخست

است. شده های عربی بروکلماو و شوقی ضیف بیاو ادبیات

‌پیشینۀ‌تحقیق‌-1-‌3( است. مؤلف در این اثر، 1348معانی )از گلچین های فارسی تاریخ تذکرهنویسی، نخستین پژوهش مستقل در زمینۀ تذکره

نویسفی تفذکره است. پس از ایشاو، مؤلّف بندی نها نیز پرداخت های فارسی، ب طبق ضمن گرد وری و معرّفی مجموعۀ تذکرهیفا عمفومی »شده در این قلمروها را گرد ورده و از دو منظر های تألیف فهرست موصّل و مبسوطی از تذکره در هند و پاکستاو

-1588: 1389اهلل صفوا ) (. سفپس ذبفیح 43: 1347نقوی، ←است ) بندی کرده نها را طبق « اصالت مطالب»بودو و « خصوصی

کنفد. سفلطانی نویسی را یکی از نوشتارهای منمور عصر صووی معرّفی می ... تذکرهتاریخ ادبیات در ایراو( در جلد پنجم 1594

( 1386کنفد. رادففر ) هفای فارسفی ارائف مفی بندی دیگری از تفذکره تقسیم« اشتمال»و « روش تألیف»( هم با دو معیار 1380)

( ضمن اشاره بف 199 -192: 1387است. فتوحی ) های عرفانی را ب ترتیب تاریخی فراهم ورده شناسی جامعی از تذکره کتاب

( با طرح پیشفینۀ 47 -40: 1388ز اینها، زرقانی )شمارد. پس ا های نگارش نها را برمی های فارسی، برخی از انگیزه انواع تذکره

( نیفز 187 -178 :1389کنفد. سفیدی ) هفای فارسفی تأکیفد مفی نویسی، بر تأثیر این گونۀ نوشتاری بر تذکره عربی سنّت تذکره

« عمفومی »وع ها ب دو ن بندی تذکره است. تقسیم های عربی را ارائ کرده ای و تذکره فهرست مبسوطی از نوشتارهای پیشاتذکره

نویسفی را ها در ثار مذکور است. خفرین حلقف از تحقیقفات مربفوط بف تفذکره بندی تذکره وج مشتر رده« اختصاصی»و

هفایی ضمن ارائفۀ مؤلوف « های ادبی ای تذکره مختصات یا متغیّرهای گون »است. ایشاو ذیل عنواو ( انجام داده 1393شویعیوو )

بنفدی داد یا توصیف کرد، طفرح سفودمندی بفرای تقسفیم ها را ب عنواو یک گونۀ ادبی تشخیص ذکرهتواو ت ک بر بنیاد نها می

دهند. های فارسی پیشنهاد می تذکره

های مذکور متواوت اسفت: نخسفت اینکف بفازۀ زمفانی مشخصفی )عصفر صفووی و نوشتار حاضر از دو لحاظ با پژوهش

های فارسفی و عربفی ایفن شناسی تذکره گر اینک با رویکرد تطبیقی سعی در گون است و دی عممانی( را مبنای تحقیق قرار داده

دوره دارد.

‌بحث‌و‌بررسی‌-2 اطالعفات حفاوی ثفار ایفن . هسفتند هفا تفذکره شفود، می شامل را دوره این ثار از بخشی ک منمور نوشتارهای شاخۀ از یکی

و فارسفی هفای تذکره. هستند( 198 -197: 1387 فتوحی،←) ادبی نقد بعضاً و ثار منتخبات همراه ب ای نام زندگی -تاریخی

توجّ شفمار افزایش قابل .هستند بررسی قابل تألیف، های انگیزه و علل و ها ویژگی بسامد، منظر س از بررسی، مورد دوره عربی

اعراو و نویسفندگاو از هفر صفنف و شاو رشد فزایندۀ ش ترین های فارسی و عربی این دوره، بر یند عواملی است ک مهم تذکره


در بفا کف ( 195 -194: همفاو ← ) انفد برشمرده ها تذکره نگارش برای متواوتی عوامل و ها انگیزه اهداف، طبقۀ اجتماعی است.

:افزود نیز را زیر نها موارد ب تواو می بررسی مورد دورۀ عربی و فارسی های تذکره مجموع گرفتن نظر قبلفی ثفار در کف هفایی شخصفیت احوال ذکر ها، و ب معاصرین بخش افزودو با پیشین؛ های کرهتذ اطالعات تکمیل -1

ق(1108 -1093) شعراال کلمات. تراجم بر عالوه تذکره؛ ب جدیدی های بخش کردو اضاف یا است نها نیامده ب راج مطالبی

ایفن از عربفی زبفاو در الریحان نوح و العصر سالف ،ثراأل خالص و فارسی زباو در نصر بادی تذکرۀ و سرخوش افضل محمد

نویسی نوو عوفی و دولتشاه و... ( سبب تألیف اثرش را تکمیل کار پیشگاماو تذکره6نصر بادی )بی تا: .هستند ها تذکره گروه

تفاریخ کف بنفا بف نظفر ادههایی از معما و لغز و م داند. همچنین درج نمون های شاعراو معاصر خود می با ذکر تراجم و سروده

است. هایی از این موارد ورده نشده های قبلی ممال برخی دوستانش در تذکره

بف همچنفین ،ا لبّفا ریحان مانند وردو یک تذکرۀ تخصصی؛ فراهم منظور ب دیگراو ای خود تذکرۀ از ای خالص ارائۀ -2

اثفرِ اینکف بفرای ایف ،گلدسفت و عرففاو کعبفۀ ممفل باشفد، همگفاو رسدست در و کنند استنساخ و از بتوانند هم اینک خاطر

.دهند نسبت خود ب را شده خالص

، عامل اصلی نوشفتن النوایس مجم تألیف. مؤلف تذکرۀ برای بزرگاو و خویشاو دوستاو، خواهش ای تشویق و ترغیب -3

در مفذکر احبفاب (. مؤلف تذکرۀ 124: 1385رزو، کند ) الدین معرفی می اثرش را درخواست شخصی ب نام شیخ مبار محی

کنفد کف پفس از تفألیف وردو تراجم احوال شاعرانی معرفی مفی اش درخواست دوستاو را مبنی بر فراهم سبب تألیف تذکره

بلیفانی (.6: 1377اند تا خواهندگاو با احوال و ثار شعرای متأخر هم شنا شوند )بخفاری، شیر زیست امیر علی النوائس مجالس

ورد و های شاعراو متقفدم و متفأخر را ففراهم ای از سروده نخست ب خواهش یکی از همراهانش در غاز سور هند، مجموع

ای ب درخواست یکفی از بزرگفاو دربفار جهفانگیر بفر گون ق. در گره تذکره 1022گذاشت. در سال فردوس خیالنام و را

العفارفین و عرصفات العاشفقین عرفاتا در یک مجموع گرد وری کرد و نام و را نوشت. سپس هر دو ر فردوس خیالکتاب

-109: 1388بفر و نهفاد )بلیفانی، کعبفۀ عرففاو فراهم ورد و نام العاشقین عرفاتای از گذاشت. سپس ب امر جهانگیر گزیده

خزانۀ عامره( و 590: 1348معانی، ق( مال محمدصوفی مازندرانی ب خواهش میرزا حسن خاکی )گلچین1010) بتخان (.110

در نعمانیف ال الشفقائق اسفت. مؤلفف تفذکرۀ اش، میفر او د محمفد، تفألیف شفده ق( زاد بلگرامی ب خواهش برادرزاده1176)

کمفا و از وی بفرای گوید سبب تألیف کتاب، درخواست بعضی دانشمنداو و صفاحب است، می ای ک بر این اثر نوشت دیبان

(.5: 1975زاده، ری مناقب عالماو روم بود )طاشکبری و جم

، األثفر خالصف مؤلف تفذکرۀ .است قبلی مشاب ثار دنبال ک منمور نوشتار گون کی عنواو ب نویسی تذکره جریاو ادام -4

دانفد ابفن معصفوم مفی نویساو پیش از خود مانند بورینی، خواجی، عیفدروس و دهندۀ کار تذکره کننده و ادام این اثر را تکمیل

(.3)محبّی، بال تا:

عنفواو ب ایشاو ثار حوظ و معاصر و گذشت بزرگاو و نویسندگاو شعرا، احوال و اخبار وری جم اهمیت و ضرورت -5

(.4: 1314؛ سام میرزا صووی، 3: 1988الحسینی، ←نابودی ) و نسیاو از صیانت منظور ب فرهنگی رسالت کی

یفا مشفخص زمفانی بفازۀ و خفاص مکفاو ایف طبق کی تراجم بر مشتمل ک ای مجموع وردو راهمف ب مؤلف عالق -6

و عربفی زبفاو در الناشفر دوحف و سفافر ال النور ،ذهبال معادو ،شعر و تشیّ فیمن السحر نسم تذکرۀ مانند باشد؛ اینها از ترکیبی

.فارسی زباو در شعراال تحو و غریباو شام ،بهار همیش تتوی، قان یشعراال مقا ت

حفزین، ← (. )همچنفین 3: 1968فخفری هفروی ) السفالطین روضف مانند . شنایاو و دوستاو خاطر و ادی داشت گرامی -7

1334 :4.)

کف بف مناسفبت جلفوس العجایب جواهربزرگاو؛ مانند از کیی ای پادشاه ب تقدیم جهت مناسب ای تحو وردو فراهم -8


(125، 90: 1347نقوی، ← ؛ 418است )گلچین معانی: اکبر فراهم مده الدین محمد سلطاو جالل

عمفر »گویفد: اش ننین مفی ( در بیاو علّت تألیف تذکره1390اثرش. ملیحای سمرقندی ) تألیف با مؤلف نام جاودانگی -9

« گردیفد ایحۀ دوستاو نمیگردید ک بعد از مرگ باعث تر فاتحۀ ف دراز ب هر کوتاهی ک باشد در گذر است؛ لیکن سببی می

(.2: 1390 بادی، بخاری دولت← (. )57)

ایشاو ثار و احوال مطالع رهگذر از گذشت برجست های شخصیت از اطالعاتی گرد وری برای مؤلف شخص انگیزه -10

حفوال شفاعرانی بیفاو را گفرد وری ا گل رعنفا بادی سبب تألیف تذکرۀ ممالً شویق اورنگ .انساب و سیره تاریخ، های کتاب در

(.46: 1350است )ب نقل از گلچین معانی، نها هندوستاو بوده کند ک مولد می

بفرای انگیزه ایجاد و دوره این در نویسی تذکره جریاو گسترش و مختلف های زمین در تألیوات و نویسندگاو فراوانی -11

.نویسنده سوی از اثر کی ماندگاری و تألیف

گذشت . ادبیات میراث از یندگاو و معاصراو مندی بهره برای ای مجموع و ورد فراهم -12

بف جامعف مختلفف طبقفات گسفترده اقبفال و دربار از ادبیات و شعر خروج پیامد ک ها تصنیف و تألیوات گیر نشم رشد

اوج ب عممانی و گورکانی نسالطی های حمایت و ها تشویق و مهاجرت عامل عالوه ب بود، نویسندگی و شاعری در زمایی طب

صفوا، ) رسفد مفی تفن 67 نهفا بف تعداد اند، گوت مدح را اکبر الدین جالل ک شاعرانی فقط علّامی، ابوالوضل قول ب بنا. رسید

اجتماعی پایۀ و طبق هر از افرادی حضور و ها دکاو و شخصی منازل ها، خان قهوه در ادبی محافل تشکیل(. 458 -457: 1362

تعفداد ازدیفاد عوامفل از کفی ی البتف . ورنفد ففراهم هایی مجموع در را ایشاو ثار و احوال ذکر ک داشت و بر را برخی زنی

ای پراکنفده هفای بیفت تک ای بودند سروده شعر قطع نند فقط ک است افرادی نام وردو صووی ، دورۀ در زباو فارسی شاعراو

اگفر /بفود مسفلّم دعفوی بیفت کی ب : »است گوت افراد از دست این شاعر بودو درباره گرامیبل خبر بی اهلل عظمت میر. اند داشت

(.708: 1348گلچین معانی، ب نقل از « )بود هم مصرعی مصرعش

ق( 1014. ف) هفروی قاری ممال، هاست؛ برای دوره سایر از بیش تصنیوات این عصر و تألیوات فراوانی هم عربی زباو در

را اثفر نف و هوتفاد و کصدق( ی940. ف) پاشا کمال ابن و اثر شش و پنجاه ق( 1030. ف) عاملی الدین بهاء اثر، هوتاد و کصدی

عصفر، ایفن نویسفندگاو بفین در ها تذکره نگارش(. 445 -427 و 223 -215 ،101 -86: 1995 بروکلماو،← ) اند کرده تألیف

شاه تذکرۀ ب ک وردند فراهم هایی تذکره هرکدام نیز صووی میرزای سام و تهماسب شاه حتی ک است بوده توجّ نناو مورد

کف دارد بابرنامف نام ب ای هند نیز تذکره گورکانی سالطین ازق( 937. ف) بابر ظهیرالدین. اند معروف سامی تحوۀ و تهماسب

است. شده نوشت ترکی زباو ب

جدیفدی هفای شفیوه ترین مشخصّ این ثفار، مهم دهد ک او میموجود در این دوره نش و عربی فارسی های تذکره بررسی

پوشفانی دارنفد. بفر ایفن هفم کدیگری با ها مشخّص این از بعضی ها، غالب تذکره در. است رفت کار ب نها تدوین در ک است

بندی کرد: های این عصر را در نندین رده ب قرار زیر طبق تواو تذکره اساس می

ی‌عمومی‌)کلی(ها‌تذکره‌-2-‌1

است و غالبفاً بفازۀ ... و سیاسی های شخصیت شیعیاو، صوفیاو، دانشمنداو، ادیباو، از اعم مختلف، طبقات تراجم بر مشتمل

ثفار و احفوال از اطالعفاتی بفر مشفتمل از این جهت کف تواو می را ها شود. همچنین تذکره زمانی محدودی را هم شامل نمی

السفاب القرو العاطر فیما تیسیر فی اخبار اهل الروضشمار ورد. شوند، عمومی ب می مؤلف گیزند دورۀ از پیش های شخصیت

ای عمفومی ق( ننانک از عنفواو و پیداسفت تفذکره 999الدین قاضی معروف ب ابن ایوب )ف. از شرف العاشر القرو إلی ختام

های عربی هستند. از دیگر نمون طال ال البدر ذهب ولا شذراتدهد. است ک از قرو هوتم تا پایاو سدۀ دهم را پوشش می


ذکر احوال و اشفعار شفعرای »علی بیگ ذر بیگدلی دو بخش دارد: مجمرۀ اوّل، ق( اثر لطف1193 -1174) تشکدهتذکرۀ

-996) المجمف الوضف اند از: های فارسی این گون عبارت از نمون «. ذکر احوال و اشعار معاصراو»است و مجمرۀ دوم « ماضی

ق( از امفین 1002) هوت اقلفیم (؛ 2ق( از سید علی بن محمود حسینی )1000) رای بزمق( از محمدعارف بقاعی؛ تذکرۀ 1000

-1145) یفد بیضفا ق( از بنفدرا بفن داس؛ 1147 -1137) گفو سفوینۀ خفوش ق(؛1036) تبریفزی نفاظم تذکرهبن احمد رازی؛

تفذکرۀ ق( از میرزا کفاظم؛ 1161) ا شعار منتخبق( اثر عطاءاهلل فترت؛ 1150 -1149) ندرت تذکرهق( از زاد بلگرامی؛ 1148

-1151) الشفعرا سفوین خفاو رزو؛ الدین علی ( از سراج1164 -1163) النوایس مجم ق( از میر حسین دوست؛1163) حسینی

ا شفعار خالصف از مؤلوی نامعلوم؛ ق( 1180) الشعرا تذکرهق( از در گا داس؛ 1175) سوینۀ عشرتق( از مؤلّوی نامعلوم؛ 1170

-1022) العاشفقین عرففات حسفین سیسفتانی و ق( از ملک شفاه 1036)البیاو خیر کاشانی؛ تذکرۀ الدین تقی ق( از1016 -985)

شدو تخصصی سمت ب قبل، های دوره ب نسبت عمومی های تذکره فارسی، در ن و عربی در ق( اثر اوحدی بلیانی. ن 1024

.رود می پیش

های‌اختصاصی‌تذکره‌-2-‌2

پردازد؛ برای ممفال، طبقات اجتماعی شاعراو و نویسندگاو می کی ازیاین گون ، اختصاصاً ب گرد وری تراجم و نمون ثار

تفا « تفراجم علمفای لغفت و نحفو »ق( مشتمل اسفت بفر 911سیوطی )ف. النحاه اللغویین و الوعاه فی طبقات بغی جزء نخست

ق( هم اثفری بفا همفین 945دارد. الدّاوُدی )ف. الموسّرین طبقاتهمچنین اثر دیگری از این گون با عنواو روزگار مؤلف. وی

الدری الکواکبق( و 973الشعرانی )ف. از عبدالوهاب الصوفی الکبری فی تراجم طبقات( دارد. همچنین الموسّرین طبقاتعنواو )

انفد. هفایی هسفتند کف اختصاصفاً بف صفوفی پرداختف ق( از تذکره1031)ف. از عبدالرئوف المناوی الصوفی الساده فی تراجم

ق( مشتمل بر تراجم شفعرای شفیعی از ابتفدای 1120از یوسف بن یحیی الصنعانی )ف. حدود شعر و تشیّ فیمن السحر نسم

ق( و 968زاده )ف. اشفکبری از ط العممانیف الشفقائق النعمانیف ففی علمفاء الدولف ظهور شیع تا روزگار مؤلف است. همچنفین

ق( تراجم موصل علمای شیع است.1186از یوسف البحرانی )ف. البحرین لؤلؤه

ق( دولتشفاه سفمرقندی؛ 982)تفألیف در الشفعراء تفذکره هفا اشفاره کفرد: تفواو بفدین های فارسی این گونف مفی از نمون

بادی، شرح احفوال شفعرای ایرانفی کف بف شویق اورنگ شام غریباوق(؛ 11میر صدرالدین محمد قزوینی )قرو الشعراء تذکره

در تفراجم األولیفاء سفوین در شرح احوال و ثار زناو شاعر از مهستی گنجفوی تفا نسفایی؛ العجایب جواهراند؛ هندوستاو رفت

گلسفتاو هنفر ؛ ق(1069در ذکر احوال مشایخ قادری ، هر دو از محمد داراشفکوه )ف. األولیاء سکین های تصوف و مشایخ فرق

ق( قاضفی نفوراهلل شوشفتری 1013 -993) المؤمنین مجالسق( میر احمد قمی در بیاو احوال طبقات مختلف هنرمنداو؛ 1006)

میخانف سفرا و خفاو در تفراجم شفعرای ممنفوی ابراهیم ق( علی1198 -1187) الکالم خالص در تراجم طبقات مختلف شیعیاو؛

سرایاو است. نام بی فخرالزمانی قزوینی ک تذکرۀ ساقیق( از مال عبدالن1028 -1023/1024)

های‌عصری‌تذکره‌-2-‌3

را پادشفاه ننفد ایف کیف سفلطنت تفاریخ مؤلفف و زندگی دورۀ ممالً یک سده، مشخص، زمانی بازه کی ک هستند ثاری

کنفد: را اینگونف بیفاو مفی در دیبانۀ اثفرش سفبب تفألیف و األعیاو تراجمق( مؤلف تذکرۀ 1024بورینی )ف. . گیرند دربرمی

از ابتفدای -از دانشمند، فاضل، سلطاو، امیر یا صاحب فنی کف بفداو مشفهور اسفت -تصمیم گرفتم تراجم احوال بزرگانی را»

نها ک از معتمداو و برگزیدگاو عصفر ام و هم وری کنم؛ هم اخبار کسانی ک دیده تولدم تا اکنوو ]= هنگام نگارش اثر جم

(.4: 1959)بورینی، « ما شنیده

الفدین الغفزّی )ف. از نجفم القرو الحادی عشر األولی من ممر فی تراجم أعیاو الطبق ال قطف و سمرال لطف و السائره الکواکب

های عربی ب ترتیب مربوط ب ق( از تذکره1205از محمدخلیل المرادی )ف. المانی عشر الدرر فی اعیاو القرو سلکق( و 1061


السفافر ففی تفراجم النفور انفد از: های عربیِ این گونف ، عبفارت دهم، یازدهم و دوازدهم هجری هستند. دیگر نمون تراجم قروق(؛ 1111از محبّفی )ف. القفرو الحفادی عشفر األثر فی تفراجم أهفل خالص ق(؛ 1038از عبدالقادر عیدروس )ف. العاشر القرو

از الحَیمفی السفحر السمر ففی أوقفات طیبق(؛ 12بدالرحمن الحسینی )قرو از ع الدرر فی تراجم أعیاو الحادی عشر الجواهر و

الفذهب ففی محاسفن مفن ذوبهایشفاو؛ هایی از سروده عصر مؤلف و نمون ق( ک مشتمل است بر تراجم شعرای هم12)قرو الدین عصاماز رالعص النضر فی ترجم أدباء الروضق(؛ 1189صنعانی )ف. حسن بن از محسن األدب شاهدت بعصری من أهل

های ادبی بغداد، کرکو ، ق( منتخبی است از تراجم شعرای معاصر مؤلف در کانوو1184مراد العُمرِی )ف. عمماو بن علی بن

حّل و روم )قسطنطنی و شام(.

های سیاسی، علما و فضال، سادات و نجبا و شاعراو عصر صفووی ک در ذکر احوال نهار طبقۀ شخصیت تذکرۀ نصر بادی

تذکرۀ عصفری مختصفر و معتبریسفت مشفتمل بفر یفک »ق( از شیخ محمدعلی حزین هیجی 1165) المعاصرین تذکره است.

« انفد هجری )سال و دت مؤلف( تا زماو تألیف پا ب عرصۀ ظهور نهفاده 1103مقدم و دو فرق در ذکر علما و شعرایی ک از

ق( از میر ابوالبقا تورشی مشتمل بر تراجم شعرای زماو شفاه عبفاس 11ل قرو )اوای تذکرۀ ابوالبقا(. 349: 1348)گلچین معانی،

ق( از محمدعلی خاو متین کشمیری در ذکر احوال شعرای زماو بهادرشاه تا 12)تألیف در نیمۀ دوم قرو الشعراء حیاتصووی.

مدشریف سمرقندی در ذکر ق( از محمد بدی بن مح1093)تألیف در األصحاب مذکرق( است. 1161-1118عصر محمدشاه )

)تفألیف در بهفار همیشف احوال شعرای عصر مؤلف است در ماوراءالنهر و سمرقند؛ ب عالوۀ پنجاه و ن تن از شاعراو ایرانفی.

ق(. 1131 -1014 بادی در ذکر احوال شعرای دورۀ جهانگیر تا جلفوس محمدشفاه گورکفانی ) ق( از کشن نند اخالص1136

مختصری است در ذکر احوال و نمون اشعار فرین و زاد و امید و »ق( از مال عبدالحکیم هوری 1161) منتخب حاکمتذکرۀ

)قرو دوازدهم( از شیخ محمدعلی حفزین سوینۀ علی حزین(. 316: 1347)نقوی، « نها از معاصرین حاکم بودند رزو ک هم

بفادی مشفتمل بفر ذکفر خاو اورنگ بیگ ق( از افضل1165) الشعرا تحو (. 377 -376است )هماو: « شاعر متأخر 107در ذکر »

الفدین حیفرت اکبر بفادی در بیفاو ق( از قیفام 1174)تألیف در الشعراء مقا تشصت و دو تن از شاعراو معاصر مؤلّف است.

مال عبدالحکیم ق( از1175) مردم دیدهق(. 1173گیر ثانی ) ق( تا پایاو دورۀ عالم1068زیب ) احوال و ثار شاعراو عهد اورنگ

مؤلّف احوال و نمون ثفار »ق( از موهن لعل ک 1197) ا حبّا انیساست. نها را دیده هوری، تذکرۀ شاعرانی است ک مؤلّف

عقفد ثریّفا (. 455)همفاو: « اسفت وری نمفوده شاگرداو استاد خود فاخر مکین و شاگرد شاگرداو وی را در این تفذکره جمف

کف گوفت تواو می مجموع م همدانی مشتمل بر تراجم صد و سی و هوت شاعر معاصر مؤلّف است. درق( از شیخ غال1189)

.است بیشتر عربی در و مشاب موارد از فارسی عصری های تذکره تعداد

های‌شخصی‌)انفرادی(‌تذکره‌-2-‌4

ق(؛ 1034از الخالفدی )ف. معفن تفاریخ فخرالفدین بفن :ماننفد انفد؛ پرداختف نوفر کیف احوال ذکر ب فقط ک هایی تذکره

عیاض از احمفد بفن قاضیال اخبار فی ریاضال أزهار ق(؛1096العانی )ف. اثر الدین السید حسین برهاو العاشقین فی اخبار قاموس جز ب » ک طیبال نوح تذکرۀ دوم بخش و ک ذکر احوال ابوالوضل عیاض بن موسی است.ق( 1041محمد مقری تلمسانی )ف.

خوفاجی، ) «اسفت عربفی ادبیفات در نوفر کیف ثار و زندگی گزارش ترین طو نی است،( ص) اهلل رسول سیرت ذکر در ن و

الخطیب از سلسلۀ اجدادش تا پایاو زندگی بف الدین ابن . جلد سوم و نهارم این اثر، شرح موصّل زندگی لساو(1/215: 1992

انضمام توضیحاتی در مورد ثار شعر و نمر وی است.

الفدین ق( از محمد بو ق خالدی دهلوی است ک شفرح حفال شفیخ نظفام 1111)طالبین ال مطلوب فارسی، زباو در ثار این مشاب

ق( ک شفرح حفال موصفلّ میفرزا عبفدالرحیم خفاو 1042از میر عبدالباقی نهاوندی )ف. مآثر رحیمیق( است. 725محمد اولیا )ف.

( تألیف و تفدوین 4) بابرنام نامۀ خودنوشت است و ظاهراً ب شیوۀ واق نوعی زندگیدر هم ک تهماسب شاه تذکرۀ (.3خاناو است )

ق( زاد بلگرامی هم شرح حال موصل خود مؤلف است.1161) األولیاء روض شده از این گون است.


های‌کانونی‌تذکره‌-2-‌5

های اقلیمفی تواو تذکره براین گونۀ اخیر را میاند؛ بنا شده تألیف ادبی های کانوو ترتیب ب عربی و فارسی های تذکره بعضی

ای نامید؛ اما واقعیّت امر ایفن اسفت کف وقتفی تفذکره « ای ناحی »است، ( گوت 93: 1393طور ک شویعیوو ) ای یا هماو و منطق

یرا ناحیف معمفو ً رسد؛ ز نارسا ب نظر می« ای تذکرۀ ناحی »است، اطالق عنواو راج ب مشاهیر یک شهر یا کشور نوشت شده

نویسفی در هنفد و تفذکره تر از کشفور اسفت. مؤلّفف تر از شهر و کونک شود ک بزرگ ب بخشی از قلمرو جغرافیایی گوت می

اسفت هفای اختصاصفی، کشفور و ناحیف را از یکفدیگر توکیفک کفرده نیز این قاعده را در نظر داشت و ذیفلِ تفذکره پاکستاو

« دمشفق و نفواحی و »کف بف الرّیحانف نوحف های عربفی، بخشفی از تفذکرۀ رای ممال، از نمون (؛ ب44 -43: 1347نقوی، ← )

ای نیسفت. همچنفین است، ناحی « مصر و مغرب»ای نامید؛ اما نجا ک راج ب مشاهیر تواو تذکرۀ ناحی اختصاص دارد را می

های فارسفی نیفز صفادق ی . این وضعیت در مورد تذکرهشوند ن ناح شهر محسوب می« مدین »و « مک » العصر سالف در تذکرۀ

نماید. گویاتر می« های کانونی تذکره»است. از این رو عنواو

مکاو و زماو زباو، مؤلّوۀ س از تلویقی معیار، این. است «بودو کانونی» معیار تعیین ادبی، کانوو تشخیص در مسأل نخستین

کشوری ادبیِ کانوو نوع س از تواو می بنابراین، .مشخص زمانی بازۀ و جغرافیایی وقلمر در زباو کی ادبیات رواج عنیی است؛

بف ادبفی هفای کانوو ترین گسترده را سیاسی قلمروهای تواو می کلّی طور ب . برد نام شهری و ای( )منطق ای )سرزمینی(، ناحی

از هفایی بخفش ایف ها ناحی . شود می شامل را سرزمینی یمرزها تمام ک هندوستاو و عممانی ایراو، ادبی کانوو ممل ورد، شمار

ماننفد هاست؛ کانوو این از دیگری نوع ادبی، خاص های جریاو از برخی ای شاعراو و نویسندگاو وجود خاطر ب نیز کشور کی

تجمف خفاطر بف کف هستند شهرهایی ادبی مراکز ترین اصلی اما... . و مازندراو، عراق، حجاز ذربایجاو، خراساو، ادبی کانوو

ممفل شفود؛ مفی اطفالق نهفا بر ادبی کانوو عنواو مشخص، زمانی بازۀ کی در ادبی، های جریاو رواجیا نویسندگاو و شاعراو

... .و ری شیراز، اصوهاو، نیشابور، هرات، ادبی بغداد، قاهره، مدین ، کانوو

گون بف نظفر طلبی ادبی است. در واق این اس استقاللنکتۀ دیگری ک در مورد این نوع اخیر قابل طرح است، نوعی احس

ای از تفراجم وردو مجموعف ب قصفد ففراهم -ک غالباً هم خودش اهل هماو منطق یا سرزمین است -نویس رسد، تذکره می

عا اقبال گسفترده ادبی مستقلی باشد. شاهد این مدّ-است تا ب نوعی بیانگر هویّت قومی ادیباو موطن خود اقدام ب تألیف کرده

قاره را افزایش دهند ]... ادبیات فارسی در ها سعی بر و بود تا شمار شاعراو شب در این تذکره»نویسی در هند است؛ ب تذکره

مد. تنها وجف تمفایز ایفن دو جریفاو ادبفی رفت و ب صورت جریانی مجزا و مستقل درمی تدریج ب سوی استقالل می هند ب

هفای عربفی کف (. این وضفعیت در مفورد سفرزمین 116: 1385)فتوحی، « او و هند، ملیت و قومیت شاعراو بودفارسی در ایر

هفای عربفی شاو از سیادت فرمانروایاو غیرعرب بر سفرزمین مشتمل بر گسترۀ قابل توجّهی در امپراتوری عممانی بود و مردماو

تر بود. قومی بودند، پررنگ-ستقالل سیاسیرضایت خاطری هم نداشتند و از این رو ب نوعی ب دنبال ا

از کفی ی نویسندگاو و شعرا معرفی ب باب، هر در ک است باب هشت بر مشتمل طشالءشالحانَ رَشحَ ُ و الرَّیحان نوح تذکرۀ

مصفر حجاز، من،ی بحرین، و عراق روم، حلب، و، ونواحی دمشق: از عبارتند ها کانوو این پردازد؛ می عربی ادبیات های کانوو

کف توفاوت ایفن بفا اسفت، ترتیفب همفین ب نیز الدُّنیا الحیاه زَهرَه و األلشبّا رَیحانَ تذکره ساختار(. 1/13: 1967 محبی،) مغرب و

(.33 -1/32: 1967 خوفاجی، ) اسفت ورده روم و مصفر مغفرب، شفام، کفانوو نهفار ذیفل را ها شخصیت احوال ذکر مؤلف،

ق( در تراجم دانشفمنداو و ادیبفاو شفهرهای تفونس اسفت. 1149از محمد بن السراج )ف. التونسی األخبار السندسی فی الحلل

العُرضفی )ف. از ابوالوففاء المشرف بهم حلفب األعیاو الذهب فی معادوق(؛ 1051از العمادی )ف. الریا فی من دفن بدارَیّا الروض

تفراجم بعف ق(؛ 1205از محمفدخلیل المفرادی )ف. العصر ن أهلالمدین م الزهر فی أعیاو أهل الدهر و نوح تحو ق(؛ 1071

ق( 1099از حرّ عفاملی )ف. اآلمل فی علماء جبل عامل أملق(؛ 12و 11از ابن شاشو )قروو أعیاو دمشق من علمائها و أدبائها


العاشفر القرو یر مشایخالناشر لمحاسن من کاو بالمغرب من مشاه دوح ک مختص مشاهیر شیعیاو منطقۀ جبل عامل لبناو است؛

از تفراجم أولیفاء بغفداد ق( و 11از محمد التلمسانی )قفرو العلماء بتلمساو األولیاء و البستاو فی ذکرق(؛ 10از ابن عسکر )قرو

های ادبی ق( نیز ب ترتیب کانوو1104ابن معصوم )ف. العصر سالف ق(. شیوۀ تدوین تذکرۀ 11زاده )قرو مرتضی أفندی نظمی

حاسن اهل مک ؛ محاسن اهل مدین ؛ اهل مصر و قاهره؛ محاسن اهل بحرین و عراق؛ محاسن اهل مغرب.است: م

میر منشی قمی مشتمل است بر تراجم شعرا و نویسندگاو ذربایجفاو، عربسفتاو، عفراق و الخیار جم های فارسی، از نمون

مفتخلص بف میفرزا در نیمفۀ دوم قفرو دوازدهفم؛ از اصفلح کشفمیری تذکرۀ شعرای کشفمیر (.416خوزستاو )گلچین معانی:

بادی، مشتمل بر تراجم شصت و دو تن از شاعراو دکفن اسفت کف خاو اورنگ ق( از افضل بیگ1165)تألیف در الشعرا تحو

ق( از محمد بفن محمفد دارابفی شفیرازی بف 1078-1076)تألیف از الخیال لطایفشصت نور مسلماو و دو نور هندو هستند.

ق( مشفتمل 1174)تألیف در الشعراء مقا تاست. تدوین شده « روم و تواب و»تا « تواب فارس»شانزده کانوو ادبی از ترتیب

دنبلی شامل تفراجم علمفا و شفعرای عبدالرزاق بیگ الجناو حدایقگوی سند. بر شرح حال و ثار هوتصد و نوزده شاعر فارسی

هفای ادبفی ب ترتیب کانوو -ک شامل معاصرین مؤلف است -الدین کاشانی تقی األشعار خالص شیراز است. جلد ششم تذکرۀ

هفای سفوم، نهفارم و پفنجم گفردد. همچنفین بفاب شفود و بف خراسفاو خفتم مفی است ک از کاشاو شفروع مفی فراهم مده

ک ب ترتیب ب سالطین سمرقند و خراساو؛ عراق و روم؛ و هندوستاو اختصاص دارد. السالطین روض

تاریخ-تذکره‌-2-‌6

هفای ضفمنی اسفت؛ یعنفی در نام دارد، از زیرمجموعۀ تفذکره « تذکره-تاریخ( »89: 1393بندی شویعیوو ) این گون ، ک در تقسیم

ای و بفر هفا هسفتند کف اطاّلعفات تفذکره اسفت. امفا نفوع دیگفری از تفذکره نگاری، مؤلّف ب ذکر تراجم نیز پرداختف ضمن تاریخ

تراجم، مؤلف ب بیفاو حفوادث تفاریخی دورۀ مفورد مطالعفۀ خفود نیفز بر عالوه هایی ک ی غلب دارد؛ یعنی تذکرههای تاریخ گزارش

عنفواو هوتفاد حدود مشخصات ،فارسی های تذکره تاریخ تر است. در درست« تاریخ-تذکره»گذاری و ب باشد. از این رو، نام پرداخت

واقعفات کشفمیر شروع و ب ثار عجماست ک از شده هجری قمری ذکر اخر سدۀ دوازدهم ثار در فاصلۀ قرو دهم تا او گون این از

(.804 -423: 1350گلچین معانی، ← هستند )« تاریخ-تذکره»و برخی دیگر « تذکره-تاریخ» نها گردد و برخی از ختم می

عبفدالقادر بفن شفیخ بفن عبفداهلل عیفدروس )ف. از العاشر السافر عن أخبار القرو النّورهای عربی این گون ، تذکرۀ از نمون

ق( مشتمل بر تراجم احوال دانشمنداو، صالحاو، قاضیاو، ادیباو، پادشاهاو و بزرگاو مصر، شام، حجاز، یمن، روم و هند 1038

ن امیفدوارم کف ایف »دارد ق. مؤلف در دیبانۀ کتاب اذعاو مفی 1000-901است ب انضمام ذکر برخی حوادث تاریخی یمن از

الفذهب ففی أخبفار مفن ذهفب شذرات(. همچنین 18: 2001)عیدروس، « تألیف، یک کتاب حدیث، فق ، تاریخ و ادبیات باشد

گیفرد. ق( ک حوادث تاریخی و از سال اوّل تا هزار هجری را در بفر مفی 1032عبدالحی بن احمد بن محمد ،ابن عماد، )ت.

ای از تفراجم و تفاریخ اسفت. جلفد اوّل و دوم األنصفاری، میختف بفن یوسفف الدین موسی از شرف الناظر الخاطر و بهج نزه

نفدلس، بیفاو محسّفنات و، حفرص وصفف ا التلمسفانی أحمفد بفن محمفد المقفری از األندلس الرطیفب الطیب من غصن نوح

هفایی و و دولفت است؛ سپس فتح و ب دست مسلمانا های ذهنی متمایز کرده اندوزی و نچ اهل نجا را از جهت کنش دانش

اسفت؛ مفمالً هفا نیفز راه یافتف اند. رویکرد تاریخی حتی ب شیوۀ تدوین و تدویب تذکره کرده است ک متعاقباً در نجا حکومت

699نعمانی ب ترتیب تاریخ پادشاهی سالطین عممانی از غاز حکومت عمماو، پسر ارطغفرل، در ال بندی تذکرۀ شقائق شیوۀ باب

ق( است.974 -926ق. تا هنگام تألیف کتاب در دورۀ سلطنت سلطاو سلیماو )

شرح حفال و بعضفی وقفای زمفاو سفلطنت خفود را از ابتفدای »است ک در و تذکرۀ شاه طهماسب یکی های فارسی، از نمون

المفآثر نوفایس (. دیگفری 4: 1347)نقفوی، « اسفت هف تا زمفاو تفألیف کتفاب )ذ( ذکفر کفرده 930رجب 19جلوس در روز دوشنب

قسمت خر این تذکره مشتمل است بر وقای تاریخی عهد بابر و همایوو و اکبفر پادشفاهاو تیمفوری »میرعالءالدول کامی قزوینی ک


شامل احوال و اشفعار یکصفد تفن از علمفاء و شفعراء نیمفۀ اول از قفرو » (تذکرۀ حزین) عاصرینالم تذکره(. 105 -104)هماو: « هند

هفا دوازدهم هجری قمری )اواخر عهد صووی( و ضمناً مشتمل بر فوائد تاریخی و ادبی و خصایص نندی است ک در سفایر تفذکره

کف در و نظیر بی تذکره (.36 -32لیحای سمرقندی: م← ) األصحاب مذکر: الف(. 1334)حزین، مقدمۀ مصحح، « شود کمتر یافت می

الدول شاهنوازخاو و فرزنفداو او در سفال شدو صمصام نها شرح کشت ترین تواو اشارات تاریخی مختلوی را مشاهده کرد ک مهم می»

اطالعفات ادبفی فارسفی و نماری بخاری عالوه بر احباب مذکر : نهارده(.1390 بادی، مقدمۀ مصحح، )بخاری دولت« ق است 1151

ق( از زاد 1176) خزانفۀ عفامره تاریخ ادبیات ترکیِ جغتایی، مشتمل بر تاریخ سیاسی ازبکاو شیبانی و تاریخ تصوف خراسفاو اسفت.

نیفز ضفمن نصفر بادی تفذکره در تاریخی. حوادث عالوه ب اند کرده دریافت صل و گوت مدح ک شعرایی است احوال بلگرامی، ذکر

حوال شاعراو عصر صووی، بسیاری از مطالب مهم تاریخی نیز وجود دارد.تراجم ا

های‌تلخیصی‌تذکره‌-2-‌7

الفدین شفهاب عربفی، انفد. در کفرده ففراهم دیگراو ای خود تذکره از مؤلواو برخی ک هایی هستند این دست از ثار، گزیده

شفاعراو مخصفوص کف اسفت گذاشت الدنیا الحیاه ا لبا و نزه ریحان را و نام و ورده فراهم الزوایا خبایا از تلخیصی خواجی

شفدۀ کتفابی بفا کف کوتفاه الناظر الخاطر و بهج مختصر نزه ق( هم اثری از این دست دارد با عنواو 945است. ابن ایوب )ف.

شق است.الدین موسی بن یوسف األنصاری در تراجم قاضیاو و ده قرو تاریخ قضاوت در دم همین عنواو از شرف

1155در گیفری عفالم عبفدالوهاب سپس گذاشت ، عرفاو کعبۀ را و نام و ورده فراهم عاشقینال عرفات از ای گزیده بلیانی اوحدی

ق( از 11)تفألیف در اوایفل قفرو األشفعار خالص تذکرۀ .است نهاده گلدست ورده و نام و را ای فراهم گزیده عرفاو کعبۀق. از تذکرۀ

)تفألیف در لفبّ لبفاب الدین محمد کاشانی اسفت. تفذکرۀ تقی األفکار األشعار و زبده خالص ای در واق منتخبی از ی کمرهنق شیخ علی

وال داغستانی است. البتّف بعضفی بفر ایفن شفیوۀ الشعراء ریاض شدۀ تذکرۀ ق( از قمرالدین علی بن ثناءاهلل حسینی ناصری کوتاه1194

از روی نوشفتۀ یکفدیگر سفواد »گوید: اند. محمدافضل سرخوش در این باره می ار ب انتحال، تعبیر کردهو از این ک گرفت نگارش خرده

(.114، 46 -45: 1347نقوی، ←؛ 36: 1350)ب نقل از گلچین معانی، « کردو لطوی ندارد نویسی برداشتن و نقل

های‌ذیلی:‌تذکره‌-2-‌8

شوند و دنبالفۀ کفار مؤلفف قبلفی را پفیش یا ذیلِ تذکرۀ دیگری تألیف می ها در حقیقت ب عنواو تکمل این گون از تذکره

، هفدف خفود را از ایفن تفألیف، األثفر خالصف های عربی، محبّی در تفذکرۀ گیرند و سعی در اتمام کار وی دارند. از نمون می

دانفد جی، عیدروس و ابفن معصفوم مفی نویساو پیش از خود مانند بورینی، خوا دهندۀ کار مورّخاو و تذکره کننده و ادام تکمیل

از محمدامین المحبّی طشالءشالحانَ رَشحَ ُ و الرَّیحان نوح ق( و1104ابن معصوم )ف. العصر سالف های (. تذکره3)محبّی، بال تا:

دارد با عنفواو ق( هم اثری1172السماو )ف. الدین خواجی هستند. ابن از شهاب األلبّا ریحان ق( در واق تتمۀ کتاب 1111)ف.

ق( از سید حسفین 1096) الجام آلثار التذکارای است بر تذکرۀ محبّی. و همانطور ک از نام و پیداست، تتم الریحان ذیل نوح

نها کف است؛ هم از ثار قدیمی و هم ب عالوه نچ حاجی خلیو ذکر نکرده الظنوو کشفالعباسی الحلبی، تلخیصی است از

الظنفوو ذیفل کشفف اند. محمد عزّتی افندی هم اثری با همفین رویکفرد دارد بفا عنفواو نوشت شدهالظنوو کشفف پس از تألی

القاضفی أوزو بفالی بفن علفی ابفن تألیف الروم المنظوم فی ذکر أفاضل العقد : مقدم محقق: و(.1992ق( )حاجی خلیو ، 1092)

القاضفی از ابفن الرجفال الحجال فی أسماء درّه؛ العممانی فی علماء الدول النعمانی الشقائقق( ذیلی است بر کتاب 992)ف. محمد

از الشِّفلِّی )ف. العاشر السافر فی أخبار القرو الباهر بتکمیل النور السناءابن خلّکاو؛ األعیاو وفیاتای است بر ق( تکمل 1025)ف.

(.25: 1995کنندۀ تذکرۀ عبدالقادر عیدروس است )بروکلماو، ق( تکمیل1093

النوائس مجالسق( فخری هروی ک ترجمۀ 928-927) نامۀ لطائفتواو ب این موارد اشاره کرد: های فارسی هم می از نمون

الشفعراء کلمفات ق( حکیم شاه محمفد قزوینفی از ایفن تفذکره؛ 929-927ای است بر و؛ ترجمۀ ) شیر نوایی و تکمل امیر علی


شاعر یفاد شفده 141ق. ترتیب یافت ک در و از 1134در سال » تذکرۀ نصر بادیر محمدافضل سرخوش. همچنین ذیلی ک ب

رزو است. النوایس مجم ق( تکملۀ 1184) خاو علی تذکرۀ یوسف (.1592: 1389)صوا، « است

های‌مسجّع‌تذکره‌-2-‌9

. اسفت فارسی و عربفی ایفن دوره های تذکره مشترکات دیگر از دارد، وجود ها تذکره بعضی متن و مقدم در ک مسجّ نمر

ممال. ذهبال شذرات و األثر خالص ،الریحان نوح ،األلبا ریحان ،عیاواأل تراجم: از اند عبارت عربی زباو در ها تذکره این از برخی

دوّنوا و خبار،األ بعلم استغلو قد یام،األ و اللیالی افتخار بهم الذین عالم،األ العلماء من کمیراً رأیتُ قد فإنی: »عیاواأل تراجم مقدمۀ از

فاضفل : »اسفت مفده «اإلسفعافی الدین زین» احوال ذیل ک ا لبا ریحان متن از(. 1/3: 1959 بورینی،« )خیاراأل محاسن کتبال فی

و مقطوعف ٌ غیر جِناولا کممراتش کلماتٌ و مرفوع ، قبولال أکُفِّ علی ثارٌ ل خالق،األ عَذب شَّمائلال حُلو عراقِ،األ ماجِد عودال لیّن

: 1986 حنبلفی، عکفری ؛1/4: تفا بی محبی، ؛1/130: 2005 محبی،← دیگر، های نمون برای(. )100: 2005 خواجی،« )ممنوع

(.1/27: 1959 بورینی، ؛1/110

و علمفی نمفر کف دارد وجفود نیز شاعران خیال صور و ها توصیف سج ، بر عالوه دوره این فارسی های تذکره بعضی در

؛نصفر بادی تفذکرۀ ؛گفل رعنفا ؛ الشفعرا خالصف ، بهفار همیشف هفای دیبانفۀ تفذکره .کنفد مفی تفر نزدیفک ادبی نمر ب را خبری

سفوینۀ ،تفذکرۀ حسفینی ،میخانف ،العاشفقین عرفات، رای بزم. همچنین تذکرۀ سامی تحوۀ های قسمت بعضی و صحاباأل مذکر .دارنفد را ویژگی این در تعریف و توصیف شاعراوالکالم خالص واألحبّا انیس ،دهمردم دی ،سرو زاد ،الشعرا ریاض ،گو خوش

ا شفعار خالصف اسفت؛ ماننفد کاررفتف ها نیز هم در دیبان و هم در تعریف و توصیف شاعراو نمر مسجّ ب در بعضی تذکره

و «کاشانی مسعود الدین رکن میر» احوال ذکر در ارا شع خالص از کیی مسجّ ، نمر نمون دو .خزانۀ عامرهکاشانی و الدین تقی

:صحابا مذکر «األلشف باب» مقدم از دیگری

اسفت یتفی خلفق حسن پیراست ، سیرت خوبی ب و راست صورت حسن ب و فهم، قباحت و محاوره خوش است جوانی»

(.269: 1384 کاشانی،« )شامل را او ذات است ای حلی طب لطف و نازل او شأو در

و جفدا هفم از اسفت ای حمیفده ذات را] دمیفاو از هرکدام ک نیست مستور و پوشیده بینش اصحاب و دانش ارباب بر»

مدّعا ادای در و دیگر نمای و نشو را کی هر دیار هر هوای و ب از و روزگار نمن در و سوا هم از است ای پسندیده صوات

(.69: 1390 سمرقندی، ملیحای« )بود دیگر نوای

:صووی اسماعیل شاه احوال ذکر در ادبی نمر نمون

از را جهانسفوز تیف شفعل بیکدم و جهاند سیمابی فلک قلع بر جهانگیری کمند کسوارهی خورشید و جمشید نوو ری»

و ففتح لفوای جهانگیری بعزم هیجاو و گیالو بر 905 تسعمائ و خمس سن محرم اواسط در و رساند مغرب باقصای مشرق

حفاکم سفار ی فرح انتقام عزم 906 تسعمائ و ست سن اوایل در و داشت معطوف ذربایجاو بجانب عزیمت عناو افراشت ظور

(.8 -7: 1314 صووی، میرزا سام« )برانداختند را او هستی بنیاد نموده شرواو

های فرعی دیگفری بندی تواو رده ه، میشد های ارائ بندی های این عصر، عالوه بر تقسیم پوشانی بعضی تذکره با توجّ ب هم

فخفری السفالطین روضف اسفت. « کفانونی -اختصاصفی »هفای (. نخستین مورد، تذکره5هم برای این گونۀ نوشتار متصوّر شد )

گیرند. سیوطی در این مجموع قرارمی الوعاه بغی ی زاد بلگرامی و ا ولیا روض هروی،

المعاصفرین تذکرهملیحای سمرقندی و األصحاب مذکر، تذکرۀ شاه طهماسبدارند. تری های فرعی ها نیز گون تاریخ-تذکره

نهفا تاریخ هستند، از این نظر ک شرح حفال و وقفای -در عربی، عالوه بر اینک تذکره السافر النورحزین هیجی در فارسی و

نامیفد. « تفاریخِ عصفری -تفذکره » نها را اوتو روند و می مربوط ب دورۀ تاریخی مشخصی است، تذکرۀ عصری نیز ب شمار می

تفاریخ هسفتند، -هم ضمن اینک تفذکره تذکرۀ شاه طهماسبمقرّی تلمسانی و الطیب نوحمیر عبدالباقی نهاوندی، مآثر رحیمی


در تاریخ -هستند. دو زیرگونۀ دیگر از تذکره« تاریخِ شخصی-تذکره»تنها ب شرح احوال و ثار یک تن اختصاص دارند؛ یعنی

اسفت و دیگفری « تفاریخِ عمفومی -تذکره»است ک الذهب شذراتعربی هستند ک ازهرکدام تنها یک نمون وجود دارد؛ یکی

است.« تاریخِ اختصاصی-تذکره»ک الناظر الخاطر و بهج نزه

هفای عصفری تفذکره تواو ذیل های شخصی را از این نظر ک اختصاصاً مربوط ب بازۀ زمانی معیّنی هستند، می اغلب تذکره

«.عصری-شخصی»های بندی کرد یا گونۀ فرعی برای و در نظر گرفت: تذکره هم رده

ها نمونۀ فارسی وجودندارد؛ اما نهار اثر بف عربفی هستند. از این دست تذکره« کانونی-ذیلی»های گونۀ فرعی دیگر، تذکره

هفایی . از تذکرهالروم المنظوم فی ذکر افاضل العقدو الریحان ذیل نوح ،الریحان نوح ،العصر سالف اند: با این رویکرد تألیف شده

األلبفا ریحان شود؛ برای ممال، های دیگری هم یافت می باشد نمون « کانونی»و یک سوی و ک رویکرد ترکیبی در تألیف داشت

الفدین کاشفانی و تقی ا شعار خالص ششم هستند. جلد « عصری-کانونی» الناشر دوح و الذهب ذوباست. « تلخیصی-کانونی»

است.« عصری-کانونی» بادی هم خاو اورنگ بیگ ی افضلالشعرا تحو

ای دیگر اسفت، کفار ای بر تذکره است؛ یعنی ضمن اینک تکمل « عصری-ذیلی»های ترکیبی این دوره، یکی دیگر از تذکره

محبّی تنها اثفر بف زبفاو عربفی از ایفن مفورد اسفت. األثر خالص د. کن اثر پیشین را اختصاصاً در بازۀ زمانی مشخصی دنبال می

دارد؛ ننانکف مالحظف « تلخیصفی -ذیلفی »های عربی این عصر اسفت کف رویکفرد هم تنها نمون از تذکره اآلثار الجام التذکار

ها در عربی نسبت ب فارسی بیشتر است. شود، تعداد و تنوّع این زیرگون می

*** و احوال ذکر در نها از بخشی ک ثاری و تواریخ ها، تذکره مجموع است، مده فارسی های تذکره تاریخ در نچ اساس بر

کصدی ب نزدیک ک است اثر هوتاد و کصدی حدود اند، شده تألیف ق. 1200 -900 های سال فاصل در و هاست شخصیت ثار

. طبق گفزارش نقفوی، در (885 -872: 1350 معانی، گلچین←) است ر ثا سایر ب مربوط هم موارد باقی و است تذکره مورد،

ها مطفابق (. اغلب این تذکره468 -91: 1347نقوی، ←است ) این بازۀ زمانی پنجاه و دو تذکره در هند و پاکستاو تألیف شده

ایفن فارسفی های تذکره ترین مهم از فهرستی زیر، جدول در با فهرست گلچین معانی است؛ اما موارد جدیدی هم وجود دارد.

است. ورده شده دوره توضیحات‌-گونۀ‌تذکره مؤلف‌نام تألیف‌زمان اثر‌نام

اوایل و تیموری عهد اواخر شاعراو تراجم -عصری و مسجّ صووی میرزا سام دهم قرو سامی تحو

صووی عصرمؤلف و زندگی وقای و احوال ذکر -تاریخ و شخصی-تذکره صووی تهماسب شاه دهم قرو تهماسب شاه تذکره

بعضی وقای زماو سلطنت

عصری تبریزی طوفی دهم قرو تبریزی تذکره طوفی کانونی قمی میرمنشی دهم قرو خیارال جم نوایی شیر علی امیر نوائسال مجالس ترجمۀ -ذیلی مبار بن محمد شاه ق. 928 -927 نوائسال مجالسای نوایی و تکمل شیر علی امیر نوائسال مجالس ۀترجم -ذیلی هروی فخری ق. 928 نام لطایف

بر و تراجم احوال پادشاهاو شاعر -اختصاصی و کانونی هروی فخری ق. 953 بعد السالطین روض نخستین تذکرۀ زناو شاعر -اختصاصی هروی فخری ق. 962 حدود عجایبال جواهر تاریخ -تذکره بخاری نماری ق. 974 احباب مذکرمیر عالءالدول کامی ق. 979 ثرالمآ نوایس

قزوینی تاریخ-تذکره


اختصاصی دولتشاه سمرقندی ق. 982 الشعرا تذکره

عمومی و مسجّ علی بن محمود حسینی ق. 1000 رای بزم

عمومی و مسجّ محمدعارف بقاعی ق. 1000 -996 الوضال مجم

میر صدرالدین محمد قرو یازدهم الشعرا تذکره

قزوینی یاختصاص

قادری مشایخ احوال ذکر -اختصاصی داراشکوه محمد ازدهمی قرو ا ولیا سکین

عباس شاه زماو شعرای تراجم -عصری تورشی ابوالبقا میر ازدهمی قرو ابوالبقا تذکره

کاشانی الدین تقی تذکره -تلخیصی ای کمره نقی علی ازدهمی قرو ا شعار خالص

اطالعات و خاناو خاو حال تاریخ و شخصی )شرح -تذکره نهاوندی لباقیعبدا میر ازدهمی قرو رحیمی مآثر

تاریخی(

کانونی رازی احمد بن امین ق. 1002 -996 اقلیم هوت

...و نقاشاو: هنرمنداو تراجم -اختصاصی قمی احمد میر ق. 1006 هنر گلستاو

شیعیاو مختلف قاتطب تراجم -اختصاصی شوشتری نوراهلل قاضی ق. 1013 -993 مؤمنینال مجالس

عصری و کانونی 6جلد -عمومی و مسجّ کاشانی الدین تقی ق. 1016 -985 ا شعار خالص

نام اثر نخست: بتخان ک جُنگ بوده و عباس گجراتی -مسجّ محمدصوفی مازندرانی ق.1021 -1010 الشعرا)بتخان ( خالص

است. تراجم شاعراو را ب و افزدوه

صووی دوره مرج و جام های تذکره از -عمومی و مسجّ بلیانی اوحدی ق. 1024-1022 عاشقینال عرفات

عاشقینال عرفات خالصۀ -تلخیصی بلیانی اوحدی ق. 1024 بعد عرفاو کعبۀ

عبدالنبی فخرالزمانی ق.1028 -1023 میخان )عشاق(

قزوینی اختصاصی و مسجّ

ناظم صادق محمد ق. 1036 تبریزی ناظم تذکره

تبریزی عمومی

ملک شاه حسین ق. 1036 خیرالبیاو

سیستانی تراجم احوال شاعراو از غاز تا زماو مؤلف -عمومی

تصوف مشایخ مختلف های فرق تراجم -اختصاصی داراشکوه محمد ق. 1049 ا ولیا سوین

کانونی محمد بن محمد دارابی ق. 1078 -1076 الخیال لطایف

محمدطاهر میرزا ق. 1090 -1083 نصر بادی تذکره

نصر بادیشرح حال و اشعار حدود هزار تن از -عصری و مسجّ

شاعراو عصر صووی

تراجم شعرای معاصر در -تاریخ، عصری و مسجّ -تذکره سمرقندی ملیحای ق. 1100 صحابا مذکر

ماوراءالنهر و سمرقند

کانونی کشمیری اصلح دوازدهم قرو شعرای کشمیر تذکره

کانونی دنبلی بیگ عبدالرزاق دوازدهم قرو جناوال قحدای

ق. 1161 -1118 های سال شعرای تراجم -عصری کشمیری متین دوازدهم قرو شعراال حیات

شاعر متأخر 107تراجم -عصری محمدعلی حزین هیجی قرو دوازدهم سوینۀ علی حزین

ذیلی سرخوش افضل محمد ق. 1108 -1093 شعراال کلمات

ق(725. ف) اولیا محمد الدین نظام شیخ حال شرح -شخصی خالدی بو ق محمد ق. 1111 طالبینال مطلوب


ق. 1131 -1014 های سال شعرای تراجم -عصری و مسجّ بادی اخالص نند کشن ق. 1136 بهار همیش

ق. 1141 -1000 های سال شعرای تراجم -عصری بلگرامی خبر بی ق. 1141 خبر بی سوین

عمومی و مسجّ بندرا بن داس ق.1148 -1137 گو خوشسوینۀ

عمومی زاد بلگرامی ق.1148 -1145 ید بیضا

عمومی فترت عطاءاهلل ق. 1150 -1149 ندرت تذکره

عرفاو کعبۀ گزیده -تلخیصی گیری عالم عبدالوهاب ق. 1155 گلدست

دکن بزرگ ایخمش تراجم -اختصاصی و کانونی بلگرامی زاد ق. 1161 ا ولیا روض

عمومی میرزا کاظم ق. 1161 ا شعار منتخب

عصری مال عبدالحکیم هوری ق. 1161 منتخب حاکم

مسجّ وال داغستانی ق.1161 -1160 الشعرا ریاض

عمومی و مسجّ میر حسین دوست ق. 1163 تذکرۀ حسینی

خاو علی الدین سراج ق.1164 -1163 نوائسال مجم

رزو ادبی نقد در مطالبی بر لمشتم -عمومی

خاو بیگ افضل ق. 1165 الشعرا تحو

بادی اورنگشاعر دکن ک معاصر مؤلف 62 تراجم -کانونی و عصری

اند. بوده

1165 -1103 از شعرا و علما تراجم -تاریخ و عصری-تذکره هیجی محمدعلی حزین ق. 1165 المعاصرین تذکره

ق.

مسجّ ی زاد بلگرام ق. 1166 سرو زاد

عمومی نامعلوم ق.1170 -1151 الشعرا سوین

تاریخ-تذکره بادی بخاری دولت ق. 1172 نظیر تذکرۀ بی

ق. 1173 -1068 از معاصر شعرای تراجم -عصری اکبر بادی حیرت ق. 1174 شعراال مقا ت

سند ویگ فارسی شعرای تراجم -کانونی تتوی قان شیر علی میر ق 1169-1174 شعراال مقا ت

عمومی در گا داس ق. 1175 سوینۀ عشرت

عصری و مسجّ مال عبدالحکیم هوری ق. 1175 مردم دیده

و مسجّ تاریخ -تذکره بلگرامی زاد ق. 1176 عامره خزان

اند. رفت هند ب ک ایرانی شعرای تراجم -اختصاصی بادی اورنگ شویق ق. 1182 غریباو شام

ک مولدشاو گوی فارسی شعرای احوال ذکر -کانونی و مسجّ بادی اورنگ شویق ق. 1182 -1181 رعنا گل

است. هند بوده

تذکرۀ

خاو علی یوسف النوایس رزو است. تکملۀ مجم -ذیلی خاو علی یوسف ق. 1184

شاعر معاصر مؤلّف است. 137تراجم -عصری شیخ غالم همدانی ق. 1189 عقد ثریا

معاصر و گذشت شعرای تراجم: دارد بخش دو -عمومی بیگدلی ذر .ق 1193 -1174 تشکده

شعراال ریاض خالص -تلخیصی ناصری حسینی علی ق. 1194 لباب لب

رزو خاو علی نوایسال مجم از برگرفت -تلخیصی کاسیت رای پت کهر ق.1195-1196 ووایدال جام

عصری و مسجّ موهن لعل ق. 1197 األحبّا انیس

اختصاصی و مسجّ خاو ابراهیم علی ق.1198 -1187 الکالم خالص


بف طبقفات و سفیره عنواو تحت ثاری مجموع با ک گردد می باز هجری دوم قرو ب عربی زباو در ها تذکره تألیف پیشین

،ق(231. ف) جمحفی سفلّام بفن محمفد شعرایال طبقات ب تواو می جریاو این تألیوات نخستین از. اند شده وارد ادبیات حوزه

ق( 328. ف) ربّ عبد ابن وریدال العقد ،( ق. 296. ف) معتز ابن شعرایال طبقات ،ق(276. ف) دینوری قتیب ابن شعرایال و الشعر

عربی زباو در نویسی تذکره اینک وجود با(. 187 -178: 1389 سیدی،← ) کرد اشارهق( 356. ف) اصوهانی فرج ابو األغانی و

هفای شفیوه بف هم و دارد قبل های دوره ب نسبت بیشتری بسامد هم دوره، این های تذکره است، شده غاز جریه دوم قرو از

است: مده ثار این از ای خالص فهرست زیر، جدول در. اند شده تدوین جدیدتری توضیحات‌-گونۀ‌تذکره فوت‌زمان مؤلف‌نام اثر‌نام

قرو در مغرب مشاهیر محاسن ذکر -عصری کانونی و دهم قرو عسکر ابن الناشر دوح

دهم دهم قرو بزرگاو تراجم -عصری نامعلوم طبیب الدین زین بصیرال الروح بصره نحو علمای تراجم بر مشتمل -اختصاصی و کانونی ق. 911 سیوطی الوعاه بغی

لغت علم دانشمنداو و اختصاصی ق. 911 سیوطی حواظال طبقات اختصاصی ق. 911 سیوطی موسرینال طبقات اختصاصی ق. 945 داودی موسرینال طبقات تراجم موصّل علمای شیع -اختصاصی ق. 968 زاده طاشکبری نعمانی ال الشقائق تراجم صوفی -اختصاصی ق. 973 شعرانی کبریال طبقات

مانی نعال الشقائق تکملۀ -کانونی و ذیلی ق. 1000 افندی علی رومال افاضل ذکر فی منظومال العقدتراجم قاضیاو و ده قرو تاریخ -تاریخ و اختصاصی-تذکره ق.1000 األیوبی موسی الناظر الخاطر و بهج نزه

قضاوت در دمشق دهم قرو پایاو تا هوتم قرو های شخصیت تراجم -عمومی ق.1000 موسی األیوبی عاطرال الروض دۀ کتابی با همین عنواو از مؤلف است.ش کوتاه -تلخیصی ق.1000 موسی األیوبی الخاطر نزه مختصر اختصاصی ازدهمی قرو دمیری القاهره قضاه

علماال و ولیاا ذکر فی البستاو

بتلمساو کانونی ازدهمی قرو تلمسانی مقرّی

کانونی ازدهمی قرو افندی مرتضی بغداد اولیاء ترجم ازدهمی قرو وبزرگا تراجم -عصری نامعلوم حسینی عبدالرحمن دررال و الجواهر ازدهمی قرو اعیاو تراجم -عصری نامعلوم حنوی حسینی علی الحسنی المقا ت ازدهمی و دهم قرو در تألیف نامعلوم بِقاعی براراأل طبقات دهم قرو تراجم -عصری ق. 1016 غزّی الدین نجم سائرهال الکواکب مسجّ عصری و ق. 1024 بورینی عیاواأل تراجم

عیاوا وفیات تکملۀ -ذیلی ق. 1025 قاضی ابن الرجال اسماء فی الحجال دره تراجم صوفی -اختصاصی ق. 1031 مناوی عبدالرؤف دری ال الکواکب

شخصی ق. 1034 الخالدی تاریخ فخرالدین بن معن و دهم قرو های شخصیت تراجم -تاریخ و عصری -تذکره ق. 1038 عیدروس سافرال النور

منی تاریخ موسی بن عیاض ابوالوضل احوال ذکر -شخصی ق. 1041 تلمسانی مقرّی یاضرال أزهار


بن الدین لساو احوال ذکر -تاریخ و شخصی-تذکره ق. 1041 تلمسانی مقرّی طیبال نوح

اندلس خطیب و وصف کانونی ق. 1051 عمادی بدَارَیّا دفن فیمن الریا الروض

ازدهمی قرو کی درج اعیاو تراجم -یعصر ق. 1061 الدین نجم ممرال قطف و سمرال لطف است. عممانی دوره مرج های تذکره از -عمومی ق. 1069 خواجی شهاب الزوایا خبایا

ویژه ک الزوایا خبایا گزیدۀ -کانونی، تلخیصی و مسجّ ق. 1069 خواجی شهاب ا لبا ریحان

است. شاعراو حلب بزرگاو جمترا -کانونی ق. 1071 عُرضی ابوالوفاء ذهبال معادو مسجّ تاریخ، عمومی و -تذکره ق. 1089 عماد ابن ذهبال شذرات

ذیلی ق. 1092 محمد عزتی افندی الظنوو ذیل کشف عیدروس عبدالقادر سافرال النور تکملۀ -ذیلی ق. 1093 الشِّلِّی باهرال السناء

ای بر و الظنوو و تکمل زیدۀ کشفگ -تلخیصی و ذیلی ق. 1096 سید حسین العباسی اآلثار التذکار الجام الدین شرح حال سید حسین برهاو -شخصی ق. 1096 العانی العاشقین قاموس

عامل جبل شیع مشاهیر تراجم -کانونی ق. 1099 عاملی حر عامل جبل علماء فی ملاآل أمل کانونی دوازدهم قرو غلبوو ابن طرابلس... ملک من فی التذکره اشعارشاو نمون با مؤلف عصر شعرای تراجم -عصری دوازدهم قرو حکیمی سحرال تاوقا فی سمرال طیب

سایر قصاید، توسیر، حدیث، گزیدۀ تراجم، بر مشتمل دوازدهم قرو مکی عباس الجلیس نزه

لطیو و حکایات علوم، دوازدهم و ازدهمی قرو در تألیف -کانونی نامعلوم شاشو ابن دمشق اعیاو بع تراجم

ا لبا ریحان تکملۀ -کانونی و ذیلی ق. 1104 معصوم ابن العصر سالف ا لبا ریحان تکملۀ -کانونی، ذیلی و مسجّ ق. 1111 محبی محمدامین الریحان نوح

تراجم. ا لبا ریحان تکملۀ -عصری، ذیلی و مسجّ ق. 1111 محبی محمدامین األثر خالص

ازدهمی قرو های شخصیت عصر تا تشی ظهور از شیعی شعرای تراجم -اختصاصی ق.1120حدود صنعانی یوسف شعر و تشیّ منفی السحر نسم

مؤلف ازدهمی قرو های شخصیت تراجم -عصری ق. 1143 حموی مصطوی سورال نتائج و رتحالا فوائد

و دانشمنداو تراجم و تونس شهرهای درباره -کانونی ق. 1149 سراج بن محمد سندسی ال الحلل

دیباوا کانونی و ذیلی ق. 1172 سماو ابن الریحان نوح ذیل

مؤلف نزدیکاو بعضی و معاصر شعرای تراجم -عصری ق. 1184 عُمَرِی نضرال الروض شیعی علمای موصل تراجم -اختصاصی ق. 1186 بحرانی یوسف البحرین لؤلؤه منی رایشع و دانشمنداو تراجم -عصری و کانونی ق. 1189 صنعانی ذهبال ذوب عصر تا هوتم قرو از بعد های شخصیت تراجم -عمومی سیزدهم قرو شوکانی محمد طال ال البدر

مؤلف مسجّ عمومی و ق. 1206 مرادی محمدخلیل دررال سلک کانونی ق. 1206 مرادی محمدخلیل الدهر تحو

کانونی نامعلوم خطیبی عبدالقادر بغداد شعراء او الشعرا تذکره


‌نتیجه‌-3های فارسفی ایفن دوره کف بف تفراجم احفوال ب سبب غلبۀ شعر بر نمر و ب تب ِ و افزایش شمار شاعراو عصر صووی ، تذکره

های فارسفی های تطبیقی تذکره از بررسی ماری گون های عربی شمار بیشتری دارد. باشند در مقایس با تذکره شاعراو پرداخت

های عمومی فارسی نسبت ب موارد مشاب عربفی بیشفتر شود. نخست اینک تعداد تذکره یو عربی این عصر نند نکت مستواد م

های تخصصی در عربی حدود دوبرابر بیش از موارد مشاب و در فارسفی اسفت. علّفت گفرایش بف است و دیگر اینک تذکره

پیمفود و جفای مراحل تکامل خفود را مفی زباناو دورۀ صووی این بود ک هنوز این گونۀ نوشتار های عمومی بین فارسی تذکره

نویسفی در تفاریخ ادبیفات عربفی نیفاز رسید؛ امّا پیشفینۀ تفذکره نویسی خالی ب نظر می تحقیقاتی از این دست در سنّت تذکره

های تخصصی داشتند. بود؛ از این رو گرایش بیشتری ب تدوین تذکره مخاطباو را ب این گون مرتو ساخت

های اختصاصی است. نسبت این گروه، های فارسی و عربی عصر، اقبال گسترده ب تذکره شتر بارز تذکرهیکی از وجوه م

ها ک بسامد با یی دارنفد و تعفداد های فارسی، با یکدیگر برابر است. سومین گروه تذکره با احتساب یک مورد بیشتر در نمون

هستند. نچ بیش از هر عامل دیگری در گرایش ب ایفن « عصری»های نها با احتساب س مورد در فارسی بیشتر است، تذکره

نوع اهمّیّت بسزا دارد افزایش شمار شاعراو و نویسندگاو در بازۀ زمانی مورد بحث است.

نهارمین گونۀ مشتر این نوشتارهاست. از این گون ، برخی اختصاصاً ب یک کانوو و بعضفی دیگفر « کانونی»های تذکره

دهند. گستردگی قلمرو جغرافیایی زباو و ادبیات فارسی و عربی در دورۀ حکومت صفووی و و ادبی را پوشش مینندین کانو

های مشاب فارسی است؛ علّت و عممانی، موجب اقبال ب این نوع است. شمار این گون در جانب عربی، حدود دو برابر نمون

ن گسترش قلمرو زبانی ب وسعت امپراتوری عممانی و عصر بود ک از زباو است. درواق ، ای های عربی هم گستردگی سرزمین

های جنوب خلفیج ففارس و دریفای عمفاو و شمال و جنوب ب کشورهای حوزۀ بالکاو و یمن و از شرق و غرب ب امیرنشین

رسید. مراکش می

هفای عربفی اسفت. رابفر تفذکره است. شمارِ این نفوع در فارسفی دوب « تاریخ-تذکره»پنجمین گونۀ مشتر پرکاربرد دیگر

های دیگر از نظر بسامد و اهمّیّفت جفای دارنفد. در ایفن میفاو هم ب ترتیب در رده« شخصی»و « تلخیصی»، «ذیلی»های گون

های دیگر مقایسف کفرد؛ شود با گون بندی و، فرم درونی است، نمی با توجّ ب اینک معیار تعریف و طبق « مسجّ »های تذکره

های فارسی این دوره نسبت های عصر ذکرشدنی است. کاربرد سج در تذکره د این، ب کار بردو سج در برخی تذکرهبا وجو

برابر است. ب موارد مشاب عربی، بیش از س

‌نوشت‌پی و یابفد مفی ادامف ( نادرشاه گذاری تاج) قمری 1148 سال تا( اسماعیل شاه پادشاهی غاز) قمری 906 سال از صووی عصر -1

بف ناپلئوو حمل با و شود می غاز افت،ی خاتم مصر بر عممانیاو تسلط با ممالیک سلطنت ک قمری 923 سال از عممانی دوره

نظفر در ق. 1200 -900 سفال از توسفعاً را تاریخی دورۀ این ما موارد، بعضی در. رسد می پایاو ب قمری 1213 سال در مصر

.ایم گرفت ق( 1000 را شامل تراجم سالطین، امرا، وزرا، شعرا و فضالی زماو اکبرشفاه تفا هنگفام تفألیف ) رۀ بزمقسمت دوم تذک -2

است.در این اثر ضمن شرح حال توصیلی میرزا عبدالرحیم خاو خاناو، تراجم شاهاو، سرداراو، عالماو و شاعراو زمفاو وی -3

است. مده نامفۀ خودنوشفت بف زبفاو ترکفی نیز معروف است، نفوعی زنفدگی بابریتوزو واقعات بابریک با عناوین بابرنام -4

جغتایی است.


ها و افزایش حجم مقال ، برای گاهی از اطالعات مربوط ب ثار مفذکور در ایفن برای پرهیز از تکرارِ توضیحات تذکره -5

است، مراجع بورمایید. شده ها ارائ گان از تذکره های نُ بندی ها یا توضیحاتی ک ذیل تقسیم بخش ب جدول

‌منابع ، تهراو: نی.7، چ. ور انگلیسی هانس-فارسی بر اساس فرهنگ عربی-فرهنگ معاصر عربی(. 1385 ذرنوش، ذرتاش ) .1

، تصحیح میرهاشم محدث، تهراو: انجمن ثار و مواخر النوایس: بخش معاصراو مجم (. 1385خاو ) الدین علی رزو، سراج .2

فرهنگی.

، همراه با دیفواو فخفری هفروی، العجایب السالطین و جواهر تذکره روض (. 1968روی، محمد فخری بن محمد )امیری ه .3

الدین راشدی، حیدر باد: بی نا. تصحیح سیدحسام

، تصحیح محمود مدبری، تهراو: مرکز نشر دانشگاهی.سرم سلیمانی(. 1364الدین ) اوحدی بلیانی، تقی .4

، تصحیح نجیب مایفل هفروی، تهفراو: مذکر احباب(. 1377شراف )معروف ب نماری( )ا بخاری، سیدحسن خواج نقیب .5

مرکز.

تصحیح امید سروری، تهراو: کتابخان ، موزه و مرکفز نظیر، تذکره بی(. 1390 بادی، سید عبدالوهاب افتخار ) بخاری دولت .6

اسناد مجلس شورای اسالمی.

فروشفی ، ترجم رشید یاسمی، بی جا: کتاب غاز عهد صووی تا زماو حاضر تاریخ ادبیات ایراو: از(. 1924براوو، ادوارد ) .7

ابن سینا.

، ترجم م( 1798الورنسی م حتی الحمل 1517العممانی )من فتح مصر العربی: العصر تاریخ ا دب(. 1995بروکلماو، کارل ) .8

ب(، ]بفال مفک : 14 -13التاسف ) أ( و القسم 13 -12المامن ) ا.د. محمود فهمی حجازی و د. عمر صابر عبدالجلیل، القسم

الکتاب. العام المصری الهیئ

، بتصفحیح محمفد الظنفوو الفذیل علفی کشفف المکنفوو ففی ایضاح(. 1967بغدادی، اسماعیل بن محمدامین بن میرسلیم ) .9

العربی. الدین بالتقایا، بیروت: دار احیاء التراث شرف

ا ول، اسففتانبول: ، المجلففدالمصففنوین العففارفین فففی اسففماء المففؤلوین و ثففار هدیّفف (. 1951بغففدادی، اسففماعیل باشففا ) .10

الجلی فی مطبعتها البهیّ . المعارف وکال

، 4، بتحقیفق عبدالسفالم محمفد هفاروو، ط. العفرب األدب و لفب لبفاب لسفاو خزانف (. 1997بغدادی، عبدالقادر بن عمر ) .11

الخانجی. األول، القاهره: مکتب الجزء

ا ول، دمشفق: الفدین المنجفد، الجفزء ، بتحقیفق صفالح الزمفاو ا عیاو مفن أبنفاء تراجم(. 1959الحسن بن محمد ) بورینی، .12

العربی. العلمی مطبوعات المجم

، بغفداد: مکتبف الونوو الکتب و الظنوو عن أسامی کشف(. 1941حاجی خلیو )مصطوی بن عبداهلل کاتب نلبی قسطنطینی( ) .13

الممنی.

فروشی تأیید. ، اصوهاو: کتاب2، با مقدم محمدباقر الوت، چ. تذکره حزین(. 1334ی )حزین، محمد عل .14

المفانی عشفر، الفدرر ففی اعیفاو القفرو سفلک (.1988حسینی، ابوالوضل محمد خلیل بن علی بن محمد بن محمفد مفراد ) .15

ا سالمی . البشائر ، ]بال مک : دار3ا ول، ط. الجزء

األول، ]بفال مفک : ]بفال ، تحقیق عبدالوتاح محمد حلو، الجزءالدنیا الحیاه األلبّا و زَهره یحان ر(. 1967الدین ) خواجی، شهاب .16

نا .

العلمی . الکتب ، بتحقیق احمد عنای ، بیروت: دارالدنیا الحیاه األلبا و زهره ریحان (. 2005فففففففففففففففففففف ) .17


باباپور، قم: مجم ذخائر اسالمی بفا همکفاری صحیح یوسف بیگ، تالخیال تذکره لطایف(. 1391دارابی، محمد بن محمد ) .18

کتابخان و موزه ملی ملک و کتابخان ، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسالمی.

، جیرفت: دانشگاه زاد اسالمی جیرفت.های عرفانی تذکره(. 1386رادفر، ابوالقاسم ) .19

فروشفی اکبفر علمفی و کتفاب فروشی علی ، بی جا: کتاب1، ج. ، تصحیح جواد فاضلهوت اقلیماحمد )بی تا(. رازی، امین .20

ادبی .

سفده پفنجم بف تاریخ ادبی ایراو و قلمرو زباو فارسی: تطور و دگردیسفی ژانرهفا تفا میانف (. 1388زرقانی، سید مهدی ) .21 ، تهراو: سخن.انضمام نظری تاریخ ادبیات

، تهراو: ارمغاو.، تصحیح وحید دستگردیتحو سامی(. 1314میرزا صووی ) سام .22

هفف. ش. )مشفروط ( تفا سفال 1285های فارسی در ایراو از ها و تاریخ ادبیات بررسی سیر تذکره(. »1380سلطانی، منظر ) .23

.419-403، بهار، مجلّۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهراو، «هف. ش. 1332

، تهراو: سخن.ی در ادب عربیبررسی انتقادی تاریخ ادبیات نگار(. 1389سیدی، سید حسین ) .24

، بتحقیق محمد ابوالوضل 1، ج. النحاه اللغویین و الوعاه فی طبقات بغی الدین عبدالرحمن بن ابی بکر )بال تا(. سیوطی، جالل .25

العربی . ابراهیم، صیدا: المکتب

های ادبی و ارائفۀ طرحفی رهشناسی تذک های ادبی: بحمی در باب گون گذری دیگرگوو بر تذکره(. »1393شویعیوو، سعید ) .26

.104-85(، پاییز و زمستاو، 11)پیاپی 2، ش. 6، س. فنوو ادبی، «ها بندی و برای تقسیم

، بخش یکم، تهراو: شرکت مؤلواو و مترجماو 5، ج تاریخ ادبیات در ایراو و در قلمرو زباو پارسی(. 1362اهلل ) صوا، ذبیح .27

ایراو.

، تهراو: فردوس.8، بخش سوم، چ 5. ج ات در ایراو و در قلمرو زباو پارسیتاریخ ادبی(. 1389فففففففففففف ) .28

العربی. الکتاب ، بیروت: دارالعممانی النعمانی فی علماء الدول الشقائق (.1975زاده ) طاشکبری .29

تحقیفق ، بالفذهب الذهب فی اخبار من شذرات (.1986عکری حنبلی، عبدالحی بن احمد بن محمد )معروف ب ابن عماد( ) .30

األول، دمشق: دار بن کمیر. ناؤوط و عبدالقادر األرناؤوط، المجلدرمحمود األ

بتحقیفق احمفد حفالو؛ محمفود السفافر عفن اخبفار القفرو العاشفر، النور(. 2001عیدروس، عبدالقادر بن شیخ بن عبداهلل ) .31

األرناؤوط و أکرم البوشی، بیروت: دار صادر.

، تصحیح احمد گلچین معانی، بی جا: شرکت نسبی حفاج محمفد تذکره میخان (.1340)فخرالزمانی قزوینی، مال عبدالنبی .32

حسین اقبال و شرکا.

، ویراست دوم، تهراو: سخن.نقد ادبی در سبک هندی(. 1385) فتوحی رودمعجنی، محمود .33

، تهراو: سخن.ایراو در نظری تاریخ ادبیات: با بررسی انتقادی تاریخ ادبیات نگاری(. 1387) ففففففففففففففففففففففففف .34

، بیروت: مؤسس الرسال .8، بإشراف محمدنعیم العرقسُوسی، ط. المحیط القاموس(. 2005فیروز بادی، محمد بن یعقوب ) .35

، ب کوشش عبدالعلی ادیب برومند و ا فکار: بخش کاشاو ا شعار و زبده خالص (. 1384الدین محمد بن علی ) کاشی، تقی .36

مویی، تهراو: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.محمد حسین نصیری کهن

، ب کوشش عبدالعلی ادیب برومند و ا فکار: بخش اصوهاو ا شعار و زبده خالص (. 1386ففففففففففففففففففففففففففففف ) .37

محمد حسین نصیری کهنمویی. تهراو: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.

، تهراو: دانشگاه تهراو.1 ، جهای فارسی تاریخ تذکره(. 1348گلچین معانی، احمد ) .38

، تهراو: دانشگاه تهراو.2، ج های فارسی تاریخ تذکره(. 1350ففففففففففففففففففف ) .39


، بیروت: دار صادر.1ج األثر فی اعیاو القرو الحادی عشر، خالص محبی، محمدامین )بال تا(. .40

العربی . ، ]بال مک : دار احیاء الکتب1، ج الحانَ الریحان و رَشح طشالءش نوح (. 1967فففففففففففففففف ) .41

العلمی . ، بیروت: دار الکتب1، ج الریحان و رَشح طشالءش الحانّ نوح (.2005فففففففففففففففف ) .42

، تصحیح محمد سلیم اختفر، کرانفی: مؤسسف تحقیقفات الشعرای جهانگیرشاهی تذکره مجم (. 1979مال قاطعی هروی ) .43

علوم سیای میان و غربی.

خان ، مفوزه ، تصحیح محمد تقوی، تهراو: کتابا صحاب مذکر (.1390یحای سمرقندی، محمد بدی بن محمد شریف )مل .44

و مرکز اسناد مجلس شورای اسالمی.

، تهراو: امیرکبیر.3، ب کوشش محمد دبیرسیاقی، چ الملو تذکره(. 1378میرزاسمیعا، محمد سمی ) .45

فروشی فروغی. ، تصحیح وحید دستگردی، بی جا: کتابکره نصر بادیتذنصر بادی، میرزامحمدطاهر )بی تا(. .46

، ش. 1، دوره جدید، س. نشری ادبیات تطبیقی، «های پژوهش ادبیات تطبیقی: تعریف و زمین (. »1389منظم، هادی ) نظری .47

.237 -221، بهار، صص. 2

ۀ مطبوعاتی علمی.، تهراو: مؤسسنویسی در هند و پاکستاو تذکره(. 1347رضا ) نقوی، سید علی .48

comparative typology of persian and arabic biographies...

Documents