cümle bilgisi i (söz dizimi i)portal.uzem.omu.edu.tr/.../tdi102_sunump_unite1.pdf · 3 cÜmlenİn...

30
1 Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I) 2 Cümlenin Ögeleri 1. Asıl Ögeler Yüklem Özne 2. Yardımcı Ögeler Nesne(Belirtili/Belirtisiz) Dolaylı Tümleç Zarf Tümleci

Upload: others

Post on 26-Jan-2020

22 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)portal.uzem.omu.edu.tr/.../TDI102_sunump_unite1.pdf · 3 CÜMLENİN TANIMI 5 • Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine

1

Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)

2

Cümlenin Ögeleri

1. Asıl Ögeler

• Yüklem

• Özne2. Yardımcı Ögeler

• Nesne(Belirtili/Belirtisiz)

• Dolaylı Tümleç

• Zarf Tümleci

Page 2: Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)portal.uzem.omu.edu.tr/.../TDI102_sunump_unite1.pdf · 3 CÜMLENİN TANIMI 5 • Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine

2

3

CÜMLE BİLGİSİ I (SÖZ DİZİMİ I)

Cümle Türleri

1. Yüklemin Yerine Göre Cümleler

2. Kurallı Cümle

3. Devrik Cümle

Yüklemin Türüne Göre Cümleler

1. İsim Cümlesi

2. Fiil Cümlesi

4

Cümle Türleri

• Anlamlarına Göre Cümleler

• Olumlu Cümle

• Olumsuz Cümle

• Soru Cümlesi

• Ünlem Cümlesi

Yapılarına Göre Cümleler

• Basit Cümle

• Birleşik Cümle

• Sıralı Cümle

• Bağlı Cümle

Page 3: Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)portal.uzem.omu.edu.tr/.../TDI102_sunump_unite1.pdf · 3 CÜMLENİN TANIMI 5 • Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine

3

5

CÜMLENİN TANIMI

• Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine ya da yargı taşıyan tek bir kelimeye cümle denir.

• Bir başka ifadeyle cümle, en genel haliyle duygu, düşünce, fikir, bilgi, olgu aktarımı yapabilen, dinleyicinin kafasında anlamsal olarak boşluk bırakmayan en büyük kelime grubudur.

6

• Buna göre herhangi bir kelime ya da kelime grubunun cümle

sayılabilmesi için çekimli bir yüklem olması şarttır.

Bir çekimli fiil/yüklem iki temel ögeyi karşılar:

• özne ve yüklem (fiil/ek-fiil almış isim). Türkçe cümle yapısında,

yüklemden özneyi tayin edebilme özelliği bulunduğundan tek yüklemle

bir cümle oluşabilmektedir.

Bu durumda, cümle tek kelimeden ibaret olabileceği gibi, anlatılmak istenen

duygu ve düşüncelere göre kelime sayısı artabilir:

Page 4: Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)portal.uzem.omu.edu.tr/.../TDI102_sunump_unite1.pdf · 3 CÜMLENİN TANIMI 5 • Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine

4

7

1) Okuyorum.

2) Ben okuyorum.

3) Ben kitap okuyorum.

4) Ben şimdi kitap okuyorum.

5) Ben şimdi evde kitap okuyorum.

Cümlede yer alan kelimeler arasında ses, biçim ve anlam bakımından uygunluk vardır, bu oluşum bir kelime yığını değildir .

8

1) Okuyorum.

2) Ben okuyorum.

3) Ben kitap okuyorum.

4) Ben şimdi kitap okuyorum.

5) Ben şimdi evde kitap okuyorum.

“Ben gitmek ev” örneği bir kelimeler yığınıdır.

Bu yığının cümle olabilmesi için dilin var olan söz dizimi ve biçim bilgisi kurallarına uyması gerekir:

“git-“ fiilinin zaman ve kişi eki, “ev” isminin de yönelme hâl eki alması şarttır.

Page 5: Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)portal.uzem.omu.edu.tr/.../TDI102_sunump_unite1.pdf · 3 CÜMLENİN TANIMI 5 • Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine

5

9

• Anlamlı ya da görevli bütün kelime türleri (isim, fiil, sıfat, zarf, edat, zamir, bağlaç) cümle içinde kullanıma girerler. Buna göre

özne, nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci, yüklem olarak görev alırlar.

• Türkçenin cümle yapısında temel ögeler sonda, yardımcı ögeler başta bulunur.

• Türkçenin söz dizimine göre bir cümle eğer bütün ögeleri varsa ve kurallı bir cümle ise şu sıra izlenerek dizilir:

ÖZNE+NESNE/TÜMLEÇ+YÜKLEM

10

CÜMLENİN ÖGELERİ

1. Temel Ögeler

• Yüklem

• Özne

2. Yardımcı Ögeler

• Nesne

• Dolaylı Tümleç

• Zarf Tümleci

Page 6: Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)portal.uzem.omu.edu.tr/.../TDI102_sunump_unite1.pdf · 3 CÜMLENİN TANIMI 5 • Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine

6

11

Yüklem

• Cümlede iş, oluş, durum, hareket veya dönüşüm ifade eden unsurdur. Yüklem,

zaman ve kişi eki almış bir çekimli fiilden/birleşik fiilden veya ek-fiil (i- fiili)

aracılığıyla çekimlenen bir isimden meydana gelir.

• Yüklemin yargı bildirme özelliği taşımasını sağlayan birimler zaman, kişi ve şekil

ekleridir. Yüklem tek kelimeden oluşabileceği gibi kelime grubu ya da bir cümle

uzunluğunda olabilir.

12

1) Ali okula gitti

• Gitti: Cümlenin yüklemidir. Görülen geçmiş zamanda 3. tekil kişiye göre çekimlenmiş

bir fiil olup tek bir kelimeden ibarettir.

2) Sınıfın en çalışkanı Ali’dir.

• Ali’dir: Cümlenin yüklemidir. Ekfiilin geniş zamanında 3. tekil kişiye göre

çekimlenmiş bir isim olup tek bir kelimedir.

Page 7: Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)portal.uzem.omu.edu.tr/.../TDI102_sunump_unite1.pdf · 3 CÜMLENİN TANIMI 5 • Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine

7

13

3) Annesini görünce ağzı kulaklarına vardı.

• ağzı kulaklarına vardı: Yüklemdir. Görülen geçmiş zamanda 3. tekil kişiye göre

çekimlenmiş bir birleşik fiildir. Bir başka ifadeyle gruptur.

14

Özne

Özne; işi, oluşu, hareketi başlatan, oluşturan, yapan veya bitiren ögedir.

Özne, yüklemi isim olan cümlelerde, edilgen fiilli cümlelerde ve yüklemi oluş bildiren

fiil cümlelerinde “olan”ı, diğer cümlelerde “yapan”ı karşılayan ögedir.

1. Hava durgundu. (özne: olan)

2. Muayene odasının kapısı açılır. (özne: olan)

3. Rabia, çabuk iyileşti. (özne: olan)

4. Ali yemeğini yedi. (özne: yapan)

Page 8: Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)portal.uzem.omu.edu.tr/.../TDI102_sunump_unite1.pdf · 3 CÜMLENİN TANIMI 5 • Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine

8

15

Cümlenin ögelerinin tespit edilmesinde yükleme sorulan kim, ne soruları özneyi

bulmaya yardım eder.

1) Kamyon karanlık bir vadiden geçiyordu. (Geçen ne? Ne geçiyor?)

2) Ali koşarak okuldan geldi. (Gelen kim? Kim geliyor)

16

Kimi zaman da cümlede özne açık bir biçimde belirtilmeyebilir. Bu durumda yüklemin

ifade ettiği kişiden yola çıkılarak özneye ulaşılabilir.

1) Olayı gülerek anlattılar. (Anlatanlar kim?)

onlar: Öznedir. Yüklemdeki “–lar” çokluk eki kişiyi ele verir.

2) Okulda çok başarılıydın. (Başarılı olan kim?)

sen: Öznedir. Yüklemdeki “-n” eki öznenin 2. tekil kişi olduğunu gösterir.

Page 9: Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)portal.uzem.omu.edu.tr/.../TDI102_sunump_unite1.pdf · 3 CÜMLENİN TANIMI 5 • Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine

9

17

• Etken çatılı fiillerin yüklem olduğu cümlelerde yapıcı özne bulunur. Buna gerçek

özne veya özne denir.

• Ancak edilgen çatılı fiillerle kurulmuş cümlelerde gerçekte belirtisiz nesne olan

kelime veya öbek özne görevini üstlenir.

18

Bu özneye de sözde özne adı verilir:

1) Ali camı kırdı. (Kıran kim? Etken fiil)

Ö N Y

Ali: Gerçek özne

2) Cam kırıldı. (Kırılan ne? Edilgen fiil) cam:

SÖ Y Sözde özne

Page 10: Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)portal.uzem.omu.edu.tr/.../TDI102_sunump_unite1.pdf · 3 CÜMLENİN TANIMI 5 • Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine

10

19

Nesne

• Cümlede yüklemin bildirdiği, öznenin yaptığı işten etkilenen ögeye nesne denir. Nesne, sadece yüklemi geçişli fiil olan cümlelerde bulunur.

• Geçişli fiiller, nesneye yönelerek onu etkiler. Geçişsiz fiillerde ise kılış ve oluş öznenin üstündedir. Böyle fiiller nesne istemez. (al- : geçişli, uyu-: geçişsiz)

1. Ali top oynarken kolunu kırdı. (Geçişli fiil)

2. Annesini göremediği için durmadan ağlıyordu. (Geçişsiz fiil)

20

Nesne, fiile eksiz veya yükleme hâli eki ile bağlanır. Yükleme hâli eki taşımayan

nesneler belirtisiz nesnedir, genel bir varlığı, bir türü karşılar. Yükleme hâli eki taşıyan

nesneler belirtili nesnedir, bilinen bir varlığı karşılar.

1) Küçük bir çırak tutmalıyız. (Belirtisiz nesne)

2) Verdiğim kitabı en kısa zamanda oku. (Belirtili nesne)

Page 11: Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)portal.uzem.omu.edu.tr/.../TDI102_sunump_unite1.pdf · 3 CÜMLENİN TANIMI 5 • Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine

11

21

Cümlede yükleme sorulan ne, neyi ve kimi soruları nesneyi bulmaya yardım eder.

1. Senelerden beri leylek görmüyordum. (Ne görmüyordum?)

2. Hizmetçi, Orhan’ı ikinci kata çıkardı. (Kimi çıkardı?)

22

İşin, hareketin veya oluşun yapıldığı, edildiği yeri veya hareketin yönünü ifade ederek

yüklemi tamamlayan ögeye dolaylı tümleç denir.

Bu öge, yönelme (-A), bulunma (-DA), uzaklaşma (-DAn) hâli ekleriyle yükleme

bağlanan bir kelime veya kelime grubudur. Dolaylı tümleç mutlaka bu eklerden birini

taşımalıdır.

1. Körfezdeki dalgın suya bir bak, göreceksin.

2. Hafız’ın kabri olan bahçede bir gül varmış.

3. Başımın üstünden yorgun bulutlar geçer.

Page 12: Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)portal.uzem.omu.edu.tr/.../TDI102_sunump_unite1.pdf · 3 CÜMLENİN TANIMI 5 • Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine

12

23

Yer Tamlayıcısı (Dolaylı Tümleç)

• Cümlede yükleme sorulan kime, kimde, kimden, neye, nede, neden, nereye,

nerede, nereden soruları dolaylı tümleci bulmayı sağlar.

1. Kabirde/ böceklere ezberletirim güzelliğini. (Nerede, neye ezberletirim?)

2. Bugünkü ödevlerini Ali’den aldı. (Kimden aldı?)

24

Dolaylı Tümleç

NOT: Yönelme, bulunma ve uzaklaşma hâli ekli durum, zaman ve miktar zarfları dolaylı

tümleç değildir.

1. Tek başına tek odalı bir evde otururdu. (-A: durum zarfı)

2. Sisli havalarda vapur düdüklerinin seslerine dikkat ediniz. (-DA: zaman zarfı)

Page 13: Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)portal.uzem.omu.edu.tr/.../TDI102_sunump_unite1.pdf · 3 CÜMLENİN TANIMI 5 • Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine

13

25

Zaman, tarz, durum, sebep, miktar, yön, vasıta ve şart bildirerek yüklemi tamamlayan

ögeye zarf tümleci denir.

• Elindeki silahı yavaşça yere bıraktı. (tarz)

• İyi çalışmadığından sınıfta kaldı. (neden)

• Ben resim çekmeyi çok seviyorum. (miktar)

• Soğuk bir kış günü/ karanfil almak için çiçekçi dükkânına girdim. (zaman/sebep)

26

Zarf Tümleci

Cümlede yükleme sorulan nasıl, ne zaman, ne ile, kiminle, hangi şartlarda, niçin, ne

kadar gibi sorular zarf tümlecini bulmayı kolaylaştırır.

1. Bu insanları biraz tanıdım. (Ne kadar tanıdım?)

2. Karanlık çökünce/ heyecanla kabak çekirdekçiyi bekliyordum. (Ne zaman

bekliyordum? Nasıl bekliyordum?)

Page 14: Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)portal.uzem.omu.edu.tr/.../TDI102_sunump_unite1.pdf · 3 CÜMLENİN TANIMI 5 • Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine

14

27

NOT: Yer-yön zarfları yönelme hâli eki aldıklarında cümlenin ögesi olarak yer

tamamlayıcısı işlevini üstlenirler.

• Kapıcı söylene söylene içeri giriyordu. (zarf tümleci)

ZT

• Kapıcı söylene söylene içeriye giriyordu. (yer tamamlayıcısı)YT

28

Cümle Dışı Unsurlar

Cümlede özne ve yüklem, merkezde yer alırken; nesne, yer tamlayıcısı ve zarf tümleci

onların etrafında yardımcı öge olarak kullanılır.

Bazı cümlelerde, bu beş ögenin dışında, özne ve yüklemle doğrudan bağlantılı

olmayan unsurlar yer alabilmektedir.

Diğer ögelerle doğrudan bir bağ kurmayan bu tür unsurlara cümle dışı unsurlar denir.

Page 15: Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)portal.uzem.omu.edu.tr/.../TDI102_sunump_unite1.pdf · 3 CÜMLENİN TANIMI 5 • Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine

15

29

Cümle Dışı Unsurlar

Ünlemler, ünlem grupları, hitaplar, bağlama edatları cümle dışı ögelerdir. Ayrıca açıklama

cümleleri ve ara sözler de cümle dışı ögeler arasındadır. Yazıda, bu tür kullanımlar, parantez

içine alınarak, iki virgül arasında veya iki kesik çizgi arasında gösterilebilir.

• Cümle dışı ögeler, cümlenin her yerinde, başında, ortasında, sonunda bulunabilir.

• Sana dün bir tepeden baktım, aziz İstanbul. (hitap)

YT ZT YT Y

• Evet, her şey ben de gizli bir düğüm. (edat)

Ö Y

30

Cümle Çözümlemeleri

İlkbaharın tatlı rüzgârıyla sarhoş olan martılar, çılgın

Ö

naralarla havayı çınlatıyorlardı.

ZT B.li N Y

Bu temel kitabı okumak, Türk aydını olmanın ilk şartlarındandı.

Ö Y

Page 16: Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)portal.uzem.omu.edu.tr/.../TDI102_sunump_unite1.pdf · 3 CÜMLENİN TANIMI 5 • Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine

16

31

Çoluk çocuk, banliyölerde duran trenlere ellerini uzatıp, yine

Ö ZT ZT

kâğıt, kalem, para isterler miydi?

B.siz Y

Mağlupken ordu, yaslı dururken bütün vatan rüyama girdi

ZT ZT YT Y

her gece bir fatihane zan.

ZT Ö

32

Yüklemin Yerine Göre CümlelerKurallı (Düz) Cümle:

Yüklemi sonda bulunan cümlelere kurallı veya düz cümle denir. Cümlenin ana

ögesi olan yüklem, genellikle cümlenin sonunda yer alır. Yardımcı ögeden ana

ögeye doğru diziliş, Türkçe cümle yapısının temel özelliğidir.

Özne+Nesne/Tümleç+Yüklem

Öğretmen kitabı bana verdi. (Ö+N+T+Y)

Hastane bugün kalabalık. (Ö+T+Y)

Page 17: Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)portal.uzem.omu.edu.tr/.../TDI102_sunump_unite1.pdf · 3 CÜMLENİN TANIMI 5 • Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine

17

33

Devrik Cümle

Yüklemi sonda bulunmayan cümlelere devrik cümle denir.

• Günlük dilde (konuşma dilinde), edebî eserlerde özellikle şiirlerde, atasözü ve deyimlerde devrik cümlelerin sıkça kullanıldığı görülür.

Kanıyor içerimde gizli bir yara (Y+T+Ö)

Hasretin büyüyor yüreğimde çaresiz

Gülme komşuma, gelir başına. (Y+T,Y+T)

34

İsim Cümlesi

• Yüklemi bir isim veya isim grubu olan cümlelerdir. İsim ve isim grupları ek

fiil (i- fiili) alarak yüklem olurlar. Bu fiilin tek başına bir kullanım alanı yoktur

ancak, ekleşme suretiyle isim ve isim soylu yapıları yüklemleştirir.

Ben dün hastaydım. (Görülen geçmiş zaman)

Çocukken çok zayıfmışım. (Öğrenilen geçmiş zaman)

Yaşlıysam ne olmuş? (Şart çekimi)

Ben üniversitede öğrenciyim. (Şimdiki/geniş zaman)

Page 18: Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)portal.uzem.omu.edu.tr/.../TDI102_sunump_unite1.pdf · 3 CÜMLENİN TANIMI 5 • Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine

18

35

İsim cümlesinin yüklemi, özel isim, cins isim, topluluk ismi, isim-fiil, sıfat, sıfat-fiil,

edat, zamir gibi kelime türleri ile var ve yok gibi durum bildiren isimlerden oluşabilir.

1. Durmuş saat gibiydi durup geçmeyen zaman. (edat grubu)

2. Her mimarî eser, millî hayatın bir koruyucusudur. (isim tamlaması)

3. Yakınımızda kimseler yok. (isim)

4. En başarılısı odur. (zamir)

NOT: İsim cümleleri nesne almazlar.

36

Fiil Cümlesi

Yüklemi çekimli bir fiil veya birleşik fiil olan cümlelere fiil cümlesi denir. Kip ve şahıs

bildiren bütün fiiller yargı taşır.

NOT: Geçişli fiil cümlelerinde, cümle ögelerinin hepsi bulunabilir, geçişsiz fiil

cümlelerinde nesne bulunmaz, geçişsiz-edilgen fiilli cümlelerde özne yoktur.

Sadrazam/ o zaman/ kethüdasını/ Muhsin

Ö ZT B.li N YT

Çelebinin Üsküdar’daki evine /gönderdi.

Y

Page 19: Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)portal.uzem.omu.edu.tr/.../TDI102_sunump_unite1.pdf · 3 CÜMLENİN TANIMI 5 • Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine

19

37

Anlamlarına Göre Cümleler

• Her cümle, yapısında bulunan kelime ve eklerin yönlendirdiği soru, bildirme, emir, istek, ünlem vb. anlam

özelliklerinden birine sahiptir. Bir cümle hangi anlam özelliğine sahip olursa olsun, mutlaka ya olumlu ya

olumsuz anlam taşır.

• Cümlelerin temel anlam özelliği olumluluk veya olumsuzluktur.

• Burada olumlu ve olumsuz anlamlı cümlelerin yanı sıra kullanım sıklığı dolayısıyla soru ve ünlem cümleleri

üzerinde durulacaktır.

38

Anlamlarına Göre Cümleler

Olumlu Cümle:

Yargının gerçekleştiğini anlatan cümleler olumlu cümlelerdir.

Başka bir deyişle cümlenin taşıdığı yargı, bir zaman ve bir şahsa bağlı olmak üzere işin, oluşun ve hareketin lehinedir.

1. Hasan eve geldi. (eylem gerçekleşti)

2. Hasan hastadır. (durum/eylem gerçekleşmektedir)

Page 20: Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)portal.uzem.omu.edu.tr/.../TDI102_sunump_unite1.pdf · 3 CÜMLENİN TANIMI 5 • Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine

20

39

NOT: Türkçede bazı cümleler yapılarında olumsuzluk ifade eden unsurlar

taşımalarına rağmen anlamca olumludurlar. Bu tür cümleler, değil ve yok

kelimelerinin yapıca olumsuz olan fiilden sonra getirilmesiyle oluşturulur.

İki olumsuz unsur, bir cümlenin anlamını olumlu yapar.

1. Seni sevmiyor değilim.

2. Senin bu konuda bilmediğin yok.

40

Olumsuz Cümle

Yargının gerçekleşmediğini anlatan cümleler olumsuz cümlelerdir. “-mA-“, “-sIz”

olumsuzluk eki, “değil”, “ne…ne…” edatı ve “yok” ismi cümlenin anlamını olumsuz

yapan unsurlardır.

1. Çocuk dersine çalışmamış.

2. Ben öğrenci değilim.

3. Benim kitabım yok.

4. Ben evsiz barksızım.

5. Ne şair yaş döker, ne aşık ağlar.

Page 21: Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)portal.uzem.omu.edu.tr/.../TDI102_sunump_unite1.pdf · 3 CÜMLENİN TANIMI 5 • Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine

21

41

Soru Cümlesi

• Soru yoluyla bilgi almayı amaçlayan cümleler soru cümleleridir. Soru eki –

mI ile soru sıfatları, soru zamirleri, soru zarfları ve soru edatları bir cümleye

soru anlamı kazandıran unsurlardır.

• Konuşma dilinde vurgu yoluyla da soru cümlesi yapılmaktadır.

42

Anlamlarına Göre Cümleler

-mI Soru eki (edatı) ile kurulanlar:

Soru eki –mI, yüklemden veya diğer cümle ögelerinden sonra gelerek soru

cümleleri yapar. Bu cümleler genellikle onay veya ret cümleleridir.

Soru ekinin yeri, aynı zamanda sorulan ögeyi de gösterir.

1. Bu hafta sonu gelecekler mi? (yüklem)

2. Evimi bana zorla mı sattıracaksın? (zarf tümleci)

3. Bize dün sen mi geldin? (özne)

Page 22: Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)portal.uzem.omu.edu.tr/.../TDI102_sunump_unite1.pdf · 3 CÜMLENİN TANIMI 5 • Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine

22

43

Soru Kelimeleri İle Kurulan Soru Cümleleri

Soru sıfatları, soru zamirleri, soru zarfları ve soru edatları ile yapılan soru

cümlelerinde yüklemi tamamlayan ögelerle ilgili bilgi alma amaçlanmaktadır.

1. Hangi dilden konuşacaktı? (soru sıfatı)

2. Şu Boğaz Harbi nedir? Var mı ki dünyada eşi? (soru zamiri)

3. Nasıl kesildi köpüren, taşan sular? (soru zarfı)

4. Hani ardında çil çil kubbeler serpen ordu? (soru edatı)

44

NOT: Yapısında soru eki veya soru kelimesi bulunan bazı cümlelerde soru

unsuru, cümleye beklenmezlik, küçümseme, çaresizlik, sitem, şikâyet, rica vb.

anlamlar katar.

1. Ne biçim dünyaya doğmuşum ben?

2. Tam bu esnada hoca içeri girmez mi?

3. Bin bir başlı kartalı nasıl taşır kanarya?

4. Tarlaları kim sürecek, çifti kim toplayacak?

Page 23: Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)portal.uzem.omu.edu.tr/.../TDI102_sunump_unite1.pdf · 3 CÜMLENİN TANIMI 5 • Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine

23

45

Vurgu ile kurulan soru cümleleri

Konuşma dilinde vurgu yoluyla da soru cümlesi yapılmaktadır. Bu tür cümleler

yazılı metinlerde bağlamdan anlaşılır.

1. Yirmi lira var bende. Sende?

2. Artık gitmeyeceksin ya?

46

Ünlem Cümlesi

Heyecan, korku, coşku, sevinç, hayret gibi duyguların ifade edildiği; seslenme,

çağırma, bağırma ifadesi taşıyan cümleler ünlem cümleleridir. Bu tür

cümlelerde vurgu ve tonlama esastır.

Yazıda, cümlenin sonunda ünlem işareti (!) kullanılır.

1. Ah! Neler çektim bir bilsen!

2. Eyvah! Ne yer ne yar kaldı!

3. Çabuk buraya gel!

4. Koş!

Page 24: Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)portal.uzem.omu.edu.tr/.../TDI102_sunump_unite1.pdf · 3 CÜMLENİN TANIMI 5 • Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine

24

47

Yapılarına Göre

Yapılarına göre cümle çeşitlerini belirlerken ölçüt, yargı bildiren kelime sayısıdır. Bir

cümlede ne kadar çekimli fiil/yüklem varsa o kadar cümle vardır.

Basit Cümle:

İçerisinde bir yargı bulunan tek bir çekimli fiile/yükleme sahip olan cümle basit

cümledir. Yüklem ekfiil almış bir isim veya çekimlenmiş bir fiil olabilir.

-Yarın okula gidecek misin?

-Bugün hava çok güzel.

48

Birleşik Cümle:

Bir temel cümle ile onun anlamını tamamlayan en az bir yan (yardımcı)

cümleden oluşan ve birden fazla yargı bildiren cümlelerdir.

Şartlı Birleşik Cümle:

Bir temel cümle ile ona bağlı şart ifade eden yan cümlenin birleşmesinden

oluşur. Türkçede –sA şart eki almış olan yan cümle(YC) temel cümlenin(TC)

yargısının oluşması için gerekli olan şartı ifade eder. Yan (yardımcı) cümle olan

şartlı cümle; sebep, zaman, şart, benzetme anlamlarında zarf tümleci

işlevindedir.

Page 25: Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)portal.uzem.omu.edu.tr/.../TDI102_sunump_unite1.pdf · 3 CÜMLENİN TANIMI 5 • Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine

25

49

Yapılarına Göre CümlelerŞartlı Birleşik Cümle

Çok çalışırsan başarılı olursun.

Yağmur yağmazsa pikniğe gideceğiz.

İç İçe Birleşik Cümle:

Tam yargı bildiren bir cümlenin bir başka cümlenin ögesi durumuna geçtiği

cümle çeşitlerine iç içe birleşik cümle denir. Bu cümle yapısında cümlenin bir

tamlayıcısı durumuna geçen cümle yardımcı cümle (iç cümle) durumundadır.

Bu yardımcı cümleyi bir tamlayıcı olarak yapısına alan cümle ise temel cümledir.

50

Yapılarına Göre Cümleler

Page 26: Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)portal.uzem.omu.edu.tr/.../TDI102_sunump_unite1.pdf · 3 CÜMLENİN TANIMI 5 • Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine

26

51

• Bu tip birleşik cümle, “de-“ fiili başta olmak üzere “bil- gör- görün-, say-,

sayıl-, san-, zannet-, addet-, hisset-, duy-, işit-, um-“ gibi fiillerle kurulur.

Ayşe; «Yarın okula gelemeyeceğim.» dedi.

Bu işi de alnının akıyla atlatmıştır sanırım.

52

Sıralı Cümle

• Tek başına yargı bildiren cümlelerin bir anlam bütünlüğü içinde

sıralanmasıyla meydana gelen cümleler topluluğudur.

• Sıralı cümlelerde her cümle bağımsız bir bütündür. Bu cümleler virgülle,

noktalı virgülle, öge ya da kip ortaklığı ile bir araya gelirler.

• Sıralanan cümleler arasında öge ortaklığı söz konusu ise bu tip cümleler

bağımlı sıralı cümleler olarak adlandırılır.

Page 27: Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)portal.uzem.omu.edu.tr/.../TDI102_sunump_unite1.pdf · 3 CÜMLENİN TANIMI 5 • Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine

27

53

Sıralı Cümle

Sıralanan cümleler arasında öge ortaklığı söz konusu değilse bu cümleler

bağımsız sıralı cümlelerdir.

Bugün hava güzel, pikniğe gideceğiz.

1.C 2.C

Sonbahar geldi, annem kış hazırlıklarına başladı.

1.C 2.C

54

Sıralı Cümle

Sıralanan cümleler arasında öge ortaklığı söz konusu ise bu cümleler bağımlı sıralı

cümlelerdir.

• Eşyalarını topladı, çıktı.

• Çok çalıştı, istediğini elde etti.

Page 28: Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)portal.uzem.omu.edu.tr/.../TDI102_sunump_unite1.pdf · 3 CÜMLENİN TANIMI 5 • Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine

28

55

Bağlı Cümle

Bağlama edatlarıyla (ki, ama, fakat, ancak, lakin, ve…) birbirine bağlanmış cümlelere

bağlı cümle denir.

Ki’li Bağlı Cümle

İki bağımsız cümlenin “ki” bağlacıyla bir anlam bütünlüğü oluşturmasıyla meydana

gelen cümlelerdir. “Ki”li bağlı cümle Farsça tesiriyle dilimize yerleşen bir cümle

türüdür. Türkçe cümle kuruluşunun aksine bu cümlelerde temel cümle önce, yan

cümle sonra gelir.

56

Bağlı Cümle

Bağlanan cümleler arasında öge ortaklığı söz konusu değilse bu cümleler bağımsız bağlı cümlelerdir.

İlkbahar geldi ama annem henüz temizliğe başlamadı.

Kar yağdı ve kuşlar yiyecek bulamadı.

Page 29: Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)portal.uzem.omu.edu.tr/.../TDI102_sunump_unite1.pdf · 3 CÜMLENİN TANIMI 5 • Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine

29

57

Bağlı Cümle

Bağlanan cümleler arasında öge ortaklığı söz konusu ise bu cümleler bağımlı bağlı cümlelerdir.

Tren Cebeci İstasyonundan geçiyordu ve yavaş yavaş ortalık ağarıyordu.

Ali gitti ama hiçbir şey anlatmadı.

58

Diğer Bağlama Edatlarıyla Kurulan Bağlı Cümleler

Herhangi bir bağlaçla birbirine bağlanıp sıralanan cümlelere de bağlı cümle

denir. Bu tür cümleler de öge ortaklığı söz konusu ise bağımlı bağlı, değilse

bağımsız bağlı cümle olarak adlandırılırlar.

Page 30: Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)portal.uzem.omu.edu.tr/.../TDI102_sunump_unite1.pdf · 3 CÜMLENİN TANIMI 5 • Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine

30

59

TeşekkürlerYrd. Doç. Dr. Mediha MANGIR

Türk Dili II

Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)

Ünite 1