cjpnfncsbofcjt! prtjhfob{fcj! - nplgdspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/6159/1/biomembranebis... ·...
TRANSCRIPT
g. xatisaSvili, m. gordeziani, T. varazi, m. yuraSvili, m. fruiZe
!
!
cjpnfncsbofcjt!
prtjhfob{fcj!
(fiziologia da bioqimia)
Tbilisi
2009
G. Khatisashvili, M. Gordeziani, T. Varazi, M. Kurashvili, M. Pruidze
Oxigenases of Biomembranes (Physiology and bBiochemistry)
Tbilisi, 2009
durmiSiZis bioqimiisa da bioteqnologiis instituti
Durmishidze Institute of Biochemistry and Biotechnology
g. xatisaSvili, m. gordeziani, T. varazi, m. yuraSvili, m. fruiZe biomembranebis oqsigenazebi (fiziologia da bioqimia)
monografiaSi ganxilulia monooqsigenazuri fermentuli sistema,
romelic qsenobiotikebis metabolur gardaqmnebzea orientirebuli. es
rTuli multifermentuli kompleqsia da farTodaa gavrcelebuli
cocxal samyaroSi. warmodgenili masala “evoluciuri qronologiiT”
asaxavs, rogor itvirTes P450-Semcvelma monooqsigenazebma detoqsi-
kaciis funqcia.
naSromSi detaluradaa gaaanalizebuli literaturuli da sakuTari
monacemebi monooqsigenazebis fiziologiuri da bioqimiuri rolis
Sesaxeb. calke Tavi aqvs daTmobili citoqrom P450-is fermentuli
aqtivobis regulaciis funqciur da struqturul aspeqtebs.
wigni gankuTvnilia gansxvavebuli dargebis specialistebisaTvis:
qimikosebisaTvis, bioqimikosebisaTvis, biofizikosebisaTvis farmakologe-
bisaTvis, toqsikologebisaTvis, ekologebisaTvis, fiziologebisaTvis,
agreTve biofakultetebis pedagogebisa da zeda kursebis studen-
tebisaTvis. igi SeiZleba sasargeblo aRmoCndes membranul biologiaSi
da toqsikologiaSi momuSave medikosebisaTvis.
redaqtori: saqarTvelos mecnierebaTa erovnuli akademiis
wevr-korespondenti n. aleqsiZe
recenzenti: biologiis mecnierebaTa kandidati e. imediZe
ISBN 978-9941-0-1699-8
oqsigenazebi. fiziologia da bioqimia (Sesavali) ............................................. 6 Tavi 1. monooqsigenazebi. ................................................................................. 9 moqmedebis funqcia, struqturuli organizacia, da katalizuri cikli ......... 9 monooqsigenazebis kvlevis mokle istoriuli mimoxilva ................................. 9 1.1 mikrosomuli hidroqsilirebis biologiuri azri da misi meqanizmi .......... 14 1.2 oqsigenazebi ............................................................................................. 19 1.3 mikrosomuli monooqsigenazebis fermentuli Semadgenloba ..................... 22 1.3.1 NADPH-citoqrom P450-reduqtaza (NADPH-specifikuri
flavoproteini EC 1.6.2.4) ............................................................................ 23 1.3.2 NADH-citoqrom b5-reduqtaza (EC 1.6.2.1) ............................................ 28 1.3.3 citoqromi b5 ........................................................................................ 32 1.3.4 citoqrom P450 _ mikrosomebis eleqtronTa satransporto sistemis
terminaluri komponenti ............................................................................... 41 1.3.4.1 mikrosomuli hidroqsilirebis calkeuli stadiebi (monooqsigenazuri
cikli) .......................................................................................................... 55 1.4 citoqrom P450-is mravlobiTi formebi da maTi Tanamedrove
nomenklatura ................................................................................................ 77 1.4.1 citoqrom P450-is mravlobiTi formebis induqcia ................................. 88 1.5 mikrosomuli fosfolipidi _ mahidroqsilirebeli kompleqsis
aucilebeli komponenti ................................................................................. 92 literatura ................................................................................................ 102
Tavi 2. oqsigenazebi Sidaujredul metabolur cvlaSi .......................................124 2.1 citoqrom P450 mcenaris azotfiqsaciaSi ................................................ 124 2.2 oqsigenazebi cximovan mJavaTa zeJangur JangvaSi ..................................... 125 2.2.1 jaWvis gagrZelebis stadia ................................................................... 131 2.2.2 citoqrom P450-is monawileoba cximovani mJavebis hidroqsilirebasa
da epoqsidirebaSi ........................................................................................ 142 2.3 citoqrom P450 fenolur naerTTa biogenezSi ......................................... 148 2.4 citoqrom P450 alkaloidebis biosinTezSi ............................................ 152 2.5 citoqrom P450-is monawileoba hiberelinebis biosinTezSi ................... 155 2.6 steroidTa mahidroqsilirebeli oqsigenazebi ......................................... 158 2.6.1 Tirkmelzeda jirkvlis qerqis mitoqondriebis citoqrom P450 .......... 160 2.6.2 NADPH-adrenodoqsinreduqtaza (EC 1.6.7.1) ........................................ 164 2.6.3 adrenodoqsini ..................................................................................... 165 2.6.4 steroidmahidroqsilirebeli sistemis moqmedebis meqanizmi ................ 168 2.6.4.1 qolesterinis gverdiTi alifaturi jaWvis moxleCvis meqanizmis
Sesaxeb ......................................................................................................... 176
2.6.5 qolesterini mcenareSi da misi metaboluri gardaqmnebi ...................... 181 2.6.5.1 qolesterinis eTerifikacia mcenareSi ................................................ 181 2.6.5.2 qolesterinis Jangva mikroorganizmebsa da mcenareSi (SedarebiTi
analizi) ...................................................................................................... 184 2.7 urTierTkavSiri oqsigenazur da imunur sistemebs Soris ....................... 191 2.7.1 molekuluri receptorologiis zogadi principebi ............................... 198 2.7.2 oqsidazebi da oqsigenazebi mcenaris mdgradobasa da
fitoimunitetSi ........................................................................................... 201 literatura ................................................................................................ 207
Tavi 3. oqsigenazebi qsenobiotikebis detoqsikaciaSi .................................... 219 3.1 citoqrom P450-is roli qsenobiotikebis metabolizmSi .......................... 219 3.2 citoqrom P450-is mier katalizebuli reaqciebi .................................... 222 3.2.1 hidroqsilireba .................................................................................... 223 3.2.2 demeTilireba ....................................................................................... 237 3.2.3 N- da S-Jangva ..................................................................................... 240 literatura ................................................................................................ 245 Tavi 4. monooqsigenazuri sistemis regulacia ............................................ 249 4.1 regulacia aRmdgeneli eqvivalentebis doneze ......................................... 249 4.1.1 urTierTqmedeba eleqtron-satransporto gzebs Soris .......................... 249 4.1.2 eleqtronTa transmembranuli cvla mikrosomasa da
mitoqondrias Soris ......................................................................................................... 254
4.1.2.1 mitoqondriuli kontroli ................................................................. 255 4.1.2.2 NADPH-is Tavisufali mikrosomuli Jangva ....................................... 259 4.2 monooqsigenazuri sistemis aqtivobis substratuli regulacia ............. 263 4.3 citoqrom P450-is regulacia induqciis doneze ..................................... 267 4.4 monooqsigenazuri sistemis aqtivobis regulacia membranul doneze ....... 271 4.4.1 membranuli fosfolipidebis gavlena citoqrom P450-is meoreul
struqturaze da aqtivobaze ......................................................................... 271 4.4.2 membranuli fosfolipidebis roli NADPH-citoqrom P450-reduqtazisa da citoqrom P450-is urTierTqmedebaSi ....................................................... 273 4.4.3 NADH-citoqrom b5-reduqtazisa da citoqrom b5-is damokidebuleba
membranul fosfolipidebze .......................................................................... 279 4.4.4 monooqsigenazebis da lipidebis erTiani sistema .................................. 283 4.4.5 lipidebis fermentuli peroqsidacia da qsenobiotikebis Jangva
endoplazmur membranebSi erTi da igive eleqtronis satransporto
sistemiT katalizdeba .................................................................................. 288 4.5 regulacia citoqrom P450-is qimiuri modifikaciis doneze ................... 294
4.5.1 NADPH-citoqrom P450-reduqtazas SesaZlo funqciebi
citoqrom P450-is peroqsidazad transformaciis pirobebSi ......................... 319 literatura ................................................................................................ 326
mecnierebi, romlebmac mniSvnelovani wvlili Seitanes biologiuri Jangvis
oqsigenazuri meqanizmebis gamokvlevaSi......................................................... 336
wignis gamocema dafinansebulia saqarTvelos erovnuli samecniero
fondis (GNSF) da ukrainis mecnierebisa da teqnologiebis centris
(STCU) erToblivi grantiT #4674
6
oqsigenazebi
fiziologia da bioqimia
Sesavali
citoqrom P450-Semcveli monooqsigenazebi endogenuri da egzo-
genuri warmoSobis lipofiluri naerTebis metabolizmSi monawileoben.
am nivTierebaTa CamonaTvali sakmaod grZelia. esenia sinTezuri da
bunebrivi samkurnalo saSualebebi, samrewvelo narCenebi, pesticidebi,
saRebavebi, navTobproduqtebi, plastmasebi, sayofacxovrebo moxmarebis
produqtebi, kosmetikuri saSualebebi da sxv. sakveb produqtebSic ki,
romelTac yoveldRiurad viyenebT, sayuaTo nivTierebebi “sufTa” saxiT
iSviaTad gvxvdeba da yovelTvisaa organizmisTvis usargeblo balasturi
minarevebi. aRarafers vambobT sakveb danamatebze da konservantebze. es
nivTierebebi sawyisi formiT organizmSi arc energiis da arc plas-
tikuri cvlis miznebisaTvis ar gamoiyeneba da “ucxos” (Zveli gansaz-
RvriT) warmoadgenen. amJamad isini “qsenobiotikebis” (berZn: “qsenos” –
ucxo, “bios” – sicocxle) saerTo saxelwodebiT arian cnobili, Tumca
bioqimiaSi, farmakologiaSi da toqsikologiaSi orive termini dResac
TanasworuflebianobiT sargeblobs.
garemodan organizmSi qsenobiotikebi SemTxveviT an sxvadasxva
mizeziT, organizmis nebisagan damoukideblad xvdebian. aq isini sponta-
nurad an katalizurad ganicdian gardaqmnebs. metaboluri aqtivaciis
Sedegad eleqtrofiluri reaqciisunariani Sualedi produqtebi war-
moiqmnebian, romlebic rTuli JangviTi gardaqmnebis gziT an sabolood
detoqsicirdebian (uvnebeldebian), an urTierTqmedeben Sidaujredul
sasicocxlod aucilebel naerTebTan (gansakuTrebiT makromoleku-
lebTan) da es procesi mutagenur, toqsikur, teratogenul da kance-
rogenul efeqtebs ukavSirdeba.
sadReisod qsenobioqimia biologiuri mecnierebis damoukidebel dar-
gadaa Camoyalibebuli. mas Tavisi Teoriuli safuZvlebi da teqnikur-
meToduri midgomebi gaaCnia. principSi qsenobioqimia dargTaSorisi dis-
ciplinaa, ramdenadac bioqimiis, organuli qimiis, analizuri qimiis,
farmakologiisa da toqsikologiis garkveul sferoebs moicavs. misi
7
interesebi qsenobiotikebis katalizisa da organizmze maTi moqmedebis
meqanizmebis dadgenaSi mdgomareobs.
fermentuli sistema, romelic qsenobiotikebis “metabolur aqtiva-
ciaze” da gardaqmnebzea orientirebuli, monooqsigenazebs miekuTvneba.
es rTuli multifermentuli kompleqsia da farTodaa gavrcelebuli
cocxal samyaroSi. misi fiziologiuri da bioqimiuri rolis deta-
luri Seswavla Tanamedrove qsenobioqimiis erT-erTi yvelaze “cxeli”
mimarTulebaa. gamomdinare iqidan, rom monooqsigenaza membranadakavSi-
rebul (integralur) cilas warmoadgens, fermentuli aqtivobis regu-
laciis TvalsazrisiT did yuradRebas imsaxurebs misi aramarto
kvlevis funqciuri, aramed struqturuli aspeqtebic.
hidrolizisa da dehidrogenirebis sxvadasxva reaqciebis zogadi
meqanizmi didi xania cnobilia. miuxedavad amisa, endoplazmuri retiku-
lumis (mikrosomebis) fermentebiT ucxo naerTTa Jangva-aRdgenis reaq-
ciebis meqanizmebis kvleva amJamadac intensiurad grZeldeba. dadgenilia,
rom aRniSnuli procesebis makatalizebel fermentul sistemaSi cent-
raluri pozicia citoqrom P450-s ukavia. qsenobiotikis metaboluri
gardaqmnis siCqare am hemoproteinis maqsimaluri aqtivobiT da substra-
tisadmi misi swrafviT limitirdeba.
yoveli cocxali qsovili maRali specifikurobis mqone “oqsi-
genazebis anakrebs” Seicavs. mravali maTgani wyalSi xsnadi fermentia
da amdenad hidrofiluri Tvisebebis mqone endogenuri substratebis
Jangvas emsaxureba. es, upirveles yovlisa, aminomJavebis (fenilalaninis,
triftofanis, lizinis, prolinis) oqsigenazebia. farTodaa gavrcele-
buli poliujeri cximovani mJavebis oqsigenaza (lipoqsigenaza),
laqtatoqsigenaza, indolaminooqsigenaza da a.S. maTi kvlevis “mSvidi”
msvleloba mas Semdeg dairRva, rac aRmoCenil iqna universaluri
oqsigenazebi citoqrom P450-is SemcvelobiT. isini monawileoben
rogorc endogenuri warmoSobis substratebis (steroluri hormonebis,
cximovani mJavebis, prostaglandinebis, alkaloidebis, hiberelinebis da
mravali sxv.) biosinTezebSi da JangvaSi, aseve mravali ucxo naerTis
biodegradaciaSi.
cxadia, Soreul warsulSi, rodesac garemoSi qsenobiotikebis done
nulovan niSnuls utoldeboda, citoqrom P450-Semcveli oqsigenazebi
8
aqtiur monawileobas endogenur plastikur cvlaSi iRebdnen. mxolod
sinTezuri samkurnalo saSualebebis gamoyenebis da garemos qimiuri
dabinZurebis Semdeg itvirTes maT detoqsikaciis funqcia da tipiur
“garegan” monooqsigenazebad iqcnen. ase rom, damcvelobiTi funqcia am
fermentuli kompleqsis gacilebiT gvian SeZenili Tvisebaa. amitom
winamdebare monografiaSi warmodgenili masalac aseTi “evoluciuri
qronologiiTaa” dalagebuli.
9
Tavi 1
monooqsigenazebi.
moqmedebis funqcia, struqturuli organizacia,
da katalizuri cikli
monooqsigenazebis kvlevis mokle istoriuli mimoxilva
monooqsigenazebis kvleva Tavis saTaves gasuli saukunis 50-iani
wlebidan iRebs. jer kidev brodisa da Tanaavtorebis [1], agreTve
aqselrodis [2] samuSaoebiT dadgenil iqna RviZlis endoplazmur
retikulumSi fermentuli sistemis arseboba, romelsac gansxvavebuli
tipis wamlebisa da aromatuli naerTebis ufro polarul produqtebad
gardaqmnis unari gaaCnda. gairkva, rom am procesSi CarTuli arian
Mg2+-is ionebi da NADPH-generirebadi sistema (NADP + glukozo-6-
fosfatdehidrogenaza – pentozuri ciklis sawyisi fermenti). agreTve
gamovlinda, rom aRniSnuli gardaqmnebi mxolod molekuluri Jangbadis
uSualo TanamyofobiT xorcieldeba. amasTan dakavSirebiT masonma da
Tanaavtorebma [3] warmoadgines monacemebi substratze Jangbadis gadam-
tani fermentuli sistemis funqcionirebis Sesaxeb da igi miakuTvnes
reaqciis fenolazur tips, romelic moqmedebis Semdegi meqanizmiT
xasiaTdeba:
AH + NADPH + H+ + O2 → AOH + NADP + H2O
SemdgomSi es gardaqmna monooqsigenazuri reaqciis zogad gantole-
bad iqna aRiarebuli.
momdevno wlebSi garfinkelma [4] da klingenbergma [5] RviZlis mi-
krosomebSi daadastures CO-damkavSirebeli pigmentis arseboba, romel-
ic NADPH-iTa da diTionitiT ganicdida aRdgenas. maT pirvelebma aC-
venes, rom es pigmenti da misi CO-kompleqsi STanTqmis maqsimums 450
nm-ze amJRavneben. 1964 wels iaponelma mkvlevarebma omuram da satom
[6, 7] am pigmentis hemoproteinuli buneba gamoavlines da mas pirobi-
Tad citoqrom P450 uwodes (P – pigmentis aRmniSvneli asoa).
Semdgomi gamokvlevebiT eqsperimentulad dadasturda, rom mikroso-
muli monooqsigenazuri kompleqsi Seicavs eleqtronis Tavisufal
10
(energiis generirebasTan araSeuRlebuli) satransporto jaWvs, romlis
sawyis eleqtronul donors NADPH-damokidebul reduqtaza warmoad-
gens, xolo citoqrom P450 aq namdvilad eleqtronTa terminaluri aq-
ceptoris rols asrulebs [8, 9].
ganxiluli monacemebi ZiriTadad mikrosomebze da citoqrom P450-is nawilobriv gasufTavebul preparatebze tardeboda. 1968 wels ki kata-
hiris [10] jgufma Pseudomonas putidas baqteriuli mutantidan warmate-
biT gamoyo am fermentis xsnadi forma, romelic qafuris 5-
epoqsihidroqsiqafurad hidroqsilirebas axorcielebda.
metad sagulisxmoa is faqti, rom monooqsigenazebis kvlevis dawye-
bis Tanadroulad saTanado yuradReba mieqca ucxo naerTTa biodegrada-
ciaSi TviT endoplazmuri retikulumis membranuli sistemis mniSvnelo-
bis garkvevas. paladisa da sikevicis [11] mier nanaxi iqna, rom diferen-
cialuri centrifugirebiT miRebuli mikrosomuli fraqcia sferulad
Sekrul am membranul struqturebs warmoadgens da mravali cilis bio-
sinTezSi aramxolod matriqsis (“Stativis” an “samagri blokis”),
aramed fermentuli aqtivobis gamomJRavnebisaTvis kofaqtorul funq-
ciasac asrulebs.
mcenareSi mikrosomuli citoqromebis kvleva ukavSirdeba cianidre-
zistentuli sunTqvis (“narCeni sunTqvis”) fenomenis gamovlenas [12, 13]
da imis dadgenas, Tu konkretulad romeli oqsidazebi ganapirobeben am
movlenas. amTaviTve SevniSnavT, rom es sakiTxi principulad dResac
araa gadawyvetili. safiqrebeli iyo, rom narCen sunTqvaSi CarTuli
unda yofiliyvnen citoqromebisagan gansxvavebuli cianidisa da azidi-
sadmi rezistentuli oqsidazebi da amis realur kandidatebad flavi-
nur fermentebs miiCnevdnen. am jgufis pirveli warmomadgeneli rogorc
cnobilia 1932 wels varburgma da kristianma [14] aRmoaCines. qimiurma
gamokvlevebma aCvenes, rom igi izoaleqsazinur mononukleotids (fla-
vinmononukleotids – FMN-s) warmoadgens. aRdgenil mdgomareobaSi mas
intensiuri yviTeli Seferiloba aqvs da Jangvisas uferuldeba. TviT
aRmomCenebma mas yviTeli fermenti (literaturaSi “Zveli yviTeli fer-
mentis” saxelwodebiTaa cnobili) uwodes. sadReisod mas riboflavinad
vicnobT. dadgenil iqna, rom NADPH-is Tanamyofobisas es fermenti
Jangavs glukozofosfats da am substrats wyalbadi uSualod Jang-
11
badze gadaaqvs. amdenad igi oqsidazas warmoadgens. amave mkvlevarebma
1938 wels “axali yviTeli fermenti” aRmoaCines, romelic flavinade-
nindinukleotids (FAD-s) warmoadgens.
yviTeli fermentis aRmoCenam saTave daudo flavinuri oqsidazebis
fiziologiuri rolis kvlevas. aRmoCnda, rom zogierTi adre cnobili
oqsidaza prostetul jgufad FAD-s an ufro iSviaTad FMN-s (mag.,
qsantinoqsidaza, D- da L-aminomJavaTa oqsidazebi, aldehidoqsidaza da
sxv.) Seicavs. maT substratebTan uSualo reagirebis unari aqvT da
maTgan mocilebuli wyalbadis Jangbadze gadatanas axorcieleben. amis
Sedegad reaqciis produqtad zeJangi warmoiqmneba, romelsac SemdgomSi
katalaza an peroqsidaza gardaqmnis. FMN da FAD SedarebiT gvian aR-
moCenil ferment-dehidrogenazebis aqtiur jgufebs warmoadgenen da
NAD(P)H-is eleqtronebs sxvadasxva aqceptorebs gadascemen.
narCen sunTqvaSi flavinuri fermentebis monawileobis sasargeblod
arsebuli faqtebi miuTiTeben garkveul paralelizmze am fermentTa
raodenobriv Semcvelobasa da narCeni sunTqvis sidides Soris da, rac
mTavaria, maT rezistentobaze cianidisa da azidis mainhibirebeli moq-
medebis mimarT.
saerTod, gasuli saukunis 50-iani wlebi, rogorc flavinuri fer-
mentebis, aseve citoqromuli sistemis intensiuri kvleviT aRiniSneba.
SesaZlebeli Seiqmna citoqromoqsidaza iseT mcenareul obieqtebSic
gamovleniliyo, romlebSic adre misi identifikacia ar xerxdeboda.
amis Sedegad hipoTezac ki Camoyalibda, romlis Tanaxmadac citoqro-
muli sistema sunTqvas mcenaris zrdis adreul etapebze axorcielebs,
xolo Semdeg mas flavinuri fermentebi cvlian, anu adgili aqvs
sunTqvis sistemaTa cvlas. SemdgomSi es hipoTeza praqtikulad uaryo-
fil iqna. amis sapirispirod Camoyalibda e.w. “oqsidazebis siWarbis
Teoria”, romlis Tanaxmadac oqsidazebis nawili sunTqvis siCqares ar
gansazRvraven da isini ujredSi siWarbiT imyofebian. amitom Sxamis dam-
kavSirebeli ubnebis Semdegac ki rCeba sunTqvisaTvis sakmarisi oqsida-
zebis nawili. speqtrofotometruli gamokvlevebis safuZvelze am Sex-
edulebam garkveuli dasabuTeba moipova. aRniSnuli meTodis gamoyenebiT
SesaZlebeli gaxda cianidis Tanamyofobisas citoqromoqsidazas rogorc
aRdgenili, aseve daJanguli formebis erTdroulad arsebobis demon-
12
strireba. jer kidev 1945 wels lundegardma [15] sunTqvis mxolod
12%-iT daTrgunva miiRo, maSin rodesac citoqromoqsidazas 82% cia-
nidTan iyo dakavSirebuli. Cansis da haketis [16] cdebSi egzogenuri
NADH-is Jangvisas, romelic Zlier intensiurad mimdinareobs, cianidi-
sa da azidis Tanamyofobisas c da a3 citoqromebis ZiriTadi (99%) na-
wilis aRdgenili formiT arseboba ar vlindeboda. amgvarad, adre Tu
miRebuli iyo, rom narCeni sunTqva arametalSemcveli flavinuri oqsi-
dazebiT xorcieldeba, amJamad am fermentTa roli mainc ukana planzea
gadaweuli da Tvlian, rom sunTqvaSi wamyvani roli upiratesad cito-
qromul sistemas ekuTvnis.
mcenareSi monooqsigenazebis kvlevas kerZod rac Seexeba, 1955 wels
martinisa da mortonis [17] mier Saqris Warxlis foTlis mikrosomebSi
pirvelad iqna aRmoCenili hemSemcveli proteini, romelic cianidis mi-
marT inertulobas amJRavnebda. cota mogvianebiT amave avtorebma [18]
SeZles daedginaT, rom es mikrosomuli pigmenti “b“ jgufis citoqro-mebs miekuTvneba da mas rkina-Jangbadiani kompleqsis warmoqmnis unari
aqvs. mcenare iukas (Arum maculatum) mikrosomebSi karotinoidebTan er-Tad ori citoqromuli komponentis arseboba daadgines bendalma da
hilma [19], xolo kasinskisa da Tanaavtorebis [20] mier naCvenebi iqna
lobios eTiolirebuli aRmonacenebis gvelis SxamiT damuSavebuli mi-
krosomebidan CO-damkavSirebeli pigmentis miRebis SesaZlebloba da am
fraqciaSi b-tipis ori citoqromis arseboba. analogiuri Sedegebi mi-
Rebul iqna ambikesa da baqsteris [21] mier. maT gamoavlines Claviceps purpurea-s miceliumSi CO-damkavSirebeli citoqromi, romelic gvelis
SxamiT an natriumis qolatiT solubilizdeboda. hemoproteinis inaqti-
vacias Tan axlda speqtrul TvisebaTa cvlilebebi.
Sereuli funqciis oqsidaza, romelic bambis aRmonacenebis hipoko-
tilebidan miRebul mikrosomebSi Sardovanas warmoebulebis demeTili-
rebas axorcielebda, gamoyves da daaxasiaTes frearma da Tanaavtorebma
[22]. fermentuli preparatis aqtivirebisaTvis aucilebeli aRmoCnda
molekuluri Jangbadi da kofaqtorad NAD(P)H-is Tanamyofoba. ionuri
detergentebiTa da ionuri aqceptorebiT, agreTve naxSirbadis monooq-
sidiT procesis inhibirebam am avtorebs saSualeba misca gaekeTebinaT
daskvna mcenareuli da cxoveluri mikrosomuli eleqtronis satrans-
13
porto sistemebis struqturuli organizaciis msgavsebis Sesaxeb.
250 nm-ze STanTqmis maqsimumiT CO-damkavSirebeli pigmentis speq-
trulma kvlevam misi arseboba daadastura bardis (Pisum sativum) aRmo-nacenebSi da simindis (Zea mays) lebnebSi [23]. specifikuri inhibitore-
bis (SKF-525A-isa da meTiraponis) da hidroqsilirebis substratebis
(aminopirinisa da dimeTilanilinis) daxmarebiT gordonma da Tanaavto-
rebma [24] xorblis aRmonacenebis fesvebSi gamoavlines mikrosomuli
redoqs-sistemisa da citoqrom P450-is funqcionireba. sayuradReboa,
rom eqsperimentebSi isini iyenebdnen ara mikrosomul fraqcias, aramed
mTlian mcenareul qsovils.
2,4-diqlorfenoqsiZmarmJavas (2,4-D) arilhidroqsilireba kitrisa
da bardis foTlebSi Seiswavleboda Ckanikovisa da Tanaavtorebis [25,
26] mier. naCvenebi iqna, rom es procesi 2,4-D-s metabolizmSi erT-erTi
umniSvnelovanesi stadiaa da Sereuli funqciebis mqone mikrosomuli
oqsidaziT katalizdeba. TvisebebiT igi Zlier waagavs meore mikroso-
mul oqsidazas _ dariCinmJava-4-hidroqsilazas, ramdenadac orive fer-
menti aqtivobisaTvis saWiroeben O2-s, NADPH-s da mTlianad iTrgune-
bian naxSirbadis monooqsidiT. hidroqsilirebis produqtis maqsimaluri
gamosavali miiReboda NADPH-Tan erTad 2-merkaptoeTanolis Tanamyo-
fobisas, rac am avtorTa mier axsnili iqna membranaze misi mastimuli-
rebeli moqmedebiT, radgan NADPH-is gareSe es nivTiereba fermentis
aqtivobaze araviTar zemoqmedebas ar axdenda. agreTve dadgenil iqna,
rom arilhidroqsilirebis reaqciis kinetika eqvemdebareba mixaelis-
menTenis gantolebas da uCvenebs, rom dasaJangi substratebis ferment-
Tan dakavSireba konkurentuli bunebisaa.
gordezianisa da mis TanaavtorTa [27] mier naCvenebia, rom aerobul
pirobebSi soiasa da simindis gajirjvebuli lebnebi axorcieleben ami-
dopirinis, dimeTilanilinisa da monuronis (Sardovanas warmoebuli N-meTilis jgufebis Semcveli herbicidis) N-demeTilirebas (reaqciis
msvleloba fasdeboda gamoyofili formaldehidiT) da anilinis p-hidroqsilirebas. orive reaqcia damokidebuli aRmoCnda NADPH-ze,
ramdenadac stimulaciis xarisxs am kosubstratis koncentracia gan-
sazRvravda. garda amisa, dadgenil iqna, rom benzidinisa da naftalinis
SemTxvevaSic aromatuli birTvis Jangvis sawyis stadias NADPH- da
14
O2-damokidebuli hidroqsilireba warmoadgens. procesi inhibirdeboda
naxSirbadis monooqsidiT da SemdgomSi fotoreaqtivacias ganicdida
[28]. es monacemebi pirdapir miuTiTeben, rom mcenareSi mimdinare aRniS-
nul procesebSi uSualod citoqrom P450 monawileobs.
mcenaris mikrosomebi citoqromuli komponentebis mravalferovnebiT
xasiaTdebian. maTi Semcveloba farTo sazRvrebSi meryeobs. aqedan gamom-
dinare Tvlian, rom aq eleqtronis ramdenime satransporto sistema
unda funqcionirebdes, romelTa aqtivobebic calkeuli qsovilis indi-
vidualur metabolur moTxovnebzea damokidebuli [29, 30].
citoqrom P450 identificirebulia eukariotul organizmebSic. gan-
sakuTrebiT mniSvnelovania am hemoproteinis roli zogierT safuar so-
koSi, romlebic zrdisaTvis aerobul pirobebs iTxoven da naxSirbadis
erTaderT wyarod alkanebs moixmaren [31]. safuvris (Candida tropicalis) tetradekanze gamozrdisas inducirdeba fermenti, romelic cximovani
mJavebis, alkanebisa da wamlebis hidroqsilirebas axorcielebs [32].
fermenti afinuri qromatografiis meTodiT iqna gawmendili da misi
cxovelur citoqrom P450-Tan identuroba dadasturda.
1.1 mikrosomuli hidroqsilirebis biologiuri azri
da misi meqanizmi
qsenobiotikTa umravlesoba (∼98%) wyalSi uxsnad (an mcired
xsnad) arapolarul hidrofobul nivTierebebs miekuTvneba. ujredSi
SeRwevis Semdeg isini, rogorc cximSi xsnadi nivTierebebi, swrafad
idevnebian citoplazmis wylovani fazidan da biomembranebis fosfoli-
pidebis an membranis hidrofobuli cilebis fazaSi koncentrirdebian. es
garemoeba mniSvnelovnad unda zRudavdes oqsidazuri sistemiT maT de-
gradacias, radgan es fermentebi Tavis funqcias warmatebiT mxolod
wylovan fazaSi axorcieleben. aqedan gamomdinare, cxadi xdeba, rom uc-
xo naerTTa detoqsikaciis rTuli safexurebrivi gardaqmnebisaTvis au-
cilebel winapirobas warmoadgens maTTvis wyalSi xsnadobis unaris
(hidrofobulidan hidrofilurad gardaqmnis) miniWeba. swored am mizans
emsaxureba membranaSi mimdinare JangviTi reaqciebi. maTi saSualebiT qse-
15
nobiotikis molekulaSi axali funqciuri jgufis (hidroqsilis, kar-
boqsilis, epoqsidis an sxv.) Seyvana xdeba. amitom am stadias funqcio-
nalizacias uwodeben. am dros mcirdeba nivTierebis qimiuri inertulo-
ba da miRebuli produqtebis polaruli jgufebi fermentuli gardaqm-
nebisaTvis gacilebiT xelmisawvdomi xdeba. gardasaqmneli nivTierebis
molekulaSi ramdenime funqciuri jgufis Seyvana kidev ufro efeqturs
xdis masze fermentTa erTobliv moqmedebas da molekulis gansxvavebul
ubnebze fermentTa swraf “Setevas”. sxvagvarad rom iTqvas, funqciona-
lizaciis Sedegad ucxo naerTi iseT pirvelad gardaqmnebs ganicdis,
rom oqsidazebisadmi igi advilad “Secnobadi” xdeba. am procesSi oqsi-
dazebis garda SeiZleba CaerTvnen reduqtazebi, esTerazebi, dehalogena-
zebi da sxv. arcTu iSviaTad funqcionizacia SeiZleba am fermentTa
urTierTSenacvlebiT realizdes.
funqcionizaciis yvelaze gavrcelebul formas hidroqsilireba war-
moadgens. cxovelSi es procesi RviZlSi arsebul citoqrom P450 Semc-veli monooqsigenazebiT xorcieldeba. am mxriv mcenarem ufro farTo
arCevani gaakeTa da hidroqsilirebisaTvis am hemoproteinis garda pe-
roqsidazebi da fenoloqsidazebic gamoiyena. reaqcia aqtivaciis maRal
energias saWiroebs da amis gamo Senelebulad mimdinareobs. meore
mxriv, ujredisaTvis sasicocxlod aucilebelia is, rom rac ufro
swrafad ganxorcieldeba ucxo naerTis polarobis gazrda, miT ufro
swrafad warimarTeba misi Semdgomi JangviTi gardaqmnebi. aqedan gamomdi-
nareobs daskvna, rom ucxo naerTis mravalsafexurebrivi JangviTi de-
gradaciisaTvis funqcionalizacia procesis siCqaremalimitirebel sta-
dias warmoadgens da sruli detoqsikaciis regulaciac swored am sta-
diaze unda xorcieldebodes.
mikrosomuli monooqsigenazebiT katalizebuli bioqimiuri Jangvis
reaqciebi metad farTo wres moicavs, magram Zneli araa imis SemCneva,
rom qvemoTmoyvanil reaqciebs:
− aromatul hidroqsilirebas
OC6H5X HO_C6H4X
− aciklur Jangvas
16
RCH3 RCH2OHO
− O-dealkilirebas
ROCH3 ROCH2OH ROH+HCHOO
− N-dealkilirebas
NHCH3
R
R'
ONH2
R
R'NHCH2OH
R
R'
− dezaminirebas
NHCH3
R
R'
ONH2
R
R'NHCH2OH
R
R'
− sulfoJangvas
RSR'O
RSOR' + H(OH)R'++RS
erTi da igive, kerZod, hidroqsilirebis saerTo meqanizmi udevs safuZ-
vlad. yvela am reaqcias aRdgenili NADPH da atmosferuli Jangbadi
esaWiroeba, radgan 18O2-isa da H2
18O-is gamoyenebiT Catarebulma cdebma
aCvenes, rom ucxo naerTis molekulaSi Canergili hidroqsilis Jangbadi
atmosferul Jangbads, da ara wylis molekulas ekuTvnis. amitom ucxo
naerTebis Jangva NADPH-is oqsidaciasTan pirdapir damokidebulebaSia
da igi SeiZleba konkurentulad daiTrgunos mikrosomuli Jangvis sxva
substratiT [33]. am Sedegidan gamomdinareobs, rom mikrosomuli hi-
droqsilireba SeuRlebuli Jangva-aRdgeniT xorcieldeba: garkveuli
kofermenti NADPH-iT ganicdis aRdgenas da Semdgom JangbadTan mier-
TebiT e.w. “aqtiur Jangbads” generirebs. es ukanaskneli ki sxvadasxva
hidroqsilazebis monawileobiT ucxo naerTTan urTierTqmedebs da hi-
droqsilirebuli produqti, an misi winamorbedi aqtiuri intermediati
warmoiqmneba.
17
garkveuli drois ganmavlobaSi iTvleboda, rom mTeli rigi qseno-
biotikebis hidroqsilirebaSi araspecifikuri fermentis erTaderTi
forma monawileobs, magram saxeobrivma da fermentuli inhibitorebisa
da induqtorebisadmi gansxvavebulma mgrZnobiarobam mkafiod gamoavlina
sxvadasxva fermentis arseboba [34, 35]. rogorc gamoirkva, hidroqsi-
lirebis yvela reaqciisaTvis saerToa mxolod Sualedi produqtis
warmoqmna NADPH-iT da O2-iT generirebuli “aqtiuri JangbadiT”.
zustad aseve, “aqtiuri Jangbadi” saerTos warmoadgens sterolebis ma-
hidroqsilirebeli fermentebisa [36] da cximebis zeJanguri Jangvis ma-
katalizebeli fermentebisaTvis [37].
aucilebelia aRiniSnos, rom N-dealkilireba, romlis drosac nax-
Sirbad–azotis kavSiri wydeba da karboniluri naerTi da dealkilire-
buli amini warmoiqmeba, bioqimiaSi sakmaod cnobili reaqciaa. misi gan-
xorcielebis mizania azotze damatebiTi aqtiuri wyalbadis gaCena,
romlis saSualebiTac N-koniugatebis warmoqmna da organizmidan maTi
swrafad gamoZeveba xdeba. maSasadame, dealkilirebis Sedegad sawyisi
nivTierebis polaroba izrdeba, rasac Tan sdevs ganawilebis moculobis
Semcireba [38]. N-dealkilireba da dezaminireba identuri procesebia da
ucxo naerTTa metabolizmSi maT erT-erTi centraluri pozicia ukavia.
RviZlis mikrosomebSi N-dealkilirebis reaqcia SeiZleba N-JangviT
daiwyos. amitom C_N-kavSiris gawyveta SesaZloa aminooqsigenazam gana-
xorcielos. es imas niSnavs, rom citoqrom P450-is garda N-oqsi-
dazebis funqcias gansazRvruli flavinuri fermentebi inawileben [39].
amis sasargeblod metyveleben arCakovisa da Tanaavtorebis [40, 41]
monacemebic. oqsidazuri reaqciebis gaaqtivebis mizniT maT gamoiyenes
Mg2+-is sxvadasxva koncentraciebi da Seiswavles dimeTilanilinis N-
demeTilirebaze da p-hidroqsilirebaze am metalis ionebis gavlena.
aRmoCnda, rom orive reaqciisaTvis aqtivaciis koeficienti Sesabamisad
1.5-s da 2.2-s Seadgenda, maSin rodesac N-Jangvaze Mg2+ araviTar
zemoqmedebas ar avlenda. am Sedegebis safuZvelze avtorebi im daskv-
namde mividnen, rom demeTilirebisa da hidroqsilirebis reaqciebze
Mg2+-is mastimulirebeli moqmedeba an NADPH-specifikuri flavopro-
teiniT ar unda iyos ganpirobebuli, an N-JangvaSi sxva, Mg2+-isadmi
aramgrZnobiare flavoproteini unda iyos CarTuli. aqve SevniSnavT, rom
18
jer kidev gasuli saukunis 60-ian wlebSi ciglerma da petitma [42]
aCvenes, rom N,N-dimeTilanilinis oqsidi intermediats warmoadgens
N,N-dimeTilanilinis N-demeTilirebis gzaze. substrati iJangeboda
erT-erTi flavin-damokidebuli oqsidaziT, xolo Semdgom citoqrom
P450-iT demeTilirdeboda, Tumca mogvianebiT vilim da bikelma [43]
daaskvnes, rom N-oqsiduri dealkilireba, rogorc α-naxSirbadis Jang-vis damatebiTi gza, zogad wesad ar unda miiCneodes.
aromatul naerTebSi hidroqsilirebis kvlevisa da miRebuli pro-
duqtebis analizis safuZvelze sxvadasxva mosazrebebia warmodgenili,
romlebic mikrosomuli Jangvis am ZiriTadi meqanizmis garkvevas exebian.
amasTan dakavSirebiT intensiurad mimdinareobda biologiuri hidro-
qsilirebisa da modeluri sistemis mier ganxorcielebuli nacnobi
meqanizmis mqone hidroqsilirebis SedarebiTi Seswavla.
modeluri sistemebidan yvelaze popularulia fentonis reaqtivi
(H2O2+Fe2+) da iudenfrendis [44] sistema (askorbati_Fe2+
_EDTA_O2 an
H2O2), romlebic Sesabamisad hidroqsilisa (•HO ) da perhidroqsilis
(•
2HO ) radikalebs warmoqmnian. iudenfrendis sistema, romelSic EDTA
(eTilendiamintetraZmarmJava) Setanilia, rogorc metalebTan kompleqs-
warmomqmneli maxelatirebeli agenti, Jangvis ramodenime reaqcias
akatalizebs. isini principSi mikrosomul fermentul Jangvas, maT
Soris aromatul hidroqsilirebas, aciklur Jangvas, O-dealkilirebas,
N-dealkilirebas da aminoJangvas Seesabamebian. mikrosomul da modelur
sistemebze Catarebulma gamokvlevebma SesaZlebeli gaxada daSvebuliyo,
rom Jangvis biologiuri meqanizmis safuZvels Tavisufal (SesaZloa
perhidroqsilis) radikalebs Soris urTierTqmedebis reaqcia
warmoadgens.
aromatuli naerTebis hidroqsilirebisa da warmoqmnil produqtTa
gamosavalSi mikrosomul da modelur sistemaTa Soris msgavseba im
pirobiT xdeba ufro TvalsaCino, Tu davuSvebT, rom ucxo naerTi
Jangbadis gaaqtivebul formasTan, rogorc mahidroqsilirebel agentTan,
SeSfoTebul molekulur (aRgznebul mdgomareobaSi myofi uaryofiTi
ioni an molekula) mdgomareobaSi urTierTqmedebs [45]. aman SeiZleba
epoqsidis an N-oqsidis, xolo Semdgom maTi gadajgufebiT, Sesabamisad,
fenolis an N-hidroqsiluri naerTis warmoqmna gamoiwvios. isic unda
19
iTqvas, rom fermentulad da modeluri sistemebiT ganxorcielebul
hidroqsilirebas Soris msgavseba xSir SemTxvevaSi arasrulia da mTeli
rigi ucxo naerTebis mimarT SesamCnevi gansxvavebebi arsebobs. miuxe-
davad amisa, orive mimarTulebiT Catarebuli gamokvlevebis safuZvelze
SesaZlebeli Seiqmna gakeTebuliyo mniSvnelovani zogadi daskvna, rom
mikrosomuli mahidroqsilirebeli sistema fosfolipid_protohem_sul-
fidproteinul kompleqss unda warmoadgendes, romelSic citoqrom
P450 Jangbadis gamaaqtivebeli komponentis funqcias asrulebs [46-48].
1.2 oqsigenazebi
biologiuri Jangvis reaqciaTa meqanizmebis kvleva mdidaria
winaaRmdegobrivi da xSirad erTmaneTis gamomricxavi TeoriebiT. ori
diametralurad gansxvavebuli Tvalsazrisi, romelic aRiarebda an
uaryofda molekuluri Jangbadis gaaqtiurebisa da organul naerTebSi
misi Semdgomi CarTvis SesaZleblobas, ”mSvidobiani TanaarsebobiT”
dasrulda. baxis da engler-vildis [49] mier 1897 wels Seqmnilma
Senelebuli Jangvis zeJangurma Teoriam warmatebiT daasabuTa
biologiur Jangvaze mecnieruli Sexeduleba, romelic molekuluri
Jangbadis dasaJang substratSi (R) uSualo CarTvas iTvaliswinebs:
/1 2 O2+RH2 R + H2O RH2 R + H2O2+ O2
gamomdinare im faqtidan, rom O=O bmis sruli daSlisaTvis ufro
meti energiaa saWiro, vidre _O_O_-ad gardasaqmnelad, am mkvlevarebma
miiCnies, rom Senelebuli Jangvisas Jangbadis molekula swored aseT
cvlilebas unda ganicdides. igi xorcieldeba aramdgrad wonasworobaSi
myofi autooqsidabeluri (TviTJangvadi) nivTierebis xarjze, romelic
JangbadTan urTierTqmedebisas zeJangs warmoqmnis:
AO
OA + O2
zeJangi advilad iSleba atomuri Jangbadis gamoTavisuflebiT, ro-
20
melic Zlieri damJangvelia:
AO
O+ B AO + BO
baxi-engleris Teorias mikrosomuli Jangvis dRes arsebul cnobil
faqtebTan Tu SevajerebT, Semdegi daskvnis gakeTeba SeiZleba: autooq-
sidabeluri cila-fermenti, romelsac zeJanguri dajgufebis mierTeba
SeuZlia da Semdgom aqtiuri Jangbadi Znelad dasaJang nivTierebaze ga-
daaqvs, sxva araferia, Tu ara mikrosomuli monooqsigenazas ZiriTadi
komponenti citoqrom P450. saerTod, meoce saukunis dasawyisi biologiur Jangvaze warmodgene-
bis mkveTri cvlilebebiT aRiniSna. am periodSi molekuluri Jangbadi
kerZo SemTxvevad iqna CaTvlili, sadac igi eleqtronuli aqceptoris
erT-erT SesaZlo pretendentadaa aRiarebuli. wina planze wamoiwia
fermentuli dehidrirebis reaqciam, romlis Tanaxmadac biologiuri
Jangva dasaJangi substratidan (protonTa R-donoridan) wyalbadis
atomebis (an eleqtronebis) A-aqceptorze gadatanas gulisxmobs.
RH2 + A R + AH2
Jangva
hipoTezis erT-erT avtorad vielandi [50] iTvleba. reaqciis maka-
talizebeli fermentebi _ dehidrogenazebi gansakuTrebul klass war-
moadgenen. isini wyalbadis aqceptorad O2-s iyeneben. “dehidrogenazulma
Teoriam” gasuli saukunis 60-ian wlebamde “ibatona” da pirveli “bza-
ri” mas Semdeg gauCnda, rac dadgenil iqna, rom Jangvis produqtebSi
CarTuli 18O rogorc zeviT iyo aRniSnuli, ekuTvnis molekulur Jang-
bads (bax-engleris Tanaxmad) da ara wyals (vielandis Tanaxmad).
1960-1965 wlebidan dawyebuli oqsigenazuri Teoria kvlav iZens
Tavis aRiarebas. vlindebian fermentTa sxvadasxva mono- da dioqsigena-
zuri tipebi. pirvelebi iseTi moqmedebiT xasiaTdebian, romliTac Jang-
badis mxolod erTi atomis CarTva xdeba dasaJang substratSi, xolo
meore wylis warmoqmnaze ixarjeba. dioqsigenazebs rac Seexeba, isini
Jangbadis orive atoms axmaren substratis Jangvas [51].
oqsigenazebis Tanamedrove klasifikacia ase gamoiyureba:
21
R + O2 + DH2 RO + D + H2O
RH2 + O2 RO + H2O
R + O2 RO2
R1 + O2 + R2 R1O + R2O
monooqsigenazebi dioqsigenazebi
garegani
Sinagani
Sidamolekuluri
molekulaTSorisi
maSasadame, monooqsigenazebis ori klasidan erTni funqcionirebisaT-
vis molekulur Jangbadze gadasatanad eleqtronTa gare wyaroebs (do-
norebs) saWiroeben, xolo meoreni gare redoqs-eqvivalentebs ar iTxo-
ven da eleqtronebs TviT dasaJangi molekulebidan iReben. aseTi kla-
sifikaciis garda, monooqsigenazebi imis mixedviTac SeiZleba dayofi-
liyo, Seicaven Tu ara maTi molekulebi metalis ionebs, an maT kom-
pleqsebs. yvelaze xSirad es fermentebi spilenZis an rkinis ionebs
Seicaven. swored maT miekuTvneba hemoproteini citoqrom P450 [52]. ka-talizur reaqciebSi, romlebic monooqsigenazuri kompleqsiT xor-
cieldebian, citoqrom P450 Taviseburi “aqtiuri centris” rols
asrulebs [53]. igi urTierTqmedebs substratTan, molekulur Jangbad-
Tan da Sesabamisi donorebidan iRebs eleqtronebs:
e_
H2O
citoqrom P450
SH2O2
SOH
specialur literaturaSi monoqsigenazebi xSirad “hidroqsilaze-
bad” moixseneba. es gansazRvra arazustia, ramdenadac arseboben fermen-
tebi, romlebic hidroqsilirebas akatalizeben, magram es procesi mo-
nooqsigenazuri meqanizmiT ar mimdinareobs.
dioqsigenazebis ori klasi erTmaneTisagan imiT gansxvavdeba, rom
erT SemTxvevaSi Jangbadis ori atomi erT molekulas uerTdeba (Sida-
molekuluri), xolo meoreSi _ isini dasaJangi substratis or mole-
kulas Soris nawildeba (molekulaTaSorisi). cnobilia oqsigenazebi
22
(mag., indolamindioqsigenaza), romlebic substratad ara molekulur
Jangbads, aramed misi erTi eleqtroniT aRdgenil produqts _ supe-
roqsid-radikals moixmaren.
sadReisod oqsigenazur sistemaTa polifunqciuroba eWvs aRar iw-
vevs. baqteriul da safuvris ujredebSi isini ZiriTadad plastikur
miznebs emsaxurebian. naxSirbadSemcvel nivTierebaTa Jangvis Sedegad
isini naxSirbadis sarezervo fonds qmnian. mcenareebSi monooqsigenazuri
reaqciebiT sinTezdeba: bioregulatorebi, alkaloidebi, steroidebi da
sxv. cxovelisa da adamianis ujredebSi Semonaxul plastikur funq-
ciebTan erTad am fermentul sistemas kidev erTi, damcvelobiTi funq-
ciac gauCnda. monooqsigenazebis ZiriTadi fiziologiuri rolis _ mo-
lekulis polarobis gazrdis zogadi sqema erTnairad optimalurad
esadageba rogorc qsenobiotikebs, aseve mraval endogenur hidrofobul
nivTierebebs. evoluciuri kibis yvelaze maRal safexurze dgas RviZlis
citoqrom P450-Semcveli monooqsigenaza. aqedan gamomdinare, gasakviri
araa, rom am organos mikrosomuli Jangvis sistema sawyisi da univer-
saluri modelia yvela eukariotuli organizmis membranasTan dakavSi-
rebuli oqsigenazebis dasaxasiaTeblad.
1.3 mikrosomuli monooqsigenazebis fermentuli
Semadgenloba
membranuli monooqsigenaza fermentuli kompleqsia, romelic fos-
folipidur matriqsSia CaSenebuli. reaqciisaTvis saWiro eleqtronebis
wyaros aq ZiriTadad NADPH warmoadgens, saidanac aRmdgeneli eqviva-
lentebi flavoproteinis saSualebiT citoqrom P450-ze gadaitanebian. am fermentis saxelwodebaa NADPH-citoqrom P450-reduqtaza. mikro-somul membranaSi kidev ori komponenti imyofeba, romlebic aseve mona-
wileoben ucxo naerTTa metabolizmSi da eleqtronTa satransporto
jaWvs qmnian. esenia NADPH-citoqrom b5-reduqtaza da citoqrom b5.
xangrZlivi periodis manZilze iTvleboda, rom aRniSnuli fermentuli
sistema erTaderTia, romelic RviZlis endoplazmur membranaSi NADPH-
s Jangavs. SemdgomSi mikrosomebidan gamoyofil iqna kidev erTi
23
NADPH-specifikuri flavoproteini, romelic Tavisi molekuluri
TvisebebiT gansxvavdeba citoqrom P450-Semcveli monooqsigenazas fla-
voproteinisagan. igi umTavresad mesameuli meTilCanacvlebuli aminebis
N-JangvaSi monawileobs. amitom amJamad SeiZleba iTqvas, rom mikrosoma-
Si NADPH-is Jangvis ori sistema funqcionirebs [54-57]. rogorc
gairkva, monooqsigenazur kompleqsSi flavoproteinis erT molekulaze
citoqrom P450-is ramdenime molekula modis [58].
1.3.1 NADPH-citoqrom P450-reduqtaza
(NADPH-specifikuri flavoproteini EC 1.6.2.4)
fermenti endoplazmuri membranis ZiriTadi redoqs-jaWvis sawyisi
komponentia. xSirad mas aRniSnaven rogorc FP1-s (flavoprotein l-s). misi saSualebiT citoqrom P450 eleqtronebs jer ferment-substratis
kompleqsis, xolo Semdgom sammagi kompleqsis (fermenti_substra-
ti_O2) Tanmimdevruli aRdgenisaTvis iyenebs.
fermenti pirvelad mikrosomebidan gamoyofil iqna 1962 wels,
mkvlevarTa ori damoukidebeli jgufis mier [59, 60]. citoqrom с-sadmi maRali swrafvis gamo mas Tavdapirvelad NADPH-citoqrom с-reduqtaza ewoda. aqve SevniSnavT, rom citoqromi с mikrosomebSi Za-lian mcire raodenobiTaa. eleqtronTa WeSmariti bunebrivi aqceptori
sadReisod jerac ucnobia. sayuradReboa is faqtic, rom flavoprotei-
nis swrafva citoqrom b5-is mimarT izrdeba da citoqrom с-s mimarT swrafvas utoldeba garemos ionuri Zalis gaormagebisas [61]. fermenti
membranasTan mtkiced dakavSirebuli cilaa. natiuri saxiT igi 81 kD
molekuluri masis mqone dimers warmoadgens da ori 40.5 kD moleku-
luri masis mqone suberTeulisagan Sedgeba. gamoyofis meTodis miuxeda-
vad, reduqtaza erT polipeptidur jaWvze TiTo molekula FMN-s da
FAD-s Seicavs [62]. rogorc irkveva, isini cilasTan kovalenturad ar
arian dakavSirebulebi, amitom fermentisagan maTi mocileba pH-is daq-
veiTebiT, an xsnaris maRali ionuri Zalisa da dabali temperaturis
pirobebSi xerxdeba. reduqtazas molekulis stoqsis radiusi 4 nm-s
aRwevs, xolo standartuli redoqs-potenciali -310 mV-s utoldeba.
24
aminomJavuri Semadgenlobis analizma aCvena, rom igi ∼31%-mde hidro-
fobul aminomJavur naSTebs, agreTve cisteinis 6 da triftofanis 1
naSTs Seicavs. Tiolur jgufebs, rogorc Cans, garkveuli roli unda
gaaCndeT reduqtazisa da NADPH-is urTierTqmedebaSi. daJangul mdgo-
mareobaSi flavoproteinis STanTqmis speqtri sami maqsimumiT (277, 380
da 455 nm-ebze) da erTi mxariT (485 nm-ze) xasiaTdeba. gansazRvrulia
maRali sisufTavis fermentis eqstinqciis koeficienti, romelic 455
nm-ze 10.7 mM-1.sm-1-s Seadgens.
reduqtaza mkacrad specifiuria NADPH-is mimarT da TiTqmis Tana-
bari siCqariT SeuZlia aRadginos erT- da oreleqtroniani aqceptorebi:
citoqromi c, K3[Fe(CN)6], diqlorfenolindolfenoli, magram ara ci-
toqromi b5, koenzimi Q10, neotetrazoliumi da citoqromebi P420 an P450 [63-66]. izolirebul ferments neotetrazoliumis aRdgenis unari
mxolod fosfatidilqolinis Tanamyofobisas uCndeba. lecitinis iseTi
uaxloesi analogi, rogoric fosfatidileTanolaminia, am SemTxvevaSi
araefeqturia. izolirebuli flavoproteini molekuluri JangbadiT
Zlier dabali siCqariT iJangeba. reduqtazuli reaqciis SesaZlo meqa-
nizmi mocemulia nax. 1.1-ze.
NADPH
NADP
2FAD
2FADH
2FADH2
aRdgenili aqceptori
daJanguli aqceptori
NADPH
NADP
+
+
+
nax. 1.1. FAD-is aRdgenis reaqciis meqanizmi [64].
mocemuli meqanizmis Tavisebureba imaSi mdgomareobs, rom am dros
fermentis naxevradaRdgenili stabiluri forma warmoiqmneba [65, 66].
amis sasargeblod arsebuli eqsperimentuli monacemebis Tanaxmad, aero-
bul pirobebSi NADPH-specifikur redoqs-jaWvSi kofermentis Tana-
myofobisas erTdroulad SeiZleba aRdgenili flavinis ori forma
25
(FADH da FADH2) arsebobdes, romelTa Sorisac dinamikuri wonaswo-
roba myardeba [61]. flavinis naxevradaRdgenil formas citoqrom c-sa da eleqtronTa sxva aqceptorebis aRdgenis unari ar gaaCnia. am reaq-
ciebSi aqtiur aRmdgenels mxolod FADH2 warmoadgens. reaqciaTa ste-
qiometriis Seswavlam aCvena, rom 1 moli NADPH 2 mol citoqrom c-s aRadgens da NADP+
-is garda, am dros produqtad FADH-ic miiReba.
aRniSnulidan gamomdinare, daaskvnes, rom substratis Jangvisa da aq-
ceptoris aRdgenis procesSi flavini naxevradaRdgenilidan srulad
aRdgenil formad ciklur gardaqmnebs ganicdis. am TvalTaxedvis mixed-
viT reduqtazas sruli aRdgenis reaqciis Tanmimdevroba SeiZleba ase
warmovidginoT:
NADPHFAD_FMN FADH2_FMN FADH_FMNH
FAD_FMNH2NADPH FADH2_FMNH2
. . .
principulad gansxvavebuli Sedegebia miRebuli, da Sesabamisad, sxva
Tvalsazrisia Camoyalibebuli inagisa da Tanaavt. [67, 68] mier, rom-
lebmac daadgines, rom reduqtazas molekula yovel 69 kD molekulu-
ri masis mqone polipeptidze 2 mol flavins Seicavs. maTgan erTi FAD,
xolo meore FMN-ia. aq centraluri problema NADPH-dan citoqrom
P450-ze eleqtronebis gadatanaSi mdgomareobs. piridinnukleotidebi
ori eleqtronis donorebi arian, magram erTi hemis Semcvel hemoprote-
ins erTi eleqtronis miReba SeuZlia. amdenad cila, romelic NADPH-
dan citoqrom P450-ze eleqtronTa gadatanas emsaxureba, erTdroulad
ori eleqtronis aqceptorisa da erTi eleqtronis donoris Tvisebebs
unda flobdes. es meqanizmi TviT NADPH-flavoproteinuli reduqta-
zis moqmedebiT SeiZleba aixsnas. igi erTaderTi sadReisod cnobili
fermentia, romelic kofaqtorebad FAD-s da FMN-s Seicavs. reduqtaza
NADPH-dan myisierad Rebulobs or eleqtrons, magram maT cal-calke
gadascems an rkina-gogirdovan cilas (mitoqondriaSi), an pirdapir ci-
toqrom P450-s (mikrosomaSi). meore SemTxvevaSi eleqtronTa trans-
portisaTvis rkina-gogirdovani cilebis monawileoba saWiro aRaraa.
aerobul pirobebSi redoqs-jaWvis funqcionirebisas flavinis erTi
molekula stabilur semiqinonis formaSi gadadis. meore flavini ki
26
srulad daJangul mdgomareobaSi rCeba. warmoqmnili semiqinoni epr-
speqtris damaxasiaTebel signals g=2-is olqSi iZleva, romelic mi-
krosomuli preparatebisTvisac daregistrirda. avtorebma ver gamoav-
lines am fermentisaTvis damaxasiaTebeli zeviTaRniSnuli naxevradaRd-
genili da srulad aRdgenili formebis Seqcevadi gadasvlebi. amitom,
maTi azriT, flavoproteinis aRdgena oTx-eleqtronian stadias unda
moicavdes da srulad aRdgenil ferments citoqrom P450-Tan uSualo
urTierTqmedeba unda SeeZlos; anu, rogorc iTqva, cila, romelic
NADPH-dan hemoproteinze eleqtronTa gadamtanis rols asrulebs,
marTlac unda avlendes ori eleqtronis aqceptorisa da erTeleqtro-
niani donoris Tvisebebs.
FAD da FMN, vitamin riboflavinis warmoebulebia da izoaloqsa-
zinis birTvs Seicaven. maTi qimiuri buneba savsebiT Seesatyviseba nax.
1.1-ze aRwerili procesebis specifikas: rodesac srulad daJanguli
flavonukleotidi mxolod erT eleqtrons (wyalbadis erT atoms)
ierTebs, izoaloqsazinis birTvis naxevrad aRdgenili (semiqinonuri)
forma warmoiqmneba. garda amisa, igi SeiZleba imyofebodes an srulad
daJangul, an erTi da ori eleqtroniT aRdgenil mdgomareobebSi:
CNHC
N
N
NCH3
CH3
O
O
R
H
e + H+_e + H+_
CNHC
N
N
NCH3
CH3
O
O
R
CNHC
N
N
NCH3
CH3
O
O
R
H
H
_
.
(daJanguli) (semiqinoni)
(aRdgenili)
FAD an FMN FAD an FMN
FADH2 an FMNH2
. .
27
aRniSnuli garemoeba imas ganapirobebs, rom am klasis flavoproteinebi
ufro mravalricxovan reaqciebs akatalizeben, vidre piridinnukleoti-
duri dehidrogenazebi.
dehidrogenazul reaqciaTa ZiriTadi Sualeduri produqtebis Semad-
genlobaSi, rogorc wesi, ar identificirdeba flavinis radikalebi,
amdenad, substratis flavindamokidebuli dehidrogenizacia oreleq-
tronian gadatanasTan aris dakavSirebuli [69]. O_H-kavSiris oreleq-
troniani aqtivaciis meqanizmi Seesabameba dabali potencialis ubans anu
“Sesasvlels” biologiuri Jangvisas da maRali potencialis ubans anu
“gamosasvlels” fotosinTezisas. Tumca unda aRiniSnos, rom metalTa
kompleqsebTan flavini erTeleqtroniani meqanizmiT reagirebs, romelic
sunTqviTi jaWvis flavinuri ubnidan “gamosasvlels” da fotosinTezur
jaWvSi “Sesasvlels” Seesabameba. es imasTanaa dakavSirebuli, rom cile-
bi zrdian flavinuri radikalis mdgradobas [70]. amgvarad, reduqtazas
SeuZlia miiRos eleqtronebi NADPH-dan da isini gaanawilos flavinis
or kofaqtors Soris, vidre maT hemoproteins gadascems.
miuxedavad imisa, rom gasufTavebuli, homogenuri flavoproteini
JangbadTan Zalian nela reagirebs, membranaSi igi mniSvnelovan autooq-
sidabelobas amJRavnebs. amitom savsebiT SesaZlebelia, redoqs-jaWvis
muSaobisas H2O2-is warmoqmna am ubanze iyos lokalizebuli. NADPH-
oqsidazuri aqtivoba advilad rekonstruirdeba maRali ionuri Zalis
mqone areSi NADPH-specifikuri flavoproteinis, citoqrom b5-isa da
Fe_EDTA-s kompleqsis gamoyenebisas [63, 71]. naCvenebia mocemuli fer-
mentis monawileoba azoreduqtazul reaqciaSi. gasufTavebuli saxiT
mas unari aqvs aRadginos azosaRebavebi, kerZod dimeTilaminoazobenzo-
li. am reaqciis kinetika da inhibitorebisadmi mgrZnobiaroba srul Se-
sabamisobaSia NADPH-citoqrom-c reduqtazul reaqciasTan [72, 73].
trifsiniT solubilizebul reduqtazas citoqrom b5-is aRdgenis
unari garemos maRali ionuri Zalis pirobebSi gaaCnia; detergentiT
gamoyofils ki marilTa dabali koncentraciis xsnarebSic SeuZlia he-
moproteinis aRdgena. flavinze warmoqmnili superoqsiduli anioni ci-
toqromis aRdgenaSi ar monawileobs [74].
28
1.3.2 NADH-citoqrom b5-reduqtaza (EC 1.6.2.1)
endoplazmuri membranis eleqtronTa satransporto meore sistema
NADH-damokidebuli citoqrom b5-reduqtaziTa da citoqrom b5-iTaa
warmodgenili. orive cila amfifiluri bunebisaa, anu rogorc
hidrofobul, ise hidrofilur ubnebs Seicavs. amTaviTve SevniSnavT,
rom eleqtronTa gadatanis es gza ujredis yvelaze naklebad
Seswavlil fermentul sistemas warmoadgens da misi WeSmariti
funqciuri roli kvlavac daudgeneli rCeba.
NADH-damokidebuli redoqs jaWvis wyoba SeiZleba ase warmovidgi-
noT (nax. 1.2).
FP1 citoqrom b5
askorbati
cianidmgrZnobiare faqtori
fericianidi
semidehidroaskorbati,
neotetrazoliumi
citoqrom c,
NADH
nax. 1.2. NADH-damokidebuli redoqs jaWvi. uwyveti xazebiT gamosax-
ulia citoqrom b5-is aRdgenis, xolo punqtiriT misi Jangvis
gzebi [75, 76].
gamoyofili da gasufTavebuli NADH-citoqrom b5-reduqtazas
(Cveulebriv, mas aRniSnaven, rogorc FP2-s), molekuluri masa 38-41 kD-
ia. igi ar Seicavs rkinas da an sxva romelime cvalebadi valentobis
metalis ions. erT mol apofermentze reduqtaza erT mol FAD-s Sei-
cavs. koferment-cilis urTierTqmedebas, rogorc irkveva, Tirozinis
naSTi ganapirobebs, ramdenadac erTi fenoluri jgufis iodireba am
urTierTqmedebas absoluturad ablokirebs [77-79]. safiqrebelia, rom
apofermentTan FAD-is dakavSirebaSi sulfhidriluri jgufebi ar mona-
wileoben, radgan maTi inhibitorebi _ p-qlormerkurbenzoati da mer-
29
salili flavinis mierTebaze ar moqmedeben, Tumca erT-erTi Tavisufali
SH-jgufi mainc pasuxismgebeli unda iyos cilasTan NADH-is dakavSi-
rebaze. NADH-flavoproteinis kompleqsi apofermentis SH-jgufs icavs
p-qlormerkurbenzoatisa da N-eTilmaleinidis moqmedebisagan. kompleq-
sis warmoqmnaSi NADH-is fosforibozuli naSTi monawileobs. steqi-
ometriulad fermentis erTi molis aRdgenaze NADH-is 1 moli ixar-
jeba [77-80]. FAD-is aRdgena stereospecifikurad, piridinuli birTvis
4A-mdgomareobidan flavinze wyalbadis pirdapiri gadataniT xorciel-
deba. eleqtronul aqceptorad fericianidis gamoyenebisas swored C_H-
bmis gaxleCva warmoadgens reaqciis siCqaris malimitirebel stadias.
Setutianebisas fermentis inaqtivacias Tan axlavs polipeptiduri
jaWvis gafaSareba, agreTve triftofanis naSTisa da flavinis gadasvla
membranis polarul fazaSi. cvlilebebs eqvemdebareba cisteinisa da Ti-
rozinis naSTebic, magram daSlas mxolod NADH-is dakavSirebuli
centri ganicdis [81, 82].
Jangbadisa da citoqrom c-s (rogorc eleqtronebis aqceptorebis)
mimarT da NADPH-is (rogorc eleqtronebis donoris) mimarT, fermen-
tis molekuluri aqtivoba uaRresad dabalia. amis sapirispirod, Zalian
maRalia reduqtazas citoqrom b5-isadmi da K3[Fe(CN)6]-isadmi swrafva [79]. gasufTavebul ferments neotetrazoliumis aRdgenis unari ar
gaaCnia, magram citoqrom b5-is damatebis Semdeg vlindeba NADH-
neotetrazolium-reduqtazuli aqtivoba. citoqrom b5-is gavleniT
diqlorfenolindofenolis aRdgenis siCqare TiTqmis ormagdeba da mi-
krosomebSi NADH-diqlorfenolindofenol-reduqtazuli aqtivobis
50%-mde flavoproteinis wilad modis [83].
eleqtronebis aqceptorad O2-is gamoyenebisas flavoproteiniT
NADH-is Jangvis siCqare Zalze dabalia da fericianiduli Jangvis siC-
qaris 0.01%-s utoldeba. Zalian dabalia agreTve (0.3%-mde) fermentiT
NADPH-is daJangvis siCqare fericianidisa da Jangbadis Tanamyofobisas.
maSasadame, ferments TviTdaJangvis unari ar gaaCnia. eleqtronebis do-
norebis _ NADPH-isa da NADH-is mimarT flavoproteinis swrafva
imdenad gansxvavebulia (molekulur aqtivobaTa Soris sxvaoba NADH-
isaTvis 3-rigiT maRalia), rom fermenti NADH-isadmi absoluturad
specifikurad SeiZleba CaiTvalos [81].
30
NADH-citoqrom b5-reduqtazuli reaqciis meqanizmi safuZvlianad
jerac araa Seswavlili. safiqrebelia, rom citoqromis aRdgena erTe-
leqtroniani gadatanis Sedegs warmoadgens [84, 85]. Tavdapirvelad xde-
ba fermentisa da NADH-is kompleqsis formireba. reduqtazas piridi-
nuli birTvi apofermentis SH-jgufTan urTierTqmedebs, xolo adeno-
zindifosforibozis fosfati garkveul eleqtrofilur jgufs ukav-
Sirdeba. procesi imdenad swrafad xorcieldeba, rom mTliani reaqciis
siCqaris limitireba aq ar unda xdebodes. momdevno stadiaze xdeba
C_H bmis daSla da piridinuli birTvidan flavinze wyalbadis gadata-
na. es reaqcia gacilebiT Senelebulad xorcieldeba da amdenad, SeiZle-
ba mTliani procesis siCqaris limitirebas axdendes. am mosazrebas isic
adasturebs, rom substratad NADH-is gamoyenebisas reaqciis siCqaris
konstanta (68 mM.wm-1) korelaciaSia am piridinnukleotidis daJangvis
jamuri reaqciis siCqaresTan [86]. yvelaze naklebadaa Seswavlili fla-
voproteinidan citoqrom b5-ze eleqtronis gadatanis stadia, maSin
rodesac swored mas Tvlian reduqtazuli reaqciis siCqaris malimiti-
rebel etapad [87, 88].
membranis fosfolipidi aadvilebs NADPH-reduqtazul reaqcias da
mis swraf msvlelobas uzrunvelyofs, xolo NADH-fericianid-
reduqtazul aqtivobaze fosfolipidi gavlenas ar axdens.
triton X-100-iT damuSavebuli RviZlis mikrosomebidan gamoyofili
reduqtaza tipiuri amfifiluri cilaa (molekuluri masiT 43 kD) da
381 aminomJaur naSTs (detergentul fragments) Seicavs [89, 90]. pro-
teinazuli (katefsinazuri) damuSavebis Semdeg ferments 33 kD mole-
kuluri masa gaaCnia da 292 aminomJauri naSTisagan Sedgeba. detergen-
tul fermentSi arapolaruli aminomJavebis Semcveloba gacilebiT me-
tia, vidre proteazulSi. detergentuli fermentis qimotrifsiniT da-
muSaveba 10 kD molekuluri masis mqone polipeptidis mocilebas iw-
vevs, romelic upiratesad hidrofobuli aminomJavebiTaa warmodgenili.
detergentuli fermenti wyalxsnarSi 600 kD molekuluri masis agre-
gatebs warmoqmnis. NADH-isa da citoqrom b5-isadmi orive fermentis
swrafva erTnairia: NADH-is SemTxvevaSi KM Sesabamisad 6.0 µM da 2.5
µM-ia, xolo citoqrom b5-isaTvis KM Sesabamisad 45 µM-isa da 10
µM-s Seadgens. am monacemebis safuZvelze gakeTebulia daskvna, rom ka-
31
talizurad aqtiuri centri molekulis hidrofobul nawilSi imyofeba,
romelic fermentis mTliani molekulis 25%-s ar aRemateba. flavo-
proteini membranaSi CaSenebis gasaocar unars amJRavnebs; kerZod, igi
100-jer aRemateba misi sawyisi Semcvelobis raodenobas. membranaSi Ca-
Senebuli reduqtaza funqciurad uaRresad aqtiuria da membranul
struqturas hidrofobuli urTierTqmedebis ZalebiT mtkiced ukavSir-
deba. garda amisa, ferments membranis sibrtyeSi advilad difundirebisa
da citoqrom b5-is ramdenime molekulis dakavSirebis unari aqvs.
xsnarSi da membranaSi reduqtazasa da citoqrom b5-s moqmedebis erT-
nairi kinetika aqvT, rac saSualebas gvaZlevs misaRebad CavTvaloT mo-
sazreba imis Sesaxeb, rom membranaSi ar arsebobs flavoproteinisa da
citoqrom b5-is specializirebuli kompleqsi da mikrosomebis Txevad
fazaSi redoqs-jaWvis funqcionireba gadamtanTa SemTxveviT Sejaxebebs
unda emyarebodes [89, 90].
arsebobs monacemebi, romlebic mikrosomebSi NADH-citoqrom b5-
reduqtazas garda, NADH-is Jangvis sxva gzis arsebobaze miuTiTeben
[58, 75, 91, 92]. varaudoben kidev erTi flavoproteinis funqcionire-
bas, romelic prostetul jgufad FMN-s Seicavs da maRali swrafva
gaaCnia citoqrom c-s mimarT [93]. am reaqciiT citoqrom c-s aRdgena sulfhidriluri Sxamebisa da detergentebis mimarT mdgradobas amJRav-
nebs [75, 91] da amiT gansxvavdeba NADH-citoqrom b5-reduqtazuli
aqtivobisagan.
aRvniSnavT agreTve, rom gamoyofilia NADH-reduqtazas polimeru-
li forma molekuluri masiT 200-400 kD. dodecilsulfatis moqmede-
biT es polimeri 35-39 kD molekuluri masis mqone suberTeulebad
iSleba. flavoproteinis monomeruli formisagan gansxvavebiT, polimeri
citoqrom c-s mimarT ufro moWarbebul swrafvas amJRavnebs, vidre fe-
ricianidis mimarT, anu monomerTan SedarebiT reduqtazas polimeruli
forma ufro “fiziologiuria” [94, 95].
32
1.3.3 citoqromi b5
cila-fermentebis mniSvnelovan klass warmoadgenen hemi- an hemo-proteinebi, romlebic prostetul jgufad rkina-porfirinebs Seicaven.
mraval sxva funqciebTan (hemoglobiniT Jangbadis transporti, mioglo-biniT Jangbadis Senaxva, citoqrom c-oqsidaziT Jangbadis wylamde
aRdgena, citoqrom P450-iT sxvadasxva funqciuri jgufebis daJangva
Jangbadis saSualebiT da sxv.) erTad, isini monawileoben eleqtronTa
gadatanaSi (citoqromebi b da c). winsarTebi hemi- da hemo- warmodgeba rkinaporfirinis dajgufebis saxelwodebidan: rkina (II) porfirinis
kompleqss uwodeben hems, xolo rkina (III) porfirins _ hemins. sami yvelaze gavrcelebuli hemi (a, b da c) dakavSirebulia a, b da c cito-qromebTan. b-hemis porfirinul ligands warmoadgens protoporfirini
IX. amitom xSirad b-hems uwodeben: rkina (II) protoporfirin IX-s, an
protohems, an ubralod hems [96]:
N
N
N
N
CH3 CH CH2
CH3
CH CH2
CH3CH2
CH2
CO2H
CH3
CH2
CH2
CO2H
Fe...... ......
......
......
1 2
3
4
56
7
8
NH
N
NH
N
CH3 CH CH2
CH3
CH CH2
CH3CH2
CH2
CO2H
CH3
CH2
CH2
CO2H
1 2
3
4
56
7
8
protoforfirin IX
(2,4-difenildeiteroporfirini)hemi b _ anu protohemi
romauli cifri IX porfirinul ciklSi Canacvlebulebis specifikur mdeba-
reobas aRniSnavs. porfirinis birTvis 8 naxSirbadatomTan SeiZleba sxvadasxva
sigrZis da funqciuri jgufebis mqone Camnacvlebeli iyos dakavSirebuli. erT-
erTi maTganis specifikuri ganlageba (rigiT IX) b-hemis warmomqmnel ligands
_ protoporfirin IX-s axasiaTebs (detalurad ix. 1.6).
33
mikrosomul membranebSi arsebuli b-tipis citoqromuli cilebi sa-
dReisod safuZvlianadaa Seswavlili. isini farTod arian gavrcelebu-
li sruliad gansxvavebul obieqtebSi. am jgufis warmomadgeneli cito-
qromi b5 identificirebulia RviZlisa da tvinis qsovilebSi, cximovan
qsovilSi, umaRles da umdables mcenareTa organoebSi, mikroorganiz-
mebSi, anaerobulad mzard safuvrebSi da sxv. igi mtkiced ukavSirdeba
ujredis organelebs da amitom xsnadi formiT misi miReba mxolod
fermentuli hidrolizis Sedegadaa SesaZlebeli [97-100]. citoqromi b5
gamoyofilia monomeris saxiT, romelsac 11-13 kD molekuluri masa
gaaCnia. 1 mol apofermentze misi molekula 1 mol rkina-protopor-
firin IX-s Seicavs. igi amfifaturi cilaa, romelSic hidrofobuli
ubnis sidide ufro metia (mTeli molekulis 25%), vidre flavopro-
teinSi. hidrofobuli nawili membranaSia CaZiruli da gareT myofi ci-
lis didi nawilisaTvis damWeri “Ruzis” rols asrulebs. daJanguli
formiT es hemoproteini kargad gamosaxul STanTqmis maqsimums 413 nm-
ze avlens, xolo aRdgenili forma aseve kargad gamosaxul STanTqmis
maqsimumebs 424, 525 da 556 nm-ebze amJRavnebs [101, 102].
gasufTavebuli hemoproteini aRdgeba diTionitiT, cisteiniT, askor-
batiT da fermentulad – NADH-citoqrom b5-reduqtaziT. igi iJangeba
citoqrom c-s, FeCl2-is da saTanado redoqs-potencialis mqone saRebave-
bis moqmedebiT. JangbadTan igi Zalian nela urTierTqmedebs [103-105].
naxSirbadis monooqsidTan, azidTan da cianidTan es hemoproteini ar
reagirebs, xolo mJavebisa da tuteebis zemoqmedebisadmi sakmaod
mdgradia [106, 108]. naxSirbadis monooqsidi da cianidi, rogorc li-
gandebi, cila-hematohemis kompleqsSi rkinas koordinaciulad ukavSir-
debian. es procesi rkinasTan cilis jgufebis CanacvlebiT mimdinareobs.
sadReisod sruladaa gaSifruli citoqrom b5-is aminomJavuri Tan-
mimdevroba [103, 104, 109-111]. sxvadasxva wyaroebidan proteolizuri
damuSavebis Sedegad gamoyofili hemoproteini TiToeul polipeptidur
jaWvSi Tirozinis sam da triftofanis erT naSTs Seicavs. molekulaSi
gamovlenili araa gogirdSemcveli aminomJavebis arseboba. isini gansx-
vavdebian Tavisi N-kidura aminomJavebiT. savsebiT SesaZlebelia, rom
erTi obieqtidan miRebuli heterogenurobiTac xasiaTdebodes. amis ma-
34
galiTia xbos RviZlidan miRebuli cilis preparati, romelic Seicavs
eleqtroforezuli Zvradobisa da DEAE-celulozaze qromatografire-
bis unariT erTmaneTisagan gansxvavebul citoqromi b5-is qvefraqciebs
[112]. pirvelad struqturaSi gansxvaveba imaSi mdgomareobs, rom erTi
maTgani _ citoqrom b5(1) C-kidura dipeptidad glutamin-serins Sei-
cavs, maSin rodesac meore citoqrom b5(2)-s es dipeptidi saerTod ar
gaaCnia. citoqrom b5-is ori qvefraqciis arseboba erTmniSvnelovnad ar
wyvets sakiTxs imis Sesaxeb, namdvilad arsebobs Tu ara es ori cito-
qromi, an gansxvaveba maT struqturaSi xom araa artefaqti, anu solu-
bilizaciis procedurisas proteolizuri dazianebis Sedegi.
RviZlidan gamoyofil hemoproteinis preparatebSi ori citoqrom
b5-is arseboba sxva avtorebis mierac aris naCvenebi. aRmoCnda, rom
trifsiniT damuSavebisas DEAE-celulozaze swrafad da Senelebulad
Zvradi citoqrom b5-ebis fardoba Sesabamisad 7:1-s, xolo baqteriuli
proteaziT damuSavebul preparatebSi 1:4-s Seadgens [101]. citoqrom b5-
is mesame tipi, romelic wina orisagan arsebiTad gansxvavdeba, gamoyo-
filia mitoqondriis gare membranidan [113], xolo TviT mitoqondriaSi
identificirebulia sami citoqrom b5, romlebic membranul struqtu-
rebTan kavSiris simtkiciTa da imunologiuri TvisebebiT gansxvavdebian
[114, 115].
jerjerobiT araa gacemuli pasuxi kiTxvaze _ warmoadgenen Tu ara
citoqrom b5-is preparatebi heterogenul formebs? am problemis kvle-
vaSi mniSvnelovani roli Seasrules iaponelma mkvlevarebma itom da
satom [116, 117]. swored maT mier iqna naCvenebi, rom citoqrom b5-s Tu
miviRebT ara proteazuli damuSavebiT, aramed detergentebiT solubi-
lizaciis Sedegad, SesaZlebeli gaxdeba gamoiyos citoqromis monomeri,
romelsac Cveulebrivze orjer meti molekuluri masa (24-26 kD)
gaaCnia. am gziT izolirebuli citoqromi b5-is monomeri uaRresad hi-
drofobulia da swrafva aqvs warmoqmnas polimeri molekuluri masiT
120 kD. am mkvlevarTa azriT, proteazuli damuSavebisas solubiliza-
cias ganicdis citoqrom b5-is mxolod fermentulad aqtiuri nawili.
molekulis meore nawili, romelic membranaSi rCeba da mis cila-
lipidur kompleqsTan dakavSirebazea pasuxismgebeli, proteazuli ze-
moqmedebisas xsnarSi ar gadadis. amis sapirispirod detergenti hemo-
35
proteinis mTliani molekulis solubilizacias iwvevs.
miuxedavad imisa, rom arsebuli monacemebi gadaWriT ver asabuTeben
RviZlis mikrosomebSi ori gansxvavebuli citoqrom b5-is funqcionire-
bas, aseve maTi arsebobis ignorireba mainc ar SeiZleba. amis saTqmelad
safuZvels gvaZlevs arCakovisa da misi TanamS. [118-123] mier miRebuli
faqtebi, romlebic mocemuli hemoproteinis funqciur heterogenulo-
baze miuTiTeben. maT mier sakmaod sarwmunod iqna naCvenebi, rom cito-
qrom b5-s SeuZlia aRdges rogorc NADH-iT, aseve NADPH-iT. NADH-
is gamoyenebisas mixaelis-menTenis tipiuri mrudi isaxeba, xolo anae-
robul pirobebSi mikrosomuli suspenziis NADPH-iT aRdgenisas adgi-
li aqvs citoqrom b5-is aRdgenis xarisxis Senelebul zrdas da es
procesi piridinnukleotidis koncentraciazea damokidebuli. NADPH-is
eleqtronebiT citoqrom b5-is aRdgena NADPH-specifikuri jaWvidan
NADH-is Jangvis jaWvze reducirebuli eqvivalentebis gadasvlas anu
mikrosomebis mahidroqsilirebel kompleqsSi citoqrom b5-is monawi-
leobas mowmobs [124, 125].
NADPH-is koncentraciis gazrdiT (10-dan 100 µM-mde) citoqrom
b5-is aRdgenilobis xarisxi izrdeba da es SeiZleba aixsnas misi CarT-
viT mZlavri autooqsidabeluri terminaluri aqceptoris mqone eleq-
tronTa satransporto jaWvSi. NADPH-specifikur jaWvSi aseT aqcep-
torad citoqrom P450 funqcionirebs. garda amisa, sainkubacio narevSi hidroqsilirebis substratis-dimeTilanilinis Seyvanisas citoqrom b5-
is aRdgenilobis xarisxi klebulobs, rac hidroqsilirebis reaqciaSi
eleqtronul gadamtanad citoqrom b5-is uSualo monawileobis pirda-
piri maCvenebelia.
NADPH-is Jangvis jaWvSi citoqrom b5-is erT-erTi qvefraqciis
funqcionirebis mniSvnelovan dadasturebad SeiZleba CaiTvalos im eqs-
perimentebis Sedegebi, romlebSic NADH-isa da NADPH-is Tanamyofo-
bis pirobebSi izomeboda citoqrom b5-is Jangva-aRdgenis siCqareebi da
igi edreboda am substratTa Tanamyofobisas citoqrom b5-is staciona-
ruli mdgomareobis doneebs. amis safuZvelze diferencirebul iqna
principulad ori gansxvavebuli sqema [126]:
36
NADPH
NADH
O2
NADPH
NADH
O2
O2
FP1
FP2
FP1
FP2
citoqrom P450
citoqrom P450
citoqrom b5
citoqrom b5
citoqrom b5
a)
b)
sqema 1.1. (ganmarteba teqstSi).
pirveli sqema (a), romelsac mkvlevarTa umetesoba iziarebs, cito-
qrom b5-is mxolod erTi fraqciis arsebobas iTvaliswinebs. igi Car-
Tulia NADH-is Jangvis jaWvSi, magram NADPH-specifikuri flavo-
proteiniTac SeuZlia aRdgena. sxva SesaZleblobaa naCvenebi (b) sqemaze,
romelic sakmaod originaluria da citoqrom b5-is ori qvefraqciis
arsebobas iTvaliswinebs. Tu gaizomeba citoqrom b5-is Jangva-aRdgeniTi
reaqciis sawyisi siCqareebi, SeiZleba gamoiTvalos aerobul pirobebSi
misi aRmdgenelobis done da eqsperimenturad dadgenils Sedardes. am
sidideTa damTxveva eleqtronTa gadatanis ganxiluli sqemis sisworeze,
xolo sawinaaRmdego SemTxvevaSi mis araadeqvaturobaze miuTiTebs [121].
mikrosomul membranebSi NADH-isa da NADPH-is Tanmyofobisas cito-
qrom b5-is aRmdgenelobiTi doneebis eqsperimentulad miRebuli da
Teoriulad gamoTvlili sidideebis monacemebi ase gamoiyureba:
ADH ADPH
eqsperimentuli sidideebi 70 57
Teoriulad gamoTvlili sidideebi
sqema a 100 99
sqema b 74 60
kargad Cans, rom aseT damTxvevas mxolod (b) sqemis SemTxvevaSi
aqvs adgili.
NADPH-is Jangvis reaqciebSi citoqrom b5-is monawileoba SesaZle-
beli gaxda gamovleniliyo cdebiT, romlebSic Seiswavleboda NaCl-is
37
Tanamyofobisas NADPH-citoqrom b5- da NADPH-citoqrom P450-reduqtazul aqtivobaTa stimulireba. aRmoCnda, rom sainkubacio areSi
NaCl-is SetaniT izrdeba NADPH-iT da ara NADH-iT citoqromebis _
b5-isa da P450-is aRdgenis reaqciaTa siCqareebi [119, 112]. aRniSnulidan gamomdinare, gamoiTqva mosazreba endoplazmur re-
tikulumSi citoqrom b5-is ori qvefraqciis arsebobis Sesaxeb, ro-
melTa Jangva-aRdgena gansxvavebuli gzebiT xorcieldeba. amasTan, erTi
qvefraqcia aRdgeba NADPH-iT da iJangeba citoqrom P450-iT, xolo
meore NADH-iT ganicdis aRdgenas da SemdgomSi SeiZleba sxva gziT
daiJangos.
endoplazmur membranebSi ori eleqtrongadamtani kompleqsuri sis-
temis arseboba, romelTagan TiToeuli Tavis citoqrom b5-s Seicavs,
gamokvleul iqna triton X-100-iT damuSavebul mikrosomuli membrane-
bis preparatebSi. varaudobdnen, rom detergenti daarRvevda ra fermen-
tul kompleqsTa mkacr sivrcobriv orientacias, mospobda citoqrome-
bis kompartmentalizacias da imavdroulad gaaqrobda gansxvavebas hemo-
proteinebis Jangvis gzebs Soris. naCvenebi iqna, rom detergentis dax-
marebiT SesaZlebelia citoqrom b5-is or fraqcias Soris gansxvavebis
nivelireba da miiReba citoqromebis erTiani fondi, romelic Tanabari
doniT aRdgeba rogorc NADH-iT, aseve NADPH-iT. amisaTvis aucile-
beli aRmoCnda, rom piridinnukleotidebis koncentraciebi TiTqmis er-
Ti rigiT gansxvavdebodnen erTmaneTisagan. aerobul pirobebSi NADPH-
is sxvadasxva koncentraciebiT citoqrom b5-is aRdgenis mrudi proce-
sis orstadiurobaze miuTiTebs (nax. 1.3): pirvelisaTvis damaxasiaTebe-
lia aerobul (a) da anaerobul (b) pirobebSi citoqrom b5-is aRdgenis
donis damokidebuleba NADPH-isa (1) da NADH-is (2) koncentraciebze
[126].
NADPH-is mimarT aRmdgeneli sistemis maRali swrafva (KM=0.3 µM
NADPH), da gajereba, NADPH-is maRali koncentraciebis (100 mkm)
gamoyenebisasac ki ar miiRweva.
anaerobul pirobebSi citoqrom b5-is Senelebuli aRdgenis meore
faza qreba da mxolod am hemoproteinis swrafi gajerebis faza (KM ∼2.5 µM) rCeba. es garemoeba SeiZleba NADPH-specifikur jaWvSi ci-
toqrom P450-is _ mZlavri eleqtronuli aqceptoris arsebobiT
38
Na2S2O4Na2S2O4
_
_
_
0.15
0.10
0.05
a b 1
2
1 2 3 4 12 36 60 84 108 4 12 20 28 NADPHNADH0.4 1.2 2.0 2.8 µΜµΜ
∆A408_484 ∆A408_484
2
1
_
_
_
0.15
0.10
0.05
nax. 1.3. aerobul (a) da anaerobul (b) pirobebSi citoqrom b5-is aRd-
genilobis donis damokidebuleba NADPH-isa (1) da NADH-is
(2) koncentraciebze [126].
aixsnas. swored citoqrom b5-is swrafi daJangvis reaqcia iwvevs imas,
rom stacionaruli mdgomareobis miRwevis Semdeg misi aRmdgenelobis
done NADPH-is koncentraciis gazrdisas umniSvnelod matulobs.
NADH-is Tanamyofobisas citoqrom b5-is maqsimaluri aRdgenilobis
done erTnairad advilad miiRweva rogorc aerobul, aseve anaerobul
pirobebSi (KM=0.4 µM). substratad NADH-is gamoyenebisas misi aRd-
genis Senelebuli fazis ararseboba saSualebas iZleva misaRebad CaiT-
valos, rom RviZlis endoplazmuri retikulumis membranebSi funqcio-
nireben citoqrom b5-is gansxvavebuli qvefraqciebi, romelTaganac erTi
_ swrafad Jangvadi _ uSualodaa CarTuli NADPH-specifikur redoqs-
jaWvSi da aq terminalur eleqtronul aqceptors citoqromi b5 war-
moadgens, xolo meore _ Senelebulad Jangvadi _ CarTulia NADH-
specifikur eleqtronis satransporto sistemaSi. am or redoqs-
sistemas Soris eleqtronebis cvla unda xorcieldebodes [126]. anae-
39
robul pirobebSi wyalbadis zeJangis damatebisas NADH-iT aRdgenili
citoqrom b5-is araumetes 20%-is daJangva xdeba, maSin roca NADPH-
iT aRdgenili citoqromi srulad iJangeba. es Sedegi imaze metyvelebs,
rom NADH-is Jangvis jaWvSi CarTul citoqrom b5-s sakuTari termi-
naluri autooqsidabeluri eleqtronis aqceptori ar gaaCnia.
anaerobul pirobebSi NADPH-iT aRdgenili citoqrom b5-is nawi-
lobrivi daJangva SeiZleba aixsnas citoqrom b5-is im qvefraqciis da-
JangviT, romelic NADPH-is Jangvis jaWvSia CarTuli da romelic
anaerobiozisas NADH-iT aRdgenas ganicdis. aerobul pirobebSi cito-
qrom b5-is es qvefraqcia NADH-iT ar aRdgeba, radgan NADH-is Jang-
vis jaWvidan NADPH-is Jangvis jaWvze eleqtronebis gadatana Zlier
umniSvneloa.
kidev erTi Znelad asaxsneli faqtis Sesaxeb: absoluturad gauge-
baria Tu +20 mV redoqs-potencialis mqone citoqrom b5-idan Tu ro-
gor transportirdebian aRmdgeneli eqvivalentebi citoqrom P450-ze, romlis redoqs-potenciali -200-idan -300 mV-mde Seadgens da Tan
NADPH-redoqs-jaWvSi es orive gadamtani TiTqmis srulad daJangul
mdgomareobaSi imyofeba. amasTan dakavSirebiT arsebobs metad sayuradRe-
bo Tvalsazrisi imis Sesaxeb, rom sunTqviTi jaWvis am ubanze eleq-
tronTa gadatana eleqtrul velSi xorcieldeba, romelic citoqrom
P450-sa (“pliusi” hemis rkinaze) da Jangbads (“minusi”) Soris war-
moiqmna. es ukanaskneli rkinisagan mniSvnelovan manZilze imyofeba. mem-
branis ganivad ase ganwyobil eleqtrul velSi eleqtronebi SeiZleba
efeqturad gadaadgildnen citoqrom b5-idan citoqrom P450-ze [126]. citoqrom b5-is meoradi da mesameuli struqtura sadReisod deta-
luradaa Seswavlili. cnobilia, rom molekulaSi hemis rkina dakavSi-
rebulia apofermentis histidinis or imidazolTan. apofermentis nuk-
leofiluri dajgufebebi da lizinis ε-aminojgufebi apofermentTan he-mis mierTebaSi ar monawileoben [104, 105, 112, 127]. apofermentTan hemis
rkinis liganduri urTierTqmedebiT citoqromi b5 Zlier waagavs he-
moglobinis molekulas, magram am cilaTa funqciebi mniSvnelovnad
gansxvavdebian erTmaneTisagan [127]. citoqromis molekula elifsoiduri
formisaa 25×25×32 nm zomebiT. mTeli hemi molekulis hidrofobuli
ubnis SigniTaa ganlagebuli da mxolod propionis mJavas naSTi gamodis
40
apofermentis zedapirze [128, 129].
citoqrom b5-is sxva maxasiaTeblebidan saWiroa aRiniSnos misi mag-
nituri Tvisebebi. mikrosomul preparatSi hemoproteinis epr-signali
Zalian sustia da amitom misi magnituri Tvisebebis kvleva mxolod
izolirebul fermentzea SesaZlebeli. am dros Semdegi signalebi vlin-
debian: dabalspinuri (g-faqtoriT 3.03, 2.23 da 1.43) da maRalspinuri
komponenti (g-faqtori 6.2). tute areSi fermentis denaturaciisas ma-Ralspinuri signalis amplituda mkveTrad izrdeba [130, 131].
citoqrom b5-is WeSmariti funqcia jerac idumalebiT moculi rCe-
ba. am mimarTulebiT kvlevas is aferxebs, rom gamovlenili araa moce-
muli hemoproteinis Semcveli NADH-is mJangveli sistemis saboloo
eleqtronuli aqceptori. amasTan dakavSirebiT ramdenime Tvalsazrisi
arsebobs. maTgan upirveles yovlisa unda aRiniSnos varaudi membranaSi
CaSenebis Semdeg am hemoproteinis mier TviTdaJangvis SeZenis unaris
Sesaxeb. es Tvalsazrisi eqsperimentulad ar dasabuTebula. amasTan
dadgenil iqna, rom izolirebul da membranaSi CaSenebul citoqroms
erTnairi redoqs-potenciali gaaCnia da amdenad nakleb mosalodnelia
membranaSi CaSenebisas hemoproteinis fizikuri Tvisebebis aseTi mkveTri
cvlilebebi, ramac misi TviTdaJangva unda daaCqaros.
sadavo rCeba meore alternativac imis Sesaxeb, rom mikrosomebSi
arsebobs gansakuTrebuli cianidmgrZnobiare faqtori, romelic NADH-
is Jangvis jaWvis terminalur aqceptors SeiZleba warmoadgendes da
najer cximovan mJavaTa denaturaciis reaqciebSi monawileobs [132-134].
aRmoCnda, rom flavoproteinisa da citoqrom b5-is garda, am reaqciebSi
monawileobs komponenti, romelic NaCN-isadmi Tavisi swrafviT Zlier
waagavs citoqromoqsidazisadmi NaN3-is swrafvas. citoqromoqsidazisa-
gan gansxvavebiT, cianidmgrZnobiare faqtori ar inhibirdeba Na2S-iT. swored am faqtoris xorklian membranebSi swrafi sinTezi da Semdgom
misi gadasvla gluv membranebSi pasuxismgebeli aRmoCnda naxSirwylebiT
mdidar dietaze myofi virTxebis RviZlis endoplazmur membranebSi de-
saturazuli aqtivobis induqciaze [134].
cianidmgrZnobiare faqtori izolirebulia maRali sisufTavis mdgo-
mareobaSi. es preparati ar Seicavs arc flavo- da hemoproteins. ci-
la : fosfolipidis Tanafardoba masSi 1 : 1-zea. am monacemebis safuZ-
41
velze aRniSnuli faqtori unda ganixilebodes ara rogorc eleqtrone-
bis gadamtani, aramed lipoproteini, romelic aucilebelia desatura-
ciis reaqciisaTvis.
NADH-is Jangvis jaWvis inhibitorulma analizma aCvena, rom
NADH-is oqsidazur reaqciaSi monawileobs orvalentian metalTa io-
nebi. es reaqcia inhibirdeba EDTA-iT da aqtiurdeba Ca2+-iT. safiqrebe-
lia, rom Ca2+-is gamaaqtivebeli moqmedeba gamowveuli iyos NADH-isaT-
vis endoplazmuri membranis ganvladobis gazrdiT. NADH-is Jangva ara-
mgrZnobiarea mitoqondriuli Sxamebis _ rotenonisa da antimicin A-s
mimarT. igi mdgradia cianidis, azidis da sulfhidriluri Sxamebis mi-
marTac. mikrosomebSi NADH-is Jangvis siCqareze damTrgunvelad moqme-
deben citoqrom P450 hidroqsilazas substratebi da inhibitorebi
[126]. arsebuli monacemebi saSualebas iZleva NADH-is Jangva CavTvaloT
mikrosomuli Jangvis gansakuTrebul saxed, romelic aramgrZnobiarea
tipiuri mitoqondriuli inhibitorebis mimarT. amave dros, ueWvelia am
reaqciebSi cianidmgrZnobiare eleqtronTa terminaluri aqceptoris mo-
nawileoba. savsebiT SesaZlebelia, rom citoqrom P450 garkveul rols
asrulebdes NADH-oqsidazur reaqciebSi. yvela nivTiereba, romelic am
hemoproteinTan urTierTqmedebs, NADH-is Jangvis inhibirebas iwvevs.
daTrgunvis meqanizmi kvlavac ucnobia.
1.3.4 citoqrom P450 _ mikrosomebis eleqtronTa satransporto
sistemis terminaluri komponenti
mikrosomebis suspenziaSi aRmdgeni agentis damatebis da naxSirbadis
monooqsidis gatarebis Sedegad warmoqmnil produqts speqtris 450 nm-
ze STanTqmis maqsimumi axasiaTebs. hemSemcveli proteinebis warmomad-
genlebs, romelTac zolebi STanTqmis speqtris am olqSi (sores olq-
Si) gaaCniaT, citoqrom P450-ebs akuTvneben [6]. eleqtronTa satransporto sistemebSi citoqrom P450-is sxvadasxva
formebi terminaluri aqceptoris rols asruleben. es sistemebi Ziri-
Tadad endoplazmur da mitoqondriul membranebSi lokalizdebian. iseve
42
rogorc yvela sxva citoqromi, P450-ic rkina-porfirinis prostetul
jgufs Seicavs. igi tetrapiroluri naerTis _ porfirinis sawyisi war-
moebulia. misi molekulebi oTxi meTilis, ori vinilis jgufebisa da
propionmJavas naSTisagan Sedgeba. ramdenadac protoporfirinebi sami
gansxvavebuli tipis Camnacvlelebs Seicaven, maT gverdiTi jaWvis rva
SesaZlo mdgomareobaSi Canacvlebulebis ganlagebis rigis mixedviT
TxuTmeti izomeruli formiT arseboba SeuZliaT. am izomerebidan mniSv-
nelovania protoporfirini IX (ix. 1.5), romelsac rogorc citoqrom
b5, citoqrom P450-ic Seicavs. igi rkinis, magniumis, TuTiis, kobaltisa
da spilenZis ionebTan “oTxbirTvian” kompleqsebs warmoqmnis. hemSi
porfirinis oTxi liganduri jgufi rkinasTan kompleqss iZleva, ro-
melsac brtyeli aRnagoba aqvs, xolo rkinis mexuTe da meeqvse koordi-
naciuli kavSirebi porfirinis birTvis sibrtyis perpendikularulia.
yvela cnobili citoqromis hemis rkina dakavSirebulia porfirinis
birTvis pirolis azotis oTx atomTan. mexuTe aqsialuri (perpendiku-
larul mdgomareobaSi arsebuli) ligandi masTan cisteinis naSTis mer-
kaptiluri jgufiTaa dakavSirebuli, xolo meeqvse SeiZleba sxva li-
gandiT (mag., JangbadiT, naxSirbadis monooqsidiT, cianidiT da a.S.) iyos
Canacvlebuli. bunebrivia, rom hemoproteinis koordinaciuli kompleq-
sis ZiriTadi fizikuri maxasiaTeblebi damokidebuli unda iyos mexuTe
da meeqvse ligandebze, romlebic hemis prostetul jgufs ukavSirde-
bian [96].
modeluri sistemebi, romlebSic mexuTe ligands gogirdis atomi,
xolo meeqvses imidazolis azoti warmoadgenen, yvelaze optimalurad
imeoreben hemoproteinis speqtrul Tvisebebs. swored es ligandebi in-
acvlebian sulfhidriluri SxamebiTa da citoqrom P450-is specifikuri inhibitoriT _ meTiraponiT. diTionitiT aRdgenisas citoqrom P450-s eleqtronis miReba SeuZlia, rac imaze miuTiTebs, rom hemoproteini,
hemuri rkinis garda, eleqtronis kidev erT aqceptors unda Seicavdes
[96, 126].
xangrZlivi periodis ganmavlobaSi ar xerxdeboda membranidan cito-
qrom P450-is natiuri formiT solubilizacia. amis mizezs misi uaRre-
sad maRali labiluroba warmoadgens, ris gamoc igi advilad gardaiqm-
neba (konversirdeba) araaqtiur citoqrom P420-ad. am ukanasknels b-
43
tipis citoqromebisaTvis damaxasiaTebeli speqtri gaaCnia. unda aRiniS-
nos, rom P450-is konversia marto solubilizaciisas ar SeiniSneba. mas
adgili aqvs membranaze neitralur marilTa maRali koncentraciebiT,
trifsiniT, lizolecitiniT, p-qlormerkuribenzoatiT, organuli gamxs-
nelebiTa da sxva naerTebiT zemoqmedebisas. arc erT CamoTvlil SemTx-
vevaSi membranidan fermentis solubilizacia ar xdeba. amis gamo kvle-
vaTa umravlesoba ZiriTadad suspenziur preparatebze tardeboda [135-
137]. 1974 wels iaponeli mkvlevarebis imaisa da satos mier fenobar-
bitaliT inducirebuli kurdRlis RviZlis mikrosomebidan gamoyofil
iqna citoqrom P450 homogenur mdgomareobaSi (hemoproteinis Semcvelo-
ba 17 nmoli/mg cilaze). am mizniT maT gamoiyenes afinuri qromatogra-
fia ω-aminooqtilsefarozaze, radgan am droisaTvis ukve cnobili iyo,
rom n-oqtilamini TviTon warmoadgens gansakuTrebiT Zlier ligands
daJanguli formis citoqrom P450-isaTvis [140]. amJamad sayovelTaodaa
miRebuli, rom sefarozas rogorc alkiluri, aseve ionuri jgufebi
erTnairad mniSvnelovania mikrosomul fermentTa gamoyofis procesSi
[141]. TiTqmis imavdroulad, 1974 wels kunma da misma TanamS. [142]
warmoadgines homogenuri citoqrom P450-is miRebis meTodi, romelSic
fraqcionirebisaTvis polieTilenglikoli iqna gamoyenebuli. aqac Ca-
tarda fenobarbitaliT winaswari induqcia, oRond kurdRlis RviZlis
mikrosomebi damuSavda pirofosfatiT, solubilizacia moxda natriumis
qolatiT, xolo fraqcionireba _ polieTilenglikol 6000-iT. fer-
mentis Semdgomi gasufTaveba ganxorcielda qromatografiiT ramdenime
safexurad: DEAE-celulozaze, hidroqsiapatitze da kalciumis fos-
fatian gelze. damamTavrebel stadiaze gamoyenebul iqna araionuri de-
tergenti reneqs-690. am gziT aRniSnulma mkvlevarebma miiRes cito-
qrom P450-is formebi, romlebic erTmaneTisgan gansxvavdebodnen eleq-
troforezuli ZvradobiT da aRdgenili karboniluri (CO-dakavSi-rebuli) kompleqsebis speqtrebiT. eleqtroforezuli Zvradobis Semci-
rebis rigisa da TiToeuli suberTeulis molekuluri masis zrdis mix-
edviT es formebi pirobiTad Caiwera, rogorc LM1, LM2 da a.S. fenobar-
bitaliT inducirebuli citoqrom P450 aRiniSna, rogorc P450LM2
[143]. fermenti 90%-iani sisufTavisaa da eleqtroforezulad homoge-
nuria. igi 49 kD molekuluri masis mqone polipeptids Seicavs da
44
409 aminomJavuri naSTisagan Sedgeba. hemoproteinis polimerul formas
gaaCnia 280 kD molekuluri masa da, rogorc Cans, 6 suberTeulisagan
Sedgeba. yovel polipeptidze 6 cisteini da ∼50%-mde arapolaruli
aminomJava modis. am cilis tipiuri absoluturi STanTqmis speqtrebi
mocemulia suraTze (nax. 1.4) [144].
.
.
..
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
0.08
0.07
0.06
0.05
0.04
0.03
0.02
0.01
λ, nm
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
0.3
0.2
0.1
1
2
3
350 400 450 500 550 600 650
3
1
2
nax. 1.4. RviZlis mikrosomebis citoqrom P450-is STanTqmis speqtrebi.
1. daJanguli forma;
2. aRdgenili forma;
3. aRdgenili da CO-sTan kompleqsirebuli forma.
citoqrom P450-is mier katalizuri aqtis gansaxorcieleblad
NAD(P)H-is aRmdgeneli eqvivalentebiT misi aRdgenis siCqares ZiriTa-
dad aqtiur centrSi myofi rkinis ionis spinuri mdgomareoba gan-
sazRvravs. am ions 5 sxvadasxva sivrculi orientaciis mqone 3d orbi-talze 6 eleqtroni aqvs (nax. 1.5). 3dxy orbitali urTierTsapirispiro
spinis mqone or eleqtrons Seicavs, xolo danarCeni orbitalebi erT-
nairi spinis mqone TiTo eleqtroniTaa dakavebuli. rodesac oqtaedrul
struqturaSi Fe2+ eqvsi ligandiTaa garemoculi, maSin ligandebis
45
+ 6H2O
3dxy 3dyz 3dxz
+ 6H2O
t2g t2geg eg
3dxy 3dyz 3dxz3dxy 3dyz 3dxz
[Fe(H2O)6]2+
H2O
H2
H2O H2O
H2O
Fe2+
O
H2O
NC
C
CN NC
NC
Fe2+
N
NC
_
_
_
_
_
_
[Fe(CN)6]4+
Fe2+
3dz2
3dz2 3dx2_y2
maRalspinuri Fe2+ dabalspinuri Fe2+
3dx2_y23dz2
3dx2_y2
nax. 1.5. rkinis (II) ionis spinuri mdgomareobebi (ganmarteba ix.
teqstSi).
oqtaedruli velis gavleniT 3d orbitali gansxvavebuli energiis mqone
eg da t2g qvedoneebad ixliCeba; amasTan, eleqtronebis aRniSnul qvedo-
neebze gadanawileba damokidebulia oqtaedruli velis siZliereze.
SesaZlebelia ori zRvruli SemTxveva:
1. susti oqtaedruli velis SemTxvevaSi, romelsac, mag., [Fe(H2O)6]2+-
kompleqsSi Fe2+-is garSemo ganlagebuli wylis molekulebi qmnian,
maRali energiis eg-qvedoneze ganlagdebian 3dz2 da 3dx2-y2 orbitale-
bis eleqtronebi, romlebic ligandebTan σ-bmebs warmoqmnian; 3dxy
3dyz da 3dxz orbitalebidan dabali energiis t2g qvedoneze gadasuli
eleqtronebi ki π bmebis warmoqmnaSi iReben monawileobas; amasTan
orive qvedoneze eleqtronebi ise arian orientirebuli, rom maTi
spinuri qvanturi ricxvebis jami maqsimaluria da +2-s aRwevs. ase-
Ti garemocvisas Fe2+ maRalspinur mdgomareobaSi imyofeba.
2. Zlieri oqtaedruli velis SemTxvevaSi mag., [Fe(CN)6]4--kompleqsSi
eqvsive eleqtroni dabali energiis t2g-qvedonezea gadasuli. isini
urTierTsapirispiro mimarTulebiT Tavsdebian. Sesabamisad am eleq-
tronebis spinuri qvanturi ricxvebis jami nulis toli iqneba. ami-
tom am kompleqsSi Fe2+ dabalspinur mdgomareobaSia.
zogierTi hemoproteinisaTvis dadgenilia maRal- (S=5/2) da dabal-
46
(S=1/2) spinur formebs Soris wonasworobis arseboba, anu sxvadasxva obieqtebidan miRebul mikrosomebSi citoqrom P450 faqtiurad orive spinuri formis narevis saxiT aris warmodgenili [145, 146]. es mdgoma-
reobebi erTmaneTisagan energetikulad didad ar gansxvavdeba da gare
faqtorTa gavleniT SesaZlebelia maTi urTierTgadasvla. ligandebis
velis Teoriis Tanaxmad gansazRvruli ligandebis zemoqmedebas e.w. spi-
nebis Sewyvilebis energia Seesabameba.
rkinis ionTa daJangulobis xarisxis Seqcevadi cvlileba FeFe citoqrom P450-s saSualebas aZlevs Tavisi WeSmariti, eleq-
tronTa gadatanis funqcia Seasrulos. substratis mierTeba hemis rki-
nis eleqtronuli Rrublis SeSfoTebas iwvevs. amis gamo misi redoqs-
potenciali ufro dadebiTi xdeba, vidre substratis gareSea. es gare-
moeba SesaZlebels xdis, rom es hemoproteini aRdges eleqtronebiT,
romelic mas NADPH-dan flavoproteinis gavliT, NADPH-citoqrom
P450-reduqtazas saSualebiT gadaecema. hidroqsilirebis aqtis gansax-
orcieleblad ori eleqtronia saWiro da maT citoqromi erTmaneTisa-
gan damoukideblad Rebulobs. hemis rkina daJangulobis +2-xarisxSi
unda imyofebodes, raTa man Jangbadis mierTeba SeZlos. amitom pirveli
eleqtroni hemTan Jangbadis mierTebas, xolo meore _ Jangbadis gaaqti-
vebas xmardeba [135].
sxvadasxva warmoSobis citoqrom P450-ebi speqtruli TvisebebiT
identurebia. oTaxis temperaturaze da pH 7.0-ze am hemoproteinis da-
Jangul da aRdgenil formebs sores zolebi Sesabamisad 415 da 412 nm-
ebze gaaCniaT. speqtrSi 424 nm-ze mxaric registrirdeba. sxva cito-
qromebisagan gansxvavebiT, daJanguli citoqrom P450 ramdenadme ati-
piur absolutur STanTqmis speqtrs iZleva, rac imaSi mdgomareobs,
rom STanTqmis Cveulebrivi zolebis garda, rac rkinis dabalspinuri
mdgomareobisTvisaa damaxasiaTebeli, 650 nm-is olqSi Cndeba axali
farTo zoli, es ki imis maCvenebelia, rom CO-s gareSe aRdgenisas igi
maRalspinur mdgomareobaSi imyofeba. garda amisa, TvalSi sacemia aRdge-
nili citoqrom P450-is STanTqmis speqtrSi sores olqis anomaliuri
ganlageba 448 nm-ze CO-sTan kompleqsirebisas da 450 nm-ze hemopro-
teinis formaze damokidebulebiT. amis sapirispirod sxva hemoproteine-
bi CO-kompleqsTan STanTqmis maqsimums 420 nm-ze amJRavneben. aRdgenili
47
citoqrom P450-is karboniluri kompleqsis eqstinqciis koeficienti
91 000 moli-1.sm
-1-is tolia da am sidides fermentis koncentraciis
gansasazRvrad iyeneben [7].
citoqrom P450 naxSirbadis monooqsids mxolod aRdgenili formiT
ikavSirebs. amasTan Cndeba STanTqmis erTi maqsimumi 450 nm-ze. CO-sadmi
fermentis swrafva Zlier maRalia: KCO=1.3 µM-s da meore rigis reaq-
ciis siCqaris konstanta 25°C-ze da 2.4.105 moli.wm-1-is tolia. alki-
lizocianidebi erTnairad ukavSirdebian rogorc aRdgenil, aseve daJan-
gul citoqrom P450-s. amasTan, daJanguli hemoproteini STanTqmis
mxolod erT maqsimums warmoqmnis 434 nm-ze, daJanguli ki or maqsimums
amJRavnebs 430 da 455 nm-ebze. zolebis intensivobis Tanafardoba bu-
feris ionur Zalasa da garemos pH-zea damokidebuli [126].
solubilizebuli citoqrom P420 b-tipis hemoproteinebisaTvis da-maxasiaTebel Tvisebebs avlens. misi daJanguli forma sores zols 414
nm-ze flobs, xolo aRdgenili _ maqsimumebs 427-is, 530-isa da 560 nm-
is olqSi iZleva. fermentis redoqs-potenciali pH 7.0-ze -20
mV-is tolia. pH 9.5-ze misi monomeris molekuluri masa 150 kD-is
rigisaa [126].
apofermentTan prosTetuli jgufis specifikuri urTierTqmedeba
gansazRvravs citoqrom P450-is speqtrul, magnitur, qimiur da funq-
ciur maxasiaTeblebs. did magnitur velebSi mikrosomebis epr-
speqtrebi pirvelad meisonisa da misi TanamS. [147] mieraa daregistri-
rebuli da dadgenilia g-faqtorebis mniSvnelobebi. aRmoCnda, rom am
hemoproteins dabalspinuri formis damaxasiaTebel epr-speqtrs Seda-
rebiT viwro sami zoli aqvs da g-faqtori 1.91-is, 2.24-isa da 2.42-is tolia. maRalspinur formas g-faqtorTa 1.7-is, 3.7-isa da 8-is toli
mniSvnelobebi Seesabameba. citoqrom P450-isaTvis dasaxelebul sidide-
Ta dadgena safuZvels qmnis hemoproteinis JangbadTan, aRmdgenel agen-
tebTan, substratTan da inhibitorebTan urTierTqmedebis meqanizmis
asaxsnelad. gansxvavebuli spinuri mdgomareobis narevze zogierTi sub-
stratis damatebisas SeiniSneba hemoproteinis maRalspinur mdgomareo-
baSi srulad gadasvla. citoqrom P450-is solubilizacias da araaq-
tiur P420-ad konversias Tan axlavs maRalspinuri signalis aRZvra
6.0-is toli g-faqtoriT. amasTan, citoqrom P420-isaTvis damaxasiaTe-
48
beli 2.25 g-faqtoris signali SenarCunebulia. dadginda, rom citoqrom
P420 SeiZleba arsebobdes sam (β, γ da σ) mdgomareobaSi erTnairi
speqtrebiT da gansxvavebuli spinuri mdomareobebiT. citoqrom P450-is inaqtivacias Tan axlavs misi natiuri α-mdgomareobidan β-formebis gavliT maRalspinur γ-formaSi gadasvla. gamoirkva agreTve, rom arse-
bobs nivTierebebi (mag., eTilenglikoli, propilenglikoli, ribitoli,
glukoza, saqaroza, sorbitali, dimeTilsulfoqsidi da a.S.), romleb-
sac citoqrom P420-is citoqrom P450-ad rekonversia SeuZliaT.
citoqrom P450-is epr-speqtris Taviseburebas warmoadgens hemuri
rkinis simetriis Zlieri darRveva (anizotropia), romelic ligandebis
velis Teoriis CarCoebSi SeiZleba im parametrebiT daxasiaTdes, rom-
lebic rombisebur da aqsialur gadaxrebs asaxaven [148]. msgavsi sime-
triis darRveva sxva hemoproteinebis mimarT ar vlindeba. adreul ga-
mokvlevebSi anizotropuli dabalspinuri epr-signalis gaCenas mikro-
somebSi Fex komponentis arsebobas ukavSireben [149]. SemdgomSi aRmoCn-
da, rom es signali citoqrom P450-s ganekuTvneba. amitom Fex-
komponentis Semcvelobis gansazRvra orive hemoproteinis jamur raode-
nobas ufro asaxavs [150-153].
ar SeiZleba ar aRiniSnos epr-meTodis garkveuli SezRuduloba,
rac SemdegSi mdgomareobs: spinuri wonasworoba Seiswavleba sxvadasxva
temperaturaze sistemis magnituri Tvisebebis dadgeniT. oTaxis tempe-
raturaze am parametris gansasazRvravad aRniSnuli meTodi gamousade-
garia. hemuri kompleqsebis eleqtronuli relaqsaciis Zalian mcire
drois gamo oTaxis temperaturaze epr-is signali saerTod ar Cndeba.
am kompleqsebis spinuri mdgomareobebis kvleva SesaZlebelia upirate-
sad optikuri meTodebis gamoyenebiT, romlebic SesaniSnavad asaxaven
spinur mdgomareobas. methemoglobinis warmoebulTaTvis naCvenebia, rom
magnituri amTvisebloba xazovnadaa dakavSirebuli sores zolebis mde-
bareobasTan. magnituri amTviseblobis zrdisas sores zoli SedarebiT
mokle talRiani olqis mxares inacvlebs da piriqiT, am Tvisebis Sem-
cirebisas sores zoli grZeltalRovani ubniskenaa wanacvlebuli [154].
gamoricxuli araa, rom aseTi korelacia samarTliani iyos sxva hemo-
proteinebis, da kerZod, citoqrom P450-isTvisac [146]. sores zolebis
wanacvlebebi imis gamo xdeba, rom daJangul formaSi mocemuli hemo-
49
proteini erTdroulad ori spinuri mdgomareobiT arsebobs da Ti-
Toeuli maTgani sores zolis gansxvavebuli mdebareobiT xasiaTdeba:
maRalspinur mdgomareobas mokle talRebis mxares, xolo dabalspinurs
maqsimumi ufro grZeli talRebis mxares gaaCnia [155]. gansazRvrul
spinur formasTan dakavSirebuli sores zolis zusti mdebareoba TviT
hemoproteinzecaa damokidebuli, kerZod, spinuri mdgomareoba mniSvne-
lovanwilad hemuri rkinis aqsialuri ligandebiTaa ganpirobebuli. spi-
nuri wonasworobis arsebobisas sores zolis mdebareoba ori spinuri
formis SedarebiTi wiliT ganisazRvreba. sxvadasxva temperaturaze di-
ferenciuli speqtrebis registrirebisas dabal- da maRalspinuri for-
mebis sores zolebi SeiZleba erTmaneTisagan iqnes dayofili [156].
sxvadasxva temperaturaze STanTqmis zolebis intensivobiT adgenen spi-
nuri wonasworobis konstantebs da hemoproteinis gansazRvruli spinu-
ri formis Semcvelobas, Tu, ra Tqma unda, am formis eqstinqciis koe-
ficienti cnobilia.
citoqrom P450-is unikalur Tvisebas warmoadgens is, rom igi Tavis
substratebTan da inhibitorebTan speqtrofotometrulad advilad re-
gistrirebad kompleqsebs warmoqmnis. mikrosomul membranebSi aseT kom-
pleqsTa SesaZlo warmoqmnis gamosavlenad gansazRvraven STanTqmis di-
ferenciul speqtrebs da erTmaneTs udareben kompleqsisa da Tavisufa-
li hemoproteinis STanTqmis speqtrebs. citoqrom P450-is am kuTxiT kvlevis dawyeba dakavSirebulia narasimhulusa da misi TanamS. [157]
mier miRebul SedegebTan, romlebmac aCvenes, rom Tirkmelzeda
jirkvlis qerqis mikrosomul suspenziaze 17-oqsiprogesterolis dama-
tebisas adgili aqvs speqtrul cvlilebebs. SemdgomSi dadgenil iqna,
rom sruliad gansxvavebuli bunebis mqone naerTebi RviZlis mikroso-
mebze damatebisas STanTqmis diferencialur speqtrebSi damaxasiaTebel
cvlilebebs iwveven da es cvlilebebi dakavSirebulia citoqrom P450-Tan sxvadasxva nivTierebebis uSualo urTierTqmedebasTan [158-160]. amis
mixedviT yvela speqtruli cvlileba, romlebic citoqrom P450-Tan sxvadasxva nivTierebis dakavSirebisas registrirdeba, sami tipisaa: I, II da modificirebuli-II (nax. 1.6). Sesabamisad xdeba am cvlilebebis ga-
momwvevi substratebis klasifikaciac [158, 161].
50
0.04
0.03
0.02
0.01
0.00
0.01
0.02
0.03
0.04
0.05
_
_
_
_
_
360 390 420 450
ABS
III
III
nm
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
nax. 1.6. speqtrul cvlilebaTa tipebi mikrosomebis (1 mg/ml-ze cilis
Semcvelobis mixedviT) urTierTqmedebisas sxvadasxva substra-
tebTan. I tipis speqtruli cvlilebebi xasiaTdeba STanTqmis
maqsimumiT 390 nm-ze da minimumiT 420 nm-ze (mrudi I, sub-strati _ 8.4 nmoli heqsabarbitali; II tipis speqtruli
cvlilebebi xasiaTdebian maqsimumiT 420-430 nm-ebze da minimu-
miT 390 nm-ze (mrudi II, substrati _ 2.5 nmoli anilini);
modificirebuli II tipi warmoadgens “Sebrunebul I tips”, anu I tipis speqtruli cvlilebebis sarkisebur asaxvas (mrudi III, substrati _ 1.6 nmoli agroklavini).
I tipis substratebs, iseve rogorc aRdgenas, citoqrom P450-is
rkina dabalspinuridan maRalspinur mdgomareobaSi gadahyavT, xolo II tipis substratebi piriqiT, ukugadasvlas iwveven [162, 163]. es uCveu-
lo Tviseba sxva hemoproteinebisTvis damaxasiaTebeli araa [130, 163].
aseTi gadasvlis meqanizmis detalurma Seswavlam aCvena, rom igi unda
xorcieldebodes dabalspinuri citoqrom P450-is aRdgenis stadiis
gavliT, romelic Sualedi formaa Semdeg reaqciaSi:
51
Fe3+
Fe2+
Fe2+
dabalspinuri dabalspinuri maRalspinuri
I tipis speqtruli cvlilebebi mWidrodaa dakavSirebuli im nivTie-
rebaTa metabolizmTan, romlebic citoqrom P450-is induqcias iwveven da praqtikulad mikrosomebis mahidroqsilirebeli sistemis substra-
tebs warmoadgenen. maT miekuTvneba: najeri da aromatuli naxSirwyal-
badebi, mesameuli aminebi, eTerebi, alicikluri da heterocikluri
naerTebi da sxv. yvela es nivTiereba I tipis ligandTa klass Seadgens.
hilisa da misi TanamS. [164] mier postulirebulia, rom I tipis nivTierebaTa damatebisas daJanguli citoqrom P450-is maRalspinuri
mdgomareobis matebas Tan axlavs rkinis ionsa da ligands Soris kom-
formaciul-inducirebuli manZilis gazrda, romelic merkaptilur
jgufTan trans-mdgomareobaSi imyofeba. am dros rkina gamodis porfi-
rinis birTvis sibrtyidan gogirdis atomis mimarTulebiT. jefkoti da
misi TanamS. [165] citoqrom P450-is daJanguli formis speqtrebze I tipis nivTierebaTa gavlenas gansxvavebuli interpretaciiT warmoadge-
nen. maTi mosazrebiT, am nivTierebaTa damateba iwvevs konformaciul
cvlilebebs, rasac saboloo jamSi koordinaciuli kompleqsis cvlile-
basTan mivyavarT. mravalricxovani monacemebis analizis safuZvelze aR-
niSnulma mkvlevarebma gamoTqves varaudi, rom metalsa da gogirdis
atoms Soris manZili unda izrdebodes da ara mcirdebodes. rogorc
Cans, am ori ganxiluli hipoTezidan upiratesoba meores unda mieniWos:
aRdgenil citoqrom P450-Tan naxSirbadis monooqsidis mierTebisas CO-
s molekula koordinaciuli sferodan gamodevnis merkaptilur jgufs,
romelic mas daJanguli formis hemoproteinSi ekava. amis Sedegad mii-
Reba kompleqsi, romelSic metali gamosulia porfirinis birTvis
sibrtyidan CO-s mimarTulebiT, xolo trans-mdgomareoba an Tavisufa-
lia, an dakavebulia metalTan sustad bmuli ligandiT. fermentuli
sistemis funqcionirebisaTvis, rogorc Cans, aucilebelia, rom Jangba-
dis molekula hemTan amgvaradve iyos dakavSirebuli.
I tipis substratebis mierTebisas citoqrom P450-is redoqs-
potenciali -300 mV-dan -230 mV-mde izrdeba. amis Sedegad eleqtro-
nis satransporto JaWvSi misi aRdgena advildeba. Jangbadisadmi maRali
swrafva (KM=0.1_0.2 µM) da didi autooqsidabeloba (meore rigis
reaqciis siCqaris konstanta _ 2_4.106 moli.wm-1, naxevraddaJangvis pe-
52
riodi _ 300 moli.wm-1) citoqrom P450-is aerobulad aRdgenisas sta-
cionaruli mdgomareobis dabal dones ganapirobebs [166, 167]. mocemuli
parametrebiT igi citoqromoqsidazas waagavs [167], magram misgan
gansxvavebiT ufro maRali swrafva aqvs CO-s mimarT. imisaTvis, rom
citoqromoqsidazas aqtivoba 50%-iT daiTrgunos, saWiroa fardoba
CO2:O2=10, maSin rodesac citoqrom P450-isaTvis es koeficienti 1-is tolia. orive fermenti Cu2+
-s Seicavs [47, 168].
nivTierebebi, romlebic II tipis speqtrul cvlilebebs iwveven, ro-
gorc wesi, aminebs warmoadgenen da mcire gamonaklisis garda (anilini,
imidazoli da sxv.), ar miekuTvnebian mikrosomuli sistemis substra-
tebs. es citoqrom P450-Tan maTi urTierTobis xasiaTiTaa ganpirobebu-li. iTvleba, rom II tipis ligandebi (substratis aminojgufebi) uSua-
lod ukavSirdebian citoqromis hemur rkinas, rogorc tipiuri hemo-
qromogenebi da fermentis meeqvse aqsialuri ligandebi (ferihemoqrome-
bi) xdebian [158, 169]. diferenciul speqtrebSi es ∼420 nm-ze
STanTqmis maqsimumis da ∼390 nm-ze STanTqmis minimumis gaCenas iwvevs [170]. citoqrom P450-Tan II tipis ligandebis urTierTqmedebisas da-
balspinuri kompleqsebi warmoiqmnebian, ramdenadac hemuri rkina koor-
dinaciul sferoSi eqvs ligands Seicavs. II tipis aminebi konkurencias uweven CO-s, da SesaZloa, O2-sacc rkinis erTsa da imave centrTan da-
kavSirebisaTvis. mTel rig SemTxvevaSi (anilini, nikotinamidi) mikroso-
mul suspenziasTan urTierTqmedebisas SeiniSneba diferenciuli speq-
trebi ori maqsimumiT da ori minimumiT, rac SeiZleba am nivTierebaTa
gardaqmnaSi citoqrom P450-is sxvadasxva formis monawileobas asax-
avdes [159, 170]. amasTan dakavSirebiT SevniSnavT, rom sadReisod yve-
laze detaluradaa daxasiaTebuli RviZlis mikrosomebis citoqrom
P450-is ori forma: erTi maTgani (P450LM2), rogorc zeviT aRiniSna,
fenobarbitaliT, xolo meore _ 3-meTilqolantreniT an β-naftol-
flavoniT inducirdeba da aRiniSneba, rogorc P450LM4 [171, 172]. maTi
homogenuri formebis zogierTi maxasiaTebeli moyvanilia 1.1 cxrilSi
[173, 174]. cnobilia P450LM2-formis 30 rgolis N-kidura aminomJavuri
Tanmimdevroba, romlebic 20-dan 17 hidrofobul aminomJavur naSTs da
or klasterSi gaerTianebul xuT Tanmimdevrulad dakavSirebul lei-
cins Seicavs. varaudoben, rom P450LM2-is es fragmenti pasuxismgebelia
53
mikrosomul membranasTan dakavSirebaze, an sistemis funqcionirebisas
citoqrom P450-is kompleqsis Tavisi reduqtazisadmi da fosfolipide-
bisadmi orientaciaze [171].
cxrili 1.1
bocvris RviZlis mikrosomebis citoqrom P450-is homogenur formaTa zogierTi maxasiaTebeli [173, 174]
Tvisebebi LM2 LM4
fermentis molekuluri masa (kD) 48.7 55.3
polipeptidis molekuluri masa (kD) 47.6 54.2
Semcveloba:
P450 nmoli/mg cilaze 20 17
hemi nmoli/nmol cilaze 1 1
lipidebi nmoli/nmol cilaze 0.3 0.5-1.6
detergenti mg/mg cilaze 0.05 0.05
C-kidura aminomJava arginini lizini
N- kidura aminomJava meTionini _
naxSirwylebi nmoli/nmol cilaze:
glukozamini 0.7 0.8
manozebi 1.7 2.0
glukoza 0.2 0.9
Tavisi speqtruli da sxva maxasiaTeblebiT citoqrom P450LM4
Zlier gansxvavdeba P450LM2 formisagan [175, 176]. pirveli ar ikavSi-
rebs organul hidrozeJangebs da mikrosomuli sistemis iseT tipiur
substratebs, rogorebic benzoli, cikloheqsani da antipirinia. es imiT
aixsneba, rom citoqrom P450LM4 induqtorTan (3-meTilqolantrenTan)
an mis metabolitebTan kompleqsis saxiT arsebobs. aseTi kompleqsebi
maRalspinur mdgomareobaSi imyofebian da zRudaven hemoproteinTan Ca-
moTvlil nivTierebaTa dakavSirebas [175, 176]. zogierTi nivTiereba
(anilini, naftalini, dimeTilanilini) efeqturad ukavSirdeba citoqrom
P450LM4-s, magram praqtikulad am hemoproteiniT ar iJangeba. es faqti
54
imaze miuTiTebs, rom unda arsebobdes am citoqromis dabalspinuri
kompleqsis ori tipi, romlebSic ligandebis intensiuri dakavSireba
xdeba, magram isini Jangvis produqtiulobis TvalsazrisiT ar gamoirCe-
vian [175]. anilini, piridini, imidazoli da, SesaZloa, sxva azotSemc-
veli organuli fuZeebic dabalspinuri formis kompleqss warmoqmnian,
romelSic ukve SeuZlebelia molekuluri Jangbadis an organuli hi-
drozeJangebis mierTeba. P450LM2-sa da P450LM4-s Soris arsebiTi
gansxvaveba wriuli diqroizmis meTodiTac dasturdeba [177]. am meTo-
diT miRebuli Sedegebis safuZvelze gakeTebulia daskva, rom P450LM4-
is formis hemi ufro mWidro hidrofobuli “jibiT” aris garemoculi,
vidre P450LM2-is formis hemi.
iseve rogorc sxva citoqrom P450-ebi P450LM2 da P450LM4 advilad
ganicdian aRdgenas diTionitiT da warmoqmnian CO-sTan aRdgenili hemo-
proteinebis kompleqsebs STanTqmis maqsimumebiT Sesabamisad 450 da 448
nm-ebze. zogjer P450LM4-is identur citoqrom P450-is formas cito-qrom P448-s uwodeben [170].
arsebobs speqtruli cvlilebebis tipi STanTqmis maqsimumebiT 390
da 420 nm-ze. rogorc aRiniSna, faqtiurad igi I tipis speqtrul
cvlilebaTa sarkisebul gamosaxulebas warmoadgens da amitom mas
“modificirebuli II” tips akuTvneben (literaturaSi igi inversiuli an
reversiuli speqtris saxelwodebiTacaa cnobili).
aseTi cvlileba substratis hidroqsilis jgufisa da maRalspinuri
rkinis urTierTqmedebis Sedegia. am dros STanTqmis maqsimumis 394 nm-
idan 416 nm-mde gadanacvleba xdeba.
modificirebuli II tipis speqtruli cvlilebebis gamomwvevi niv-
Tierebebis jgufi Tavisi SemadgenlobiT sakmaod araerTgvarovania. masSi
Sedian spirtebi, ketonebi, alkaloidebi, sterolebi da sxv. [158, 176,
178, 179]. mcire gamonaklisis garda, isini mikrosomuli Jangvis siste-
mis substratebs warmoadgenen. citoqrom P450-is spirtebTan ur-
TierTqmedeba rTuli bunebisaa da, upirveles yovlisa, am nivTierebaTa
alifaturi jaWvis sigrZezea damokidebuli. mcire zomis molekulebis
mqone spirtebis (meTanolis, eTanolis, propanolis) hemur rkinasTan
koordinireba meeqvse aqsialur mdgomareobaSi xorcieldeba, xolo Tu
spirtis molekulas grZeli, an gantotvili jgufi gaaCnia, maSin mas I
55
tipis substratebis msgavsad citoqrom P450LM2-Tan hidrofobuli ur-
TierTqmedebiT dakavSireba SeuZlia. imis gamo, rom spirtebi ukve Seica-
ven polarul OH-jgufebs, principSi isini citoqrom P450-is sub-
stratebs ar unda warmoadgendnen. miuxedavad amisa, rogorc irkveva, am
klasis naerTebis JangviT metabolizmSi citoqrom P450 mainc monawi-leobs [179].
citoqrom P450-is jgufis fermentebze arsebul monacemebs Tu ga-
vaanalizebT, SeiZleba garkveuli daskvnebis gamotana: 1) am cilebSi he-
mi hidrofobul garemocvaSi imyofeba; 2) neitralur gamxsnelSi sub-
stratis aryofnisas citoqrom P450-is daJanguli formebi upiratesad
dabalspinur mdgomareobaSia; 3) aseT dabalspinur kompleqsSi cisteinis
merkaptiluri jgufi rkinasTanaa dakavSirebuli; 4) daJangul formaSi
darCenil koordinaciul mdgomareobas cilis sxva polaruli jgufi,
SesaZloa histidinis naSTis imidazoluri jgufi ikavebdes; 5) I tipis naerTTa Tanamyofobisas SeiniSneba konformaciulad inducirebuli ga-
dasvlebi, rasac daJanguli formis maRalspinur mdgomareobaSi gardaqm-
nasTan mivyavarT; 6) aRdgenili citoqrom P450 maRalspinur mdgomareo-
baSi arsebobs, maSin rodesac misi rogorc daJanguli, aseve aRdgenili
formebi dabalspinur kompleqsebs warmoqmnian [96].
1.3.4.1 mikrosomuli hidroqsilirebis calkeuli stadiebi
(monooqsigenazuri cikli)
ucxo naerTTa mikrosomuli Jangvis SeswavlaSi centralur pozi-cias dResac hidroqsilirebis rTuli procesis meqanizmis kvleva
warmoadgens. sadReisod araviTar eWvs ar iwvevs is faqti, rom
mikrosomebSi da rekonstruirebul sistemebSi mimdinare yvela hidro-qsilazur reaqcias monooqsigenireba udevs safuZvlad. es imas niSnavs,
rom am gardaqmnisas gaaqtiurebuli molekuluri Jangbadis erTi atomi
wylis warmoqmnaze ixarjeba, xolo meore dasaJangi substratis
molekulaSi inergeba [181, 182]. monooqsigenazuri gardaqmnis cikluri
buneba da misi calkeuli stadiebis Tanmimdevroba pirvelad 1968 wels
estabrukis, hildebrantisa da ulrixis [183] mieraa SemoTavazebuli.
56
zogierTi damatebebiT igi sqema 1.2-zea mocemuli. Semdgomma gamokvle-vebma naTlad aCvenes am sqemis samarTlianoba da cocxal samyaroSi misi
universaloba sayovelTaod iqna aRiarebuli [184-188]. sqemidan vxedavT,
rom hidroqsilireba kooperatiuli, mravalstadiuri procesia.
OH2
ROH
2H+
1_k=0.1_1.5c
RH FeO +3
Fe3+
1_
O2 Fe RH2+._
O2 Fe RH
e_
O2 Fe RH
O2
Fe RH RH Fe CO
CO
1_k>1000 c
1_k=2_10ce_
1_k=50c
H2O2
2H+
O2 Fe RH3+=
1_k=3_4c
Fe RH3+
1_k=0.2c
H2O2 + O2O2._
O2._
+ +2H+
k=1_2c 3+._
2+
2+ 2+
RH
hν
XOOH
XOH
sqema 1.2. monooqsigenazuri cikli [52].
I stadiaze citoqrom P450-Tan (ferocitoqromTan) substratis
mierTeba da ferment-substratis kompleqsis warmoqmna xdeba. amas Tan
sdevs hemoproteinis Jangva-aRdgeniTi potencialisa da spinuri mdgoma-reobis cvlilebebi. redoqs-potenciali -300 mV-dan +170 mV-mde izr-deba. amis gamo Termodinamikurad momgebiani xdeba NADPH-is aRmd-geneli eqvivalentebis ferocitoqromze gadatana.
substratTa umetesobas citoqromi dabalspinuridan (jamuri spini
+1/2) maRalspinur formaSi (jamuri spini +5/2) gadahyavs, xolo zogi-erTi amini ukugadasvlas iwvevs. varaudoben, rom maRalspinuri forma
meeqvse mdgomareobaSi kargavs aqsialur ligands, magram mexuTe ligan-dad cisteinis naSTs inarCunebs [156]. ferment-substratis kompleqsTa
57
warmoqmnis siCqareebi maRalia da xasiaTdebian 102±106 konstantTa mniS-vnelobebiT, rac TviT substratTa bunebazea damokidebuli [189]. fer-ment-substratis kompleqsis warmoqmna detaluradaa Seswavlili qafu-ris damJangvel citoqrom P450-isaTvis (P450cam) [153, 190-192].
naCvenebia, rom hemoproteinis daJanguli formis am substratTan
urTierTqmedebis Sedegad STanTqmis speqtrSi 417, 539 da 569 nm-ebze
maqsimumebis mqone zolebis nacvlad Cndeba axali _ 391, 500 da 640
nm-ebze maqsimumebis mqone, anu dabalspinuri 2.46, 2.26 da 1.91 g-faqto-riani forma gadadis maRalspinur formaSi da Cndeba 3.4 da 1.8 g-faqtoriani signalebi.
kompleqsis warmoqmna meore rigis siCqaris (4.1.106 moli.wm-1), xolo
misi daSla pirveli rigis siCqaris konstantiT (6.0 moli.wm-1) xasi-
aTdeba. garda amisa, kompleqss ufro maRali redoqs-potenciali 140mV gaaCnia, vidre Tavisufal hemoproteins. kompleqsi-
rebisas citoqromis ciklur nawilSi konformaciuli cvlilebebi
mimdinareobs [193]. dakavSirebisaTvis absoluturad aucilebelia misi
karboniluri naSTis arseboba. naxSirbadis monooqsids unari aqvs
daTrgunos, an sulac kompleqsidan gamoaZevos dakavSirebuli subst-rati [149, 194-196].
cnobilia naerTTa klasi, romelsac hidroqsilirebis gaTiSva SeuZ-lia. am klasis naerTebi citoqromTan kompleqsebs warmoqmnian, magram
Semdgom aRar hidroqsilirdebian [197-200]. am dros hemoproteinTan
substratis urTierTqmedebis yvela damaxasiaTebel Sedegs (diferen-ciuli speqtrebis warmoqmnas, NADPH-isa da O2-is moxmarebis gazrdas)
aqvs adgili, magram TviT gamTiSvelis JangviTi gardaqmnebi ar
registrirdeba. nivTierebaTa am jgufs mravali ftorSemcveli naxSir-
wyalbadi miekuTvneba [199, 201]. maTi moqmedebis asaxsnelad saWiroa
gaTvaliswinebul iqnas cnobili faqti ortinol- da salicil-
athidroqsilazur reaqciebSi substratuli analogebiT _ rezorciniTa
da benzoatiT hidroqsilirebis gaTiSva, romlebic eleqtronebis nakads
Jangbadis aqtivaciisaken mimarTaven, wyalbadis zeJangis Semdgomi warmo-qmniT [198, 200]. mikrosomul mahidroqsilirebel sistemaSi gaTiSvas
SeiZleba wylis daCqarebuli warmoqmna axldes [197]. daJangul
citoqromTan arahidroqsilirebadi gamTiSvelis kompleqsireba imis
58
TvalsaCino ilustraciaa, Tu ramdenad sworia warmodgena imis Sesaxeb,
rom ferment-substratis dakavSireba monooqsigenirebis pirveli etapia.
meore mxriv, jerac daudgenelia, SeiZleba Tu ar es stadia sruli
ciklis siCqaris malimitirebel ubnad CaiTvalos da ganisazRvros misi
siCqare.
literaturaSi arsebobs miTiTebebi kompleqsirebis saxeobriv speci-fikurobaze. mag., kortizoli zRvis goWebis RviZlis mikrosomebis
citoqrom P450-Tan I tipis, xolo virTxis mikrosomebis hemoprotein-
Tan II tipis kompleqsebs warmoqmnis [202]. substratebTan urTierT-
qmedeba gavlenas axdens citoqrom P450-is, rogorc eleqtronTa
aqceptoris Tvisebebze da es, Tavis mxriv, asaxvas poulobs NADPH-
reduqtazul reaqciaSi misi aRdgenis siCqareze; kerZod, citoqromTan
substratTa dakavSireba aadvilebs ferment-substratis kompleqsis
pirveli eleqtroniT aRdgenas [170, 184].
II stadiaze citoqrom P450-substratis kompleqsis aRdgena xdeba.
Tavis adreul samuSaoebSi jiletma da misma TanamS. [203-205] SeZles
gaezomaT eleqtronTa gadatanis jaWvSi NADPH-citoqrom P450-reduq-tazuli reaqciis siCqare. swrafi reaqciebis Camweri, rTuli orsxiviani
speqtrofotometruli teqnikis gamoyenebiT am mkvlevarebma aCvenes, rom
anaerobul pirobebSi mikrosomul suspenziaze NADPH-is damateba ci-
toqrom P450-is TiTqmis srulad aRdgenas iwvevs, da es procesi orfa-
ziani xasiaTisaa. pirveli, sawyisi faza, romelic uaRresad swrafad
xorcieldeba, araa damokidebuli anaerobiozis siRrmeze; meore, Senele-
buli faza ki sainkubacio xsnarSi Jangbadis kvalis saxiT Tanamyofobas
moiTxovs. I tipis substratebi aCqareben, xolo II tipis substratebi aneleben sawyisi fazis siCqares da igi hidroqsilirebis saerTo reaq-
ciis siCqaresTan srul SesabamisobaSia. meore, Senelebuli faza, ro-
gorc Cans, sxva araferia, Tu ara citoqrom P450-is Zalze dabali siC-
qariT aRdgena, romlis drosac substratis dakavSireba da misi hi-
droqsilireba uSualod ar xorcieldeba. igi aseve ar warmoadgens he-
moproteinis ori qvefraqciis Jangbadisadmi gansxvavebuli swrafvis Se-
degs [206]. reaqciis swraf fazaSi aRdgenili citoqrom P450-is raode-noba optimalurad korelirebs citoqrom P450-substratis (cikloheq-
sani) kompleqsis SemcvelobasTan [178]. reaqciis srafi faza pirveli
59
rigis, Senelebuli ki meore rigis reaqciis kinetikiT xasiaTdeba. amave
avtorebma [203] aCvenes, rom mikrosomul fraqciaSi citoqrom P450-is garkveuli nawili (10-20%-mde) SeiZleba romelime I tipis endogenur substratTan iyos kompleqsirebuli. miRebuli Sedegebis safuZvelze
gakeTebul iqna daskvna, rom citoqrom P450-is aqtiur centrSi pirve-li eleqtronis aqceptireba hidroqsilirebis malimitirebeli stadiaa.
mogvianebiT es daskvna araswori aRmoCnda. macubaram da Tanaavt. [207]
gamoiyenes ra ufro srulyofili Seyovnebuli nakadis meTodi, naxes,
rom mikrosomebSi hemoproteinis aRdgena marTlac orfaziani reaqciaa.
samagierod, orive faza pirveli rigis reaqciis tips miekuTvneba, siCqa-
ris konstantebiT Sesabamisad Cqari fazisaTvis 2 wm-1 da Senelebuli-
saTvis 0.3 wm-1. swraf fazaSi aRdgenas ganicdis mTeli hemoproteinis
Semcvelobis 50% da amasTan reduqtazuli reaqciis siCqare (150 nM
wT-1/mg cilaze) gacilebiT metia, vidre hidroqsilirebis siCqare (mag.,
eTilmorfinisaTvis 8.6 nM wT-1/mg cilaze) [207]. aqedan gamomdinare,
pirveli eleqtroniT hemoproteinis aRdgena ar SeiZleba oqsigenazuri
ciklis malimitirebel rgolad CaiTvalos. sayuradReboa aRiniSnos is-
ic, rom citoqrom P450-is aRdgenis orfazianoba mikrosomuli sistemis
membranasTan integraciis yvela donezea (intaqtur membranaSi, deter-
gentiT solubilizebul mikrosomuli membranis komponentTa narevSi da
gasufTavebuli flavoproteiniTa da citoqrom P450-iT rekonstruire-bul sistemaSi) SenarCunebuli [189, 208]. reaqciis orfazianoba vlin-
deba diTionitis aRmdgenelad gamoyenebisas; mxolod am SemTxvevaSi au-
cilebelia fosfolipidis Tanamyofoba. xsnad rekonstruirebul siste-
maSi fosfolipidi SeiZleba detergentebiT Seicvalos [209-211]. rekon-
struirebul membranul sistemaSi uaryofiTad damuxtuli fosfolipi-
dis damateba NADPH-citoqrom P450-reduqtazuli reaqciis stimuli-
rebas iwvevs. aseT sistemebSi citoqrom b5-s unari aqvs citoqrom
P450-s pirveli eleqtroni miawodos, magram ara 10-20%-iT imaze meti
siCqariT, rasac NADPH-specifikuri flavoproteini aRwevs. samagie-
rod, meore eleqtroni b5-dan gacilebiT swrafad gadaitaneba [211]. sa-
reaqcio areSi erT- da orvalentian metalTa ionebis damateba NADPH-
citoqrom P450-reduqtazas gaaqtiurebas iwvevs [212, 213]. aRmoCnda,
rom hidroqsilirebis reaqciaze Mg2+-is mastimulirebeli moqmedeba am
60
flavoproteinis gaaqtiurebiT realizdeba. es dasturdeba orive reaq-
ciis temperaturaze erTnairi damokidebulebiT da maTze D2O-is erT-
nairi mainhibirebeli moqmedebiT [214].
saerTod, umravles SemTxvevebSi reduqtazuli da hidroqsilazuri
reaqciebis siCqareebi erTmaneTTan dadebiT korelaciaSia. maT Soris
gansxvavebebi (mag., eTilmorfinis demeTilirebisas) sxvadasxva saxis
cxovelebSi advilad SeiZleba aixsnas NADPH-citoqrom P450-reduq-tazas gansxvavebuli aqtivobebiT. gacilebiT xSirad hidroqsilirebis
siCqare ferment-substratis aRdgenis siCqaresTan ufroa SesabamisobaSi,
vidre Tavisufali citoqrom P450-is aRdgenis siCqaresTan [215, 216]. NADPH-citoqrom P450-reduqtazuli reaqciis meqanizmis kvlevam
aCvena, rom hemoproteinis molekulas pirveli tipis substratebisaTvis
(eTilmorfinisaTvis) dakavSirebis araerTi ubani gaaCnia. swored es ub-
nebi arian pasuxismgebelni mocemuli reaqciis gaaqtivebaze [217]. erTi
maTgani substratisadmi maRali, xolo meore dabali swrafviT (Sesaba-
misad Ks – 0.016 mmoli da Ks – 0.60 mmoli) xasiaTdeba. miuxedavad ami-
sa, arc es konstantebi da arc maTgan gamoTvlili saSualo sidideebi
(0.13 mmoli) ar emTxveva am substratisaTvis damaxasiaTebel hidroqsi-
lirebis KM-s da disociaciis speqtrul konstantebs (0.23 da 0.062
mM Sesabamisad). es ki imaze miuTiTebs, rom NADPH-is Jangvis jaWvSi
eTilmorfinisaTvis dakavSirebis sul mcire, sami ubani mainc unda ar-
sebobdes [217]. pirvels, rogorc Cans, fiziologiuri funqcia akisria,
ramdenadac substratisadmi maRali swrafva aqvs da misi dabali koncen-
traciebisas reduqtazuli reaqciis aqtivacias akontrolebs. Zalian
dabali swrafvis mqone ubans mniSvneloba SeiZleba substratis toqsi-
kuri koncentraciebisas eniWebodes. maTgan gansxvavebiT, mesame ubani
speqtruli cvlilebebis aRZvras ganapirobebs. uaRresad mniSvnelovania
avtorTa mier gakeTebuli daskvna imis Taobaze, rom hidroqsilirebis
reaqciis siCqare unda ganisazRvros ara Tavisufali an substratTan
dakavSirebuli citoqrom P450-is aRdgenis siCqariT, aramed sididiT,
romelic substratis moqmedebiT reduqtazuli reaqciis daCqarebas
axasiaTebs.
citoqrom P450-is molekulaSi dakavSirebis gansxvavebuli centre-
bis arsebobaze miuTiTeben Sromebic, romlebSic naCvenebia rekonstrui-
61
rebul sistemebSi hemoproteinis fosfatidilqolinis absoluturi au-
cilebloba maSin, rodesac fermentis substratTan dakavSireba da da-
maxasiaTebeli speqtruli cvlilebebis aRZvra aseT sistemaSi fosfoli-
pids ar saWiroebs [218, 219].
arCakovisa da misi TanamS. mier [40, 41] Catarebul iqna gamokvleva,
romelic miznad isaxavda N,N-dimeTilanilinTan (DMA) kompleqsSi ci-
toqrom P450-is stimulirebuli aRdgenis gavlenis dadgenas am sub-
stratis N-demeTilirebis, p-hidroqsilirebisa da N-Jangvis reaqciaTa
siCqareebze. NADPH-citoqrom P450-reduqtazuli reaqciis mastimuli-
rebel faqtorad gamoiyeneboda Mg2+-is ionebi [212, 213]. aseTi midgoma
sakmaod originaluri iyo hidroqsilirebis meqanizmSi kompleqsis aRd-
genis reaqciis rolis srulad gamosavlenad: hidroqsilirebis jaWvSi
reduqtazuli reaqcia Tu marTlac malimitirebelia, maSin Mg2+-is dax-
marebiT misi siCqaris gazrdam erTi substratis Jangvis samive tipis
reaqciis stimulireba unda moaxdinos. am SemTxvevaSi substratad
DMA-s gamoyeneba amis srul saSualebas iZleva. misi gardaqmnis SesaZ-
lo gzebi mocemulia naxazze. 1.7.
Mg2+-is sxvadasxva koncentraciebis moqmedebis Seswavlam DMA-s
demeTilirebisa da p-hidroqsilirebaze gansxvavebuli mastimulirebeli
efeqtebi gamoavlina. aqtivaciis koeficientebi Sesabamisad 1.5 da 2.2-s
Seadgenda. N-demeTilirebis maqsimaluri stimulacia miiRweoda 15 mmo-
li MgCl-is Tanamyofobisas. p-hidroqsilirebisaTvis Mg2+-is ufro ma-
Rali koncentraciebi aRmoCnda aucilebeli. rac Seexeba DMA-s N-
Jangvas, masze am metalis gamaaqtiurebeli moqmedeba ar gamovlinda da
am Sedegs avtorebma orgvari axsna misces: demeTilireba da hidroqsi-
lireba an NADPH-specifikuri flavoproteinis meSveobiT ar xor-
cieldeba, an N-JangvaSi monawileobs sxva, Mg2+-sadmi aramgrZnobiare
flavoproteini [40].
eleqtronTa gadatanis reaqciebze magniumis gavlenis Seswavlisas
dadginda, rom am metalis ionebi 2–2.5-jer zrdian NADPH-is Jangvis
siCqares sainkubacio narevSi rogorc DMA-s Tanamyofobisas, aseve mis
gareSe [40]. garda amisa, DMA-c iwvevs NADPH-is Jangvis siCqaris
62
NCH3 CH3
NCH3 CH3
NCH3 CH3
OH
NH CH3
O
NADPH + O2
N,N-dimeTilanilini
(DMA)N-oqsid-N,N-dimeTilanilini
N-monomeTilanilini
N,N-dimeTil-p-aminofenoli
+ CH2ON-demeTilireba
N-Jangva
p-hidroqsilireba
+ H2O
+ H2O
nax. 1.7. DMA-s Jangvis gzebi RviZlis mikrosomebSi.
matebas, Tumca am SemTxvevaSi stimulaciis koeficienti gacilebiT da-
balia. miuxedavad amisa, rogorc gamoirkva, Mg2+-isa da DMA-is Tana-
myofobisas NADPH-is Jangvis siCqaris gazrdis efeqti aditiuria.
hidroqsilirebis meqanizmis pirveli ori stadiis rolis ganxilvis
Sedegad SeiZleba met-naklebad sicxadiT iTqvas, rom arc citoqrom
P450-substratis kompleqsis warmoqmnis da arc NADPH-is Jangvis
jaWvSi am kompleqsis aRdgenis reaqcia umravlesi substratebis hi-
droqsilirebis siCqaris limitirebas ar axdenen. mxolod zogierTi
maTganis (mag., aminopirinisa da DMA-saTvis) demeTilirebis siCqare
utoldeba citoqrom P450-substratis aRdgenis siCqares, da amdenad, am
63
substratebis mier kompleqsis warmoqmnas SeuZlia Jangvis siCqaris li-
mitireba. saerTo procesSi “viwro adgils” romeliRac sxva stadia
unda warmoadgendes. gamoTqmulia mosazreba, rom es rgoli _ sammagi
kompleqsis (aRdgenili citoqromi P450_substrati_O2) meoradi aRdge-
naa [185]. citoqrom P450-is substratTan urTierTqmedebis kinetika im-denad rTulia, rom SeuZlebeli xdeba KS-is im WeSmariti sididis dad-
gena, romelic lainuiver-berkis meTodiT hemoproteinis substratTan
swrafvas axasiaTebs.
III stadiaze erTi eleqtroniT aRdgenili kompleqsi maRali siCqa-
riT urTierTqmedebs molekulur JangbadTan da sammag kompleqss (aRd-
genili citoqromi P450_O2_substrati) warmoqmnis. sxvadasxva kom-
pleqsebisaTvis O2-is mierTebis siCqaris konstantebi 104-106 moli-1.wm
-1-
is diapazonSi icvleba [189]. hidroqsilirebis meqanizmis sqema am
kompleqsis producirebis aucileblobas iTvaliswinebs, radgan meore
eleqtroniT Semdgomma aRdgenam Jangbadis uSualo gaaqtiveba unda
gamoiwvios. sammagi kompleqsis warmoqmnis SesaZlebloba rogorc aRniS-
nuli iyo pirvelad Pseudomonas putida-s hidroqsilazur sistemaSi iqna
gamovlenili [153]. estabruki da Tanaavtorebi [220] NADPH-iT
aRdgenil RviZlis mikrosomul suspenziaSi heqsobarbitalis damate-
bisas akvirdebodnen speqtrul cvlilebebs. maT mier miRebul dife-
rencialur speqtrSi STanTqmis ori zoli Cndeba 440 da 590 nm-ze. es
cvlilebebi Seafases rogorc Sualedi kompleqsis (−•
2O _Fe3+ _ I tipis
substrati) warmoqmnis Sedegi. meore tipis substratebi am SemTxvevaSi
araefeqturni aRmoCndnen. mogvianebiT SesaZlebeli gaxda Pseudomonas putida-s kulturidan citoqrom P450-is oqsigenirebuli stabiluri
formis gamoyofa, romlis SemadgenlobaSic Sedioda TviT citoqrom
P450cam, qafuri da O2. absolutur speqtrSi kompleqsis STanTqmis
zolebi 355, 418 da 555 nm-ebis olqSi mJRavndeboda [187].
oqsicitoqromis sammagi kompleqsis Seswavlam cxadyo, rom oqsi-
hemoglobinis analogiurad eleqtronuli simkvrive Jangbadis atomzea
gadanacvlebuli da amis gamo rkina kvlav daJangul mdgomareobaSi
rCeba. kompleqsma SeiZleba disproporcionireba ganicados superoqsid-
uri anion-radikalis warmoqmniT. arc isaa gamoricxuli, rom ferment-
substratis kompleqsma, Jangbadis molekulis nacvlad, wyalbadis
64
zeJangidan an araorganuli hidrozeJangebidan ukve ori eleqtroniT
aRdgenili Jangbadatomebi miierTos [184]. sammag kompleqsSi Jangbadis
mdgomareoba da misi konfiguracia SedarebiT detalurad jerac araa
gamokvleuli. gamoTqmuli varaudiT, rom misi mdgomareoba ukeT
Seesatyviseba vaisis [221] mier SemoTavazebul struqturas: Fe3+ −2O da
masSi
OFe O
kuTxe 120°-s uaxlovdeba.
zogierTi mkvlevari cdilobda qvantur-meqanikuri meTodebis gamo-
yenebas oqsigenirebuli citoqrom P450-is yvelaze momgebiani kon-
figuraciis gansasazRvrad [222, 223]. Catarebulma gamokvlevebma aCvenes,
rom hemoproteinis Jangbaduri da karboniluri kompleqsebis uCveulo
speqtruli Tvisebebi mTlianadaa dakavSirebuli mexuTe aqsialur
mdgomareobaSi myof Tiolur ligandTan da Zlieraa damokidebuli hemur
rkinasa da am ligands Soris manZilze. 2 nm-iT am manZilis gazrda
savsebiT sakmarisia citoqrom P450-is araaqtiur citoqrom P420-ad gardasaqmnelad, romelic pirvelisagan aRdgenil mdgomareobaSi karbo-
niluri kompleqsis sores zolis maqsimumiT gansxvavdeba [223]. amis
safuZvelze garkveuli daskvnis gakeTeba zogierTi avtoris mier naad-
revad da saxifaTod iqna miCneuli, ramdenadac oqsihemoglobinisaTvis
Catarebuli Fe_O2-is kavSiris Teoriuli gaTvlebi aradamajerebeli
aRmoCnda. mxolod am hemoproteinis rentgenostruqturulma gamokv-
levebma aCvenes, rom O2-is molekuluri RerZi porfirinis birTvis
sibrtyesTan marTlac qmnis kuTxes, romelic 120°-s utoldeba [224].
mikrosomul mahidroqsilirebel sistemaSi sammagi kompleqsi
aramgradia da TviTJangvas ganicdis. substratis monooqsigenirebisaTvis
aucilebelia am kompleqsis kidev erTi eleqtroniT aRdgena, rac
procesis momdevno stadiaze xorcieldeba.
arsebuli monacemebis safuZvelze damaxasiaTebeli speqtruli Tvise-
bebis mqone sammagi kompleqsis warmoqmna araviTar eWvs ar iwvevs.
miuxedavad amisa, warmodgenili meqanizmis srulad misaRebad saWiroa
gairkves, Tu: 1) hemoproteinis oqsigenirebuli forma ratom warmoiqm-
neba maincdamainc mxolod I da ara II tipis substratebis SemTxvevaSi? 2) kompleqsis gasaaqtiureblad saidan miiReba meore eleqtroni? mra-
vali avtoris [212, 217, 225] Tanaxmad kompleqsSi myofi citoqrom
65
P450-is aRdgenis reaqciis siCqare hidroqsilirebis reaqciis saerTo
siCqares utoldeba, maSin rodesac igi araumcires orjer meti unda
iyos, radgan erTi molekula hemoproteinis aRdgenas ori eleqtroni
esaWiroeba. mxolod am kiTxvebze pasuxis gacemis Semdeg SeiZleba
sabolood sarwmunod iqnas miRebuli zeviT ganxiluli warmodgenebis
siswore hidroqsilirebisas Sualedi sammagi kompleqsis warmoqmnis
Sesaxeb, romlis Semdgom aRdgenasac Jangbadis aqtiuri formis gene-
rirebasTan mivyavarT.
IV stadia “Jangbadis aqtiuri formis” warmoqmnas da dasaJang
substratTan mis dakavSirebas moicavs. am formis Jangbadis Semcveli
sammagi kompleqsis warmoqmna da misi Semdgomi daSla imdenad rTulia,
rom xSirad am etapebs aradiskretulad ixilaven.
substratis hidroqsilirebisaTvis sammagi kompleqsis aRdgenaa
saWiro da amisaTvis meore eleqtronis wyarod NADPH-citoqrom b5-reduqtazas, xolo gadamtanad citoqrom b5-s miiCneven. NADPH-
citoqrom P450-reduqtaziT citoqrom b5-is aRdgenis SesaZlebloba
eqsperimentulad dadasturebulia, da amaze Cven adre gvqonda saubari
(ix. 1.3.2 da 1.3.3). eleqtronis transportSi citoqrom b5-is mniSv-
nelovani roli naCvenebia rogorc mikrosomul [225-228], aseve
rekonstruirebul sistemebSi mTeli rigi substratebis Jangvis Seswav-
liT [229-235]. iTvleba, rom eleqtronTa transportis NADH-speci-
fikur jaWvSi aRdgenili citoqromi b5 meore eleqtrons uSualod
gadascems sammag kompleqsSi oqsicitoqrom P450-s, ris Sedegadac
peroqsicitoqrom P450 warmoiqmneba. amas adastureben uamravi eqsperi-mentuli monacemebi, romelTa analizi detaluradaa ganxiluli or
SesaniSnav monografiaSi [126, 175]. pirveli faqtori, romelic uTuod
yuradRebas imsaxurebs, isaa, rom I tipis substratebis (naxSirwyal-
badebis, mesameuli aminebis, aliciklebis) Jangvisas ori piridinnuk-
leotidis (NADH-isa da NADPH-is) erTdroulad Tanamyofobisas
adgili aqvs sinergizmis efeqts, rac ar SeiniSneba II tipis substratTa mimarT. es Sedegi mikrosomul JangvaSi orive eleqtronul-satrans-
porto sistemis SesaZlo Tanamonawileobaze miuTiTebs [225, 226].
meore faqtori, romelic aranakleb sayuradReboa: sinergizmis fenomenis
aRZvraSi mxolod endogenuri da ara mikrosomul membranaSi CaSenebuli
66
egzogenuri citoqromi b5 erTveba, romelic araTu ar astimulirebs
hidroqsilirebas, aramed aminopirinisa da dimeTilanilinis JangviTi
gardaqmnebis damuxruWebasac ki iwvevs [226]. es Sedegebi SeiZleba imiT
aixsnas, rom membranaSi CaSenebuli hemoproteini im klasterSi ar
“jdeba”, romelSic citoqrom P450 da misi reduqtaza mdebareobs. inhi-bitorul moqmedebas rac Seexeba, es SesaZloa imiT iyos gamowveuli,
rom citoqrom b5 NADPH-citoqrom b5-reduqtazadan eleqtronebis
aqceptirebis miuxedavad, hidroqsilirebis TvalsazrisiT SemdgomSi maT
araproduqtiulad xarjavs.
arsebobs meore alternativac mikrosomul Jangvaze endogenuri da
egzogenuri citoqrom b5-is gansxvavebuli zemoqmedebis axsnis Sesaxeb,
rac natiuri da damatebuli hemoproteinis gansxvavebul redoqs-poten-
cials ukavSirdeba. SesaZloa, pirveli jgufis substratebi citoqrom
P450-Tan iseT kompleqsebs qmnian, romelTa Jangva-aRdgeniTi potenci-
alebi dadebiTad moqmedeben citoqrom b5-iT sammagi kompleqsis aRdge-
naze, maSin rodesac aminopirini da dimeTilanilini warmoqmnian komp-leqsebs, romelTa Jangva-aRdgeniTi potencialebi am process zRudaven
[226].
rekonstruirebul sistemaSi mimdinare Jangvis procesebze citoqrom
b5-is gavlena mniSvnelovnadaa ganpirobebuli TviT citoqrom P450-is bunebiT. mag., identificirebulia am hemoproteinis forma, romelsac
citoqrom b5-isadmi mometebuli swrafva gaaCnia [236], da p-nitro-anizolis JangviTi demeTilirebis reaqcia efeqturad Cqardeba am ci-
toqrom P450-iT [231, 234]. citoqrom b5 gansxvavebuli doniT aCqarebs
erTi da igive substratis (3,4-benzpirenis) Jangvas identur pirobebSi,
procesSi monawile ori gansxvavebuli formis citoqrom P450-iT (P450LM2-iT da P450LM4-iT), anu misi buneba arsebiTad cvlis cito-
qrom b5-is mastimulirebel SesaZleblobas.
amrigad, SeiZleba misaRebad CaiTvalos, rom mikrosomebSi da rekons-
truirebul sistemebSi sxvadasxva substratis JangvaSi citoqrom b5-is
gavlena ramodenime faqtoriTaa ganpirobebuli: citoqrom b5-is war-
moSobiT (ujredSi arsebulia Tu damatebuli) da misi Jangva-aRdgeniTi
potencialiT; dasaJangi substratis bunebiT da sammagi kompleqsis
Jangva-aRdgeniT maxasiaTeblebze misi gavleniT; TviT citoqrom P450-is
67
bunebiT da citoqrom b5-sadmi misi gansxvavebuli swrafviT. aRniSvnis
Rirsia agreTve fermentul sistemaTa rekonstruqciis meTodebis, maTSi
detergentebis narCenebis Semcvelobisa da reaqciis msvlelobis piro-bebis faqtorebi. citoqrom b5-isa da sammagi kompleqsis Jangva-
aRdgeniTi parametrebis optimaluri Tanafardobisas hemoproteini asti-
mulirebs substratis Jangvas; arakeTilsasurveli Tanafardobisas ki
citoqrom b5-s NADPH-citoqrom P450-reduqtazidan SeuZlia eleqt-
ronebis miReba, magram citoqrom P450-ze maT gadatanas veRar axor-cielebs, ris gamoc Jangvis procesi iTrguneba.
gansja imis Sesaxeb, Tu romeli sistemaa mikrosomebSi mimdinare
hidroqsilirebis procesis yvelaze ukeTesi modeli, ekuTvniT Staudin-
gersa da mis TanamS. [237, 238], agreTve iudenfrendsa da mis TanamS.
[239, 240]. amis safuZvelze maT mier SemoTavazebulia ramodenime
kriteriumi, romelTaganac yvelaze popularobiT sxvadasxva mdgoma-
reobaSi Canacvlebuli birTvis mqone cikluri naerTebis hidroqsi-
lirebis siCqaris SedarebiTi Seswavla sargeblobs. mag., modelur
sistemebSi acetanilidisa da anizolis o-, m- da p-mdgomareobebSi hidroqsilirebis siCqareTa Tanafardobis gazomva aRniSnul avtorebs
miaCniaT mikrosomuli hidroqsilirebis meqanizmTan Sedarebis saukeTeso
midgomad. aRmoCnda, rom gamoyenebuli substratis miuxedavad, mikro-
somebSi hidroqsilirebis produqtTa Tanafardoba iseTia, rom saerTo
raodenobis araumcires 90%-s p-warmoebulebi, ∼10%-s o-warmoebulebi
da araumetes 1%-s m-warmoebulebi Seadgenen. rac Seexeba •HO -
radikalebis generirebad modelur sistemebs (fentonis _ Fe2+, EDTA,
askorbati, H2O2, N2; da iudenfrendis _ Fe2+, EDTA, O2), maTSi p-
hidroqsilirebul produqtTa gamosavali ~55 %-s ar aRemateba xolo
o- da m-warmoebulebi Sesabamisad ~45 da ~10%-s Seadgenen. maSasadame,
hidroqsilirebul produqtTa gamosavliT es modeluri sistemebi met-
naklebad Seesatyvisebian mikrosomuls, Tumca Sesabamisoba mainc
arasrulia.
Jangbadis radikalebis generirebad sistemebSi reaqciebis Tanmim-
devroba, savaraudod, ase gamoiyureba:
68
._O2 + e_O2 + e_
H+
O2 + e_2_
2H+ 3H+
+ e _
2_
4H+
2_O + O
_
H2O2
2O
2H2OHO2. HO. + H2O
Jangbadis oTxeleqtroniani aRdgenis Tanmimdevroba [126].
aqedan Cans, rom •HO radikalebis generaciisaTvis aucilebelia
Jangbadis sam-eleqtroniani aRdgena. Sualed produqtebad −2
2O da H2O2
warmoiqmnebian. katalazas an Ti-is saSualebiT H2O2-is mudmivi mocile-
ba Tu moxdeba, aseT sistemaSi •HO -radikalebis koncentracia mkveTrad
moiklebs, xolo Zalze arastabiluri •
2HO radikalebis wili sagrZ-
noblad moimatebs [241]. sistemaSi, romelSic •HO - da
•
2HO -mahid-
roqsilirebel agentebs Soris Tanafardoba •
2HO warmoqmniskenaa gada-
weuli, sxvadasxva mdgomareobebis hidroqsilirebul produqtTa gamosa-
valSi Tanafardobrivi cvlileba moxdeba da am dros samive saxis pro-
duqtis daaxloebiT Tanabar warmoqmnas eqneba adgili, anu •
2HO radi-
kaliT hidroqsilirebis Sedegad miRebul produqtTa gamosavali mikro-
somebisagan gansxvavebuli iqneba.
mahidroqsilirebeli nawilakis WeSmariti bunebis dadgenaSi aucile-
beli aRniSvnis Rirsia hamiltonis [242] mier wamoyenebuli hipoTeza.
monooqsigenazuri reaqciebis gaanalizebisas man SeniSna maTi gasaocari
msgavseba karbenebis (CR2) da nitrenebis (NR) damaxasiaTebel reaqcieb-
Tan. es naerTebi mraval qimiur gardaqmnebSi warmoiqmnebian rogorc ma-
Ralreaqciisunariani Sualeduri formebi. hamiltonma paraleli gaavlo
da amasTan dakavSirebiT gamoiTqva mosazreba, rom ferment-mono-
oqsigenazebs Jangbadi substratze gadaaqvT karbenoidebis msgavsad, e.w.
oqsenoiduri meqanizmiT [243, 244]. zogierT dioqsigenazasac axasiaTebs
substratze Jangbadis gadatanis oqsenoiduri gza. miuxedavad imisa, rom
Znelia damtkicdes yvela monooqsigenazas oqsenoiduri meqanizmiT funq-
cionireba, mainc SeiZleba iTqvas, rom am klasis fermentTa umravlesoba
procesis sxvadasxva stadiaze msgavsebis arsebiT niSnebs amJRavnebs. ha-
miltonis azriT, oqsigenazebiT katalizebul reaqciebSi aqtiur dam-
69
Jangvel nawilaks warmoadgens Jangbadis atomi, romelsac gare energe-
tikul doneze 6 eleqtroni (Jangbadis singleturi mdgomareoba) gaaC-
nia, anu esaa ara Tavisufali Jangbadis atomi, aramed nawilaki (oqse-
noidi), romelsac substratze aseTi Jangbadi gadaaqvs. sailustraciod
moviyvanT ramodenime magaliTs [182, 245]:
1. karbenebs SeuZliaT mraval alkanSi Canergva da alkiluri warmoe-
bulebis warmoqmna maTi konfiguraciis Seucvlelad:
HC CR2HC+ CR2 (1)
arcTu iSviaTad aris SemTxvevebi, roca monooqsigenazebi alkanTa mole-
kulebSi Jangbadis atoms nergaven da maTi pirveladi konfiguraciis
SenarCunebiT spirtebs warmoqmnian:
HC OHCmonooqsigenaza
+ O2 (2)
2. karbenebi uerTdebian alkenebs ciklopropanebis warmoqmniT:
RR
+ CR2 (3)
am reaqciis analogiurad mimdinareobs monooqsigenazebiT katalizebuli
alkenebis epoqsidirebac:
Omonooqsigenaza
+ O2 (4)
3. karbenebi advilad reagireben aromatul naerTebTan alkilbenzolisa
da norkaradienis warmoqmniT, romlebic wonasworobaSia ciklohep-
tatrienebTan:
X
CHR2
X
RR
X X
RR
+ CR2 + (5)2
mravali oqsigenaza akatalizebs aromatuli naerTebis fenolebad da
70
arenoqsidad gardaqmnas, romlebic wonasworobaSia oqsipinTan:
X
OH
X
O
H
HX
O+ O2 + 22 (6)
aRniSnul reaqciaTa analogiam Camoayaliba Sexeduleba imis Sesaxeb,
rom karbenebi oqsigenazebis Soreul models warmoadgenen. aman, Tavis
mxriv, gamoiwvia gacxovelebuli kvlevebis dawyeba oqsigenazebis moqme-
debis imitaciis unaris mqone modeluri sistemebis moZiebisa da Ses-
wavlisaTvis.
oqsenoiduri meqanizmis realobaze arsebuli mTeli rigi sarwmuno
mtkicebulebebis miuxedavad, Znelia garkveulad msjeloba mis bunebasa
da struqturaze. erTi ram mainc naTelia: sxvadasxva SemTxvevaSi oqse-
noids gansxvavebuli struqtura unda gaaCndes. marTlac, bunebrivia,
rom iseTi rTuli fermentuli sistemisaTvis, romelic citoqrom P450-sa da flavoproteins Seicavs, arsebobdes substratze Jangbadis gadam-
tani erTi aqtiuri universaluri nawilaki. erT SemTxvevaSi oqsenoidi
erTi eleqtroniT aRdgenil JangbadTan hemuri rkinis kompleqss, an mi-
si gardaqmnis produqts warmoadgens, romelic O_O bmis daSlis Sede-
gad miiReba. meore SemTxvevaSi oqsenoidi SeiZleba iyos flavinis hi-
drozeJangi an misi gardaqmnis produqti, romelic substratSi Casanerg
nawilakSi eleqtronis deficitiT xasiaTdeba. citoqrom P450-is hemiT an sxva hemSemcveli cilebiT Jangbadis aqtivaciis Teoriuli ganxilva
[Fe3+_
−22O ] struqturis sasargeblod metyvelebs. aq Jangbadis atomebi
120°-ian kuTxes qmnian. gardamaval mdgomareobaSi es nawilaki sub-
strats rkinisagan kidura Jangbadis atomze gadascems [222].
[Fe3+_
−2
2O ] → [Fe3+_O2-] + O[(1s2)2(2s)2 2z
22x
2 )p()p( ] (7)
arsebobs monacemebi, romelTa mixedviTac oqsenoidi SeiZleba iyos
nawilaki 3+ ..Fe _ O
..
.. , romelic O_O bmis daSlisa da wylis molekulis
gamoTavisuflebis Sedegad warmoiqmneba. aseTi mtkiceba efuZneba daJan-
gul mdgomareobaSi myof citoqrom P450-is katalizur aqtivobas
iodozobenzolTan SeTanawyobaSi. am SemTxvevaSi oqsenoidi ar SeiZleba
71
Jangbadis or atoms Seicavdes, radgan iodozobenzoli mxolod Jangba-
dis erTi atomis donoria [246].
iseT modelur sistemebze Catarebuli cdebiT, romlebSic mahidroq-
silirebel nawilakad warmoiqmneboda an Jangbadis eqvseleqtroniani
atomi _ [N2O → O + N2] (oqsenoiduri meqanizmi) an OH+-ionebi _
(CF3COOH + H2O2). naCvenebia, rom maTgan arc erTi produqti ar miiRe-
ba iseTi TanafardobiT, rogorc mikrosomebis mahidroqsilirebel sis-
temaSi. CamoTvlili modelebi principSi hidroqsilirebis yvela SesaZ-
lo meqanizms (radikalurs, oqsenoidurs da eleqtrofilurs) moicaven.
amdenad miRebuli Sedegebi ori daskvnis gakeTebis saSualebas iZlevian:
1). yvela Seswavlili modeli ar asaxavs mikrosomuli hidroqsilirebis
meqanizms; 2). mikrosomebSi substratTa p-mdgomareobaSi hidroqsilireba
uzrunvelyofilia apofermentiT, an membranul lipidur fazaSi reaq-
ciis msvlelobis TaviseburebebiT. meore varaudis sisworis SemTxvevaSi
zeviT moyvanili meqanizmebidan erT-erTma mainc srulad unda asaxos
mikrosomuli hidroqsilirebis meqanizmi [126]. am arCevanis gasakeTeblad
sxvadasxva mkvlevarebi ramdenime meTodur xerxs iyeneben da maTgan yve-
laze efeqturi iudenfrendis [247-249] laboratoriaSi dadgenili
movlena aRmoCnda, romelic “NIH-Shift”-is saxelwodebiTaa cnobili.
misi azri imaSi mdgomareobs, rom substrati dasaJang atomTan Tu raime
Camnacvlebels (deiteriums, triTiums an halogens) Seicavs, maSin Cam-
nacvleblis nawili mikrosomebSi hidroqsilirebisas substrats ki ar
moscildeba, aramed mezobeli mdgomareobisaken gadainacvlebs. aseTi
retencia ki (molekulaSi Camnacvleblis Sekaveba) mxolod oqsenoiduri
da OH+-hidroqsilirebisTvisaa damaxasiaTebeli [250], da absoluturad
ar xdeba radikalebis Semcvel sistemaSi. am ukanasknels kidev imitom
ar SeiZleba hqondes adgili, rom fentonis sistemaSi ar registrirdeba
cikloheqsanis hidroqsilireba, maSin rodesac es substrati mikroso-
mebSi sakmaod maRali siCqariT iJangeba [238, 251]. radikaluri meqanizmi
gamoyenebulia O-dealkilirebisTvisac [238]. moyvanili monacemebi imis
dadasturebaa, rom Tavisufali radikalebisa da OH+-ionebis generire-
badi sistemebi srulad ver xsnian mikrosomuli hidroqsilirebis meqa-
nizms. safiqrebelia, rom Jangbadis aqtivacia midis misi oreleqtronia-
72
ni aRdgeniT. warmoqmnili kompleqsi O O
Fe2+
Seicavs labilur (O_O)
kavSirs, romlis gaxleCisas an uSualod pirdapir SeiZleba ganxor-
cieldes erT-erTi Jangbadis Canergva dasaJang substratSi (polarul-
mahidroqsilirebeli meqanizmi), an winaswar warmoiqmnas rkiniT stabi-
lizebuli Jangbadovani radikali da mxolod amis Semdeg ganxor-
cieldes es reaqcia (radikalur mahidroqsilirebeli meqanizmi). mod-
elur sistemebSi am tipis reaqciaTa Soris sxvaobebi jerac araa ga-
movlenili.
superoqsiduli radikalis (−•
2O ) warmoqmnis SesaZlebloba eqsperi-
mentulad Semowmda xsnad rekonstruirebul mikrosomuli hidroqsili-
rebis sistemaze [252, 253]. aRmoCnda, rom aseT sistemaSi hidroqsila-
zuri aqtivoba mkveTrad qveiTdeba eriTrokupreinis Tanamyofobisas, ro-
melic superoqsiduli radikalebis dismutacias iwvevs. amave dros su-
peroqsidebis generirebad ferments _ qsantinoqsidazas NADPH-
reduqtazis Secvlis unari aRmoaCnda. avtorebis mier Catarebuli am
gamokvleviT faqtiurad daixvewa Sexeduleba Jangbadis aqtiuri formis
bunebis Sesaxeb da igi superoqsid-anions warmoadgens. samwuxarod re-
konstruirebul sistemebSi mimdinare hidroqsilirebis reaqciebi, am
radikalis rolze miRebuli monacemebi membranuli sistemebisaTvis ar
iqna dadasturebuli.
amgvarad, arsebuli faqtebis safuZvelze SeiZleba davaskvnaT, rom
biologiur JangvaSi •HO -s da O·
-s aqtiuri formebis monawileoba
erTob saeWvoa maTi araseleqtiurobis gamo. •
2HO radikalic ar unda
iRebdes monooqsigenirebaSi monawileobas dabali reaqciisunarianobis
gamo. Jangbadis atomi O(3p) maRalaqtiuria, magram molekuluri
Jangbadidan misi pirdapiri generireba SeuZlebelia. savaraudod rCeba
is, rom substratebs Jangbadis atomebi gadaecema gardamavali mdgo-
mareobis nawilakebiT da aseTebs warmoadgenen oqsenoidebi, romlebic
Jangbadis aqtiuri formis stabilizebas axdenen. oqsenoiduri agentebis
bunebisa da Tvisebebis kvleva, agreTve oqsenoiduri meqanizmebiT moqmedi
modeluri sistemis Seqmna aris is erT-erTi mTavari mizani, romelic
Tavis aucilebel gadawyvetas elodeba, raTa sabolood gaixsnas
73
fermentuli sistemebiT molekuluri Jangbadis aqtivaciis meqanizmi.
mikrosomuli Jangvis IV stadiaSi savaraudod monawileoba SeuZlia
miiRos am sistemis ramdenime makromolekulurma biokomponentma. mxo-
lod qafuri_P450cam_O2 sammagi kompleqsis meore eleqtroniT aRdgenis
stadiaa siCqaris konstantebiT daxasiaTebuli [254, 255]. es procesi
efeqturad putidaredoqsins iyenebs da baqteriul sistemaSi qafuris
Jangvis malimitirebel safexurad iTvleba.
IV stadiis Semdeg sammag kompleqsSi O_O kavSiris daSla da
Jangbadis erTi atomis Semcveli mahidroqsilirebeli agentis (oqsenis)
warmoqmna xdeba. reaqcias Tan axlavs wylis gamoyofa. amis kvaldakval
damJangavi nawilaki substratSi xleCs C_H bmas, ris Sedegadac reaq-
ciis produqti (ROH) da regenerirebuli sawyisi katalizatori (Fe3+)
miiReba [256]. O_O kavSiris daSla citoqrom P450-is aqtiuri centris erT-erTi aminomJavis karboqsiluri jgufis monawileobiT mimdinareobs.
kuenis [256] azriT, sammagi kompleqsis karboqsilis jgufTan urTierT-
qmedebiT warmoqmnili zeJanguri mJavas struqtura keTilsasurvelad
moqmedebs O_O kavSiris daSlaze da mahidroqsilirebeli nawilakis
Camoyalibebaze. es mosazreba dasturdeba aromatul da alifatur
naxSirwyalbadebTan SedarebiT zeJangur mJavaTa maRali mahidroqsili-
rebeli unariT, romelic metalTa kompleqsebTan maTi koordinirebisas
izrdeba. SemTxveviTi araa, rom zeJanguri mJavebi monooqsigenazebis
moxerxebul models warmoadgenen da mikrosomul sistemaSi subst-
ratSi Jangbadis Canergvis aqtis imitacias axdenen [175, 243]. oqsenoidi
stabilizdeba citoqrom P450-is Tioluri ligandiT, romelic Tavise-
bur eleqtronebis rezervuars warmoadgens mahidroqsilirebeli nawi-
lakis CamoyalibebaSi da mis reaqciaSi:
S_FeV FeIV FeIIIO
_2 S_
O_
S_
FeIIIO_.
O S (8) mahidroqsilirebeli agentis warmoqmnaSi hemoproteinis aqtiuri
centris aminomJavis karboqsiluri jgufis SesaZlo monawileobis faqti
eqsperimentulad naCvenebia sligarisa da misi TanamS. [257] mier cito-
qrom P450cam-is magaliTze. mZime Jangbadis (18O2) gamoyenebiT maT daad-gines, rom P450cam_
18O2-is oqsigenirebul kompleqsSi dihidrolipois
mJava acilebs distalur (kidura) Jangbads da warmoqmnis Sualed ze-
74
Jangur naerTs, romelSic O_O bmis gaxleCa Zalze gaadvilebulia. amis
gamo 18O-is erTi atomi qafurSi, xolo meore dihidrolipois mJavas
karboqsilur jgufSi inergeba:
Fe O O Fe O O C RO
O C RO
FeO 3+ _
O2+ 2+_
RCOO_ =
+ (9)
maSasadame, acilzeJangis heterolituri daSlisas oqsenoidi Fe18O
da lipois mJava warmoiqmneba moniSnuli karboqsilis jgufiT
O18 C RO
.
aRniSnuli gardaqmnis alternativad kuunma da uaitma [256] ganix-
iles Sualedi zeJanguri naerTis homolituri daSlis SesaZlebloba,
romelic amiduri jgufis C NH2
O
monawileobiT xorcieldeba. am
SemTxvevaSi saWiroa daSvebul iqnas, rom substratSi C_H bma amiduri
radikalis NH C O
mxridan Setevas ganicdis.
zogierTi avtori [258] reaqciis aseT gzas nakleb albaTurad miiC-
nevs, radgan amiduri radikali SedarebiT mdgradia da fiziologiurTan
axlo myof temperaturaze citoqrom P450-is substratTa umetesobaSi mtkice C_H kavSiris darRveva ar SeuZlia. es avtorebi gamoricxaven
Sualedurad warmoqmnil acilze JangbadSic arsebuli O_O kavSiris
daSlis homolitur gzasac, radgan metalis kompleqsebisa da ionebis
monawileobiT am bmis homolizs Tan axlavs warmoqmnili acilperoqsi-
radikalis dekarboqsilireba [259]:
R C OOHO
R COOO
R C OOHO
R COO
. + +(n-1)+ M+n + H + M (10)
+ M+ . +(n-1)+ HO + M (11)
me-11 reaqciis Sedegad apofermentis mJava, romelic oqsigenirebul
75
citoqrom P450-Si Jangbadis kovalentur fiqsaciaSi monawileobs, Seuq-
cevadad daiwyebs xarjvas da katalizatori swrafad daiSleba.
amgvarad, srul mikrosomul sistemaSi oqsenoidis warmoqmnis gzas
yvelaze meti albaTobiT warmoadgens acetilzeJangebis homolituri
daSla. es naerTebi sammagi kompleqsis gaaqtivebul JangbadTan fermen-
tis aqtiuri centris erT-erTi aminomJavis karboqsilis jgufis ur-
TierTqmedebiT formirdeba. mniSvnelovania aRiniSnos, rom citoqrom
P450-iT koordinirebuli Jangbadi aramarto fiqsirdeba fermentis mat-
riciT, aramed kovalenturadac ukavSirdeba apofermentis erT-erT mJa-
vas, zeJanguri bunebis Sualedi naerTis warmoqmniT [260, 261].
procesis damamTavrebel stadiaze substratis molekulaSi C_H-bmis
gaxleCa xdeba. kuuni da misi TanamS. [256] Tvlian, rom es stadia radi-
kaluri meqanizmiT mimdinareobs. gamomdinare iqidan, rom oqsenoidis
struqtura da reaqciisunarianoba Fe O Fe O kvlavac ucnobia,
metelicam [170] dauSva, rom substratze Setevis oridan erTi meqanizmi
unda realizdebodes: pirveli _ oqsenoiduri, anu oreleqtroniani:
OHCC H FeO .... H
3++ 3+O.. (12)+ FeC
OFe3+
xolo meore _ farul-radikaluri, anu erTeleqtroniani:
OHCFeO ....H C. FeO
.... 3++ 3+O.. (13)+ FeC 3+O..
araswori iqneboda imis mtkiceba, rom reaqciis romelime erTi gza
universalurs warmoadgens. rodesac oqsenoidSi Jangbadis mdgomareoba
singleturia, maSin pirveli meqanizmi realizdeba, romlis mixedviTac,
kavSiris gawyvetis gareSe, Jangbadi C_H bmaSi inergeba. reaqciis aseTi gza yvelaze metad albaTuria aromatuli da ujeri naerTebis Jangvis
procesSi, radgan Zneli warmosadgenia radikaluri meqanizmiT ciklo-
heqsanisa da olefinebis oqsidebis warmoqmna. Tu oqsenoidi tripletur
mdgomareobaSi imyofeba, maSin substratSi Jangbadis pirdapiri Canergva
SeuZlebeli iqneboda, radgan aseTi reaqcia spin-akrZalulia. am SemTxve-
vaSi eleqtroniani farul-radikaluri meqanizmi amoqmeddeba.
mikrosomuli Jangvis malimitirebel stadias rac Seexeba, amTaviTve
76
unda aRiniSnos, rom erTi da igive substratisaTvis igi mikrosomebSi
da rekonstruirebul sistemebSi sxvadasxvaa. garda amisa, winaswarve
SeiZleba iTqvas, Tu romeli stadia ar SeiZleba iyos malimitirebeli.
daJanguli citoqrom P450-is urTierTqmedeba mraval substratTan ma-
Rali siCqariT mimdinareobs. ferment-substratis kompleqsis aRdgena
NADPH-citoqrom P450-reduqtaziT aseve swrafad xorcieldeba, da
amdenad, am stadias mTliani Jangvis procesis limitireba ar SeuZlia
[183, 259]. mesame stadia _ aRdgenili ferment-substratis kompleqsis
mier molekuluri Jangbadis mierTeba, siCqaris maRali konstantebiT
(103_106 M-1.wm-1) gamoirCeva. varaudoben, rom swored es stadia unda
alimitirebdes mTliani procesis siCqares. amasTan dakavSirebiT para-
lels avleben mikrosomuli da qafuris mJangav baqteriul mahid-
roqsilirebel sistemebs Soris, romelSic sammagi kompleqsis aRdgena
marTlac mTeli procesis malimitirebeli stadiaa. miuxedavad amisa,
aseTi analogia SeiZleba mcdari iyos, radgan baqteriul sistemaSi
kidev erTi damatebiTi cila _ putidaredoqsini monawileobs.
cxrili 1.2
RviZlis mikrosomebis rekonstruirebul sistemaSi benzfetaminis
N-demeTilirebis kinetikuri maxasiaTeblebi
procesis stadia kinetikuri maxasiaTeblebi
benzfetaminis mierTeba citoqrom P450-Tan K=50 wm-1 ferment_substratis kompleqsis aRdgena
pirveli eleqtroniT K2=4.12
ferment_substratis kompleqsTan Jangba-
dis mierTeba K3=(1.0_1.3).103
wm-1
sammagi kompleqsis daSla reaqciis pro-
duqtis warmoqmniT V≥2.3*
NADPH-is Jangva V=0.8_1.2* formaldehidis dagroveba V=0.5_0.7* * _ procesebis siCqaris ganzomilebaa nmoli.wm
-1.nmol-1 citoqrom P450-ze.
mikrosomul JangvaSi malimitirebeli stadiis dazustebaSi yvelaze
marTebulia am rTuli procesis calkeuli safexurebis siCqaris
77
gazomva da maTi Sepirispireba. aseTi samuSaoa Catarebuli satosa da
misi TanamS. [259] mier rekonstruirebul sistemebSi benzfetaminis
Jangvisas. cxrilSi 1.2 mocemulia procesis calkeuli stadiebis kine-
tikuri maxasiaTeblebi.
benzfetaminis Jangvis calkeuli stadiebis siCqareTa Sedarebam av-
torebi im daskvnamde miiyvana, rom malimitirebeli stadia SeiZleba
iyos an sammagi kompleqsis aRdgena meore eleqtroniT, an am aqtis Sem-
deg nebismieri, ramdenadac reaqciis produqtis dagroveba ufro naklebi
siCqariT xdeba, vidre sammagi kompleqsis daSla.
1.4 citoqrom P450-is mravlobiTi formebi da maTi Tanamedrove nomenklatura
bioqimiis zogadi principebidan gamomdinare, fermentebis subst-ratuli specifikuroba SeiZleba iyos absoluturi (erTi fermenti –
erTi substrati) an farTo (erTi fermenti – mravali substrati, rom-
lebsac gansazRvruli saerTo Tviseba gaaCniaT). fermentTa umrav-lesobisaTvis damaxasiaTebelia maRali specifikuroba. isini Cveulebriv
urTierTqmedeben mxolod erT substratTan da erT reaqcias akata-lizeben. arsebobs fermentebi, romlebic mkacrad gansazRvruli qimiuri
jgufebis Semcvel nivTierebebTan urTierTqmedeben. am TvalsazrisiT
citoqrom P450-is mravlobiTi formebi, rogorc fermentebi, bioqimiaSi
uprecendento movlenas warmoadgenen. citoqrom P450-is substratebis speqtri imdenad mravalferovania (maT Cven II da III TavebSi mimovixi-
lavT), rom Zneli warmosadgenia, amdeni sxvadasxvagvari qimiuri struq-
turebis naerTebis Jangva mxolod erTi izoformis mier kataliz-
debodes. amitom citoqrom P450-is kvlevis sawyisi etapebidanve warmo-
iSva mosazreba, rom es hemoproteini ramdenime izoformis saxiT
arsebobs. hipoTeza pirvel rigSi citoqrom P450-is induqtorebis mra-valgvarobas eyrdnoboda – im nivTierebebis saerTo raodenoba, rom-
lebic citoqrom P450-Semcveli monooqsigenazas induqcias iwveven,
ramdenime aseuls aRwevda [262]. es nivTierebebi gansxvavdeba rogorc
qimiuri bunebis, ise biologiuri moqmedebis mixedviT. induqtorebis
erTaderTi saerTo Tvisebaa lipofiluri buneba, rac Tavis mxriv,
78
citomembranebSi maT SerCeviTad SeRwevas da ujredis endoplazmur
badeSi dagrovebis unars ganapirobebs. es, Tavis mxriv, xels uwyobs
induqcias: rac ufro didxans imyofeba substrati organizmSi, miT
ufro xangrZlivia misi fermentTan kontaqti da, Sesabamisad, ufro
maRalia induqciis xarisxi. savaraudoa, rom induqciis movlena garemo
pirobebTan organizmis Seguebis erT-erT meqanizms warmoadgens, ramde-
nadac am dros izrdeba qsenobiotikebis metabolizmis siCqare da ufro
efeqturi xdeba maTi gauvnebelyofis (detoqsikaciis) procesi [263]. monooqsigenazuri sistemis molekuluri organizaciis zogadi prin-
cipebis ganxilvisas usaTuod wina planze gamodis sakiTxi imis Sesaxeb,
Tu ra simravliT arseboben da riT gansxvavdebian an emsgavsebian erT-maneTs citoqrom P450-is izoformebi. kvlevis sawyis stadiaze domini-rebda Sexeduleba, rom qsenobiotikTa Jangvis yvela reaqciaSi monawi-leobs Zlier farTo substratuli specifikurobis mqone erTi hemo-
proteini. SemdgomSi es Sexeduleba imis sasargeblod Seicvala, rom
arsebobs gamokveTili specifikurobis mqone citoqrom P450-is mrav-lobiTi formebi. mag., Tirkmelzeda jirkvlis mitoqondriebisa da mik-rosomebis fraqciebi Seicaven hemoproteinebs, romlebic sterolebs
sxvadasxva mdgomareobaSi Jangaven. mikrosomuli citoqrom P450 sterolis gverdiTi jaWvis C-21 mdgomareobas Jangavs; mitoqondriebi 2 hemoproteins Seicaven, romelTagan erTi qolesterols gverdiT jaWvs
acilebs C-20 da C-22 mdgomareobebSi, xolo meore – dezoqsi-kortikosterols Jangavs 11β- da 18-e mdgomareobebSi [264].
mravalwliani kvlevebis safuZvelze Camoyalibda zogadi xasiaTis
mqone debulebebi:
1. citoqrom P450 warmoadgens b-tipis CO-damkavSirebel hemoproteins,
romelic bunebaSi mravlobiTi formiT arsebobs;
2. citoqrom P450-is mravlobiTi formebi polipeptidur jaWvSi amino-
mJavaTa gansazRvruli TanmimdevrobiT xasiaTdebian, rac imaze miuTi-
Tebs, rom maTi biosinTezi sxvadasxva genebiT kontroldeba;
3. arsebobs iseTi substratebi, romelTa specifikuri metabolizmi ci-
toqrom P450-is gansazRvruli formebiT katalizdeba. amis parale-
lurad, substratTa umravlesobisaTvis fermentTa mkacrad dadgeni-
li specifikuroba ar arsebobs, Tumca hemoproteinis sxvadasxva
79
formebiT maTi gardaqmnis siCqareebi xSirad gansxvavebulia;
4. citoqrom P450-is izoformebs SeiZleba erTnairi molekuluri masebi da aRdgenil mdgomareobaSi CO-kompleqsis STanTqmis erTnairi maqsimumebi gaaCndeT, magram isini genetikurad sxvadasxva cilebs warmoadgendnen. yovelive aman citoqrom P450-is kvlevaSi axali nomenklaturis Se-
motanis aucileblobis sakiTxi daayena. genetikisa da molekuluri bi-
ologiis ganviTarebam pirobebi Seqmna naTeli gamxdariyo citoqrom
P450-is klasifikaciaSi arsebuli bundovaneba. problemis gadawyvetaSi
sawyis kriteriumebs sayovelTaod cnobili biologiuri kanonzomierebe-
bi warmoadgenen. rogorc cnobilia, genebi gansazRvraven ujredis re-
gulatoruli meqanizmebis arsebobas, xolo es meqanizmebi genSi kodire-
buli fermentiT realizdeba. ujredSi ganuwyvetlad mimdinareobs ram-
denime genis transkripcia, Tumca genomis nawili SeiZleba arc gamov-
lindes. faqtorebs, romlebic ganapirobeben ribosomebze fermentis sin-
Tezis siCqares transkripciis doneze rnm-is molekulebis degradaciis
siCqareebi alimitireben. amgvarad, aregulireben ra fermentebis biosin-
Tezs, genebi akontroleben gansazRvrul metabolur reaqciebs. es ga-
moixata mtkicebulebaSi: “erTi geni _ erTi fermenti”. aqedan gamomdi-
nare, citoqrom P450-is sxvadasxva izoformebis biosinTezi unda imyo-febodes genetikuri kontrolis qveS da es izoformebi erTmaneTisagan
mxolod aminomJavuri TanmimdevrobiT unda gansxvavdebodnen. maTi nawi-
li unda iyos konstituciuri, e.i. warmoiqmnebodes imis miuxedavad, Tu
ra pirobebSi imyofeba ujredi; nawili ki induqciuri, e.i. warmodgeni-
li unda iyos kvalis saxiT da gansazRvrul dones aRwevdes endogenu-
ri an egzogenuri substratebis Tanamyofobisas. citoqrom P450-is zo-gierTi izoformisaTvis SeimCneva e.w. imprintingis movlena, romlis ar-
si imaSi mdgomareobs, rom neonatalur periodSi induqtoris (fenobar-
bitalis) Seyvanisas cxovelis RviZlSi hemoproteinis Sesabamisi mniSv-
nelobebi SenarCunebulia sqesobrivi simwifis miRwevamde. am SemTxvevaSi
adgili aqvs fermentis Seuqcevad induqcias [265]. unda aRiniSnos, rom
konstituciuri fermentebis izoformebis nawils axasiaTebs induqciuri
bunebac, nawils ki ara. amitom citoqrom P450-is izoformebisaTvis
damaxasiaTebeli Taviseburebaa genTa eqspresia. calkeuli genebis trans-
kripciuli aqtivoba iwyeba organizmis ganviTarebis sxvadasxva sta-
80
diebze da damokidebulia cxovelis sqesze, saxeobasa da qsovilis
tipze [266]. zogierTi genis transkripciisaTvis aRmoCenilia fenobar-
bital-mgrZnobiare promotori, romelic Seicavs dadebiT da uaryofiT
maregulirebel elementebs [267]. maT SeiZleba warmoadgendes specifi-
kuri cila, romelic fosforileburi formiT moqmedebs, rogorc pro-
motoris dadebiTi, xolo defosforileburi formiT _ rogorc uaryo-
fiTi elementi. dadgenilia, rom glukokortikoidebs, zrdis, sqesobriv
da Tireoidul hormonebs genebis eqspresiis mniSvnelovani modulirebis
unari gaaCniaT [268].
sadReisod genebis raodenoba, romlebSic citoqrom P450-is izo-
formebia kodirebuli, 500-mdea. isini eukariotebis 85 saxeobaSi (xerxem-lianebi, uxerxemloebi, mcenareebi, sokoebi) da 20 saxeobis prokariotebSia aRmoCenili (ix. cxrili 1.3) [263]. citoqrom P450-is izofermentebis kla-
sifikaciisaTvis gaiTvaliswines fermentis aminomJavuri Sedgenilobis msgavsebis principi da genebis saerTo warmomavlobis kanonzomierebebi.
cxrili 1.3
sxvadasxva taqsonomiuri jgufebis organizmebis citoqrom P450-is ojaxebis saerTo daxasiaTeba [263]
CYP 1
xerxemlianebSi: inducirdeba dioqsiniT; mona-
wileobs policikluri naxSirwyalbadebis, he-
terocikluri naerTebis, aromatuli aminebis
metabolizmSi
CYP 2 xerxemlianebSi da uxerxemloebSi: monawi-
leobs wamlebis da garemos dambinZureblebis
metabolizmSi
CYP 3 xerxemlianebSi: monawileobs wamlebis da gare-
mos dambinZureblebis metabolizmSi
CYP 4 xerxemlianebSi: monawileobs cximovani mJavebis
hidroqsilirebaSi; uxerxemloebSi: funqcia
jerjerobiT ucnobia
CYP 5 xerxemlianebSi: tromboqsansinTaza;
mwerebSi: monawileobs mcenareuli warmoSobis
naerTebis da pesticidebis metabolizmSi
CYP 6 mwerebSi: monawileobs mcenareuli warmoSobis
81
naerTebis da pesticidebis metabolizmSi
CYP 7A xerxemlianebSi: qolesterin 7a-hidroqsilaza
CYP 7B xerxemlianebSi: funqcia jerjerobiT ucnobia
CYP 8 xerxemlianebSi: prostaciklinsinTaza
CYP 9 mwerebSi: funqcia jerjerobiT ucnobia
CYP 10 moluskebi: mitoqondriuli fermentebi
CYP 11 xerxemlianebSi: qolesterinis gverdiTi jaWvis
Jangva, steroid 11-b-hidroqsilaza da aldos-
teron sinTaza (mitoqondriebSi)
CYP 12 mwerebSi: mitoqondriuli fermentebi
CYP 13 nematodebSi
CYP 14 nematodebSi
CYP 15 nematodebSi
CYP 16 nematodebSi
CYP 17 xerxemlianebSi: steroid 7a-hidroqsilaza
CYP 18 mwerebSi
CYP 19 xerxemlianebSi: androgenebis aromatizacia
CYP 21 xerxemlianebSi: steroid 21-hidroqsilaza
CYP 24 xerxemlianebSi: steroid 24-hidroqsilaza (mi-
toqondriebSi)
CYP 27 xerxemlianebSi: steroid 27-hidroqsilaza (mi-
toqondriebSi)
CYP 51 cxovelebi, mcenareebi, safuvrebi, sokoebi:
sterolis biosinTezi
CYP 52 safuvrebi: alkanebis hidroqsilireba
CYP 53 – CYP 62 sokoebi
CYP 71 – CYP 92 mcenareebi
CYP 73 mcenareebi: dariCinmJava 4-hidroqsilaza
CYP 101 – CYP 118 baqteriebi
82
amJamad arsebobs citoqrom P450-ebis genebis 120 ojaxi, romel-
Tagan 11-s yvela ZuZumwovris dnm-Si vxvdebiT (ix. cxrili 1.3).
(am monacemTa bazis ganaxleba mudmivad xdeba da maTi gacnoba inter-
netis saSualebiT SeiZleba [272-274]) mag., „ojaxi 1“ _ policikluri
aromatuli naerTebiT, maT Soris 3-meTilqolantreniT inducirebad
citoqrom P450-ebs moicavs, xolo „ojaxi 3“-is warmomadgenlebi ste-
rolebiT inducirdeba. „ojaxi 2“ aerTianebs ramdenime qveojaxs, mag.,
„qveojax 2B“-Si fenobarbitaliT inducirebuli hemoproteinebia, xolo
„qveojax 2E“-s izoformebisaTvis induqtori eTanolia. zogjer, moxer-
xebulobisaTvis, ojaxisTvis iseTi nomeria SerCeuli, rom igi fermen-
tis specifikur aqtivobas ukavSirdeba. mag., „ojaxi 11“ Seicavs
citoqrom P450-ebs, romlebsac steroid-11-β-hidroqsilazuri aqtivoba
gaaCniaT. asevea danomrili „ojaxi 17“ (steroid-17-α-hidroqsilaza),
„ojaxi 21“ (steroid 21-hidroqsilaza) da sxv. Tumca, rogorc aRvniS-
neT, ojaxebsa da qveojaxebSi izoformebi erTiandeba ara substratuli
specifikurobis, aramed genetikuri homologiurobis xarisxis mixedviT.
unda aRiniSnos, rom citoqrom P450-is yvela mkvlevari sixaruliT
ar Sexvedria axal klasifikacias da aRniSnaven, rom igi mosaxmarad
arc ise martivia, rogorc erTi SexedviT Cans. pirvel rigSi, mouxer-xebelia, rom zogierT gens ukve miniWebuli hqonda trivialuri saxel-wodeba da mxolod Semdeg dadginda maTi roli citoqrom P450-is kodirebaSi. mag., geni Eig17-1, romlebic gvxvdeba mwerebSi (Drosophila melanogaster) da mcenareebSi (Arabidopsis thaliana) warmoadgens gens
Cyp18, e.i. gamodis, rom Eig17-1 da Cyp18 oficialuri sinonimebia, rac klasifikaciisaTvis miuRebelia. aseve xSiria gaugebroba publikaciebSi,
radgan bevri mkvlevari kvlav hemoproteinebis Zvel nomenklaturas
iyenebs, romelic citoqrom P450-is izoformebis saxeobriv Tavisebu-rebebzea dafuZnebuli: magaliTad ixmareba bocvris citoqrom P450olf 1-is nacvlad gamoyenebul unda iqnas CYP2C16, virTagvis citoqrom
P450II C16-is nacvlad _ CYP2C16. steroidhidroqsilazebSi citoq-romebi Р450c11b1, Р450cb1, Р450arom unda dasaxeldnen, rogorc
CYP11B1, CYP11B2 da CYP17. molekuluri biologiis Tanamedrove meTodebi genetikuri elemen-
tebiT manipulaciis saSualebas iZleva. erT-erTi aseTi meTodia in vitro
83
pirobebSi konstruirebuli dnm-is rekombinirebuli molekulebis klo-
nirebiT genebis Canergva. am dros miRebuli dnm-is hibriduli moleku-
la SemdgomSi SeiZleba klonirebul iqnas in vivo pirobebSi. axali
meTodologia (PCR _ Polymerase chain reaction _polimerazuli jaWvuri
reaqcia) saSualebas iZleva didi raodenobiT gamoiyos dnm-is indivi-
dualuri fragmentebi (genebi) nebismieri wyarodan. swored aseTi meTo-
debiT iqna miRebuli citoqrom P450-is iseTi izoformebi, romlebic
bunebrivi izoformebisagan aminomJavuri TanmimdevrobiT gansxvavdebian.
aseT SemTxvevaSi rekomendirebulia Semdegi nomenklaturis gamoyeneba:
jer unda mieTiTos citoqrom P450-is bunebrivi izoforma, Semdeg
abreviatura X###Y, romelic gviCvenebs, rom cilis ### ubanSi X
aminomJava Secvlilia Y-iT. magaliTad, aRniSvna CYP1A1I426V gviCve-nebs, rom CYP1A1 izoformaSi izoleicini (aRiniSneba I-T) 426-e mdgo-mareobaSi Secvlilia valiniT (aRiniSneba V-Ti).
citoqrom P450-is izoformebze mravalmxrivi informaciis dagro-
vebam xeli Seuwyo Seqmniliyo filogenetikuri xe, romelic aRwerda am
cilebis evolucias. cnobilia, rom filogenetikurad dacilebuli saxe-
obebis erTi da igive tipis fermentebs saerTo struqturuli fragmen-
tebi gaaCniaT, Tumca mniSvnelovnad gansxvavdebian aminomJavuri Tanmim-
devrobiT. aseT cilebs, rogorc wesi, aqtiuri centris ubanSi erT-
nairi aminomJavuri Tanmimdevroba aqvT. rogorc Cans, am ubanSi
nebismieri cvlileba arRvevs steriul Sesabamisobas substratTan, an
iwvevs im prosTetuli jgufis dakargvas, romelic katalizur
procesSi monawileobs. aqedan gamomdinare, aminomJavuri Tanmimdevrobis
divergenciis mixedviT SesaZlebelia kodonebSi momxdari mutaciebis
raodenobis gamoTvla da amiT advilad fasdeba modificirebuli niSan-
Tvisebebis memkvidrulad gadacema. rogorc Cans, mutaciis tempi,
romelic aminomJavur TanmimdevrobaSi mJRavndeba, droSi cvalebadia da
gansxvavebulia sxvadasxva ojaxebisaTvis [263]. arsebobs ramdenime sqema, romlebic aCveneben naTesaur kavSirebs ci-
toqrom P450-is calkeul ojaxebs Soris. [275-278]. maTgan yvelaze
farTod aRiarebul sqemaSi [277] ZiriTadi ojaxebi da calkeuli izo-
formebi gayofilia rva (I_VIII) jgufad, romlebic TanmimdevrobiTaa
erTmaneTTan dakavSirebuli. am kavSiris safuZvelia polipeptiduri
84
jaWvebis homologiuroba. I jgufs (5 geni) miekuTvneba 4 hemoproteini,
romlebic gvxvdeba xerxemliani cxovelebis organizmebSi da 1 _ mwe-
rebSi (CYP18). II jgufi warmodgenilia 13 genisgan Semdgari klasteris
saxiT da mxolod mcenareebSia gavrcelebuli. III jgufis (6 geni) hemo-
proteinebi damaxasiaTebelia uxerxemloebisaTvis. IV jgufs (5 geni)
miekuTvneba citoqrom P450-ebi, romlebic prokariotebsa da eukari-
otebSi cximovani mJavebis Jangvas akatalizeben. V jgufis 7 genSi ko-
direbulia mitoqondriuli citoqrom P450-ebi, romelTa ZiriTad
funqciasac steroidebis Jangva warmoadgens. VI jgufi aerTianebs mce-
nareuli hemoproteinis 4 gens. VII jgufis 6 geni miekuTvneba sokoebs,
xolo VIII jgufSi (7 geni) Tavmoyrilia sxvadasxva taqsonomiuri
jgufebis warmomadgeneli organizmebis citoqrom P450-ebi. sainteresoa, rom am ojaxis warmomadgenlis CYP19 geni, romelic ZuZumwovrebSi
gvxvdeba da akodirebs aromatazas (aromatuli birTvis mJangav citorom
P450-s), mcenare Arabidopsis thaliana-s (wiwmaturas) CYP86A1-is genis
homologiuria. taqsonomiurad gansxvavebuli organizmebis citoqrom
P450-ebis homologiurobis kargi magaliTia soko Neurospora-s CYP54, romelic akodirebs steroid 14-demeTilazas da gavrcelebulia cxove-
lebSic, mcenareebSic, sokoebsa da safuvrebSic. cxadia, rom baqterii-
dan adamianamde citoqrom P450-is genebs erTi saerTo winapari hyavT. unda aRiniSnos, rom citoqrom P450-is genebis aseTi filoge
unda aRiniSnos, rom citoqrom P450-is genebis aseTi filogenetiku-
ri ganlagebisas adgili ar moiZebna baqteria Pseudomonas putida-s CYP101 hemoproteinisaTvis, arada swored es citoqrom P450 iqna pir-velad gamoyofili kristaluri saxiT da citoqrom P450-is katalizu-
ri Tvisebebi swored am fermentzea pirvelad Seswavlili. garda amisa
am filogenetikur sqemaSi verafriT moiZebna adgili NO-sinTazasTvis,
romelic Tavisi katalizuri aqtivobiT citoqrom P450-is analogiuria.
NO-sinTazas aminomJavuri Tanmimdevrobis kompiuterulma analizma aCve-
na, rom es fermenti ar aris citoqrom P450-is superojaxis wevri. aRmoCnda, rom igi C-bolos domenis Sedgenilobis mixedviT _ cito-
qrom c reduqtazas ojaxs “enaTesaveba”. SesaZloa, rom funqciisa da
Sedgenilobis aseTi Seusabamoba evoluciis procesSi momxdari diver-
genciis Sedegia.
85
moyvanili faqtebi imaze migvaniSneben, rom baqteriebis, mcenareebisa
da cxovelebis divergenciisas 2 miliardi wlis win momxdarma evolu-
ciurma cvlilebebma citoqrom P450-is ZiriTad struqturul-funqciur
Taviseburebebs mniSvnelovani kvali ar daamCnia. es is etapia, rodesac
evoluciis erT-erTi yvalze ufro kritikuli _ efeqturi aerobuli
metabolizmis Camoyalibebis stadia mimdinareobda, rasac mitoqondrie-
bis warmoqmna mohyva [263]. qromosomebSi citoqrom P450-is genebis ganlagebis Seswavlam aCvena,
rom zogjer izoformebis makodirebeli genebi erTsa da imave qromoso-
maSia lokalizebuli. magaliTad, CYP1A1 da CYP1A2 adamianis me-15
qromosomaSi erTmaneTis axlos, erT klasterSia “Cawerili”. aseT SemT-
xvevaSi saxelwodebis miniWebisas rekomendebulia miTiTebul iqnas, ro-
mel ojaxs ekuTnis es klasteri, e.i. am SemTvevaSi klasteris saxel-
wodeba iqneba “CYP1A klasteri”, xolo genis adgilmdebareobis miniS-
nebisaTvis gamoyenebuli unda iyos molekulur biologiaSi miRebuli
aRniSvnebi, magaliTad, CYP1A 15q22-qter (MPI) [279]. klasterebis warmoqmnas mkvlevarebi dnm-s duplikaciis Sedegad dip-
loiduri ujredebis warmoqmnas ukavSireben, racr400 milioni wlis gan-
mavlobaSi xdeboda[277]. aseTi duplikaciis Sedegad diploidur uj-
redebSi TiToeuli fermentisaTvis oris nacvlad oTxi genia. Semdeg ge-
neraciebSi genTa TiToeuli wyvili erTmaneTisgan damoukideblad SeiZ-
leba icvlebodes: erTi wyvili darCes ucvleli, meorem ki mutacia ganica-dos. amis Sedegad meore wyvili igive funqciis ferments daasinTezebs, rasac pirveli, magram gansxvaveba specifikur aqtivobaSi gamovlindeba.
klasikuri genetikuri kvlevebiT dadginda, rom SesaZlebelia adgili
hqondes genTa translokacias _ qromosomis erTi nawilis sxva qromo-
somaSi gadatanas. cxadia, evoluciur procesSi citoqrom P450-is genTa duplikaciis dros aseT translokaciasac eqneboda adgili. aseTi tra-
nslokaciis magaliTad asaxeleben adamianis genebs, romlebic citoqrom
P450-is erT ojaxs qmnian: СYP2B (19g13.1-13.2), CYP2C (19g12-g13.2) da CYP2D (10g24.1-24.3). aseTivea citoqrom P450-is yvelaze “Zveli” geni
СYP51, romelic warmodgenilia Sesabamisi klasteriT adamianis me-7
qromosomaSi da aseve ori fsevdogeniT me-3 da me-13 qromosomebSi.
citoqrom P450-is izoformebs saxeobrivi specifikurobac axasia-
86
TebT. magaliTad, Р4501В1 adamianSi pasuxismgebelia izoformaze, ro-
melic eToqsirezorcinis O-demeTilirebas akatalizebs, magram Tagvebsa
da virTagvebSi es izoforma aRniSnuli reaqciis mimarT absoluturad
araaqtiuria [280].
citoqrom P450-is izoformebis mravlobiToba inhibitorebis mraval-
ferovnebasac ganapirobebs. amJamad citoqrom P450-is inhibitorebi, moq-medebis meqanizmis mixedviT, 4 jgufad iyofa [281]:
a jgufis inhibitorebi moqmedeben hemTan kompleqswarmoqmnis doneze,
kerZod, aseTia CO, romelic specifikurad ukavSirdeba hems, amitom igi
yvela izoformisaTvis universaluria;
b jgufis inhibitorebi SKF-525A (β-dieTilaminoeTildifenilpro-
pilacetati), piperonil buToqsidi, meTiraponi da sxvebi moqmedeben
reaqciis meqanizmis doneze da substratis msgavsad ukavSirdebian aq-
tiur centrs, magram ar gardaiqmnebian. am jgufis inhibitorebis moqme-
debis efeqti xanmoklea;
c jgufis inhibitorebi moqmedeben hemis biosinTezis doneze. mag.,
porfobilinogeni Trgunavs feroxelatazas (hemis sinTetazas); glicini
da suqcinil CoA erTad ablokireben ferment δ-aminolevulinmJava-
sinTetazas da a.S. metad mravalmxrivi efeqti aqvs am jgufis warmomad-
genel kidev erT inhibitors – kobaltis (II) ions. Co2+ ainhibirebs δ-
aminolevulinmJava-sinTetazas da feroxelatazas. igi xels uSlis hemis
normalur asocirebas apocitoqrom P450-Tan da amasTanave astimuli-
rebs hemis degradaciaSi monawile ferments – hemoqsigenazas;
d jgufis inhibitorebi warmoadgenen agentebs, romlebic hemis de-
struqciis doneze moqmedeben. mag., alilizipropilacetamidi reagirebs
citoqrom P450-Tan da warmoqmnis epoqsids, romelic hemis destruq-
cias iwvevs, aseTive efeqti gaaCnia oTxqlorian naxSirbadsac, romelic
citoqrom P450-isaTvis „gamanadgurebeli“ substratia, radgan hemisaT-
vis „saSiS“ triqlormeTilis Tavisufal radikals generirebs. hemis
destruqtoria agreTve zogierTi mZime metalis ionic, kerZod, Cd2+.
qsenobioqimiisaTvis sainteresoa is izoformebi, romlebic ucxo
naerTTa JangvaSi monawileoben. pirvel rigSi, aseTi izoformaa
P4501А1, romelic policikluri aromatuli naxSirwyalbadebis kon-
formaciulad daxuruli ubnebis hidroqsilirebas axorcielebs. am
87
reaqciis Sedegad arenebis iseTi epoqsidebi warmoiqmneba, romlebic
epoqsihidrolazebis saSualebiT aRar gardaiqmnebian Sesabamis diolebad.
amis gamo reaqciisunariani metabolitebi Semdgom gardaqmnebs aRar ga-
nicdian da iqmneba imis albaToba, rom isini kovalenturad daukavSird-
nen cilebsa da nukleinis mJavebs. yovelive es ganapirobebs aseTi meta-
bolitebis citotoqsikur, mutagenur da kancerogenul moqmedebas
[282]. analogiuri moqmedebis metabolitebi warmoiqmneba Р4501А2-is mier policikluri aromatuli aminebis Jangvis Sedegadac. rac Seexeba izo-
formas Р4501В1, substratuli specifikurobiT is axloa Р4501А1-Tan [280]. citotoqsikuri naerTebis formireba xdeba citoqrom Р4502Е1-is mier benzolis, stirolis, oTxqloriani naxSirbadis, qloroformis,
diqlormeTanis, qlorvinilis, eTilkarbamatis da akrilonitrilis
Jangvis Sedegadac [283]. sainteresoa, rom inhalaciuri anesTetiki (ma-
galiTad, narkozisaTvis gamoyenebuli qloroformi) swored am izo-
formis saSualebiT CasunTqvidan 3 wamSi hepatotoqsikuri metabolite-
bi warmoiqmneba [284]. citoqrom Р4502Е1-s ukavSireben eTanolis Jangvis
katalizebasac, ramdenadac es izoforma alkoholdehidrogenazas msgav-
sad eTanolidan acetaldehids warmoqmnis.
mcenareebSi yvelaze ukeT Seswavlilia CYP76B1, romelic klasiku-
ri fermentTa klasifikaciis mixedviT dariCinmJava-4-hidroqsilazas (EC 1.14.14.1) warmoadgens. es citoqrom P450 aqtiurad akatalizebs mravali
toqsikuri naerTis, maT Soris sxvadasxva qimiuri bunebis herbicidebis
metabolur gardaqmnebs. saerTod, mcenareebSi aRmoCenilia 120-mde dnm-
is Tanmimdevroba, romlebSic kodirebulia citoqrom P450 [271, 285-287]. es mcenareebia: xorbali (Triticum vulgare), avokado (Percea anerica-na), badrijani (Solanium melongela), katapitna (Nepeta racemosa), gvelis
suro (Catharanthus roseus), pitna (Mentha piperita), quTquTa (Thlaspi ar-vense), wiwmati (Arabidopsis thaliana), simindi (Zea mays), miwavaSla (Hel-lianthus tuberosus), maSa-lobio (Vigna radiata), ionja (Medicago sativa), mzesumzira (Helianthus annuus), barda (Pisum sativum), seli (Linum usita-tissimum), gvaiula (Parthenium argentatum), petunia (Petunia hybrida), jad-vari (Phalaenopsis sp. hibridi SM9108), sorgo (Sorghum bicolor), kowax-uri (Berberis stolonifera), mindvris mdogvi (Brassica campestris), cercvi (Vi-cia faba), Tambaqo (Nicotiana tabacum), soia (Glycine Max) da sxv.
88
1.4.1 citoqrom P450-is mravlobiTi formebis induqcia
sadReisod miRebulia, rom citoqrom P450-is mravlobiTi formebis
induqcia sami modelis mixedviT xdeba [288]:
I – benzpirenis modeli _ aseT induqcias iwveven 3-meTilqolantrenis
tipis induqtorebi: romlebSic Sedis TviT 3-meTilqolantreni, benzpi-
reni, benzantraceni, 2,3,7,8-tetraqlordibenzo-p-dioqsini, tetraqlor-
benzoli, β-naftoflavoni da sxv.;
II – fenobarbitalis modeli _ am jgufs miekuTvneba: TviTon feno-
barbitali, barbitali, Tiopentali, aldrini, dieldrini, poliqlori-
rebuli bifenilebi, reptaqlori da sxv.;
III _ qlofibratis modeli _ am tipis induqtorebia: safroli,
izosafroli, pregnenoloni, 16α-karbonitrili, aroqlori, heqsaqlor-
benzoli da sxv.
mikrosomul fermentTa induqtorebad yvelaze xSirad fenobarbitali
da sxva barbituratebi gamoiyeneba. maTi efeqti xasiaTdeba endo-
plazmuri membranebis raodenobisa da cilebSi aminomJavebis CarTvis
siCqaris zrdiT. es efeqti gansakuTrebiT mkveTrad gluv membranebSia
gamosaxuli [289-291]. fenobarbitaliT cxovelis winaswari damuSavebis
Semdeg miRebul mikrosomul fraqciaSi cilis Semcveloba TiTqmis
gasammagebulia. aseTi mikrosomebisaTvis damaxasiaTebelia agreTve mrava-
li qsenobiotikis, kerZod, benzfetaminisa da aminopirinis N-demeTi-lirebis reaqciaTa gaZliereba. garda amisa, adgili aqvs citoqrom
P450-is raodenobis mniSvnelovan matebas da igi cxovelSi feno-
barbitalis Seyvanis sixSireze, cxovelis saxeobaze, sqesze da sxva
damatebiT faqtorebzea damokidebuli. dadgenilia isic, rom subst-
ratTa metabolizmis specifikurobas mxolod citoqrom P450, da ara monooqsigenazuri sistemis sxva romelime komponenti gansazRvravs [289].
mikrosomuli monooqsigenazuri sistemis mZlavri stimulatoria 3-
meTilqolantreni [290]. in vivo pirobebSi gamoyenebisas citologiuri
maxasiaTeblebis cvlilebebiT da zogierTi qsenobiotikis metabolizmis
specifikiT es induqtori fenobarbitalisagan arsebiTad gansxvavdeba. 3-
89
meTilqolantreniT inducirdeba hemoproteini, romelsac CO-aRdgenil
mdgomareobaSi STanTqmis maqsimumi speqtris mokletalRiani olqisaken
(448 nm-ze) odnav win aqvs gadaweuli. Tavdapirvelad varaudobdnen,
rom speqtris aseTi cvlileba citoqrom P450-isa da 3-meTilqolan-
trenis urTierTqmedebas unda gamoewvia. SemdgomSi es varaudi ar da-
dasturda da am individualurma hemoproteinma citoqrom P448-is sax-elwodeba miiRo. 3-meTilqolantreniT inducirebuli citoqrom P448-is metaboluri aqtivobis yvelaze damaxasiaTebel Tvisebas benzpirenis hi-
droqsilirebis siCqaris mkveTri zrda warmoadgens. rac Seexeba β-naf-toflavons [291], SeiZleba dabejiTebiT iTqvas, rom mocemuli qsenobi-
otiki induqciis iseTive efeqts iZleva, rogorsac 3-meTilqolantreni,
xolo poliqlorirebuli bifenilebis warmomadgeneli aroklor 1254-is
induqciuri efeqti fenobarbitalisa da 3-meTilqolantrenis erTd-
rouli moqmedebiT aRZruli efeqtis identuria [292]. meTilqolantre-
nuli tipis induqtorebia sxva policikluri aromatuli naxSirwyalba-
debic. analogiuri unari aRmoaCndaT poliqlorirebul bifenilebs da
zogierT qlorirebul dibenzodioqsins [293]. gamokvlevebma aCvenes, rom
am nivTierebaTa induqciis efeqts molekulaSi qloris atomis mdgoma-
reoba gansazRvravs. meTilqolantrenuli tipis Zlieri induqtoria
2,3,7,8-tetraqlordibenzo-p-dioqsini. meTilqolantrenuli efeqtis mi-
saRebad sakmarisia am qsenobiotikis 4 rigiT (10 000-jer) ufro nak-
lebi koncentracia.
izosafroliT inducirdeba individualuri hemoproteini, romelsac
eleqtroforezuli ZvradobiT Sualeduri mdgomareoba ukavia fenobar-
bitaliTa da meTilqolantreniT inducirebul hemoproteinebs Soris.
mas citoqrom P450d ewoda [291]. am hemoproteinis ganmasxvavebel Tvi-
sebad is iTvleba, rom gamoiyofa izosafrolis metabolizmis produq-
tebTan kompleqsSi. igi akatalizebs cikloheqsanis, eTilbenzolisa da
p-nitroanizolis JangviT gardaqmnebs.
zogierTi sinTezuri steroli in vivo zemoqmedebisas astimulirebs
mikrosomul reaqciebs da zrdis citoqrom P450-is raodenobas. pregne-nolon-16α-karbonitriliT induqcia ar miekuTvneba arc fenobarbita-
lur da arc meTilqolantrenul tips. speqtrulad gansazRvruli hemo-
proteini fenobarbitaliT inducirebulis identuri aRmoCnda, magram
90
misgan gansxvavebulad aaqtiurebda benzpirenis hidroqsilirebisa da
eTilmorfinis N-demeTilirebis reaqciebs [291]. maSasadame, sarwmunod SeiZleba iTqvas, rom mikrosomebSi fermentul
aqtivobaTa induqciis saerTo suraTi, romelic mravali qsenobiotikis
zemoqmedebis Sedegia, upirveles yovlisa, citoqrom P450-is gansxvave-buli formebis biosinTezze daiyvaneba.
rekonstruirebul sistemebSi ama Tu im qsenobiotikis metabolizmis
Seswavlisas sakiTxi ar dgas imis Sesaxeb, Tu konkretulad citoqrom
P450-is romeli forma axorcielebs mas, radgan es piroba winaswar
TviT eqsperimentatoris mieraa dazustebuli. organos an organizmis
doneze mTliani mikrosomebis kvlevisas ki sakiTxi gacilebiT rTula-
daa, radgan metabolur reaqciebSi citoqrom P450-is ramdenime izo-
formas SeuZlia erTdroulad CarTva da mocemuli qsenobiotikis Jang-
viT degradaciaSi TiToeuli am formis Tanamonawileobis donis dadge-
nas uaRresad didi mniSvneloba eniWeba.
molekuluri masebis zrdisa da Sesabamisad, SDS-eleqtroforezuli
Zvradobis Semcirebis mixedviT hemoproteinis yvela cnobil izoformas
(maT aRniSnaven, rogorc LM) aseTi saxiT alageben [291]: 1. konstituciuri qvefraqcia – citoqrom P450LM1; 2. fenobarbitaliT inducirebuli qvefraqcia – citoqrom P450LM2; 3. konstituciuri qvefraqcia – citoqrom P450LM3; 4. 3-meTilqolantreniT an β-naftoflavoniT inducirebuli qvefraqcia
– citoqrom P450LM4; 5. 2,3,7,8-tetraqlordibenzo-p-dioqsiniT inducirebuli qvefraqcia –
citoqrom P450LM6. hemoproteinis CamoTvlili izoformebi speqtruli da sxva maxasia-
TeblebiT Zlier gansxvavdebian erTmaneTisagan. mag., citoqrom P450LM2-
isagan P450LM4 imiT gansxvavdeba, rom igi ar ikavSirebs mikrosomuli
Jangvis iseT tipiur substratebs, rogorebic benzoli, cikloheqsani an
antipirinia [294]. zogierTi qsenobiotiki (anilini, naftalini, dimeTi-
lanilini) citoqrom P450LM4-s advilad ukavSirdeba, magram am izo-
formiT praqtikulad ar iJangeba. am faqts xsnian citoqrom P450LM4-is
kompleqsTa ori dabalspinuri formis arsebobiT, romlebiTac ligande-
bis (qsenobiotikebis) intensiuri dakavSireba mimdinareobs, magram Jang-
91
vis procesis TvalsazrisiT es ligandebi substratebs ar warmoadgenen.
anilini, piridini, imidazoli da, SesaZloa, sxva organuli azotSemc-
veli fuZeebi warmoqmnian dabalspinur kompleqsebs, romlebTanac ukve
SesaZlebelia molekuluri Jangbadis, an organuli hidrozeJangis dakav-
Sireba, raTa CamoTvlili substratebis (ligandebis) Jangva ganxor-
cieldes. naftalins da dimeTilanilins SeuZliaT citoqrom P450LM4-
Tan urTierTqmedeba da maRalspinuri kompleqsis warmoqmna, romelSic
ligandebi porfirinuli birTvis sibrtyis gaswvrivaa ganlagebuli.
miuxedavad amisa, maTi Jangva ar xdeba, radgan I-tipis substratTa dama-
kavSirebeli ubnebi induqtoriT an misi metabolitebiTaa dakavebuli.
citoqromebis – P450LM2-isa da P450LM4-is konformaciuli gansxvavebe-
bi wriuli diqroizmis meTodiTaa dadgenili. aRmoCnda, rom P450LM4-is
formis hemi ufro mWidro hidrofobuli „jibiTaa“ garemoculi. hemo-
proteiniT aRniSnul formaTa struqturuli gansxvavebebi Sesabamisad
did sxvaobebs iwveven maT substratul specifikurobaSi, katalizur
aqtivobasa da imunoqimiur TvisebebSi.
induqciis dros citoqrom P450-is formireba warimarTeba cilis
sinTezisa da misi “momwifebis”, hemis warmoqmnisa da apofermentTan mi-
si dakavSirebis gziT [295]. dadgenilia, rom qsenobiotik-induqtoris
moqmedebiT represoruli cila genis represorul ubanSi gadainacvlebs,
rac cilis sinTezs inicirebs. citoqrom P450-is apofermentis sinTezis es momenti yvela organizmisaTvis saerToa, Tumca meqanizmis calkeul
detalebs Soris mniSvnelovani gansxvavebebia [296]. rac Seexeba hemis
sinTezs, cxovelebis, safuvrebisa da baqteriebisagan gansxvavebiT,
umaRles mcenareebSi es procesi mxolod glutamat-damokidebuli gziT
mimdinareobs da ara 5-alanin-sinTazas saSualebiT [297].
92
1.5 mikrosomuli fosfolipidi _ mahidroqsilirebeli
kompleqsis aucilebeli komponenti
rTul membranadakavSirebul fermentul sistemaTa specifikuri moq-
medebis regulaciaSi uaRresad didi roli eniWeba biologiuri
membranebis fosfolipidur komponentebs. karga xania, rac Cveni war-
modgenebi gascda im arsebul sqemebs, romelTa mixedviTac biomembranaTa
saerTo konstruqciaSi am klasis naerTebs mxolod struqturul
(“Stativis” an “misamagrebeli blokis”) adgils uTmobdnen [298].
amJamad CvenTvis cnobilia, rom maT sxva, gacilebiT mravalmxrivi
datvirTva gaaCniaT; kerZod, dadgenilia, rom fosfolipidis saerTo
fondis garkveul fraqcias kofaqtoruli funqciac SeiZleba gaaCndes.
am nivTierebaTa amfifaturi buneba amis mtkicebis garkveul safuZvels
gvaZlevs. mogvyavs is arasruli CamonaTvali (Tu ar CavTvliT kidev
iseT funqciebs, romlebic mkvlevarTa yuradRebis miRma darCa),
romelTa erTianoba fosfolipidTa monawileobiT aRZruli mravali
efeqtis axsnis saSualebas iZleva:
• cilebis aqtiuri konformaciis Seqmna da stabilizacia;
• fermentul kompleqsebSi calkeul komponentTa agregacia;
• membranaTa yvela damaxasiaTebeli Tvisebebis (seleqtiuri gan-
vladobis, kooperatiuli efeqtebisa da a.S.) mqone Caketili
uwyveti struqturis warmoqmnis unari;
• membranaSi mimdinare reaqciebisaTvis optimaluri hidrofobuli
garemos Seqmna;
• cximSi xsnadi nivTierebebis transporti [299] da sxv.
endoplazmuri retikulumis “araSemauRlebel” (energiis arageneri-
rebad) membranebs rac SeexebaT, cnobilia, rom isini fosfolipiduri
masalis simdidriT, maTi maRali denadobiT, membranis sigrZivi dagegma-
rebis mxriv heterogenuli ganawilebiT, xolo ganivi dagegmarebiT asi-
metriulobiT xasiaTdebian. amasTan erTad, TvalsaCinodaa gamokveTili
mikrosomul fosfolipidebsa da monooqsigenazebs Soris cila-lipi-
duri urTierTqmedebis ganmsazRvreli roli. gansakuTrebiT xazgasas-
melia is garemoeba, rom arsebobs sarwmuno mtkicebulebebi monooqsi-
genazuri reaqciebis kinetikis TaviseburebaTa Sesabamisobaze, romelic
93
damaxasiaTebelia mxolod bifazuri sistemisaTvis _ lipidi-wyali
[300].
hidroqsilirebis rTuli procesis praqtikulad yvela stadiaze
fosfolipidebis moqmedebis punqtebi safuZvlianadaa gaanalizebuli
liaxoviCisa da cirlovis monografiasa [301] da mimoxilviT statiaSi
[302]. zogadi suraTi ase gamoiyureba (nax. 1.8) [301]:
P_4503+_S
P_4503+ P_450 2+_S
S
CO
P_4502+
S
P_4502+
O2_
S
CO
b5
C
FP2 NADH
"X"
SOH
glukuronidi
H2OO2
FP1 NADPH
nax. 1.8. membranuli fosfolipidebis monawileoba monooqsigenazuri
sistemis funqcionirebaSi. isrebiT naCvenebia fosfolipid-
damokidebuli monooqsigenazis komponentebi da reaqciebi [301].
• fosfolipidebi membranasTan dakavSirebuli monooqsigenazebisa da
maTi fragmentebisaTvis hidrofobul garemocvas qmnian;
• fosfolipidebi xels uwyoben hidrofobuli substratebis cito-
qrom P450-Tan dakavSirebas; • fosfolipidebi optimalur pirobebs qmnian citoqrom P450-isa da
NADPH-citoqrom P450-reduqtazas urTierTqmedebisaTvis; • fosfolipidebi gavlenas axdenen mikrosomul redoqs-jaWvSi
eleqtronTa transportze.
94
sadReisod ar gagvaCnia sarwmuno monacemebi fosfolipidebis mo-
nawileobis Sesaxeb hidroqsilirebis procesis iseT yvelaze idumale-
biT mocul stadiaSi, rogoric substratSi gaaqtivebuli Jangbadis Ca-
nergvaa.
arsebuli monacemebis safuZvelze dabejiTebiT SeiZleba iTqvas, rom
fosfolipidebis erT-erTi uZiriTadesi funqcia citoqrom P450-is sta-bilizaciaa. evoluciuri ganviTarebis gansazRvrul safexurze membrana-
Si CaSenebis procesma ferments substratis gareSe aqtiuri konforma-
ciis SenarCunebis unari SesZina. amasTan dakavSirebiT maSinve ibadeba
bunebrivi kiTxva molekuluri organizaciis im TaviseburebaTa Sesaxeb,
romlebic membranul da wyalSi xsnad citoqrom P450-Semcvel monooq-
sigenazur sistemebs axasiaTebT: molekulur-organizaciuli Tvalsazri-
siT hemoproteinis membranaSi CaSenebam gamoiwvia Tu ara monooqsigena-
zas raime axali formis Camoyalibeba? principSi, SesaZlebelia fermen-
tul sistemaTa ori tipis organizacia. pirvelis Tanaxmad, membranaSi
arsebobs gansazRvruli steqiometriis mqone mtkice mravalkomponentia-
ni kompleqsebi da eleqtronTa gadatana mxolod aseTi “klasterebis”
SigniT SeiZleba xdebodes. meore tipi iTvaliswinebs membranaSi yvela
gadamtanis uwesrigo ganawilebas, romlebic Tavisi Zvradobis gamo mis
sibrtyeSi advilad difundireben. SemTxveviTi dajaxebebisas SeiniSneba
eleqtronTa gadatana. am dros bunebrivia muxtis gadamtani Sesabamisi
binaruli kompleqsebis warmoqmna. maTi sicocxlis xangrZlivoba Tu
ufro mcirea moreagire molekulebis birTvebs Soris eleqtruli mux-
tis gadatanis drosTan SedarebiT, maSin aseTi reaqciebi difuziur-
malimitirebadi iqnebian. winaaRmdeg SemTxvevaSi reaqcia difuziaze da-
mokidebuli aRar iqneba [52].
urTierTmoqmed molekulaTa saerTo raodenobasTan SedarebiT, kom-
pleqsebis ricxvi maTi warmoqmnis konstantis sididezea damokidebuli.
imis gamo, rom endoplazmuri retikulumis membrana Txevadkristalur
struqturas warmoadgens da masSi cilis molekulebs lateraluri
Zvradobis unari aqvT [303], konstanta, romelic gadamtanTa erTmaneTis
mimarT swrafvas axasiaTebs, membranaSi fermentuli sistemis moleku-
lur-organizacias unda axasiaTebdes. samwuxarod, mikrosomul membrana-
Si eleqtronTa gadamtanebisaTvis am sididis raodenobrivi Sefaseba
95
jerac ar ganxorcielebula da amitom oqsigenazuri sistemis moleku-
luri organizaciis problema kvlav gadauwyveteli rCeba.
mikrosomebis membranebSi monooqsigenazuri sistemis wyobis Sesaxeb
sxvadasxvagvari varaudebi arseboben; ase mag., ori gadamtanisaTvis, ker-
Zod NADPH-specifikuri flavoproteinisa da citoqrom P450-isaTvis miRebulia, rom isini membranaSi Tavisuflad difundireben da mtkice
xangrZliv sicocxlisunarian kompleqsebs ar warmoqmnian [88, 90, 304,
305]. oqsigenazuri sistemis ori sxva komponentisaTvis monacemebi imde-
nad winaaRmdegobrivia, rom saboloo daskvnebis gakeTebis saSualebas ar
iZlevian. gamokvlevaTa umetesoba aris imis Sesaxeb, rom unda arse-
bobdes NADPH-specifikuri flavoproteinisa da citoqrom P450-is ramodenime molekulisgan warmoqmnili mtkice fermentuli klasteri
[301, 306-308]. rekonstruirebul proteoliposomebze Catarebuli cde-
bi ki gadamtanTa Tavisuflad difundirebis sasargeblod metyveleben
[309-312]. naCvenebia, rom aseT sistemaSi eleqtronTa gadatanis siCqare
NADPH-specifikuri flavoproteinisa da citoqrom P450-is binaruli
kompleqsis koncentraciiTaa ganpirobebuli [313].
ganxilul warmodgenaTa sisworis Sesamowmeblad Seswavlil iqna
mikrosomul oqsigenazur sistemaSi eleqtronTa gadatanis siCqaris da-
mokidebuleba lipiduri biSris mikrosiblanteze [314]. gamomdinare im
mosazrebidan, rom membranaSi qolesterolis CaSeneba-mocilebiT fos-
folipiduri membranis mikrosiblante Seicvleboda, SesaZlebeli gaxde-
boda gamovleniliyo eleqtronTa gadatanis difuziaze damokidebuli
reaqciebi da agreTve is gadamtanebi, romlebic membranaSi funqcionire-
ben, rogorc Tavisuflad difundirebadi cilebi.
SeCerebuli nakadis meTodiT gamokvleul iqna citoqromebis _ b5-
isa da P450-is NAD(P)H-damokidebuli aRdgena. naxazze 1.9 moyvanili
monacemebi gviCveneben membranis mikrosiblantis cvlilebebis gavlenas
citoqrom b5-is NADH-damokidebuli aRdgenis siCqareze.
gamovlenilia ukudamokidebuleba lipiduri biSris mikrosiblantesa
da NADH-citoqrom b5-reduqtazuli reaqciis siCqaris konstantas So-
ris. qolesterolis CaSenebis difuziis koeficientis Semcirebas 2.4.10-
8-dan 1.5.10-8
sm2.wm
-1-mde (anu 1.6-jer) Tan sdevs am reaqciis siCqaris
konstantas Semcireba 3.103-dan 5.103
moli-1.wm
-1-mde (mrudi 2). qoleste-
96
rolis mocilebisas membranis mikrosiblantis daqveiTebas Tan axlavs
difuziis 3.3.10-3sm
2.wm-1-mde (anu 1.4-jer) da, Sesabamisad, reaqciis siC-
qaris konstantas gazrda 15.103moli
-1.wm-1-mde (mrudi 3). am reaqciisagan
gansxvavebiT, NADH-citoqrom P450-reduqtazas aqtivoba membranis mi-krosiblanteze damokidebuli ar aRmoCnda. amgvarad, NADPH-citoqrom
P450-reduqtazuli reaqcia damokidebulia difuziaze, xolo NADH-
citoqrom P450-reduqtazuli ki _ ara. es Sedegi SeiZleba ganxilul
iqnas, rogorc pirdapiri eqsperimentuli dadastureba Jangvis jaWvis
ori sawyisi komponentis _ NADH : flavoproteinisa da citoqrom b5-is
lateraluri Zvradobis Sesaxeb. es monacemebi sarwmunod gviCveneben
membranaSi am gadamtanTa uwesrigo ganawilebs. NADH-citoqrom P450-reduqtazuli reaqciis siCqareze biSris mikrosiblantis araefeqturoba
imaze metyvelebs, rom es reaqcia araa difuziaze damokidebuli. am
reaqciis SedarebiT dabali siCqare (siCqareTa konstantebs Soris sxva-
oba 3 rigiT ufro maRalia), gvafiqrebinebs, rom am SemTxvevaSi limi-
tirebad stadias citoqrom b5-is hemuri rkinidan citoqrom P450-is hemur rkinaze eleqtronebis gadatana unda warmoadgendes.
Na2S2O4
Na2S2O4
0 10 20 dro, mwm
∆A450_490b
_
_
_
_
_
1,2,3
0.01
0.03
0.05
0.200.20
0.10
0.05
0 100 200 dro, mwm
∆A424_408
a
_
_
_
12
3
_~ _~
nax. 1.9. citoqromebis _ b5-isa (a) da P450-is (b) NADH-damokidebuli
aRdgena virTxis RviZlis mikrosomebSi lipiduri biSris
gansxvavebuli mikrosiblantisas.
1. sakontrolo mikrosomebi;
2. mikrosomebi CaSenebuli qolesteroliT;
3. mikrosomebi mocilebuli qolesteroliT [315].
97
substratad NADPH-is gamoyenebisas lipidis mikrosiblanteze aR-
niSnul hemoproteinTa aRdgenis siCqaris damokidebulebis Seswavlam
zustad iseTive kanonzomiereba gamoavlina, rogorsac NADH-is Sem-
TxvevaSi hqonda adgili (nax. 1.10) [315]. NADPH-citoqrom b5-reduq-
tazuli reaqciis siCqare damokidebuli aRmoCnda mikrosiblanteze, xo-
lo NADPH-citoqrom P450-reduqtazuli _ ara. am reaqciebis siCqare-
Ta konstantebi araumetes erTi rigiT gansxvavdebian erTmaneTisagan.
Na2S2O4Na2S2O4
0 1.0 2.0dro, mwm
∆A450_490
b
_
_
_
_
_
1,2,3
0 100 200 dro, mwm
∆A424_408
a
_
_
_
12
3_
_
0.050
0.100
0.150
0.02
0.04
0.06
0.18
_
__
~ _~
nax. 1.10. citoqromebis _ b5-isa (a) da P450-is (b) NADPH-damoki-
debuli aRdgena virTxis RviZlis mikrosomebSi lipiduri bi-
Sris gansxvavebuli mikrosiblantisas.
1. sakontrolo mikrosomebi;
2. mikrosomebi CaSenebuli qolesteroliT;
3. mikrosomebi mocilebuli qolesteroliT [315].
amgvarad, NADPH-specifikuri flavoproteinisagan, citoqromebis
b5-isa da P450-isagan ufro mosalodnelia mtkice xangrZlivsicocxlia-
ni kompleqsebis warmoqmna, vidre am flavoproteinisa da citoqrom b5-
isagan.
fosfolipidebis fizikurma mdgomareobam SeiZleba Zlier imoqmedos
aramxolod Jangvis siCqareze, aramed mTliani procesis malimitirebeli
stadiis Secvlac ki gamoiwvios. am SemTxvevaSi mniSvnelovania tempera-
turuli faqtori.
srul mikrosomul sistemaSi, romelic yvela komponents, agreTve
98
NADPH-s da O2-s Seicavs, mravali substratis Jangvis siCqaris kons-
tantas temperaturaze damokidebulebam aCvena, rom Jangvis aqtivaciis
energia mkveTrad icvleba 18-25°C temperaturisas [316-319]. am tempera-turis zeviT mTeli rigi substratebis Jangva xasiaTdeba aqtivaciis
energiiT, romelic 33-50 kj.moli-1-is sazRvrebSi imyofeba, maSin rode-
sac mravali substratis aqtivaciis energia 18-25°C-is qveviT 80-104 kj.moli
-1-mde izrdeba. am temperaturaze areniusis grafikebze Cndeba
moxriloba, da igi dakavSirebuli araa citoqrom P450-is an reduqta-zis mdgomareobis cvlilebebze: xsnarSi an liposomebSi individualuri
citoqrom P450-is monawileobiT hidrozeJanguri Jangvis reaqciis tem-
peraturuli sxvaoba aqtivaciis energiis mxolod erTi sididiT xa-
siaTdeba [317, 319]. reduqtazas Jangvis aqtivaciis energia 50-59 kj.mo-
li-1-is tolia da farTo temperaturul intervalSi raime mniSvnelovan
cvlilebebs ar ganicdis. areniusis damokidebulebebze arsebuli mo-
xriloba mTlianadaa dakavSirebuli mikrosomuli fosfolipidebis fa-
zur gadasvlebTan, rac zegavlenas axdens reduqtazisa da citoqrom
P450-is urTierTqmedebaze. fosfolipidebis fazuri gadasvlis wer-
tilze dabali temperaturisas (18-25°C-ze), reduqtazisa da citoqrom P450-is xistad organizebul kompleqsSi hemoproteinis aRdgena SeiZle-
ba Jangvis mTliani procesis siCqaris malimitirebeli stadiac ki aR-
moCndes; fazuri gadasvlis wertilis zeviT citoqrom P450-is aRdge-nis procesi advildeba misi da reduqtazis gazrdili Zvradobis gamo.
aseTi suraTi SeiniSneba ara mxolod RviZlis mikrosomuli Jangvisas,
aramed kurdRlis filtvebis mikrosomebSi naftalinis Jangvis SemTxve-
vaSic [320]. maSasadame, mikrosomul procesebze membranuli fosfo-
lipidebis zemoqmedeba “fizikur” xasiaTs atarebs. igi dakavSirebulia
maT Txevadkristaluridan Txevad mdgomareobaSi gadasvlasTan, rodesac
izrdeba mahidroqsilirebeli kompleqsis komponentTa lateraluri
difuzia.
mikrosomul Jangvaze fosfolipidebis gavlenis molekuluri meqa-
nizmebis Seswavla gacilebiT mosaxerxebelia rekonstruirebul siste-
maze, sadac SeiZleba icvlebodnen vezikulebis, micelebis da liposome-
bis warmomqmneli fosfolipidebis koncentraciebi da qimiuri buneba
[321-326]. rogorc wesi loposomebSi an rekonstruqciisas fosfolipi-
99
debis Semcvel sistemaSi citoqrom P450-is CarTva, am ukanasknelis ka-
talizuri aqtivobis gazrdas iwvevs, rac arsebiTad fosfolipiduri
vezikulis bunebazea damokidebuli. naCvenebia mag., rom citoqromi
P450LM2 gansakuTrebiT aqtiuria jamuri mikrosomuli fosfolipidebis,
an aramembranuli dilauroilfosfatidilqolinis Tanamyofobisas [327].
rekonstruirebul sistemebSi did rols asrulebs fosfolipidis mux-
ti. uaryofiTad damuxtuli fosfolipidebis aqtivoba Tanabar pirobeb-
Si neitralur fosfolipidebTan SedarebiT gacilebiT metia. p-nitroanizolis O-demeTilirebis reaqciaSi citoqrom P450LM2-is aqti-
voba uaryofiTad damuxtuli fosfolipiduri vezikulebis eleqtro-
forezuli Zvradobis pirdapirproporciulia [327].
gel-filtraciis meTodisa da 14C-dilauroilglicero-3-fosforil-
qolinis gamoyenebiT naCvenebia, rom citoqrom P450LM2-is suberTeuli
fosfolipidis 22 molekulas ikavSirebs, da aseTi kompleqsis diso-
ciaciis konstanta 7.10-6 molis tolia. am pirobebSi micelebis warmoq-
mnis kritikuli konstanta 4.5.10-5 mols udris [328]. rekonstruirebul
sistemebSi fosfolipidebi didi siWarbiTaa da amdenad yovelTvis
daculia micelebis warmoqmnis pirobebi. am SemTxvevaSi fosfolipidebis
zegavlena or _ molekulur da zemolekulur doneze xorcieldeba:
molekulur dones gansazRvravs hemoproteinis erTi molekulis mier
22 molekula fosfolipidis mierTeba; zemolekuluri done micela-
ruli katalizis efeqtebiT mJRavndeba _ fosfolipiduri vezikulebi
aadvileben citoqrom P450-is reduqtazasTan da agreTve hemoproteinis substratTan dakavSirebas. es viTareba nawilobriv migviTiTebs
rekonstruirebul sistemebSi fosfolipidebis arsebobis aucileblobas
masSi CaSenebuli citoqrom P450-is maRali katalizuri aqtivobis
gamosamJRavneblad. xsnarebTan SedarebiT micelarul sistemebs sxva
upiratesobebic gaaCniaT: fosfolipiduri micelebi aCqareben reduqta-
ziT citoqrom P450-is aRdgenas; micelaSi katalazis faqtori xSirad
gadamwyvetia, magram arc am faqtorebiT amoiwureba fosfolipidebis
roli, radgan isini Zlier da mravalmxriv zegavlenas axdenen TviT
hemoproteinze, rodesac sistemaSi Sesabamisi reduqtaza ar imyofeba.
ingelman-sandbergis [329] mier Seswavlilia fosfolipidebis
gavlena individualur citoqrom P450-is reaqciebze. natriumis
100
periodatis Tanamyofobisas androstedionis 6β-hidroqsilirebis siCqare
2.5-jer izrdeboda fosfolipid-citoqromis Tanafardobisas 10 : 1. am
mkvlevarma gamoTqva varaudi imis Sesaxeb, rom gamoyenebuli fosfati-
dilqolini, fosfatidileTanolamini da fosfatidilserini mniSvne-
lovnad unda gansazRvravdnen citoqrom P450-is aqtiur konformacias. aRniSnuli monacemebis safuZvelze SemdgomSi metelicasa da misi
Tanaavt. [329-330] mier gamokvleul iqna sxvadasxva fosfolipidis
gavlena citoqrom P450LM2-is monawileobiT kumolis hidrozeJangiT
substratTa Jangvaze. fosfolipidis citoqrom P450LM2-Tan 30 da meti
moluri Tanafardobisas fosfatidilserini, fosfatidilinoziti da
lizofosfatidilqolini naftalinisa da anilinis Jangvis siCqares 3-4-
jer zrdidnen maSin, rodesac fosfatidilqolini da sfingomielini
imave koncentraciebiT aRniSnuli substratebis Jangvis siCqareze ar
moqmedebdnen. rac Seexeba mikrosomebidan miRebul cximovan mJavebs,
isini am reaqciebis inhibirebasac ki axdendnen. maSasadame, anilinis,
naftalinisa da dimeTilanilinis hidrozeJangur JangvaSi citoqrom
P450LM2-is individualur reaqciaze gamaaqtiurebel moqmedebas avlenen
mJava, da ara neitraluri fosfolipidebi. aRniSnulidan gamomdinareobs
sagulisxmo daskvna: citoqrom P450-is aqtivaciaSi mniSvnelovan rols
asrulebs fosfolipidis muxti. amasTan dakavSirebiT Catarebulia
saintereso gamokvlevebi, romlebic citoqrom P450-is spinur formaTa wonasworobaze fosfolipidebis pirdapir gavlenas exeba [331-334].
naCvenebia, rom neitraluri fosfolipidebi zrdian citoqrom P450-is maRalspinuri formis Semcvelobas, rac speqtrebSi STanTqmis maqsimumiT
382-390 nm-ebze da minimumiT 417-418 nm-ebze dasturdeba. rac Seexeba
mJava fosfolipidebs, isini iwveven speqtrul cvlilebebs maqsimumebiT
435-440 da minimumebiT 416-419 nm-ebze [35]; e.i. lipidi gavlenas axdens
mxolod hemoproteinis spinur mdgomareobaze.
Cvens laboratoriaSi [335] mcenareul (soiasa da simindis lebnebis)
Txel anaTlebze naCvenebia triton X-100-is damTrgunveli (65-85%-iT)
moqmedeba aminopirinis, dimeTilanilinis N-demeTilirebaze da anilinis
p-hidroqsilirebaze; N-demeTilazuri aqtivobis sruli da p-hidro-qsilazuri aqtivobis 60%-iT aRdgena fosfatidilqolinis (“nedli”
lecitinis saxiT) damatebiT moxerxda. sayuradReboa erTi faqti:
101
fosfolipidis mastimulirebeli efeqti absoluturad erTnairia
sainkubacio xsnarSi detergentTan erTad misi Setanisas (inhibireba
aRar SeiniSneba) da detergentuli inhibirebis miRebis Semdegac. aqedan
gamomdinare, fosfatidilqolinis moqmedebas ornairi axsna miveciT: 1).
detergentTan erTad Tanamyofobisas es fosfolipidi mJangveli
fermentuli sistemis irgvliv lipid-damokidebul hidrofobul gare-
mocvas qmnis da hemoproteinis aqtiur centrs detergentisadmi
Seuvals xdis; 2). inhibirebis Semdeg fosfolipidi, rogorc Cans, fer-
mentis aqtiuri hidrofobuli ubnebidan aZevebs detergents da mis
irgvliv kvlav hidrofobul garemocvas aRadgens.
amgvarad, mikrosomebis lipiduri komponentis funqcias, upirveles
yovlisa, citoqrom P450-is konformaciul relaqsaciaze zegavlena
warmoadgens. garda amisa, lipidebi zrdian ferment-substratis komp-
leqsis mdgradobas; xels uwyoben am hemoproteinisa da misi reduq-
tazis kompleqsirebas da astabilizeben mas; keTilsasurvel garemos
qmnian Jangvis procesebisaTvis da hidrofobul zonaSi substratTa
koncentrirebas axorcieleben; uzrunvelyofen monooqsigenazuri sis-
temis komponentTa optimalur lateralur Zvradobas da a.S. zogadad
rom iTqvas, citoqrom P450-ze da mTlian monooqsigenazur sistemaze
fosfolipidebis gavlena uaRresad mravalwaxnagaa da rogorc mole-
kulur, aseve zemolekulur doneze xorcieldeba [336].
102
literatura
1. Brodie, B.B., Axelrod, J., Cooper, J.R., Gaudette, L., La Du, B.N., Mitoma, C., Un-
denfriend, S. Detoxication of drugs – and other foreign compounds by liver micro-somes. Science, 1955, 121, 603-604
2. Axelrod, J. The enzymatic N-demethylation of narcotic drugs. J. Pharmacol. Exp. Ther., 1956, 117, 322-330
3. Mason, H.S., Fowlks, W.L., Peterson, E. Oxygen transfer and electron transport by the phenolase complex. J. Am. Chem. Soc., 1955, 77, 2914-2915
4. Garfinkel, D. Studies on pig liver microsomes. 1. Enzymic and pigment composo-tion of different microsomes frations. Arch. Biochem. Biophys., 1958, 77, 493-509
5. Klingenberg, M. Pigments of rat liver microsomes. Arch. Biochem. Biophys., 1958, 75, 376-386
6. Omura, T., Sato, R. The carbon monoxid-binding pigment of liver microsomes. I. Evidence for its hemoprotein nature. J. Biol. Chem., 1964, 239, 2370-2378
7. Omura, T., Sato, R. The carbon monoxid-binding pigment of liver microsomes. II. Solubilization, purification and properties. J. Biol. Chem., 1964, 239, 2379-2385
8. Estabrook, R.W., Cooper, D.Y., Rosenthal, O. The light reversible carbon monoxide inhibition of the steroid C-21 hydroxylase system of the adrenal cortex. Biochem. J., 1963, 338, 741-755
9. Cooper, D.Y., Levin, S., Navasimhulu S., Rosenthal, O., Estabrook, R.W. Photo-chemical action spectrum of the terminal oxidase of mixed function oxidase systems. Science, 1965, 147, 400-402
10. Katagivi, M., Ganduli, B.N., Gunsalus, I.C. A soluble cytochrome P450 functional in methylene hydroxylation. J. Biol. Chem., 1968, 243, 3543-3546
11. Palade, G.E., Siekevitz, P. Pancreatic microsomes; an integrated morphological and biochemical study. J. Biophys. Biochem. Cytol., 1956, 25, 671-690
12. James, W.O., Beevers, H. The respiration of Arum spadix. A rapid respiration, resis-tant to cyanide. New Phytologist, 1950, 49, 283-429
13. James, W.O., Elliott, D.C. Cyanide-resistant mitochondria from the spadix of an arum. Nature, 1955, 175, 4445, 89
14. Gordeziani, M., Varazi, T., Kurashvili, M., Pruidze, M. Biological Oxidation and Chemiosmosis. Tbilisi, 2007 (In Georgian)
15. Lundegårdh, H. Absorption, transport, and exudation of inorganic ions by the roots. Arkiv. Bot., 1945, 32, 1-7
16. Chance, B., Hackett, D.P. The electron transfer system of skunk cabbage mitochon-dria. Plant Physiology, 1959, 34, 33-49
17. Martin, E.M., Morton, R.K. Cytochromes of microsomal particles: cytochrome b3 of microsomes from plant tissues. Nature, 1955, 176, 4472, 113-114
18. Martin, E.M., Morton, R.K. Haem pigments of cytoplasmic particles from non-
103
photosynthetic plant tissues. Biochem. J., 1957, 65, 404-413 19. Bendall, D.S., Hill, R. . Cytochrome components in the spadix of Arum maculatum.
New. Phytologist, 1956, 55, 206-212 20. Kasinsky, H.E., Shichi, H., Hackett, D.P. Particulate cytochromes of mung bean
seedlings plant. Physiol., 1966, 41, 739-748 21. Ambike, S.H., Baxter, R.M. Cytochrome P-450 and b5 in Claviceps purpurea: Inter-
conversion of P-450 and P-420. Phytochem., 1970, 9, 1952-1962 22. Fvear, D.S., Swanson, H.R., Tanava, F.S. N-demethylation of substituted 3-(-
phenyl)-1-methyluveas: isolation and characterization of a microsomal mixed func-tion oxidase from cotton. Phytochem., 1969, 8, 2157-2169
23. Markham, A., Hartman, G.C., Parke, D.V. Spectral evidence from the presence of cytochrome P-450 in microsomal fractions obtained from some higher plants. Bio-chem. J., 1972, 130, 90-100
24. Гордон, Л.Х., Бичурина, А.А., Алексеева, В.Я. Возможность исследования внемитохондриальных окислительных систем на целых растительных тканях. ДАН СССР, 1974, 215, 983-985
25. Макеев, А.М., Маковейчук, Ф.Ю., Чкаников, Д.И. Микросомальное гидрокси-лирование 2,4- в растениях. ДАН СССР, 1977, 233, 1222-12259
26. Чкаников, Д.И., Метаболизм 2,4-дихлорфеноксиуксусной кислоты в растениях. Усп. совр. биол., 1985, 99, 212-225
27. Gordeziani, M., Durmishidze, S., Kurashvili, L. N-demethylated and p-hydroxylated activities of soybean and maize cotyledons. Bulletin of the Georgian Academy of Sciences. 1979, 96, 3, 717-720
28. Durmishidze, S., Gordeziani, M., Jikia, A., Lomidze, E., Miminoshvili, T., Bobok-hidze, E. Participation of plant microsomal redox system in naphthalene and benzi-dine oxidation. XIV Annual Meeting of the European Environmental Mutagen So-ciety (EEMS). Abstracts, 11-14 September, Moscow, 1984, 140
29. Рубин, Б.А., Логинова, Л.Н. Энзимология резистентного дыхания. Усп. соврем. биол., 1970, 69, 3
30. Rich, P.R., Bendall, D.S. Cytochrome components of plant microsomes. Eur. J. Bio-chem., 1975, 55, 33-341
31. Shunck, W.H., Reige, P., Kuhe, R. Cytochrome P-450 of eukaryotic microorgan-isms. Pharmazie, 1978, 5, 412-214
32. Wiseman, A. Microsomal cytochromes P-450: drug appreciations. Biotechnology, 1977, 1, 172-184
33. Rubin, A., Tephly, T.R., Mannering, G.J. Kinetics of drug metabolism by hepatic microsomes. Biochem. Pharmac., 1964, 13, 1007-1016
34. Boyland, E., Sims, P. Metabolism of polycyclic compounds. Biochem. J., 1964, 90, 391-398
35. Boyland, E., Nery, R. The metabolism of urethane and related compounds. Biochem.
104
J., 1965, 94, 198-208 36. Hecker, E., Marks, F. On metabolism and action mechanism of estrogens. VII. O-
hydroxylation of estrone in rat liver and its relation to protein binding as well as to p-hydroxylation and to hydroxylations in aliphatic positions. Biochem. Z., 1965, 343, 211-226
37. Orrenius, S., Dallner, G., Ernster, L. Inhibition of the TPNH-linked lipid peroxida-tion of liver microsomes by drugs undergoing oxidative demethylation. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1964, 14, 329-334
38. Metzlev, D.E. Instructor manual for biochemistry: the chemical reactions of living cells. Academic Press, New-York, 1977
39. Zeigeer, D.M. Microsomal flavin-containing monooxygenase. In: enzymatic basis of detoxication (W.B. Jakoby, ed.). Academic press, New-York, 1980, 1, 201-230
40. Archakov, A.I., Karuzina, I.I., Kokareva, I.S., Bachmanova, G.I. The effect of mag-nesium ions on the diemthylaniline oxidation rate and electron transfer in liver mi-crosomal fraction. Biochem. J., 1973, 136, 371-379
41. Archakov, A.I., Karuzina, I.I., Tveritinov, V.N., Kokareva, I.S. Hydroxylation of aniline and aminoantipyrine (1-phenyl-2,3-dimethyl-aminopyrasolon-5) derivatives in liver endoplasmatic reticulum. Biochem. Pharmac., 1974, 23, 1053-1063
42. Zeigler, D.M., Pettit, F.H. Formation of an intermediate N-oxide in the oxidative demethylation of N,N-dimethylaniline catalized by microsomes. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1964, 15, 188-193
43. Willi, P., Bickel, M.H. Liver reactions: Tertiary amine N-dealkylation, tertiary amine N-oxidation, N-oxide reduction and N-oxide N-dealkylation. II. N,N-dimethylamine. Arch. Biochem. Biophys., 1973, 156, 772-779
44. Udenfriend, S., Clark, C.T., Axelrod, J., Brodie, B.B. Ascorbic acid in aromatic hy-droxylation. I. A model system for aromatic hydroxylation. J. Biol. Chem., 1954, 208, 731-740
45. Kato, R.,Chiesara, E., Vassanelli, R. Stimulating effect of some inhibitors of the drug metabolisms (SKF 525 A, Lilly 18947, Lilly 32391 and MG 3062) on excretion of ascorbic acid and drug metabolisms. Med. Exp. Int. J. Exp. Med., 1962, 6, 254-260
46. Omura, T., Sato, R., Cooper, D.Y., Rosenthal, O., Estabrook, R.W. Function of cy-tochrome P-450 of microsomes. Fed. Proc., 1965, 24, 1181-1189
47. Masson, H.S, North, J.C., Vanneste, M. Microsomal mixed-function oxidations: the metabolism of xenobiotics. Fed. Proc., 1965, 24, 1172-1180
48. Ernster, L. Control of cell metabolism at the mitochondrial level. Fed. Proc., 1965, 24, 1222-1236
49. Бах, А.Н. Собрание трудов по химии и биохимии. Изд. АН СССР, 1990 50. Wieland, H. On the mechanism of oxidation. Gale Univ. press, New-Haven, 1932,
23
105
51. Hayaishi, O., Takikawa, O., Sono, M., Yoshida, R. In: Microsomes, Drug Oxidation and Chemical Carcinogenesis (Coon, M. J., Conney, A. H., Estabrook, R. W., Gel-boin, H. V., Gillette. J. R. and O’Brien, P. J., eds). 1980, Vol. 1. pp. 1-13, Academic Press., New York
52. Арчаков, А.И. Оксигеназы биологических мембран. XXXVII Баховские чте-ния. М., Наука, 1983, 4-6
53. Головенко, Н.Я. Механизмы реакции метаболизма ксенобиотиков в биологи-ческих мембранах. Киев, «Наукова думка», 1984, 11
54. Masters, B.S.S, Baron, J., Taylor, W.E., Isaacson, E.L., LoSpalluto, J. Immuno-chemical studies on electron transport chains involving cytochrome P-450. I. Effects of antibodies to pig liver microsomal reduced triphosphopyridine nucleotide-cytochrome c reductase and the non-heme iron protein from bovine adrenocortical mitochondria. J. Biol. Chem., 1971, 246, 4143-4150
55. Masters, B.S.S, Ziegler, D.M. The distinct nature and function of NADPH-cytochrome c reductase and the NADPH-dependent mixed-function amine oxidase of porcine liver microsomes. Arch. Biochem. Biophys., 1971, 145, 358-364
56. Ziegler, D.M., Jollow, D., Cook, D.E. Properties of a purified liver microsomal mixed function amine oxidase. In: 3rd International Symposium: Flavins and Flavo-proteins. H. Kamin (Ed.), 1971, 507-522
57. Ziegler, D. M., Mitchell, C. H., Jollow, D. In: Microsomes and Drug Oxidations. J. R. Gillett, A. H. Conney, G. J. Cosmides, R. W. Estabrook, J. R. Fouts and G. J. Mannering (eds.), Academic Press, New York, 1969, 173-188
58. Schulze, H.U., Staudinger, H. Studies on the distribution of enzyme proteins in liver-cell endoplasmic membranes. I. Separation of rat liver microsomes by differential and zonal centrifugation. II. Structure of the endoplasmic reticulum of the rat liver cell: correlation of morphometric and biometric data. Hoppe Seyler’s Z. Physiol. Chem., 1971, 352, 1659-1674, 1675-1680
59. Phillips, A.H., Langdon, R.G. Hepatic triphosphopyridine nucleotide–cytochrome c reductase: isolation, characterization, and kinetic studies. J. Biol. Chem., 1962, 237, 2652-2660
60. Charles, H. Williams, C.H.Jr., Kamin, H. Microsomal triphosphopyridine nucleo-tide–cytochrome c reductase of liver. J. Biol. Chem., 1962, 237, 587-595
61. Baggott, J.P., Langdon, R.G. The relation of reduced triphosphopyridine nucleotide cytochrome c reductase structure to its interaction with cofactors. J. Biol. Chem., 1970, 245, 5888-5896
62. Ichihara, K., Kusunose, E., Kusunose, M. Effect of triton X-100 and trypsin on NADPH-cytochrome C reductase reconstitutively active in fatty acid ω-hydroxylation. FEBS Letters, 1972, 20, 105-107
63. Kamin, H., Masters, B.S. Electron transport in microsomes. In: Enzymatic oxidation of toxicants. (E. Hodgson, ed.), University of North Carolina, Raleigh. 1968, 5-25
106
64. Kamin, H., Gibson, Q.H., Williams, C.H.Jr. Microsomal TPNH-cytochrome c reduc-tase. Fed. Proc., 1965, 24, 1164-1171
65. Masters, B.S., Kamin, H., Gibson, Q.H., Williams, C.H. Studies on the mechanism of microsomal triphosphopyridine nucleotide-cytochrome c reductase. J. Biol. Chem., 1965, 240, 921-931
66. Masters, B.S., Williams, C.H., Kamin, H. The preparation and properties of micro-somal TPNH-cytochrome c reductase from pig liver. Methods in Enzymology, 1967, 10, 565-573
67. Iyanagi, T., Mason, H.S. Properties of hepatic reduced nicotinamide adenine dinuc-leotide phosphate-cytochrome c reductase. Biochemistry, 1973, 12, 2297-2308
68. Iyanagi, T., Makino, N., Mason, H.S. Redox properties of the reduced nicotinamide adenine dinucleotide phosphate-cytochrome P-450 and reduced nicotinamide ade-nine dinucleotide-cytochrome b5 reductases. Biochemistry, 1974, 13, 1701-1710
69. Hemmerich, P., Nagelschneider, G., Veeger, C. Chemistry and molecular biology of flavins and flavoproteins. FEBS Letters, 1970, 8, 69-83
70. Müller, F., Hemmerich, P., Ehrenberg, A., Palmer, G., Massey, V. The chemical and electronic structure of the neutral flavin radical as revealed by electron spin reson-ance spectroscopy of chemically and isotopically substituted derivatives. Eur. J. Bio-chem., 1970, 14, 185-196
71. Bilimoria, M.H., Kamin, H. The effect of high salt concentrations upon cytochrome C, cytochrome B5, and iron-EDTA reductase activities of liver microsomal NADPH-cytochrome C reductase. Ann. N.Y. Acad. Sci., 1973, 212, 428-448
72. Hernandez, P.H., Gillette, J.R. Mazel, P. Studies on the mechanism of action of mammalian hepatic azoreductase—I,: Azoreductase activity of reduced nicotinamide adenine dinucleotide phosphate-cytochrome c reductase. Biochem. Pharmacol., 1967, 16, 1859-1866
73. Hernandez, P.H., Mazel, P., Gillette, J.R. Studies on the mechanism of action of mammalian hepatic azoreductase—II,: The effects of phenobarbital and 3-methylcholanthrene on carbon monoxide sensitive and insensitive azoreductase ac-tivities. Biochem. Pharmacol., 1967, 16, 1877-1888
74. Prough, R.A., Masters, B.S.S. The mechanism of cytochrome b5 reduction by NADPH-cytochrome c reductase. Arch. Biochem. Biophys., 1974, 165, 263-267
75. Hara, T., Minakami, S. On functional role of cytochrome b5: I. NADH-linked cy-tochrome c reductase in microsomes. J. Biochem., 1971, 69, 317-324
76. Hara, T., Minakami, S. On functional role of cytochrome b5: II. NADH-linked as-corbate radical reductase activity in microsomes. J. Biochem., 1971, 69, 325-330
77. Strittmatter, C.F. Flavin-linked oxidative enzymes of Lactobacillus casei. J. Biol. Chem., 1959, 234, 2794-2800
78. Strittmatter, P. Protein and coenzyme interactions in the NADH-cytochrome b5 re-ductase system. Fed. Proc., 1965, 24, 1156-1163
107
79. Strittmatter, P. The nature of the flavin binding in microsomal cytochrome b5 reduc-tase. J. Biol. Chem., 1961, 236, 2329-2335
80. Strittmatter, P. Direct hydrogen transfer from reduced pyridine nucleotides to micro-somal cytochrome b5 reductase. J. Biol. Chem., 1962, 237, 3250-3254
81. Strittmatter, P. The detection and characterization of several conformational states of cytochrome b5 aporeductase during reversible denaturation. J. Biol. Chem., 1967, 242, 4630-4636
82. Strittmatter, P. The characterization and interconversions of two conformational states of cytochrome b5 reductase. J. Biol. Chem., 1971, 246, 1017-1024
83. Takesue, S., Omura, T. Purification and properties of NADH-cytochrome b5 reduc-tase solubilized by lysosomes from rat liver microsomes. J. Biochem., 1970, 67, 267-276
84. Iyanagi, T., Yamazaki, I. One-electron-transfer reactions in biochemical systems III. One-electron reduction of quinones by microsomal flavin enzymes. Biochim. Bio-phys. Acta, 1969, 172, 370-381
85. Tenhunen, R., Marver, H.S., Schmid, R. The enzymatic conversion of heme to bili-rubin by microsomal heme oxygenase. Proc. Natl, Acad. Sci. USA, 1968, 61, 748-755
86. Strittmatter, P. The reaction sequence in electron transfer in the reduced nicotina-mide adenine dinucleotide-cytochrome b5 reductase system. J. Biol. Chem., 1965, 240, 4481-4487
87. Rogers, M.J., Strittmatter, P. Lipid-protein interactions in the reconstitution of the microsomal reduced nicotinamide adenine dinucleotide-cytochrome b5 reductase system. J. Biol. Chem., 1973, 248, 800-806
88. Rogers, M.J., Strittmatter, P. Evidence for random distribution and translational movement of cytochrome b5 in endoplasmic reticulum. J. Biol. Chem., 1974, 249, 895-900
89. Spatz, L., Strittmatter, P. A form of reduced nicotinamide adenine dinucleotide-cytochrome b5 reductase containing both the catalytic site and an additional hydro-phobic membrane-binding segment. J. Biol. Chem., 1973, 248, 793-799
90. Rogers, M.J., Strittmatter, P. The binding of reduced nicotinamide adenine dinucleo-tide-cytochrome b5 reductase to hepatic microsomes. J. Biol. Chem., 1974, 249, 5565-5569
91. Schulze, H.U., Staudinger, H. Studies on the lipid dependability of NADH: semide-hydroascorbinic-acid-oxidoreductase (EC 1.6.5.4). Hoppe Seyler’s Z. Physiol. Chem., 1971, 352, 309-317
92. Staroń, K., Kaniuga, Z. Distinction between two microsomal activities of NADH cytochrome c reductase by means of Triton X-100. Hoppe Seyler’s Z. Physiol. Chem., 1972, 353, 14-18
93. Mackler, B. Microsomal DPNH-cytochrome c reductase. Methods in Enzymolo-
108
gy, 1967, 10, 551-553 94. Okuda, T., Mihara, K., Sato, R. Interactions between NADH-cytochrome b5 reduc-
tase and cytochrome b5 preparations purified from liver microsomes. J. Biochem., 1972, 72, 987-992
95. Panfili, E., Sottocasa, G.L., De Bernard, B. A high molecular weight form of NADH-cytochrome b5 reductase from ox liver microsomes. Biochim. Biophys. Acta, 1971, 253, 323-331
96. Кон, В. Железопорфирины – гемы и гемины. В кн.: Неорганическая биохимия (под. ред. Г. Эйхгорна). М., Мир, 1978, 218-255
97. Berezney, R., Crane, F.L. Cytochromes in bovine liver nuclear membranes. Bio-chem. Biophys. Res. Commun., 1971, 43, 1017-1023
98. Donaldson, R.P., Tolbert, N.E., Schnarrenberger C. A comparison of microbody membranes with microsomes and mitochondria from plant and animal tissue. Arch. Biochem. Biophys., 1972, 152, 199-215
99. Ichikawa, Y. Yamano, T. Cytochrome b5 and CO-binding cytochromes in the Golgi membranes of mammalian livers. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1970, 40, 297-305
100. Kasper, C.B. Biochemical distinctions between the nuclear and microsomal mem-branes from rat hepatocytes. The effect of phenobarbital administration. J. Biol. Chem., 1971, 246, 577-581
101. Kajihara, T., Hagihara B. Crystalline cytochrome b5: I. Preparation of crystalline cytochrome b5 from rabbit liver. J. Biochem., 1968, 63, 453-461
102. Omura, T., takesue, S. A new method for simultaneous purification of cytochrome b5 and nadph-cytochrome c reductase from rat liver microsomes. J. Biochem., 1970, 67, 249-257
103. Ozols, J. Amino acid sequence of rabbit liver microsomal cytochrome b5. J. Biol. Chem., 1970, 245, 4863-4874
104. Tsugita. A., Kobayashi, M., Kajihara, T., Hagihara, B. Primary structure of rabbit liver cytochrome b5. J. Biochem., 1968, 64, 727-730
105. Strittmatter, P. The nature of the heme binding in microsomal cytochrome b5. J. Biol. Chem., 1960, 235, 2492-2497
106. Strittmatter, P., Velick, S.F. The purification and properties of microsomal cytoch-rome reductase. J. Biol. Chem., 1957, 228, 785-799
107. Velick, S.F., Strittmatter, P. The oxidation-reduction stoichiometry and potential of microsomal cytochrome. J. Biol. Chem., 1956, 221, 265-276
108. Lumberg, R., Barret, J. Cytochromes. Academic Press, London-New-York, 1973 109. Nóbrega, F.G., Araujo, P.S., Pasetto, M., Raw, I. Some properties of cytochrome b5
from liver microsomes of man, monkey, pig and chicken Biochem. J., 1969, 115, 849–856
110. Ozols, J., Strittmatter, P. Correction of the amino acid sequence of calf liver micro-
109
somal cytochrome b5. J. Biol. Chem., 1969, 244, 6617-6618 111. Ozols, J. Cytochrome b5 from microsomal membranes of equine, bovine, and por-
cine livers. Isolation and properties of preparations containing the membranous seg-ment. Biochemistry, 1974, 13, 426-434
112. Strittmatter, P., Ozols, J. The restricted tryptic cleavage of cytochrome b5. In: Hemes and Hemoproteins (B. Chance, R.W. Estabrook, T. Yonetani, Eds.)/ Academic Press. New York, 1966, 447-461
113. Davis, K.A., Kreil, G. Some characteristics of cytochrome b5 from outer membranes of rat liver mitochondria. Biochim. Biophys. Acta, 1968, 162, 627-630
114. Fukushima, K., Ito, A., Omura, Y., Sato, R. Occurrence of different types of cytoch-rome b5-like hemoprotein in liver mitochondria and their intramitochondrial localiza-tion. J. Biochem., 1972, 71, 447-461
115. Fukushima, K., Sato, R. Purification and characterization of cytochrome b5-like he-moprotein associated with outer mitochondrial membrane of rat liver. J. Biochem., 1974, 74, 161-173
116. Ito, A., Sato, R. Purification by means of detergents and properties of cytochrome b5 from liver microsomes. J. Biol. Chem., 1968, 243, 4922-4923
117. Ito, A., Sato, R. Proteolytic microdissection of smooth-surfaced vesicles of liver mi-crosomes. J. Cell. Biol., 1969, 40, 179-189
118. Арчаков, А.И. Девиченский, В.М. Влияние ионов Na+ и K+ на скорость перено-са электронов в микросомах. Биофизика, 1973, 18б 1041-1045
119. Арчаков, А.И. Девиченский, В.М. Перенос электронов в мембранах эндоплаз-матического ретикулума: Участие цитохрома b5 в реакциях окисления NADPH. Биохимия, 1974, 39, 691-699
120. Арчаков, А.И. Девиченский, В.М. Перенос электронов в мембранах эндоплаз-матического ретикулума. Количественная оценка содержания цитохрома b5 в цепях окисления NADPH и NADH. Биохимия, 1974, 39, 691-699. Биохимия, 1974, 39, 1132-1137
121. Арчаков, А.И. Девиченский, В.М., Карузина, И.И. Перенос электронов в мем-бранах эндоплазматического ретикулума. Взаимодействие NADPH- и NADH-специфических цепей переноса электронов в микросомах. Биохимия, 1974, 39, 903-909
122. Archakov, A.I., Devichensky, V.M., Karyakin, A.V. The electron transfer in the membranes of endoplasmic reticulum. Participation of cytochrome b5 in the NADPH-oxidation reaction. The evidence for two cytochrome b5 in liver micro-somes. Arch. Biochem. Biophys., 1975, 166, 295-307
123. Archakov, A.I., Devichensky, V.M., Karuzina, I.I., Karyakin, A.V. The electron transfer in the membranes of endoplasmic reticulum. The interaction of NADPH and NADH-electron transfer chains in microsomes. Arch. Biochem. Biophys., 1975, 166, 308-312
110
124. Cohen, B.S., Estabrook, R.W. Microsomal electron transport reactions: I. Interaction of reduced triphosphopyridine nucleotide during the oxidative demethylation of aminopyrine and cytochrome b5 reduction. Arch. Biochem. Biophys., 1971, 37-45
125. Estabrook, R.W., Baron, J., Hildebrandt, A.G. A new spectral species associated with cytochrome P-450 in liver microsomes. Chem. Biol. Interactions, 1971, 3, 260-261
126. Арчаков, А.И. Микросомальное окисление. М., Наука, 119 127. Ozols, J., Strittmatter, P. The homology between cytochrome B-5, hemoglobin, and
myoglobin. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 1967, 58, 264-267 128. Mathews, F.S., Levine, M., Argos, P. The structure of calf liver cytochrome b 5 at
2.8 A resolution. Nat. New Biol., 1971, 233, 15-16 129. Mathews, F.S., Levine, M., Argos, P. Three-dimensional Fourier synthesis of calf
liver cytochrome b 5 at 2-8 A resolution. J. Mol. Biol., 1972, 64, 449-464 130. Bios-Poltoratsky, R., Ehrenderg, A. Magnetic and spectrophotometric investigations
of cytochrome b5. Eur. J. Biochem. 1967, 2, 361-365 131. Ikeda, M., Iizuka, T., Takao, Y., Hacihara, P. Studies on the heme environment of
oxidized cytochrome b5. Biochim. Biophys. Acta, 1974, 336, 15-24 132. Oshino, N., Imai, Y., Sato, R. Electron-transfer mechanism associated with fatty acid
desaturation catalyzed by liver microsomes. Biochim. Biophys. Acta, 1966, 17, 13-28
133. Oshino, N., Imai, Y., Sato, R. A function of cytochrome b5 in fatty acid desaturation by rat liver microsomes. J. Biochem., 1971, 69, 155-167
134. Oshino, N., Sato, R. The dietary control of the microsomal stearyl CoA desaturation enzyme system in rat liver. Arch. Biochem. Biophys., 1972, 149, 369-377
135. Ichikawa, Y., Yamano, T. The role of the hydrophobic bonding in P-450 and the effect of organic compounds on the conversion of P-450 to P-420. Biochim. Bio-phys. Acta, 1967, 147, 518-525
136. Ichikawa, Y., Yamano, T., Fujishima, H. Relationship between the interconversion of cytochrome P-450 and P-420 and its activities in hydroxylations and demethyla-tions by P-450 oxidase systems. Biochim. Biophys. Acta, 1967, 171, 32-46
137. Imai, Y., Sato, R. Conversion of P-450 to P-420 by neutral salts and some other rea-gents. Eur. J. Biochem., 1967, 1, 419-426
138. Imai, Y., Sato, R. A gel-electrophoretically homogeneous preparation of cytochrome P-450 from liver microsomes of phenobarbital-pretreated rabbits. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1974, 60, 8-14
139. Imai, Y., Sato, R. An affinity column method for partial purification of cytochrome P-450 from phenobarbital-induced rabbit liver microsomes. J. Biochem., 1974, 75, 689-697
140. Jefcoate, C.R.E., Gaylor, J.L., Calabrese, R.L. Ligand interactions with cytochrome P-450. I. Binding of primary amines. Biochemistry, 1969, 8, 3455-3463
111
141. Imai, Y. The use of 8-aminooctyl sepharose for the separation of some components of the hepatic microsomal electron transfer system. J. Biochem., 1976, 80, 267-276
142. van der Hoeven, T.A., Haugen, D.A., Coon, L. Cytochrome P-450 purified to appar-ent homogeneity from phenobarbital-induced rabbit liver microsomes: Catalytic ac-tivity and other properties. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1974, 60, 569-575
143. Haugen, D.A., van der Hoeven, T.A., Coon, L. Purified liver microsomal cytoch-rome P-450. Separation and characterization of multiple forms. J. Biol. Chem., 1975, 250, 3567-3570
144. Nishibayashi, H., Sato, R. Preparation of hepatic microsomal particles containing P-450 as sole heme constitutent and absolute spectra of P-450. J. Biochem., 1968, 63, 766-779
145. Kadish, K.M., Davis, D.G. Electrochemical studies of metalloporphyrins. Ann. N. Y. Acad. Sci., 1973, 206, 495-503
146. Rein, H., Ristau, O., Friedrich, J., Jänig, G.R., Ruckpaul, K. Evidence for the exis-tence of a high spin-low spin equilibrium in liver microsomal cytochrome P-450. FEBS Lett., 1977, 15, 19-22
147. Hashimoto, Y., Yamano, T., Mason, H.S. An electron spin resonance study of mi-crosomal electron transport. J. Biol. Chem., 1962, 237, 3843-3849
148. Harris Loew, G.M. An analysis of the electron spin resonance of low spin ferric heme compounds, Biophys. J., 1970, 10, 196-212
149. Rein, H., Ristau, O. Evidence of high-spin and low-spin form of hemoproteins using electron spin resonance. Biochim. Biophys. Acta, 1965, 94, 516-524
150. Ichikawa, Y., Hagihara, B., Yamano, T. Magnetic and spectrophotometric properties of the microsomal carbon monoxide binding pigment. Arch. Biochem. Biophys., 1967, 120, 204-213
151. Ichikawa, Y., Yamano, T. Electron spin resonance of microsomal cytochromes: Cor-relation of the amount of CO-binding species with so-called microsomal Fex in mi-crosomes of normal tissues and liver microsomes of Sudan III-treated animals. Arch. Biochem. Biophys., 1967, 121, 742-749
152. Mason, H.S., North, J.C., Vanneste, M. Microsomal mixed-function oxidations: the metabolism of xenobiotics. Fed. Proc., 1965, 24, 1172-1180
153. Peterson, J.A. Camphor binding by Pseudomonas putida cytochrome P-450. Arch. Biochem. Biophys., 1971, 144, 678-693
154. Scheler, W., Schoffa, G., Jung, F. Light absorption and paramagnetic susceptibility of the derivatives of horse and Chironomus methemoglobins and of horse metmyog-lobin. Biochem. Z., 1957, 329, 232-246
155. Smith, D.W., Williams R.J.P., Analysis of the visible spectra of some sperm-whale ferrimyoglobin derivatives. Biochem. J., 1968, 110, 297–301
156. Rein, H., Ristau, O. The importance of the high spin/low spin equilibrium existing in cytochrome P-450 for the enzymatic mechanism. Pharmazie, 1978, 33, 325-328
112
157. Narasimhulu, S., Cooper, D.Y., Rosenthal, O. Spectrophotometric properties of a triton-clarified steroid 21-Hydroxylase system of adrenocortical microsomes. Life Sci., 1965, 4, 2101-2107
158. Schenkman, J.B., Remmer, H., Estabrook, R.W. Spectral studies of drug interaction with hepatic microsomal cytochrome. Mol. Pharmacol., 1967, 3, 113-123
159. Ахрем, А.А., Бельский, С.М., Метелица, Д.И. Влияние температуры на взаимо-действие цитохрома Р-450 с некоторыми аминами. Биохимия, 1977, 42, 2116-2120
160. Imai, Y., Sato, R. Substrate interaction with hydroxylase system in liver micro-somes. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1966, 22, 620-626
161. Orrenius, S., Thor, H. Fatty acid interaction with the hydroxylating enzyme system of rat liver microsomes. Eur. J. Biochem., 1969, 9, 415-418
162. Miyake, Y., Gaylor, J.L., Mason, H.S. Properties of a submicrosomal particle con-taining P-450 and flavoprotein. J. Biol. Chem., 1968, 243, 5788-5797
163. Miyake, Y., Mori, K., Yamano, T. Oxidation-reduction mechanisms of cytochrome P-450. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1971, 44, 564-570
164. Hill, H.A.O., Röder, A., Williams, R.J.P. Cytochrome P-450 suggestions as to the structure and mechanism of action. Naturwissenschaften, 1970, 57, 69-72
165. Tsai, R., Yu, C.A., Gunsalus, I.C., Peisach, J., Blumberg, W., Orme-Johnson, W.H., Beinert, H. Spin-state changes in cytochrome P-450cam on binding of specific sub-strates. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 1970, 66, 1157-1163
166. Rösen, P., Stier, A. Kinetics of CO and O2 complexes of rabbit liver microsomal cytochrome P450. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1973, 51, 603-611
167. Ishimura, Y., Ullrich, V., Peterson, J.A. Oxygenated cytochrome P-450 and its poss-ible role in enzymic hydroxylation. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1971, 42, 140-146
168. Lemberg, M.R. Cytochrome oxidase. Physiol. Rev., 1969, 49, 48-121 169. Remmer, H. The role of the liver in drug metabolism. Am. J. Med., 1970, 49, 617-
629 170. Метелица, Д.И. Активация кислорода ферментными системами. М., Наука,
1982, 249 171. Guengerich, F.P. Isolation and purification of cytochrome P-450, and the existence
of multiple forms. Pharmacol. Ther., 1979, 6, 99-121 172. Imai, Y., Hashimoto-Yutsudo, C., Satake, H., Girardin, A., Sato, R. Multiple forms
of cytochrome p-450 purified from liver microsomes of phenobarbital- and 3- ethyl-cholanthrene-pretreated rabbits: i. resolution, purification, and molecular properties. J. Biochem., 1980, 88, 489-503
173. Jänig, G.R, Pfeil, D. Liver microsomal monooxygenase system: functional compo-nents and their properties. Pharmazie, 1978, 33, 313-317
174. Haugen, D.A., Armes, L.G., Yasunobu, K.T., Coon, M.J. Amino-terminal sequence
113
of phenobarbital-inducible cytochrome P-450 from rabbit liver microsomes: Similar-ity to hydrophobic amino-terminal segments of preproteins. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1977, 77, 967-973
175. Метелица, Д.И. Моделирование окислительно-восстановительных ферментов. Минск, Наука и техника, 1984, 292
176. Ахрем, А.А., Попова, А.А., Метелица, Д.И. Взаимодействие алифатических спиртов с цитохромом Р-450 микросим печени крысы. Биохимия, 1978, 43, 1485-1491
177. Chiang, Y.-L., Coon, M.J. Comparative study of two highly purified forms of liver microsomal cytochrome P-450: Circular dichroism and other properties. Arch. Bio-chem. Biophys., 1979, 195, 178-187
178. Diehl, H., Schädelin, J., Ullrich, V. Studies on the kinetics of cytochrome P-450 re-duction in rat liver microsomes. Hoppe Seyler’s Z. Physiol. Chem., 1970, 351, 1359-1371
179. Метелица, Д.И., Попова, А.А. Механизмы окисления алифатических спиртов ферментными системами печени. Биохимия, 1979, 44, 1923-1935
180. Wilson, B.J., Orrenius, S. A study of the modified type II spectral change produced by the interaction of agroclavine with cytochrome P-450. Biochim. Biophys. Acta, 1972, 261, 94-101
181. Hayaishi, O. Electronic aspects of catalysis of the oxygenases. Ann. N. Y. Acad. Sci., 1969, 158, 318-335
182. Hayaishi, O. Enzymatic hydroxylation. Annu. Rev. Biochem., 1969, 38, 21-44 183. Estabrook, R.W., Hildebrandt. A.G., Ullrich, V. Oxygen interaction with reduced
cytochrome P-450. Hoppe Seylers Z. Physiol. Chem., 1968, 349, 1605-1608 184. Estabrook, R.W., Hildebrandt. A.G., Baron, J., Netter, K.J., Leibman, K. A new
spectral intermediate associated with cytochrome P-450 function in liver micro-somes. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1971, 42, 132-139
185. Gunsalus, I.C., Tyson, C.A., Tsai, R., Lipscomb, J.D. P-450 cam hydroxylase: sub-strate-effector and electron-transport reactions. Chem. Biol. Interact., 1971, 4, 75-78
186. Huang, J.J., Kimura, T. A specific role of reduced adrenodoxin in adrenal mitochon-drial steroid hydroxylases Biochem. Biophys. Res. Commun., 1971, 44, 1065-1070
187. Peterson, J.A., Ishimura, Y., Griffin, B.W. Pseudomonas putida cytochrome P-450: characterization of an oxygenated form of the hemoprotein. Arch. Biochem. Bio-phys., 1972, 149, 197-208
188. Schenkman, J.B. The effects of temperature and substrates on component reactions of the hepatic microsomal mixed-function oxidase. Mol. Pharmacol., 1972, 8, 178-188
189. Blanck, J., Smettan, G. The cytochrome P-450 reaction mechanism-kinetic aspects. Pharmazie, 1978, 33, 321-324
190. Katagiri, M., Ganguli, B.N., Gunsalus, I.C. A soluble cytochrome P-450 functional
114
in methylene hydroxylation. J. Biol. Chem., 1968, 25, 243, 3543-3546 191. Tsai, R., Yu, C.A., Gunsalus, I.C., Peisach, J., Blumberg, W., Orme-Johnson W.H.,
Beinert H. Spin-state changes in cytochrome P-450cam on binding of specific sub-strates. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 1970, 66, 1157-1163
192. Griffin, B.W., Peterson, J.A. Camphor binding of Pseudomonas putida cytochrome P-450. Kinetics and thermodynamics of the reaction. Biochemistry, 1972, 11, 4740-4746
193. Dolinger, P.M., Kielczewski, M., Trudell, J.R., Barth, G., Linder, R.E., Bunnenberg, E., Djerassi, C. Magnetic circular dichroism studies. XXV. A preliminary investiga-tion of microsomal cytochromes. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 1974, 71, 399-403
194. Alvares, A.P., Schilling, G., Kuntzman, R. Alteration in the microsomal hemoprote-in and the kinetics of 3,4-benzpyrene hydroxylase induced by 3-methylcholanthrene: time course study and effects of puromycin. Life Sci., 1971, 10, 129-136
195. Beije, B., Hultin, T. Oxidation and protein binding of aromatic amines by rat liver microsomes. Chem. Biol. Interact., 1971, 3, 321-336
196. Orrenius, S., Ernster, L. Interaction between liver microsomes and compounds capa-ble of undergoing enzymic hydroxylation. Life Sci., 1967, 6, 1473-1482
197. Narasimhulu, S. Uncoupling of oxygen activation from hydroxylation in the steroid C-21 hydroxylase of bovine adrenocortical microsomes. Arch. Biochem. Biophys., 1971, 147, 384-390
198. Ribbons, D.W., Ohta, Y. Uncoupling of electron transport from oxygenation in the mono-oxygenase, orcinol hydroxylase. FEBS Lett., 1970, 12, 105-108
199. Ullrich, V., Diehl, H. Uncoupling of monoxygenation and electron transport by fluo-rocarbons in liver microsomes. Chem. Biol. Interact., 1971, 3, 310
200. White-Stevens, R.H., Kamin, H. Uncoupling of oxygen activation from hydroxyla-tion in a bacterial salicylate hydroxylase. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1970, 38, 882-889
201. Ullrich, V., Diehl, H. Uncoupling of monooxygenation and electron transport by fluorocarbons in liver microsomes. Eur. J. Biochem., 1971, 20, 509-512
202. Orrenius, S., Kupfer, D., Ernster L. Substrate binding to cytochrome P-450 of liver and adrenal microsomes. FEBS Lett., 1970, 16, 249-252
203. Gigon, P.,L., Gram, T.E., Gillette, J.R. Studies on the rate of reduction of hepatic microsomal cytochrome P-450 by reduced nicotinamide adenine dinucleotide phos-phate: effect of drug substrates. Mol. Pharmacol., 1969, 5 109-122
204. Sasame, H.A., Gillette, J.R. Studies on the relationship between the effects of vari-ous substances on absorption spectrum of cytochrome P-450 and the reduction of p-nitrobenzoate by mouse liver microsomes. Mol. Pharmacol., 1969, 5, 123-130
205. Gigon, P.L., Gram, T.E., Gillette, J.R. Effect of drug substrates on the reduction of hepatic microsomal cytochrome P-450 by NADPH. Biochem. Biophys. Res. Com-mun., 1968, 31, 558-562
115
206. Gillette, J.R. Factors affecting drug metabolism. Ann. N. Y. Acad. Sci., 1971, 179, 43-66
207. Matsubara, T., Baron, J., Peterson, L.L., Peterson, J.A. NADPH-cytochrome P450 reductase. Arch. Biochem. Biophys., 1976, 172, 463-469
208. Blanck, J., Rohde, K., Behlke, J., Jänig, G.R., Pfeil, D., Ruckpaul, K. NADPH re-duction of cytochrome P-450 at different integrational levels of the enzyme system. Acta Biol. Med. Ger., 1979, 38, 399-408
209. Levin, W., Ryan, D., West, S., Lu, A.Y. Preparation of partially purified, lipid-depleted cytochrome P-450 and reduced nicotinamide adenine dinucleotide phos-phate-cytochrome c reductase from rat liver microsomes. J. Biol. Chem., 1974, 25, 249, 1747-1754
210. Strobel, H.W., Lu, A.Y., Heidema, J., Coon, M.J. Phosphatidylcholine requirement in the enzymatic reduction of hemoprotein P-450 and in fatty acid, hydrocarbon, and drug hydroxylation. J. Biol. Chem., 1970, 245, 4851-4854
211. Ichihara, K., Kusunose, E., Kusunose, M. A fatty acid gamma-hydroxylation system solubilized from porcine kidney cortex microsomes. Biochim. Biophys. Acta., 1971, 239, 178-189
212. Fouts, J.R., Pohl, R.J. Further studies on the effects of metal ions on rat liver micro-somal reduced nicotinamide adenine dinucleotide phosphate-cytochrome P-450 re-ductase. J. Pharmacol. Exp. Ther., 1971, 179, 91-100
213. Peters, M.A., Fouts, J.R. A study of some possible mechanisms by which magne-sium activates hepatic microsomal drug metabolism in vitro. J. Pharmacol. Exp. Ther., 1970, 173, 233-241
214. Holtzman, J.L., Carr, M.L. Inhibition of hepatic microsomal mixed function oxidas-es by D2O. Life Sci., 1970, 9, 1033-1038
215. Castro, J.A., Gillette, J.R. Species and sex differences in the kinetic constants for the N-demethylation of ethyl-morphine by liver microsomes. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1967, 28, 426-430
216. Davies, D.S., Gigon, P.L., Gillette, J.R. Species and sex differences in electron transport systems in liver microsomes and their relationship to ethylmorphine deme-thylation. Life Sci., 1969, 8, 85-91
217. Holtzman, J.L., Rumack, B.H. The kinetics of cytochrome P-450 reductase stimula-tion by ethylmorphine. Life Sci., 1971, 10, 669-677
218. Coon MJ, Autor AP, Strobel HW. Role of phospholipid in electron transfer in a re-constituted liver microsomal enzyme system containing cytochrome P-450. Chem. Biol. Interact., 1971, 3, 248-250
219. Peters, M.A., Fouts, J.R. A study of some possible mechanisms by which magne-sium activates hepatic microsomal drug metabolism in vitro. J. Pharmacol. Exp. Ther., 1970, 173, 233-241
220. Hildebrandt, A., Estabrook, R.W. Evidence for the participation of cytochrome b5 in
116
hepatic microsomal mixed-function oxidation reactions. Arch. Biochem. Biophys., 1971, 143, 66-79
221. Weiss, J.J. Nature of the iron-oxygen bond in oxyhaemoglobin. Nature, 1964, 203, 182-183
222. Ochiai Ei-Ichiro. Oxygen activation by hemes—A theoretical and comparative study. J. Inorg. Nucl. Chem., 1974, 36, 2129-2132
223. Jung, C., Friedrich, J., Ristau, O. Quantum chemical interpretation of the spectral properties of the CO and O2 complexes of hemoglobin and cytochrome P-450. Acta Biol. Med. Ger., 1979, 38, 363-377
224. Watson, H. C., Nobbs, C. L., Nineteenth Coll. Ges. Biol. Chemie., Mosbach, Sprin-ger, Berlin, 1968
225. Jansson, I., Schenkman, J.B. Evidence against participation of cytochrome b5 in the hepatic microsomal mixed-function oxidase reaction. Mol. Pharmacol., 1973, 9, 840-845
226. Noshiro, M., Omura, T. Immunochemical study on the electron pathway from NADH to cytochrome P-450 of liver microsomes. J. Biochem., 1978, 83, 61-77
227. Sasame, H.A., Gillette, J.R., Boyd, M.R. Effects of anti-NADPH-cytochrome c re-ductase and anti-cytochrome b5 antibodies on the hepatic and pulmonary microsomal metabolism and covalent binding of the pulmonary toxin 4-ipomeanol. Biochem. Bi-ophys. Res. Commun., 1978, 84, 389-395
228. Noshiro, M., Harada, N., Omura, T. Immunochemical study on the participation of cytochrome b5 in drug oxidation reactions of mouse liver microsomes. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1979, 91, 207-213
229. Imai, Y., Sato, R. The roles of cytochrome b5 in a reconstituted N-demethylase sys-tem containing cytochrome P-450. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1977, 75, 420-426
230. Imai, Y. Reconstituted O-dealkylase systems containing various forms of liver mi-crosomal cytochrome P-450. J. Biochem., 1979, 86, 1697-1707
231. Sugiyama, T., Miki, N., Yamano, T. The obligatory requirement of cytochrome b5 in the p-nitroanisole O-demethylation reaction catalyzed by cytochrome P-450 with a high affinity for cytochrome b5. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1979, 90, 715-720
232. Morgan, E.T., Koop, D.R., Coon, M.J. Catalytic activity of cytochrome P-450 iso-zyme 3a isolated from liver microsomes of ethanol-treated rabbits. Oxidation of al-cohols. J. Biol. Chem., 1982, 257, 13951-13957
233. Brunström, A., Ingelman-Sundberg, M. Benzo(a)pyrene metabolism by purified forms of rabbit liver microsomal cytochrome P-450, cytochrome b5 and epoxide hy-drase in reconstituted phospholipid vesicles. Biochem. Biophys. Res. Com-mun., 1980, 95, 431-439
234. Sugiyama, T., Miki, N., Yamano, T. NADH- and NADPH-dependent reconstituted
117
p-nitroanisole O-demethylation system containing cytochrome P-450 with high af-finity for cytochrome b5. J. Biochem., 1980, 87, 1457-1467
235. Ingelman-Sundberg, M., Johansson, I. Cytochrome b5 as electron donor to rabbit liver cytochrome P-450LM2 in reconstituted phospholipid vesicles. Biochem. Bio-phys. Res. Commun., 1980, 97, 582-589
236. Miki, N., Sugiyama, T., Yamano, T. Purification and characterization of cytochrome P-450 with high affinity for cytochrome b5. J. Biochem., 1980, 88, 307-310
237. Staudinger, H. Korekjarto, B., Ullrich, V., Zubrzycki, Z. In: Oxidases and related redox systems. (King, T.E., Mason, H.S., and Morrison, M., eds). 1965, Vol. 2, pp. 815-831, Wiley, New York
238. Ullrich, V., Staudinger, H. In: Microsomes, Drug Oxidation and Chemical Carcino-genesis (Gillette. J.R., ed). 1969, Vol. 2. pp. 199-224, Academic Press., New York
239. Posner, H.S., Mitoma, C., Udenfriend, S. Enzymic hydroxylation of aromatic com-pounds. II. Further studies of the properties of the microsomal hydroxylating system. Arch. Biochem. Biophys., 1961, 94, 269-279
240. Posner, H.S., Mitoma, C., Rothberg S.Udenfriend, S. Enzymic hydroxylation of aromatic compounds. III. Studies on the mechanism of microsomal hydroxylation. Arch. Biochem. Biophys., 1961, 94, 280-290
241. Sehested, K., Rasmussen, O.L., Fricke H. Rate constants of OH with HO2,O2-, and H2O2+ from hydrogen peroxide formation in pulse-irradiated oxygenated water. J. Phys. Chem., 1968, 72, 626-631
242. Hamilton, G.A. Oxidation by molecular oxygen. II. The oxygen atom transfer me-chanism for mixed-function oxidases and the model for mixed-function oxidases. J. Am. Chem. Soc., 1964, 86, 3391-3392
243. Hamilton, G.A. Mechanisms of two- and four-electron oxidations catalyzed by some metalloenzymes. Adv. Enzymol., 1969, 32, 55-96
244. Hamilton, G.A. In: Progress in bioorganic chemistry (Kaiser, E.T., Kézdy, F.J. eds). 1973, V. 1, p. 83. Willey, New York
245. Mason, H.S. Oxidases. Annu. Rev. Biochem. 1965, 34, 595-634 246. Lichtenberger, F., Nastainczyk, W., Ullrich, V. Cytochrome P450 as an oxene trans-
ferase. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1976, 70, 939-946 247. Daly, J., Jerina, D., Farnsworth, J., Guroff, G. The migration of deuterium during
aryl hydroxylation. II. Effect of induction of microsomal hydroxylases with pheno-barbital or polycyclic aromatic hydrocarbons. Arch. Biochem. Biophys., 1969, 131, 238-244
248. Daly, J., Jerina, D., Witkop, B. Migration of deuterium during hydroxylation of aro-matic substrates by liver microsomes. I. Influence of ring substitutents. Arch. Bio-chem. Biophys., 1968, 128, 517-527
249. Guroff, G., Levitt, M., Daly, J., Udenfriend, S. The production of meta-tritiotyrosine from p-tritiophenylalanine by phenylalanine hydroxylase. Biochem. Biophys. Res.
118
Commun., 1966, 20, 25, 253-259 250. Jerina, D., Daly, J. In: Oxidases and related redox systems. (King, T.E., Mason,
H.S., and Morrison, M., eds). 1965, Vol. 1, pp. 143-161, Univ. Park Press, Balti-more-London-Tokyo
251. Ullrich, V., Estabrook, R.W., Schädelin, J., Staudinger, H. Hydroxylation of cyclo-hexane by rat liver microsomes. Hoppe Seylers Z. Physiol. Chem., 1968, 349, 1631-1633
252. Strobel, H.W., Coon, M.J. Effect of superoxide generation and dismutation on hy-droxylation reactions catalyzed by liver microsomal cytochrome P-450. J. Biol. Chem., 1971, 246, 7826-7829
253. Coon, M.J., Autor, A.P., Biyer, R.F., Lode, E.T., Strobel, H.W. In: Oxidases and related redox systems. (King, T.E., Mason, H.S., and Morrison, M., eds). 1965, Vol. 2, pp. 527-553, Univ. Park Press, Baltimore-London-Tokyo
254. Gunsalus, I.C., Meeks, J.R., Lipscomb, J.D., Debrunner, P.G., Münck, E. In: Mole-cular mechanisms of oxygen activation (Hayaishi, O., ed). 1974, pp. 559-613, Aca-demic Press, New York
255. Hui Bon Hoa, G., Begard, E., Debey, P., Gunsalus I.C. Two univalent electron trans-fers from putidaredoxin to bacterial cytochrome P450 at subzero temperature. Bio-chemistry, 1978, 17, 2835-2839
256. White, R.E., Coon, M.J. Oxygen activation by cytochrome P-450. Annu. Rev. Bio-chem., 1980, 49, 315-356
257. Sligar, S.G., Kennedy, K.A., Pearson, D.C. Chemical mechanisms for cytochrome P-450 hydroxylation: evidence for acylation of heme-bound dioxygen. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 1980, 77, 1240-1244
258. Денисов, Е.Т., Мицкевич, Н.И., Агабеков, В.Е. Механизм жидкофазного окис-ления кислородсодержащих соединений. 1975, с. 139-153, Наука и техника, Москва
259. Imai, Y., Sato, R., Iyanagi, T. Rate-limiting step in the reconstituted microsomal drug hydroxylase system. J. Biochem., 1977, 82, 1237-1246
260. Pauling, L. Nature of the iron? Oxygen bond in oxyhaemoglobin. Nature, 1964, 203, 182-183
261. Sugawara, Y., Shikama, K. Autoxidation of native oxymyoglobin. Thermodynamic analysis of the pH profile. Eur. J. Biochem., 1980, 110, 241-246
262. Головенко, Н.Я. Механизмы реакций метаболизма ксенобиотиков в биологи-ческих мембранах. Киев, Наукова думка, 1981, 220
263. Головенко, Н.Я. Некоторые аспекты биохимии, химии, молекулярной биоло-гии и генетики цитохрома р-450 (обзор литературы) . http://www.medved.kiev.ua/arhiv_mg/st_2001/01_3_3.htm
264. Мишин, М.М., Ляхович, В.В. Множественные формы цитохрома Р-450. Новосибирск, Наука, 1985, 181
119
265. Ahrqwal, A., Shapiro B. Phenobarbital induction of hepatic CYP2B1 and CYP2B2 pretranscriptional and posttranscriptional effects of gender, adult age and phenobar-bital dose // Mol. Pharmacol., 1996, 49, 523-531
266. Ioannides, C., Parke, D.V. The cytochrome P 450. Gene family of microsomal he-moproteins and their role in the metabolic activation on chemicals // Drug Metab. Rev., 1990, 27, 1-85
267. Honkakoski, P., Negishi, M. Characterisation of a phenobarbital —responsive en-hancer module in mouse P450 CYP2b10 gene // J.Biol.Chem., 1997, 272, 23,14943-14949
268. Mugford, C.A., Kedderis, G.Z. Sex-dependent metabolism of xenobiotics // Drug. Metab. Rev., 1998, 30, 3, 441-498
269. Nebert, D.W., Adesnik M., Coon, M.J., Estabrook, R.W., Gonzalez, F.J., Guenge-rich, F.P., Gunsalus, I.C., Johnson, E.F., Kemper, B., Levin, W., Phillips, I.R., Sato, R., Waterman, M.R. The P450 gene superfamily: recommended nomenclature. DNA, 1987, 6, 1-11
270. Salaün, J.P. Metabolization de xenobiotiques par des monooxygenases a cytochrome P-450 chez les plantes. Oceanis 17, 1991, 459-474
271. Chapple, C. Molecular-genetic analysis of plant cytochrome P450-dependent mo-nooxygenases. Annu Rev Plant Physiol Plant Mol Biol 49, 1998, 311-343
272. http://drnelson.utmen.edu/homepage.html 273. http://www.icgeb.trieste.it/p450 274. http://gdbdoc.gdb.org/~avoltz/450-html 275. Nebert, D.W., Gonzales, F.J. P450 genes: Structure, evolution and regulation // An-
nu.Rev.Biochem., 1987, 56, 3, 572-593 276. Nelson, D.R., Strobel, H.W. Evolution of cytochrome P-450 proteins //
Mol.Biol.Evol., 1987, 4, 2, 572-593 277. Nelson, D., Koymans, Z., Kamataki, T. et al. P 450 superfamily: update on new se-
quence, gene mapping, accesion numbers and nomenclature // Pharmacogenetics. 1996, 6, 1-42
278. Archakov, A., Zisitsa, A., Zgoda, V. et al. Censterization of P 450 superfamily using the objective pair alignment method and UPGMA program // J. Mol. Model., 1998, 4, 153-158
279. Nelson, D.R., Kamataki, T., Waxman, D.I. et al. The P450 superfamily: update on new sequence, gene mapping, accession numbers, early trivial names, and nomencla-ture // DNA Cell Biol., 1993, 12, 1, 1-15
280. Juchau, M., Boutelet-Bochan, H., Huang, Y. Cytochrome P-450-dependent biotrans-formation of xenobiotics in human and rodend embrionic tissues // Drug Metabolism Revies. 1998, 30, 3, 541-568
281. m. gordeziani, g. xatisaSvili. membranuli qsenobioqimia. Tbilisi, 2005,
281
120
282. Sandermann, H. Mutagenic activation of xenobiotics by plant enzymes. Mutation Res., 1988, 197, 183-194
283. Guengerich, F., Kim, D., Iwasaki, M. Role of human cytochrome P-450 2E1 in the oxidation of many low molecular weight cancer suspects // Chem. Res.Toxicol, 1991, 4, 2, 168-179
284. Spracklin, D., Hankins, D., Fisher, K. et al. Cytochrome P 4502E1 in the principal catalyst of human oxidative halothane metabolism in vitro. 1997, 281, 1, 400-411
285. David, R., Nelson, D.R., Strobel, H.W. On the Membrane Topology of Vertebrate Cytochrome P-450 Proteins.J. Biol. Chem., 1988, 263, 6038-6050
286. Schuler, M.A. Plant cytochrome P450 monooxygenases. Crit Rev Plant Sci 15, 1996, 235–284
287. Didierjean, L., Gondet, L., Perkins, R., Lau S-MC, Schaller, H., O'Keefe, D.P., Werck-Reichhart, D. Engineering herbicide metabolism in tobacco and Arabi-dopsis with CYP76B1, a cytochrome P450 enzyme from Jerusalem artichoke. Plant Physiol, 130, 2002, 179–189
288. Durst, F., Benveniste, I., Lesot, A.A., Salaün, J.-P., Werck-Reichhart, D. Induction of plant cytochrome P-450. In Redulation of Enzymatic Systems Detoxifying Xeno-biotics in Plants, Dortrecht/Boston/London, Kluwer Academic Publichers, 1997, 19-34
289. Bidleman, K., Mannering, G. J. Induction of drug metabolism. V. Independent for-mation of cytochromes P-450 and P1-450 in rats treates with phenobarbital and 3-methylcholanthrene simultaneously. Mol. Pharmacol., 1970, 6, 679-701
290. Augenlight, L.H., Argyris, T.S. Stimulation of immature mali rat liver growth by phenobarbital and 3-methylcholanthere. Expt. Mol. Path., 1975, 22, 1-10
291. Ляхович, В.В., Цырлов, И.И. Индукция ферментов метаболизма ксенобиоти-ков, Говосибирск, Наука, 1981, 242
292. Nebert, D.W., Felton, J.S. Importance of genetic factors influencing the metabolism of foreign compounds. Fed. Proc., 1976, 35, 1133-1141
293. Poland, A., Glover, E. Chlorinated biphenyl induction of aryl hydrocarbon hydrox-ylase activity: a study of the structure-activity relationship. Mol. Pharmacol., 1977, 13, 924-938
294. Еремин, А.Н., Усанов, С.А., Метелица, Д.И., Ахрем, А.А. Сректральные пара-метры взаимодействия высокоочыщенных форм цитохрома Р-450lm2 и lm4 с различными лигандами. Биоорганическая химия, 1980, 6, 757-764
295. Адрианов, Н.В., Уваров, В.Ю. Регуляция активности ферментных систем окисления чужеродных соединений. Вести АМН СССР, 1988, 1, 24-33
296. Pulco, A.J., He, J.S., Liang, Q. Induction by baibiturates of P-450 cytochromes and other drug metabolizing enzymes in bacteria and eukaryotes. Abstr. 10-th Int. Symp. Microsomes and Drug Oxidat. Toronto, July 18-21, 1994. Toronto, Univ., 1994, 62-64
121
297. Werck-Reichhart, D., Jones, O.T.G., Durst, F. Biochem.J., 1988, 249, 473-480 298. Robertson, I.D. Unit membranes: A review with recent new studies of experimental
alterations and new subunit structure in synaptic membranes. In: Cellular Mem-branes in Development (Locke, M., ed.). 1964, pp. 1-81. New York, Acad. Press
299. Микельсаар, Х., Северина, И.И., Скулачев В.П. Фосфолипиды и окислительное фосфорилированиею Усп. совр. биол., 1974, 78, 348-370
300. Parry, G., Palmer, D.N., Williams, D.J. Ligand partitioning into membranes: its sig-nificance in determining Km and Ks values for cytochrome P-450 and other mem-brane bound receptors and enzymes. FEBS Lett., 1976, 67, 123-129
301. Ляхович, В.В., Цырлов, И.Б. Структурные аспекты биохимии монооксигеназ. Новосибирск, Наука, 1978, 236
302. Цырлов, И.Б., Ляхович, В.В. роль микросомальных фосфолипидов в организа-ции и регуляции активности монооксигеназной системы. Усп. совр. биол., 1977, 84, 3-21
303. Sato, R., Omura, T. Cytochrome P450. Kodansha, Tokyo, 1978, 23-36 304. Strittmatter, P., Rogers, M.J. Apparent dependence of interactions between cytoch-
rome b5 and cytochrome b5 reductase upon translational diffusion in dimyristoyl le-cithin liposomes. Proc. Natl. Acad. Sci. USA. 1975, 72, 2658-2661
305. Archakov, A.I., Karyakin, A.V., Skulachev, V.P. Intermembrane electron transfer in mitochondrial and microsomal systems. FEBS Lett., 1974, 39, 239-242
306. Ruckpaul, K. The molecular organization of the liver microsomal monooxygenatic system. Pharmazie, 1978, 33, 310-312
307. Franklin, M.R., Estabrook, R.W. On the inhibitory action of mersalyl on microsomal drug oxidation: a rigid organization of the electron transport chain. rch. Biochem. Biophys., 1971, 143, 318-329
308. Stier, A., Sackmann, E. Spin labels as enzyme substrates. Heterogeneous lipid distri-bution in liver microsomal membranes. Biochim. Biophys. Acta, 1973, 311, 400-408
309. Taniguchi, H., Imai, Y., Iyanagi, T., Sato, R. Interaction between NADPH-cytochrome P-450 reductase and cytochrome P-450 in the membrane of phosphati-dylcholine vesicles. Biochim. Biophys. Acta, 1979, 550, 341-356
310. Taniguchi, H., Imai, Y., Sato, R. In: Microsomes, Drug Oxidation and Chemical Carcinogenesis (Coon, M.J., Conney, A.H., Estabrook, R.W., Gelboin, H.V., Gil-lette, J.R., O'Brien, P.J., eds.), 1980, V.1, pp. 985-988. Academic Press, New York
311. Lu, A.Y.H., Miwa, G.T. In: Biochemistry, Biophysics, and Regulation of Cytoch-rome P-450: Proceedings of the Third European Meeting on Cytochrome P-450, Held in Saltsjobaden, Sweden, June 16-19, 1980, 14
312. Miwa, G.T., West, S.B., Huang, M.T., Lu, A.Y. Studies on the association of cytoch-rome P-450 and NADPH-cytochrome c reductase during catalysis in a reconstituted hydroxylating system. J. Biol. Chem., 1979, 254, 5695-5700
313. French, J.S., Guengerich, F.P., Coon, M.J. Interactions of cytochrome P-450,
122
NADPH-cytochrome P-450 reductase, phospholipid, and substrate in the reconsti-tuted liver microsomal enzyme system. J. Biol. Chem., 1980, 255, 4112-4119
314. Бачманова, И.А., Карузина, И.И., Менгазетдинов, Д.Е. Тверитинов, В.Н., По-година, О.К., Хайтина, С.З., Арчаков, А.И., Мясоедова, К.Н. Тепловая и проте-олитическая инактивация цитохрома Р-450. Биохимия, 1981, 46, 280-286
315. Бородин, Е.А., Добрецов, Г.Е., Карасевич, Е.И., Карузина, И.И., Карякин, А.В., Кузнецова, Г.П., Спирин, М.М., Арчаков, А.И. Влияния встраивания и выведе-ния холестерина на вязкость липидного бислоя и скорость окислительных про-цессов в мембранах микросом печени крысы. Биохимия, 1981, 46, 1109-1118
316. Аннаев, Б., Кольтовер, В.К., Мамедниязов, О.Н., Райхман, Л.М, Розенцев, Э.Г. Исследование молекулярной организации эндоплазматических мембран мето-дом спинового зонда. Биофизика, 1980, 17, 224-230
317. Duppel, W., Ullrich, V. Membrane effects on drug monooxygenation activity in he-patic microsomes. Biochim. Biophys. Acta, 1976, 426, 399-407
318. Yang, C.S., Strickhart, F.S., Kicha, L.P. The effect of temperature on monoxygenase reactions in the microsomal membrane. Biochim. Biophys. Acta, 1977, 465, 362-370
319. Ахрем, А.А. Еремин А.Н., Усанов, С.А., Метелица, Д.И. Влияние фазовых пе-реходов в микросомальных мембранах на энергетические характеристики окисления. Биохимия, 1978, 43, 1578-1585
320. Тищенко, И.В., Усанов, С.А., Метелица, Д.И. Влияние температуры на энерге-тические характеристики окисления нафталина микросомами кролика. Биофи-зика, 1980, 25, 762-763
321. Курченко, В.П., Усанов, С.А., Метелица, Д.И. Реакционная способность LM4-формы цитохрома Р-450 из печени кроликов. Биохимия, 1981, 46, 1035-1041
322. Lu, A.Y., Kuntzman, R., West, S., Jacobson, M., Conney, A.H. Reconstituted liver microsomal enzyme system that hydroxylates drugs, other foreign compounds, and endogenous substrates. II. Role of the cytochrome P-450 and P-448 fractions in drug and steroid hydroxylations. J. Biol. Chem., 1972, 247, 1727-1734
323. Oprian, D.D., Vatsis, K.P., Coon, M.J. Kinetics of reduction of cytochrome P-450LM4 in a reconstituted liver microsomal enzyme system. J. Biol. Chem., 1979, 254, 8895-8902
324. French, J.S., Guengerich, F.P., Coon, M.J. Interactions of cytochrome P-450, NADPH-cytochrome P-450 reductase, phospholipid, and substrate in the reconsti-tuted liver microsomal enzyme system. J. Biol. Chem., 1980, 255, 4112-4119
325. Bösterling, B., Trudell, J.R., Galla, H.J. Phospholipid interactions with cytochrome P-450 in reconstituted vesicles. Preference for negatively-charged phosphatidic acid. Biochim. Biophys. Acta, 1981, 643, 547-556
326. Ingelman-Sundberg, M. Phospholipids and detergents as effectors in the liver micro-somal hydroxylase system. Biochim. Biophys. Acta, 1977, 448, 225-234
327. Ekström, G., Haaparanta, T., Rydström, J. In: Biochemistry Biophysics and Regula-
123
tion of Cytochrome P-450, (Gustafsson, J.A., Carlstedt-Duke, Mode, A, Rafter, J., eds.) Elsevier- North Holland Biomedical Press, New York, 1980, 299-306
328. The structural Basis of Membrane Function. (Y. Hafeti, L. Djavadi-Ohanience, eds.) New York – San-Francisco – London. Academic Press. 1976, 409-427
329. Metelitza, D.I., Akhrem, A.A., Erjomin, A.N., Kissel, M.A., Usanov, S.A. The me-chanism of hydroperoxide-dependent reactions with participation of cytochrome P-450. Acta Biol. Med. Ger., 1979, 38 511-518
330. Ахрем, А.А., Кисель, М.А., Усанов, С.А., Метелица, Д.И. Влияние фосфолипи-дов на активность высокоочищенного цитохрома Р-450 микросом печени в ре-акции гидроксилирования анилина и нафталина гидроперекисями. Прикл. биох. и микробиол., 1980, 16, 100-105
331. Ruckpaul, K., Rein, H., Blank, J., Ristau, O. Coon, M.J. In: Biochemistry Biophysics and Regulation of Cytochrome P-450, (Gustafsson, J.A., Carlstedt-Duke, Mode, A, Rafter, J., eds.) Elsevier- North Holland Biomedical Press, New York, 1980, pp. 539-549
332. Gibson, G.G., Cinti, D.L., Sligar, S.G., Schenkman, J.B. The effect of microsomal lipids on the spin state of purified de-lipidated cytochrome P-450. Biochem. Soc. Trans., 1979, 7, 1289-1290
333. Ахрем, А.А., Киселев, П.А., Кисель, М.А., Усанов, С.А., Метелица, Д.И. Влия-ние фосфолипидов на спектральные характеристики высокоочищенного цито-хрома Р-450 микросом печени кролика. ДАН СССР, 1980, 245, 234-237
334. Gibson, G.G., Cinti, D.L., Sligar, S.G., Schenkman, J.B. The effect of microsomal fatty acids and other lipids on the spin state of partially purified cytochrome P-450. J. Biol. Chem., 1980, 255, 1867-1873
335. Гордезиани, М.Ш., Дурмишидзе, С.В., Курашвили, Л.К. Восстановление фос-фатидилхолином ингибированных детергентом реакции гидроксилирования в целой растительной ткани. Сообщ. АН ГССР, 1981, 104, 465-468
336. Уваров, В.Ю., Бачманова. И.А., Арчаков, А.И., Сухомудренко, А.Г., Мясоедо-ва, К.Н. Конформация и тепловая стабильность растворимого и встроенного в мембрану липосом цитохрома Р-450. Биохимия. 1981, 46, 280-286
124
Tavi 2
oqsigenazebi Sidaujredul metabolur cvlaSi
2.1 citoqrom P450 mcenaris azotfiqsaciaSi
parkosan mcenareTa fesvebSi koJris baqteriebi baqteroidebad
transformirdebian. isini baqteriebis simbiozur formebs warmoadge-
nen. am dros nivTierebaTa cvlis iseTi Rrma cvlilebebi xorciel-
deba, romlebic simbiozuri pirobebisaTvis absoluturad axalia da,
rogorc Cans, srulad emsaxurebian azotis fiqsaciis process. gar-
da amisa, mimdinare cvlilebebi eleqtronebiT uzrunvelyofasa da
ATP-is energias saWiroebs [1]. N2-is biologiuri aRdgena anaerobu-
li procesia, magram intaqtur baqteroidebs Jangbadis gareSe funq-
cionireba mainc ar SeuZliaT. amasTan dakavSirebiT yvelaze mniSvne-
lovani isaa, rom baqteroidebSi citoqromuli komponentebis Semc-
veloba Tvisobrivadaa Secvlili: a-jgufis citoqromebis gaqrobis fonze maTSi TiTqmis gaormagebulia c-jgufis citoqromebis raode-noba da, rac mTavaria, Cndebian citoqromuli sistemis iseTi axali
komponentebi, rogorebicaa autooqsidabeluri CO-reaqtiuli cito-
qromebi P450 da c552. maTi Tanamyofoba mxolod koJris baqteriebis
baqteroiduli formebisTvis („efeqturi” baqteroidebisTvis) aris
damaxasiaTebeli da amitom safiqrebelia, rom maTi induqcia axlad
SeZenil funqciebTan iyos dakavSirebuli. mindvris mcenaris baqte-
roidebis centrifugatebis da qviSaze gazrdili xanWolas koJrebis
baqteroidebis suspenziaSi yovelTvis SeiZleba gamovavlinoT inten-
siuri STanTqmis zoli 425 nm-ze maqsimumiT, rac citoqrom
P450_CO kompleqsisTvisaa damaxasiaTebeli. aRmoCnda agreTve, rom
citoqrom P450 aq xsnadi saxiTaa da Tavisi speqtruli TvisebebiT
RviZlis endoplazmuri membranebis hemoproteinTan ufro axlos
dgas, vidre qafuris mahidroqsilirebel xsnad baqteriul citoqrom
P450-Tan [2, 3]. am citoqromis maqsimaluri Semcveloba mcenaris
yvavilobis, anu aqtiuri sunTqvisa da aqtiuri azotfiqsaciis fazas
emTxveva.
citoqrom P450-is metabolur funqciebsa da baqteroidebis
azotmafiqsirebel unars Soris uSualo kavSirze pirveli mosazreba
eplbis [4] ekuTvnis, romelmac azotis aRdgenis procesSi am hemo-
125
proteinis SesaZlo rolze gaamaxvila yuradReba.
soiis fesvebidan gamoyofili msunTqavi baqteroidebis (Rhizobium japanicum) suspenziaze oqsileghemoglobinis damatebisas eplbim da
Tanaavtorebma [5] gamoavlines ATP-is donisa da ATP/ADP-is sidi-dis zrda. paralelurad adgili hqonda nitrogenazas aqtivobis ma-
tebas. maT mier gamoyenebuli citoqrom P450-is specifikuri inhibi-toris N-fenilimidazolis koncentraciebis Semcirebisas fardoba
ATP/ADP da nitrogenazas aqtivoba erTmaneTs Soris xazovan damo-kidebulebas avlenda. am monacemebze dayrdnobiT avtorebma gamoTqves
mosazreba imis Sesaxeb, rom citoqrom P450 warmoadgens JangviTi
fosforilebis komponents, sadac igi funqcionirebs rogorc mole-
kuluri Jangbadis gadamtani da ara rogorc terminaluri oqsidaza.
2.2 oqsigenazebi cximovan mJavaTa zeJangur JangvaSi
cnobilia, rom ujreduli membranebi ujeri cximovani mJavebiT
mdidar fosfolipidebs Seicavs. isini membranaTa maRal Zvradobas
uzrunvelyofen. stresuli zemoqmedebisas (mag., qsovilTa hipoqsii-
sas an iSemiisas) adgili aqvs cximovan mJavaTa zeJanguri Jangvis
reaqciebis gaaqtiurebas. garda amisa, membranebSi Tavisufali radi-
kalebis iniciacias Tan axlavs cximovan mJavebTan maTi urTierTqme-
deba, romelic warmoqmnili ujeri bmebis ricxvis zrdis Tanazomie-
rad Zlierdeba. ujer cximovan mJavaTa zeJanguri Jangvis Sedegad
saxeze gvaqvs erTi mxriv, membranis gazrdili siblante, meore mxriv
ki misi uaRresad daqveiTebuli barieruli funqcia.
sadReisod ar SegviZlia saboloo pasuxi gavceT kiTxvas: raSi
sWirdeba lipidTa zeJanguri Jangvis procesi ujreds? misi WeSma-
riti funqciuri rolis Seucnoblobis miuxedavad, fiziologiuri
da gansakuTrebiT paTologiuri cvlilebebisas am tipis reaqciebis
aucilebloba araviTar eWvs ar iwvevs. mogvepoveba savsebiT sarwmu-
no faqtobrivi masala imis Sesaxeb, rom lipidTa zeJanguri Jangva
damaxasiaTebelia yvela normaluri metabolizmis mqone qsovilisaT-
vis. rac ufro aqtiurad xorcieldeba nivTierebaTa cvla, miT maRa-
lia lipoperoqsidaciis done. arsebobs mosazreba (Tumca jer kidev
sadiskusio) imis Sesaxeb, rom es procesi membranaTa mudmiv TviTgan-
126
axlebas emsaxureba da gansakuTrebiT intensiurad im membranebSi mim-
dinareobs, romlebic eleqtronis satransporto sistemebs Seicavs.
jer kidev gasuli saukunis samocian wlebSi hoxSteinis,
ernsterisa da Tanaavtorebis mier [6-8] naCvenebi iqna cxovelis mi-
krosomebSi unikaluri fermentuli sistemis arseboba, romelic mem-
branaTa lipidebis zeJangur Jangvas akatalizebs. maT miervea Camoya-
libebuli debuleba, romlebic dRemde ZalaSi rCeba: arsebobs pe-
roqsidaciis ori _ fermentuli da arafermentuli sistema. pirveli
sistema reducirebadi eqvivalentebis wyarod aRdgenil NADPH-s
iyenebs da inaqtivdeba gacxelebiT an p-qlormerkuribenzoatiT. ara-
fermentuli lipoperoqsidaciis sistema aRmdgenelad askorbats iye-
nebs da aramgrZnobiarea temperaturisa da sulfhidriluri Sxamebis
mimarT.
fosfolipidTa SemadgenlobaSi myofi ujeri rigis cximovan mJa-
vaTa naSTebis fermentuli zeJanguri Jangva im erT gansakuTrebul
reaqciaTa klass miekuTvneba, romelic endoplazmur membranebSi lo-
kalizebuli fermentuli kompleqsiT xorcieldeba. am SemTxvevaSi
gansakuTrebul interess iZens am procesSi mikrosomuli NADPH-
specifikuri flavoproteinisa da citoqrom P450-is monawileobis
sakiTxi.
pirveli monacemebi, rom lipidTa zeJanguri da qsenobiotikTa
Jangva erTi da igive fermentebiT katalizdeba, ernstersa da mis
TanamSromlebs [9-10] ekuTvniT. am daskvnamde isini Semdeg faqtebze
dayrdnobiT mividnen:
1. qsenobiotikTa Jangvis produqtebi ainhibireben NADPH-
damokidebul lipidTa peroqsidacias;
2. mikrosomuli preparatebis “daberebisas”, rodesac qsenobiotikTa
Jangvis intensivobis mkveTri daqveiTeba xdeba, maTi mxridan
NADPH-damokidebuli zeJanguri Jangvis inhibireba ixsneba.
aRniSnuli faqtebis asaxsnelad am mkvlevarTa mier gamoiTqva
mosazreba, romlis Tanaxmadac orive procesSi NADPH-is mJangveli
eleqtron-satransporto fermentuli kompleqsi monawileobs. axlad
gamoyofil mikrosomebSi qsenobiotikebi am kompleqsze dominireben,
ris gamoc NADPH-is ZiriTadi fondi maT degradaciaSia CarTuli,
xolo lipiduri peroqsidacia daTrgunulia. “asakovan” mikrosomebSi
“monopolirebis” efeqti qreba da NADPH-is mJangveli sistema aq-
127
tiurad erTveba lipidur peroqsidaciaSi. am SemTxvevaSi NADPH-
specifikuri flavoproteini gansakuTrebiT efeqturi xdeba orva-
lentiani rkinis kompleqsTan (ADP_Fe2+-is, an EDTA_Fe2+
-is Tana-
myofobisas).
lipidTa zeJangur Jangvasa da qsenobiotikTa hidroqsilirebaSi
NADPH-specifikuri flavoproteinis monawileobis mtkicebulebebi
SeiZleba Semdegi debulebebis saxiT Camoyalibdes [11]:
1. orive procesi specifikuria NADPH-is mimarT da misi NADH-iT
Secvlisas ar mimdinareobs;
2. arsebobs korelacia NADPH-citoqrom P450-reduqtazul aqtivo-
basa da cximovan mJavaTa NADPH-specifikuri zeJanguri Jangvis
reaqciis siCqareTa Soris;
3. NADPH-citoqrom P450-reduqtazas konkurentuli inhibitori –
daJanguli NADP+ aseve warmatebiT Trgunavs NADPH-damokide-
bul zeJangur Jangvas;
4. fermentuli reaqciebis samive tipi _ NADPH-citoqrom P450-is oqsidoreduqcia, NADPH-specifikuri hidroqsilireba da NADPH-
damokidebuli zeJanguri Jangva erTnairad stereospecifikuria;
5. menadioni (vitamini K3) – xelovnuri aqceptori, romlis mimar-
Tac NADPH-specifikuri flavoproteinis swrafva uaRresad ma-
Ralia, erTnairad Trgunavs dimeTilanilinis demeTilirebas da
lipidTa zeJangur Jangvas;
6. NADPH-specifikuri flavoproteini, qsenobiotikTa hidroqsili-
reba da lipidTa zeJanguri Jangva erTnairad eqstremalurad
mgrZnobiarea proteazebis moqmedebis mimarT. tripsini da pronaza
dabal temperaturazec ki SerCeviTad axdenen flavoproteinis
solubilizacias da mkveTrad amuxruWeben hidroqsilirebisa da
lipidTa peroqsidaciis procesebs;
7. cximovan mJavaTa zeJanguri Jangvis sistema SeiZleba rekon-
struirdes liposomebisa da NADPH-specifikuri flavoprotei-
nisagan;
8. NADPH-citoqrom P450-reduqtazis antisxeuli ainhibirebs ze-
Jangur Jangvas.
CamoTvlili mtkicebulebebi calsaxad miuTiTeben imaze, rom
NADP-citoqrom P450-reduqtaza sawyis rgols warmoadgens hi-
droqsilirebisa da zeJanguri Jangvis reaqciebSi.
128
saWiroa aRiniSnos, rom arsebobs monacemebi, romelTa Tanaxmadac
am fermentis nacvlad orive procesSi eleqtronTa gadatanis jaWvis
sxva komponenti monawileobs. amis sasargeblo mniSvnelovani faqti
imaSi mdgomareobs, rom mikrosomebSi lipidTa peroqsidacia da qse-
nobiotikTa hidroqsilireba p-qlormerkurobenzoatiT iTrguneba,
maSin rodesac am Sxamis mimarT NADPH-flavoproteini aramgrZno-
biarea [6-8]. meore faqtis Tanaxmad proteazebiT solubilizebuli
fermenti supernatantSi aqtivobis daukargavad gadadis, magram am
dros hidroqsilirebisa da peroqsidaciis procesebi damuxruWebu-
lia. rogorc Cans, proteazebis mier eleqtronis satransporto
jaWvidan am sawyisi komponentis “amogleja” jaWvis momdevno ubnebs
aRdgenis unars akargvinebs. cnobilia, rom es fermenti membranis
zedapirzea lokalizebuli da masTan dasakavSireblad gamoiyeneba
ara lipidebi, aramed membranuli cilebis aminomJavuri naSTebi.
swored amis mizezi unda iyos proteazebis maRali masolubilize-
beli efeqti. membranul cilebTan susti kontaqti safiqrebels
xdis, rom zeJanguri Jangvis iniciaciaSi flavoproteini uSualod
ar monawileobs. amisaTvis saWiroa sivrcobrivi siaxlove radikale-
bis warmomqmnel centrebsa da fermentul zeJangur Jangvis ubnebs
Soris. am mosazrebidan gamomdinareobs, rom lipidTa fermentuli
peroqsidaciis warmatebiT ganxorcielebisaTvis NADPH-specifikuri
flavoproteini aucilebelia, magram procesis iniciacia ara am pir-
vel komponentTan, aramed ufro moSorebiT, sadRac Sualed, an jaW-
vis terminalur ubanze xdeba.
mikrosomuli membranebis NADPH-specifikuri redoqs-sistemis
calkeuli komponentis TvisebaTa ganxilva ar iZleva romelime maT-
ganze lipidTa peroqsidaciis zusti lokalizaciis dadgenis saSua-
lebas, radgan Tavisufali radikalebi, romlebic zeJangur Jangvas
inicireben, SeiZleba warmoiqmnas rogorc sawyis (TviTJangvadi fla-
vinis), aseve terminalur (citoqrom P450-is) ubnebze. Znelia am
procesSi eleqtronis satransporto jaWvis Sualeduri ubnis
rolze msjeloba, miT umetes Tu CavTvliT, rom aq citoqromi b5
imyofeba.
cximovan mJavaTa peroqsidaciaSi mniSvnelovania sakiTxi cito-
qrom P450-is monawileobis Sesaxeb. pirveli monacemebi amis sasar-
geblod arCakovsa da mis TanamSromlebs [11] ekuTvniT. aRniSnul
129
mkvlevarTa Tanaxmad hemoproteinis aqtiur centrSi myofi apofer-
mentis SH-jgufTan rkinis pirofosfatis (FePP) dakavSirebas Tavi-sufali radikalebis generirebadi axali centrebis Camoyalibeba
mosdevs (nax. 2.1). am SemTxvevaSi ar xdeba naxSirbadis monooqsidiT
aqtivobis daTrgunva, xolo citoqrom P450 funqcionirebs ara ro-gorc hemoproteini, aramed rogorc arahemuri gogirdSemcveli rki-
naproteini. mikrosomul eleqtronTa satransporto sistemaSi ci-
toqrom P450 erTaderTi gadamtania, romelsac aqtiur centrSi SH-
jgufebi gaaCnia da eleqtronebis transportSi monawileobis miReba
SeuZlia. zeJanguri Jangvis fermentuli sistema ki mgrZnobiarea SH-
jgufebis iseTi Sxamebis mimarT, rogorebic p-qlormerkuribenzoati,
HgCl2 da mersalilia.
NADPH
O2
O2
Fp citoqrom b5
SH
hemi
citoqrom P450-isapofermenti
hidroqsilireba
CO
EDTA
Fe3+PP
Fe2+PP
zeJanguri Jangva
nax. 2.1. citoqrom P450-is funqcionireba hidroqsilirebisa da
zeJanguri Jangvis reaqciebSi [11].
rogorc Cans, SH-jgufi lipidur peroqsidaciaSi mxolod endo-
genur rkinasTan kompleqsirebisas erTveba. askorbatdamokidebul
arafermentul zeJangur JangvaSi SH-jgufebis roli gamoricxulia,
radgan es procesi sulfhidriluri jgufebis Sxamebis mimarT
aramgrZnobiarea.
soios nazardebidan miRebul mikrosomul fraqciaze Cvens labo-
130
ratoriaSi Catarebuli gamokvlevebiT [12] dadgenil iqna, rom lipo-
peroqsidaciis (malonis dialdehidis warmoqmnis mixedviT) rogorc
fermentuli, aseve arafermentuli procesi dimeTilanilinis N-
demeTilirebis gaZlierebas iwvevs. Fe2+-isa da NADPH-is Tanamyofo-
bisas lipiduri peroqsidaciis orive tipis reaqciebi TiTqmis siner-
giulad jamdeba. paralelurad adgili aqvs fraqciis N-
demeTilazuri aqtivobis zrdas. fosfatidilqolini, romelsac an-
tioqsidanturi Tvisebebi gaaCnia, lipidTa zeJangur Jangvas ainhibi-
rebs, xolo N-demeTilirebis reaqcias astimulirebs. fosfatidile-
Tanolamins aseTi gamokveTili moqmedeba ar gaaCnia. safiqrebelia,
rom misi naxSirwyalbadovani naSTis ujeri bmebi TviTon xdebian
Tavisufali radikalebisaTvis moxerxebul samizned. miRebuli mona-
cemebis safuZvelze dasaSvebad miviCnieT mosazreba, rom mcenareSi
mocemuli qsenobiotikis Jangvis procesi radikalur stadias Sei-
cavs, Tumca igi lipiduri peroqsidaciisagan garkveuli damoukideb-
lobiT xasiaTdeba. TavisTavad es bunebrivicaa: mcenaris intaqtur
ujredSi am or process Soris NADPH-isaTvis aSkara konkurencia
ar unda vlindebodes, radgan am kofermentis iseTi mZlavri generi-
rebadi sistema funqcionirebs, rogoric fotosinTezia.
gamoTqmulia mosazreba imis Sesaxeb, rom fermentuli da arafer-
mentuli lipoperoqsidaciis iniciacia analogiuri meqanizmebiT unda
xdebodes [11]. reaqciaSi moqmedi ADP_Fe3+ an pirdapir aRdgenas ga-
nicdis reduqtaziT, an qsantinoqsidazas SemTxvevaSi arapirdapir
aRdgeba superoqsid-radikaliT. warmoqmnili perfenilioni SemdgomSi
poliujer cximovan mJavebTan reagirebs da zeJangur Jangvas inici-
rebs. peroqsidaciis yvela sistema emorCileba superoqsiddismutazas
mainhibirebel gavlenas, Tumca TavisTavad superoqsid-radikals misi
inicireba ar SeuZlia. hidroqsilis radikalebi fiziologiur piro-
bebSi lipidTa zeJangur JangvaSi mniSvnelovan rols ar unda asru-
lebdnen. superoqsiddismutazas mainhibirebeli moqmedeba qolatiT
solubilizebul fosfatidilqolinisa da fosfatidileTanolaminis
Tavisufal Jangvaze, agreTve liposomebSi fosfatidilqolinis Jang-
vaze gamovlenilia eriTrocitebSi [13]. es faqti arapirdapir miuTi-
Tebs, rom lipidTa peroqsidaciaSi superoqsiduri radikalebi mona-
wileoben.
lipidTa zeJanguri Jangvis NADPH-damokidebul fermentul
131
sistemaSi Seiswavleboda Jangbadis aqtiuri formebis warmoqmnis me-
qanizmi [14]. spinuri damWerebis meTodiT, agreTve superoqsiddis-
mutazisa da katalazas gamoyenebiT dadginda, rom NADPH-damoki-
debuli lipoperoqsidaciis inicireba RviZlis mikrosomebSi xor-
cieldeba Jangbadis aqtiuri formebis saSualebiT, romlebic mikro-
somul redoqs-jaWvSi Jangbadis Tanmimdevruli erTeleqtroniani
aRdgenis gziT warmoiqmnebian. Jangbadis radikalebis generirebaze
pasuxismgebel ubans NADPH-citoqrom P450-reduqtaza warmoadgens. mis gareSe NADPH-damokidebuli zeJanguri Jangva praqtikulad ar
mimdinareobs. egzogenuri rkinis Tanamyofobisas zeJanguri Jangva
eleqtronis gadatanis swored am ubanze dafiqsirda.
2.2.1 jaWvis gagrZelebis stadia
lipidTa peroqsidacia im Tavisufal-radikaluri jaWvuri meqa-
nizmiT xorcieldeba, romelic molekuluri JangbadiT nebismieri
organuli naerTis uSualo Jangvis reaqciebisTvisaa damaxasiaTebeli.
procesi mxolod im SemTxvevaSi daiwyeba, Tu sistemaSi Tavisufali
radikalebi gaCndeba [15, 16]. magaliTad, molekuluri JangbadiT or-
valentiani rkinis daJangvisas warmoiqmneba •2HO -tipis radikali:
Fe2+ + O2 + H+ → Fe3+ + •2HO (1)
maRali reaqciisunarianobis gamo warmoqmnili radikali reagirebs garemomcvel molekulebTan, kerZod, cximovan mJavebTan da naxSirwyal-
badovani )R( • radikali miiReba:
RH + •2HO → H2O2 + •R (2)
am ori reaqciiT iwyeba Jangvis jaWvuri procesi. amitom maT
jaWvis inicirebis stadias uwodeben.
lipidTa JangvaSi Fe2+ ormag rols TamaSobs: erTi mxriv, isini
Slian hidrozeJangebs da amiT aCqareben Jangvis process; meore
mxriv ki aCereben jaWvuri procesis dawyebas hidrozeJangebis pir-
veladi warmoqmnis damuxruWebis gziT da amdenad antioqsidantis
Tvisebas avlenen [17, 18]. rodesac [ROOH]≫[Fe2+], rkinis ionebi,
rogorc katalizatorebi, lipiduri zeJangebis warmoqmnaSi monawi-
132
leoben, xolo Tu [Fe2+]≫[ROOH], rkinis ionebi moqmedeben, rogorc
antioqsidantebi. ujredSi rkinis SesaZlo aRmdgen naerTebs miekuTv-
neba cisteini da askorbinis mJava. gamoricxuli araa isic, rom aRd-
genaSi cilis sulfhidriluri jgufebic monawileobdnen [19].
antioqsidanturi aqtivoba gaaCnia tokoferolisa da difenilur
warmoebulebs, romlebic tipiur radikalur “damWerebs” warmoad-
genen. maTi gavleniT zeJanguri Jangvis damuxruWeba umniSvnelovanesi
argumentia am procesSi Tavisufali radikalebis warmoqmnis mtki-
cebis sasargeblod [6].
Tavisufal radikalTa mniSvnelovani Tviseba isaa, rom ramden-
jerac ar unda moxdes molekulebTan urTierTqmedeba, maTi ricxvi
mainc ucvleli rCeba (Tavisufali valentobis mouspoblobis prin-
cipi). Jangbadis Tanamyofobis pirobebSi •R radikalebi masTan ur-
TierTqmedeben, ris Sedegadac axali •2RO radikali miiReba, romel-
sac zeJangur radikals uwodeben:
•R + O2 → •2RO (3)
zeJangur radikals ujer cximovan mJavas axal molekulebTan
reagireba SeuZlia. am dros warmoiqmneba hidrozeJangi (ROOH) da
isev •R radikali miiReba:
•2RO + RH → ROOH + •R (4)
am ori reaqciis monacvleobas iqamde mivyavarT, rom procesSi
lipidisa (RH) da Jangbadis axali molekulebi erTveba. amis Sede-
gad warmoiqmneba hidrozeJangebi, xolo •R da
•2RO radikalebis
jamuri raodenoba praqtikulad ucvleli rCeba (nax. 2.2). procesis
am stadias “prolongaciis” (gaxangrZlivebis) stadias uwodeben.
mTliani procesis siCqares zeJanguri radikalebisa da lipidis
molekulebis SedarebiT neli urTierTqmedebis reaqcia gansazRvravs.
Tavisufali radikalebi ujeri cximovani mJavis mxolod axal-
axal molekulebTan rom reagirebdnen, maSin JangbadiT sakmarisad
uzrunvelyofisas erTaderTi radikalic ki mocemul nimuSSi arse-
bul yvela cximovan mJavas zeJangad gardaqmnida. sinamdvileSi es ase
ar xdeba, radgan adgili aqvs radikalebis „Caqrobas“ [8].
133
NADPH + 4RH + 4O2 NADP + 4ROOH + Heleqtronis gadatanis jaWvi + +
NADPH + Fe-kompleqsieleqtronis gadatanis jaWvi
NADP + Fe-kompleqsi + H3+ 2++ +
Fe-kompleqsi + R + H3+ +.Fe-kompleqsi + RH
2+
R .
RO2.
O2
ROOHRH
R .
RO2.
R .
RO2.
RO2.
H+
O2
ROOH
O2
ROOHRH
R .
O2
ROOHRH
nax. 2.2. mikrosomebSi zeJanguri Jangvis reaqciis meqanizmi.
Fe2+-kompleqsi – radikalinicirebadi centri;
RH – erTi ormagi kavSiris mqone ujeri cximovani mJava [20].
es im SemTxvevaSia SesaZlebeli, Tu radikalebi moqmedeben:
_ erTmaneTTan, mag.:
R + R. .
RO2 + RO2. .
molekuluri produqtebiRO2 + R ..
_ cvalebadi valentobis mqone metalebTan (mJave areSi), mag.:
134
•2RO + Fe2+ + H+ → ROOH + Fe3+
(4)
•R + Fe2+ + H+ → RH + Fe3+ (5)
_ antioqsidantebis molekulebTan, mag.: α-tokoferolTan (AnH-Tan)
•2RO + AnH → ROOH + •An (6)
pirvel or SemTxvevaSi molekuluri produqtebi warmoiqmneba,
xolo mesameSi mcired aqtiuri radikalebi miiReba, romelTac axal
cximovan mJavebTan reaqciaSi Sesvlis unari dakarguli aqvT. nebis-
mier SemTxvevaSi xdeba jaWvuri reaqciebis SeCereba, anu gawyveta.
Tavisufali radikalis warmoqmnis momentidan mis gaqrobamde •R -isa
da •2RO -is monawileobiT ramdenime Tanmimdevruli cikluri reaqcia
mimdinareobs. amis Sedegad sistemaSi yovel warmoqmnil radikalze
hidrozeJangis ramdenime molekula Cndeba. es ricxvi jaWvuri
reaqciebis raodenobas, anu jaWvis sigrZes axasiaTebs. rogorc Cans,
jaWvis sigrZe misi gawyvetiT isazRvreba da igi antioqsidantebis
Tanamyofobisas mokldeba. amiT xsnian Tavisufal-radikalur proce-
sebze antioqsidantebis inhibitorul moqmedebas.
ganxiluli suraTi Jangvis ganutotveli jaWvebisTvisaa damaxasi-
aTebeli. cvalebadi valentobis mqone metalTa ionebis, kerZod,
orvalentiani rkinis Tanamyofobisas jaWvur reaqciaSi warmoqmnili
hidrozeJangis daSla xdeba:
ROOH + Fe2+ → •RO + −OH + Fe3+ (7)
am dros axali Tavisufali radikalebi Cndeba da Jangvis axali
jaWvis iniciacia xdeba. am SemTxvevaSi zeJanguri Jangvis procesis
gantotva xdeba jaWvuri reaqciebis meqanizmiT. zeJanguri Jangvis
siCqares amjerad gantotvis zemoT moyvanili reaqcia (7) gansaz-
Rvravs. modelur cdebSi Fe2+-is siWarbisas reaqciis siCqare upira-
tesad reagentis (ROOH) koncentraciazea damokidebuli. misi swra-
fi dagroveba imas iwvevs, rom mTlian process TviTaCqarebuli
(feTqebadi) xasiaTi eZleva. afeTqebasTan zeJanguri Jangvis am
stadiis ganviTarebis analogias is ganapirobebs, rom process Tan
axlavs naTeba (qemiluminescencia), romlis registrirebiTac reaq-
ciis kinetika da meqanizmi Seiswavleba [19].
135
RO2 + RO2. .
qemiluminescencia (8)
.P + O2
.P + O2 + hν1
R2 + 1/2(O2)2 R2 + O2 + hν2
aq P – reaqciis produqtia (SesaZloa _ ketoni), xolo hν1 da hν2-sinaTlis energiis (fotonis) TiTo qvantia. oleinmJavas Jangvisas
qemiluminenscenciis speqtrSi 390, 460, 550 da 600 nm-ebze STanT-
qmis maqsimumebi Cndeba, romelTagan nawili, rogorc Cans, karbo-
nilis jgufebs, nawili ki _ Jangbadis dimerebs ekuTvnis.
ujredSi jaWvebis gantotvis reaqciis siCqare upiratesad
ionebis koncentraciiT da lokalizaciiT ganisazRvreba; daukavSire-
beli an daJanguli rkina araaqtiuria, amitom zeJanguri Jangvis
siCqare saboloo jamSi damokidebuli iqneba sistemaSi rkinis
mdgomareobaze da im agentebze, romlebic mis SekavSirebasa da
aRdgenas uzrunvelyofen (mag., membranuli cilebis sulfhidriluri
jgufebi):
R_SH + Fe3+ → 1/2R_S_S_R + Fe2+ + H+ (9)
benzpirenis metabolizmis reaqciaSi rkinis ionebi astimulireben
intermediatis warmoqmnas, romelic mWidrod unda iyos dakavSi-
rebuli lipidTa zeJangur JangvasTan [21]. prooqsidantebi Fe2+ da
CCl4 erTnair mastimulirebel moqmedebas avlenen aramarto
lipidur peroqsidaciaze, aramed monooqsigenazur sistemaze da
aaqtiureben NADPH-damokidebul benzpirenis hidroqsilirebas; e.i.
lipiduri radikalebi saerTo intermediats warmoadgenen orive
tipis reaqciaSi. mTlianobaSi zeJanguri Jangva SeiZleba ganxilul
iqnas, rogorc im lipiduri radikalebis utilizaciis alternatuli
gza, romlebic policikluri naxSirwyalbadebis hidroqsilirebaSi
ar monawileoben. sayuradReboa, rom Tirkmlis mikrosomebSi identi-
ficirebulia citoqrom P450-is msgavsi hemoproteini, romelic
P450k-daa wodebuli [22]. igi monawileobs laurinmJavas JangvaSi da
CO-sTan kompleqsirebisas STanTqmis piks iZleva 453-454 nm-ze.
NADPH-isa da molekuluri Jangbadis Tanamyofobisas am hemoprote-
inis Semcveli Tirkmlis qerqis mikrosomebi akatalizeben laurin-
mJavas hidroqsilirebas da warmoiqmneba ω- da (ω_1)-hidroqsiwarmo-ebulebi. Sedegad miiReba ori produqti 2 : 1 SefardebiT. laurin-
136
mJavas hidroqsilireba citoqrom P450-is funqciaa. am reaqciis
msvleloba naxSirbadis monooqsidiT Seqcevadad inhibirdeba sinaT-
leze. garda amisa, mikrosomul suspenziaze laurinmJavas damateba I-tipis speqtrul cvlilebebs iZleva, rac hemoprotein_laurinmJavas
kompleqsis warmoqmnis maCvenebelia.
orvalentian rkinis ionTan kompleqsirebuli ADP-s Tanamyo-
fobisas lipiduri peroqsidaciis stimulireba naCvenebia mcenareSic,
kerZod, bardis eTiolirebuli nazardebidan da mwvane foTlebidan
gamoyofil mikrosomul suspenziaSi [23]. aRdgenili piridinnuk-
leotidebi iwveven zeJanguri Jangvis process da, rogorc Cans, igi
fermentulad mimdinareobs, radganac mgrZnobiarea gacxelebisa da
sulfhidriluri reagentebis mimarT.
mikrosomebSi NADPH-is Jangvaze ADP-s mastimulirebeli moqme-
deba pirvelad italieli mecnierebis mier [24] iqna gamovlenili.
odnav mogvianebiT maTive [25] da agreTve ernsterisa da
Tanaavtorebis [6-7] gamokvlevebiT dabejiTebiT iqna naCvenebi am or
process (NADPH-is Jangvasa da ujeri rigis cximovan mJavaTa
Jangvas) Soris uSualo pirdapiri kavSiri. eWvgareSe gaxda, rom
mastimulirebeli efeqti damaxasiaTebelia nebismieri pirofos-
fatuli da ara fosfaturi dajgufebebisaTvis. zeJangur Jangvaze
maTi gansxvavebuli moqmedebis axsna ar SeiZleba arc am ionebis
gavleniT jaWvur reaqciebze (modelur sistemebSi dabali koncent-
raciebiT isini aCqareben, xolo maRali koncentraciebiT ainhibireben
lipiduri zeJangebis warmoqmnas) da ara NADPH-specifikur jaWvSi
eleqtronTa gadatanis siCqareze maTi gavleniT, sadac orive ioni
sakvlevi koncentraciebis SemTxvevaSi mikrosomuli hidroqsilirebis
siCqareze araviTar zemoqmedebas ar avlenen [7, 19, 26].
pirofosfatis mastimulirebel moqmedebaze da fosfatis
araefeqturobaze yvelaze savaraudo axsnad SeiZleba gamoyenebul
iqnas daSveba imis Sesaxeb, rom es ionebi gansxvavebul zegavlenas
axdenen membranuli cilebis funqciur jgufebze, rkinis ionebis
damatebisas radikalwarmomqmneli centrebis formirebis procesSi.
imdenad, ramdenadac piro- da orTofosfatis efeqturi koncent-
raciebi fiziologiuris sazRvrebSi imyofebian. savsebiT bunebrivia,
rom am anionebs NADPH-damokidebul zeJangur JangvaSi reaqciis
siCqaris regulirebaSi monawileobis miReba SeeZlo.
137
fermentul sistemaSi fosfatisa da pirofosfatis moqmedeba
arafermentuli sistemisagan gansxvavebiT SeiZleba kargad aixsnas,
Tu modelur sistemebze miRebuli monacemebidan gamovalT, sadac
Fe2+-is haeris JangbadiT Jangvis aqtivaciis xarjze am nivTierebaTa
dabali koncentraciebi qemiluminescenciis induqciis ganviTarebis
periods kvecaven. SedarebiT maRali koncentraciebi qemilumi-
nescencias da zeJangur Jangvas Trgunavdnen, radgan am dros Fe2+-is
katalizatori araaqtiur Fe3+-formaSi gadadioda [19, 27].
bidlaksa da tapels [28] aqvT gamoTqmuli gansxvavebuli
mosazreba, romlis Tanaxmadac dakavSirebuli rkinis ionebi NADPH-
specifikur jaWvSi funqcionirebs, rogorc radikalwarmomqmneli
centrebi, romlebic zeJanguri Jangvis inicirebas iwveven. aqedan
gamomdinare, am mkvlevarebma varaudi gamoTqves, rom rkinis roli
radikaluri gziT hidrozeJangebis daSlaSi mdgomareobs. warmoqm-
nili zeJanguri radikalebi Tavis mxriv hidrozeJangebis warmoqmnis
axal reaqciebs inicireben. maTi warmodgeniT rkinis ionebi radikal-
warmoqmnisas jaWvis dagrZelebis stadiaze muSaoben. amgvarad Camoya-
libda kompromisuli Sexeduleba, romlis Tanaxmadac dakavSirebul
rkinas SeuZlia ifunqcioniros rogorc zeJanguri Jangvis
„iniciatorma“, aseve jaWvis „damagrZelebelma“.
lipidebis Tavisufalradikaluri Jangvis inducirebisas mikro-
somul membranaSi struqturul-funqciuri Tanafardobebi Seswavli-
lia in vitro pirobebSi [29]. naCvenebia, rom membranis lipidur fazaSi
mimdinare zeJanguri reaqciebi upirveles yovlisa arRveven
fosfolipidebis poliujer cximovan acilebs (C22:6; C22:6). amis
Semdeg procesSi erTveba ormagi kavSirebis naklebi ricxvis (C18:2; C18:0) mqone cximovani mJavuri naSTebi. lipidTa Jangvis produqtebis
dagrovebis paralelurad SeiniSneba membranadakavSirebuli fermen-
tebis aqtivobaTa cvlilebebi. monotonurad klebulobs citoqrom
P450-is Semcveloba (nawilobriv misi citoqrom P420-ad konversiis xarjze). Sesabamisad qveiTdeba aminopirinis demeTilirebisa da 3,4-
benzpirebis hidroqsilirebis siCqare. glukozo-6-fosfatazis cvli-
leba 3-fazian bunebas amJRavnebs: zeJanguri Jangvis induqciis sawyis
stadiaze SedarebiTi inhibirebis Semdeg aqtivobis Tavdapirvel
donemde aRdgena xdeba. misi aqtivacia dakavSirebulia lipidTa
zeJangur JangvasTan da rogorc Cans mikrosomuli membranis ganv-
138
ladobis cvlilebiTaa ganpirobebuli. arsebiTi isaa, rom membranis
mTlianobaze damokidebul fermentTa aqtivobebis cvlilebebi gaci-
lebiT ufro adre SeiniSneba, vidre membranis eleqtronul-mikro-
skopuli ultrastruqturuli cvlilebebi.
mikrosomebSi ujeri rigis cximovan mJavaTa zeJanguri Jangvis
reaqciis steqiometriis sakiTxi gansakuTrebiT detalurad fermen-
tuli sistemebisTvisaa Seswavlili, ramdenadac swored misTvisaa
damaxasiaTebeli im gansakuTrebuli meqanizmebis arseboba, riTac igi
arafermentuli sistemebisagan gansxvavdeba. mocemuli sakiTxis
gamokvlevebis dawyeba hoxSteinisa da ernsteris [6] kvlevebs
ukavSirdeba. maT SeZles daedginaT, rom sareaqcio areSi zeJanguri
Jangvis iniciatoris (ADP_Fe2+) Tanamyofobisas NADPH-is erTi
molis Jangva 10-20 moli Jangbadis aRdgenas iwvevs. ADP_Fe2+-kompleqsis gareSe mikrosomul NADPH-damokidebul eleqtronTa
gadatanis procesSi erTi moli NADPH 1 mol O2-s aaqtivebs.
mogvianebiT amave laboratoriaSi miRebul iqna ufro dabali
koeficienti: ∆NADPH : ∆O2=1 : 4 [9]. meisa da makkeis [30] gamokv-levebma erTi metad saintereso faqti gamoavlina. maT cdebSi
∆NADPH : ∆zeJanguri Jangva : ∆O2 fardoba 1 : 1 : 4-s Seadgenda. amas-Tan koeficienti ∆O2 : ∆NADPH mudmivi ar iyo da reaqciis msvle-
lobaSi 1-dan (reaqciis dasawyisSi) 4-mde (reaqciis dasasruls)
icvleboda. koeficientis aseTi cvlileba ar SeiZleba aixsnas
reaqciis warmoqmnili karboniluri naerTebis Semdgomi gardaqmniT,
anu es araa warmoqmnili arasruli Jangvis produqtebis Semdgom
daJangvaze Jangbadis xarjvis Sedegi. is, rom aseTi produqtebi ar
warmoiqmneba, dasturdeba zeJangebis gaqrobis qromatografiulad
Semowmebuli SedegebiTa da ioduri ricxvis cvlilebebiT.
gamoTvlebma aCvenes, rom arsebobs garkveuli Sesabamisoba gamqral
ormagi kavSirebis ricxvsa da reaqciis msvlelobaSi STanTqmul O2-s Soris. maSasadame, mikrosomebSi zeJanguri Jangvis ganviTarebis
Tanazomierad yovel molekula daJangul NADPH-ze sul ufro
meti warmoqmnili lipidis zeJangis molekulebis ricxvi modis. es
situacia Zlier waagavs procesebs, romlebic jaWvuri reaqciebisas
SeiniSneba; e.i. sadac iniciatoris yovel molekulaze produqtis
ramdenime molekula modis, romelTa raodenoba jaWvis sigrZezea
damokidebuli [19]. jaWvuri procesis Sesabamisad jaWvis sigrZis
139
zrda, romelic saboloo jamSi sistemaSi antioqsidantebis daSlas-
Tanaa dakavSirebuli, aseve tipiuria jaWvuri reaqciebisaTvis, ker-
Zod, orvalentiani rkiniT katalizirebuli fosfolipidebis zeJan-
guri JangvisaTvis [19, 31].
amgvarad, antioqsidantebis mainhibirebeli moqmedeba da lipiduri
zeJangebis warmoqmnis steqiometria savsebiT sarwmunod miuTiTebs
NADPH-Tan SeuRlebul lipidTa zeJanguri Jangvis zogierTi sta-
diebis jaWvur, Tavisufal-radikalur bunebaze. am gagebiT fermen-
tuli da arafermentuli zeJanguri Jangvis sistemebi erTmaneTisagan
faqtobrivad ar gansxvavdeba. aRniSnul procesebs Soris sxvaoba,
rogorc Cans, inicirebis adreul stadiebze mTavrdeba, xolo Semd-
gom isini erTi da igive meqanizmiT viTardebian da erTnair prod-
uqtebs warmoqmnian. orive sistemas qemiluminescenciis erTnairi
kinetika gaaCnia, rac imaze metyvelebs, rom lipiduri zeJangebis
fermentul da arafermentul warmoqmnebs Soris gansxvaveba mTavr-
deba procesis sawyis stadiebze, anu manamde, vidre zeJanguri
Jangvis jaWvuri reaqciebi „CairTveba“.
detaluradaa Seswavlili NADPH-specifikuri zeJanguri Jangvis
produqtebi [30, 32-34]. aRmoCnda, rom am procesis Sedegad esTe-
ruli kavSirebis ricxvi ar icvleba. samagierod mkveTrad mcirdeba
ormagi kavSirebis raodenoba da aminuri azotis Semcveloba. ormagi
bmebis Semcveli cximovani mJavebis zeJanguri Jangvis analizma aCvena,
rom Jangvas upirveles yovlisa 6, 4 da 2 ormagi bmebi ganicdian.
xSir SemTxvevaSi aseTi mJavebia Sesabamisi dokozoheqsenmJava, araqi-
donmJava da linolenmJava. swored es ujeri cximovani mJavebi war-
moadgenen fermentuli zeJanguri Jangvis ZiriTad substratebs. imis
gamo, rom cximovan mJavaTa naSTebi glicerinis ConCxis mimarT β-mdgomareobaSia, bunebrivia, Jangva maTze ganxorcieldeba. amas adas-
turebs fosfolipaza A-s SerCeviTi „Seteva“ β-esTerul bmebze. mem-
branuli fraqciis fosfolipaziT winaswari damuSaveba zeJangur
Jangvas ainhibirebs, xolo ukve daJanguli fraqciis am fermentiT
damuSaveba warmoqmnili polaruli produqtebis srul gamoTavi-
suflebas iwvevs [35].
NADPH-Tan inkubirebul mikrosomebidan lipiduri eqstraqtis
STanTqmis speqtrebs Tu gavaanalizebT, davinaxavT, rom masSi war-
moiqmneba SeuRlebuli ormagi da sammagi kavSirebis sistema STanT-
140
qmis maqsimumebiT 230-232 da 280 nm-ebze. amasTan, pirveli zoli
lipidebis hidrozeJangebs ekuTvnis [35].
zeJanguri Jangvis saboloo produqti lipofuscinmJavas msgavsi
pigmenti warmoiqmneba lizinis ε-aminojgufTan malonis dialdehidis
urTierTqmedebiT. igi koniugirebul Sikis fuZes (_N=CH_CH2_
HC=N_) Seicavs. misTvis damaxasiaTebelia fluorescenciis aRgz-
nebis maqsimumi 345-360 nm-ze da gamosxivebis maqsimumi 425-450 nm-
ze. procesis steqiometria aseTia: ∆O2 : ∆malonis dialdehidi : ∆li-
pofuscini = 436 : 16 : 1 [36]. warmoqmnil lipidTa hidrozeJangebs,
Jangvis pirvelad produqtsa da malonis dialdehids Soris urTi-
erTkavSiris Seswavlam aCvena, rom lipidTa zeJangebi malonis
dialdehidTan SedarebiT erTi rigiT meti warmoiqmneba da swrafadve
iSleba: lipiduri zeJangebis maqsimaluri raodenoba reaqciis sawyis
periodSi vlindeba. maTi raodenoba mcirdeba malonis dialdehidis
mudmivad mzardi koncentraciebis fonze. lipiduri zeJangebis didi
nawilidan (Tu mTlianad ara) zustad iseve, rogorc poliujeri
cximovani mJavebidan, malonis dialdehidi iq warmoiqmneba, sadac
isini fosfolipidebTan β-mdgomareobaSi imyofebian. fermentuli
zeJanguri Jangvis procesSi inhibitorebis moqmedeba ar gansxvavdeba
mTliani zeJanguri Jangvis procesze maTi moqmedebisagan [37, 38].
amrigad, zeJanguri Jangvis substratebad gamoiyenebian dokozo-
heqsen-, araqidon- da linolenmJavebi, romlebic fosfatidil, eTa-
nolaminisa da fosfatidilqolinis molekulebSi β-mdgomareobaSi imyofebian. reaqciis dasawyisSi unda arsebobdes gansazRvruli sxva-
obebi membranebSi zeJanguri Jangvis inicirebis centrebis gansxva-
vebuli ganlagebis gamo. es varaudi ki Tavis mxriv sarwmunod
amtkicebs NADPH-is damaCqarebel moqmedebas askorbat-damokidebul
zeJangur Jangvaze da fermentul sistemaSi warmoqmnili zeJangebis
citoqrom P450-ze gaZlierebul damazianebel moqmedebas (cxrili
2.1).
ujeri cximovani mJavebis zeJanguri Jangvis saboloo produqtebs Soris Txelfenovani qromatografiiT 18 aldehidi da ketoni iden-
tificirdeba [19]. yvela isini erTsafexuriani JangviTrmiiReba. karboni-luri naerTebis karboqsilurad Semdgomi daJangva aRar xdeba [35].
mikrosomul sistemaSi in vitro cximovan mJavaTa zeJanguri Jangva ar SeiZleba yvela maRalujeri cximovani mJavebis sruli daJangviT
141
mimdinareobdes. malimitirebel faqtorebad am SemTxvevaSi, upirve-
les yovlisa, reducirebadi eqvivalentebis donorebi (NADPH da
askorbati) unda warmoadgendnen. es savsebiT gasagebicaa: membranis
mkacri orientaciis gamo Jangvis jaWvis sigrZe mcirea da procesi
ar SeiZleba avtokatalizurad warimarTos. membranul preparatebSi
bunebrivi antioqsidantebis Semcvelobac mcirea da amitom maT ar
SeuZliaT zeJanguri Jangvis siCqareze raime arsebiTi gavlenis
moxdena.
cxrili 2.1.
NADPH-isa da askorbatis gavlena lipiduri zeJangebis warmoqmnis
siCqareze (warmoqmnili malonis dialdehidi mg-1 . wT-1) [19]
aRmdgeneli inkubaciis dro
10 wT 20 wT
NADPH, 1.0 mM 36 50
askorbati, 0.8 mM 50 67
NADPH, 1.0 mM + askorbati 0.8 mM 62 88
in vitro pirobebis sawinaaRmdegod ujredSi aRdgenili NADPH da
askorbati nakleb savaraudoa SemzRudveli faqtorebi iyvnen, ramd-
enadac citoplazmaSi maTi realuri koncentraciebi (Sesabamisad
2.5.10-4 da 10-3 M) savsebiT sakmarisia zeJanguri Jangvis reaqciebis
maqsimalur siCqareTa misaRwevad. sainkubacio areSi askorbat-damoki-
debul sistemaze rkinis ionebis mkveTri gamaaqtiurebeli moqmedeba
imaze metyvelebs, rom swored am ionebis deficits SeuZlia
arafermentuli zeJanguri Jangvis siCqaris limitireba. fermentul
sistemaSi mocemul faqtors, savaraudoa, rom didi mniSvneloba ar
unda gaaCndes, radgan rkinasTan misi swrafva maRalia da ujredSi am
ionis realuri koncentracia, rogorc Cans, fermentulad zeJangebis
maqsimaluri siCqariT warmoqmnis uzrunvelsayofad savsebiT sakma-
risia. am SemTxvevaSi wina planze steriuli faqtori, anu radikal-
warmoqmnis centrebisa da Jangvis substratebis (ujer cximovan
mJavaTa) sivrculi ganmxoloeba gamodis. zeJanguri Jangvis sistemis
Jangbadisadmi dabali swrafva am sistemas saSualebas ar aZlevs
efeqturi konkurencia gauwios or sxva _ citoqromoqsidazur da
citoqrom P450-oqsigenazur sistemebs.
142
arsebuli eqsperimentuli monacemebis safuZvelze SeiZleba naT-
lad gamoikveTos yvelaze mniSvnelovani debulebebi [20]:
1. mikrosomul membranebSi damtkicebulia lipidTa zeJanguri Jang-
vis ori sistemis arseboba, romlebic erTmaneTisagan principulad
iniciaciis stadiiT gansxvavdebian. NADPH-specifikur sistemaSi
rkinis ionebi (radikalwarmomqmneli centrebi) eleqtronTa gada-
tanis fermentuli gziT aRdgeba. arafermentul sistemaSi rkinis
aRdgena askorbatiT, an sxva Sesabamisi redoqs-potencialis mqone
aRmdgeneliT xdeba;
2. orive procesis kinetika da steqiometria im mosazrebis sasar-geblod metyvelebs, romlis Tanaxmadac maT mimdinareobas erTi
saerTo _ jaWvuri, radikaluri reaqciebi udevs safuZvlad;
3. iTvleba, rom or- da samvalentiani rkinis ionebi ukavSirdebian
cilebis gansazRvrul funqciur jgufebs, xdebian radikalwar-
momqmneli punqtebi, anu reaqciis iniciaciis centrebi. am mxriv
yvelaze mosalodnelia, rom lipidTa fermentul zeJangur Jang-
vaSi wamyvani roli citoqrom P450-is SH-jgufebs ekuTvnis.
2.2.2 citoqrom P450-is monawileoba cximovani mJavebis
hidroqsilirebasa da epoqsidirebaSi
citoqrom P450-iT katalizebuli cximovani mJavebis Jangvis
reaqciebi SeiZleba hidroqsilirebisa da epoqsidirebis reaqciebad
davajgufoT. hidroqsilirebisas iJangeba rogorc terminaluri meTi-
lis jgufi [39], aseve alifaturi jaWvis Sida naxSirbadatomebi
[40]. cercvis (Vicia faba) mikrosomebis mier palmitinmJavas ω-hidroqsilirebis Seswavlisas [39] gairkva, rom reaqciaSi citoqrom
P450 monawileobs. SidajaWvuri monooqsigenirebisas erTi da igive
mJava SeiZleba sxvadasxva mdgomareobaSi daiJangos, rac mkafiod Cans
miwavaSlas (Helianthus tuberosus) mikrosomebis mier laurinmJavas 8-,
9- da 10-hidroqsilirebis magaliTze (nax. 2.3_II) [40].
unda aRiniSnos, rom laurinmJavas mimarT citoqrom P450 gark-veul stereospecifikurobas amJRavnebs, rac mcenaris saxeobazea da-
mokidebuli. fermentis orive _ ω-hidroqsilazuri da SidajaWvur-
hidroqsilazuri aqtivobebi erTsa da imave mcenareSi arasodes
mJRavndeba [41].
143
COOH COOH
OHlaurinmJava 12-hidroqsi-laurinmJava
I.
COOH
OH
COOH
COOHOH
COOH
OH
laurinmJava
9-hidroqsi-laurinmJava
10-hidroqsi-laurinmJava
8-hidroqsi-laurinmJava
II.
nax. 2.3. laurinmJavas citoqrom P450-damokidebuli ω-(I) da
SidajaWvuri (II) hidroqsilireba [40].
citoqrom P450-damokidebul ω-hidroqsilirebas ganicdis rog-
orc najeri, iseve ujeri mJavebi [42, 43]. ujeri mJavebi SidajaW-
vuri da terminaluri hidroqsilirebis garda, epoqsidirebasac gani-
cdis. es ukanaskneli SeiZleba warimarTos, rogorc ω-hidroqsi-lirebis Semdgomi etapi, an rogorc SidajaWvuri hidroqsilirebis
Tanmdevi reaqcia. cercvis mikrosomebSi 9-dodecinmJavas hidroqsi-
lirebisas adgili aqvs ujeri bmis naxSirbadatomebis epoqsidi-
rebasac, romelic 8-hidroqsilirebis konkurentulad mimdinareobs
(nax. 2.4) [44].
zogierT mkvlevars [45] miaCnia, rom ujeri mJavas epoqsidirebis
reaqcias igive hemoproteini akatalizebs, romelic mis ω- da Sida-jaWvur hidroqsilirebaSi monawileobs. am daskvnamde isini mividnen
citoqrom P450-is stereo- da regio-specifikurobis kvlevis Sedegad, rodesac erTmaneTs adarebdnen ormagi bmis mdebareobiT gansxvavebul
dodecinmJavas izomerebis hidroqsilirebas da epoqsidirebas.
144
COOH
COOHO
COOH
OH
COOHOH
9-dodecinmJava
9,10-epoqsi-laurinmJava
8-hidroqsi-9-dodecinmJava
12-hidroqsi-9-dodecinmJava
nax. 2.4. 9-dodecinmJavas citoqrom P450-damokidebuli epoqsidi-
reba da SidajaWvuri hidroqsilireba [44].
aRmoCnda, rom SidajaWvuri hidroqsilirebisa da epoqsidirebis
reaqciebs Soris kargad gamoxatuli konkurenciaa; amasTan, Tu mJa-
vaSi ormagi bma jaWvis boloSi _ me-11-e da me-12-e naxSirbadatomebs
Sorisaa, maSin SidajaWvuri monooqsigenirebis intensivoba bevrad
sustia epoqsidirebasTan SedarebiT; ormagi bmis gadanacvleba jaWvis
SigniT ki epoqsidirebis saSualebas amcirebs da am dros upira-
tesoba SidajaWvur hidroqsilirebas eniWeba. dodecinmJavas izome-
rebze erTi Tvalis SevlebiTac ki naTeli xdeba, rom rac ufro
jaWvis SigniTaa ormagi bma, miT ufro „miudgomelia“ igi fermenti-
saTvis da am dros epoqsidirebis reaqcia izRudeba.
COOHCOOHCOOH COOH COOH
9-dodecinmJava10-dodecinmJava11-dodecinmJava 8-dodecinmJava 7-dodecinmJava aqve unda aRiniSnos, rom am kanonzomierebas ewinaaRmdegeba erTi
faqti: cis- da trans-izomerebis epoqsidireba erTnairi siCqariT
mimdinareobs.
zeviT ganxilul reaqciebSi citoqrom P450-is monawileoba kla-
sikuri kataliziT _ monooqsigenazuri ciklis mixedviT xorci-
145
eldeba: cximovani mJavas dasaJangad igi molekulur Jangbadsa da
aRdgenili nikotinamiduri kofermentebis aRmdgenel eqvivalentebs
iyenebs. miuxedavad amisa, arsebobs citoqrom P450-is katalizuri
aqtivobis gamovlenis sxva meqanizmic, rodesac es hemoproteini
hidroqsilirebisaTvis organul hidrozeJangebs moixmars da am dros
igi cximovan mJavaTa hidrozeJangebis gardaqmnebs NAD(P)H-isa da
O2-is gareSe akatalizebs [45]. am SemTxvevaSi citoqrom P450-is superojaxis zigierT warmomadgenels cximovani mJavebis hidroze-
Jangebis daJangva zeJanguri Jangvisagan gansxvavebuli ufro „natifi“
meqanizmiT SeuZlia, romlis drosac cximovani mJavas naxSirbadovani
ConCxi malonis dialdehidamde uxeSad ki ar iglijeba, aramed misi
struqturuli fragmentebidan maRali fiziologiuri aqtivobis mqo-
ne molekulebi warmoiqmnebian. amis magaliTia alenoqsidebis warmo-
qmna linolenmJavas hidrozeJangidan (nax. 2.5) [45].
ferment lipoqsigenazas moqmedebis Sedegad formirebuli lino-
lenmJavas hidrozeJangi SeiZleba advilad daiSalos fermentuli
da/an arafermentuli zeJanguri Jangvis Sedegad, magram aRmoCnda,
rom mcenareebSi lipoqsigenazasTan Serwymulia citoqrom P450-is izoforma (CYP74), romelic klasificirdeba, rogorc alenoqsid-
sinTaza [46]. es hemoproteini hidrozeJangidan epoqsids (e.w. aleno-
qsids) warmoqmnis, ris Sedegadac saTave eZleva mcenareuli hormonis _ JasminmJavas biosinTezs. aseve mniSvnelovania citoqrom P450-is kidev erTi fermentuli aqtivobis gamovlena _ cximovani mJavas hidroze-
Jangis alternatiuli daSla 6-naxSirbadatomian ujer aldehidad,
romelic mcenaris paTogenisagan dacvis reaqciebSi monawileobs [47].
alenoqsidsinTaza mniSvnelovan rols asrulebs heveaSi (Hevea brasi-liensis) mimdinare kauCukis formirebis procesSic [48].
JasminmJavas biosinTezi fosfolipaza A-s mier fosfolipidebis
hidroliziT iwyeba, ris Sedegadac linolenmJava miiReba (nax. 2.5).
igi sasignalo molekulaa, romelic or _ principulad gansxvavebul
regulatorul procesSi monawileobs [49]:
1. mcenaris vegetaciuri zrdis SeCereba da mosvenebul mdgoma-
reobaSi gadayvana _ am dros iwyeba specifikuri samarago cilebis
biosinTezi, rasac Tan sdevs nayofebis, Teslebis, tuberebisa da
bolqvebis formireba;
146
OOH
COOH
O2
COOH
COOH
O H
H
O
COOH
O
COOH
O
O
H
O
H
α-linolenmJava
11-hidroperoqsi-linolenmJava
lipoqsigenaza
+
cximovani mJavas
hidrozeJang-liaza
(citoqrom P450 - CYP74)
+
dodec-en-9-al-12-mJava
heqsen-9-ali alenoqsidi
alenoqsidsinTaza
(citoqrom P450 - CYP74)
...
JasminmJava
zeJanguri
Jangva
...
malonis diladehidi
...
nax. 2.5. JasminmJavas winamorbedi alenoqsidis warmoqmna ujeri cxi-
movani mJavas hidrozeJangidan citoqrom P450-is monawi-
leobiT [45].
147
2. abioturi da bioturi stresebis mimarT imunuri sapasuxo reaq-ciebis gaZliereba _ am dros sinTezdeba naerTebi, romlebic
paTogenebis sawinaaRmdegod moqmedeben [50]. esenia:
− eqstensinebi, romelTa moqmedebiTac msxvildeba ujredis ked-
lebi, rac xels uSlis paTogenebis ujredSi SeRwevas;
− Tioneinebi (cisteiniT mdidari cilebi), romlebic ikavSireben
da aneitraleben paTogenebis toqsinebs;
− fitoaleqsinebi _ sesqviterpenoiduli bunebis mcenareuli anti-
biotikebi;
− fenoluri bunebis naerTebi, mag., salicilmJava, romelic fungi-
ciduri moqmedebiT gamoirCeva;
− peptidi sistemini, romelic paTogenebis proteazebis inhibi-
rebas iwvevs da amiT mcenares inficirebisagan icavs.
− fermentebi, romlebic dazianebuli ujredebis daprogramebul
kvdomas _ apoptozs iwveven [51].
JasminmJava iseTi cilebis biosinTezsac iwvevs, romlebic amci-
reben floemuri nakadis siCqares, xuraven bageebs da amiT xels
uwyoben gvalvian amindSi mcenaris wylovani balansis SenarCunebas.
arasaWiroebis SemTxvevaSi JasminmJava samarago glikozidis saxiT
inaxeba da saWiroebis SemTxvevaSi Tavisufldeba.
JasminmJava SeiZleba gamoiyos mcenaris foTlebidan aqroladi
eTeris _ meTilJasminatis saxiT. es naerTi advilad Sedis sxva
foTlebSi, sadac isev JasminmJavad iSleba da zemoTaRniSnuli dac-
viTi naerTebis inducirebas iwvevs. amdenad, meTilJasminatis gamoyo-
fiT mcenaris sagangaSo signalis gamocema da mosalodneli stre-
suli situaciisaTvis dauzianebeli qsovilisTvis an mezoblad mzar-
di mcenareebis winaswari momzadeba SeuZlia.
alenoqsidsinTaza da cximovani mJavas hidroperoqsidliaza sxva
citoqrom P450-ebisagan pirveladi struqturiTac gansxvavdebian.
mag., maT aqtiur centrSi treonini izoleiciniTaa Canacvlebuli
[52]. aseTive Tavisebureba axasiaTebs cxovelebSi prostaglandinebis
sinTezSi monawile citoqrom P450-Semcvel TromboqsansinTazas [53].
unda aRiniSnos, rom es mciredi gansxvaveba principuli xasiaTisaa,
ramdenadac citoqrom P450-is mier Jangbadis aqtivaciis procesSi swored am poziciaSi mdgomi aminomJavuri naSTi monawileobs.
arsebobs mosazreba, rom alenoqsidsinTazas SeuZlia gamoamJRavnos
148
cximovani mJavas hidroperoqsid-liazuri aqtivobac, raSic mas xels
uwyobs aqtiur centrSi histidinis naSTis specifikuri konfi-
guracia [46].
alenoqsidsinTazas apofermentSi N-terminaluri bolos aminomJa-
vuri Tanmimdevroba plastidebis da mitoqondriebis membranebTan
dakavSirebuli specifikuri peptidebis homologiuria [53]. am fer-
mentis aqtivobis gamomJRavnebisaTvis aucilebel pirobas membranul
struqturebTan kavSiri warmoadgens [54]. fermenti aramarto
mikrosomebze, aramed qloroplastebis da vakuolebis membranebzecaa
lokalizebuli [51].
alenoqsidebi prostaglandinebis biosinTezis intermediatebsac
warmoadgenen [55]. aseTi naerTebi identificirebulia bardis (Pisum sativum) mikrosomebis mier araqidonmJavas Jangvis produqtebSi [56]
da selis (Linaria vulgaris) Teslebis cximovani mJavebis hidrozeJan-
gebis citoqrom P450-damokidebuli degradaciiT miRebul naerTebs
Soris.
2.3 citoqrom P450 fenolur naerTTa biogenezSi
dariCinmJava-4-hidroqsilaza (EC 1.14.13.11), romelic trans-
dariCinmJavas p-hidroqsi-dariCinmJavad (p-kumarmJavad) gardaqmnis,
fenilalanin-amiak-liazas (EC 4.3.1.5) Semdeg meore gasaReb ferments warmoadgens mravalricxovani fenoluri bunebis (ligninebis, tani-
nebis, flavonoidebis, fenilkarbomJavebisa da a.S.) naerTTa biosin-
Tezis gzaze (nax. 2.6). am nivTierebaTa umetesobas hidroqsilis
jgufi meoTxe naxSirbadis poziciaSi gaaCnia. fermenti klasifi-
cirebulia mikrosomul Sereuli funqciis oqsidazad, anu monooqsi-
genazad. igi multifermentuli kompleqsia da aqtivobisaTvis mole-
kulur Jangbads da NADPH-s saWiroebs, romelsac igi am kofer-
mentis generirebadi sistemidan (NADP + glukozofosfatdehidroge-
nazidan) iRebs. aRdgenili piridinnukleotididan NADPH-citoqrom
P450-reduqtazas saSualebiT eleqtronebi citoqrom P450-ze gadai-taneba. dariCinmJava, rogorc substrati, I-tipis speqtrul cvlile-
bebs iZleva [57]. fermenti, upirveles yovlisa, NADPH/NADP-fardobiT regulirdeba.
149
naxSirwylebiariTrozo-4-
fosfatiprefenmJava
glikolizifenilalanini
fenil-amiak-liaza
(EN 4.3.1.5)
dariCinmJava-4-hidroqsilaza
(EN 1.14.13.1)dariCinmJava
kumarinebi
ligninebi
fenilkarbon-
mJavebi
taninebi
flavonoidebi (kateqinebi, antocianebi)
acetil-KoA
...
CH3CO~SKoA
pentozuri cikli
nax. 2.6. fenolur naerTTa biogenezis zogadi sqema.
dariCinmJava-4-hidroqsilaza Tavisi substratisadmi absolutu-
rad specifikuria; xolo SesaZlo substratebad fenilalaninis an
4-hidroqsidariCinmJavas gamoyenebisas maTi Sesabamisi hidroqsi-
warmoebulebad _ Tirozinad, an 3,4-hidroqsidariCinmJavad (yavis
mJavad) gardaqmna ar registrirdeba. substratisadmi maRali swrafva
ganapirobebs produqtis mkacr kontrols Tavissave sinTezze, anu am
produqtis koncentracia ujredSi mkacri TviTregulirebis qveS
imyofeba. es imis maCvenebelia, rom dariCinmJavas warmoqmnis stadia
fenolur naerTTa biosinTezis procesSi regulirebis mniSvnelovan
sakontrolo ubans warmoadgens da rom sakuTari produqtiT fenil-
alanin-amiak-liazuri inhibireba regulaciis pirvel ubans qmnis [57]. dariCinmJava-4-hidroqsilaza sruladaa lokalizebuli mikroso-
mul fraqciaSi; mag., bardis apikalur kvirtebSi fermentis aqtivoba
mxolod endoplazmuri retikulumis membranebSia gamovlenili, maSin
rodesac plastidebisa da mitoqondriebis fraqciebi am fermentul
aqtivobas ar avlenen [58]. TviT mikrosomul fraqciaSi ZiriTadi
aqtivoba upiratesad xorklian membranebSia koncentrirebuli. igi
iTrguneba naxSirbadis monooqsidiT, diTiotreitoliT da gansakuT-
rebiT 2-merkaptoeTanoliT [59]. xaoiani retikulumis qvefraqciaSi
magniumis ionebi dariCinmJava-4-hidroqsilazas aqtivobis induci-
rebasa da citoqrom P450-is Semcvelobis zrdas iwvevs. gluvi memb-
150
ranebis qvefraqcia citoqrom P450-s ar Seicavs, magram mniSvne-
lovani 4-hidroqsilazuri aqtivoba gaaCnia. es faqti imaze miuTi-
Tebs, rom dariCinmJavas hidroqsilireba SeiZleba citoqrom P450-is gareSec ganxorcieldes [60]. amasTan dakavSirebiT saintereso
Sedegebi aqvT miRebuli riCsa da lambs [61]. cdebi tardeboda
kartofilis garecxil anaTlebze. am mkvlevarebma aCvenes, rom
citoqrom P450 ikavSirebs trans-dariCinmJavas da es urTierTqmedeba speqtrebis warmoqmnis mixedviT I-tipis substratebis analogiuria.
sxva qsovilebSi hemoproteinis arsebobis pirobebSi am substratis
hidroqsilireba ar xorcieldeba. aqedan gamomdinare, gamoTqmul iqna
mosazreba imis Sesaxeb, rom umaRles mcenareebSi citoqrom P450-s sxva funqciebic gaaCnia da rom misi substratuli specifikuroba
sxvadasxva mcenareebSi farTo varirebas ganicdis.
sorgos eTiolirebuli foTlebidan miRebuli dariCinmJava-4-
hidroqsilazas fermentuli eqstraqtis aqtivoba fermentis mrav-
lobiT formebTan, an sxvadasxva disociaciis xarisxis mqone for-
mebis narevTan aRmoCnda dakavSirebuli [62]. es aqtivoba metad aram-
dgradia, magram misi reaqtivacia SesaZlebelia eqstraqtis 30°C-mde SeTbobiT. garda amisa, in vitro cdebSi fermentis maqsimaluri
aqtivobis misaRwevad aucilebelia disulfiduri bmebi, romlebic am
SemTxvevaSi fermentis msxvili agregatebis warmoqmnas uzrunvel-
yofen. stafordis mier [63] dadgenil iqna, rom sorgos axalgazrda
foTlebis mikrosomuli fraqcia dariCinmJavas-4-hidroqsilazur
aqtivobasTan erTad fenilalanin-amiak-liazur aqtivobebsac flobs.
aqedan gamomdinare, aRniSnulma mkvlevarma misaRebad CaTvala, rom
monofenolis mahidroqsilirebeli fermenti im fermentuli kompleq-
sis nawilia, romelic aminomJavas C6-C3-tipis fenolur mJavebad
gardaqmnis. membranadakavSirebuli fermentuli sistema monawileobs
cianogenuri glukozidebis biosinTezSi da unari aqvs ganaxor-
cielos p-hidroqsifenilacetonitrilis hidroqsilireba [64].
iseve, rogorc yvela sxva membranadakavSirebuli fermenti, dari-
CinmJava-4-hidroqsilazac aucileblad saWiroebs fosfolipidebs,
kerZod lecitins. mag., oxraxuSis (Petroselenum hortense Hoffm.) sus-penziur kulturaSi nanaxi iqna, rom fosfolipaziT fosfolipidis
∼60%-is mocilebis Semdeg hidroqsilazuri aqtivoba mTlianad
qreba [65], xolo Semdgom nedli mikrosomuli lipiduri eqstraqtis
151
damatebiT hidroqsilazuri aqtivoba mtkiced aRdgenas ganicdis.
amJamad, dariCinmJava-4-hidroqsilaza endoplazmuri membranebis
samarkero fermentadaa miRebuli [61].
antocianinebis biosinTezis gzaze intermediatebs 3′,5′-hidroqsi-lazuri (F3′,5′H) reaqciis produqtebi warmoadgenen. es fermenti
flavonon naringeninis eriodiqtiolad da pentahidroqsiflavoninad
gardaqmnas akatalizebs. paralelurad hidroqsilirebis reaqciiT
dihidroflavonoli da dihidrokemferoli dihidrokvercetins da
dihidromiricetins warmoqmnis (nax. 2.7) [66, 67].
O OHOHOH O
O OHOHOH O
OHO OHOH
OH O
OHOH
O OHOHOH O OH O OHOH
OH O OH
OHO OHOH
OH O
OHOHOH
a.
b.
flavonoid-3',5'-
hidroqsilaza
CYP75
flavonoid-3',5'-
hidroqsilaza
CYP75flavonoid-3',5'-hidroqsilaza
flavonoid-3'-hidroqsilaza
CYP75
CYP?
flavonoid-3',5'-hidroqsilaza
flavonoid-3'-hidroqsilaza
CYP75
CYP?
nax. 2.7. naringeninis (a) da dihidrokemperolis (b) gardaqmna
eriodiqtiolad da hidrokvercetinad. reaqciebs Sesaba-
misad akatalizeben flavonoid-3′,5′-hidroqsilaza da fla-
vonoid-3′,5′-hidroqsilaza. reaqciebis produqtebma SeiZ-
leba Semdgom hidroqsilireba ganicadon flavonoid-3′,5′-hidroqsilazas moqmedebiT da pentahidroqsiflavanoni da
dihidromiricetini warmoiqmnan [66, 67].
unda aRiniSnos, rom F3′,5′H-is makodirebeli geni mcenareuli
citoqrom P450-is pirveli geni iyo, romlis klonirebac Petunia hibrida-s yvavilSi bioqimiuri da genetikuri midgomebis kombinirebiT
ganxorcielda [68]. Petunia-s da sxva saxeobebis yvavilebSi di- da
tri-hidroqsilirebuli warmoebulebi _ glukozidebi, cianidini da
delfinidoni muqi wiTeli feris pigmentebs warmoadgenen. F3′,5′H-is
gamoyenebiT yvavilis feris manipulirebis SesaZlebloba gamoyenebul
iqna Sesabamisi genis izolirebisaTvis [69].
152
sayuradReboa, rom F3′,5′H bioqimiurad gansxvavdeba flavonoid-
3′-hidroqsilazasagan (F3′H), romelic naringenins da dihidro-
kumferols eriodiqtiolad da dihidrokvercetinad gardaqmnis (nax.
2.7). F3′,5′H-s SeuZlia aqtiur centrTan miierTos dihidroqsili-
rebuli B-birTvi, xolo F3′H-s amis unari ar gaaCnia.
2.4 citoqrom P450 alkaloidebis biosinTezSi
alkaloidebis umetesoba heterociklSi fuZe Tvisebebis mqone
azotis erTi atomis Secvel naerTebs miekuTvneba. mcenareSi isini
ZiriTadad organuli mJavebis (vaSlmJavas, RvinomJavas, limonmJavas
da sxv.) marilebis saxiTaa. zogierTi alkaloidis molekulaSi sxva-
dasxva azotovani heterociklis kombinacias vxvdebiT. ase maga-
liTad, nikotinis molekulaSi erTmaneTTanaa dakavSirebuli piri-
dini da pirolidini, xolo amidis saxiT zogierT dehidrogenazas
SemadgenlobaSi imyofeba. zogad Tvisebebs rac Seexeba, es maTi
uaRresad maRali fiziologiuri aqtivobaa [70].
alkaloidebis biosinTezis gzebi sxva nivTierebebTan (mag., ste-
rolebTan an terpenebTan) SedarebiT naklebadaa Seswavlili. es
gansakuTrebiT Sualeduri cvlis nebismieri kvlevis im damam-
Tavrebel stadias exeba, romelic individualuri fermentuli sis-
temebis gamocalkevebasa da daxasiaTebas moicavs. mcenareSi alkalo-
idebi gansazRvruli aminomJavebidan iwarmoeba da biogenezis ZiriTa-
di gza amino-, imino-, karbonilis jgufisa da Zvradi naxSirbad-
atomis kondensaciaa [71]. Wvavis rqis (soko Claviceps purpurea-s mozamTre forma, romelic Wvavis marcvalze viTardeba) Sedgeni-
lobaSi myofi alkaloidebis erTi mxriv, warmoqmnasa da meore
mxriv, aminomJavur cvlas Soris pirdapiri kavSiri gamovlinda [70].
amis sasargeblod metyvelebs cdebis monacemebi, romlebSic 14C-iT moniSnuli aminomJavebi gamoiyeneboda. isini mcenareSi foTlis
yunwebidan an vakuum-infiltraciiT, wyalxsnarebis saxiT SeyavdaT.
14C-ornitiniT mcenaris damuSavebisas radioaqtiuri naxSirbadis
mniSvnelovani nawili nikotinis pirolidonis birTvSi jdeboda.
axalgazrda manWkvalaSi 14C-lizinis Seyvanisas radioaqtiuri niSani
gansakuTrebiT intensiurad alkaloid lupaninSi erTveboda. moniS-
nuli liziniT Catarebulma cdebma aCvenes agreTve, rom misi
153
ciklizaciis Sedegad koniini _ Conium maculatum-is mTavari
alkaloidi warmoiqmneba. alkaloid anabazinis piperidinuri birTvic
lizinidan iwarmoeba. erT-erTi Zlier Sxamiani alkaloidi _
hiosciamini, ornitinis, fenilalaninisa da ZmarmJavas ori naSTis
kondensaciiT sinTezdeba; TviT morfinis winamorbedebs Tirozini da
meTionini warmoadgenen; nikotinmJavas piridinuli birTvi asparagin-
mJavasTan gliceraldehid-3-fosfatis kondensaciiT miiReba [70].
amJamad mogvepoveba mTeli rigi monacemebisa citoqrom P450-is mniSvnelovani funqciuri rolis Sesaxeb alkaloidebis biosinTezSi.
ambikasa da Tanaavtorebis mier [72, 73] Seswavlilia L-triftofa-nisa da misi zogierTi analogis unari, daukavSirdnen citoqrom
P450-s da fermentis daJangul formasTan warmoqmnan kompleqsi. C. purpurea-s miceliumis preparatebze triftofanTan fenobarbitalis
an 3-meTilqolantrenis damatebas Tan axlda b5- da P450-citoq-romebisa da ergoalkaloidebis Semcvelobis erTdrouli zrda.
Vinca rosea-s eTiolirebuli nazardebidan gamoyofil iqna
monooqsigenaza, romelic hidroqsilirebis reaqciiT monoterpenul
spirtebs _ geraniolsa da nerols (cis-geraniols) 10-hidroqsiwar-
moebulebad gardaqmnis [74, 75]. geraniolis hidroqsilireba izrdeba
diTiotreitoliT (nakleb efeqturia monoTioli) da inhibirdeba
fosfolipaziT, meTiraponiT an citoqrom P450-is sxva romelime
inhibitoriT. geranioli ufro swrafad hidroqsilirdeba, vidre
neroli, Tumca orives Tanabari Km sidideebi gaaCniaT. membranadakav-
Sirebuli hidroqsilaza qolatiT an rubroliT solubilizebis
Semdeg efeqturad iyenebs NADPH-citoqrom P450-reduqtazas, ci-
toqrom P450-s da lipidebs [76].
10-hidroqsiwarmoebulebi indoluri alkaloidebis biosinTezSi
erTvebian. fermentis aqtivoba NADPH- da O2-damokidebulia. igi
mikrosomebSi lokalizdeba da aRdgenili `P450_CO~ kompleqsisaT-
vis damaxasiaTebel speqtrs iZleva. garda amisa, meTiraponiT damu-
Savebisas kompleqsi Seqcevadad inhibirdeba [76]. yovelive es fermen-
tis monooqsigenazuri bunebis naTeli dadasturebaa. dadginda isic,
rom aRniSnuli hidroqsilaza citoqrom P450-is tips ganekuTvneba. aRniSnul gamokvlevaSi cis-da trans-izomeruli aqtivoba ar SeiniS-
neba, rac imaze miuTiTebs, rom geraniolica da nerolic hidroqsi-
lirebas C_10 meTilis jgufTan ganicdian [77].
154
Catharanthus roseus-Si geraniolis 10-oqsiwarmoebulad mahidro-
qsilirebeli oqsigenaza inhibirdeba indolis jgufis iseTi alaka-
loidebiT, rogorebicaa katarantini, vinblantini da vindolini. in-
hibirebis kinetikis Seswavlam gamoavlina, rom es procesi arakon-
kurentuli da xazovania, anu fermenti alosterulia. vindolini,
romelic monooqsigenazaze SedarebiT dabal inhibitorul zemoq-
medebas axdens, mniSvnelovnad Trgunavs loganmJavas meTiltrans-
ferazas aqtivobas. es nivTiereba erT-erTi winamorbedia sekolo-
ganinis _ mravali indoluri alkaloidis terpenoiduli nawilis
biosinTezSi [78].
mcenareuli citoqrom P450-is superojaxis erT-erT warmomad-genels (CYP80-berbamuninsinTazas) biradikaluri Serwymis meqaniz-
miT ori alkaloiduri monomeris dimerizaciis katalizeba SeuZlia
(nax. 2.8) [79].
H3C NOOHO
OHCH3H
H3C NOOHO
CH3HOH
H3C NOOHO
CH3H
H3C
OHO
NOOHO
CH3HberbamuninsinTaza
P450 (CYP80)
nax. 2.8. berbamunin-sinTaza akatalizebs ori molekula N-meTil-
koklaurinis Serwymas, ris Sedegadac berbamunini an gua-
tegaumerini warmoiqmneba [79].
am SemTxvevaSi ferments unda gaaCndes iseTi aqtiuri centri,
romelsac ori sakmaod mozrdili alkaloiduri monomeris dakavSi-
reba SeuZlia.
155
2.5 citoqrom P450-is monawileoba hiberelinebis
biosinTezSi
mcenareuli organizmis hormonul sistemaze warmodgenebi sadRe-
isod fitofiziologiis damoukidebel mimarTulebadaa Camoyalibe-
buli. mcenaris zrdis regulatorebis mniSvnelovan warmomadgenlebs
miekuTvnebian fitohormonebi, romelTagan SedarebiT detaluradaa
Seswavlili auqsinebi, hiberelinebi, citokininebi, abscisis mJava da
eTileni. isini Zlier mcire dozebiT moixmareba da damaxasiaTebel
morfofiziologiur cvlilebebs iwveven. aqve unda SevniSnoT, rom
mcenareul da cxovelur hormonebs Soris erT-erTi mTavari gansx-
vaveba mcenareuli hormonebis polifunqciurobaa [80].
hiberelinebi qimiuri bunebiT terpenoidebis (tetracikluri
diterpenoidebis) klass miekuTvneba. saxelwodeba momdinareobs
soko-producentis (Gibberella) laTinuri saxelwodebidan. maT sis-
tematizacias axdenen A-birTvis Jangvis, an molekulis hidroqsi-
lirebis xarisxiT [80].
OH CH3CO O
COOH OHHH
CH2
hiberelinebi
(hiberelmJava)
12
34
56
7
8
9
1011
12
1314
15
16
17
ent-kaureni
18 19
mcenareSi hiberelinebis biosinTezi ase gamoiyureba (nax. 2.9).
mevalonmJavidan mcenareSi fermentulad hiberelmJavisa da saer-
Tod yvela hiberelinis winamorbedi intermediati ent-kaureni
iwarmoeba. Tavis mxriv es metaboliti glikolizis gziT acetil-
CoA-dan miiReba da SemdgomSi skvalensa (dihidrotriterpens) da
sxva izoprenoidul nivTierebas aZlevs dasabams. skvalenic xuT nax-
Sirbadatomiani izoprenuli erTeulebisagan Sedgeba.
156
glikolizi
acetil-CoA
mevalonmJava
izopentenilpirofosfati
skvaleni
hiberelinebi sterolebi
nax. 2.9. mcenareSi hiberelinebis biosinTezis zogadi sqema.
C CH3CH2OH CH2 COOHHOH2C
mevalonmJava
skvalenis naxSirbadatomTa ConCxi kaureni Seuqcevadad iJangeba kaurenolad, kaurenalad da kauren-
mJavad (nax. 2.10) reaqciaTa msvleloba alifaturi hidroqsilirebis
gziT mimdinareobs, xolo citoqrom P450-ebis aRmoCenis Semdeg
naCvenebi iqna, rom am tipis fermentebi hiberelinebis biosinTezis
calkeuli safexurebis katalizebas axorcieleben [79, 81-84]. R CH3 R CH2OH R CHOent-kaur-16-eni ent-kaur-16-en-19-oli ent-kaur-16-en-19-aliR COOH OH R COOH
ent-kaur-16-en-19-mJava 7-β-hidroqsi-kaur-16-en-19-mJava nax. 2.10. kaurenis alifaturi hidroqsilireba.
157
hiberelinebis biosinTezSi citoqrom P450-damokidebuli oqsige-
nazebiT mimdinare reaqciebia [81].
aRniSnuli reaqciebi lokalizebulia mikrosomebSi da aRdgenili
piridinnukleotidebis an 105.103 g supernatantis damatebas saWi-
roeben. am SemTxvevaSi NADPH gacilebiT efeqturia, vidre NADH.
verc aerobul da verc anaerobul pirobebSi NADP da NAD kofer-
mentis funqcias ver asruleben. kaurenolis kaurenalad gardaqmna
inhibirdeba NADP-iT, p-qlormerkuribenzoatiT da SKF-525A-iT,
rac imis pirdapiri dasabuTebaa, rom reaqcias Sereuli funqciis
oqsidaza axorcielebs [81].
mevalonatidan kaurenis, skvalenisa da fitoenis warmosaqmnelad
piridinnukleotidebis garda saWiroa ATP-s, Mg2+-isa da Mn2+
-is
Tanamyofoba. NADPH-is gareSe ar xdeba skvalenis sinTezi, xolo
Mn2+ aucilebelia fitoenis misaRebad. sxva produqtebTan SedarebiT
kaurenis miReba SedarebiT dabal pH-ze xdeba da mevalonatis
gardaqmnaSi igi ZiriTad produqts warmoadgens [85].
haronisa da vestis [86, 87] gamokvlevebiT Marah macrocarpus-is umwifari Teslis endospermidan miRebul mikrosomebSi citoqromebis
P450-isa da b5-is garda speqtrulad identificirda NADPH- da
NADH-citoqrom c-reduqtazuli aqtivobebi. hiberelinebis biosin-
Tezis reaqciebi maqsimaluri aRmoCnda mikrosomul preparatebSi,
xolo supernatantSi dadginda faqtoris arseboba, romelic mikro-
somebiT katalizebul Jangvis siCqares dadebiTad aregulirebs.
NADPH-is damateba NADH-ze metad efeqturia. NADH-is, ATP-isa da NADP-is Semcveli xsnari ki bevrad ufro efeqturia, vidre
calke NADH. 2,4-dinitrofenoliTa da sxvadasxva inhibitorebis
gamoyenebiT Catarebuli cdebiT maT mier naCvenebi iqna, rom ATP astimulirebs NADPH-is sinTezs. NADPH-isa da NADP-s dabali
koncentraciebi erTad ufro efeqturia, vidre romelime maTganis eqviva-lenturi koncentraciebi. FAD-is damateba astimulirebs NADPH-
damokidebul Jangvis siCqares. aqedan gamomdinare, aRniSnulma mkvle-
varebma CaTvales, rom mikrosomebSi arsebobs eleqtronis ori _
NADH da NADPH-damokidebuli satransporto gza da flavinnuk-
leotidis roli Cveulebriv JangvasTan dakavSirebul eleqtronis
gadatanaSi mdgomareobs.
umwifari bardis lebnebidan 1.105 g-ze miRebul supernatantSi
158
naCvenebia, rom 2-14C-mevalonatidan warmoqmnili kaureni proteins
ukavSirdeba. es kompleqsi CO-mgrZnobiare JangvisaTvis vargisi subs-
tratia. arakatalizuri „gadamtani~ proteinis fraqcia SeiZleba
endoplazmuri retikulumidan solubilizdes, daikavSiros kaureni
da mas Sereuli funqciis oqsidazebiT Jangvis unari SesZinos [88].
kompleqsi Seicavs skvalensac, romelic igive pirobebSi kaurenis
msgavsad ganicdis fermentul oqsidacias.
Eucalyptus macrocarpa-s endospermis qsovilis homogenatSi
detalurad iqna Seswavlili (_)-kaur-16-enis zrdis hormonebad
JangviTi gardaqmnebis ori sawyisi stadia [89]. orive reaqcia _ (_)-
kaur-16-enis gardaqmna (_)-kaur-16-en-19-olSi da am naerTis Semd-
gomi daJangva (_)-kaur-16-en-19- amJamad saWiroebs molekulur Jang-
bads da NADPH-s. 18O2-is garemoSi pirveli reaqciis msvlelobisas
aldehidis molekulaSi 18O2-is 78% erTveba. orive reaqcia CO-
inhibirebas emorCileba da misi moqmedeba sores ubnis 422 da 453
nm-ebTanaa dakavSirebuli. piki ganpirobebulia citoqromiT, romelic
ZuZumwovarTa citoqrom P450-is msgavsia. es monacemebi imaze
miuTiTebs, rom hiberelin-hormonebis biosinTezi mcenareebSi da
sterol-hormonebis warmoqmna cxovelebSi zogadad analogiuri
procesebiT xorcieldeba.
2.6 steroidTa mahidroqsilirebeli oqsigenazebi
steroidTa hidroqsilirebas TvalsaCino adgili ukavia im
reaqciebs Soris, romlebic citoqrom P450-Semcveli oqsigenazebiT
katalizdeba. aseT reaqciaTa ricxvs miekuTvneba qolesterinidan
gverdiTa jaWvis mocileba pregnenolonis warmoqmniT da Semdgomi
11β, 17-, 18- da 21β-hidroqsilireba. es reaqciebi ZiriTadad
Tirkmelzeda jirkvlis qerqis mitoqondriebsa da mikrosomebSi
mimdinareobs.
sterolTa biologiuri transformacia, garkveuli azriT, SeiZ-
leba ganxilul iqnas, rogorc detoqsikaciisa da ujredidan maTi
mocilebis Taviseburi gamovlena, radgan steroidTa srul fermen-
tul degradacias Tan axlavs ujredis mier maTi naxSirbadatomebis
plastikuri miznebisaTvis gamoyenebac. aqac adgili aqvs nivTierebis
159
molekulaSi Jangbadis atomis Canergvas da aqac aRdgenili cito-
qrom P450 monawileobs. hemoproteinis kvlav aRdgena membranebSi
arsebuli redoqs-jaWviT xorcieldeba, romelic SeuRlebuli araa
protonuli gradientis (∆µH+ membranuli potencialis) aRZvrasTan
da amdenad Tavisufali, aradamfosforebeli Jangvis sistemas ganeku-
Tvneba. igi mitoqondriuli membranis Sida mxaresaa lokalizebuli
da citoqrom P450-s, NADPH-adrenodoqsinreduqtazas (EC 1.6.7.1) da adrenodoqsins Seicavs [90-95]. dagrovili uamravi eqsperi-
mentuli masala saSualebas gvaZlevs sakmaod garkveulad vimsjeloT
mahidroqsilirebeli sistemebis Sedgenilobaze, maTi calkeuli
komponentebis Tvisebebze da moqmedebis meqanizmze.
OH
H3C
CH3
CH3
CH3
12
34
56
7
89
10
11 1213
14 1516
17
18
19
20
21 2422
23 25
26
27
A B
C D
qolesteroli naxSirbadatomebis numeraciiT
H3C
isrebiT naCvenebia qolesterinis
molekulaze fermentTa Setevis ubnebi
oqsigenazebis garkveuli jgufi qolesterinidan naRvlis mJavebis
sinTezSia CarTuli. es procesi 7α-mdgomareobaSi qolesterinis hid-
roqsilirebiT limitirdeba da RviZlis mikrosomebSi xorcieldeba.
rac Seexeba steroiduli hormonebis biosinTezSi qolesterinis
Jangvasa da hidroqsilirebas, masSi monawile citoqrom P450-is 80%
160
mitoqondriuli warmoSobisaa. es sistema da mikrosomebis mahidro-
qsilirebeli sistema arsebiTad gansxvavdebian erTmaneTisagan. pirv-
eli _ arahemur cilas (adrenodoqsins) Seicavs da Zlier waagavs
baqteriul (Pseudomonas putida) mahidroqsilirebel sistemas, maSin
rodesac mikrosomuli sistema Fe,S-cilebs ar Seicavs [90-97].
amJamad dadgenil faqtad iTvleba, rom Tirkmelzeda jirkvlis
qerqis mitoqondriebSi ori sxvadasxva citoqrom P450 figurirebs: erTi maTgani 11β-hidroqsilirebas akatalizebs (aRiniSneba, rogorc
P45011β), xolo meore molekulis gverdiT jaWvs acilebs (aRini-
Sneba, rogorc P450scc). orive citoqromi eleqtronebs adreno-
doqsinidan iRebs, romelic Tavis mxriv NADPH-adrenodoqsinreduq-
taziT regulirdeba [90-94]. Tirkmelzeda jirkvlis qerqis mikro-
somuli sistema steroidTa 21-hidroqsilirebas axorcielebs. ste-
roidTa jaWvSi monawile oqsigenazebi ZiriTadad induqciuri bune-
bisaa da saTanado substratTa gamoyenebisas maTi aqtivobebi maqsima-
lurad izrdeba. aqtivobis daaxloebiT 1-5% konstituciur fermen-
tebs eTmoba da substratTa damatebisas maTi aqtivobebi praqti-
kulad ar icvleba [90-95].
2.6.1 Tirkmelzeda jirkvlis qerqis mitoqondriebis
citoqrom P450
am organos orive citoqrom P450 sadReisod gamoyofili da
srulad daxasiaTebulia [91-95, 98]. orive hemoproteini mWidrod
dakavSirebulia membranasTan da integralur cilebs warmoadgenen
(nax. 2.11), rac ganapirobebs ultrabgeriTa da detergentebiT maT
gamoyofas. P45011β da P450SCC yovel polipeptidur jaWvze erT hems
Seicaven da isini b-tipis citoqromebs miekuTvneba. buferul xsna-
rebSi orive citoqromi gansxvavdeba xsnadobiT da amoniumis sulfa-
tiT fraqcionirebisadmi damokidebulebiT, rac maTi dayofis saSua-
lebas iZleva. mitoqondriuli citoqromebis orive formis maxasia-
Teblebi warmodgenilia cxrilSi 2.2.
sadReisod dadgenilia orive citoqromis aminomJavuri Semadgen-
loba [94, 99, 100] da citoqrom P450scc-is fragmentTa aminomJauri
Tanmimdevroba [95]. cnobilia maTi hemSemcveli peptidebis
161
nax. 2.11. mitoqondriuli membranis citoqrom P450-Semcveli siste-
mis komponentebi. citoqrom P450 mitoqondriuli memb-
ranis integraluri cilaa. NADPH-adrenodoqsinreduq-
taza da adrenodoqsini periferiuli cilebia; isini araa
membranaSi „CamontaJebuli“.
cxrili 2.2
Tirkmelzeda jirkvlis qerqis mitoqondriebis citoqrom P450scc da
P45011β-is Tvisebebi [93, 95, 98]
Tvisebebi citoqromi
P450scc
citoqromi
P45011β
molekuluri masa ∼ 49000 ∼ 43000 maqsimumebi STanTqmis
speqtrebSi:
daJanguli forma 393, 526, 645 394, 510, 645
aRdgenili forma 417, 548 419, 555
CO-sTan kompleqsi 448 448
epr-speqtrSi g-faqtori 1.914, 2.241, 2.415 1, 91, 2.24, 2.42
162
Semadgenlobac [101]. mitoqondriuli citoqrom P450-is orive forma gamoirCeva hidrofobuli aminomJavuri naSTebis maRali (36%) Semc-
velobiT da gogirdSemcveli aminomJavebis toli ricxviT; gaaCniaT
msgavsi fizikur-qimiuri maxasiaTeblebi, Tumca P45011βufro hidro-
fobulia. speqtruli parametrebi damokidebulia cilis gamoyofis
meTodze. zogierT mkvlevars citoqrom P450SCC dabalspinur, xolo
zogierTs _ maRalspinur mdgomareobaSi aqvT miRebuli. hemopro-
teinis gansxvavebul spinur formaTa Tanafardoba mniSvnelovan-
wiladaa damokidebuli misi substratTan (qolesterinTan) dakav-
Sirebis unarze da gasufTavebis xerxze. SeniSnulia, rom P450SCC
advilad asocirdeba 800_850 kD molekuluri masis agregatebad da
am SemTxvevaSi igi 16 suberTeulisagan Sedgeba, romelTagan mxolod
rva Seicavs hemur rkinas [102]. unda aRiniSnos, rom citoqrom
P45011β akatalizebs steroidTa aramxolod 11β- da 18-hidroqsili-
rebis reaqciebs, aramed rekonstruirebul sistemebSi 4-androsten-
3,17-dionis me-19 mdgomareobaSi Jangvasac. aqedan gamomdinare, SeiZ-
leba vivaraudoT, rom P45011β steroidebs ori gansxvavebuli ubniT
ikavSirebs.
mitoqondriul citoqromebTan (iseve rogorc sxva hemoprote-
inebTan) substratebisa da inhibitorebis urTierTqmedebaze mniSvne-
lovan informacias diferenciuli speqtroskopiis meTodi iZleva.
Tirkmelzeda jirkvlis qerqis mitoqondriis citoqrom P450-Tan sxvadasxva nivTierebaTa urTierTqmedebis aseTi speqtrebi pirvelad
naraSimgulum da misma Tanaavtorebma [103] Seiswavles. dadgenil
iqna, rom registrirebadi speqtruli cvlilebebi or did jgufs _
I da II tips ganekuTvnebian. aRmoCnda, rom steroidTa bunebasa da
citoqromTan dakavSirebis tips Soris araviTari korelacia ar
arsebobs.
dakavSirebis pirvel tips Seesabameba substratis urTierTqmedeba
citoqrom P450-is hidrofobul ubanTan, ris Sedegadac izrdeba
meeqvse mdgomareobaSi ligandis polaroba, maSin rodesac dakavSi-
rebis meore tipi xasiaTdeba ligandis uSualo urTierTqmedebiT
citoqrom P450-is hemur rkinasTan ferihemoqromis warmoqmniT. citoqrom P450-is STanTqmis speqtrebisa da epr-is monacemebze
dayrdnobiT sarwmunod unda miviCnioT, rom substratTa urTierT-
qmedebis I da II tipi hemoproteinis maRal- da dabalspinuri forme-
163
biTaa ganpirobebuli. epr-meTodiT citoqrom P450-is detaluri
Seswavla jefkoatis da misi TanamSromlebis [104] mieraa Catare-
buli. maT mier mopovebulia Tirkmelzeda jirkvlis qerqis mito-
qondriebis citoqrom P450-is spinur formaTa raodenobrivi
Tanafardobis Sesaxeb amomwuravi cnobebi. daaxloebiT 80% P450scc
maRal, xolo 90% P45011β _ dabalspinur mdgomareobaSi imyofeba. I-
tipis diferenciuli speqtrebi xasiaTdeba ∼390 nm maqsimumebiT da ∼420 nm minimumebiT, maSin rodesac II-tipis diferenciul speqtrs
maqsimumi ∼420 nm-ze da minimumi ∼390 nm-ze aqvs. citoqrom P450-Tan substratis urTierTqmedebisas STanTqmis diferenciuli speqt-
rebi dakavSirebulia ligandis gavleniT hemoproteinTa spinuri
wonasworobis wanacvlebasTan (cxrili 2.3).
cxrili 2.3
P450SCC da P45011β-citoqromebis Jangva-aRdgeniTi potencialebi[105]
hemoproteini Jangva-aRdgeniTi potenciali (mV)
P450SCC substratis gareSe _412 ± 2
P450SCC + qolesterini _305 ± 1
P450SCC + pregnenoloni _305 ± 30
P45011β substratis gareSe _335 (pH 8.0-ze)
rogorc Cans, substratis citoqrom P450scc-Tan mierTebisas
Zlier izrdeba misi Jangva-aRdgeniTi potenciali, riTac advildeba
ferment-substratis aRdgenis procesi.
citoqrom P450-Si hemis oqtaedruli kompleqsis sqemas rac
Seexeba, arsebobs mtkicebuleba, rom igi citoqrom P450cam-is
analogiuria da rkinis mexuTe aqsialur ligands cisteinili
warmoadgens [106]. citoqrom P450-sa da misi modelebisaTvis epr-
is monacemebi adastureben, rom mexuTe mdgomareobaSi SeiZleba
imyofebodes cisteinis gogirdi, xolo meeqvseSi _ histidinis
azoti. meeqvse ligands wylis molekula avsebs [107]. P45011β-sa da
P450scc-is molekulebis struqturis gamosavlenad gamoyenebul iqna
SezRuduli proteolizis meTodi [108]. naCvenebi iqna, rom orive
164
globaluri fragmentisagan Sedgeba, romlebic trifsinis moqmede-
bisaTvis xelmisawvdomi mcire peptiduri kavSiriT erTdebian. trif-
sinolizze gavlenas ar axdens cilis agregacia, misi adreno-
doqsinTan urTierTqmedeba da membranuli garemocva. avtorTa azriT
[108], katalizuri centri da adrenodoqsinTan kompleqsis
warmoqmnaze pasuxismgebeli ubani lokalizebulia molekulis erT
fragmentSi, romlis molekuluri masa ∼27 kD-s Seadgens. meore
∼22 kD molekuluri masis mqone fragmenti citoqrom P450scc-s
membranasTan urTierTqmedebas uzrunvelyofs.
2.6.2 NADPH-adrenodoqsinreduqtaza (EC 1.6.7.1)
mitoqondriul eleqtronTa satransporto jaWvSi adrenodo-
qsinisa da citoqrom P450-is win NADPH-adrenodoqsinreduqtaza imyofeba. es flavoproteni, romelic erT polipeptidur jaWvze erT
FAD-s Seicavs, ramdenime meTodiTaa gasufTavebuli da krista-
lizebuli. fermenti gamoirCeva hidrofobuli aminomJavebis maRali
SemcvelobiT. Roris Tirkmelzedas qerqis mitoqondriebis reduq-
taza Saqrebs ar Seicavs, maSin rodesac Sesabamisi fermenti xaris
imave organodan Seicavs manozas, fruqtozas, galaqtozas da
glukozas [93]. adrenodoqsinreduqtazas momatebuli swrafva aqvs
naxSirwylebis mimarT da isini cilis molekulis zedapirze Tavs-
debian. gamoyofis meTodisagan damokidebulebiT fermentis moleku-
luri masebi gansxvavebulia (cxrili 2.4).
fermentis mniSvnelovan Taviseburebas is warmoadgens, rom mas
unari aqvs mxolod adrenodoqsinis Tanamyofobisas aRadginos cito-
qrom P450 da citoqrom c. mis gareSe reduqtaza mxolod 2,6-
diqlorfenolindofenols an fericianids aRadgens. Tvlian, rom
adrenodoqsinreduqtazasTan NADPH-is dakavSirebaSi arsebiT rols
histidini da cisteini asruleben. adrenodoqsini reduqtazasTan
warmoqmnis mtkice kompleqss 1 : 1 TanafardobiT. mas disociaciis
dabali konstanta gaaCnia da reduqtazas Jangva-aRdgeniT potencials
ar cvlis. samagierod mniSvnelovnad moqmedebs mis stabilurobaze
da fermentul aqtivobaze. adrenodoqsinreduqtazas kompleqsTan
NADPH-is urTierTqmedebisas ori eleqtroniT aRdgenili sammagi
165
cxrili 2.4
xaris Tirkmelzeda jirkvlis qerqidan gamoyofili mitoqondriuli
NADPH-adrenodoqsinreduqtazas Tvisebebi [93]
parametrebi mniSvnelobebi
prosTetuli jgufi 1 FAD
aminomJavuri naSTebis ricxvi 470
naxSirwylebi 2-9%
STanTqmis maqsimumebi 272, 378, 450
ε450 sm-1.M-1 10 900
izoeleqtruli wertili 5.4
molekuluri masa 50 000_54 0000
Jangva-aRdgeniTi potenciali _274 mV (pH 7.0)
Km NADPH-isadmi 1.82.10-6 moli
kompleqsi (AD_FP_NADP) miiReba. adrenodoqsini da misi reduqtaza intaqturi mitoqondriidan ad-
vilad irecxeba. reduqtaza xsnadi fermentia da mis SedgenilobaSi
aRmoCenili araa membranasTan asocirebisaTvis aucilebeli hidrofo-
buli segmenti. amitom Tvlian, rom igi funqcionirebs rogorc mem-
branasTan ionuri urTierTqmedebiT dakavSirebuli periferiuli ci-
la (nax. 2.11).
2.6.3 adrenodoqsini
ujredSi arsebobs dabalmolekuluri (∼6-14 kDA) cilebi, rom-
lebSic rkinis atomebi dakavSirebulia ara porfirinis birTvTan,
aramed gogirdSemcvel ligandebTan. maT rkina-gogirdproteinebs
uwodeben. aseTi cilebis SemadgenlobaSi SeiZleba Sediodes gogird-
Semcveli kompleqswarmomqmneli ori tipis jgufi: pirvels cistei-
nis sulfhidriluri jgufebi, xolo meores _ e.w. `labiluri go-
166
girdi“ miekuTvneba. am formis gogirdi imiT xasiaTdeba, rom cilis
xsnaris SemJavebisas H2S-is, HS--is an S2-
-is saxiT gamoiyofa.
umartivesi rkina-gogirdSemcveli cilebi rkinis erTidan rvamde
atoms Seicaven, romlebic erTmaneTs polipeptiduri jaWvebis cis-
teinis naSTebiT ukavSirdebian. rogorc irkveva, am naSTebis sivr-
culi ganlageba TiToeuli aseTi tipis cilisaTvis gansazRvrul
mniSvnelobas iZens. cilis molekula rkinis or an met atoms Tu
Seicavs, is Tavisebur `galiismagvar“ klasters warmoqmnis, romlis
SedgenilobaSic `labiluri gogirdi“ (SesaZloa sulfidis saxiT)
da cisteinis naSTi (SeiZleba Tiolatis saxiT) Sedis (nax. 2.12)
[109].
SFeCys
FeS
Fe S
FeSS
CysS
SCys
SCys
_____________
__
_
____
___
_
________________
nax. 2.12. adrenodoqsinis savaraudo aqtiuri centri. dajgufeba,
romelic „galias“ waagavs (Cys _ cisteinis naSTi).
aseT mravalbirTvian klasters SeuZlia miiRos an gasces erTi
eleqtroni. gogirdi, rogorc ligandi, Fe(II)-is umdgradobas apiro-bebs, riTac SeiZleba aixsnas metabolur procesebSi am cilebis
Zlieri aRmdgeneli unari. Fe2+ da Fe3+
ionebs Soris erTeleqtro-
nian gadasvlaSi `galiis“ msgavsi dajgufebis bioqimiuri funqcia
eleqtronTa gadatanaSi ufro mdgomareobs, vidre amaTuim gardaqmnis
katalizebaSi.
adrenodoqsini arahemuri cilaa da feredoqsinebis klass mie-
kuTvneba. igi putidaredoqsinis analogiuria da misi biologiuri
roli NADPH-adrenodoqsinreduqtazadan citoqrom P450-ze eleqtro-
nebis transportSi mdgomareobs, romelTanac igi mtkice kompleqss
167
warmoqmnis [109]. adrenodoqsini gamoyofilia homogenur mdgomareo-
bamde eleqtroforezulad da kristalizebulia. saxelwodeba gamox-
atavs im faqts, rom igi pirvelad miRebulia Tirkmelzeda
jirkvlis qerqidan (Adrenal cortex) rva atomi rkinisa da rva atomi `labiluri gogirdis“ Semcveli cilis aRsaniSnavad. `adrenodoqsi-
nis“ sinonimad gamoiyeneba `feredoqsini“ (Fer _ rkina, redoxin _ eleqtronis gadamtani cila). amis garda gamoiyeneba aRniSvnac:
n_Fe_S*-cilebi, sadac varskvlavi `labiluri gogirdis“ aRmniSvne-
lia, xolo n _ misi atomebis raodenobas gviCvenebs, romelic Cveu-
lebriv rkinis atomTa ricxvis tolia. 2Fe_S*-adrenodoqsini da
testodoqsini gamoyofilia Sesabamisad Tirkmelzeda jirkvlidan da
saTesleebidan. maTi funqcia im ferment-oqsigenazebis eleqtronebiT
uzrunvelyofaa, romlebic steroiduli hormonebis sinTezisas qo-
lesterinis hidroqsilirebas, an naxSirwyalbaduri gverdiTa jaWvis
mocilebas akatalizeben [110]. 2Fe_S*-tipis feredoqsini suqcinalu-
ri warmoebulis saxiT gamoyofilia gulis mitoqondriebis sunTqvi-
Ti jaWvis bc1-kompleqsidan (sxva saxelwodebebi: sleiteris faqto-
ri, riskes cila, britanuli antiluizitis-BAL-is mimarT mgrZno-biare faqtori), romelic mitoqondriuli eleqtronTa satranspor-
to gzis centraluri ubania [110]. am tipis feredoqsinebs gaaCniaT
damaxasiaTebeli optikuri Tvisebebi, romliTac isini gansxvavdebian
sxva rkina-gogirdSemcveli cilebisagan. maT STanTqmis speqtrSi ar-
seboben zolebi 320, 420 da 460 nm-ebze da agreTve mxari 500 nm-is
siaxloves. garda amisa, Fe_S*-tipis cilas Seicavs zogierTi azot-
mafiqsirebeli baqteria, Tumca ucnobia TviT azotis fiqsaciaSi maTi
uSualo monawileoba. mcenareuli tipis feredoqsinebi gamovlenilia
anaerobul (Clostridium pasteurianum) da aerobul (Azotobacter vine-landii) baqteriebSi [111, 112].
Rorisa da xaris Tirkmelzedas mitoqondriebidan gamoyofili
adrenodoqsinebisaTvis dadgenilia aminomJavuri Tanmimdevrobebi. re-
konstruirebuli adrenodoqsini Tavisi speqtruli TvisebebiTa da
katalizuri aqtivobebiT natiurisagan ar gansxvavdeba.
adrenodoqsinis epr- da mesbaueris speqtrebma, agreTve ormagbirT-vulma rezonansma da magnituri amTviseblobis gazomvam saSualeba
Seqmna imis mtkicebisaTvis, rom daJangul diamagnitur cilaSi rki-
nis ori atomi maRalspinur mdgomareobaSi imyofeba da urTierTqme-
168
deben ra rogorc antiferomagnetikebi, iZlevian S=0-is tol jamur
spins. aRdgenil mdgomareobaSi orbirTviani kompleqsi Seicavs erT
atom rkinas samvalentian mdgomareobaSi, xolo meores _ orvalen-
tians maRalspinur mdgomareobaSi. aRdgenili cilis rkinis atomebi
araeqvivalenturebi arian da urTierTqmedebisas iZlevian jamur
S=1/2-is tol spins.
aromatul aminomJavaTa naSTebs eleqtronuli transportis meqa-
nizmSi arsebiTi rolis Sesruleba SeuZliaT. adrenodoqsinis mole-
kula Seicavs erTaderT Tirozins, 4 fenilalanins da saerTod ar
Seicavs triptofans. Tirozin-82-Si nitro-jgufis Seyvana asaxvas
poulobs adrenodoqsinis Tvisebebsa da aqtivobaze. SesaZloa, rom
modificirebuli adrenodoqsinis katalizuri aqtivobis daqveiTebis
mizezi adrenodoqsinreduqtazasTan misi kompleqsis simtkicis Sem-
cireba iyos.
adrenodoqsinis bioqimiuri kvlevis Sedegad arsebuli monaceme-
bis safuZvelze SeiZleba Semdegi zogadi daskvnebis gamotana:
− adrenodoqsini TiTqmis yvela sasicocxlod mniSvnelovan Jangva-
aRdgeniT procesSi (fotosinTezSi, mitoqondriul sunTqvaSi,
azotfiqsaciaSi da sxv.) monawileobs da eleqtronTa gadatanas
axorcielebs;
− calkeul SemTxvevebSi adrenodoqsins ori iseTi eleqtronis ga-
datana SeuZlia, romelTa energia mxolod eleqtronebisadmi ma-
Rali swrafvis mqone wyvilebisTvisaa damaxasiaTebeli;
− hemoproteinebisagan gansxvavebiT, romlebSic kompleqswarmoqmna
porfirinis ukve Camoyalibebul xist dajgufebebTan xdeba, adre-
nodoqsinebis qimiuri Seneba saSualebas iZleva Seiqmnas ligande-
bis aucilebeli ufro plastikuri sivrculi wyoba.
2.6.4 steroidmahidroqsilirebeli sistemis
moqmedebis meqanizmi
Tirkmelzeda jirkvlis mitoqondriebSi (iseve, rogorc sxva ma-
hidroqsilirebel sistemebSi) citoqrom P450-Tan kompleqsSi myofi
Jangbadis gasaaqtiureblad ori eleqtronia saWiro. aqac hemopro-
teinis daJangul formasTan substratis urTierTqmedebis stadia
yvela citoqrom P450-Semcveli mahidroqsilirebeli sistemis ana-
169
logiuria. es imas niSnavs, rom Jangbadis aRdgena mimdinareobs Tan-
mimdevrobiT jer erTi, xolo Semdgom meore eleqtronis mierTebis
gziT, da orive stadiaSi aq adrenodoqsini monawileobs, romlis
rolic qafuris mahidroqsilirebel sistemaSi arsebuli putidare-
doqsinis identuria [90, 113]. uaRresad arsebiTia, rom pirveli
eleqtroniT ferment-substratis kompleqsis aRdgena orive sistema-
Si aRmdgenelis bunebis mimarT araspecifikuria da SeiZleba iseTi
martivi aRmdgeneliT iqnas Secvlili, rogoric natriumis diTioni-
tia. citoqrom P450-substrati-O2 sammagi kompleqsis aRdgena mito-
qondriul sistemaSi adrenodoqsinis, xolo qafur-mahidroqsi-
lirebel sistemaSi _ putidaredoqsinis monawileobas moiTxovs.
miuxedavad amisa, am ori sistemis moqmedebaSi mniSvnelovani sxvao-
bebic arsebobs, rac ferment-substratisa da sammagi kompleqsis
pirvel- da meore eleqtroniT uzrunvelyofis meqanizmSi vlindeba.
Tirkmelzeda jirkvlis qerqis mitoqondriebSi NADPH-dan ci-
toqrom P450-ze eleqtronuli transportis Tanmimdevroba moce-
mulia nax. 2.13-ze. masSi monawileoben reduqtaza (FP), adreno-
doqsini (Ad) da maTi kompleqsebi.
pirvel stadiaze substratis dakavSireba xdeba daJangul citoqrom P450-Tan. NADPH-dan reduqtazas anaerobul aRdgenas Tan sdevs hemo-proteinis Jangva-aRdgeniTi potencialisa da spinuri mdgomareobis cvlilebebi. amave dros STanTqmis speqtris maqsimumi 750 nm-is (an ufro metis) olqSi Cndeba. am procesSi epr-signali araa daregistrirebuli. STanTqmis speqtri or SemTxvevaSia identuri: daJanguli reduqtazas urTierTqmedebisas NADPH-Tan, an diTionitiT aRdgenil reduqtazaze NADP-is damatebisas. FP-is aRdgena SeiZleba ganxorcieldes sxva aRmdgenlebis, kerZod NADH-is an diTionitis gamoyenebiT da am SemTxve-vaSi grZeltalRovan olqSi STanTqmis zolebi ar mJRavndeba. es imis maC-venebelia, rom mxolod NADP warmoqmnis aRdgenil reduqtazasTan kom-pleqss (FP_H2_NADP), romelic or eleqtrons Seicavs da gaaCnia 1.0.10-8 disociaciis konstanta. diTionitiT aRdgenili reduqtaza NADPH-Tan warmoqmnis kompleqss, romelic oTx eleqtrons Seicavs. ganxiluli cvlilebebi aadvileben pirveli eleqtroniT ferment-
substratis aRdgenas, romlis transportSic NADPH-adrenodoq-
sinreduqtaza da adrenodoqsinia CarTuli [90, 93, 98].
170
O2
_
Fe3+
P450_S
Fe2+
P450_S
O2
Fe3+
P450_S
Fe2+
P450_S
Fe3+
O2
_
S NADPH
NADP
FP0
FPB
AdB
Ad0
e1
e2
+
P450_S
SOH + H2O
nax. 2.13. Tirkmelzeda jirkvlis qerqis mitoqondriebSi hidroq-
silirebis katalizuri cikli (ganmarteba ix. teqstSi)
[98].
NADPH-is siWarbisas adrenodoqsinreduqtazas aRdgena pirveli
rigis konstantiT xasiaTdeba da 28 wm-1-is tolia. kofermentis di-
di siWarbisas Cndeba aRdgenis reaqciis kidev erTi faza, rac dakav-
Sirebulia kompleqsSi NADPH-is NADP-iT SecvliT (k=4.25 wm-1).
adrenodoqsinreduqtaza akatalizebs 2,6-diqlorfenolindolfeno-
lis aRdgenas, maSin rodesac citoqrom c aRdgenas mxolod reduq-
tazisa da adrenodoqsinis monawileobiT ganicdis [114]. adreno-
doqsini reduqtazasTan 1 : 1 TanafardobiT mtkice kompleqss warmo-
qmnis, romelic SeiZleba maRali siCqariT (k=300 wm-1) daiSalos da
es damokidebuli araa xsnarSi marilTa koncentraciaze [115].
adrenodoqsinis gavleniT reduqtaza konformaciul cvlilebebs
ganicdis, riTac SeiZleba aixsnas NADPH-is, FP-isa da Ad-is mona-wileobiT c-s aRdgenis procesSi garkveuli induqciuri periodis
arseboba. FP_H2_Ad-is kompleqsis swrafi warmoqmna da misi aseve
swrafi daSla imas mowmobs, rom adrenodoqsini SeiZleba reduqta-
zidan aRsadgen obieqtze (citoqrom c-ze an citoqrom P450-ze) eleqtronebis Zvradi gadamtani iyos [114, 118]. adrenodoqsinis kom-
pleqss flavoproteinTan disociaciis dabali konstanta gaaCnia
[119]. am kompleqsis NADPH-Tan urTierTqmedebisas flavoproteini
aRdgenas ganicdis, xolo adrenodoqsini daJangul mdgomareobaSi
171
rCeba:
NADPH + H+ + FP_Ad NADP_FP_H2_Ad
NADPH-iT citoqrom c-s aRdgenisas FP_Ad-kompleqsis moqmede-
bis meqanizmi detaluradaa Seswavlili [120] da am reaqciis kata-
lizuri cikli mocemulia nax. 2.14-ze.
pirvel stadiaze ori daJanguli cilis mtkice kompleqsi
(FP_Ad) reagirebs NADPH-Tan. A da B reaqciaTa siCqareebi xa-siaTdebian 18 wm
-1 konstantebiT. warmoqmnil sammag kompleqsSi mux-
tis gadatanisas ori eleqtroni reduqtazas flavinur dajgufebazea
lokalizebuli. sammagi kompleqsis disociaciis konstanta 10-8 M-is
tolia. C-stadiaze xdeba erTi eleqtronis gadatana srulad aRdge-
nili reduqtazas flavinuri dajgufebidan adrenodoqsinis Fe,S-klasterze, romelic mxolod erTi eleqtronis aqceptoria. miux-
edavad imisa, rom stacionaluri da swrafi kinetikis meTodiT ••
−− AdFPNADP -nawilakis identificireba ver moxerxda, misi arsebo-
ba savsebiT dasaSvebia, radgan marto reduqtazas ar SeuZlia cito-
qrom c-s aRdgena, xolo aRdgenili adrenodoqsini citoqrom c-sTan swrafad reagirebs (k > 300 wm-1
). garda amisa, NADPH da misi eqvi-
moluri FP da Ad advilad axorcieleben citoqrom c-s aRdgenas [120].
••
−− AdFPNADP nawilakis arseboba absoluturad SesaZlebe-
lia Termodinamikuri TvalsazrisiTac. C- da D-stadiebi mimdina-
reobs procesis malimitirebeli safexuris siCqaris konstantiT
(3.2 wm-1). D-stadiis Sedegad warmoiqmneba erTi eleqtronis Semcve-
li kompleqsi (
•
⋅⋅ ADFPNADP ). am formas 2500-jer naklebi swrafva
aqvs NADPH-is mimarT, vidre kompleqsis oreleqtronian formas.
amiT SeiZleba aixsnas sammagi kompleqsis disociaciiT NADP-is ga-
moTavisufleba (E-stadia). •
⋅ADFP -formas SeuZlia citoqrom c-s Senelebuli aRdgena ( 33.011.0K ÷= wm-1). citoqrom c-s gacilebiT
swrafi aRdgenis reaqcia xorcieldeba nawilakiT, romelic sam
eleqtrons
(•••
⋅⋅ AdPFNADP ) Seicavs da F-stadiaze warmoiqmneba. es nawilaki G-
stadiaze oreleqtronian formad (•••
⋅⋅ AdPFNADP ) gardaiqmneba.
172
NADPH
NADPH-FP-Ad
FP-Ad
citoqrom c (aRdgenili)
citoqrom c (daJanguli)
G
NADP FP-Ad
NADP
E
D
C
B
FP-Ad
NADPHA
F
H
+..
NADP FP-Ad+ ..
NADP FP-Ad+.
+.
NADP FP-Ad+ ...citoqrom c (daJanguli)
citoqrom c (aRdgenili)
citoqrom c (aRdgenili)
citoqrom c (daJanguli)
nax. 2.14. adrenodoqsinreduqtaza _ adrenodoqsinis kompleqsiT ci-
toqrom-c-s NADPH-damokidebuli katalizuri aRdgenis
cikli. FP − adrenodoqsinreduqtaza, Ad − adrenodoqsini (ganmarteba ix. teqstSi) [120].
rogorc vxedavT, citoqrom c-s NADPH-damokidebuli aRdgena
ciklur process warmoadgens, romelSic gaerTianebulia erT- da
sam-eleqtroniani kompleqsebi. srulad daJanguli kompleqsi mxo-
lod katalizuri ciklis dasawyisSi warmoiqmneba. dasaSvebadaa miC-
neuli, rom mitoqondriebSi citoqrom P450 membranaSi citoqrom c-s analogiuri meqanizmiT ganicdis aRdgenas [120]. citoqrom P450-ze eleqtronebis gadatana xdeba sammag kompleqsSi, romelSic reduqta-
za, adrenodoqsini da TviT es hemoproteinia CarTuli. am daSvebis
sasargeblod metyvelebs citoqrom P450scc-isa da adrenodoqsinis
mier kompleqswarmoqmnis faqti, romelic naCvenebia katahirisa da
Tanaavtorebis [108] mier. maT CaTvales, rom es kompleqsi mxolod
qolesterinis Tanamyofobisas warmoiqmneba. mogvianebiT naCvenebi iqna
173
uqolesterinod citoqrom P450scc-isa da adrenodoqsins Soris kom-
pleqswarmoqmnis SesaZlebloba, romelsac disociaciis dabali kons-
tanta (4.10-7 M) gaaCnia da qolesterinTan erTad kidev ufro
qveiTdeba (3.0.10-8 M) [121]. citoqrom P450scc-isa da adrenodoqsinis
kompleqsi temperaturis farTo intervalSi da buferis sxvadasxva
koncentraciaze Zalze umdgradia. ramdenadac adrenodoqsini kom-
pleqss warmoqmnis reduqtazasTan da citoqrom P450scc-Tan, savarau-
do xdeba, rom sammagi kompleqsi samive cilas 1 : 1 : 1 TanafardobiT Seicavs, rac mniSvnelovan rols unda asrulebdes mitoqondriul
hidroqsilirebaSi [94, 122, 123]. am samuSaoebSi gaziarebulia aseTi
Tvalsazrisi. aRniSnuli sakiTxi dResac aqtualuria, radgan igi
dakavSirebulia mitoqondriuli hidroqsilazuri sistemis organi-
zaciis problemasTan da monooqsigenazuri kompleqsis rekonstruq-
ciasTan.
ar SeiZleba gverdi avuaroT zogierTi mkvlevaris [114-120] mo-
nacemebs, romlebic uaryofen mitoqondriuli sistemis funqcionire-
baSi sammagi kompleqsis SesaZlo rols. es Tvalsazrisi Semdeg faq-
tebs emyareba: 1. mitoqondriul membranaSi adrenodoqsinreduqtaza,
adrenodoqsini da P450-citoqromebi jamSi 1 : 10 : 10 fardobiT imyo-febian, anu natiur pirobebSi SeiniSneba adrenodoqsinisa da P450-ebis siWarbe [122]; 2. adrenodoqsinisa da qolesterinis kompleqsi-
reba citoqrom P450scc-Tan SemTxveviT da ara mowesrigebul xasiaTs
atarebs; amave dros adrenodoqsinis urTierTqmedeba citoqrom P450-Tan mciredaa damokidebuli substratis Tanamyofobaze [121]; 3. rekon-struirebul sistemaSi maqsimaluri aqtivoba miiReba adrenodoq-
sin : P450-is 1 : 1 fardobasTan SedarebiT ufro didi Tanafardobisas, anu sistemis maqsimalur brunvaTa ricxvis misaRwevad aucilebelia
adrenodoqsinis siWarbe [116], rac ewinaaRmdegeba samive komponentis 1 : 1 : 1 fardobisaTvis kompleqsis funqciur rols; 4. arsebobs mona-
cemebi imis Sesaxeb, rom mtkiced dakavSirebuli sammagi kompleqsis
(FP_Ad_P450) arseboba saerTod SeuZlebelia. yovel SemTxvevaSi, im
pirobebisaTvis mainc, roca samive komponenti daJangul mdgomareoba-
Si imyofeba [105]. mTel rig SemTxvevaSi monacemebi miuTiTebs imis
Sesaxeb, rom mtkiced dakavSirebuli sammagi kompleqsis FP_Ad-kompleqsi praqtikulad ar ikavSirebs citoqrom P450scc-s [118].
rogor SeiZleba aixsnas mitoqondriuli monooqsigenazas funq-
174
cionirebaSi sammagi kompleqsis arsebobasa da rolze aseTi winaaRm-
degobrivi monacemebi?
rogorc irkveva saTanado pirobebSi aseTi kompleqsi arsebobs.
misi gamovlena damokidebulia sistemis rekonstruqciis xerxze, pH-
is mniSvnelobaze, xsnaris ionur Zalaze da qolesterinis arseboba-
ararsebobaze. ase magaliTad, dimiristoilfosfatidilqoliniT war-
moqmnil fosfolipidur vezukulebSi dabali ionuri Zalisas qo-
lesterinis Tanamyofobis pirobebSi sammagi kompleqsi (FP_Ad_ _P450scc) namdvilad arsebobs [122]. qolesterinis gareSe dabali
ionuri Zalisa da sxva Tanabar pirobebSi sammagi kompleqsi kargavs
citoqrom P450-s da binarul kompleqsad (FP_Ad) gardaiqmneba.
aseve, qolesterinis gareSe maRali ionuri Zalisas samive komponen-
ti disocirebul mdgomareobaSi imyofeba [122].
fosfatidilqolinis vezikulis gamoyenebisas da pirobebis ram-
denadme SecvliT Catarebulma gamokvlevebma aCvenes, rom sammagi kom-
pleqsi ar funqcionirebs [117]. citoqrom P450scc lipidur veziku-
lasTan urTierTqmedebs Tavisi hidrofobuli fragmentiT, xolo
adrenodoqsinTan dakavSirebis centri vezikulis gareT imyofeba da
polaruli bunebisaa. qolesterinis dakavSirebis centri vezikulis
SigniTaa lokalizebuli da hidrofobuli Tvisebebi gaaCnia, anu
gansxvavebul pirobebSi citoqrom P450-Tan kompleqsis komponentTa
dakavSireba sxvadasxvanairad SeiZleba realizdebodes an saerTod ar
xdebodes. arsebobs gafrTxilebac imis Sesaxeb, rom xsnarSi monooq-
sigenazuri kompleqsis konstruirebisas an misi imobilizaciis miRe-
buli monacemebis pirdapirma gadatanam natiur mitoqondriul sis-
temaze SeiZleba mcdar daskvnamde migviyvanos [110-118, 123, 124].
aqamde ar moxerxda intaqtur mitoqondriul sistemaSi sami cilis
steqiometruli Tanafardobis zusti dadgena. amitom mitoqondriul
membranaSi monooqsigenazuri kompleqsis komponentTa urTierTqmede-
bis or tips Soris arCevanis gakeTeba sakmaod Znelia. arsebobs mo-
nacemebi klasteris SesaZlo warmoqmnaze [122, 124]. amis sapiris-
pirod ki arsebobs publikaciebi membranaSi mahidroqsilirebeli kom-
pleqsis komponentTa maRali lateraluri difuziis Sesaxeb [114-
118]. amitom membranaSi komponentTa urTierTqmedebis ori tipis _
lateraluri difuziisa da klasterebis arsebobis Sesaxeb saboloo
daskvnebis gamotana mainc Zneli da naadrevia, miTumetes rom arsebo-
175
ben rogorc erTi, aseve meore modelis damamtkicebeli faqtebi [94,
123, 124].
steroidhidroqsilazuri sistemis molekuluri organizaciis
SecnobaSi udavo interess warmoadgens am sistemis TviTawyoba [94,
123, 124]. meTodologiurad procesis arsi SemdegSi mdgomareobs:
adrenodoqsinreduqtaza daitaneba adrenodoqsin-sefarozas svetze da
Semdgom emateba citoqrom P450. meore varianti gulisxmobs ste-
roidhidroqsilazas komponentTa datanis sxva rigs da am dros aq-
tivobis maqsimumi registrirdeba: maRali ionuri Zalis buferSi
svetze daitaneba citoqrom P450, xdeba sorbirebuli hemoproteinis
dezagregacia da Semdgom svetSi SeaqvT adrenodoqsinreduqtaza. mi-
Rebuli rekonstruirebuli sistema Jangavs Sesabamis substratebs.
miRebuli Sedegebi aCvenebs steroidhidroqsilazuri sistemis Se-
saZlo arsebobas, romelic membranaSi stabilurad mofunqcionire
multifermentuli kompleqsis saxiT imyofeba. steroidhidroqsila-
zuri sistemis TviTawyoba axal perspeqtivas saxavs hormonuli pre-
paratebis fermentul sinTezSi maTi praqtikuli gamoyenebisaTvis.
amgvarad SeiZleba davajamoT arsebuli faqtebi: RviZlis mikro-
somebSi NADPH-dan citoqrom P450-ze eleqtronebis gadatana mim-
dinareobs FAD- da FMN-Semcveli NADPH-citoqrom P450-reduq-taziT da Fe,S-Semcvel cilebs ar saWiroebs. RviZlis fermentuli
sistemis mier citoqrom c-s katalizuri aRdgena mraval saerTos
amJRavnebs amave hemoproteinis adrenodoqsin–adrenodoqsinreduq-
tazas kompleqsiT aRdgenasTan. orive procesSi CarTulia or-ori
Jangva-aRdgeniTi centri: FAD da Fe2,S2-klasteri mitoqondriul
sistemaSi da FAD da FMN mikrosomul sistemaSi. katalizuri aq-
tis ganxorcielebisas orive sistema nawilobriv aRdgenil mdgoma-
reobaSi rCeba. mikrosomuli reduqtaza Tavis mdgomareobas icvlis
2-eleqtron–4-eleqtronSemcvel, an 1-eleqtron–3-eleqtronSemcvel
formamde, xolo mitoqondriuli kompleqsi Tavis mdgomareobas 1-
eleqtron–3-eleqtronSemcvel formamde icvlis.
unda aRiniSnos, rom flavoproteinebis da Fe,S-Semcveli cile-
bis kompleqsebi 1 : 1 TanafardobiT zogierT sxva sistemebSic
gvxvdeba; mag., NADH-rubrerodoqsin – reduqtazasa da rubrero-
doqsinSi [125], feredoqsin : NADP-oqsidoreduqtazasa da feredoq-sinSi [126], putidaredoqsinsa da putidaredoqsinreduqtazaSi.
176
2.6.4.1 qolesterinis gverdiTi alifaturi jaWvis
moxleCvis meqanizmis Sesaxeb
rogorc aRniSnuli iyo, Tirkmelzeda jirkvlis qerqis mitoqon-
driebis citoqrom P450scc akatalizebs qolesterinis gverdiTi jaW-
vis arasrul mowyvetas, ris Sedegadac qolesterinis birTvebTan
dakavSirebuli mxolod ori naxSirbadatomis Semcveli Sualedi
produqti pregnenoloni da izokapronis aldehidi miiReba. es reaq-
cia imiTaa mniSvnelovani, rom igi steroiduli hormonebis biosin-
Tezis gzaze malimitirebel stadias warmoadgens [127]. reaqciis ma-
katalizebel citoqrom P450scc-s xSirad desmolazas uwodeben.
desmolazuri reaqciis ganxilvisas bunebrivad Cndeba kiTxvebi,
kerZod: romeli reaqciebi uswreben qolesterinis gverdiTi jaWvis
moxleCas? romeli Sualeduri naerTebi warmoiqmneba am dros? erTi
Tu ramdenime citoqrom P450scc-s forma akatalizebs am process?
CarTuli arian Tu ara masSi sxva fermentebic? da a.S. mTel rig
samuSaoebSi [128-131] mocemulia mcdelobebi zogierT am kiTxvaze
pasuxis gasacemad da maT safuZvelze SeiZleba warmodgenil iqnas
qolesterinis gverdiTi jaWvis moxleCis gamartivebuli sqema
(nax. 2.15).
gardaqmnis am meqanizmSi arsebiTi isaa, rom qolesterinis mole-
kulas gverdiTi jaWvi sami Tanmimdevruli reaqciis Sedegad scil-
deba. esenia 20-hidroqsilireba, 22-hidroqsilireba da C-20 da C-22-naxSirbadatomebs Soris jaWvis moxleCa (ix. qolesterinis mo-
lekuluri formula). aseTi meqanizmis arsebobis sasargeblod mety-
velebs daxarjuli NADPH-isa da O2-is steqiometria, agreTve war-
moqmnili pregnenoloni. dadginda, rom erTi molekula pregnenolo-
nis warmoqmna sam-sami molekula NADPH-isa da O2-is moxmarebas
iTxovs [132]:
C27H46O + 3O2 + 3NADPH + 3H+ → C21H32O2 + C6H12O + 3NADP + 4H2O
NADPH-is, O2-is da H+-is xarjvis steqiometria gansazRvrulia
ara marto qolesterinis, rogorc substratis, aramed misi Suale-
duri oqsiwarmoebulebisTvisac. cxril 2.5-Si mocemulia gazomvis
Sedegebi.
177
OH
OH
OH
C OCH3 O
INADPH, O2
IIINADPH, O2
+
pregnelononi izokapronis
aldehidi
II
NADPH, O2
qolesteroli
nax. 2.15. qolesterinis (sqemaze mocemulia mxolod misi D-birTvi
da gverdiTi jaWvi) hidroqsilireba alifaturi jaWvis
mocilebiT [132].
cxrili 2.5 [132]
qolesterinis gverdiTi jaWvis mocilebis reaqciis steqiometria
substrati ÍÉÐÒÄÂÍÄÍÏËÏ
NADPH∆
ÍÉÐÒÄÂÍÄÍÏËÏ2O∆
ÍÉÐÒÄÂÍÄÍÏËÏ
+∆H
qolesterini 3 ± 0.2 3.1 ± 0.3 3.0 ± 0.2 20α-HO-qolesterini
1.9 ± 0.3 2.1 ± 0.3 2.1 ± 0.1
20α, 22-(HO)2-qolesterini
1.0 ± 0.3 0.9 ± 0.4 1.1 ± 0.1
miRebuli steqiometria adasturebs, rom samive reaqcia monooq-
sigenazuri meqanizmiT katalizdeba da rom mesame stadiaze gverdiTi
jaWvis mocilebaSi citoqrom P450 monawileobs. dadginda agreTve,
rom pH 6.8-ze mitoqondriebis citoqrom P450-is erTi da igive
fraqcia (P450scc) im SemTxvevaSi uzrunvelyofs maqsimalur fermen-
178
tul aqtivobas, rodesac substratebad gamoiyeneba: qolesterini,
[20S]-20-oqsiqolesterini, [22R]-22-oqsiqolesterini, an [20R, 22R]-20,22-dioqsiqolesterini. qolesterinis yvela oqsiwarmoebulidan
pregnenolonis warmoqmna mniSvnelovnad iTrguneba [20R, 22S]-20,22-qolesterinoqsidiT [130].
calkeuli samuSaoebis [133, 134] safuZvelze gamoTqmulia varau-
di, rom 20,22-qolesterinoqsidi qolesterinidan gverdiTi jaWvis
moxleCis reaqciaSi Sualed produqts warmoadgens. am hipoTezis
Tanaxmad pirvel stadiaze xdeba qolesterinis dehidrireba 22,22-
dehidroqolesterinis warmoqmniT, romelic Semdeg citoqrom P450-is, O2-isa da NADPH-is monawileobiT epoqsidad gardaiqmneba. amis
sapirispirod morisakisa da Tanaavtorebis mier [128] sarwmunod iqna
naCvenebi, rom arc 20,22-dehidroqolesterini da arc 22,22-
qolesterinoqsidi gverdiTi jaWvis moxleCis procesSi ar warmoad-
genen Sualed produqtebs, ramdenadac orive nivTierebis inkubacia
citoqrom P450-Semcveli sistemis yvela komponentTan Jangbadis Ta-
namyofobisas pregnenolons ar iZleva.
morisakim da Tanaavtorebma [131] gamoikvlies C-20 da C-22 ato-mebis stereoqimiuri specifikuroba, romlebic qolesterinis gver-
diTi jaWvis moxleCis procesSi am mdgomareobaSi aRmoCndnen hi-
droqsilirebulebi. am mizniT maT daasinTezes 20-oqsiqolesterinis,
22-oqsiqolesterinisa da 22,22-dioqsiqolesterinis yvela C-20 da C-22-stereoizomeri, romelTa formulebi warmodgenilia qveviT.
R
OH
(20R)
OH
R(20S) R
OH
(22R)R
OH
(22S)
R
OHOH
(20R, 22R)R
OHOH
(20R, 22S)R
OHOH
(20S, 22R)R
OHOH
(20S, 22S)
179
OH
R=sadac
pregnenolonis dagrovebis siCqaris dasadgenad yoveli es ste-
reoizomeri dainkubirda srul mahidroqsilirebel sistemaSi. aR-
moCnda, rom [20R, 22R]- da [20R, 22S]- dioqsiqolesterinebi preg-
nenolonad gardaiqmnebodnen inkubaciis erTi saaTis ganmavlobaSi,
maSin rodesac [20S, 22R]- da [20S, 22S]-izomerebi gardaqmnis gaci-lebiT naklebi siCqariT xasiaTdebodnen. es Sedegebi imis maCvenebe-
lia, rom citoqrom P450scc Zlier mgrZnobiarea qolesterinis mole-
kulaSi C-20- da mcired mgrZnobiarea C-22-atomis steqiometriis mimarT. [20R]-oqsiqolesterini absoluturad araaqtiuria citoqrom
P450-Tan reaqciaSi, maSin roca [20S]-20-oqsiqolesterini didi siC-
qariT gardaiqmneba pregnenolonad. [22R]- da [22S]-22-oqsiqoles-
terinis izomerebi pregnenolonad ufro maRali siCqariT gardaiqmne-
bian, vidre TviT qolesterini. es faqti substratis molekulis C-22-atomis stereospecifikurobis umniSvnelo rolis maCvenebelia.
qolesterinis gverdiTi jaWvis moxleCis procesSi yvelaze saalba-
To Sualedi oqsiwarmoebulebi SeiZleba iyos [20S]-20-oqsiqoles-
terini, [22R]-22-oqsiqolesterini da [20R, 22R]-dioqsiqoles-
terini. am spirtebis pregnenolonad konversiis SedarebiTi siCqaree-
bi Semdegi TanmimdevrobiT mcirdeba:
20,22-dioli > 22-oli > 20-oli ≫ qolesterini.
procesis malimitirebeli stadia SeiZleba iyos C-20- an C-22-hidroqsilireba, radgan 20,22-diolis pregnenolonad gardaqmnis
siCqare gacilebiT maRalia, vidre 20- an 22-olebidan misi miRebis
siCqare. moyvanili monacemebi kidev erTxel adasturebs qolesteri-
nis pregnenolonad gardaqmnis samsafexuriani sqemis samarTlianobas:
Tavdapirvelad xdeba qolesterinis hidroqsilireba C-20- da Semdeg C-22 mdgomareobaSi da Sualed produqtad 20,22-dioqsiqoles-
terini warmoiqmneba. miRebul diols C-22 mdgomareobaSi kidev erT-xel utevs gaaqtiurebuli Jangbadi, rasac Tan axlavs C_H-bmaSi
180
Jangbadis atomis Canergva da gverdiTi jaWvis moxleCa izokapronis
aldehid-hidratis saxiT (nax. 2.15).
citoqrom P450scc-is iseT fraqciebad dasayofad, romlebic C-20- C22-hidroqsilirebas akatalizeben da C-20- C-22-naxSirbadovan kavSirs Slian, gamoyenebul iqna eleqtrofokusirebis meTodi. aR-
moCnda, rom samive reaqcias hemoproteinis erTi da igive fraqcia
axorcielebs [130], Tumca es Sedegi jer kidev ar niSnavs imas, rom
TviT citoqrom P450scc-ebs Soris gansxvaveba ar arsebobdes. dife-
rencialuri speqtroskopiiT Catarebulma kvlevam jefkoati [135] im
daskvnamde miiyvana, rom arsebobs citoqrom P450-is formebi, rom-lebic erTmaneTisagan gansxvavdebian steroidTa mierTebis centrebis
bunebiTa da ricxviT. am mkvlevaris azriT arsebobs P450scc-is ori
forma. pirvels gaaCnia steroidTa dakavSirebis ori centri: L1-
centri ikavSirebs qolesterins da 25-oqsiqolesterins. am SemTxve-
vaSi maRalspinuri kompleqsi warmoiqmneba. dakavSirebis L1-R centri mxolod 20S-oqsiqolesterinTan an 22R-oqsiqolesterinTan, agreTve
pregnenolonTan urTierTqmedebs, rac dabalspinuri kompleqsis miRe-
bas Seesabameba.
citoqrom P450scc-s meore formas dakavSirebis erTaderTi cen-
tri gaaCnia da mxolod 20S, 22R-dioqsiqolesterinTan urTierT-
qmedebs maRalspinuri kompleqsis warmoqmniT. am kompleqsis forma 1
temperaturis daweviT da pH-is gazrdiT dabalspinur mdgomareobaSi
gadadis. process rogorc Cans ar axlavs substratis dakargva. tem-
peraturisa da pH-is SecvliT forma 2-is maRalspinuri kompleqsi
mcire cvlilebebs ganicdis. izolirebul mitoqondriebSi forma 1-
is L1-centri ikavSirebs qolesterins. 20S-oqsiqolesterini ikavebs
forma 1-is L1-R centrs, maSinac ki, Tu am formis L1 centri
mTlianadaa qolesteriniT dakavebuli. 20S-oqsiqolesterinis swraf-
va forma 2-is L2 centrisadmi uaRresad dabalia. 22R-oqsiqoles-
terini maRal swrafvas avlens forma 1-is rogorc L1-aseve L2-
centrebis mimarT. jerjerobiT dasadgenia, warmoadgenen Tu ara es
ori forma citoqrom P450scc- izoformebs an erTi da igive fermen-
tis suberTeulebs, Tu asaxaven fermentze mitoqondriuli membranis
gansxvavebul zemoqmedebas. faqti erTia, rom aseT formaTa arseboba
mniSvnelovan rols asrulebs qolesterinis gverdiTi jaWvis mox-
leCis Tanmimdevruli safexurebis ganxorcielebis rTul procesSi.
181
2.6.5 qolesterini mcenareSi da misi metaboluri gardaqmnebi
xangrZlivi periodis ganmavlobaSi qolesterini tipiur cxove-
lur sterinad iyo miCneuli, radgan misi identifikacia mcenareSi
ar ganxorcielebula. amJamad am sterinis arseboba dadgenilia baq-
teriebSi da maTTan naTesaurad axlos myof lurj-mwvane wyalmcena-
reebSi. umaRlesi mcenareebi mas mcire raodenobiT Seicaven. gamonak-
liss warmoadgenen Teslis zeTebi da yvavilis mtveri [136].
Cvens institutSi n. zambaxiZis [137], agreTve zambaxiZisa da Ta-
naavtorebis mier [138] Seswavlilia umaRles mcenareTa organoebSi
Tavisufali, eTerificirebuli da glikozidirebuli sterinebi da
maTi dinamika. Txelfenovani da air-Txevadi qromatografiis meTodiT
dadgenilia, rom mTeli vegetaciuri periodis ganmavlobaSi Tavisu-
fali sterinebis Sedgeniloba raime sagrZnob cvlilebebs ar ganic-
dis da jamur preparatebSi ZiriTad komponentebs warmoadgenen β-sitosterini, kampasterini, qolesterini da stigmasterini. maTTan
erTad vlindeba ori araidentificirebuli sterinic. qolesterinis
Semcveloba jamur preparatSi sakmaod dabalia (∼4-13%), miuxedavad
imisa, rom mcenareSi is winamorbed nivTierebas warmoadgens karoti-
noidebis, sterinuri sapogeninebis, alkaloidebis da gansakuTrebiT
fitohormonebis biosinTezSi [139, 140]. Tavisufal sterinTa bio-
sinTezs rac Seexeba, naCvenebi iqna, rom es procesi gacilebiT aqti-
urad vegetaciis sawyis fazaSi mimdinareobs [137], rac iseT mniSv-
nelovan fiziologiur process ukavSirdeba, rogoric ujredis mem-
branogenezia.
2.6.5.1 qolesterinis eTerifikacia mcenareSi
qolesterinis araJangviTi gardaqmnisas misi molekulis cikluri
komponenti ucvleli rCeba, xolo gverdiTi alifaturi nawilis oq-
sigenirebisas cxoveluris msgavsad ornaxSirbadatomiani fragmentiT
SeiZleba damokldes da pregnenoloni warmoiqmnas.
mcenareul ujredSi qolesterini upiratesad stearin-, palmi-
tin-, olein- da linolenmJavebTan eTerebis saxiT imyofeba. safiqre-
belia, rom ujredSi egzogenurad moxvedrili qolesterinic JangviT
182
gardaqmnebSi CarTvamde, upirveles yovlisa, eTerifikacias ganicdis.
es procesi, rogorc Cans, misi Warbi raodenobis SeboWvis (deponi-
rebis) umartivesi meqanizmia, romlis Semdgomac saWiroebis SemTxve-
vaSi ujredi mas aqtiuri metabolizmisaTvis iyenebs. am Tvalsazri-
siT gasaTvaliswinebelia ramdenime momenti:
1. qolesterinis transformacia ujredSi SeiZleba iyos, rogorc
~SemTxveviTi~ procesi;
2. qolesterinma SeiZleba monawileoba miiRos endogenur steronu-
li bunebis naerTTa biosinTezSi an Tavisufali saxiT membranaTa
struqturirebaSi;
3. qolesterini SeiZleba gamoyenebul iqnas naxSirbadatomebis wya-
rod;
4. qolesterini SeiZleba gardaiqmnas imgvarad, rom es iyos misi
detoqsikaciis da ujredidan mocilebis Taviseburi reaqcia.
ujredSi gansakuTrebul mniSvnelobas unda iZendes qolesterinis
sruli fermentuli degradacia da plastikuri miznebisaTvis misi
gamoyeneba (punqti 2 da 3).
mcenareSi egzogenuri qolesterinis eTerificirebasa da mis
JangviT gardaqmnebs Soris raodenobrivi Tanafardobis dasadgenad
gamokvleva iqna Catarebuli Cvens laboratoriaSi [141].
vazisa (Vitis vinifera) da iuka didebulis (Yukka gloriosa) foTle-
bis Txeli anaTlebi inkubirda 4-14C-qolesterinTan (1.5 µCi _ 2.10-3 M) da saTanado komponentebTan (palmitinmJava, stearinmJava, ATP, cAMP, glutaTioni, cikloheqsimidi) 4 saaTis ganmavlobaSi fosfa-
tis buferSi (pH 6.2 vazisaTvis da 5.0 iukasaTvis). heqsanoliTa da
eTanoliT eqstraqciis Sedegad miRebul iqna neitraluri lipidebisa
da metabolurad aqtiur nivTierebaTa, anu 80% eTanolSi xsnadi
(organuli mJavebis, aminomJavebis da Saqrebis) jamuri fraqciebi.
Tavisufali da eTerificirebuli sterinebis dayofas vawarmoebdiT
Txelfenovani qromatografiiT (silikageli 5/40 µ, gamxsneli – ben-
zoli : gogirdis eTeri 7 : 3). radioaqtiurobis aTvla xdeboda Txe-
vad-scintilaciur mTvlelze (SL-30). paralelurad dgeboda e.w.
~mkvdari cda~, romlis mixedviTac eqsperimentul monacemebSi Segv-
qonda saTanado Sesworebebi.
Catarebuli eqsperimentebis safuZvelze gamovlinda, rom vazis
183
foTlebSi palmitatTan da stearatTan 4-14C-qolesterinis inkubi-
rebisas mniSvnelovnad izrdeba eTerificirebuli sterinebis jamuri
fraqciis radioaqtiuroba da am SemTxvevaSi stearati ufro efeq-
turia. saintereso is aris, rom eTerificirebis paralelurad
gazrdilia 80%-ian eTanolSi xsnadi fraqciis radioaqtiurobac.
maSasadame, mcenaris foTlebSi, eTerifikacias myisierad mosdevs hi-
drolizi da am dros gamoTavisuflebuli qolesterini Semdgomi
transformaciisaTvis gacilebiT ~labiluria~, vidre ujredSi Tavi-
suflad myofi endogenuri qolesterini.
sainkubacio xsnarSi ATP-s, cAMP-sa da glutaTionis erTdro-
ulad Tanamyofobisas 80%-ian eTanolSi xsnadi fraqciis maqsimalur
zrdas Tan axlavs eTerificirebuli fraqciis radioaqtiurobis
mkveTri vardna. Sedegi kidev erTxel adasturebs im faqts, rom
ujredSi dabalmolekuluri aqtiuri metabolitebis warmoqmnaSi
upiratesad eTerebis hidrolizisas gamoyofili ~labiluri~ qoles-
terini monawileobs. eTerificirebuli sterinebisa da metabolurad
aqtiur naerTTa raodenobrivi Tanafardobebis ganxiluli cvlilebe-
bis fonze Tavisufali sterinebis fraqciis radioaqtiuroba metnak-
lebad mudmivadaa SenarCunebuli.
cikloheqsimidi (50 mkg/ml) mniSvnelovnad Trgunavs eTerebis
sinTezs. SedarebiT naklebi xarisxiT aqveiTebs igi metabolurad
aqtiuri naerTebis warmoqmnas. es ar SeiZleba gamowveuli iyos mi-
toqondriebisaken qolesterinis satransporto gzis blokirebiT, an
mitoqondriul sterolhidroqsilazur sistemaze am inhibitoris
moqmedebiT. Cven davadgineT, rom cikloheqsimidis maRali koncentra-
ciebi (∼100 mkg/ml) sakvlev mcenareTa foTlebSi aerobul sunTqvaze
absoluturad ar moqmedebs, rogorc Cans, mitoqondriul membranaSi
misi ganuvladobis gamo. amitom ufro safiqrebelia, rom cikloheq-
simidiT gamowveuli inhibireba dakavSirebuli iyos ribosomuli ci-
lebiT, kerZod, sterinsinTetazebis warmoqmnis daTrgunvasTan.
analogiuri kanonzomierebebi gamovlinda iuka didebulis foTleb-
Sic: stearati da palmitati calkeulad zrdian qolesterinis radioaq-tiuri niSnis CarTvas eTerificirebuli sterinebisa da metabolurad aqtiuri naerTebis fraqciaSi. ATP, cAMP da glutaTioni zrdian 80%-
ian eTanolSi xsnadi fraqciis radioaqtiurobas, rasac Tan sdevs eTeri-ficirebuli sterinebis fraqciis radioaqtiurobis daqveiTeba.
184
yuradRebas imsaxurebs erTi uaRresad mniSvnelovani garemoeba:
orive sakvlevi mcenaris foTlebSi metabolurad aqtiur naerTTa
fraqciis radioaqtiurobis maqsimaluri mateba mTliani radioaqti-
urobis (igulisxmeba mSrali mcenareuli naSTis, eqstragirebuli
fraqciebisa da 14CO2-is radioaqtiurobaTa jami) ∼25%-s aRwevs, Tu
sainkubacio xsnarSi erTdroulad imyofeba ATP da 3′,5′-AMP (cik-luri adenozinmonofosfati). maSasadame, aTvisebuli qolesterini
biodegradaciulad gardaiqmneba. 4-saaTiani inkubaciis pirobebSi es
sakmaod maRali maCvenebelia da qolesterinis katabolizmSi mona-
wile mJangveli sistemis maRal aqtiurobaze miuTiTebs.
2.6.5.2 qolesterinis Jangva mikroorganizmebsa da
mcenareSi (SedarebiTi analizi)
mikrobebsa da mcenareul qsovilebSi qolesterinis JangviTi de-
gradacia cxovelebTan SedarebiT jer kidev arasaTanadodaa gamokvl-
euli. zogad principebSi msgavseba ki SemdegSi mdgomareobs: 1. hid-
roqsilirebisaTvis samive SemTxvevaSi aucilebelia atmosferuli
Jangbadi; 2. anaerobul pirobebSi hidroqsilireba ar xorcieldeba;
3. hidroqsilireba moiTxovs aRmdgeneli agentis Tanamyofobas da am
mizniT Cveulebriv NADPH an flavinuri fermenti gamoiyeneba;
4. hidroqsilirebas metalSemcveli fermentebi akatalizebs.
mikrobul ujredebSi steronTa JangvaSi monawile fermentebisaT-
vis saWiro eleqtronTa satransporto sistema garkveul msxvil
subujredul nawilakebSia lokalizebuli, romlebic 7500 g-ze srulad
ileqebian, xolo maTSi arsebuli qolesterindehidrogenaza 110000 g-zec ki ar ileqeba. cxovelur qsovilebSi es fermentuli sisteme-
bi endoplazmur membranebSi imyofebian da aRniSnul aCqarebebze
srulad `jdebian” [142]. mikrobuli sterinesTerazas sterindehi-
drogenazasa da sterinhidroqsilazasTvis optimaluria susti fuZe
are (pH 8-9). maTSi hidroqsilirebas axorcielebs flavoproteini,
romelic rkinis, an TuTiis ionebs Seicavs. am fermentis daJanguli
formis regeneracia NADPH-iT xdeba. sterin-1,2-dehidrogenaza
flavinur prosTetul jgufs Seicavs da eleqtronis aqceptorad
K2-vitamins saWiroebs. uujredo preparatebSi misi Secvla qinone-
185
biT, an sxvadasxva saRebavebiT SeiZleba. rogorc gamoirkva, sterinTa
mikrobul transformaciaSi monawile fermentTa aqtivobebi maRali
specifikurobiT (hidrolizuris garda) gamoirCevian. isini moqmede-
ben sterinebTan, rogorc naerTTa klasTan da sxva tipis naerTebs
iSviaTi gamonaklisis garda, mcire siCqariT gardaqmnian [142].
mikroorganizmebSi sterinebis, kerZod qolesterinis JangviTi
degradacia SeiZleba iyos sruli (CO2-mde da H2O-mde) an nawilo-
brivi, romlis drosac metabolizmis saboloo produqtebs SenarCu-
nebuli aqvT sterinebis molekulis ZiriTadi ConCxi da Jangvas
mxolod maTi calkeuli fragmentebi ganicdian. mikroorganizmTa zo-
gierTi saxeoba qolesterins ramdenime Tvis ganmavlobaSi Slis, ma-
Sin roca Aspergilus wentii-s Sereuli kulturebi am nivTierebis
aciklur naerTebad gardaqmnas ramdenime saaTs andomeben. Jangvis
produqtebs mikroorganizmebi gareT gamoyofen. qolesterinis A-
birTvis gardaqmnisas sawyis stadiaze C-4-naxSirbadatomis Camoci-
leba xdeba da ∆43-ketowarmoebuli miiReba. 4-14C-testosterinis fermentaciisas gamoyofili CO2 radioaqtiuri mxolod orsaaTiani
inkubirebis (rogorc Cans induqciis periodis) Semdeg xdeba, maSin
roca sakvebi aredan sterinis ukve mesamedia SeTvisebuli. es faqti
imaze miuTiTebs, rom qolesterinisagan gansxvavebiT testosterinis
A-birTvi ar warmoadgens daSlis pirdapir samiznes. 26-14C da 27-14C-qolesterinis naxSirbadatomebi propionmJavas meTilisa da kar-
boqsilis jgufSi erTvebian [142].
ZuZumwovarTa qsovilebis fermentul sistemebs qolesterinis
alifaturi fragmentis SerCeviTad daJangvis unari aqvT, ris Sede-
gadac naRvlis mJavebi da gansxvavebuli klasebis sterinuri hormo-
nebi miiRebian. mcenares rac Seexeba, maTSi aRniSnuli procesis mi-
marTulebas da siCqares TviT am nivTierebis moqmedebis xangrZlivo-
ba, kvebis reJimi, fizioligiuri mdgomareoba, vegetaciis faza da
sxv. gansazRvravs.
mcenareSi aromatuli da policikluri naerTebis SesaZlo de-
gradaciis sistematuri kvleva dawyebulia Cvens institutSi.
s. durmiSiZis [143], agreTve s. durmiSiZisa da T. beriaSvilis mier
[144] pirvelad iqna naCvenebi qolesterinis cikluri komponentis,
kerZod misi A-birTvis JangviTi degradaciis ganxorcieleba. am miz-
niT maT gamoikvlies sterilur pirobebSi gazrdili stafilosa da
186
simindis nazardebis qsovilebi, romlebic inkubirdebodnen 4-14C-qolesterinis Semcvel xsnarSi. aRmoCnda, rom 7-saaTiani inkubaciis
Sedegad mTlianad micemuli qolesterinis radioaqtiurobis 4-8%
Jangvis produqtebSi [80%-ian eTanolSi xsnad fraqciaSi da CO2-Si)
iyo CarTuli. miRebul naerTTa bunebis gaTvaliswinebiT, aRniSnulma
mkvlevarebma warmoadgines qolesterinis A-birTvis Jangvis savarau-
do Tanmimdevroba: A-birTvis dehidrireba (aromatizacia), hidroq-
silireba me-4 mdgomareobaSi, B-birTvis daSla da seko-naerTis war-
moqmna, karboqsilSi me-4 naxSirbadis daJangva C6-fragmentad (piro-
kateqinad), A-birTvis mocileba da ketomJavas warmoqmna.
eTerifikaciasTan erTad qolesterinis gardaqmnebSi ATP-s da
3′,5′_AMP-s mastimulirebeli moqmedebis Cvens mier gamovlenilma
faqtma [141] saSualeba mogvca misaRebad CagveTvala, rom mcenareSi
am sterinis katabolizmi mTlianobaSi daaxloebiT iseTive Tanmimdev-
ruli meqanizmiT unda xorcieldebodes, rogorc es garinisa da Tan-
aavtorebis mier [145-147] Tirkmelzeda jirkvlis qerqSi iqna dadge-
nili. am mkvlevarTa Tanaxmad procesi sqematurad ase gamoiyureba:
lipiduri
wveTi
gaaqtive-
buli esTe-
raza
esTeraza
32p 32p 32p 32p
receptori
ujredis garsis
membrana
adenilatciklaza
proteinkinaza
akth
gaaqtivebuli
proteinkinaza
pregnenoloni
kortikosteronebi
Tavisufali
qolesterini
cikloheqsimidicilis biosinTezi
+ATP3',5'-AMP
ATP +
mitoqondria
nax. 2.16. Tirkmelzeda jirkvlis qerqSi qolesterinis eTerebis es-
Terazis akth-iT aqtivacia [147] (ganmarteba teqstSi).
sqemis Tanaxmad kortikotropini (adrenokortikotropuli hor-
moni _ akth) urTierTqmedebs ujreduli membranis gare zedapirze
187
myof receptorTan. dakavSirebis Sesaxeb signali ferment adenilat-
ciklazas (EC 4.6.1.1) gadaecema. igi membranis Sida zedapirzea lo-
kalizebuli da akatalizebs ATP-s gardaqmnas ciklur adenozinmo-
nofosfatad (ATP=3′,5′_AMP + pirofosfati). qolesterinis eTere-
bis doneze es naerTi srulad imitirebs kortikotropinis moqmede-
bas, romelic mcenareSi saerTod ar gvxvdeba.
kortikotropinis funqcionirebasi mniSvnelovani momentia misi
gavleniT 3′,5′_AMP-iT citoplazmuri proteinkinazas (EC 2.7.1.37) gaaqtiveba. es fermenti ATP-s daxmarebiT akatalizebs ribosomebSi
cilebis fosforilebas (ATP + proteini → ADP + fosfoproteini). am gziT fermenti romeliRac meqanizmiT aaqtiurebs esTerazas, ro-
melic lipidur wveTSi qolesterinis eTerebis hidrolizs akata-
lizebs da Tavisufal qolesterins warmoqmnis. procesi aramgrZno-
biarea cilis sinTezis inhibitoris _ cikloheqsimidis mimarT, anu
igi ar saWiroebs de novo cilis sinTezs. samagierod, es inhibitori
srulad ablokirebs kortikosterinebis sinTezSi kortikotropinisa
da 3′,5′_AMP-is mastimulirebel moqmedebas. misi Tanamyofobisas
qolesterinis eTerebi Tavisufal qolesterins warmoqmnian, anu aq-
tiuri esTeraza ar iTrguneba, magram cximovani wveTidan mitoqon-
driaSi Tavisufali qolesterinis gadatana aRar xdeba.
proteinkinaza Tirkmelzeda jirkvalSi aaqtiurebs fosforilaza
B-s kinazasac, romelic fosforilebiT aqtiur fosforilaza A-s
iZleva da glikogens glukozo-1-fosfatad Slis. es ukanaskneli
pentozur ciklSi qolesterinis oqsigenirebisaTvis saWiro aRdge-
nil NADPH-s generirebs. amgvarad 3′,5′_AMP-sa da proteinkinazas samive efeqti: esTerazas gaaqtiureba, ribosomebis fosforileba da
fosforilaza B-s stimulireba kortikosteroidebis gaZlierebuli
sinTeziskenaa mimarTuli.
qolesterinis pregnenonolad gardaqmna desmolazuri kompleqsis
(citoqrom P450-Semcveli monooqsigenazas) monawileobiT xorciel-
deba, romelic mitoqondriaSi imyofeba. qolesterinma aucileblad
unda SeaRwios am organelaSi da amitom steroidogenezisaTvis sa-
Wiroa mitoqondriisaken misi uwyveti nakadis arseboba. varaudoben,
rom amisaTvis gamoiyeneba specialuri satransporto cilebi, ro-
melTa biosinTezi gaaqtiurebuli proteinkinaziT stimulirdeba da
cikloheqsimidiT muxruWdeba [147].
188
esTerazis aqtivaciis meqanizmis Sesaxeb garenisa da Tanaavt.
[145-147] warmodgenis samarTlianobam SemdgomSi absoluturi dadas-
tureba hpoves sxva mkvlevarTa eqsperimentul gamokvlevebSi [148,
149], sadac dadgenil iqna sruli korelacia 3′,5′_AMP-s koncen-traciis cvlilebebsa, esTerazasa da proteinkinazis aqtivobebsa da
agreTve lipidur wveTebSi qolesterinis eTerebis klebas Soris.
amgvarad, nax. 2.16-is Tanaxmad, Tirkmelzeda jirkvlis qerqovan
nawilSi qolesterinis alifaturi fragmentis mocileba (pregneno-
lonad gardaqmna) Sidamitoqondriul process warmoadgens. aRniS-
nulidan gamomdinare, Cven SevecadeT mcenareSic gamogvevlina analo-
giuris Tu ara msgavsi suraTis arseboba da gveCvenebina ujredis am
organelis SesaZlo roli qolesterinis A-birTvis JangvaSi da misi
kavSiri mitoqondriebSi mimdinare energetikul procesebTan [150].
kvlevis obieqtad amjeradac aRebuli gvqonda vazisa da iuka di-
debulis axladmoWrili foTlebis Txeli anaTlebi [141]. 4-14C-qolesterinis gardaqmnis intensivobaze mitoqondriuli Jangvisa da
fosforilebis substratis, limonmJavas ciklis inhibitorebis,
agreTve mikrosomuli redoqs-jaWvis stimulatorebisa da inhibito-
rebis gavlenas vafasebdiT gamoyofili 14CO2-is radioaqtiurobis
mixedviT.
Catarebulma gamokvlevebma gviCvenes, rom qolesterinis A-
birTvis Jangva sagrZnoblad stimulirdeba sareaqcio areSi mito-
qondriuli Jangvis substratTa Tanamyofobisas, kerZod, malati da
suqcinati, agreTve aminomJavebi, romelTa JangviTi gardaqmnebi uSu-
alod arian am ciklTan dakavSirebuli (alanini, aspartati da glu-
tamati), mniSvnelovnad zrdian gamoyofili 14CO2-is radioaqtiuro-
bas (cxrili 2.6). Jangvis substratebTan fosforilebis substratis
(ADP-s) Tanamyofoba procesis ufro met stimulirebas iwvevs. sain-
kubacio xsnarSi α-ketoglutaratTan ADP-s Tanamyofoba sterinis A-birTvis Jangvis 60-85%-ian stimulacias iZleva. limonmJavas
ciklis specifikuri inhibitorebi _ malonati da monoftoracetati 14CO2-is radioaqtiurobas vazisa da iukas foTlebSi Sesabamisad
∼35-40% da ∼50%-iT Trgunaven. inhibitorulad moqmedebs procesze
Jangvisa da fosforilebis gamTiSveli _ 2,4-dinitrofenoli da es
misi inhibitoruli moqmedeba srulad kompensirdeba ATP-iT (cxri-li 2.7).
189
cxrili 2.6 [150]
vazisa da iuka didebulis foTlebis anaTlebSi 4-14C-qolesterinis
(4-14C) Jangvisas gamoyofil 14CO2-is radioaqtiurobaze mitoqon-
driuli Jangvisa da fosforilebis substratTa gavlena*
cdis pirobebi
14CO2-is radioaqtiurobebi
imp/wT
vazi iuka didebuli
4-14C-qolesterini (kontroli) 477±17.9 356±8.6 `+ADP 611±24.0 602±7.1 `+suqcinati+malati 614±11.9 628±17.8 `+`+`+ADP 661±14.2 675±4.4 `+α-ketoglutarati 657±4.4 400±6.8 `+`+ADP 1031±26.3 847±17.4 `+alanini+aspartati+glutamati 771.7±20.3 729±12.5 `+`+`+`+ADP 975±14.0 828±20.5
*fosfatis buferi pH 6.0 (vazisaTvis) da pH 5.0 (iukasaTvis); Jangvis substratTa koncentraciebi _ 6.10-3 M TiToeuli; ADP _
1.10-3 M; Mg2+ _ 16 mM; 4-14C-qolesterini _ 2.10-3 M (1.5 µCi) cdis
xangrZlivoba _ 3 sT; cdebis ganmeorebis ricxvi _ xuTjeradi.
cxrili 2.7 [150]
vazisa da iuka didebulis foTlebis anaTlebSi 4-14C-qolesterinis
Jangvisas gamoyofili 14CO2-is radioaqtiurobaze 2,4-
dinitrofenolis (2,4-DNP-s) da ATP-s gavlena*
cdis pirobebi
14CO2-is radioaqtiurobebi
imp/wT
vazi iuka didebuli
4-14C-qolesterini (kontroli) 469.0±21.0 760.0±20.3 `+ANP 350.0±22.7 550.0±21.9 `+ATP 570±19.8 940±21.3 `+ATP+2,4-DNP 430±22.9 670±19.5
* pirobebi igive rac 2.6 cxrilSi 2,4-DNP _ 1.10-3 M; ATP _ 300 µ.
190
mitoqondriebis energetikul mdgomareobasa da qolesterinis A-
birTvis Jangvas Soris pirdapiri kavSiris arseboba kidev ufro
mtkiced aisaxa Cvens cdebSi, sadac sainkubacio xsnaris `energiis
muxtis” mudmiv matebas (adenilaturi akumulatoris energiiT mdi-
dari fosfaturi kavSirebiT Sevsebas) Tan axlda 14CO2-is radioaq-
tiurobis zrdac. rogorc cnobilia am sidides, e.w. atkinsonis [151]
Tanafardobas ([ATP]+1/2[ADP]) : ([ATP]+[ADP]+[AMP]) SeuZlia mii-
Ros 0-dan (sruli deenergizacia) 1-mde (sruli energizacia) mniSv-
nelobebi da mTeli rigi regulatoruli fermentisaTvis gamovleni-
lia am sididesa da enzimur aqtivobebs Soris dadebiTi funqciuri
damokidebuleba [152, 153].
iRebs Tu ara mcenaris mikrosomuli citoqrom P450-Semcveli
redoqs-jaWvi qolesterinis JangvaSi monawileobas? am kiTxvaze pa-
suxis gasacemad Cven mier [150] Catarebul iqna eqsperimentebi, rom-
lebSic aRniSnul sterinTan erTad gamoviyeneT Jangvis am sistemis
tipiuri substrati amidopirini, hemoproteinis specifikuri inhibi-
tori SKF-525A da induqtori fenobarbitali. aRmoCnda, rom amido-
pirini qolesterinis Jangvis mimarT araviTar konkurentul zemoqme-
debas ar avlens. araefeqturia inhibitoris Tanamyofobac, rac am
Sxamis mitoqondriul membranaSi ganuvladobiT SeiZleba aixsnas; rac
Seexeba fenobarbitals, misi induqciuri zemoqmedeba ar gamomJRavnda
maSinac ki, Tu foTlebi winaswar 20-30 sT-iT inkubirdeboda mis
xsnarSi.
amgvarad, mcenareSi ori _ mikrosomuli da mitoqondriuli
NADPH-damokidebuli redoqs-jaWvis arseboba araviTar eWvs ar iw-
vevs. isini funqciurad gansxvavdebian erTmaneTisagan. qolesterinis,
rogorc alifaturi fragmentis, aseve molekulis cikluri kompo-
nentis Jangva mcenareSic mitoqondriis funqciaa. qolesterinis ka-
tabolizmsa da mcenareuli qsovilis aerobul sunTqvas Soris mWi-
dro urTierTkavSiri arsebobs; qolesterinis A-birTvis Jangva ener-
godamokidebuli procesia, ramdenadac masSi monawile fermentebi
ujredis energetikuli potencialis maRal dones saWiroeben.
miRebulma Sedegebma saSualeba mogvca dasaSvebad migveRo qo-
lesterinis A-birTvis Jangvis Tanmimdevruli procesis SedarebiT
martivi sqema: 1. NADPH- da O2-damokidebuli hidroqsilireba meS-
vide mdgomareobaSi; 2. ormagi kavSiris gadanacvleba 4-5-mdgoma-
191
reobaSi da mesame hidroqsilis daJangva; 3. meore stadiaze miRebu-
li produqtis Semdgomi Jangva Sesabamisi karbonmJavasa da CO2-is
warmoqmniT.
cxadia, steroidogenezisa da qolesterinis JangviTi degradaciis
SesaZlo gzis Zieba da dazusteba mcenareSi momaval safuZvlian
kvlevas moiTxovs. erTi ram savsebiT garkveulad gamoiyureba: Se-
daujredul metabolizmsa da gansakuTrebiT energetikul cvlasTan
uaRresad mWidro kavSiri safuZvels iZleva, rom araviTar SemTxve-
vaSi ar gavaigivoT qolesterinis gardaqmnebi detoqsikaciasTan.
2.7 urTierTkavSiri oqsigenazur da imunur sistemebs Soris
gasuli saukunis samocdaaTiani wlebis dasasruls gamoikveTa
citoqrom P450-Semcveli monooqsigenazuri sistemis axali, metad
mniSvnelovani funqcia _ imunur meqanizmSi monawileoba. cocxal
organizmSi am ori sistemis (monooqsigenazuris da imunuris) funq-
ciur aqtivobaTa Sedarebisa da Sejerebis safuZvelze Camoyalibda
Tvalsazrisi imis Sesaxeb, rom isini zogadi universaluri principe-
biT unda iyvnen erTmaneTTan dakavSirebuli da es upirveles yovli-
sa maT adapturobasa da inducibelobaSi mJRavndeba. orive sistema
mimarTulia mravalferovani ucxo da endogenuri naerTis SekavSire-
ba_metabolizirebisaken da induqciis gamomwvevi qimiuri naerTebi-
sadmi gansxvavebulad gamosaxuli `maxsovroba” gaaCniaT. sul ufro
TvalsaCino da sarwmuno gaxda monooqsigenazur da imunur funqcia-
Ta meqanizmebis erTmaneTTan mWidrod Serwymis faqtebi.
saerTod imuniteti ganixileba rogorc genetikurad gansxvave-
buli informaciis matarebeli cocxali sxeulebisa da nivTierebebi-
sagan organizmis dacvis fenomeni. igi ZiriTadad ujredis makrofa-
gur-limfocituri kompleqsiT xorcieldeba, romelic antigenis
(ucxo genetikuri informaciis Semcveli makromolekulebis) `dapy-
robas”, `gadamuSavebas” da antisxeulebis (antigenis SemkavSirebeli
da gamaneitralebeli imunoglobulinebis) producirebas emsaxureba.
garkveul mizezTa gamo qsenobiotikebis ori tipi (dabal- da ma-
Ralmolekuluri) ori mecnieruli mimarTulebis _ bioqimiuri far-
makologiis (dabalmolekuluri agentebisaTvis) da imunologiis (ma-
192
Ralmolekuluri naerTebisaTvis) erTmaneTTan sustad dakavSirebul
kvlevis obieqtebad ganixileboda.
evoluciuri da sistemuri midgomis poziciidan gamomdinare, mo-
lekuluri farmakologiisa da arainfeqciuri imunitetis kvlevaSi mo-povebulma miRwevebma da maTmaranalizma rus mecniers i. kovaliovs [154] saSualeba misca wamoeyenebina axali koncefcia, romlis Tanaxmadac
imunuri sistema gacilebiT farTo (zogad) funqciuri sistemis na-
wils warmoadgens da igi konkretulad qimiur naerTTa Secnobas,
metabolizmsa da organizmidan gamoZevebas emsaxureba. koncefciis Tanax-mad imunologiuri sistema monawileobs homeostazSi aramxolod
ujredul (uaryos ucxo an sakuTari saxeSecvlili ujredebi) da
makromolekulur, aramed dabalmolekulur naerTTa donezec; anu
imunologiuri kontroli totaluria da mravalferovan ucxo da
sakuTar nivTierebaTaTvis saerToa. monooqsigenazuri da imunologi-
uri sistemebis funqciurma SeuRlebam SemosazRvra qimiuri homeos-
tazis metabolur-imunologiuri (imunoqimiuri) sistemis konturebi.
koniugirebuli antigenis sinTezSi, romelic qimiur nivTiere-
baze specifikur pasuxs iZleva, did rols asrulebs citoqrom
P450-Semcveli sistema. masze `ikveTeba” hidrofobuli bunebis mqone
endogenuri da egzogenuri naerTebis mZlavri `nakadebi”. unda aRi-
niSnos isic, rom am fermentuli kompleqsis garda, koniugirebuli
antigenebis sinTezSi monawileoba SeiZleba miiRos sxva fermentebmac
(mag., qsantinoqsidazam, peroqsidazebma, Tirozinazam da sxv.).
barbituratebisa da zogierTi sxva medikamentebis ganmeorebiTi
gamoyenebis Semdeg yalibdeba wamlebis mimarT organizmis toleran-
toba, rasac xSirad metabolizmis daCqarebas da wamlis dezaqtiva-
cias ukavSireben da rac mikrosomuli oqsigenazebis induqciis Sede-
gad miiRweva [155]. wamlebis es unari _ daaCqaron sakuTari metabo-
lizmi, dadgenilia fenobarbitalis, heqsobarbitalis, fenilbutazi-
nis, meprobamatis, tolbutamidis, qlorciklizinisa da sxvaTa mi-
marT. barbitalis SemTxvevaSi, romelic sustad metabolizdeba, to-
lerantoba SeiZleba im receptorTa (ix. 2.6.6.1) mgrZnobiarobis
cvlilebaTa Sedegad ganviTardes, romlebzedac esa Tu is wamali
moqmedebs. meprobamatis mimarT tolerantoba Tavdapirvelad wamlis
mier inducirebuli metabolizmis gazrdis gamo, xolo Semdgom cen-
traluri nervuli sistemisa da wamlis uSualo zemoqmedebis qveS
193
myof sxva organoTa reaqciis cvlilebaTa Sedegad SeiZleba Camoya-
libdes. morfinisa da kodeinisadmi tolerantoba, uwinares yovlisa,
amTvisebel organoTa reaqciis cvlilebebiTaa ganpirobebuli, ramde-
nadac cxovelSi maTi meoradi ineqcia RviZlis im mikrosomuli fer-
mentebis araspecifikur daTrgunvas iwveven, romlebic am wamlebis
metabolizms uzrunvelyofen [155].
cxovelTa imunuri reaqciebis analizisas mxedvelobaSia misaRebi
imunuri pasuxis ori _ specifikurobisa da maxsovrobis parametri,
radgan ganmeorebiT imunizaciaze erTsa da imave antigeniT gaZliere-
bul da daCqarebul pasuxs ganapirobeben. orive sistemas (detoqsi-
kaciurs da imunurs) es ori parametri namdvilad gaaCnia. Zlier
ganviTarebuli maxsovrobis unaris mqone nervuli sistemis mier
gare gaRizianebis miRebis msgavsad, imunuri sistemac Seicavs antige-
nebiT aRqmis saSualebas, anu ujredebSi imyofeba maTi Sesabamisi
receptorebi. citoqrom P450-is sistemas rac Seexeba, igi moqmedebs rogorc srulyofili qemoreceptori da qemoanalizatori, erTnai-
rad reagirebs rogorc Sinagan, aseve garegani qimiuri garemos cvli-
lebebze. es tipiuri kibernetikuli `manqanaa”, romelic aRiqvams da
aanalizebs maxsovrobisa da avtomaturi TviTregulaciis Semcvel
qimiur signals.
saerTod, sisxlis plazmis ciluri sistema SedarebiT martivad
aregulirebs organizmSi qimiur nivTierebaTa doneebs. gancvifrebas
iwvevs bunebis `sibrZne”, romelmac nebismieri mudmivad cvalebadi
viTarebisaTvis yvelaze `gonieri” gadawyvetis avtomaturad misaRebi
meqanizmebi SeimuSava. homeostazis Teoriis Semqmneli amerikeli fi-
ziologi kenoni [156] Tvlida, rom homeostazi `damcveli meqanizme-
bis” didi jgufis is erT-erTi variantia, romelTa zogad Tviseba-
sac funqcionirebis avtomaturi buneba aqvs. am mkvlevaris azriT,
isini Segnebisa da nebisyofisagan damoukideblad moqmedeben, rogorc
`sxeulis sibrZnis” TavisTavadi gamovlena. igi Tvlida, rom es Tvi-
sebebi yvela cocxal sxeuls dasawyisidanve gaaCnia, vinc ki `sibr-
ZniTaa” aRWurvili. 1932 w. kenonma gamosca monografia `sxeulis
sibrZne” [156], romelsac samecniero wreebi gacxovelebuli intere-
siT Sexvdnen. SemdgomSi kenonis am sxva Sromebma safuZveli Cauyares
dRevandel kibernetikas.
eqsperimentSi antisxeulebi advilad inducirdeba aramxolod
194
ucxo warmoSobis dabal- an maRalmolekuluri naerTebisadmi, aramed
sakuTari endogenuri naerTebis mimarTac. es imaze miuTiTebs, rom
antisxeulebi ar warmoadgenen im cilebs, romlebic mxolod makro-
molekuluri qsenobiotikebis neitralizaciasa da maTi organizmidan
gamodevnas emsaxurebian: mikrosomuli fermentebis induqciisa da
qsenobiotikebiT gamowveul imunur pasuxebs Soris garkveuli kavSi-
ri arsebobs. dabalmolekuluri qsenobiotikebi inducireben hidroq-
silazur sistemas, maRalmolekulurebi ki limfocitur imunur
sistemas [157]. am Tvalsazrisidan gamomdinare, hidroqsilazuri da
imunuri sistemebi dabal- da maRalmolekuluri qsenobiotikebisagan
organizmis dacvis erTiani sistemis konteqstSi ganixileba. am miz-
niT Catarebuli gamokvlevebiT naCvenebi iqna, rom cxovelSi Tavisu-
fali fenobarbitalis Seyvana zrdis RviZlSi citoqrom P450-is xvedriT Semcvelobasa da N-demeTilazur aqtivobas. albuminTan ko-
valenturad dakavSirebuli fenobarbitali ki am unars moklebulia.
es faqti dakavSirebuli araa albuminis inhibitorul moqmedebasTan.
eqsperimentebma aCvenes, rom xaris Sratis albuminis cxovelSi Sey-
vana ar moqmedebs citoqrom P450-is Semcvelobasa da mikrosomul
hidroqsilazas aqtivobaze. fenobarbitalisa da albuminis erTdro-
uli ineqcia iseTive mainducirebel efeqts iZleva, rogorsac calke
fenobarbitali. mxolod am ukanasknelis albuminTan kovalenturad
dakavSirebisas mainducirebeli efeqtis dakargva gamowveuli unda
iyos miRebuli koniugatis unariT limfocitebis zedapirze warmoqm-
nas fenobarbitalis damkavSirebeli receptori [157]. makromoleku-
lur matarebelTan, magaliTad, cilasTan kovalenturad mierTebuli
fenobarbitalis cxovelSi Seyvana limfocitebSi imunoglobulinebis
inducirebas iwvevs, romlebic specifikurad ikavSireben fenobarbit-
als da masTan struqturulad axlo mdgom nivTierebebs da maT in-
aqtivacias axdenen.
imunologiuri sistemisaTvis arsebuli `ZiriTadi dgoma”, rom
igi cnobs rogorc `Tavisians”, aseve `ucxos”, magram mxolod `uc-
xos” inaqtivacias axdens, nawilobrivaa samarTliani. sinamdvileSi
imunuri sistema Cveulebriv reagirebs rogorc ucxo, aseve sakuTar
dabal- da maRalmolekulur naerTebTan. ucxo nivTierebebi, romleb-
ic organizmSi adre ar gvxvdebodnen, imunur sistemas de novo ain-ducireben. amitom msjeloba SeiZleba qsenobiotikebis mier induq-
195
ciis rogorc adaptur reaqciebze (mikrosomuli fermentebis sin-
Tezze), aseve imunologiuri meqanizmebis gaZlierebul induqciaze
(antisxeulebis sinTezze). rogorc Cans, organizmSi qsenobiotikebis
garkveuli (araletaluri) dozebiT mudmivi zemoqmedebisas TandaTa-
nobiT viTardebian metabolizebadi adapturi meqanizmebi. qsenobioti-
ki SeiZleba Tavisebur endogenur naerTad iqces da Semdeg imdenad
`Sevides am rolSi”, rom ujredSi misi SeRwevis Sewyvetam sxvadasx-
va funqciuri darRvevebic ki gamoiwvios. prevencia SeiZleba qseno-
biotikis xelaxali miwodebiT ganxorcieldes. amdenad, xangrZlivi
gamoyenebis Sedegad ucxo nivTiereba organizmis romeliRaca meta-
boluri reaqciis substrati xdeba. amis saukeTeso magaliTebia mor-
fini, barbituratebi, alkoholi da sxv. [158].
monooqsigenazur sistemasTan qimiur nivTierebaTa urTierTqmede-
bisas, rogorc wesi maTi SedarebiT polarul da organizmidan ad-
vilad gamoZevebad formebad gardaqmna xdeba. garda amisa, substrat-
Ta Jangva xSirad dakavSirebulia Sualed maRalreaqciisunarian pro-
duqtTa (epoqsidebis, qinonebis, Tavisufali radikalebis) warmoqm-
nasTan. miuxedavad amisa, SemdgomSi isini am reaqciisunarianobas kar-
gaven, ramdenadac maTi generacia optimalurad kontroldeba fermen-
tuli, antioqsidanturi da sxva mravali meqanizmebiT. ujredSi mox-
vedril qimiur nivTierebaTa maRalreaqciisunariani metabolitebis
an Tavisufalradikaluri nawilakebis ,O( 2−• )HO• koncentracia dasaS-
vebs Tu aRemateba, maSin aRZruli disbalansi membranaTa lipiduri
komponentebis, cilis molekulebis da TviT citoqrom P450-is inaq-tivaciaSi aisaxeba [159, 160].
citoqrom P450-is dazianeba qimiur nivTierebaTa metabolizmisa
da, bunebrivia, maTi reaqciisunariani metabolitebis warmoqmnis Se-
sustebas gamoiwvevs. mag., cxovelSi Seyvanili brombenzoli, triq-
loreTileni da vinilqloridi RviZlis mikrosomul cilebs ukav-
Sirdebian. SemdgomSi am toqsikantTa mravaljeradi Seyvanis Sedegad
citoqrom P450-is donis Semcirebis paralelurad dakavSirebis al-
baTobac mcirdeba [161]. ganxiluli movlena damaxasiaTebelia situa-
ciisaTvis, romlis drosac toqsikantTa maRali dozebiT mowamvla
xdeba. yofacxovrebaSi Cveulebriv ganuzomlad xSirad organizmze
nivTierebaTa mcire dozebi zemoqmedeben. amitom igive meqanizmi mo-
nooqsigenazuri sistemis ara totaluri dazianebiT, aramed SerCevi-
196
Tad, _ citoqrom P450-is im calkeuli izoformis specifikuri ga-
moTiSviT gamomJRavndeba, romelic konkretuli nivTierebis reaqcii-
sunariani metabolitebis araadeqvatur raodenobas generirebs. prin-
cipSi mocemuli situaciisaTvis mimdinareobs usargeblo citoqrom
P450-is `wundeba” da `gamoxSirva”. es metabolizmis TviTregulire-
bis saocrad martivi da efeqturi meqanizmia. garda amisa, citoqrom
P450-is dazianebis igive procesi avtomaturad qmnis bunebriv koni-ugirebul antigens: citoqromTan kovalenturad dakavSirebul niv-
Tierebas SeuZlia imunuri pasuxis inducireba da ujredSi mocemuli
tipis nivTierebis moqmedebis damuxruWeba [158].
qimiur naerTTa Jangvis monooqsigenazurma sistemam evoluciis
milioni wlebi gamoiara da am xangrZliv periodSi centraluri po-
zicia SeinarCuna. citoqrom P450-is saxiT bunebam `gamoZerwa” fer-menti, romelic `optimalurad gaxsnil” urTierTobebs amyarebs
usazRvro raodenobis da amave dros sruliad gansxvavebuli qimiuri
bunebis mqone naerTebTan. monooqsigenazur sistemaze gamaval qseno-
biotikebs gamudmebiT moaqvT garemos qimiur Semadgenlobaze da mas-
Si mimdinare cvlilebebis Sesaxeb informacia. es cvlilebebi Tu
xangrZlivi periodisaa, isini Sesabamisi adapturi bunebis reaqciebs
inducireben. qsenobiotikebs SeuZliaT ujredis genetikur aparatTan
urTierTqmedeba (rnm-is sinTezis inducireba) da Tavisive metabo-
lizmSi monawile fermentebis warmoqmna. axal nivTierebaTa gaCena
aiZulebs cocxals saTanado koreqtivebi moaxdinos da ase grZelde-
ba dausruleblad. saxezea TviTganviTarebadi sistema, romelic iseT
principzea agebuli, rom qimiuri evolucia biologiur evolucias
iwvevs. savsebiT samarTlianad aRniSnavs prof. a. arCakovi [20], rom
citoqrom P450-is saxiT arsebobs fermenti, romelsac warmatebiT
SeuZlia daicvas organizmi aramxolod arsebuli sinTezuri toqsi-
kantebisagan, aramed imaTganac, romlebic adamianis mier momavalSi
iwarmoeba. citoqrom P450-is monawileobiT warmoqmnili endogenuri
hidrofobuli nivTierebebi (steroiduli hormonebi, qolesterini,
Tiroqsini, prostaglandinebi, cximovani mJavebi da sxv.) ukavSirde-
bian ra specifikur receptorebs, Tavis regulatorul funqciebs
asruleben. gamoricxuli araa maTi zemoqmedeba citoqrom P450-is Semcvel qemoanalizatorul sistemazec vrceldebodes, romelic
ujredis hormonaluri regulaciis madublirebeli meqanizmi SeiZle-
197
ba iyos. citoqrom P450-is sistema avtomaturad monawileobs plaz-
muri membranebis molekuluri kompoziciis regulaciaSi, romlebic
receptorul da sxva mniSvnelovan funqciebs atareben. naCvenebia
magaliTad, rom fenobarbitalis gamoyenebisas tvinSi sagrZnoblad
izrdeba β-adrenoreceptorebis raodenoba [158]. dasasruls ganxilul problemas biologiuri universalobis
principiT Tu mivudgebiT, Zneli ar iqneba warmovadginoT is ara-
sruli CamonaTvali, romelic monooqsigenazur da imunur sistemaTa
Soris did msgavsebaze miuTiTeben:
1. sxva sistemebisagan gansxvavebiT isini ganusazRvreli wris qimiur
struqturebTan urTierTqmedeben;
2. orive sistema reagirebs rogorc qsenobiotikebTan, aseve endoge-nur naerTebTan;
3. orive sistema induqciuria; 4. arsebobs gansxvavebuli specifikurobis mixedviT substratebze
Semtevi citoqrom P450-is da aseve imunologiuri receptorebisa
da antisxeulebis mravlobiTi formebi;
5. orive sistemas gaaCnia `maxsovrobis” unari; meoradi imunuri max-sovroba didi xnis sayovelTaod cnobili movlenaa, xolo mo-
nooqsigenazuri sistemis induqciis meoradi pasuxis arseboba Ta-
vis eqsperimentul dadasturebas amJamad Rebulobs;
6. orive sistemis zogadi fiziologiuri funqcia qimiuri homeos-
tazis SenarCunebaa;
7. citoqrom P450-is monawileobiT monooqsigenazuri da imunolo-
giuri sistemis SeuRlebuli funqcia ujredSi bunebrivi koni-
ugirebuli antigenebis warmoqmnaSi mdgomareobs, ris Sedegadac
SemdgomSi ama Tu im dabalmolekuluri naerTis mimarT specifi-
kuri imunuri pasuxi inducirdeba;
8. SeuRlebis funqciaSi damatebiT igulisxmeba umniSvnelovanesi
momenti imis Sesaxeb, rom imunuri reaqciebi regulirdeba mo-
nooqsigenazuri sistemiT sinTezirebuli prostaglandinebiT,
kortikosteroidebiT, hiberelinebiTa da sxv.;
9. monooqsigenazuri da imunologiuri sistemebisaTvis saerTo re-
gulatorebi arsebobs.
ujredSi qimiuri nivTierebebis dakavSirebis ori tipi _ qemoa-
nalizatoruli (citoqrom P450 an sxva fermentuli sistemebi) da
198
receptoruli (imunuri) harmoniulad avseben erTmaneTs da organiz-
mis Seuvalobis erTian dauZlevel zRudes qmnian.
2.7.1 molekuluri receptorologiis zogadi principebi
imunur da monooqsigenazur sistemaTa moqmedebasa da regulaciaSi
TvalsaCino adgili receptorebs ukavia. amasTan dakavSirebiT saWiroa maTze
arsebuli warmodgenebis Tanamedrove interpretaciis zogadi codna mainc.
analizuri midgomis saSualebiT Seswavlilia receptorebis qsovilovani da
ujreduli ganawileba, xolo zogierTi maTganisaTvis dadgenilia moleku-
luri aRnagobac [162].
mravalricxovani bunebrivi da sinTezuri molekula_mediatorebis (ago-
nistebisa da antagonistebis) saxiT arsebobs `gasaRebis didi asxma~, ro-
melTa daxmarebiTac mkvlevarebi cdiloben gamoavlinon `boqlomebis~ _
receptorul sistemaTa `aqtiuri centrebis~ struqtura da moqmedebis
principebi. `gasaRebi_boqlomisa~ da `aqtiuri centrebis~ cnebebi enzimo-
logiidanaa nasesxebi. fermentTa Senebis analogiurad maT mimarT peptiduri
bunebis Sesaxeb Sexedulebebma receptorologiaSic SeaRwia. aqve unda aRi-
niSnos, rom arafermentuli receptoruli struqturebis ciluri aRnago-
bis Sesaxeb damkvidrebuli mtkicebulebebi arapirdapir monacemebs eyrdnoba.
receptorTa peptiduri aRnagobis damamtkicebeli Tvalsazrisi [163]
aRiarebs gansazRvruli receptorebisa da gansazRvruli mediatorebis (ago-
nistebisa da antagonistebis) maRalspecifikuri urTierTqmedebis faqts,
rac Tavis mxriv ganpirobebulia Sesabamisi mediatorebis mimarT peptiduri
receptoruli struqturebis komplementarobiT. amis sapirispirod SeiZle-
ba iTqvas is, rom molekuluri biologiis fundamenturi principi – kom-
plementaroba sulac ar aris peptiduri struqturis prerogativa. nebis-
mieri biomolekula, romelic ki meore molekulas wyalbaduri bmis war-
moqmniT ukavSirdeba, am princips emorCileba. amis magaliTia Tundac azo-
tovan fuZeTa komplementaroba.
Tanamedrove receptologiis Teoriulad dasabuTebuli principebi rus-
ma mkvlevarma v. podimovma [163] warmoadgina. am avtoris Tanaxmad recep-
toris cnebaSi igulisxmeba membranis mravalkomponentiani molekuluri
struqtura, romelic Semdegi funqciuri blokebisagan Sedgeba: 1. mediato-
ris (agonistis, antagonistis) `dasajdomi moednisagan,~ anu nawilisagan,
romelic Seicnobs da ikavSirebs mediators; 2. fragmentisagan, romelic
`dasajdomi moednisa~ da mediatoris (agonistis) urTierTqmedebis Sedege-
bis (signalis) receptoruli struqturis efeqtorul ubnebze gadacemis
meqanizmzea pasuxismgebeli; antagonisti urTierTqmedebs ra `dasajdom moe-
199
danTan~, an ar iwvevs mis struqturaSi cvlilebebs, an cvlis mas, magram
ablokirebs signalis gadacemis meqanizms. warmodgenili Teoria Tvlis, rom
receptor-mediatoris urTierTqmedeba sam _ mizidvis, orientaciis da fiq-
saciis _ etapad mimdinareobs. amasTan, urTierTqmedebis sxvadasxva etapze
gansazRvrul rols kavSiris sxvadasxva tipebi asruleben: sakmaod stabi-
luri ionuri da wyalbaduri bmebi mediatoris (agonistis, antagonistis)
asocirebaSi monawileoben; dipol-dipoluri kavSirebi monawileobas Rebu-
loben mediatoris fiqsirebaSi; apolaruli vandervaalsis kavSirebi media-
tor-receptoris kompleqss astabilireben; kovalenturi kavSirebi moqmede-
bas iwyeben receptorebis sxvadasxva saxeebsa da antagonistis calkeul
tipebs Soris; dasaSvebia xelaturi kompleqsebis warmoqmna receptoris
SemadgenlobaSi myof metalis ionTa mediatoris urTierTqmedebisas (mag.,,
α-adrenoreceptorSi rkinis ionebsa da kateqolaminebs Soris).
metalis ionebi mniSvnelovan rols asruleben receptorebis funqcio-
nirebaSi da `dasajdomi moednebis~ struqturirebaSi. isini aramxolod re-
ceptoruli bioqimiuri struqturebis efeqtur rgolebs (mag., Ca), an fer-mentul efeqtorul rgolebze gadacemis fragmentebs warmoadgenen (mag.,
Mn-adenilciklaza, Mg, K, Na-ATP-aza), aramed `dasajdomi moednebis~
komponentTa erTmaneTisadmi orientirebasac uzrunvelyofen.
arsebuli da sakuTari monacemebis safuZvelze v. podimovma [163] re-
ceptorebis struqturisa da funqcionirebaze warmoadgina axleburi kon-
cefcia, romelic Semdegs iTvaliswinebs: receptorebis `dasajdomi moednis~
peptidur bunebaze warmodgenebis uaryofas; receptorebis struqturis
mravalkomponentianobis aRiarebas; komplementarobis principis gafarToebas
mediator_`dasajdomi moednis~ urTierTqmedebaSi da `dasajdomi moednis~
komponentebs Soris urTierTqmedebaSi; receptorebis funqcionirebis prin-
cipis gafarToebul ganxilvas `dasajdomi moednis~ konformaciuli cvli-
lebebidan, `dasajdomi moednis~ pirveladi kompleqsis daSlamde, ris Sede-
gadac mediatorebsa (agonistebsa) da `dasajdomi moednis~ komponentebs
Soris meoradi kompleqsebi warmoiqmnebian; metalTa ionebis (Ca, Mg, Mn) rolis aRiarebas `dasajdomi moednis~ struqturirebasa da funqcio-
nirebaSi.
CaTvala ra, rom yvela receptoruli sistemis `dasajdomi moe-
dani~ erTiani molekulur-arqiteqturuli gegmiTaa naSenebi, v. podimovma
[163] misi Semadgeneli (kandidati) molekulebisadmi Semdegi moTxovnebi
wamoayena:
1. es molekulebi unda imyofebodnen ujredul membranebSi, sadac mudmivad
vlindeba receptorebis arseboba;
2. isini unda flobdnen receptoruli tipis moqmedebis unars da gaaCndeT
maRali biologiuri aqtivoba;
200
3. calkeulad aRebuls ar unda gaaCndes receptoruli moqmedebis maRali
specifikuroba;
4. es molekulebi unda warmoadgendnen naerTTa rigs, romelTa calkeuli
warmomadgenlidan SeiZleba aiwyos aranakleb ramodenime aTeuli sxva-
dasxva “dasajdomi moedani”;
5. naerTTa klasebis calkeuli warmomadgenlebi erTmaneTisadmi komplemen-
taruli unda iyon, anu erTi klasis warmomadgenlisaTvis unda arse-
bobdes sxva klasis komplementaruli molekula;
6. am molekulebs unda gaaCndeT metalis ionebTan urTierTqmedebis mqone
jgufebi;
7. aseTi molekulebisa da ionebisagan Seqmnili `dasajdomi moedani” unda
urTierTqmedebdnen fosfolipidebTan da Seicavdnen damuxtul fragmen-
tebs, romelTa daxmarebiTac xdeba mediatoris (agonistis, antagonis-
tis) mizidva da orientireba;
8. aseTi molekulebisagan nagebi TiToeuli `dasajdomi moedani” komple-
mentaruli unda iyos garkveuli mediatoris mimarT, anu unda arse-
bobdes garkveuli stereoqimiuri SerCeviToba;
9. moqmedebis SerCeviToba unda efuZnebodes agreTve aseTi molekulebisagan
formirebuli `dasajdomi moednis” jgufebs, romlebic garkveuli me-
diatorebis reaqciisunarian jgufebTan iurTierTqmedeben;
10. mediatortTan (agonistTan) urTierTqmedebam `dasajdomi moednis” pir-veladi kompleqsis daSla unda gamoiwvios, ris Sedegadac mediatorisa
da `dasajdomi moednis” erT-erT komponents Soris kompleqsi warmoiqm-
neba. `dasajdom moedanTan” antagonistis urTierTqmedebam misi kompleq-
sis daSla ar unda gamoiwvios;
11. aseTi molekulisagan konstruirebuli `dasajdomi moednebi” unda Sei-
cavdnen fragmentebis mibmis adgils, romlebic receptoruli bioqimiuri
struqturebis efeqtorul elementebze gadacemas ganaxorcielebdnen.
receptoruli meqanizmebis Sesaxeb podimovis mier wamoyenebuli
hipoTeza SemdgomSi SeiZleboda amosaval punqtad qceuliyo molekuluri
informaciis zogadi Teoriis Sesaqmnelad. samwuxarod avtors amis
ganxorcieleba ar dascalda naadrevi sikvdilis gamo (gardaicvala 42
wlis asakSi).
201
2.7.2 oqsidazebi da oqsigenazebi mcenaris mdgradobasa
da fitoimunitetSi
mcenares SeiZleba gaaCndes SeZenili an memkvidrulad miRebuli
mdgradoba (rezistentoba), romelic konstituciur fitoimunitetad
ganixileba. mdgradoba, romelic mas sicocxlis periodSi uyalibde-
ba, SeZenili, anu induqciuri imunitetia. mdgradoba da Semguebloba
paTogenis mier dazianebis xarisxs axasiaTebs. maRali mdgradoba ax-
los dgas imunitetTan. mcenares tolerantuls uwodeben, Tu mas
susti mdgradoba gaaCnia, magram paTogeniT iSviaTad ziandeba. imunu-
ri tolerantoba imunoregulaciis mniSvnelovani fenomenia [164].
daavadebaTa gamomwvevebis mimarT fitopaTologebi fitoimunitetis
or formas ansxvaveben: pasiurs, romelic paTogenis arsebobis miux-
edavad mcenares gaaCnia da aqtiurs, romelic mcenares paTogenis
SeRwevis Semdeg uyalibdeba. mcenareSi SeiZleba SeZenili imunitetic
aRiZras, magram igi cxoveluri imunitetisagan gansxvavdeba Tundac
Tavisi lokaluri bunebis gamo. gamojanmrTelebuli mcenare Cveule-
briv virusis matarebelia, magram daavadebis simptomebs aRar ata-
rebs. garda amisa virusis erTi StamiT daavadebisas mcenare amave
virusis axlo mdgomi StamiT daavadebis mimarT mdgradi xdeba [164].
miuxedavad aRniSnulisa, gamojanmrTelebul mcenareSi araa napovni
cxovelis imunitetisaTvis damaxasiaTebeli antisxeulebi. am ukanask-
nelTa SeyvaniT aRZruli pasiuri imuniteti mcenareze demonstrire-
buli araa. mTel rig SemTxvevebSi mcenareSi organuli qsenobioti-
kis metabolizmi Zlier waagavs ZuZumwovrebsa da mikrobul siste-
mebSi maT metabolizms. mcenareebsac SeuZliaT am nivTierebaTa far-
To speqtris nakleb-, an saerTod aratoqsikur produqtebad trans-
formireba.
iseTi pirobebisaTvis, romlis drosac realurad dgindeba cxo-
velisa da mcenaris imunur reaqciaTa Soris msgavseba, arasrulad da
xSirad araadeqvaturad iyeneben zooimunitetis iseT terminebs, ro-
goricaa aglutinacia (antisxeulebis gavleniT baqteriuli ujrede-
bis an antigenis Sewebeba), precipitacia (antisxeulebis gavleniT
antigenuri nawilakebis gamsxvileba da daleqva) da lizisi (baqte-
riuli ujredebis gaxsna – baqteriolizisi, an eriTrocitis ujre-
debis gaxsna – hemolizi) [165]. antisxeulebis aqtivaciis mqone mce-
nareuli toqsinebi (ricini, abrini, krotini) araciluri dabalmo-
202
lekuluri naerTebia da cxoveluri antisxeulebisagan gansxvavebiT
antigenTan moqmedebis gacilebiT dabali specifikuroba da maRali
Termostabiluroba gaaCniaT. arsebobs monacemebi [165] imis Sesaxeb,
rom kurdRlis sisxlidan momzadebuli antiSrati, romelic baqte-
riaTa aglutinacias iwvevs, mcenares am paTogeniT daavadebisagan
icavs. cnobilia agreTve, rom mTel rig mcenareTa cilur eqstraq-
tebs hemaglutinaciis unaris garda baqteriebis aglutinaciis Tvi-
sebebic gaaCnia. naCvenebia, rom parkosnebis cilur eqstraqtebs sis-
xlis Sratis precipitaciac SeuZliaT [166].
mdgradoba SeiZleba ganxilul iqnas erTi mxriv, rogorc para-
zitis Sxamis detoqsikaciisa da mcenaris mier mis uvnebel formamde
daJangvis, meore mxriv ki parazitis hidrolizur fermentTa aqtivo-
bis daTrgunvis unari. am SemTxvevaSi sunTqvis gaZliereba Canergili
paTogenis da mis mier gamoyofili toqsinebis mimarT mcenaris un-
iversalur damcvel funqciad gvevlineba.
oqsidazuri fermentuli sistemebidan mcenaris mdgradobaSi aq-
tiuradaa CarTuli katalaza, peroqsidaza, glutaTionperoqsidaza,
superoqsiddismutaza, polifenoloqsidaza, askorbatoqsidaza da sxv.
isini sxvadasxva subujredul komponentebSia lokalizebuli. maTi
umravlesoba konstituciurad eqspresirdeba, Tumca toqsikantebs
maTi induqciis eqspresiac SeuZliaT. mcenaris dazianebisas yvelaze
xSirad da efeqturad peroqsidaza aqtiurdeba. misi gavleniT mniSv-
nelovnad matulobs wyalbadis zeJangis, Tavisufali radikalebis da
polimerizaciis produqtTa (kolagenis, ligninis) koncentraciebi.
amis gamo warmatebiT iTrguneba paTogenuri sokos ujredgare fer-
mentebi [167, 168]. toqsinebis mimarT gansakuTrebul mdgradobas
flavoproteinuli oqsidazebi avlenen, romelTa aqtivobebi mcenaris
inficirebisas mkveTrad izrdeba.
polifenoloqsidazuri aqtivobis gazrdiT Cqardeba polifenole-
bis qinonebad gardaqmna, romlebic antisxeulebis msgavsad paTogenis
cilebTan reagireben da maT precipitacias iwveven. am ferments
ukavSireben agreTve e.w. ~zemgrZnobiarobis~ (~hipermgrZnobiarobis~)
imunur reaqcias, rac mcenaris mdgradi jiSebisTvisaa damaxasiaTebe-
li; dazianebul mcenareSi mdgradobis gaZlierebas Tan axlavs pen-
tozuri da limonmJavaciklebis fermentTa gaaqtiveba. glukozo-6-
fosfat- da 6-fosfoglukonatdehidrogenazas aqtivobaTa zrda mdgradi
203
jiSebis qsovilebSi sunTqvis intensivobis gaZlierebiTa da foto-
sinTezis daqveiTebiT mimdinareobs.
aromatul naerTTa biosinTezis regulaciaSi pentozuri ciklis
fermentTa monawileoba mdgradobisa da paTologiur procesTa uSu-
alo kavSiris arsebobaze miuTiTebs. dazianebuli qsovilebis feno-
lebiT, fitoaleqsinebiT, glukozidebiT gajereba, agreTve sunTqvis
da energiis akumulirebis siCqareTa cvlilebebi am kavSiris arsebo-
bis realuri asaxvaa. CamoTvlil procesTa damamTavrebeli etapebic
kontroldeba fermentebiT, romlebic uSualod monawileoben mdgra-
dobis faqtorTa formirebaSi.
piruvat- da malatdehidrogenazebis aqtivobaTa zrda limonmJavas
ciklis brunTa ricxvis gazrdas iwvevs. amis Sedegad adgili aqvs
organul mJavaTa dagrovebas, romlebic xSir SemTxvevaSi paTogenebis
mimarT toqsikurebia. ciklSi warmoqmnili NADH energiis generire-
baSi monawileobs, rac mdgradobisaTvis aucilebeli pirobaa [169].
askorbat- da citoqromoqsidazas aqtivobaTa gaZliereba NADH-isa
da NADPH-is daJangvis maRal xarisxze da mcenaris daavadebaTa
mimarT mdgradobis unaris gamomuSavebaze miuTiTeben.
mcire monacemebi gagvaCnia, romlebic mcenaris mdgradobasa da
energetikul cvlas Soris pirdapir kavSirs exeba. es garemoeba
garkveulad aZnelebs sakiTxis ganzogadebas. fragmentulad naCvenebia,
rom mcenareSi daavadebis mimarT mdgradobis ganviTarebas Tan sdevs
ATP-sa da aRdgenili piridinnukleotidebis dagroveba, cikluri da
aracikluri fotofosforilebisa da mitoqondriuli JangviTi fos-
forilebis gaaqtiureba. sarwmunodaa naCvenebi, rom 2,4-dinitrofe-
noli (sunTqvisa da fosforilebis gamTiSveli) narkotikebis msgav-
sad mcenaris mdgradobis mniSvnelovan daqveiTebas iwvevs [170].
inficirebul ujredSi cilebis funqciuri aqtivobis cvlilebebs
Tu Tan sdevs energetikuli cvlis moSla, maSin daavadebis mimarT
mdgradobaSi energiis warmomqmnel da momxmarebel procesebs Soris
stacionaruli mdgomareobis (homeostazis) SenarCuneba unda vigu-
lisxmoT. am mdgomareobis yovelgvari darRveva infeqciasTan brZo-
lis efeqturobis vardniT aRiniSneba.
mitoqondriebsa da qloroplastebSi sakuTari cilamasinTezire-
beli genetikuri aparatis arseboba aucilebels xdis mcenaris
mdgradobaSi aramarto am organelTa urTierTobis rolis garkvevas,
204
aramed mocemul procesSi qromosomuli da araqromosomuli regu-
latoruli urTierTqmedebis Seswavlasac. cnobilia, rom mcenareebs
SeuZliaT qsenobiotikebis mutagenebamde gaaqtiveba [171]. peroqsida-
zebi da citoqromebi 2-aminofluorenis, benzpirenisa da pentaqlor-
fenolis gardaqmnas axorcieleben reaqciisunarian produqtebad. ori
ukanaskneli qinoidur warmoebulebs iZleva, romelTac Jangbadis
nairgvari radikalebis warmoqmnis unari aqvT. dasaSvebadaa miCneuli,
rom mcenareSi (iseve rogorc cxovelSi) metabolitebis mutagenuri
moqmedebis molekuluri meqanizmi dnm-Tan maT kovalentur dakavSi-
rebaSi an mis fragmentaciaSi mdgomareobs.
gacilebiT mcire da amave dros arapirdapiri monacemebi gagvaCnia
adapturi da fitoimunuri dacvis sistemaSi mcenareuli citoqrom
P450-Semcveli monooqsigenazebis uSualo monawileobisa da am pro-
cesebSi maTi funqcionirebis meqanizmis Sesaxeb.
sandermanis mier [172] SemoTavazebuli e.w. „mwvane RviZlis” hi-
poTezis Tanaxmad monooqsigenazebis sxvadasxva variantebi qsenobi-
otikTa metabolizmSi (gansakuTrebiT funqcionalizaciis stadiaze)
gansxvavebul aqtivobebs amJRavneben da ayalibeben mcenareTa unars,
raTa Tavi gaarTvan maTgan gamowveul qimiur stresebs. ase magali-
Tad, cnobilia, rom sarevela balaxebis populaciebSi am fermentu-
li sistemis aqtivaciis zrda herbicidebisadmi rezistentobasTan
korelirebs [173]. sxvadasxva faqtoris (sinaTlis, meqanikuri dazia-
nebis, paTogenis, qsenobiotikis) gavleniT mcenareul ujredSi ci-
toqrom P450-is SerCeviTi inducirebis SesaZlebloba sakmaod de-
taluradaa gadmocemuli durstisa da TanaavtorTa [174] vrcel
publikaciaSi. am mimarTulebiT kvleviTi samuSaoebi Catarebulia
Cvens laboratoriaSi T. varazaSvilis da Tanaavtorebis mier [175-
177]; kerZod Seswavlil iqna mcenaris (soiasa da simindis) 5-6
dRiani nazardebis fesvebis mikrosomul fraqciaSi monooqsigenazuri
kompleqsis komponentTa cvlilebebi dabaltemperaturuli stresi-
sas, agreTve sokoTi (Fusarium) inficirebisa da qsenobiotikiT (ni-
trobenzoliT) zemoqmedebis pirobebSi. es ukanaskneli SerCeuli iyo
imis gamo, rom igi qimiurad mdgradia, ar axasiaTebs autooqsidacia
da haerze ar iJangeba; garda amisa misi gardaqmna mxolod hidroq-
silirebiT SeiZleba warimarTos (nitro-jgufis amino-jgufamde aRd-
genis alternatiuli gza anaerobul pirobebs moiTxovs da amdenad
205
cdebis variantebSi gamoricxuli iyo).
gamokvlevebma aCvenes, rom dabaltemperaturuli stresi mniSvne-
lovnad zrdis monooqsigenazis sawyisi komponentis NADPH-
citoqrom P450-reduqtazas aqtivobas; paralelurad ki qveiTdeba
citoqrom P450-is katalizuri aqtivoba. Seqmnil situaciaSi eleq-
tronul-mikroskopuli meTodiT daregistrirda endoplazmuri da
mitoqondriuli membranebis gaxSirebuli kontaqtebi [176]. rogorc
cnobilia, cxovelSi aseTi analogiuri struqturuli reorganiza-
ciisas NADPH-is aRmdgeneli eqvivalentebi citoqrom P450-is nac-vlad mitoqondriebSi gadaitaneba (transmembranuli migracia), ris
Sedegadac adgili aqvs araSeuRlebuli Jangvis sistemebis gaaqti-
urebas da eleqtronTa energiis Termoregulaciur procesebSi mox-
marebas [178].
soko fuzariumiT mcenaris inficirebisas mikrosomuli monooq-
sigenaza sapirispiro da amave dros, araerTmniSvnelovan cvlilebebs
ganicdis: izrdeba citoqrom P450-is da misi araaqtiuri formis
citoqrom P420-is raodenobrivi Semcveloba; anu citoqrom P450-is induqcias imavdroulad Tan axlavs misi P420-ad konversia, xolo
NADPH-citoqrom P450-reduqtazas aqtivoba sagrZnoblad iTrgune-
ba. sokos toqsinisadmi hemoproteinisa da misi Sesabamisi reduqta-
zas aseTi gansxvavebuli damokidebuleba infeqciis mimarT maTi
gansxvavebuli mgrZnobiarobiT SeiZleba iqnas axsnili.
nitrobenzolis Semcvel xsnarze gazrdili mcenaris fesvebSi ga-
movlinda monooqsigenazuri sistemis komponentTa aqtivobebis mniSv-
nelovani zrda (induqciis efeqti). garda amisa am SemTxvevaSic kon-
taqtebi xSirdeba or (mitoqondriul da mikrosomul) membranas So-
ris (nax. 2.19). es imis maCvenebelia, rom nitrobenzolis Jangvis
gasaZliereblad (dasaCqareblad) ujredi optimalur pirobebs qmnis
sunTqviTi jaWvidan mikrosomaze aRmdgeneli eqvivalentebis trans-
membranuli migraciis uzrunvelsayofad (mitoqondriuli kontrolis
fenomeni) [177, 179].
nax. 2.19
miRe
vaskvnaT
tiurad
maT mima
9. simindis
struqtu
Semdeg. m
branebiT
ebuli eqsp
T, rom mcen
aa CarTuli
arT aRZrul
fesvis ko
uruli cvl
mitoqondri
×36 000 [
perimentul
naris cito
i Seqmnili
li adaptur
206
ortikalur
lilebebi
iebi garSemo
[177].
i monaceme
oqrom P450stresuli
ri reaqciebi
ujredebSi
nitrobenzo
ortymulia
ebi safuZve
0-Semcveli
situacieb
is realiza
i aRZruli
oliT zemo
endoplazm
els gvaZl
monooqsige
bis aRmofxv
ciaSi.
ultra-
oqmedebis
muri me-
levs da-
enaza aq-
vrisa da
207
literatura
1. Кретович, В.А. Биохимия растений. М., Высшая школа, 1980, 359 2. Кретович, В.Л., Мелик-Саркисян, С.С., Матус, В.К. Состав цитохромов
клубеньков люпина желтого. Биохимия, 1972, 37, 711-719 3. Райхинштейн, М.В., Мелик-Саркисян, С.С., Арчаков, А.И., Кретович, В.Л.
Спектральные свойства цитохрома Р-450 из бактероидов клубеньков лю-пина. ДАН СССР, 1974, 216, 1185-1187
4. Appleby, C.A. A soluble hemoproteid P-450 from nitrogen-fixed Rhizobium bacteroids. Biochem. Biophys. Acta, 1967, 142, 399-402
5. Appleby, C.A., Turner, G.L., Macnicol, P.C. Involvement of oxylewhemoglobin and cytochrome P-450 in an effecient oxidative phosphorilation pathway which suppost nitrogen fixation in Rhizobium. Biochem. Biophys. Acta, 1975, 387, 461-474
6. Hochstein, P., Ernster, L. Adp-activated lipid peroxidation coupled to the tpnh oxidase system of microsomes. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1963, 12, 388-394
7. Hochstein, P., Nordenbrand, K., Ernster L. Evidence for the involvement of iron in the adp-activated peroxidation of lipids in microsomes and mitochondria. Bi-ochem. Biophys. Res. Commun., 1964 14, 323-328
8. Orrenius, S., Berg, A., Ernster, L. Effects ofrypsin on the electron transport sys-tems of liver microsomes. Eur . J. Biochem., 1969, 11, 193-200
9. Ernster, L., Nerdenbrand, K. Microsomal lipid peroxidation. Methods Enzymol. 1967, 10 , 574 –580
10. Ernster, L., Nordenbrand, K., Orrenius, S., Das, M.L. Microsomal lipid peroxi-dation. Hoppe Seyler’s Z. Physiol. Chem., 1968, 349, 1604-1605
11. Арчаков, А.И., Панченко, Л.Ф., Карузина, И.И., Александрова, Т.А. О ло-кализации N- и C-окислении жирных кислот в НАДФ-Н2-оксигеназной системе микросом. ДАН СССР, 1969, 187, 1415-1418
12. Курашвили, Л.К., Гордезиани, М.Ш. Перекисное окисление мембранных липидов и реакция N-деметилирования диметиланилина в растительных микросомах. Сообщ. АН ГССР, 1990, 137, 397-400
13. Погосян, Г.Г., Налбандян, Р.М., Ингибирование липидной пероксидации супероксиддисмутазой и церулоплазмином. Биохимия, 1983, 48, 1129-1134
14. Каган, В.Е., Сербинова, Е.А., Савов, В.М., Новиков, К.Н., Осипов, А.Н., Зубарев, В.Е., Азизова, О.А. Изучение механизма иницийрования фермен-тативного NADPH-зависимого перекисного окисления липидов в мембра-нах эндоплазматического ретикулума. Биохимия, 1985, 50, 986-991
208
15. Васильев, Р.Ф., Вичутинский, А.А. Хемилуминесцентный метод измерения соотношении элементарных констант в реакциях жидкофазного окисления углеводородов. ДАН СССР, 1962, 145, 1301-1304
16. Васильев, Р.Ф., Вичутинский, А.А. О природе связи хемилуминесценции и окисления молекулярным кислородом. ДАН СССР, 1962, 142, 615-618
17. Владимиров, Ю.А., Суслова, Т.Б., Оленев, В.И., Черемисина, З.П. Хемилу-минесценция сопряженная с образованием липидных перекисей в мито-хондриях. «Митохондрии: биологические функции в системе клеточных органелл». М., Наука, 1969, 203-207
18. Владимиров, Ю.А., Суслова, Т.Б., Оленев, В.И., Черемисина, З.П. Хемилу-минесценция сопряженная с образованием липидных перекисей в биологи-ческих мембранах. IV. Роль измерения валентности железа в этих процес-сах. Биофизика, 1970, 15, 622-628
19. Владимиров, Ю.А., Арчаков, А.И. Перекисное окисление липидов в биоло-гических мембранах. М., Наука, 1972, 252
20. Арчаков, А.И. Микросомальное окисление. М., Наука, 1975, 327 21. Дмитриев, Л.Ф., Белевич, Н.П., Давлетшина, Л.Н., Иванов, И.И. Взаимо-
связь участия свободнорадикального липидного интермедиата в гидрокси-лировании полициклических углеводородов. Биохимия, 1983, 42, 2041-2048
22. Ellin, A., Jakobsson, S.V., Schenkman, J.B, Orrenius, S. Cytochrome P 450K of rat kidney cortex microsomes: its involvement in fatty acid ω- and (ω-1)-hydroxylation. Arch. Biochem. Biophys., 1972 , 150, 64-71
23. Погосян, С.И., Цеденбал, З., Мерзляк, М.Н., Шевченко, Н.В. Стимулируе-мое восстановленными пиридиннуклеотидами перекисное окисление ли-пидов микросом растений. Физиол. растений, 1981, 28, 286-293
24. Beloff-Chain, A., Catanzaro, R., Serlupi-Crescenzi, G. Oxidation of Reduced Nicotinamide-Adenine Dinucleotide Phosphate in Rat Liver Microsomes Nature, 1963, 198, 351- 354
25. Beloff-Chain, A., Serlupi-Crescenzi, G., Catanzaro, R., Venettacci, D., Balliano, M. Influence of iron on oxidation of reduced nicotinamide-adenine-dinucleotide phosphate in rat-liver microsomes. Biochim. Biophys. Acta, 1965, 97, 416-421
26. Orrenius, S., Dallner, G., Ernster, L. Inhibition of the TPNH-linked lipid peroxi-dation of liver microsomes by drugs undergoing oxidative demethylation. Bio-chem. Biophys. Res. Commun., 1964, 14, 329-334
27. Черемисина, З.П., Оленев, В.И., Владимиров, Ю.А. Биофизика, 1972, 17, 605-610
28. Bidlack, W.R., Tappel, A.L. A proposed mechanism for the TPNH enzymatic
209
lipid peroxidizing system of rat liver microsomes. Lipids, 1972, 7, 564-565 29. Högberg, J., Bergstrand, A., Jakobsson, S.V. Lipid Peroxidation of Rat-Liver
Microsomes. Eur. J. Biochem., 1973, 37, 51-59 30. May, H.E., McCay, P.B. Reduced triphosphopyridine nucleotide oxidase-
catalyzed alterations of membrane phospholipids. II. Enzymic properties and stoichiometry. J. Biol. Chem., 1968, 243, 2296-2305
31. McCay, P.B., Poyer, J.L., Pfeifer, P.M., May, H.E., Gilliam, J.M. A function for alpha-tocopherol: stabilization of the microsomal membrane from radical attack during TPNH-dependent oxidations. Lipids, 1971, 6, 297-306
32. Barber, A.A., Bernheim, F. In: Adv. Gerontol. Research. N.Y. London, Acad. Press, 1967, 355-403
33. May, H.E., McCay, P.B. Reduced triphosphopyridine nucleotide oxidase-catalyzed alterations of membrane phospholipids. I. Nature of the lipid altera-tions. J. Biol. Chem., 1968, 243, 2288-2295
34. May, H.E., Poyer, J.L., McCay, P.B. lipid alterations occurring in microsomes during the enzymic oxidation of TPNH. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1965, 19, 166-170
35. Dillard, C.J., Tappel, A.L. Fluorescent products of lipid peroxidation of mito-chondria and microsomes. Lipids, 1971, 6, 715-721
36. Fletcher, B.L., Dillard, C.J., Tappel, A.L. Measurement of fluorescent lipid pe-roxidation products in biological systems and tissues. Anal. Biochem., 1973, 52, 1-9
37. Arstila, A.U., Smith, M.A., Trump, B.F. Microsomal lipid peroxidation: mor-phological characterization. Science, 1972, 175, 530-533
38. Tam, B.K., McCay, P.B. Reduced triphosphopyridine nucleotide oxidase-catalyzed alterations of membrane phospholipids. 3. Transient formation of phospholipid peroxides. J. Biol. Chem., 1970, 245, 2295-2300
39. Kolattukudy, P.E. In: Lipids- and lipid polimers in higher plants. Springer-Verlag. Berlin, Heidelberg, New-York, 1977, 271-292
40. Salaün, J.-P., Benveniste, I., Reichhart, D., Durst, F. A microsome (cytochrome P-450)-linked lauric acid-monooxygenase from aged Jerusalem-artichoke-tuber tissues. Eur. J. Biochem., 1978, 90, 155-159
41. Durst, F. Physiology and biochemistry of plant cytochrome P-450. In Frontiers in Biotransformation (Ruckpaul, K., ed.), vol. 4, Berlin, Akademy Verlag, 1991, 191-232
42. Pinot, F., Salaün, J.-P., Bosch, H., Lesot, A., Mioskowski, C., Durst, F. ω- Hy-droxylation of 9-octadenoic z-9,10-ephoxysstaric and 9,10-dihyroxystearic acids by microsomal cytochrome P-450 system from Vicia sativa. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1992, 184, 183-193
43. Pinot, F., Alayrac, C., Mioskowski, C., Durst, F., Salaün, J.-P. New cytochrome P-450-dependent reactions from wheat: Terminal and sub-terminal hydroxylase
210
of oleic acid by microsomes from naphtalic acid anhydide and phenobarbital in-duceed wheat seedlings. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1994, 198, 795-803
44. Salaün, J.-P., Benveniste, I., Reichhart, D., Durst, F. Induction and specificity of a cytochrome P-450 dependent laurate in-chain hydroxyla from higher plant mi-crosomes. Eur. J. Biochem., 1981, 119, 651-655
45. Werck-Reichhart, D., Salaün, J.-P., Durst, F., Pflieger, P., Mioskowski, C. Regi-oselectivity of a plant lauric acid omega hydroxylase. Omega hydroxylation of cis- and trans- unsaturated lauric acid analogs and epoxygenation of terminal olefin by plant cytochrome P-450. Biochem. Biophys. Acta., 1124, 1992, 135-142
46. Oldham, M.L., Brash, A.R., Newcomer, M.E. The structure of coral allene oxide synthase reveals a catalase adapted for metabolism of a fatty acid hydroperoxide. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 2005, 102, 297-302
47. Chapple, C. Molecular-genetic analysis of plant cytochrome P450-dependent monooxygenases. Annu. Rev. Plant Physiol. Plant Mol. Biol., 1998, 49, 311-343
48. Norton, G., Pappusamy, A., Yosuf, F., Pujade-Renaud, V., Perkins, M., Grif-fiths, D., Jones, H. Characterization of recombinant Hevea brasiliensis allene oxide synthase: effects of cycloxygenase inhibitors, lipoxygenase inhibitors and salicylates on enzyme activity. Plant Physiol. Biochem., 2007, 45, 129-138
49. Creelman, R.A., Mullet, J.E. Jasmonic acid distribution and action in plants: Regulation during development and response to biotic and abiotic stress. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 1995, 92, 4114-4119
50. Kessler, A., Halitschke, R., Baldwin, I.T. Silencing the jasmonate cascade: in-duced plant defenses and insect populations. Science, 2004, 305 (5684), 665-668
51. Xu, Y., Ishida, H., Reisen, D., Hanson, M.R. Upregulation of a tonoplast-localized cytochrome P450 during petal senescence in Petunia inflata. BMC Plant Biol., 2006, 13, 6-8
52. Von Wachefeldt, C., Jonhson, E.F. Structures of eukariotic cytochrome P450 enzymes, 1995, 108, 183-223
53. Song, W.-C, Funk, C.D., Brash, A.R. Molecular cloning of an allene oxide syn-thase: a cytochrome P450 specialized for the metabolism of fatty acid hidrope-roxides. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 1993, 90, 8519-8523
54. Hughes, R.K., Belfield E.J., Casey, R. CYP74C3 and CYP74A1, plant cytoch-rome P450 enzymes whose activity is regulated by detergent micelle association, and proposed new rules for classification of CYP74 enzymes. 2006, 34, 1123-1227
55. Brash, A.R., Song, W.-Ch. Allene oxide synthesis: Novel reaction of cytoch-rome P-450. J.Basic and Clin. Physiol. and Pharmacol., 1992, 3, 52-53
56. Гагнидзе, Л.П., Миминошвили, Т.В., Арзиани, Б.А., Ломидзе, Э.П. Окисление арахидоновой кислоты липоксигеназой гороха. Тр. 6-ой межу-ниверситетской конф. “Биологические мембраны в норме и патологии”,
211
Тбилиси, 1989, 29-30 57. Russel, D.W. The metabolism of aromatic compounds in higher plants. J. Biol.
Chem., 1971, 246, 3870-3878 58. Benveniste, I., Salaün, J.-P., Durst, F. Phytochrome mediated regulation of a
monooxygenase hydroxylating cinnamic acid in etiolated pea sedlings. Phyto-chemistry, 1978, 17, 359-363
59. Billett, E.E., Wallace, W., Smith, H. A specific and reversible macromolecular inhibitor of phenylalanine ammonia-lyase and cinnamic acid-4-hydroxylase in gherkins. Biochim. Biophys. Acta, 1978, 524, 219-230
60. Запрометов, М.Н., Ермакова, С.А. Система цитохрома Р-450 в этиолиро-ванных проростках ячменя и ее участие в биосинтезе фенольных соедине-ний. Физиол. растений, 1989, 36, 1146-1154
61. Rich, P.R., Lamb, Ch.J. Biophysical and enzymological studies upon the interac-tion of trans-cinnamic acid with higher plant microsomal cytochromes P-450. Eur. J. Biochem., 1977, 72, 353-360
62. Stafford , H.A. Transformations of a Large Aggregate of Hydroxycinnamate Hydroxylase to Lower Molecular Weight Forms by Sulfhydryl Agents in Green Leaves of Sorghum. Plant Physiol. 1975, 55, 145-149
63. Stafford, H.A. Changes in phenolic compounds and related enzymes in young plants of sorghum. Phytochemistry, 1969, 8, 743-752
64. Saunders, J.A., Conn, E.E., Lin, C.H, Shimada, M. Localization of cinnamic acid 4-monooxygenase and the membrane-bound enzyme system for dhurrin biosynthesis in sorghum seedlings. Plant Physiol., 1977, 60, 629-634
65. Büche, T., Sandermann, H.Jr. Lipid dependence of plant microsomal cinnamic acid 4-hydroxylase. Arch. Biochem. Biophys., 1973, 158, 445-447
66. Menting, J., Scopes, R.K., Stevenson, T.W. Characterization of flavonoid 3[prime],5[prime]-hydroxylase in microsomal membrane fraction of petunia hy-brida flowers. Plant Physiol. 1994, 106, 633-642
67. Stotz, G., Forkmann, G. Hydroxylation of the B-ring of flavonoids in the 3’- and 5’-position with enzyme extracts from flower of Verbana hybrida. Z. natur-forsch. Teil C, 1981, 37, 19-23
68. Holton, T.A., Brugliera, F., Lester, D.R., Tanaka, Y., Hyland, C.D., Menting, J.G., Lu, C.Y., Farcy, E., Stevenson, T.W., Cornish, E.C. Cloning and expres-sion of cytochrome P450 genes controlling flower colour. Nature. 1993, 366(6452), 276-279
69. Holton, T.A. Modification of flower colour via manipulation of P450 gene ex-pression in transgenic plants. Drug Metabol. Drug Interact., 1995, 12, 359-368
70. Ричардс, Дж. Биогенез алкалоидов. в кн: Биохимия растений (под ред. В.Л. Кретовича), М., Мир, 1968, 311-328
71. Орехов, А.П. Химия алкалоидов. М., АН СССР, 1955, 566, 814 72. Ambike, S.H., Baxter, R.M. Cytochrome P-450 and alcaloid synthesis in clavi-
212
ceps purpurea. J. Pharm. Sci., 1970, 59, 1149-1152 73. Ambike, S.H., Baxter, R.M., Zahid, N.D. The relationship of cytochrome P-450
levels and alcaloid synthesis in claviceps purpurea. Phytochemistry, 1970, 39, 1953-1958
74. Meehan, T.B., Coscia, C.J. Hydroxylation of geranoil by a monooxygenase from Vinca rosea. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1973, 53, 1043-1048
75. Madyastha, K.M., Meehan, T.D, Coscia, C.J. Characterization of a cytochrome P-450-dependent monoterpene hydroxylase from the higher plant Vinca rosea. Biochem. J., 1976, 15, 1097-1102
76. Chadha, A., Madyastha, K.M. Metabolism of geraniol and linalool in the rat and effects on liver and lung microsomal enzymes. Xenobiotica, 1984, 14, 365-374.
77. Meehan, T.D., Coscia, C.J. Hydroxylation of geraniol and nerol by a monoox-ygenase from Vinca rosea. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1973, 53, 1043-1048
78. McFarlane, J., Madyastha, K.M., Coscia, C.J. Regulation of secondary metabol-ism in higher plants. Effect of alkaloids on a cytochrome P-450 dependent mo-nooxygenase. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1975, 66, 1263-1269
79. Cassels, B.K., Breitmaier, E., Zenk , M.H. Bisbenzylisoquinoline alkaloids in Berberis cultures. Phytochemistry, 1987, 26, 1005-1008.
80. Муромцев, Г.С., Агнистикова, В.Н. Гиббереллины. М., Наука, 1984 81. Dennis, D.T., West, Ch.A. Biosynthesis of gibberellins. III. The conversion of (-
)-kaurene to (-)-kauren-19-oic acid in endosperm of Echiocystis macrocarpa greene. J. Biol. Chem., 1967, 242, 3293-3300
82. Graebe, J.E. The enzymatic praparate of 14C-kaurene. Planta, 1969, 85, 171-174 83. Graebe, J.E. Gibberellin Biosynthesis and Control. Annu. Rev. Plant Physiol.,
1987, 38, 419-465 84. Hedden, P., Kamiya, Y. Gibberellin biosynthesis: enzymes, genes and their
regulation Annu. Rev. Plant Physiol. Plant Mol. Biol., 1997, 48, 431-460 85. Graebe, J.E. Biosynthesis of kaurene, squalene and phytoene from mevalonate-
2-14C in a cell-free system from pea fruits. Phytochemistry, 1968, 7, 2003-2020 86. Hasson, E.P., West, Ch.A. Properties of the system for the mixed function oxi-
dation of kaurene and kaurene derivatives in microsomes of the immatur seed of Marah macrocarpus. Plant Physiol., 1976, 58, 473-478
87. Hasson, E.P., West, Ch.A. Properties of the system for the mixed function oxi-dation of kaurene and kaurene derivatives in microsomes of the immatur seed of Marah macrocarpus. Plant Physiol., 1976, 58, 479-484
88. Thomas, C., Moore, Susan, A., Barlow, Ronald, C. Coolbaugh. Participation of noncatalytic 'carrier' protein in the metabolism of kaurene in cell-free extracts of pea seeds. Phytochemistry, 1972, 11, 3225-3233
89. Murphy, P.J., West, Ch.A. The role of mixed function oxidases in kaurene me-tabolism in Echinocystis macrocarpa green endosperm. Arch.Biochem.Biophys.,
213
1969, 133, 395-407 90. Schleyer, H., Cooper, D.Y., Rosenthal, O. The heme protein P-450 in steroid
hydroxylation. Ann. N.Y. Acad. Sci., 1973, 222, 102-117 91. Hamberg, M., Samuelsson, B. In: Molecular mechanisms of oxygen activation
(O.Hayachi, ed.) N.Y. London, Acad.Press, 1974, 58-76 92. Schleyer, H., Cooper, D.Y., Rosenthal, O. Cheung P. Croatica Chem. Acta,
1977, 49, 179-206 93. Honeck, H. The mixed function monooxygenase systems of the adrenal cortex.
Pharmazie. 1978, 33, 317-321 94. Akhrem, A.A., Lapko, V.N., Lapko, A.G., Shkumatov, V.M., Chashchin, V.L.
Isolation, structural organization and mechanism of action of mitochondrial ste-roid hydroxylating systems. Acta Biol. Med. Ger., 1979, 38, 257-273
95. Akhrem, A.A., Vasilevskiĭ, V.I., Adamovich, T.B., Lapko, A.G., Shkumatov, V.M., Chashchin, V.L. Differences in the structural organization of cytochrome P-450 from bovine adrenal cortex mitochondria and their orientation in the mi-tochondrial membrane. In: Biochemistry, Biophysics and regulation of cytoch-rome P-450 (J.A. Gustafsson ed.) Amsterdam, Elsevier, 1980, 57-64
96. Myant, N.B., Mitropoulos, K.A. Cholesterol 7 alpha-hydroxylase. J. Lipid Res., 1977, 18, 135-153
97. Rydström, J., Gustafsson, J.A., Ingelman-Sundberg, M., Montelius, J., Ernster, L. The topology of the mitochondrial 11beta-hydroxylase system in bovine adrenal cortex. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1976, 73, 555-561
98. Метелица, Д.И. Активация кислорода ферментными системами. М., Наука, 1982, 249
99. Katagiri, M., Takemori, S., Itagaki, E., Sahara, K., Gomi, T., Sato, H., In: Iron copper proteins (K.T. Yashunobu, H.F. Mower O.Hayachi, eds.). N.Y. London, Plenum.Press, 1976, 1509-1512
100. Ахрем, А.А., Шкуматов, В.Л., Чащин, В.Л. ДАН СССР, 1977, 237, 1509-1512
101. Dus, K.M. In: Biochemistry, Biophysics and Regulation of Cytochrome P-450. (J.A. Gustafsson ed.) Amsterdam, Elsevier, 1980, 129-132
102. Shikita, M., Hall, P.F. Cytochrome P-450 from bovine adrenocortical mitochon-dria: an enzyme for the side chain cleavage of cholesterol. I. Purification and properties. J. Biol. Chem., 1973, 248, 5598-5604
103. Cooper, D.Y., Narasimhulu, S., Slade, A., Raich, W., Foroff, O., Rosenthal, O. Hemoprotein content and activity of solubilized steroid 11 beta-hydroxylase preparations from adrenocortical mitochondria. Life Sci., 1965, 4, 2109-2114
104. Jefcoate, C.R., Simpson, E.R., Boyd, G.S. Spectral properties of rat adrenal-mitochondrial cytochrome P-450. Eur. J. Biochem., 1974, 42, 539-551
105. Light, D.R., Orme-Johnson, N.R. Beef adrenal cortical cytochrome P-450 which catalyzes the conversion of cholesterol to pregnenolone. Oxidation-reduction po-
214
tentials of the free, steroid-complexed, and adrenodoxin-complexed P-450. J. Biol. Chem., 1981, 256, 343-350
106. Gunsalus, I.C., Lipscomb, J.D. In: Molecular basis of electron transport (Schulz, J, B.F. Cameron, eds.). 1972, pp. 179-196, Academic Press, New York
107. Schleyer, H., Cooper, D.Y., Rosenthal, O. In: Oxidases and related redox sys-tems (King, T.E., Mason, H.S., Morrison E.M., eds.). 1973, pp. 469-484, Univ. Park Press. Baltimore
108. Katagiri, M., Takikawa, O., Sato, H., Suhara, K. Formation of a cytochrome P-450scc-adrenodoxin complex. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1977, 77, 804-809
109. Tanaka, M., Haniu, M., Yasunobu, K.T., Kimura, T. The amino acid sequence of bovine adrenodoxin. J Biol. Chem., 1973 Feb 25;248(4):1141-57
110. Rieske, J.S., MacLennan, D.H., Coleman, R. Isolation and properties of an iron-protein from the (reduced coenzyme Q)-cytochrome C reductase complex of the respiratory chain. Biochem. Biophys. Res. Commun., Volume Issue 4, 6 April 1964, 15,Pages 338-344
111. Hardy, R.W., Knight, E.Jr., D'Eustachio, A.J. An energy-dependent hydrogen-evolution from dithionite in nitrogen-fixing extracts of Clostridium pasteuria-num. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1965, 20, 539-544
112. Shethna, Y.I., DerVartanian, D.V., Beinert, H. Non heme (iron-sulfur) proteins of Azotobacter vinelandii. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1968, Jun 28;31(6):862-8
113. Schleyer, H., Cooper, D.Y., Levin, S.S., Rosenthal O. In: Biological hydroxyla-tion mechanisms. (Boyd, G.S., Smellic, R.M.S., eds.). 1972, pp. 187-206, Acad. Press, N.Y
114. Lambeth, J.D., Kamin, H. Adrenodoxin reductase. Properties of the complexes of reduced enzyme with NADP+ and NADPH. J. Biol. Chem., 1976, 251, 4299-4306
115. Lambeth, J.D., Seybert, D.W., Kamin, H. Adrenodoxin reductase . adrenodoxin complex. Rapid formation and breakdown of the complex and a slow conforma-tional change in the flavoprotein. J. Biol. Chem., 1980, 255, 4667-4672
116. Lambeth, J.D., Seybert, D.W., Kamin, H. Ionic effects on adrenal steroidogenic electron transport. The role of adrenodoxin as an electron shuttle. J. Biol. Chem., 1979, 254, 7255-7264
117. Seybert, D.W., Lancaster, J.R. Jr., Lambeth, J.D., Kamin, H. Participation of the membrane in the side chain cleavage of cholesterol. Reconstitution of cytoch-rome P-450scc into phospholipid vesicles. J. Biol. Chem., 1979, 254, 12088-12098
118. Hanukoglu, I., Jefcoate, C.R. Mitochondrial cytochrome P-450sec. Mechanism of electron transport by adrenodoxin. J. Biol. Chem., 1980, 255, 3057-3061
119. Chu, J.W., Kimura, T. Studies on adrenal steroid hydroxylases. Complex forma-
215
tion of the hydroxylase components. J. Biol. Chem., 1973, 248, 5183-5187 120. Lambeth, J.D., Kamin, H. Adrenodoxin reductase and adrenodoxin. Mechanisms
of reduction of ferricyanide and cytochrome c. J. Biol. Chem., 1977, 252, 2908-2917
121. Hanukoglu, I., Spitsberg, V., Bumpus, J.A., Dus, K.M., Jefcoate, C.R. Adrenal mitochondrial cytochrome P-450scc. Cholesterol and adrenodoxin interactions at equilibrium and during turnover. J. Biol. Chem., 1981, 256, 4321-4328
122. Kido, T., Kimura, T. The formation of binary and ternary complexes of cytoch-rome P-450scc with adrenodoxin and adrenodoxin reductase.adrenodoxin com-plex. The implication in ACTH function. J. Biol. Chem., 1979, 254, 11806-11815
123. Ахрем, А.А., Шкуматов, В.Л., Чащин, В.Л. Биоорганическая химия, 1978, 4, 688-693
124. Ахрем, А.А., Марцев, С.П., Шкуматов, В.Л., Чащин, В.Л. Биоорганическая химия, 1979,5, 937-939
125. Ueda, T., Coon, M.J. Enzymatic oxidation. VII. Reduced diphosphopyridine nucleotide-rubredoxin reductase: properties and function as an electron carrier in hydroxylation. J. Biol. Chem., 1972, 247, 5010-5016
126. Foust, G.P., Mayhew, S.G., Massey, V. Complex formation between ferredoxin triphosphopyridine nucleotide reductase and electron transfer proteins. J. Biol. Chem., 1969, 244, 964-970
127. Биохимия гормонов и гормональной регуляции. Под ред. Н.Аю Юдина. М., Наука, 1976, 171-189
128. Morisaki, M., Bannai, K., Ikekawa, N., Shikita, M. Cholesterol 20, 22-epoxides: no conversion to pregnenolone by adrenal cytochrome P-450SCC. Biochem. Bi-ophys. Res. Commun., 1976, 69, 481-488
129. Van Lier, J.E., Rousseau, J. Mechanism of cholesterol side-chain cleavage: en-zymic rearrangement of 20beta-hydroperoxy-20-isocholesterol to 20beta,21-dihydroxy-20-isocholesterol. FEBS Lett., 1976, 70, 23-27.
130. Duque, C., Morisaki, M., Ikekawa, N., Shikita, M. The enzyme activity of bo-vine adrenocortical cytochrome P-450 producing pregnenolone from cholesterol: kinetic and electrophoretic studies on the reactivity of hydroxycholesterol inter-mediates. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1978, 82, 179-187
131. Morisaki, M., Sato, S., Ikekawa, N., Shikita, M. Stereochemical specificity at carbon-20 and -22 of hydroxylated cholesterols for side-chain cleavage by adre-nocortical cytochrome P-450scc. FEBS Lett., 1976, 72, 337-340
132. Hall, P.F. In: Iron copper proteins (K.T. Yashunobu, H.F. Mower, O. Hayachi, eds.). N.Y. London, Plenum.Press, 1976, 303-313
133. Kraaipoel, R.J., Degenhart, H.J., Leferink, J.G., Van Beek, V., De Leeuw-Boon, H., Visser, H.K. Pregnenolone formation from cholesterol in bovine adrenal cor-tex mitochondria: proposal of a new mechanism. FEBS Lett., 1975, 50, 204-209
216
134. Kraaipoel, R.J., Degenhart, H.J., van Beek, V., de Leeuw-Boon, H., Abeln, G., Visser, H.K., Leferink, J.G. Evidence for 20, 22-epoxycholesterol as an interme-diate in side-chain cleavage of 22-R-OH cholesterol by adrenal cortex mito-chondria. FEBS Lett., 1975, 54, 172-179
135. Jefcoate, C.R. Cytochrome P-450 of adrenal mitochondria. Steroid binding sites on two distinguishable forms of rat adrenal mitochondrial cytochrome P-450sec. J. Biol. Chem., 1977, 252, 8788-8796
136. Замбахидзе, Н.Е., Дурмишидзе, С.В. Стерины плодов и масла шелковицы. Сообщ. АН ГССР, 1981, 102, 169-172
137. Замбахидзе, Н.Е. Динамика стеринов в листьях шелковицы в вегетацион-ном периоде. Физиол. и биох. культ. растений, 1980, 12, 420-423
138. Замбахидзе, Н.Е., Мусеридзе, Т.Т., Амашукели, Н.Д. Стерины кожуры и мякоти плодов лимона сорта Диоскурия. Физиол. и биох. культ. растений, 1989, 20, 590-593
139. Bae, M., Mercer, E.I. The effect of long- and short-day photoperiods on the ste-rol levels in the leaves of solanum andigena. Phytochemistry, 1970, 9, 63-68
140. Cowley, P.S., Evans, F.J., Ginman, R.F. Simultaneous spectrometric determina-tion of 5-ene and 7-ene sterols from the leaves and seeds of Digitalis purpurea L. Planta Med., 1971, 19, 249-257
141. Гордезиани, М.Ш., Бобохидзе, Е.А. Изменение колическвенного соотно-шения процессов этерификации и окислительных превращений холестеро-ла в листьях растений. Сообщ. АН ГССР, 1978, 92, 449-452
142. m. gordeziani, g. xatisaSvili. membranuli qsenobioqimia. Tbilisi,
agrarikosi, 2005, 281 143. Дурмишидзе, С.В. Расщепление ароматического кольца некоторых экзо-
генных соединений в растений. Тбилиси, Мецниереба, 1975, 50 144. Дурмишидзе, С.В., Бериашвили, Т.В. Окислительное расщепление кольца
– А холестерола растительными тканями в стерильных условиях. ДАН СССР, 1975, 220, 729-732
145. Davis, W.W., Garren, L.D. On the mechanism of action of adrenocorticotropic hormone. The inhibitory site of cycloheximide in the pathway of steroid biosyn-thesis. J. Biol. Chem., 1968, 243, 5153-5157
146. Davis, W.W., Garren, L.D. Evidence for the stimulation by adenocorticotropic hormone of the conversion of cholesterol esters to cholesterol in the adrenal, in vivo. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1966, 22, 805-810
147. Garren, L.D., Gill, G.N., Masui, H., Walton, G.M. On the mechanism of action of ACTH. Recent Prog. Horm. Res., 1971, 27, 433-478
148. Trzeciak, W.H., Boyd, G.S. The effect of stress induced by ether anaesthesia on cholesterol content and cholesteryl-esterase activity in rat-adrenal cortex. Eur. J. Biochem., 1973, 37, 327-333
149. Boyd, G.S., Trzeciak, W.H. Cholesterol metabolism in the adrenal cortex: stu-
217
dies on the mode of action of ACTH. Ann. N.Y. Acad. Sci., 1973, 212, 361-377 150. Гордезиани, М.Ш., Дурмишидзе, С.В., Бобохидзе, Е.А. Об окислении холе-
стерола в растительной клетке. Известия АН Грузии, серия биологическая, 1979, 5, 149-155
151. Atkinson, D.E. Citrate cycle in the regulation of energy metabolism. In: Meta-bolic roles of citrate. NY London, Acad. Press., 1968, 23
152. Atkinson, D.E., Walton, G.M. Adenosine triphosphate conservation in metabolic regulation. Rat liver citrate cleavage enzyme. J. Biol. Chem., 1967, 242, 3239-3241
153. Haddock, B.A., Garland, P.B. Effect of sulphate-limited growth on mitochondri-al electron transfer and energy conservation between reduced nicotinamide-adenine dinucleotide and the cytochromes in Torulopsis utilis. Biochem. J., 1971, 124, 155-170
154. Ковалев, И.Е. Иммунитет как функция системы организма, инактивирую-щей чужеродные химические соединения. Химич. фармацевт. Журн., 1977, 12, 3-14
155. Деннис, В. Парк. Биохимия чужеродных соединений. М., Медицина, 1973, 140-141
156. Cannon, W. The wisdom of the body. L., 1932, 321 157. Арчаков, А.И., Карузина, И.И., Менгазетдинов, Д.Е., Ковалев И.Е., Аста-
шина, Н.В., Полевая, О.Ю., Данилова, Н.П. Индукция свободным и кова-лентно связанным с альбумином фенобарбиталом цитохрома Р-450 и им-мунного ответа. Бюлл. экспер. биол. и мед., 1980, 3, 323-324
158. Ковалев, И.Е., Полевая, О.Ю. Биохимические основы иммунитета к низко-молекулярным химическим соединениям. 1985, М., Наука, 1985, 303
159. Testa, R., Jenner. P. Inhibitors of cytochrome P-450 and their metabolism of action. Drug Metab. Revs. 1981, 12, 1-117
160. Karuzina, I.I., Archakov, A.I. The oxidative inactivation of cytochrome P-450 in monooxygenase reactions. Free Radic. Biol. Med., 1993, 16, 73-97
161. Pessayre, D., Wandscheer, J.C., Descatoire, V., Dolder, A., Degott, C., Benha-mou, J.P. Cumulative effects of repeated doses of compounds transformed into reactive metabolites. Biochem. Pharmacol., 1980, 29, 1041-1047
162. Подымов, В.К., Пирузян, Л.А., Гладких, С.П., Кац, М.М., Нижный, С.В. Простагландины, стероиды и рецепция. Изв. АН СССР, сер. биол., 1980, 1, 27-44
163. Подымов, В.К. Общие принципы молекулярной рецепторологии. Изв. АН СССР, сер. биол., 1980, 6, 831-835
164. Вавылов, Н.И. Иммунитет растений к инфекционным заболеваниям. М., Наука, 1986
165. Ярощенко, Т.В. Краткий курс иммунитета растений к инфекционным забо-леваниям. Изд Харьковского Госуниверситета, 1988
218
166. Курсанова, Т.А. Развитие представлений о природе иммунитета растений. М., Наука, 1988
167. Foyer, C.H., Descourvieres, P. Kunert. Protection against oxygen radicals: an important defense mechanism studied in transgenic plants. Plant Cell. Environ., 1994, 17, 507-523
168. Macek, T., Macková, M., Pavlíková, D., Száková, J., Truska, M., Singh-Cundy, A., Kotraba, P., Yancey, N., Scouten, W.H. Accumulation of cadmium by trans-genic tobacco. Acta Biotechnologica, 2002, 22, 101–106
169. Hoffmann, A.A., Parsons, P.A. Evolutionary genetics and Environmental stress. Oxford University Press, Oxford, UK, 1991
170. Vicente, J.A.F., Santos, M.S., Vercesi, A.E., Madeira, V.M.C. Comparative ef-fects of the herbicide dinitro-o-cresol on mitochondrial bioenergetics. Pestic. Sci., 1998, 54, 43-51
171. Sandermann, H. Mutagenic activation of xenobiotics by plant enzymes. Muta-tion Res., 1988, 197, 183-194
172. Sandermann, H. Higher plant metabolism of xenobiotics: the “green liver” con-cept. Pharmacogenetics, 1994, 4, 225-241
173. Werck-Reichhart, D., Hehn, A., Didierjean, L. Cytochromes P450 for engineer-ing herbicide tolerance. Trends Plant Sci., 2000, 5, 116-123
174. Durst, F., Benveniste, I., Lesot, A.A., Salaün, J.-P., Werck-Reichhart, D. Induc-tion of plant cytochrome P-450. In: Redulation of Enzymatic Systems Detoxify-ing Xenobiotics in Plants, (Hatzios, K.K., ed.) Dortrecht/Boston/London, Kluw-er Academic Publichers, 1997, 19-34
175. Gordeziani, M., Khatisashvili, G., Ananiashvili, T., Varazashvili, T., Kurashvili, M., Kvesitadze, G. Tkhelidze P. Energetic significance of plant monooxygenase individual components partisipating in xenobiotic degradation. International Biodeterioration and Biodegradation, 1999, 44, 49-54
176. Варазашвили, T.Г., Курашвили, М.В., Пруидзе, М.В., Гордезиани, М.Ш. Об участии монооксигеназной системы в процессах адаптации растении. Из-вестия Академии Наук Грузии, сер. биол., 2001, 27, 33-37
177. Varazashvili, T., Khatisashvili, G., Kurashvili, M., Pruidze,M., Ananiashvili, T., Zaalishvili, G., Gordeziani, M. Nitrobenzene oxidizing enzymes in plant cells. Journal of Biological Physics and Chemistry, 2001, 1, 85-88
178. Archakov, A.I., Karyakin, A.V. Intermembrane electron transfer in the absence of added watersoluble carriers. Biochem.Biophys.Acta, 1975, 408, 93-100
179. Cinti, D.L., Ritchie, A., Schenckman, J.B. Hepatic organelle interaction. II. Tri-carbonic acid sycle components on N-demethylation and hydroxylation reactions in rat liver. Molec. Pharmacol., 1972, 8, 339-344
219
Tavi 3
oqsigenazebi qsenobiotikebis detoqsikaciaSi
3.1 citoqrom P450-is roli qsenobiotikebis metabolizmSi
wina TavSi aRvniSneT, rom citoqrom P450-Semcveli monooqsi-
genaza erT-erT sakvanZo ferments warmoadgens mTeli rigi meoreuli
naerTebis biosinTezebSi. aseve didia fermentis mniSvneloba sxva-
dasxva qimiuri struqturis, lipofiluri bunebis mqone organuli
qsenobiotikebis metabolizmSi [1]. SeiZleba ganvazogadoT, rom cito-
qrom P450-is daniSnulebaa lipofiluri bunebis mqone organuli
naerTebis monooqsigenireba da am dros mniSvneloba ara aqvs, subst-
rati endogenuri warmoSobisaa Tu qsenobiotikia.
aq saWirod vTvliT mokled warmovadginoT citoqrom P450-Semc-veli monooqsigenazas roli da adgili qsenobiotikTa detoqsikaciis
procesSi. miRebulia, rom cxovelsa da mcenareSi SeRweulma qseno-
biotikma sami Tanmimdevruli faza unda gaiaros (nax. 3.1) [2-5]:
R R X R X A
Sardi
(cxoveli)
ujredis kedeli,
vakuolebi
(mcenare)
I faza II faza III faza
nax. 3.1. ujredSi qsenobiotikis gardaqmnis sami Tanmimdevruli faza.
pirveli faza warmoadgens funqcionalizacias, anu qsenobio-
tikis molekulaSi axali funqciuri jgufis formirebas. qseno-
biotikebis umravlesoba arapolaruli, wyalSi mcired xsnadi naer-
Tebia da ar Seicavs iseT funqciur jgufebs, romlebic wylovan
fazaSi mofunqcionire ferment–oqsidazebisaTvis xelmisawvdomi iqne-
boda. amisaTvis saWiroa ucxo naerTis winaswari gaaqtiureba pola-
ruli funqciuri jgufis saSualebiT. am mizans ZiriTadad membranaSi
mimdinare Jangva-aRdgeniTi reaqciebi emsaxureba. maTi saSualebiT
xdeba qsenobiotikis molekulaSi axali funqciuri jgufis (hidro-
qsilis, karboqsilis, epoqsidis da sxv.) Seyvana, an arsebulis
garTuleba. am gziT nivTierebis qimiuri inertulobis daZleva xdeba
da miRebuli produqtebis polaruli jgufi Semdgomi fermentuli
gardaqmnebisadmi gacilebiT xelmisawvdomia. I fazis Sedegad ucxo
naerTis molekula iseT pirvelad gardaqmnebs ganicdis, rom is
220
SedarebiT advilad „Seicnos“ fermentma. fuqcionalizaciis fazas
axorcieleben oqsigenazebi, reduqtazebi, esTerazebi, dehalogenazebi
da sxva fermentebi. zog SemTxvevaSi ki es procesi maTi urTierTSe-
nacvlebiT mimdinareobs [6].
funqcionalizaciis yvelaze gavrcelebuli formaa hidroqsili-
reba. es reaqcia upiratesad qsenobiotikis molekulis C_H bmis
gawyvetiT da am atomebs Soris winaswar gaaqtivebuli Jangbadis
atomis CanergviT xorcieldeba. procesi cxovelSi ZiriTadad RviZl-
Si xdeba da citoqrom P450-Semcveli monooqsigenazebiT kataliz-
deba. am mxriv mcenare ufro farTo arCevans akeTebs da hidroqsi-
lirebisaTvis igi citoqrom P450-is garda, peroqsidazebsa da
fenoloqsidazebsac iyenebs. reaqcia maRali aqtivaciis energias
saWiroebs da amis gamo Senelebulad mimdinareobs. aqedan gamom-
dinare, qsenobiotikis sruli, mravalsafexuriani degradaciis
procesisaTvis funqcionalizacia siCqaris malimitirebel stadias
warmoadgens da amdenad, ucxo naerTis gauvneblobis procesis
regulaciac swored am stadiaze xorcieldeba.
meore fazis – koniugaciis dros axlad SeZenili funqciuri
jgufis xarjze gaaqtiurebuli qsenobiotiki Sidaujredul naerTebs
ukavSirdeba. aseTi naerTebi SeiZleba iyos rogorc dabalmoleku-
luri – mono-, di- da trisaqaridebi (xSirad glukoza), amino-
mJavebi, peptidebi (upiratesad glutaTioni da homoglutaTioni),
ise maRalmolekuluri – cilebi, polisaqaridebi (mag., hemicelu-
loza), lignini da sxv. koniugacia ujredisaTvis imitomaa moxerxe-
buli, rom qsenobiotikis koniugats nawilobriv an srulad aqvs
dakarguli toqsikuroba, gaaCnia wyalSi maRali xsnadoba da
Sesabamisad, advildeba ujredSida misi gadaadgileba an ujredidan
gamosvla [7]. koniugaciis faza erTnairad damaxasiaTebelia mcenarisa
da cxovelisaTvis, Tumca mcenareSi es faza gacilebiT moculobiTia
im biopolimerebis mravalgvarobis gamo, romlebic qsenobiotikis
funqcionalizebul metabolits ikavSireben (lignini, celuloza da
hemiceluloza, saxamebeli, peqtinuri naerTebi, polipeptidebi da
sxv.) [8]. sayuradReboa, rom am naerTebTan qsenobiotikis dakavSireba SesaZloa moxdes rogorc arsebul biopolimerTan uSualo mier-
TebiT, ise TanapolimerizaciiT, anu im monomerTan koniugaciiT,
romlidanac Semdgom biopolimeri warmoiqmneba. koniugacia Sesabamisi
fermentebiT (glutaTion-S-transferazebiT, glukozil-transfera-
zebiT, malonil-transferazebiT da sxv.) katalizdeba.
221
mesame, eliminaciis fazaSi ujredi sabolood icilebs qseno-
biotiks. amdros koniugirebuli qsenobiotiki ujredidan gamodis da
organizms tovebs (cxovelis SemTxvevaSi), an garkveul nakveTurebSi
grovdeba (mcenaris SemTxvevaSi) [9]. am fazaSi mcenaresa da cxovels
Soris arsebiTi gansxvavebaa: cxovelis organizmi srulad gamodevnis
ucxo naerTs; am SesaZleblobiT SezRuduli mcenare ki koniugi-
rebuli qsenobiotikis „deponirebas“ axdens da mas vakuolebSi (Tu
koniugati xsnadia) an ujredSoris sivrceSi (Tu koniugati uxsna-
dia) inaxavs [10-12]. miuxedavad aseTi gansxvavebisa, eliminaciis faza
mcenaresa da cxovelSi erTnairia rogorc meqanizmiT, ise arsiT:
orive SemTxvevaSi procesi warimarTeba e.w. ATP-transporterebiT (meoreuli metabolitebis gadatanaSi specializebuli fermentebiT)
[13], da misi daniSnulebaa sasicocxlo procesebisagan toqsikuri
naerTis izolireba.
ganxiluli fazebis xangrZlivoba mraval faqtorzea damokide-
buli, kerZod, qsenobiotikis qimiur bunebaze, mis koncentraciaze da
zemoqmedebis xangrZlivobaze, mcenaris saxeobaze, zrdis pirobebze,
temperaturaze, tenianobaze, ganaTebaze da a.S. garkveul pirobebSi
mcenareuli ujredi masSi SeRweuli qsenobiotikis srul asimila-
cias axdens. aseTi tipis gardaqmnebi ZiriTadad JangviTia da maT
erTobliobas qsenobiotikis Rrma Jangvas, anu JangviT degradacias
vuwodebT. am procesis Sesaxeb sadReisod arsebuli umniSvnelovanesi
monacemebi SeiZleba Semdegi debulebebis saxiT ganvazogadoT [5]:
1. organuli qsenobiotikis JangviTi degradacia mniSvnelovanwilad
ujredis endoplazmuri retikulumis membranebSi (endoplazmur
membranebSi) xorcieldeba;
2. qsenobiotikTa gardamqmnel fermentul kaskadSi centraluri
pozicia membranasTan dakavSirebul monooqsigenazebs ukaviaT; am
multifermentul sistemasa da membranul struqturebs Soris
arsebul cila-lipiduri bunebis urTierTqmedebas gadamwyveti
roli eniWeba;
3. membranuli lipidebi ganapirobeben membranaSi qsenobiotikebis
SeRwevasa da fermentebTan maT dakavSirebas;
4. qsenobiotikTa Jangvis reaqciebis kinetika yvela im Tavise-
burebebs emorCileba, romlebic orfazian (lipidi–wyali) siste-
maSi moqmed yvela ferments axasiaTebs;
5. monooqsigenazebi, erTi mxriv, floben uaRresad dabal substra-
tul specifikurobas, meore mxriv ki aucileblad saWiroeben
222
substratis (qsenobiotikis) molekulaSi arapolaruli jgufebis
Semcvelobas.
uaRresad mniSvnelovania, rom zemoT CamoTvlili xuTive
debuleba Tanabrad exeba rogorc mcenareul, aseve cxovelur
organizmebs.
3.2 citoqrom P450-is mier katalizebuli reaqciebi
baqteriul, mcenareul da cxovelur ujredebSi mimdinare reaqciebi, romlebic endogenuri an egzogenuri substratebis gardaqmnisas citoqrom P450-is monawileobiT katalizdeba, 9 tipad iyofa [1].
1. alifaturi
hidroqsilireba
R CH3 R CH2OH
2. epoqsidireba R CH CH R R CH CH RO
3. aromatuli
hidroqsilireba R R OH
4. JangviTi
dealkilireba:
N-dealkilireba R NH CH3 R NH2 + CH2O
O-dealkilireba O CH3R R OH + CH2O
S-dealkilireba S CH3R R SH + CH2O
5. N-Jangva: pirveladi aminebi R NH2 R NHOH
meoreuli aminebi NH NOHR1R2 R1R2( ) ( )
mesameuli aminebi N N OR1R2R3 R1R2R3( ) ( )
6. S-Jangva S S OR1R2 R1R2( ) ( )
7. dezaminireba C CH3R
O
R CHNH2
CH3
+ NH3
223
8. desulfireba C OC S R1R2R1R2( ) ( )
9. dehalogenireba R CH2Cl R CH2OH
aqve SevniSnoT, rom mocemuli klasifikacia arazustia, radgan,
rogorc SemdgomSi iqneba naCvenebi, N-, O- da S-dealkilireba
alifaturi hidroqsilirebis Semdgom etaps warmoadgens. aseve
mimdinareobs dehalogenirebisa da dezaminirebis reaqciebic. garda
amisa, mniSvnelovani gansxvavebaa alifaturi jaWvis pirvelad da
meoreul naxSirbadatomebis Jangvas Soris, araa warmodgenili
dehidrirebis reaqcia, romelic zogierT SemTxvevaSi aseve cito-
qrom-P450-damokidebuli procesia. amitom Cven SevecdebiT, Seda-
rebiT gansxvavebuli interpretaciiT movaxdinoT monooqsigenazuri
sistemis mier katalizebuli reaqciebis klasifikacia.
3.2.1 hidroqsilireba
hidroqsilireba yvelaze gavrcelebuli procesia, romelSic
citoqrom P450 monawileobs da romelsac adgili aqvs rogorc
endogenuri, aseve egzogenuri naerTebis gardaqmnisas. hidroqsi-
lireba SeiZleba ganicados naxSirbadis, azotis an gogirdis
atomebma, romlebic Sedian rogorc najeri an aromatuli ciklis,
aseve acikluri radikalis SemadgenlobaSi.
nebismieri struqturis mqone qsenobiotikebis molekulaSi hid-
roqsilis jgufis Canergva arsebiTad zrdis mis polarobas da
hidrofilurobas. hidroqsilireba aucileblad saWiroebs gaaqtiure-
buli Jangbadis atoms, amitom reaqcias maRali aqtivaciis energia
aqvs. umravles SemTxvevaSi es procesi mTeli detoqsikaciis pro-
cesis sawyis da amasTanave siCqaris malimitirebel stadias warmo-
adgens. organuli qsenobiotikebis hidroqsilirebas Semdgom maTi
koniugaciis an sruli Jangvis procesebi mosdevs [14, 15].
alifaturi hidroqsilireba citoqrom P450-damokidebuli pro-
cesia, romelic zogierTi meoreuli warmoSobis naerTis biosinTezis
sawyis stadias akatalizebs. mag., mcenaris umwifari Teslebis
mikrosomebSi am gziT mimdinareobs hiberelinebis winamorbedi terpe-
noidis _ ent-kaur-16-enis daJangva 7-β-hidroqsi-kaur-16-en-19-mJava-mde (ix. qveTavi 2.5). Jangvis Sualedur produqtebs spirti, alde-
hidi da mJava warmoadgenen.
224
alifaturi hidroqsilirebiT mimdinareobs agreTve citoqrom
P450-is mier katalizebuli cximovani mJavebis Jangvis reaqciebi.
hidroqsilireba SeiZleba ganicados rogorc terminaluri meTilis
jgufis, ise alifaturi jaWvis Sida naxSirbadatomebma. gairkva, rom
SidajaWvuri monooqsigenirebisas erTi da igive mJava SeiZleba
sxvadasxva mdgomareobaSic daiJangos, rac mkafiod Cans miwavaSlas
mikrosomebis mier laurinmJavas 8-, 9- da 10-poziciebSi hidroqsi-
lirebis magaliTze (ix. qveTavi 2.2.2).
egzogenuri alkanebis da N-alkil-warmoebulebis JangviTi degra-
dacia, Cveulebriv, alkiluri jgufebis hidroqsilirebiT iwyeba.
miuxedavad imisa, rom am naerTebis metabolizmis produqtebs Soris
Sesabamisi hidroqsi-warmoebulebis identifikacia yovelTvis araa
SesaZlebeli, maTi Semdgomi metabolizmis produqtebi erTmniSvne-
lovnad miuTiTeben hidroqsilis jgufebis Semcveli Sualeduri
produqtebis warmoqmnas. eqsperimentulad damtkicebulia, rom foT-
lebiT STanTqmuli dabalmolekuluri [Cl–C5-14C] alkanebi ganicdian
JangviT degradacias 14CO2-mde [16-19]. metabolizmis produqtebis
analizi saSualebas iZleva vivaraudoT, rom es naxSirwyalbadebi
iJangebian monoterminalurad; Sualedur produqtebs warmoadgenen
pirveladi spirtebi, romlebic Semdgom kanbonmJavebamde iJangebian. es
ukanasknelebi krebsis ciklSi erTvebian da naxSirorJangamde iJange-
bian. qvemoT moyvanil reaqciebSi (nax. 3.2-3.4) vxedavT, rom alka-
nebis Jangvis procesis sawyis stadias hidroqsilireba warmoadgens.
dadgenilia, rom mcenaris mier STanTqmuli meTanis radioaqtiuri
niSani ZiriTadad dabalmolekulur naerTebSi – organul mJavebSi
(limonis, qarvis, fumarisa da vaSlis mJavebi) erTveba. eqspoziciis
gaxangrZlivebisas xdeba radioaqtiuri niSnis gadanawileba aminom-
JavebSi, mcire raodenobiT – biopolimerebSi, xolo Saqrebis fraq-
cia araradioaqtiuri rCeba. eqsperimentis msvlelobisas SeiniSneba
mcenareebidan radioaqtiuri naxSirorJangis gamoyofa, rac mcenaris
mier meTanis sruli mineralizaciis maCvenebelia (nax. 3.2):
CH4 CH3OH H CO
HH C
O
OHujreduli
metabolizmi
nax. 3.2. meTanis JangviTi degradacia mcenareul ujredSi.
ufro grZeli jaWvis mqone naxSirwyalbadebis (eTani, propani,
pentani) SemTxvevaSic ZiriTadi radioaqtiuri metabolitebi aseve
225
organuli mJavebia (umetesad – fumarisa da qarvis mJavebi, gvxvdeba
agreTve malonis, limonisa da rZis mJavebi). yvela SemTxvevaSi Sei-
niSneba mcenareebidan 14СО2-is gamoyofa, romelic grZeldeba mcena-
ris garemomcveli atmosferodan alkanebis mocilebis Semdegac, e.i.
mcenareuli ujredi ganagrZobs SeTvisebuli naxSirwyalbadebis Jang-
vis process maT srul gauvneblobamde.
eTanis naxSirbadatomebis CarTva aRniSnul mJavebSi gvaZlevs sa-
fuZvels vivaraudoT, rom es alkani mcenareebSi monoterminalurad
iJangeba. diterminaluri Jangvis SemTxvevaSi unda warmoqmniliyo
mJaunmJava, agreTve glikolisa da glioqsalis mJavebi, rac eqsperi-
mentulad ar dasturdeba. eTanis monoterminalur Jangvis Sedegad
miiReba acetil-CoA, romlis saSualebiTac eTanis naxSirbadatomebi
krebsis ciklSi erTveba. yovelive zemoTqmuli sqematurad ase SeiZ-
leba warmovidginoT (nax. 3.3):
CH3CH3 CH3 CO
HCH3 C
O
CoACH2OHCH3
krebsis
cikli
nax. 3.3. eTanis JangviTi degradacia mcenareul ujredSi.
analogiuri principiT mimdinarebs propanis naxSirbadatomebis
CarTva krebsis ciklSi: propanis monoterminaluri Jangvisas miiReba
propionmJava, romelic, rogorc cnobilia, β-Jangvisas warmoqmnis
malonil-CoA-s; am ukanasknelis dekarboqsilirebisas ki acetil-
CoA warmoiqmneba (nax. 3.4): n-alkanebis hidroqsilirebisas citoqrom P450-Tan substratis
dakavSireba hidrofobuli urTierTqmedebis ZaliT xdeba, amitom
alifaturi jaWvis sigrZis zrdasTan erTad substratisadmi fermen-
tis swrafvac izrdeba. naCvenebia, rom monooqsigenirebisas yvelaze
intensiuri Seteva mimdinareobs mesameul C_H bmaze, ufro naklebad
xdeba Jangbadis CarTva meoreul naxSirbadTan da kidev ufro nakle-
bad _ pirveladTan [20]. zogierTi aromatuli birTvis Semcveli qsenobiotiki, romelic
alifatur gverdiT jaWvs Seicavs, mcenaris ujredSi swored alki-
lis jgufSi hidroqsilirdeba. am dros upiratesad im naxSirbada-
tomebis hidroqsilireba xdeba, romlebic birTvidan daSorebulia.
mag., n-propilbenzolis citoqrom P450-damokidebuli hidroqsilire-
bis ZiriTadi metabolitebia 3-fenil-1-propanoli da 1-fenil-2-
propanoli, xolo 1-fenil-1-propanoli mcire raodenobiT warmoiqm-
neba (nax. 3.5) [4, 5].
226
nax. 3.4. propanis JangviTi degradacia mcenareul ujredSi.
CH2 CH2 CH2OH
CH2 CH CH3
OH
CH CH2 CH3OH
CH2CH2CH3
n-propil-
benzoli
ω-hidroqsilireba
α-hidroqsilireba
(ω−1)-hidroqsilireba
3-fenil-1-propanoli
1-fenil-2-propanoli
1-fenil-1-propanoli nax. 3.5. citoqrom P450-damokidebuli n-propilbenzolis alifaturi
ubnis hidroqsilirebis reaqciebi.
alkiluri jgufebis hidroqsilireba ZiriTadi damaxasiaTebeli
reaqciaa mcenareebSi Sardovanas nawarmi herbicidebis metabolizmis
procesisaTvis. es herbicidebi ganicdian N-alkiljgufebis hidroqsi-
lirebas. N-hidroqsilalkiluri jgufebi, rogorc wesi, umdgradia
CH3CH2CH3 CO
HCH2CH3
CH2OHCH2CH3 CO
OHCH2CH3
CO
CoACH2CH3 C
O
CoACHCH2 C
O
CoACH2HOH2C
CO
OHCH2HOH2C C
O
OHCH2C
O
HC
O
OHCH2C
O
CoA
CH3CO
CoAkrebsis
cikli
227
da swrafad iJangeba, amitom hidroqsilirebis procesis Sedegad
sawyisi qsenobiotikebis N-dealkilireba xdeba (nax. 3.6). mag., herbi-cidi N-meTilfenili metaboluri transformaciis dros swored
aseT N-dealkilirebas ganicdis [21].
zogierT SemTxvevaSi warmoqmnili hidroqsilis jgufebi myisi-
erad koniugireben glukozasTan. mag., bambis foTlebSi [14C] monu-ronisagan jer hidroqsimeTil-warmoebuli, Semdeg ki am intermedi-
atisagan imdenad swrafad warmoiqmneba β-D-glukozidi, rom metabo-
litebs Soris hidroqsilirebuli Sualeduri produqtis identifi-
cireba ver xerxdeba. aseTive β-D-glukozidi formirdeba Saqris
lerwamSi (Saccharum officinarum) diuronis hidroqsimeTil-warmoebu-
lis koniugaciis Sedegad [22].
N
CH3 CH3
H CH
ON
CH3 CH2 OH
N
CH3 H
+
N,N-dimeTilaniliniN-hidroqsimeTil-
N-meTilanilini
(umdgradi intermediati)
N-meTilanilini
formaldehidi
nax. 3.6. herbicid N-meTilfenilis N-demeTilireba N-alkilis jgu-
fis hidroqsilirebis Sedegad.
mcenareebSi meTilis jgufebis hidroqsilirebis produqtebi (hi-
droqsimeTil-warmoebulebi) Sardovanas warmoebuli mravali sxva
herbicidebis pirveladi gardaqmnebis procesebis drosac warmo-
iqmnebian, mag., aseTi saxis transformacias ganicdian: buturoni
xorbalSi [23], monolinuroni ispanaxSi (Spinacia oleracea) [24], ter-butiuroni Saqris lerwamSi [25], qlortoluroni xorbalSi [26].
sainteresoa, rom qlortoluronis hidroqsilireba or poziciaSi
xdeba (nax. 3.7): N-meTilis jgufis hidroqsilireba iwvevs demeTi-
lirebas, xolo aromatul rgolTan dakavSirebuli meTilis jgufis
hidroqsilirebis Sedegad mdgradi hidroqsimeTil-warmoebuli for-
mirdeba, radganac, N-hidroqsimeTil-jgufisagan gansxvavebiT, C-hidroqsimeTil-jgufi bevrad ufro mdgradia. amas adasturebs her-
228
bicidebis moqmedebis mimarT mdgrad da mgrZnobiare xorblis jiSeb-
Si STanTqmuli qlortoluronisagan warmoqmnili metabolitebis
analizi. maT Soris gvxvdeba rogorc N-demeTilirebis produqti,
aseve C-hidroqsimeTil-warmoebuli.
Cl
CH3NHCONCH3
CH3
Cl
CH3NHCONCH3
CH2OH
Cl
CH3NHCONCH3
HCl
CH2NHCONCH3
CH3OH
qlorotoluroni
I pozicia II pozicia
N-hidroqsimeTil-qlorotoluroni
(umdgradi)
- CH2O
N-demeTil-qlortoluroni
(stabiluri)
C-hidroqsimeTil-qlorotoluroni
(stabiluri) nax. 3.7. mcenareSi qlortoluronis pirveladi gardaqmnis gzebi.
mcenareebSi analogiur N-dealkilirebas ganicdian simetriuli
triazinebic. am SemTxvevaSi N-dealkilireba gverdiTi jaWvebis
(alkiluri jgufebis) hidroqsilirebiT mimdinareobs [27]. am
SemTxvevaSic hidroqsilirebuli Sualeduri produqtebi swrafad
koniugirdebian Sidaujredul naerTebTan, amitom mcenareuli bioma-
sidan Sesabamisi hidroqsi-warmoebulebis gamoyofa yovelTvis ar
xerxdeba. mag., atrazini da simazini advilad dealkilirdebian,
Tumca metabolitebs Soris Sesabamisi Sualeduri hidroqsi-warmo-
ebulebi ar identificirdeba [28-30]. saerTod, hidroqsilirebis
produqtebis aRmoCena mxolod erTeul SemTxvevebSia SesaZlebeli,
isic maSin, rodesac isini ZiriTad metabolitebs ar warmoadgenen.
mag., kartofilis (Solanum tuberosum) da simindis suspenziur kul-
turebSi atrazinis metabolitebs Soris hidroqsi-warmoebulebi araa
229
aRmoCenili, magram ionjis mcenareebSi identificirebulia sxva
simetriuli triazinis _ terbutrinis hidroqsilirebis produqti
[31]. zemoTqmulis damadasturebeli kidev erTi magaliTia meTilis
jgufis hidroqsilirebis produqtis aRmoCena [2-14C] terbaciliT
damuSavebul ionjis mcenareebSi [32].
zogierTi qsenobiotikis molekulebSi hidroqsilirebas meTil-
enis (–СН2–) jgufebi ganicdian. mag., qerSi, simindsa da marwyvSi (Fragaria vesca) hidroqsilirdeba karbofuranis mesame lokantis
meTilenuri jgufis naxSirbadatomi, da ara terminaluri meTilis
jgufi [33,34].
[14C] cikloheqsanis metabolizmi miuTiTebs, rom am naxSirw-
yalbadis cikli iSleba Sesabamisi alifaturi produqtebis warmo-
qmniT. dadgenilia, rom cikloheqsanis metabolizmis pirveli etapia
misi hidroqsilirebiT cikloheqsanolis warmoqmna (nax. 3.8) [35].
OH
nax. 3.8. cikloheqsanis hidroqsilireba.
aromatuli hidroqsilireba. hidroqsi-warmoebulebis warmoqmna
metabolizmis sawyis etaps warmoadgens garemos iseTi mniSvnelovani
dambinZureblebis gardaqmnisas, rogorebic aromatuli naxSir-
wyalbadebia. dadgenilia, rom mcenareebSi [l–6-14C] benzolis daSliT
alifaturi produqtebis (mukonisa da fumaris mJavebis) formireba
xdeba. benzolidan analogiuri produqtebi nayofebSic warmoiqmneba.
simindis, bardis da gogras (Cucurbita pepo) sterilur aRmona-
cenebSi, romlebic niSandebuli benzolis xsnarze inkubirdeboda,
niSandebuli fenolia izolirebuli. fenoli qsovilebSi umniSvnelo
raodenobiT identificirdeba, Tumca alifatur produqtebSi
benzolis niSandebuli naxSirbadis CarTvis xarisxi bevrad maRalia.
aqedan gamomdinare, fenoli imdenad swrafad ganicdis Semdgom
gardaqmnebs, rom igi mxolod umniSvnelo raodenobiT, kvalis saxiT
rCeba metabolitebs Soris [35].
aromatuli birTvis hidroqsilireba or stadias moicavs. sava-
raudod, Sualeduri produqtia epoqsidi, romlisganac SemdgomSi
arafermentuli an fermentuli gziT Sesabamisad monofenoli an 1,2-
dihidro-1,2-dioli unda warmoiqmnas (nax. 3.9) [36].
230
O
OHOH
OH
arafermentuli
gadajgufebiT
fenoli
1,2-dihidro-
1,2-dioli
epoqsid-
hidrolaziTepoqsidibenzoli
nax. 3.9. aromatuli birTvis hidroqsilireba benzolis magaliTze.
am tipis reaqciebs adgili aqvs fenoluri naerTebis bio-
sinTezSic, kerZod, ligninis, flavonoidebisa da dariCinmJavas eTe-
rebis formirebis fenilpropanoidul gzaze. maTgan ZiriTadia trans-
dariCinmJavas gardaqmna p-kumarmJavad (nax. 3.10), romlis ganxor-
cielebaSic monawileobs procesis erT-erTi sakvanZo fermenti _
citoqrom P450-damokidebuli dariCinmJava-4-hidroqsilaza [37].
CH CH
COOH
CH CH
OH
COOH
trans-dariCinmJava
4-hidroqsi-trans-dariCinmJava
(p-kumaris mJava)
nax. 3.10. trans-dariCinmJavas gardaqmna aromatuli birTvis hidroq-
silirebiT.
231
dariCinmJava citoqrom P450-is pirveli tipis substrats war-
moadgens [38-40]. produqtiT (p-kumaris mJaviT) inhibirebis gamo da-riCinmJava-4-hidroqsilaza fenilalanin-amiak-liazasTan erTad fe-
nilpropanoiduri gzis erT-erTi maregulirebeli fermentia. ro-
gorc wina TavSi aRvniSneT, am ferments qsenobiotikebis gardaqmnac
SeuZlia (ix. qveTavi 2.7.2)
aromatuli birTvis Semcveli organuli qsenobiotikebis didi
nawili citoqrom P450-damokidebuli aromatuli hidroqsilirebis
gziT gardaiqmneba. aseT transformacias ganicdian aramarto mode-
luri qsenobiotikebi (mag., qlorbenzoli, nitrobenzoli, anilini da
sxv. [41]) (nax. 3.11-13), aramed benzolis birTvis Semcveli mravali
pesticidic (mag., qlorsulfuroni [42], bentazoni [43], diqlofopi
[44] da sxv.) (nax. 3.14_3.16). aqve unda aRiniSnos, rom benzolis
birTvSi nukleofiluri Camnacvleblis SemTxvevaSi hidroqsilireba
ufro aqtiur, me-3 (meta-) mdgomareobaSi xorcieldeba (nax. 3.11 da
3.12), xolo eleqtrofiluri Camnacvlebeli, romelic me-2 da me-4
(orTo- da para-) mdgomareobis wyalbadatomebis Zvradobas zrdis, p-hidroqsilirebul produqtis warmoqmnas uwyobs xels (nax. 3.13).
rogorc Cans, orTo-mdgomareoba steriulad miuwvdomelia fermen-
tis aqtiuri centrisaTvis (ekranirebulia amino jgufiT), amitom
anilinis metabolitebs Soris o-hidroqsilirebis produqti ar
identificirdeba.
umetes SemTxvevaSi, aromatuli birTvis hidroqsilirebis pro-
duqtebi, warmoqmnili hidroqsilis jgufis saSualebiT dauyov-
nebliv glukozilirebas ganicdian. swored amitom hidroqsilirebis
produqtebis gamoyofa yovelTvis ar aris SesaZlebeli. mag., herbi-
cidi bentazoni hidroqsilirdeba 6-hidroqsibentazonis an 8-hidroqsibentazonis warmoqmniT, es intermediatebi SemdgomSi glu-
kozilirebiT koniugirdebian [43]. bentazoniT damuSavebul mcena-
reul qsovilebSi, glukozidebTan erTad herbicidis sawyisi hid-
roqsi-warmoebulebi mxolod umniSvnelo raodenobiTaa aRmoCenili.
es cxadia, miuTiTebs, rom aromatuli birTvis hidroqsilireba
qsenobiotikis transformaciis mTeli Semdgomi procesis malimi-
tirebeli stadiaa.
232
Cl Cl
OHqlorbenzoli m-qlorfenoli
nax. 3.11. qlorbenzolis aromatuli
birTvis m-hidroqsilireba.
NO2
OH
NO2
nitrobenzoli m-nitrofenoli
nax. 3.12. nitrobenzolis aromatuli
birTvis m-hidroqsilireba.
NH2 NH2
OHanilini
p-hidroqsianilini
nax. 3.13. anilinis aromatuli birT-
vis p-hidroqsilireba.
NH
Cl
SO2
NH
CO
N N
NCH3 OCH3
NH
Cl
SO2
NH
CO
N N
NCH3 OCH3
OHqlorsulfuroni
hidroqsi-
qlorsulfuroni
nax. 3.14. pesticid
qlorsulfuronis aro-
matuli birTvis hidroq-
silireba.
233
NSO2
N
OCH CH3
CH3
NSO2
N
OCH CH3
CH3
OH
bentazoni hidroqsil-bentazoni
nax. 3.15. pesticid bentazonis aromatuli birTvis hidroqsilireba.
O
OCH
COOCH3 CH3
Cl
ClO
OCH
COOCH3 CH3
Cl
Cl
OH
diqlofopi hidroqsi-diqlofopi
nax. 3.16. pesticid diqlofopis aromatuli birTvis hidroqsilireba.
fenoqsiZmarmJava da misi warmoebuli herbicidebi umTavresad, aro-
matuli rgolis me-4 mdgomareobaSi hidroqsilirdebian [45]. amave dros, Canergili hidroqsiluri jgufi xSirad glikozilirebis saSualebiT koniugirdeba. aromatul birTvSi halogenirebuli fenoqsiZmarmJavebi hidroqsilirdebian halogenebiT Caunacvlebel benzolis birTvis nax-Sirbadis atomebSi. amave dros, 2,4-diqlorfenoqsi ZmarmJavas (2,4-D) SemTxvevaSi hidroqsilireba xSirad me-4 mdgomareobaSi xdeba da qloris atomi me-3 an me-5 mdgomareobaSi gadainacvlebs (nax.3.17) [46]. mag., 4-hidroqsi-2,5-D warmoadgens 2,4-D-s hidroqsilirebis ZiriTad metabo-lits iseT sarevela balaxebSi, rogorebicaa: yanis Wleqi (Polygonum convolvulus), rZiana (Euphorbia esula), yviTeli Zurwa (Setaria glauca), Svriuka (Avena fatua), veluri mdogvi, RiWa (Sonchnus arvensis) da
234
yviTeli cocxi (Kochia scoparia). herbicidebis mimarT mgrZnobiare da mdgradi soiis jiSebSi 2,4-D-s transformaciam uCvena, rom herbicidis mimarT mdgrad saxeobaSi gansakuTrebiT intensiurad 4-hidroqsi-warmoebuli warmoiqmneba, romelic Semdeg mxolod glukozidis formiT koniugirebs [47].
O CH2 COOHCl
Cl
O CH2 COOHCl
OHCl
4-hidroqsi-2,5-D2,4-D nax. 3.17. 2,4-D-s hidroqsilireba, ris Sedegadac qloris atomi
aromatul birTvSi pozicias icvlis.
citoqrom P450-damokidebuli monooqsigenaza policikluri aro-
matuli naerTebis hidroqsilirebasac akatalizebs. amis magaliTia
naftalinisa da 3,4-benzpirenis transformacia. naftalinis aroma-
tuli birTvi 1 da 2 poziciebSi hidroqsilirdeba, rasac mohyveba
1,2-dihidroqsinaftalinis da Sesabamisi qinonis warmoqmnis stadiebi
(nax. 3. 18) [48, 49].
OH
OH
OHOHO
n O
O
naftalini
α−naftoli
β−naftoli
1,2-dihidroqsi-
naftalini
1,2-dioqsi-
naftalininaftalinis
oqsidi
nax. 3.18. aromatuli birTvis hidroqsilirebiT mimdinare nafta-
linis gardaqmnis reaqciebi.
235
poliaromatul naerTTa Jangvis Semdgomi etapia qinonebis war-
moqmna, rac xSirad aromatuli birTvis gaxleCas iwvevs. unda aRi-
niSnos, rom araCanacvlebul poliaromatul birTvSi yovelTvis ar-
sebobs aqtiuri, e.w. L-ubani, romelic citoqrom P450-damokidebuli
hidroqsilirebis samiznea. mag., 3,4-benzpirenSi aseTi ubania 6-
mdgomareoba, romelic yvela SemTxvevaSi hidroqsilirdeba (nax. 3.19)
[48, 50-53].
OH
OH
OH
OH
OH
OH
3,4-benzpireni
4,6-dihidroqsi-
3,4-benzpireni
2,6-dihidroqsi-
3,4-benzpireni
1,6-dihidroqsi-
3,4-benzpireni
nax. 3.19. aromatuli birTvis hidroqsilirebiT mimdinare 3,4-
benzpirenis gardaqmnis reaqciebi.
N-hidroqsilireba, romelsac citoqrom P450 akatalizebs, L-
Tirozinis gardaqmnis or Tanmimdevrul reaqciaSi gvxvdeba (nax.
3.20) [54]. warmoqmnili N,N-dihidroqsiTirozini SemdgomSi arafer-
mentul dehidrirebas da dekarboqsilirebas ganicdis, ris Sedegadac
cianogenuri glikozidis _ darinis metaboliti miiReba. reaqcia
xorcieldeba rekonstruirebul sistemaSic, romelic lipidur mi-
236
celebze imobilizebuli NADPH-citoqrom P450-reduqtazisa da
citoqrom P450-isagan Sedgeba. qsenobiotikebi, romlebic meoreul aminebs warmoadgenen, degra-
daciis pirvel etapze citoqrom P450-damokidebuli N-hidroqsilirebis gziT gardaiqmnebian (nax. 3.21) [20, 41, 55, 56].
maTi Semdgomi transformacia sxvadasxva gziT mimdinareobs.
CH2 CH
NH2
COOH
OH
CH2 CH
NHOH
COOH
OH
CH2 CH
N(OH)2
COOH
OHL-Tirozini N-hidroqsi-
L-Tirozini
N,N-dihidroqsi-L-Tirozini
nax. 3.20. L-Tirozinis citoqrom P450-damokidebuli N-hidroqsi-lireba cianogenuri glikozidebis biosinTezis procesSi.
NH
N
OH
R1 R2 R1 R2
meoreuli amini meoreuli
hidroqsilamini nax. 3.21. meoreuli aminebis citoqrom P450-damokidebuli N-hidroqsilireba.
C-hidroqsilireba, romelsac aminebisa da halogenidebis meore-
uli naxSirbadatomi ganicdis, aseve P450-damokidebuli procesia. am
reaqciebis Sedegad umdgradi intermediatebi, Sesabamisad – aminos-
pirti da hidroqsilirebuli halogennawarmi warmoiqmnebian, romel-
Ta daSlis saboloo produqti ketonia (nax. 3.22 da 3.23) [55]. am
gziT azotisa da halogenis atomebi wyalbadnaerTis saxiT scildeba
toqsikantis molekulas, rac Semdgom gardaqmnebs bevrad aadvilebs.
237
R CH CH3
NH2
R C CH3
NH2
OH
R C CH3
O
NH3
amini aminospirti (umdgradi)
+
ketoni amoniaki
nax. 3.22. aminebis citoqrom P450-damokidebuli C-hidroqsilireba.
C HalOH
HHalCH Hal C
O
naxSirwyalbadis
meoreuli
halogennawarmi
ketoni
+R1
R2
R1
R2
R1 R2
hidroqsilirebuli
halogennawarmi
(umdgradi)
halogen-
wyalbadmJava
nax. 3.23. halogenalkanebis citoqrom P450-damokidebuli C-hidro-
qsilireba.
am ori ukanaskneli magaliTidan aSkarad Cans, rom citoqrom
P450-damokidebuli dezaminireba da dehalogenireba Tavisi arsiT
hidroqsilirebis reaqciebs warmoadgenen.
3.2.2 demeTilireba
demeTilireba, romelsac mravali qsenobiotiki ganicdis, rogorc wesi, citoqrom P450-iT katalizebuli N-, O- da S-meTilis jgufebis hidroqsilirebis Sedegia [56]. am dros warmoiqmneba Sesabamisi hidroqsimeTilwarmoebulebi, romlebic qimiurad arastabilur radika-lebs warmoadgenen da formaldehidis saxiT advilad scildebian molekulas. Sesabamisad, arCeven N-, O- da S-demeTilirebis reaqciebs.
N-demeTilirebis TvalsaCino magaliTia N-meTilfenilis (nax. 3.6), N,N-dimeTilanilinisa da Sardovanas warmoebuli herbicidis – qlortoluronis gardaqmna (nax. 3.7), romlebic zeviT ganvixileT. es herbicidi N- da C-meTilis jgufebs Seicavs. hidroqsilirebas ganicdis orive tipis meTilis jgufi, magram N-hidroqsimeTilis jgufi umdgradia da igi formaldehidis saxiT exliCeba azotis atoms (xdeba N-
238
demeTilireba). amitom metabolitebs Soris identificirdeba ara uSualod N-hidroqsimeTilqlorotoluroni, aramed N-demeTilire-
buli qlorotoluroni. aromatul birTvTan mierTebuli C-hidroqsi-meTilis jgufi gacilebiT mdgradia da igi demeTilirebas ar ganicdis.
N-demeTilirebas eqvemdebareba herbicidi izoproturonic (nax.
3.24) [57]. sainteresoa aRiniSnos, rom es naerTi fitotoqsikuria,
N-demeTilirebis pirveli stadiis Sedegad misi fitotoqsikuroba
sagrZnoblad mcirdeba, xolo orive N-meTilis mocilebis Semdeg
mTlianad qreba.
CH
NHCO
NCH3 CH3
CH3 CH3
CH
NHCO
NH CH3
CH3 CH3
CH
NHCO
NH H
CH3 CH3
izoproturoni
CH2O CH2O
demeTilirebuli
izoproturoni
didemeTil-
izoproturoni
_ _
nax. 3.24. herbicid izoproturonis orjeradi N-demeTilirebis
reaqciebi.
dimeTilanilinis N-demeTilirebis analogiuri meqanizmiT wari-
marTeba mikrosomebSi citoqrom P450-damokidebuli aminopirinis
Jangva (nax. 3.25) [20, 41, 58]:
NN
N
CH3
CH3
CH3
CH3
NN
N
CH3
CH3
H
CH3
- CH2O
nax. 3.25. aminopirinis N-demeTilirebis reaqcia.
239
O-demeTilireba eTerebis tipis substratebidan meToqsijgufe-
bis mocilebis farTod gavrcelebul reaqcias warmoadgens. reaqciis
meqanizmi N-demeTilirebis analogiuria da produqtebs Sesabamisi
hidroqsiwarmoebuli da formaldehidi warmoadgenen, rac mkafiod
Cans p-nitroanizolis gardaqmnis magaliTiT (nax. 3.26) [20, 55].
O CH3
NO2
H CH
O
O CH2
NO2
OH
OH
NO2
+
p-nitro-anizoli
form-
aldehidi
p-nitrofenoliO-hidroqsimeTil-
p-nitroanizoli
(umdgradi) nax. 3.26. p-nitroanizolis O-demeTilirebis reaqcia.
O-demeTilirebis gziT mniSvnelovnad kargavs Tavis toqsiku-
robas garemos damabinZurebeli naerTi – mesameuli buTil-meTil
eTeri anu meTil-tert-buTil eTeri (MTBE) (nax. 3.27) [59-61],
romelic tetrameTil-tyviis nacvlad gamoiyeneba, rogorc sawvavis
antidetonatoruli danamati.
O
C
CH3
CH3
CH3
CH3 H CH
OO
C
CH2
CH3
CH3
CH3
OH
OH
C CH3
CH3
CH3 +
mesameuli buTil-
meTil eTeri mesameuli buToqsi-
meTanoli (umdgradi)
form-
aldehidimesameuli
buTilis spirti
nax. 3.27. MTBE-s O-demeTilirebis reaqcia.
citoqrom P450-is mier katalizebul biosinTezur procesebs
rac Seexeba, aq O-demeTilirebis reaqciaa ligninis biosinTezSi
eToqsikumarinis O-demeTilireba [62, 63]. S-demeTilirebas, rogorc ukve aRvniSneT, win uZRvis citoqrom
P450-is mier katalizebuli S-meTilis jgufis hidroqsilireba,
romlis produqti – S-hidroqsimeTilis jgufi arastabilurobis
240
gamo Sidamolekulur gadajgufebas ganicdis da formaldehidis ge-
nerirebiT iSleba (nax. 3.28) [55].
NH
NN
N
S CH3
NH
NN
N
S CH2 OH
NH
NN
N
SH
H CH
O
form-
aldehidi
+
6-merkaptopuriniS-hidroqsimeTil-
6-merkaptopurini
(umdgradi)
6-meTilmer-
kaptopurini
nax. 3.28. 6-meTilmerkaptopurinis S-demeTilirebis reaqcia.
3.2.3 N- da S-Jangva
N-Jangva, romlis drosac citoqrom P450 azotis atomis
uSualo monooqsigenirebas axdens, arastabilur produqts – N-oqsids warmoqmnis. N-Jangvas aminebis hidroqsilirebis erT-erT
SesaZlo gzad miiCneven. citoqrom P450 mxolod pirveladi aminebis
N-JangvaSi monawileobs, meoreuli da mesameuli aminebi ki
mikrosomuli NADPH-specifikuri flavoproteiniT iJangebian. N-oqsidi xSirad sawyis qsenobiotikze ufro toqsikuria. citoqrom
P450-s SeuZlia N-oqsidebTan Semdgomi urTierTqmedebac da
sabolood N-demeTilirebuli produqti miiReba (nax. 3.29) [41, 55].
CH3 NCH3
CH3
CH3 NCH3
CH3
O
H CH
OCH3 N
H
CH3
trimeTilamini trimeTilaminis
N-oqsidi
+
form-
aldehidi
dimeTilamini
nax. 3.29. trimeTilaminis N-Jangvis da Semdgomi N-demeTilirebis
reaqcia.
N-Jangvis arseboba araerT magaliTzea naCvenebi da yvelaze Tval-
saCinos klasikuri mikrosomuli substrati _ N,N-dimeTilanilini
241
warmoadgens [20]. Tumca isic unda aRiniSnos, rom es qsenobiotiki
ramdenime gziT SeiZleba daiJangos. es, rogorc wesi, TviT naerTis
qimiur aRnagobaze, kerZod, arapolaruli jgufebis ganlagebazea
damokidebuli. N,N-dimeTilanilinis molekula or hidrofobul
ubans Seicavs: erT mxares meTilis jgufebs, meore mxares ki
fenilis radikals. amis gamo mikrosomuli NADPH-damokidebuli
monooqsigenaza dimeTilanilins sami alternatiuli gziT: N-JangviT, N-demeTilirebiT an p-hidroqsilirebiT Jangavs (nax. 3.30).
NCH3 CH3
NCH3 CH3
NCH2 CH3
OH
NCH3 CH3
OH
NH CH3
NH H
NH CH3
OH
NH H
OH
O
CH2O CH2O
CH2O CH2O
N,N-dimeTil-
anilini
N,N-dimeTilanilinis
N-oqsidi
N-monomeTilanilini anilini
p-hidroqsi-N,N-dimeTilanilini
p-hidroqsi-N-monomeTilanilini
p-aminofenoli
(umdgradi)
_ _
__
nax. 3.30. N,N-dimeTilanilinis citoqrom P450-damokidebuli Jangvis
gzebi. msxvili SriftiT mocemulia Jangvis ZiriTadi iden-
tificirebuli produqtebi, xolo wyvetili isrebiT naCve-
nebia Teoriulad SesaZlebeli reaqciebi.
N-Jangvis Sedegad formirebuli N,N-dimeTilanilinis N-oqsidi SemdgomSi citoqrom P450-is moqmedebiT umdgrad N-hidroqsimeTil-
warmoebulad gardaiqmneba, romelsac advilad scildeba formal-
dehidi da N-monomeTilanilini miiReba.
N-hidroqsimeTil-warmoebuli SesaZloa N-Jangvis Sualeduri
242
rgolis gareSec, kerZod, uSualod N,N-dimeTilanilinis hidroqsi-
lirebis saSualebiT warmoiqmnas. am SemTxvevaSic Jangvis tipi N-demeTilirebaa da produqts N-monomeTilanilini warmoadgens.
citoqrom P450-iT N,N-dimeTilanilinis Jangvis mesame gzaa aro-
matuli birTvis hidroqsilireba, romelic p-mdgomareobaSi xorci-eldeba da kidev erT produqts – p-hidroqsi-N,N-dimeTilanilins
generirebs.
unda SevniSnoT, rom mikrosomuli NADPH-damokidebuli Jangvis
Sedegad sareaqcio areSi swored es sami produqti – N-oqsidi, monomeTilanilini da p-hidroqsi-N,N-dimeTilanilini identificir-
deba, Tumca Teoriulad SesaZlebelia, rom dimeTilanilinis mono-
oqsigenirebis produqtebs citoqrom P450 Semdgomi Jangvis substra-tebad iyenebdes, ris Sedegadac saboloo jamSi p-aminofenoli unda
warmoiqmnas. praqtikulad es momdevno reaqciebi ufro naklebad
unda iyos damokidebuli citoqrom P450-ze, radgan hemoproteini
specifikuria hidrofobuli substratebis mimarT, ganxilul SemTx-
vevaSi ki yoveli reaqciis Semdeg miRebuli produqtis polaroba
sagrZnoblad izrdeba. citoqrom P450-damokidebuli N-Jangva
mimdinareobs anilinis biotransformaciis SemTxvevaSic (nax. 3.31)
[20, 41].
HN
H
HN
HO
OHN
H
HN
H
OH
nax. 3.31. anilinis citoqrom P450-damokidebuli Jangvis gzebi.
243
anilinis N-Jangvaze gacilebiT ufro maRali siCqariT mimdi-
nareobs p-hidroqsilirebis reaqcia. am dros warmoqmnili p-amino-fenolis polaroba ufro metia, vidre N-hidroqsianilinisa, amitom
ujredisTvis, detoqsikaciis TvalsazrisiT, p-hidroqsilireba ufro
xelsayreli unda iyos.
S-Jangva, romlis saSualebiTac mikrosomuli monooqsigenazebi
gogirdSemcvel hidrofobul naerTebs gardaqmnian, N-Jangvisagan
gansxvavebiT, yovelTvis citoqrom P450-damokidebulia. unda
aRiniSnos, rom am dros miRebuli produqti ufro maRali
inseqticiduri aqtivobiT gamoirCeva, vidre sawyisi naerTi.
warmoqmnili S-oqsidi SemdgomSi sulfojgufamde iJangeba.
mcenareuli citoqrom P450-damokidebuli S-Jangvis magaliTebia
qlorpromazinisa (nax. 3.32) da meTiokarbis gardaqmna Sesabamis
sulfoqsidSi [55].
CH2CH2
S
NCH2 N
CH3
CH3
ClCH2CH2
S
NCH2 N
CH3
CH3
Cl
O
qlorpromazini
qlorpromazinis
sulfoqsidi
nax. 3.32. qlorpromazinis S-Jangva.
citoqrom P450-damokidebul procesebs Soris yvelaze iSviaTad
dehidrirebis tipiuri reaqcia gvxvdeba. citoqrom P450-Semcveli
monooqsigenaza aseTi tipis aqtivobas amJRavnebs flavonoidebis
biosinTezSi, rodesac igi C6_C3_C6 naxSirbadovani ConCxis mqone
naerTebidan flavonoidebis sinTezs akatalizebs. am dros citoqrom
P450 funqcionirebs, rogorc izoflavosinTaza, romelic awarmoebs
(2S)-naringeninidan izoflavonebis – apigeninis da genisteinis
warmoqmnas (nax. 3.33) [62, 63].
244
O
O
OH
OH
HOH
OHO
O
OH
OH
OH
O
O
OH
OH
(2S)-naringenini
apigenini
genisteini nax. 3.33. citoqrom P450-damokidebuli dehidrirebis reaqciebi
izoflavonebis biosinTezSi.
zemoTganxiluli masalidan Cans erTi mxriv, mcenareuli cito-
qrom P450-Semcveli monooqsigenazuri sistemis polifunqciuroba,
meore mxriv ki misi specifikuroba hidrofobuli bunebis mqone
naerTebis mimarT. SeiZleba davaskvnaT, rom rogorc biosinTezur,
aseve detoqsikaciur procesebSi citoqrom P450-is monawileoba
gamoixateba endogenuri an egzogenuri naerTis erTi konkretuli
ubnis specifikur gaaqtiurebaSi, riTac xSir SemTxvevaSi metabo-
luri gzis mimarTulebis gansazRvra xdeba.
245
literatura
1. Головенко, Н.Я. Некоторые аспекты биохимии, химии, молекулярной биоло-
гии и генетики цитохрома P450 (обзор литературы). http://www.medved.kiev.ua/arhiv_mg/st_2001/01_3_3.htm
2. Sandermann, H. Higher plant metabolism of xenobiotics: the “green liver” con-cept. Pharmacogenetics, 1994, 4, 225-241
3. m. gordeziani, g. xatisaSvili. membranuli qsenobioqimia. Tbilisi, 2005
4. v. papuniZe, g. xatisaSvili. T.saduniSvili. mcenare janmrTeli garemo-
saTvis. baTumi, aWara, 2005
5. Kvesitadze, G., Khatisashvili, G., Sadunishvili, T., Ramsden, J.J. Biochemical Mechanisms of Detoxification in Higher Plants: Basis of Phytoremediation. Ber-lin, Heidelberg, Springer, 2006
6. Varazashvili T., Khatisashvili G., Kurashvili M., Pruidze M., Ananiashvili T., Zaalishvili G., Gordeziani M. Nitrobenzene oxidizing enzymes in plant cells. Journal of Biological Physics and Chemistry, 2001, 1, 85-88
7. Burken, J.G. Uptake and metabolism of organic compounds: green liver model. In: McCutcheon SC, Schnoor JL (eds) Phytoremediation. Transformation and con-trol of contaminants. Wiley-Interscience, Hoboken, New Jersey, 2003, 59-84
8. Kvesitadze, G., Gordeziani, M., Khatisashvili, G., Sadunishvili, T., Ramsden, J.J. Some aspects of the enzymatic basis of phytoremediation. J. Biol. Phys. Chem., 2001, 1, 49-57
9. Sandermann, H. Pestizid-Rückstände in Nahrungspflanzen. Die Rolle des pflanz-lichen Metabolismus. Naturwissenschaften, 1987, 74, 573-578
10. Coleman, J.O.D., Mechteld, M.A., Kalff B, Davies, T.G.E. Detoxification of xe-nobiotics in plants: chemical modification and vacuolar compartmentation. Trends Plant Sci., 1997, 2, 144-151
11. Lamoureux, G.L., Rusnes, D.G. Propachlor metabolism in soybean plants, excised soybean tissues, and soil. Pestic Biochem. Physiol., 1989, 34, 187-204
12. Marrs, K.A. The function and regulation of glutathione S-transferases in plants. In: Annu Rev Plant Physiol. Plant Mol. Biol., 1996, 47, 127-158
13. Martinova, E. An ATP-dependent glutathione-S-conjugate "export" pump in the vacuolar membrane of plants. Nature, 1993, 364, 247-249
14. Korte, F., Kvesitadze, G., Ugrekhelidze, D., Gordeziani, M., Khatisashvili, G., Buadze, O., Zaalishvili, G., Coulston, F. Review: Organic toxicants and plants. Ecotoxicol Environ Saf., 2000, 47, 1-26
15. Kvesitadze, G., Gordeziani, M., Khatisashvili, G., Sadunishvili, T., Ramsden, J.J. Some aspects of the enzymatic basis of phytoremediation. J. Biol. Phys. Chem., 2001, 1, 49-57
16. Durmishidze, S., Ugrekhelidze, D. Assimilation and translocation of gaseous hy-drocarbons by higher plants. In: 7th Int Congr Biochem. Tokyo, Abstr., 1967, J-302
17. Durmishidze, S., Ugrekhelidze, D. Absorption and conversion of butane by higher plants (in Russian). Dokladi Akademii Nauk SSSR, 1968, 182, 214-216
246
18. Durmishidze, S., Ugrekhelidze, D. Oxidation of ethane, propane and pentane by higher plants (in Russian). Bull. Georg. Acad. Sci., 1968, 50, 661-666
19. Durmishidze, S., Ugrekhelidze, D. Absorption and transformation of methane by plants (in Russian). Fiziol Rast (Moscow), 1975, 22, 70-73
20. Арчаков, А.И. Микросомальное окисление. М., Наука, 1975, 327 21. Frear, D.S., Swanson, H.R. New metabolites of monuron in excised cotton leaves.
Phytochemistry, 1972, 11, 1919-1923 22. Liu, L.C., Shimabukuro, R.H., Nalevaja, J.D. Diuron metabolism in two sugarcane
(Saccharum officinarum) cultivars. Weed Sci 26, 1978, 642-648 23. Haque, A., Weisgerber, J., Klein, W. Absorption, efflux and metabolism of the
herbicide (14C) buturon as affected by plant nutrition. J Exp Bot., 1977, 28, 468-472
24. Schuphan, I., Ebmz, W. Metabolism and balance studies of (14C) monolinuron after use in spinach followed by cress and potato cultures. Pestic Biochem Phy-siol., 1978, 9, 107-113
25. Loh, A., West, S.D., Macy, T.D. Gas chromatographic analysis of tebuthiuron and its grass, sugarcane and sugarcane by-products. J Agric Food Chem., 1978, 26, 410-415
26. Gross, D., Laanio, T., Dupius, T., Esser, H.O. The metabolic behaviour of chloro-toluron in wheat and soil. Pestic Biochem Physiol., 1979, 10, 49-53
27. Ogawa, K., Tsuda, M., Yamauuchi, F., Yamaguchi, I., Misato, T. Metabolism of 2-sec. butylphenol N-methyl carbamate (Bassa, BMPC) in rice plants and its de-gradation in soils. Pestic Sci., 1976, 1, 219-224
28. Pillai, C.G., Parthasarathy Weete, J.D., Davis, D.E. Metabolism of atrazine by Spartina alterniflora. 1. Chloroform-soluble metabolites J Agric Food Chem., 1977, 25, 852-856
29. Weimer, M.R., Swisher, B.A., Vogel, K.P. Metabolism as a basis for differential atrazine tolerance in warm-season forage grasses. Weed Sci., 1988, 36, 436-440
30. Wichman, J.R., Byrnes, W.R. Uptake, distribution and degradation of simazine by black walnut and yellow poplar seedlings. Weed Sci., 1975, 23, 448-454
31. Edwards, R., Owen, W.J. The comparative metabolism of the 5-triazine herbicides atrazine and terbutryne in suspension cultures of potato and wheat. Pestic Bio-chem Physiol., 1989, 34, 246-254
32. Rhodes, R. Metabolism of (2-14C)terbacil in alfalfa. J Agric Food Chem., 1977, 25, 1066-1070
33. Penner, D., Early, R.W. Effect of alachlor, butylate and chlorbromuron on carbo-furan distribution and metabolism in barley and corn. Weed Sci., 1973, 21, 360-366
34. Archer, T.E., Stokes, J.D., Bringhurst, R.S. Fate of carbofuran and its metabolites in strawberries in the environment. J. Agric. Food Chem., 1977, 25, 536-541
35. Ugrekhelidze, D. Metabolism of exogenous alkanes and aromatic hydrocarbons in plants (in Russian). Metsnieraba, Tbilisi, 1976
36. Durmishidze, S., Ugrekhelidze, D., Djikiya, A., Tsevelidze, D. The intermediate products of enzymatic oxidation of benzene and phenol (in Russian). Dokladi Akademii Nauk SSSR, 1969, 184, 466-469
247
37. Russel, D.W. The metabolism of aromatic compounds in higher plants. J.Biol.Chem., 1971, 246, 3870-3878
38. Benveniste, I., Durst, F. Mise en evidence dans les tissues de tubercule de Zeopi-namber (Helianthus tuberosus 2 variet blac commun) d'une enzyme a cytochrome P-450, l'acide trans-cinnamique 4-hydroxylase. C.R.Acad.Sci., Paris, 1974, 273, 11D, 1487
39. Rowell, Y., Potts, M., Wekluch, R., Conn, E.F. The hydroxylation of cinnamic acid by sorghum microsomes and regulirement for cytochrome P-450. J.Biol.Chem., 1974, 249, 5019-5026
40. Tanaka, Y., Kojima, M., Uritani, J. Propertiws, development and cellular localiza-tion of cinnamic acid 4-hydroxylase in cut-injured sweet potato. Plant and Cell Physiol., 1974, 15, 843-854
41. Парк, Д.В. Биохимия чужеродных соединений. М., Медицина, 1973, 287 42. Sweetser, P.B., Schow, G.S., Hutchinson, J.M. Metabolism of chlorsulfuron by
plants: biological basis for selectivity of a new herbicide for cereals. Pestic Bio-chem Physiol., 1982, 17, 18-23
43. McFadden, J.J., Gronwald, J.W., Eberlein, C.V. In vitro hydroxylation of benza-ton by microsomes from naphtallic anhydride-treated corn shoots. Biochem Bio-phys Res Comm., 1990, 168, 206-211
44. McFadden, J.J., Frear, D.S., Mansager, E.R. Aryl hydroxylation of diclofop by a cytochrome P-450 dependent monooxygenase from wheat. Pestic Biochem Phy-siol., 1989, 34, 92-100
45. Hutber, G.N., Lord, E.I., Loughman, B.C. The metabolic fate of phenoxyacetic acids in higher plants. J Exp Bot., 1978, 29, 619-624
46. Fleeker, J., Steen, R. Hydroxylation of 2,4-D in several weed species. Weed Sci., 1971, 19, 507-513
47. White, R.H., Liebel, R.A., Hymowitz, T. Examination of 2,4-D tolerance in pe-rennial Glycine species. Pestic Biochem Physiol., 1990, 38, 153-161
48. Devdariani, T. Biotransformation of cancerogenic polycyclic aromatic hydrocar-bons in plants (in Russian). In: (Durmishidze, S. ed.) Biotransformation of xeno-biotics in plants. Metsniereba, Tbilisi, 1988, 79-162
49. Мимигошвили, Т.В., Гагнидзе, Л.П., Гордезиани, М.Ш., Ломидзе, Э.П., Джикия А.Н. Окисление нафталина микросомами корней гороха. Труды II республиканской конференции на тему: "Проблемы экологической биофи-зики". Тбилиси, 1986, 129-131
50. Miminoshvili, T. V., Gagnidze, L. P., Gordeziani, M. Sh., Lomidze, E. P., and Djikya, A. N. Naphthalene oxidation by the microsomes of pea roots. In: Georgian 2nd Resp. Conf:. Ecological Problems of Biosphere, Tbilisi, 1986, 129-131
51. Harms, H. Metabolisierung von Benso(a)pyren in pflarzlichen Zellsuspensionkul-turen and Weizenkeimpflanzen. Landbauforsch Völkenrode, 1975, 25, 83-90
52. Harms, H., Dehnen, W., Monch, W. Benzo[a]pyrene metabolites formed by plant cells. Z Naturforsch, 1977, 320, 321-326
53. Trenck, T., Sandermann, H. Oxygenation of benzo[a]pyrene by plant microsomal fractions. FEBS Lett, 1980, 119, 227-231
54. Devdariani, T., Durmishidze, S. Isolation and identification of the main ben-
248
zo(a)pyrene oxidation products in plants (in Russian). In: Durmshidze S (ed) Me-thods of biochemical studies of plans. Metsniereba, Tbilisi, 1983, 101-124
55. Sibbesen, O., Koch, B., Halkier, B.A., Moller, B.L. Cytochrome P-450 TYR is a multifunctional heme-thiolate enzyme catalyzing the conversion of L-tyrosine to p-hydroxyphenylacetaldehyde oxime in the biosynthesis of the cyanogenic gluco-side dhurrin in Sorghum Bicolor (L.) moench. J.Biol.Chem., 1995, 270, 3506-3511
56. Schuler, M.A. Plant cytochrome P450 monooxygenases. Crit Rev Plant Sci., 1996, 15, 235-284
57. Morant, M., Bak, S., Moller, B.L., Werck-Reichhart, D. Plant cytochromes P450: tools for pharmacology, plant protection and phytoremediation. Curr Opin Bio-technol., 2003, 2, 151-162
58. Didierjean, L., Gondet, L., Perkins, R., Lau, S-M.C., Schaller, H., O'Keefe, D.P., Werck-Reichhart, D. Engineering herbicide metabolism in tobacco and Ara-bidopsis with CYP76B1, a cytochrome P450 enzyme from Jerusalem artichoke. Plant Physiol., 2002, 130, 179-189
59. Reichhart, D., Salaün, J.-P., Durst, F. Instability of plant cytochrome P-450 during incubation with NADPH. In: Microsomes and Drug Oxid., 6-th Inter. Symp. Brighton, Aug. 5-10, 1984. London, Philladelphia, 1984, 33
60. Hong, J.Y., Yang, C.S., Lee, M., Wang, Y.Y., Huang, W.Q., Tan, Y., Patten, C.J., Bondoc, F.Y. Role of cytochromes P450 in the metabolism of methyl tert-butyl ether in human livers. Arch Toxicol. 1997, 71(4), 266-9
61. Hong, J.Y., Wang, Y.Y., Mohr, S.N., Bondoc, F.Y., Deng, C. Human cytochrome P450 isozymes in metabolism and health effects of gasoline ethers. Res Rep Health Eff Inst. May;(102):7-27; discussion 2001, 95-109
62. Fayolle, F., Vandecasteele, J.P., Monot, F. Microbial degradation and fate in the environment of methyl tert-butyl ether and related fuel oxygenates. Appl Micro-biol Biotechnol. Aug; 56(3-4), 2001, 339-49
63. Durst, F. Physiology and biochemistry of plant cytochrome P-450. In Frontiers in Biotransformation, vol. 4, Berlin, Akademy Verlag, 1991, 191-232
64. Chapple, C. Molecular-genetic analysis of plant cytochrome P450-dependent mo-nooxygenases. Annu Rev Plant Physiol. Plant Mol. Biol., 1998, 49, 311-343
249
Tavi 4. monooqsigenazuri sistemis regulacia
citoqrom P450-Semcveli monooqsigenazuri sistemis fuqcioni-
rebis TaviseburebaTa gaTvaliswinebiT SeiZleba gamoiyos misi regu-
laciis Semdegi doneebi:
− regulacia aRmdgeneli eqvivalentebis doneze – katalizuri
ciklis Sesrulebisas citoqrom P450 substratSi Casanerg Jang-bads aRmdgeneli eqvivalentebis saSualebiT aaqtiurebs, amitom
qsenobiotikTa Jangva TavisTavad damokidebuli unda iyos yvela
im eleqtronis satransporto sistemaze, romelTac citoqrom
P450-is saTanado eleqtronebiT uzrunvelyofa SeuZliaT;
− regulacia substratul doneze – citoqrom P450 specifikuria hidrofobuli substratebis mimarT, amitom misi Tvisoba rome-
lime konkretuli qsenobiotikis mimarT am ukanasknelis hidro-
fobulobis xarisxzea damokidebuli;
− regulacia induqciis doneze – citoqrom P450 inducirebadi cilaa, ujredSi misi Semcveloba mkveTrad izrdeba sxvadasxva
faqtorTa (mag., qsenobiotikebis an paTogenebis moqmedebiT, gana-
Tebis reJimiT da sxv.) gavleniT;
_ regulacia membranul doneze – citoqrom P450-is, rogorc WeS-maritad membranuli fermentis mier katalizuri aqtivobis gamom-
JRavneba mniSvnelovnadaa damokidebuli mikrosomebis membranul
organizaciasa da TviT maTSi mimdinare fizikur-qimiur proce-
sebze;
_ regulacia citoqrom P450-is qimiuri modifikaciis doneze –
induqciis sapirispirod, ujredSi SeiZleba adgili hqondes ci-
toqrom P450-is inaqtivacias an transformacias, rac mis mier
generirebuli Tavisufali radikalebis fermentze zemoqmedebis
Sedegia.
4.1 regulacia aRmdgeneli eqvivalentebis doneze
4.1.1 urTierTqmedeba eleqtron-satransporto gzebs Soris
mikrosomul NADH- da NADPH-specifikur redoqs-jaWvebis
urTierTqmedebaSi ZiriTadad maT Soris aRmdgeneli eqvivalentebis
cvla da hidroqsilirebis aqtis ganxorcielebaSi TiToeuli maTga-
250
nis Tanamonawileobis donis gansazRvra igulisxmeba. gansakuTrebiT
mniSvnelovania eleqtronTa gadatanis meqanizmisa da am procesSi
citoqrom b5-is rolis garkveva. amTaviTve aRvniSnavT, rom [1] uamra-
vi gamokvlevebis Sedegad dagrovili faqtebi imis sasargelod mety-
veleben, rom:
1. NADH-is Jangvis jaWvidan NADPH-is Jangvis jaWvze adgili aqvs
aRmdgeneli eqvivalentebis gadatanas;
2. NADH-citoqrom b5-reduqtaza uSualod monawileobs qsenobio-
tikTa hidroqsilirebaSi.
pirveli argumentis eqsperimentuli dadastureba aRdgenili
NADH-iT dimeTilanilinis NADPH-damokidebuli hidroqsilirebis
(N-demeTilirebis) stimulaciaa [1]. sainkubacio xsnarSi NADPH-is
dabali (KM-is rigis) koncentraciebisas, NADH-is damateba mniSv-
nelovnad aCqarebs dimeTilanilinisa da eTilmorfinis N-deme-
Tilirebis reaqciebs. es Sedegi saSualebas iZleva miRebul iqnas,
rom NADH-is Jangvis procesSi misi reducirebadi eqvivalentebi
SeiZleba moxvdnen NADPH-is redoqs-jaWvSi da rodesac es ukanask-
neli sruladaa gajerebuli Tavisi substratiT, mastimulirebeli
gavlena moaxdinos hidroqsilirebis reaqciaze. Semdgom dadgenil
iqna, rom NADH-is mastimulirebeli efeqti vlindeba NADPH-is
rogorc dabali, aseve maRali koncentraciebisas da agreTve
NADPH-generirebadi sistemis (glukozisa da glukozo-6-fosfatdehidrogenazis narevis) damatebisas. am faqtebze dayrdnobiT
estabrukma da TanamSromlebma (1971 w.) [2, 3], xolo cota mogviane-
biT arCakovma da TanamSromlebma (1974 w.) [1] warmoadgines
NAD(P)H-sistemaTa monawileobis sqemebi citoqrom P450-is mier
ganxorcielebul hidroqsilirebis reaqciebSi. saWirod vTvliT
TvalsaCinoebisaTvis moviyvanoT orive sqema (nax. 4.1 da 4.2). rogorc vxedavT, am or sqemas Soris principuli gansxvavebaa.
nax. 4.1-ze mocemul sqemaze araa dakonkretebuli flavoproteinisa
da citoqrom P450-s Soris arsebuli Sualeduri gadamtani da igi
daudgenel X-komponentad iTvleba. nax. 4.2-ze warmodgenili sqemis
Tanaxmad ki am ubanze funqcionirebs citoqrom b5-is qvefraqcia, ro-
melic mikrosomebSi am hemoproteinis saerTo Semcvelobis 20_30%-s
ar aRemateba.
estabrukis sqemis mixedviT eleqtronTa gadatanis NADPH-isa
da NADH-is redoqs-jaWvebi damoukideblad funqcionireben.
NADPH-is Jangvis sistema citoqrom P450-is aRdgenisaTvis saWiro
251
pirvel eleqtrons, xolo NADH-is Jangvis gza citoqrom b5-is
gavliT Jangbadis gaaqtivebisaTvis saWiro meore eleqtrons iZleva.
arCakovis sqemis mixedviT ki eleqtronTa gadatanis orive gzas
saerTo ubani gaaCnia da yovel jaWvs hidroqsilirebisaTvis aucile-
beli orive eleqtroniT uzrunvelyofs.
e_
e_
PCO
SS
S
O2
PS
NADPH FP1citoqrom P450
NADH FP2 citoqrom
b5
S
O2
H2O
SOH
R ROOH
X
citoqrom P450
+ +
+ +
CO450++
hγ
O2
_
450+ + +
P450 + + +
nax. 4.1. eleqtronebis gadatana endoplazmuri retikulumis membra-
nebSi (estabrukis mixedviT) [2, 3]. R _ ujeri cximovani mJavaa, S – hidroqsilirebis substratia.
NADPH FP1citoqrom b5 citoqrom P450
NADH FP2citoqrom b5
S O2
H2OSOH
nax. 4.2. redoqs-jaWvebs Soris reducirebadi eqvivalentebis cvlis
SesaZlo gzebi (arCakovis mixedviT)[4]. sruli isrebiT aRniSnulia
eleqtronTa yvelaze savaraudo cvlis gzebi.
252
arsebuli faqtebi jerjerobiT ar iZlevian romelime sqemis
utyuarobis srul garantias.
nikotinamiduri kofermentebis Tanamyofobisas hemoproteinis
aRdgenis siCqaris gazomva saSualebas iZleva, dadgindes redoqs-
jaWvebis SigniT eleqtronTa gadatanis siCqareebis konstantebi,
agreTve NADH-is Jangvis jaWvidan NADPH-is Jangvis jaWvze eleq-
tronTa gadatanis reaqciis siCqareTa konstantebi. am SemTxvevaSi
SeuZlebelia gaizomos mxolod NADPH-specifikuri redoqs-
jaWvidan NADH-is Jangvis jaWvzeQ eleqtronis gadatanis siCqare.
miuxedavad amisa, NADPH-iT citoqrom b5-is aRdgenis mrudi gviCve-
nebs, rom es siCqare sakmaod maRalia da NADPH-is Jangvis jaWvSi
citoqrom b5-is aRdgenis siCqaresTan savsebiT Sesadarebeli sididea
[1]. am mrudze ar Cndeba „gadatexis wertilebi”, romelTac SeiZle-
boda NADPH-sadmi specifikuri flavoprotein-reduqtaziT cito-
qrom b5-is ori qvefraqciis gansxvavebuli siCqariT aRdgena eCvenebi-
naT. safiqrebelia, rom NADPH-specifikuri flavoproteiniT orive
citoqromi erTnairi siCqariT aRdgeba, anu NADPH-is Jangvis jaW-
vidan NADH-is Jangvis jaWvze eleqtronTa gadatana mimdinareobs
imave, an ufro meti siCqariT, rac TviT NADPH-is Jangvis jaWvSi
citoqrom b5-is aRdgenas gaaCnia. vinaidan NADH-is Jangvis jaWvSi
citoqrom b5-is Semcveloba NADPH-is Jangvis jaWvTan SedarebiT
gacilebiT maRalia, amitom NADPH-is Jangvis jaWvidan NADH-is
Jangvis JaWvze eleqtronTa gadatanis reaqciis siCqaris konstanta
ar SeiZleba NADPH-citoqrom b5-reduqtazuli reaqciis siCqaris
konstantaze naklebi iyos.
redoqs-jaWvebs Soris eleqtronTa gadanawilebis zusti ubnebis
dasadgenad Seswavlil iqna ferment pronazas efeqturoba [1]: dabali
koncentraciebisas mas NADPH-specifikuri flavoproteinis SerCe-
viTi solubilizebisa da amdenad, citoqromebis b5-isa da P450-is aRdgenis siCqareze zemoqmedebis unari gaaCnia. sainkubacio narevSi
pronazis damatebisas mniSvnelovnad qveiTdeba NADPH-iT citoqrom
b5-is aRdgenis reaqciis siCqare, magram praqtikulad ar icvleba
NADH-iT misi aRdgena. amgvarad, Tu NADH-is Tanamyofobisas ci-
toqrom P450-is aRdgena NADH-redoqs-jaWvidan NADPH-is Jangvis
jaWvze eleqtronebis gadasvlis Sedegia, maSin mikrosomebis prona-
ziT damuSavebas am reaqciis iseTive inhibireba unda gamoewvia, ro-
gorsac eleqtronTa NADPH-specifikuri gadatanis sxva reaqciebi
ganicdian. amis sapirispirod aRmoCnda, rom mikrosomebis proteazu-
253
li damuSaveba NADH-citoqrom P450-reduqtazul reaqciaze ar moq-
medebs [1]. es Sedegi TavisTavad gamoricxavs NADPH-specifikuri
flavoproteinis monawileobas eleqtronTa saboloo gadatanaSi
NADH-is Jangvis jaWvidan NADPH-is Jangvis jaWvze. sxvagvarad
rom iTqvas, redoqs-jaWvebs Soris eleqtronTa gadanawileba war-
moebs ara sawyis _ flavoproteinul ubanze, aramed momdevno – ci-
toqromebis doneze. amis sasargeblod metyvelebs is faqtic, rom
mikrosomebSi araa identificirebuli NADH + NADP → NAD + + NADPH reaqciis makatalizebeli fermenti _ transdehidrogenaza.
analogiuri Sedegebi iqna miRebuli dimeTilanilinis N-
demeTilirebis reaqciis siCqareze propilgalatis mainhibirebeli
moqmedebis SeswavliTac, rodesac kosubstratebad NADPH da
NADH gamoiyeneboda [1]. es nivTiereba urTierTqmedebs da Trgunavs
NADPH-specifikur flavoproteins. NADH-is Jangvis jaWvidan
NADPH-is Jangvis jaWvSi eleqtronTa gadatana sawyis flavopro-
teinul ubanze rom xdebodes, aRniSnul inhibitors unda moexsna
NADPH-is TanamyofobiT inducirebul demeTilirebis reaqciaze
NADH-is mastimulirebeli moqmedeba. garda amisa, propilgalats
unda daeTrguna NADH-is Tanamyofobisas citoqromebis _ b5-isa da
P450-is aRdgenis siCqare. Catarebulma gamokvlevebma aCvenes, rom es
inhibitori absoluturad araefeqturia NADH-damokidebuli reaq-
ciebis mimarT.
mikrosomebis or sunTqviT jaWvs Soris eleqtronTa cvlis Se-
saZlo punqti, rogorc Cans, citoqrom b5-is donea. amasTan, yovelT-
vis ar xdeba eleqtronTa gadatana FP2-dan citoqrom P450-ze [5, 6]. mZlavri NADH-citoqrom b5-reduqtazuli sistemis arsebobisas
NADH-is Jangvis jaWvSi citoqrom b5 mTlianad aRdgenil mdgoma-
reobaSia da mxolod NADH-is siWarbisas SeiZleba eleqtronis ga-
datanis es gza CairTos: NADH → FP2 → citoqrom P450. arsebobs eqsperimentuli monacemebi, romlebic mikrosomebSi ase-
Ti fermentuli kompleqsis funqcionirebas adastureben [7]. Tumca
NADH-citoqrom P450-reduqtazis gamoyofili preparati citoqrom
b5-s mxolod kvalis saxiT Seicavs.
ganxiluli faqtebidan gamomdinare, unda aRiniSnos, rom NADPH-is
Jangvis jaWvidan NADH-is Jangvis jaWvze reducirebadi eqviva-
lentebis gadatana SeiZleba xdebodes an am ukanasknelSi myofi ci-
toqrom b5-is NADPH-specifikuri flavoproteiniT uSualo aRdge-
nis gziT, an am citoqromze eleqtronTa gadataniT NADPH-damokide-
254
buli gzis citoqrom b5-dan. am reaqciis siCqare NADPH-is Jangvis
jaWvSi citoqrom b5-is aRdgenis siCqaris tolia.
NADH-specifikuri jaWvidan NADPH-is Jangvis jaWvze eleq-
tronTa gadasatanad SeiZleba gamoirCes sami yvelaze SesaZlo gza:
1. uSualod NADH-specifikuri flavoproteinidan citoqrom P450-ze; 2. uSualod NADH-damokidebuli gzis citoqrom b5-dan citoqrom
P450-ze; 3. NADH-is Jangvis jaWvis citoqrom b5-dan NADPH-is Jangvis
gziT citoqrom b5-ze.
am reaqciaTa siCqareebi Zlier mcirea.
warmodgenil sqemebs saerTo is gaaCniaT, rom oriveSi daSvebu-
lia citoqrom b5-dan citoqrom P450-ze eleqtronTa uSualo gada-
tanis SesaZlebloba. NADH-redoqs-jaWvidan citoqrom P450-hidroqsilazur sistemaze citoqrom b5-is saSualebiT eleqtronTa
gadatana amJamad dadasturebul faqtad SeiZleba miviCnioT.
amgvarad, SegviZlia sarwmunod miviRoT, rom NADH-is JangviT
jaWvSi ar arsebobs eleqtronTa terminaluri autooqsidabeluri
aqceptori. am jaWvSi citoqrom b5 mudmivad aRdgenil mdgomareobaSi
imyofeba da eleqtronTa Taviseburi koleqtoris rols asrulebs,
saidanac aRmdgeneli eqvivalentebis gadineba SeiZleba ganxor-
cieldes an mikrosomebis NADPH-damokidebuli redoqs-jaWviT, an
mitoqondriis citoqromoqsidazuli sistemiT, romelzec momdevno
paragrafSi gveqneba saubari.
4.1.2 eleqtronTa transmembranuli cvla mikrosomasa
da mitoqondrias Soris
eleqtronTa transmembranuli migracia sayovelTaod cnobili
faqtia [8, 9]. konkretul SemTxvevebSi reducirebadi eqvivalentebis
membranaTa Soris gadatana SeiZleba ganxorcieldes or mezobel mi-
krosomul membranas Soris, or mitoqondriul membranas Soris, an
mikrosomul da mitoqondriul membranebs Soris. membranuli qseno-
bioqimiisaTvis gansakuTrebiT sayuradRebosa da sainteresos mesame
SemTxveva warmoadgens, radgan:
1. mitoqondriidan mikrosomaze, kerZod, NADPH-specifikur redoqs-
255
jaWvze eleqtronTa gadasvlas Tan axlavs am ukanasknelis JangviTi
unaris gaZliereba da Sesabamisad, qsenobiotikTa mTliani biodegra-
daciis procesis sawyisi, siCqaremalimitirebeli stadiis _ hidroq-
silirebis reaqciis siCqaris mniSvnelovani zrda. maSasadame, am
SemTxvevaSi adgili aqvs mitoqondriis mxridan qsenobiotikTa Jang-
viTi gardaqmnebis regulacias aRmdgeneli eqvivalentebis doneze.
literaturaSi es fenomeni „mitoqondriuli kontrolis” saxelwo-
debiT moixsenieba. am regulatoruli meqanizmis kidev erTi biolo-
giuri mniSvneloba imaSi mdgomareobs, rom endoplazmur membranebSi
qsenobiotikTa Jangvis gaZlierebiT, mitoqondria Tavs izRvevs maRa-
li koncentraciebiT masSi ucxo nivTierebebis moxvedrisagan, rom-
lebic sunTqviTi jaWvis (citoqromoqsidazuri sistemis, gansakuTre-
biT pirveli kompleqsis _ NADH-CoQ-reduqtazis) Zlier inhibire-
basa da energetikuli cvlidan mitoqondriis gamoTiSvas iwvevs.
2. mikrosomuli NADPH-specifikuri Jangvis jaWvidan mitoqon-
driaze redoqs-eqvivalentebis gadataniT aqtiurdeba citoqromoqsi-
dazuri sistema, rac energetikuli SeuRlebisa da mitoqondriis
(mTlianad ujredis) energetikuli statusis zrdaSi mdgomareobs.
aseTi funqciis SeZeniT mikrosomuli Jangvis sistema, sxva metabo-
luri gzebis analogiurad, „srul uflebebSia aRdgenili” energeti-
kuli da plastiuri cvlis TvalsazrisiT. aq mniSvnelovania meore
garemoebac: mitoqondriis Sida membrana eqstramitoqondriuli
NADPH-isaTvis ganuvladia; amitom energetikuli saWiroebebisaTvis
misi aRdgenili eqvivalentebis aseTi uSualo da pirdapiri gamoyene-
ba SeuZlebelia. im SemTxvevaSi, rodesac mikrosomuli NADPH-
specifikuri jaWvi qsenobiotikis hidroqsilirebiT araa dakavebuli
(misi citoqrom b5 „moclilia”), mas am nikotinamiduri kofermentis
Tavisufali, hidroqsilirebasTan araSeuRlebuli Jangva da misi
aRmdgeneli eqvivalentebis mitoqondriaze gadacema ZaluZs. maSasa-
dame, NADPH-is Tavisufalma Jangvam SeiZleba mikrosomisa da mito-
qondriis energetikuli SeuRleba ganaxorcielos. cxadia, am
SemTxvevaSi saxeze gveqneba NADPH-is eleqtronebis mitoqondriuli
realizaciis kidev erTi alternatiuli gza.
4.1.2.1 mitoqondriuli kontroli
pirvelad igi RviZlis hepatocitebSi iqna gamovlenili [10-16]
(sinti, Senkmani da sxv., 1972-1973 w.w.) da misi arsi mitoqondriuli
Jangvis substratebiT citoqrom P450-is I-tipis qsenobiotikTa hi-
256
droqsilirebis stimulaciaSi mdgomareobs. sxvagvarad rom vTqvaT,
mitoqondriebi endoplazmur membranebSi ucxo naerTTa biotrans-
formaciis ujreduli kontrolis adgils warmoadgenen. mitoqon-
driebisa da mikrosomebis kombinirebul sistemaSi am kontrolis
gansaxorcieleblad ori yvelaze SesaZlo meqanizmi ikveTeba:
1. mitoqondriidan mikrosomaze reducirebadi eqvivalentebis gada-
tana ori (mitoqondriuli da mikrosomuli) citoqrom b5-is sa-
SualebiT, risTvisac aucilebeli pirobaa orive tipis membranul
struqturaTa uSualo kontaqti;
2. piridinnukleotidebis gaSualebuli gadatana malat-aspartatuli
da izocitratuli SuntirebiT (maqoseburi meqanizmiT), rodesac
Sidamitoqondriul NADH-s mikrosomul hidroqsilirebaSi mona-
wileobis miReba SeuZlia citoqrom P450-substratis kompleqsze
eleqtronis gadatanis gziT.
maSasadame, mitoqondriuli kontrolis ganxorcielebisas mikro-
somis eleqtronTa satransporto sistema qsenobiotikTa JangviTi
degradaciisaTvis saWiro energias mitoqondriebidan iRebs ara ATP-s qimiuri energiis, aramed saTanado energiis mqone eleqtronebis
saxiT.
mitoqondriul kontrols struqturuli aspeqtebic gaaCnia.
eleqtronuli mikroskopiiT naCvenebia, rom kombinirebul sistemaSi
piruvatis damatebisas endoplazmuri retikulumis membranebi vezi-
kulebad gardaiqmnebian da mitoqondriis garSemo orientirdebian
[10]. am dros, rogorc Cans, aucilebeli xdeba „moclili” citoqrom
b5-is didi raodenobiT gamoyeneba, raTa moZebnil iqnas membranul
struqturaTa sakontaqto adgilebi am ubnebze redoqs-potenciale-
bis swrafad gasaTanabreblad. eleqtronTa transmembranuli gadatana
mitoqondriuli filamentis erTganzomilebian da endoplazmuri ba-
dis cisternaTa organzomilebian sivrceSi difuziis gaZlierebis
pirobebs qmnis. safiqrebelia, rom ujredis sxvadasxva ubnebSi re-
doqs-potencialebi am gziT ufro swrafad Tanabrdeba, vidre cito-
zolis samganzomilebian sivrceSi metabolitebisa da kofaqtorebis
Tavisufali difuziiT.
cxovelur qsovilSi mitoqondriuli kontrolis realuri arse-
boba momdevno wlebSi sxva avtorTa mierac iqna dadasturebuli [14-
17]. procesis regulatorul meqanizms dRes Semdegi axsna aqvs: qse-
nobiotikis maRali koncentracia, romelmac citoqrom P450 srulad
gaajera, mitoqondriaSi SeiRweva da sunTqviTi jaWvis inhibirebas
257
iwvevs. am pirobebSi adgili aqvs mitoqondriidan mikrosomaze cito-
qrom P450-is maqsimaluri funqcionirebisaTvis saWiro aRmdgeneli
eqvivalentebis damatebiTi nakadis warmoqmnas. amis Sedegad izrdeba
qsenobiotikis Jangvis siCqare, ris Sedegadac mitoqondriul
sunTqvaze misi mablokirebeli moqmedeba moixsneba. safiqrebelia, rom
mitoqondriis NADH-dehidrogenazidan (sunTqviTi jaWvis I ansam-
blidan) eleqtronTa transmembranul gadatanaSi CarTulia cito-
qrom b5-is orive (mitoqondriis gare membranisa da mikrosomis) qve-
fraqcia. am varauds adasturebs erTi mxriv, mitoqondriul kon-
trolSi suqcinatis (sunTqviTi jaWvis II ansamblis substratis)
absoluturi araefeqturoba, xolo meore mxriv, qsenobiotikis Jang-
vis gaZliereba I kompleqsis inhibitorebiT _ rotenoniTa da amita-
liT. qsenobiotikTa JangvaSi aseTi daxvewili regulatoruli meqa-
nizmis arsebobis miuxedavad, mainc iTvleba, rom eleqtronTa mito-
qondriuli wyaro hidroqsilirebis procesisaTvis mainc damxmarea
da im wyarosTan SedarebiT, romelsac mikrosomuli NADPH-
damokidebuli eleqtronTa satransporto gza warmoadgens, meore-
xarisxovania.
yovelive zemoTqmuli SegviZlia warmovidginoT sqematurad (nax.
4.3), romelSic gaTvaliswinebulia mitoqondriul kontrolSi izo-
citratuli da malat-aspartatuli maqoseburi meqanizmebis monawi-
leobac.
ra viTareba gvaqvs am mimarTebiT mcenareul ujredSi? Cvens la-
boratoriaSi, upirveles yovlisa, Seiswavleboda qsenobiotikis (di-
meTilanilinis) gavlena mitoqondriebSi suqcinatisa da izocit-
ratis Jangvaze [16]. aRmoCnda, rom pirvelis Jangvis siCqare 1/3-iT qveiTdeba, magram sunTqviTi kontroli ucvleli rCeba. ufro Zlier
inhibirebas ganicdis izocitratis Jangva. am procesis siCqare nax-
evrdeba, xolo sunTqviTi kontrolis mniSvneloba 3-dan 2.5-mde mcirdeba. maSasadame, dimeTilanilini udavod inhibitorulad moqme-
debs sunTqviTi jaWvis, da gansakuTrebiT, misi I kompleqsis funq-
cionirebaze.
mcenaris mikrosomebisa da mitoqondriebis kombinirebul siste-
maSi dimeTilanilinis N-demeTilireba Zlierdeba malatis, izoci-
tratis da suqcinatis damatebiT [17], e.i. dimeTilanilinis mikroso-
muli Jangva mitoqondriuli kontrolis qveS imyofeba. sayuradRe-
boa, rom es efeqti vlindeba kombinirebul sistemaSi, magram ara
mTlian qsovilSi.
258
O2
FP5
NADPH
RH O2
ROH
NADH
2+Ca + NADH
2+Ca+NADHe-
e-
I kompleqsi III kompleqsi
II kompleqsi
IV kompleqsie- e-
e-
citoqrom b5
e-e-
e-citoqrom b5
citoqrom P-450FP1
e- e-FP2
mikrosomuli
membrana
e-
mitoqondriis
gare membrana
mitoqondriis
Sida membrana
perimitoqondriuli
sivrcee-
e-
s u n T q v i T i j a W v i
izocitrati
izocitrati
aspartati
aspartati
oqsaloacetati
malati
malati
oqsaloacetati
2+Ca
c
nax. 4.3. qsenobiotikebis hidroqsilirebis „mitoqondriuli kontro-
lis” savaraudo sqema. punqtiriT mocemuli qsenobiotikis mainhibi-
rebeli moqmedeba sunTqviT jaWvze.
limonmJavas ciklis intermediatebis mastimulirebeli moqmedeba
CamorCeba NADPH-is efeqts. amasTan, NADPH-iT miRweuli qsenobio-
tikis Jangvis stimulacia mitoqondriis substratTa damatebisas
aRar izrdeba, e.i. sainkubacio suspenziaSi egzogenurad damatebuli
NADPH-is Tanamyofobisas, mitoqondriuli kontroli azrs kargavs
da ixsneba. mniSvnelovania isic, rom qsenobiotikis dasaJangad saWi-
ro eleqtronebi citoqrom P450-ma SeiZleba calkeulad miiRos an
mxolod NADPH-dan, an mxolod mitoqondriidan, magram upirateso-
ba pirvels eniWeba.
cdebis calke seriaSi kombinirebul sistemas citoqromoqsidazis
dasablokad natriumis azids vamatebdiT [17]. am dros mitoqond-
riidan mikrosomaze eleqtronTa migraciisaTvis optimaluri pirobe-
bi iqmneba. procesis intensivobas amjerad citoqromebis P450-isa da b5-is aRdgenis kinetikiT vafasebdiT. mitoqondriul Jangvis subst-
ratebTan SedarebiT, NADPH-is moqmedebis efeqti am SemTxvevaSic
ufro maRali aRmoCnda. unda aRiniSnos, rom orive citoqromis aRd-
genis doneebi yvela variantSi erTmaneTTan korelaciaSia, rac mito-
qondriul kontrolSi citoqrom b5-is uSualo monawileobaze mi-
259
uTiTebs.
miRebuli Sedegebidan yuradRebas imsaxurebs N-demeTilirebaze
suqcinatis mastimulirebeli moqmedeba, rac procesSi sunTqviTi
jaWvis II kompleqsis (suqcinatdehidrogenazis) monawileobis maCve-
nebelia. rogorc Cans, am kompleqsidan eleqtronebi pirdapir xvde-
bian mikrosomebis NADPH-specifikur JangviT jaWvze. am faqts
adasturebs suqcinatdehidrogenazis inhibitorebis _ malonatisa da
oqsaloacetatis damTrgunveli moqmedeba mikrosomuli citoqromebis
aRdgenaze [17]. garda amisa, suqcinatis efeqti aramgrZnobiare aR-
moCnda rotenonis moqmedebis mimarT, rac imis maCvenebelia, rom am
dros migraciaSi sunTqviTi jaWvis I kompleqsi ar monawileobs.
mitoqondriebidan mikrosomebze eleqtronebis gadatanis intensi-
voba damokidebulia Jangvisa da fosforilebis SeuRlebis xarisxze.
Cven SevZeliT gveCvenebina [17], rom citoqrom P450-is aRdgenis ma-Rali siCqare dabali energetikuli SeuRlebis, an Jangvisa da fos-
forilebis 2,4-dinitrofenoliT gaTiSvisas miiReba. ADP-s damate-biT SeuRlebis gazrdisas piriqiT, hemoproteinis aRdgenis siCqare
muxruWdeba. maSasadame, mitoqondriidan mikrosomaze eleqtronebis
migraciis erT-erT aucilebel pirobas sunTqviT jaWvSi eleqtrone-
bis Tavisufali nakadis arseboba warmoadgens.
savsebiT misaRebia, rom mitoqondriidan mikrosomaze eleqtrone-
bis gadatanaSi erTdroulad sunTqviTi jaWvis I, II da III kompleq-
sebi monawileoben, magram energetikuli TvalsazrisiT ufro xel-
sayrelia, rom eleqtronTa migracia II da III kompleqsidan xde-
bodes, radgan aq eleqtrons SedarebiT dabali energia aqvs. rac
Seexeba I kompleqsidan mikrosomebze eleqtronTa pirdapir gadata-
nas, igi iZulebiTi gza unda iyos, romelic III kompleqsis blokire-
bisas iwyebs funqcionirebas. mitoqondriuli kontrolis ganxor-
cielebaSi cianid-rezistentuli sunTqvis sistemebic SeiZleba mona-
wileobdnen, radgan maT bc1-kompleqsze eleqtronTa uSualo Semota-
nis unari aqvT.
4.1.2.2 NADPH-is Tavisufali mikrosomuli Jangva
cxoveluri qsovilisa da baqteriebis monooqsigenazebisagan
gansxvavebiT, RviZlis citoqrom P450 arc erT substrats ar Jan-gavs sruli SeuRlebiT da NADPH-is redoqs-eqvivalentebis xarjva
yovelTvis araa dakavSirebuli qsenobiotikis hidroqsilirebasTan
260
[18]. misi garkveuli nawili sxva oqsidazur reaqciebs xmardeba. ni-
kotinamiduri kofermentis aseT Jangvas Tavisufali ewodeba.
mTel rig kvleviT centrebSi, da maT Soris Cvens laboratoria-
Sic [19], naCvenebi iqna, rom reaqciaSi _ SH2 + NADPH + H+ + O2 → SHOH + NADP + H2O, eqsperimentulad miRebuli monacemebi ara-
sodes pasuxoben steqiometrias: NADPH : SH2 : O2 = 1 : 1 : 1. aRmoCnda, rom eleqtronuli donoris molekulaTa nawili im Jangbadis aRdge-
nas xmardeba, romlis substratSi Canergvac ar xdeba. am movlenas
gaTiSvas, xolo substratebs, romelTa Tanamyofobis drosac es
movlena SeiniSneba, gamTiSvelebs uwodeben.
gaTiSvis efeqts Cveulebriv ukavSireben sxvadasxva substratuli
specifikurobis mqone citoqrom P450-is mravlobiTi formebis arse-
bobas, radgan mraval oqsidazur reaqciaSi, romlebic Tavisufali
Jangvis sistemebs miekuTvnebian, O2-is aRdgena am hemoproteiniT ka-
talizdeba. am dros NADPH-is redoqs-eqvivalentebi sxvadasxva oq-
sidazur reaqciebze nawildeba, sadac eleqtronul donors O2 war-
moadgens. am ukanasknelis nawili aqtiur formebad (superoqsidad da
peroqsidad) aRdgeba, nawili ki endogenuri substratis Jangvas
xmardeba.
egzogenuri substratis gareSe mikrosomebSi NADPH-is Tavisu-
fali Jangva oTxi sxvadasxva gziT SeiZleba warimarTos [18]:
pirveli sami _ oqsidazuri reaqciaa, meoTxe _ monooqsigenazuri
meqanizmiT endogenuri substratis (XH) Jangvaa. pirvel reaqciaSi 2 moli •−2O -is warmoqmnaze 1 moli NADPH ixarjeba. H2O2-is war-
moqmnisas NADPH eqvimolurad iJangeba, xolo misi siWarbe, romel-
ic •−2O -isa da H2O2-is warmoqmnaze ar ixarjeba, wylis warmoqmnas
xmardeba. egzogenuri substratebis Tanamyofobisas citoqrom P450-s sami tipis oqsidazuri reaqciis katalizeba SeuZlia. amocana aq im-
aSi mdgomareobs, rom gairkves am reaqciebidan romeli mimdinareobs
namdvilad mikrosomebSi da rogoria TiToeuli maTganis wili Jang-
badis aqtivaciis saerTo reaqciaSi.
NADPH + 2O2
NADPH + H + O2
2NADPH + 2H + O2
NADPH + H + O2 + XH
NADP + H + 2O2
_+
NADP + H2O2+
+ 2NADP + 2H2O+ NADP + XOH + H2O
(1)
(2)
(3)
(4)
.
261
Cvens laboratoriaSi inhibitoruli analiziT sarwmunod iqna
naCvenebi [20-22], rom mcenaris mikrosomebSi NADPH-is Tavisufali
Jangva ramdenime oqsidazuri reaqciiT xorcieldeba. maTi daTrgunva
mxolod naxSirbadis monooqsidis, natriumis azidis da p-qlor-
merkuribenzoatis erToblivi moqmedebiT miiReba. maSasadame, mikro-
somebSi NADPH specifikuri (citoqrom P450-damokidebuli) da
araspecifikuri (Fe3+-isa da SH-jgufebis Semcvel fermentebze damo-
kidebuli) gzebiT iJangeba. azidiT araspecifikuri gzis inhibireba
NADPH-citoqrom P450-reduqtazis aqtivobis zrdas iwvevs. amasTan, qsenobiotikis monooqsigenirebasTan SeuRlebuli NADPH-is Jangva
yovelTvis Tavisufal Jangvaze ufro maRali siCqariT mimdinareobs.
es Sedegebi imaze miuTiTeben, rom NADPH-is momxmarebel specifi-
kur da araspecifikur oqsidazebs Soris martivi konkurencia arse-
bobs, rac eleqtronuli aqceptorebis gansxvavebuli redoqs-
potencialebiT unda iyos ganpirobebuli. qsenobiotikis Tanamyofo-
bisas NADPH-is moxmarebis siCqaris zrda imis maCvenebelia, rom
citoqrom P450-is substratTan dakavSireba specifikuri Jangvis
gzis gaZlierebas iwvevs, sadac nikotinamiduri kofermentis mTeli
aRmdgeneli potenciali qsenobiotikis Jangvas xmardeba.
mcenaris mikrosomul fraqciaSi NADPH-is mzardi koncentra-
ciebis Setanisas jer gajerebis momenti, Semdeg ki Jangvis siCqaris
daqveiTeba davafiqsireT [20, 21]. gansazRvrul koncentraciamde
NADPH-is Tavisufali Jangva mixaelis-menTenis gantolebas emorCi-
leba (KM=0.2 mM), anu klasikur fermentul reaqcias warmoadgens.
NADPH-is gamjerebeli koncentraciebisas TviT kofermentiT miRe-
buli inhibireba misi daJanguli formiT an Tavisufali Jangvis ro-
melime produqtiT unda iyos gamowveuli. es movlena citoqrom
P450-is inaqtivaciis Sedegi araa, radgan Seqmnil situaciaSi hemo-
proteini monooqsigenazur aqtivobas inarCunebs (fraqcia maRali
siCqariT Jangavs dimeTilanilins). safiqrebelia, rom NADPH-is si-
Warbisas moqmedebaSi modis garkveuli regulatoruli meqanizmi,
romlis saSualebiTac NADPH-is aRmdgeneli eqvivalentebis ufro
racionaluri realizacia xdeba. aseTi meqanizmis arsebobas sxva mo-
nacemebic adastureben [21, 23]: anaerobul pirobebSi NADPH-is Ta-
visufali Jangvis Sewyvetisas, Jangbadis deficitis dadgomisTanave,
nikotinamiduri kofermentis daJanguli formis aRdgena SeiniSneba.
NADPH-is amgvari „ukuaRdgena” gansakuTrebiT mkafiod sareaqcio
areSi NADP+-is damatebisas SeiniSneba. aseT suraTs adgili ar aqvs
262
citoqrom c-s an K3[Fe(CN)6]-is saSualebiT mikrosomuli redoqs-
jaWvis Suntirebisas da naxSirbadis monooqsidiT an meTiraponiT
citoqrom P450-is blokirebisas. es Sedegebi Tavis mxriv imaze mi-
uTiTeben, rom regulirebis aRniSnuli meqanizmis amoqmedebaSi mo-
nooqsigenazuri sistemis yvela komponenti monawileobs.
gamoricxuli araa, rom NADPH-is racionalur xarjvas eleq-
tronebis ucnobi, lipidis an qinonis tipis aqceptori warmoad-
gendes, romlis funqciac NADPH-is eleqtronebis dasaJang subst-
ratze gadatanaSi mdgomareobs. es hipoTeza sqematurad SeiZleba
Semdegnairad warmovidginoT (nax. 4.4).
NADPH
aRdgenili
aqceptori
daJanguli
aqceptori NADP+
O2 H2O
aRdgenili
aqceptori
daJanguli
aqceptorisubstrati
daJanguli
substrati+ + +
+
+
+
nax. 4.4. NADPH-is aRmdgeneli eqvivalentebis xarjvis regulaciis
savaraudo meqanizmi.
sqemaze Seqcevadi reaqciis wonasworobis erT romelime mxares
gadaxras aqceptoris, substratis an Jangbadis koncentraciuli
cvlilebebi unda ganapirobebdes. mag., Jangbadis deficitisas kofer-
mentsa da aqceptors Soris reaqcia NADPH-is aRdgenis mxares
(marjvnidan marcxniv) unda mimdinareobdes. substratis dabali kon-
centraciisas aqceptoris aRdgenis Semdeg wonasworoba myardeba,
rac substratiT inhibirebis msgavs kinetikur suraTs iZleva. amgvarad, mcenareul mikrosomebSi unda moqmedebdes regulato-
ruli meqanizmi, romelic NADPH-is Tavisufali Jangvisas misi
aRmdgeneli eqvivalentebis gansazRvruli fondis SenarCunebas
uzrunvelyofs. am SemTxvevaSi qsenobiotikis ujredSi SeRweva im
regulatorul signals warmoadgens, romlis saSualebiTac NADPH-
is aRdgeniTi potenciali monooqsigenazuri sistemis mier qsenobio-
tikebis SeuRlebul JangvaSi moixmareba.
263
4.2 monooqsigenazuri sistemis aqtivobis
substratuli regulacia
uaRresad farTo substratuli specifikurobis mqone citoqrom
P450-is katalizuri aqtivobis „samiznes” lipofiluri (hidrofo-
buli) bunebis mqone naerTebi warmoadgenen, romlebic SesaZloa iyv-
nen rogorc Sidaujreduli warmoSobis, aseve qsenobiotikebi. aqedan
gamomdinare, citoqrom P450-is saerTo fondi SeiZleba gaiyos „en-
dogenur” (fiziologiur) da „egzogenur” (detoqsikaciur) reaq-
ciebSi monawileobis mixedviT. adre arsebobda Sexeduleba [24, 25],
romlis mixedviTac ujredSi funqcionirebs citoqrom P450-is sxva-dasxva _ specifikuri (mag., fenoluri naerTebis biosinTezSi mona-
wile) da araspecifikuri (qsenobiotikebis detoqsikaciaSi mona-
wile) formebi. aqve unda SevniSnoT, rom am mosazrebis avtorTa
mcdelobas, gamoevlinaT da amgvarad erTmaneTisagan gaemijnaT cito-
qrom P450-is formebi, romlebic calkeuli procesebis mimarT spe-
cifikurobas gamoamJRavnebdnen, sasurveli Sedegi ar mohyolia.
Cveni TvalsazrisiT, principulad warmoudgenelia, rom ujredSi
winaswar, cal-calke arsebobdes specialurad qsenobiotikis Jang-
visaTvis da „endogenuri” cvlisaTvis gankuTvnili hemoproteinis
formebi. es, upirveles yovlisa, ewinaaRmdegeba cocxali ujredisaT-
vis damaxasiaTebel fundamentur, ekonomiurobis princips. amasTan
dakavSirebiT, saWirod CavTvaleT dagvedgina, fiziologiur da de-
toqsikaciur procesebSi citoqrom P450-is gansxvavebuli formebi
monawileoben, Tu arsebobs hemoproteinis saerTo fondi, romelsac
orive reJimSi funqcionirebis unari gaaCnia.
Cvens laboratoriaSi [24-26] naCvenebi iqna, rom qsenobiotikTa
detoqsikaciaSi da endogenuri cvlis procesebSi SeiZleba citoqrom
P450-is erTi da igive izoforma monawileobdes. amis dasadgenad
soias (Glycine hispida) 10-dRiani nazardebis fesvebidan miRebul mi-
krosomul fraqciaSi SeviswavleT fenoluri naerTebis biosinTezsa
(endogenuri cvlis modeli) da dimeTilanilinis Jangvis (detoqsi-
kaciis modeli) reaqciebs Soris citoqrom P450-is raodenobrivi
ganawilebebi. aRmoCnda, rom mikrosomul suspenziaSi am ori proce-
sis erTdrouli msvlelobisas adgili aqvs orive procesis damu-
xruWebas. amasTan, fenolebis biosiTezis sawyisi nivTierebis – trans-dariCinmJavas citoqrom P450-damokidebuli hidroqsilireba 75-80%-
iT, xolo dimeTilanilinis aseve citoqrom P450-damokidebuli N-
264
demeTilireba mxolod 15-25%-iT iTrguneba. NADPH-damokidebuli Jangvis Km-sidideebis Sedarebam da kinetikurma analizma gviCvena, rom dariCinmJavasagan gansxvavebiT dimeTilanilinis mimarT hemoproteins 3.5-jer maRali swrafva gaaCnia da dimeTilanilini konkurentulad ain-hibirebs dariCinmJava-4-hidroqsilazas (nax. 4.5).
DMA(Km=0.7.10-6 M)
CA(Km=2.5.10-6 M)
1/VO2
1/[S]
nax. 4.5. mikrosomul fraqciaSi dimeTilanilinisa (DMA) da trans-dariCinmJavas (CA) NADPH-damokidebuli Jangvis kinetika lainuiver-
berkis koordinatebSi [24]. (sainkubacio xsnari: 3 ml; 2 mg/ml mikroso-muli cila, 1/15-fosfatis buferi pH 7.4, NADPH _ 6 µM).
fenilalaninisa da trans-dariCinmJavas radioaqtiuri preparatebis gamoyenebiT dadgenil iqna, rom dimetilanilini erTnairi intensivobiT Trgunavs aramarto biosinTezis am sawyisi substratebis gardaqmnas,
aramed fenolur naerTTa jamur reaqciaSi 4-3H-fenilalaninisa da 4-14C-trans-dariCinmJavas radioaqtiuri niSnis CarTvasac [25]. dime-
Tilanilinis garda citoqrom P450-is biosinTezur (dariCinmJava-4-hidroqsilazur) aqtivobaze gavlenas axdenen sxva qsenobiotikebic
(nax. 4.6). sayuradReboa, rom qsenobiotikis mainhibirebeli moqmedeba
korelaciaSi imyofeba fermentis substratisadmi Tvisobisa da am
ukanasknelTa hidrofobulobis xarisxis sidideebTan [26].
amgvarad, sarwmunod SeiZleba CaiTvalos, rom qsenibiotikis
Jangva organuladaa dakavSirebuli citoqrom P450-damokidebul Si-
daujredul procesebTan. am urTierTobis arsi imaSi mdgomareobs,
265
rom `endogenuri” naerTis gardaqmnaSi monawile hemoproteins ucxo
naerTis detoqsikaciis katalizebac SeuZlia.
nax. 4.6. eqsperimentuli monacemebi citoqrom P450-is “endogenuridan” “egzogenur” cvlaze gadarTvis Sesaxeb. wriuli diagramebiT (marcxniv) naCvenebia, rogor Trgunavs TiToeuli qsenobiotiki “endogenur” process – dariCinmJavas hidroqsilirebas. aqve diagramebze (marjvniv) moyvanilia am qsenobiotikebis hidrofobulobis xarisxis (heqsansa da wyals Soris ganawilebis koeficientis) da citoqrom P450-is mimarT maTi Tvisobis (1/Km) sidideebi. suraTidan vxedavT, rom rac ufro hi-drofobulia substrati da metia misi fermentTan Tvisoba, miT ufro meti citoqrom P450 gadaerTveba saerTo Sidaujreduli fondidan qse-nobiotikis hidroqsilirebaze [26].
qsenobiotikis ujredSi SeRweva im adaptur-regulatorul sig-
nals warmoadgens, romelic monooqsigenazas `endogenuridan” `egzo-
genur” cvlaze gadarTvas apirobebs.
ra bunebisaa es signali? rogor xdeba qsenobiotikis `Secnoba”?
cxadia, am kiTxvaze pasuxebi TviT qsenobiotikis fizikur-qimiur
TvisebebSi unda veZioT. amis Sesamowmeblad SeviswavleT gansxvave-
buli qimiuri bunebis substratebis NADPH-damokidebuli Jangvis
dariCinmJava
aminopirini
anilini
p-nitro-
anizoli
N,N-dimeTi-
lanilini
3,4-benzpireni
hidrofobulobis xarisxi
Tvisoba fermentis mimarTdariCinmJavas
hidroqsilirebaSi
qsenobiotikis
hidroqsilirebaSi
citoqrom P450-is saerTo fondis monawileoba
dariCinmJava
aminopirini
anilini
p-nitro-
anizoli
N,N-dimeTi-
lanilini
3,4-benzpireni
hidrofobulobis xarisxi
Tvisoba fermentis mimarTdariCinmJavas
hidroqsilirebaSi
dariCinmJavas
hidroqsilirebaSi
qsenobiotikis
hidroqsilirebaSi
qsenobiotikis
hidroqsilirebaSi
citoqrom P450-is saerTo fondis monawileoba
266
kinetika. sakvlev nivTierebad gamoviyeneT citoqrom P450-damoki-debuli dealkilirebis da aromatuli birTvis hidroqsilirebis
substratebi – dimeTilanilini da aminopirini (N-demeTilireba), p-nitroanizoli (O-demeTilireba) da aromatuli hidroqsilirebisaT-
vis SerCeul iqna CanacvlebulbirTviani (dariCinmJava, anilini) da
kondensirebul birTviani (benzpireni) naerTebi [26].
miRebuli Sedegebidan upirveles yovlisa yuradRebas imsaxurebs
is faqti, rom TiToeuli substrati Jangvis maqsimalur siCqares
mxolod misTvis damaxasiaTebel koncentraciaze aRwevs. amaSi
mJRavndeba substratTa individualoba. Vmax-is mniSvnelobebis mixed-
viT ki maT Soris didi sxvaoba ar aris. JangviTi procesebis grafi-
kebis lainuiver-berkis koordinatebSi gamosaxvisas konkurentuli
inhibirebis klasikuri suraTi miiReba. es ki imas niSnavs, rom qi-
miur Tvisebebsa da JangviTi reaqciis tipis gansxvavebis miuxedavad
substratebs Soris fermentis aqtiuri centrisaTvis martivi kon-
kurencia arsebobs. es konkurencia Tavis mxriv substratebis fizi-
kur Tvisebebze, kerZod maT hidrofobulobis xarisxze aRmoCnda da-
mokidebuli.
hidrofobulobis xarisxisa da fermentisadmi swrafvis zrdis
mixedviT sakvlevi substratebi Semdegi TanmimdevrobiT ganlagdnen:
NHH
CH CHCOOH
O CH3 NCH3CH3N
N
NCH3
CH3CH3
CH3
p-nitro-anizoli
N,N-dimeTil-
anilini
amino-
pirini
anilini dariCin-
mJava
3,4-benzpireni
< < < < <
sayuradReboa, rom am or sidides Soris mxolod martivi kore-
lacia ki ar vlindeba, aramed fermentis substratisadmi Tvisobis
sidide wrfiv damokidebulebaSia substratis hidrofobulobis xa-
risxidan kuburi fesvis mniSvnelobasTan. es ki imaze miuTiTebs, rom
molekulis polaroba warmoadgens erT-erT (da ara erTaderT) Zi-
riTad parametrs im Tvisebebidan, romlebic citoqrom P450-Semcveli monooqsigenazas mier nivTierebis Jangvas ganapirobeben.
sxva malimitirebel faqtorebs unda miekuTvnebodes substratSi is
qimiuri bma, romelic hidroqsilirebisas iSleba; lipidebTan da
267
fermentis aqtiur centrebTan ganlagebul aminomJavas naSTebTan sub-
stratis molekulis urTierTqmedeba da a.S.
angariSgasawevia is faqtic, rom zemoTaRniSnul kanonzomierebas
erTnairad emorCileba rogorc qsenobiotikebi, aseve mcenareuli
citoqrom P450-is bunebrivi endogenuri substratebi. rogorc Cans hemoproteinis mier nivTierebis `substratad Secnoba~ xdeba misi
fizikur-qimiuri Tvisebebis da ara misi endogenuri Tu egzogenuri
warmoSobis mixedviT.
citoqrom P450-is substratuli specifikurobis fenomeni mniSv-
nelovnad ganisazRvreba TviT fermentis aqtiuri centris Taviseburi
aRnagobiT. sadReisod dadgenilia, rom citoqrom P450-is hemi kra-teris magvari struqturis mqone apofermentis siRrmeSi mdebareobs
da aqtiuri centris Fe2+-dan wylis fazamde manZili 1.4 nm-s aRwevs [27, 28]. hemi wylis fazisagan daSorebulia hidrofobuli jibiT,
romelic daviwroebasTan erTad hidrofobulobis mzard gradients
qmnis. aseTi gradienti SeiZleba warmoqmnan fosfolipidebma, an apo-
citoqromis SemadgenlobaSi myofma hidrofobuli aminomJavebis naS-
Tebma. gradientis daniSnulebaa substratis gadatana wylidan fer-
mentis aqtiuri centris mimarTulebiT. lipofiluri substrati, cito-qrom P450-Tan miaxloebisTanave, magnitiviT miizideba am gradientis
mier, advilad moswydeba wylis fazas da hemoproteinis aqtiuri
centrisaken gadaitaneba. amasTan, rac metad hidrofobulia sub-
strati, miT ufro swrafad miaRwevs igi aqtiur centrs da Sesaba-
misad, maRali iqneba misi Tvisoba fermentis mimarT. monooqsigenazu-
ri ciklis ganxorcielebis Semdeg Jangvis produqti, sawyis sub-
stratTan SedarebiT, ukve polarul molekulas warmoadgens, amitom
misi molekula igive gradientis arsebobis gamo gamoidevneba cito-
qrom P450-is aqtiuri centridan. xatovani Sedareba rom vixmaroT, polaruli produqti TiTebSua moqceuli alublis kurkis msgavsad
dasxlteba aqtiuri centridan da wylovan fazaSi gadainacvlebs.
4.3 citoqrom P450-is regulacia induqciis doneze
citoqrom P450-is raodenobis regulacia SesaZlebelia misi in-
duqciiT. mcenareul ujredSi citoqrom P450-is induqciis faqtore-bia monooqsigenazas substratebi, paTogenebi, dazianeba-dabereba da
ganaTeba [29, 30]. qsenobiotikebi mcenareuli citoqrom P450-is Zlier induqtorebs
268
warmoadgenen. miwavaSlas tuberebis anaTlebSi naCvenebia eTanolis,
fenobarbitalis, sxvadasxva herbicidebis moqmedebiT gamowveuli ci-
toqrom P450-is Semcvelobis zrda [31, 32]. unda aRiniSnos, rom
fenobarbitali, rogorc induqtori, gansxvavebulad moqmedebs cito-
qrom P450-is substratul specifiurobaze. magaliTad, Tu dariCinm-
Java-4-hidroqsilazuri aqtivoba 1.5-jer izrdeba, laurinmJavas Si-
dajaWvuri hidroqsilirebis intensivoba 26-jer matulobs [33].
sainteresoa agreTve, rom ZuZumwovrebis laurinmJava-ω-hidroqsi-lazas specifiuri induqtori _ qlofibrati mcenareebSi igive mJa-
vas SidajaWvur hidroqsilazas inducirebs. qsenobiotikiT induqcia
induqtoris qimiuri bunebisa da koncentraciis garda, damokidebu-
lia preinkubaciis periodze, mcenaris saxeobaze, mis organoze,
asakze, ganaTebaze da sxva faqtorebze. Cvens laboratoriaSi miRebuli eqsperimentuli Sedegebis mixed-
viT [34], citoqrom P450-is induqtorebs warmoadgenen rogorc en-dogenuri (dariCinmJava), ise egzogenuri (dimeTilanilini, 3,4-benz-
pireni) substratebi. qsenobiotikebis induqciuri efeqti gacilebiT
aRemateba dariCinmJavaTi miRebul Sedegs. es endogenuri substrati
72-sT-iani preinkubaciis Semdeg citoqromebis P450-is da P420-is matebas mxolod 1.3_1.4-jer iwvevs. drois igive monakveTSi dimeTi-
lanilinis moqmedebiT citoqrom P450-is Semcveloba sakontrolo
variantTan SedarebiT 3_4-jer izrdeba.
gansxvavebul efeqts amJRavnebs 3,4-benzpireni. misi moqmedebiT
citoqrom P450-is zrda TiTqmis ar SeiniSneba, maSin rodesac
citoqrom P420-is mkveTr matebas aqvs adgili. miuxedavad amisa,
induqtorze gazrdil mcenareebSi citoqromebis P450-is da P420-is jamuri Semcveloba erTnairad izrdeba. safiqrebelia, rom Tavdapir-
velad adgili aqvs qsenobiotikis moqmedebiT citoqrom P450-is induqcias, xolo Semdeg inducirebuli hemoproteinis P420-ad kon-versia xdeba. aRniSnuli mosazrebis sasargeblod metyvelebs dime-
Tilanilinisa da 3,4-benzpirenis induqciuri efeqtebisa da maTi
Jangvis Sedegad warmoqmnili metabolitebis reaqciisunarianobis
Sedareba. aRmoCnda, rom 3,4-benzpirenis NADPH-damokidebuli mikro-
somuli Jangvis Sedegad formirdeba Sesabamisi diolebi da qinonebi. Tavis mxriv, cnobilia, rom qinonebs nairgvari Jangbadovani radi-
kalebis generirebis unari aqvT. dimeTilanilinis Jangvis arc erTi
SesaZlo produqti (monomeTilanilini, anilini, p-hidroqsi-dimeTilanilini da sxv.) ar iZleva aseT „agresiul“ produqtebs.
269
igives adasturebs 3,4-benzpirenisa da dimeTilanilinis hidroqsili-
rebis paralelurad mimdinare lipidTa zeJanguri Jangvis inten-
sivoba, romelic 3,4-benzpirenis Jangvisas 3-jer ufro metad stimu-
lirdeba, vidre dimeTilanilinis SemTxvevaSi [34]. amrigad, 3,4-benzpirenis Jangvis dros warmoqmnili reaqciisuna-
riani intermediatebi inducirebuli citoqrom P450-is P420-ad gardaqmnas iwveven da citoqrom P450-is mimarT 3,4-benzpirenis
induqciuri aqtivoba mkafiod imitom ar vlindeba, rom efeqti
fermentis inaqtivaciiTaa ekranirebuli.
sxvagvarad rom iTqvas, qsenobiotikebis induqciuri efeqti mniSv-
nelovnadaa damokidebuli maTi Jangvis produqtebis qimiur bunebaze.
rac ufro naklebia radikalwarmoqnis unari, miT metad gamoiwveven
isini citoqrom P450-is Semcvelobis zrdas.
mcenareuli citoqrom P450-is induqtorebia misi endogenuri
substratebic, rasac mowmobs maSa-lobios aRmonacenebSi induqciis
Seswavla [34]. naCvenebia, rom dariCinmJava 1,8-jer, xolo geranioli
2,7-jer iwvevs citoqrom P450-is matebas. induqciis efeqti Zlier
blokirdeba cikloheqsimidis an levulinatis Tanaobisas cilis da
hemis sinTezis daTrgunvis gamo. induqtoris rolis Sesruleba SeuZlia zogierTi liTonis
ionsac. miwavaSlas tuberebis anaTlebSi miRebulia citoqrom P450-is induqcia Mn2+- da Fe3+
-ionebiT [31]. aseTive efeqtia miRebuli
kartofilis norC fesvebze HgCl2 da CdSO4-is moqmedebiT: hemo-
proteinis raodenoba Cd2+-ionebiT 50%-iT, xolo Hg2+
-ionebiT -
100%-iT izrdeboda [36]. paTogenuri sokoebi an elicitorebi (paTogenuri an arapaTo-
genuri sokoebidan miRebuli sxvadasxva fraqciebi) dasnebovnebul
mcenareSi citoqrom P450-is matebas iwveven. citoqrom P450-Semcveli monooqsigenazebi akatalizeben flavonoiduri da terpe-
noiduli fitoaleqsinebis biosinTezs. amdenad, citoqrom P450-is induqcia mocemul SemTxvevaSi paTogenebis toqsinebis moqmedebaze
mcenaris sapasuxo reaqcias warmoadgens. paTogenebiT an elici-
torebiT induqcia specifiuria. magaliTad, Phytophtora megaspermas-is elicitori gansxvavebulad moqmedebs oxraxuSis ujredul
kulturaSi fenilpropanoiduri gzis citoqrom P450-damokidebul
aqtivobebze. miRebulia, rom inducirebadia am biosinTezis mTavari
fermenti _ dariCinmJava 4-hidroqsilaza, agreTve Sikimat-3'-hidroqsilaza, xolo flavonoid-3'-hidroqsilaza ar inducirdeba
270
[37-39]. induqciuri efeqtebi aRwerilia sxva SemTxvevebSic. dazi-
aneba an "dabereba", e.i. mcenareuli qsovilebis anaTlebis inkubacia
tenian atmosferoSi an kargad aerirebul xsnarebSi, mraval-
ricxovani procesebis, maT Soris JangviTi fermentebis biosinTezis
aqtivacias iwvevs. am dros inducirdeba citoqrom P450-ic, rasac cxadyofs dariCinmJava-4-hidroqsilazas mateba miwavaSlas anaTlebis
"daberebisas" [38]. sainteresoa, rom qsenobiotikiT induqciisas,
"daberebis" SemTxvevaSic dariCinmJava-4-hidroqsilazasTan erTad,
laurinmJavas SidajaWvuri hidroqsilazac inducirdeba [40]. citoqrom P450-is sinaTliT induqcia pirvelad naCvenebi iqna
bardis eTiolirebuli nazardebis mokletalRiani TeTri sinaTliT
dasxivebis Sedegad, dariCinmJava-4-hidroqsilazas aqtivobis 5-jera-
di matebis magaliTze [41]. SemdgomSi igive efeqti aRmoaCnda wiTeli
da grZeltalRiani wiTeli sinaTlis impulsebsac [42], amasTanave
aRmoCnda, rom dariCinmJava-4-hidroqsilazas zrdis fonze citoqrom
P450-is jamuri Semcveloba mxolod umniSvnelod imatebs. analo-
giuri efeqti SeiniSneba cximovan mJavaTa hidroqsilazebis mimarTac:
mikrosomuli hidroqsilazebis mTliani raodenoba mcirdeba kidevac, Tumca am dros ω-hidroqsilazuri avtivoba gazrdilia [43, 44].
unda aRiniSnos, rom hemoproteinis sinaTliT induqciasTan dakav-
SirebiT erTmaneTisagan radikalurad gansxvavebuli eqsperimentuli
monacemebi arsebobs. magaliTad, sibneleSi gazrdili oxraxuSis
ujredul kulturaSi citoqrom P450-is raodenoba araregis-
trirebadia, xolo 24 sT-iani dasxivebis Semdeg maqsimums aRwevs
[45]. amis sapirispirod naCvenebia, rom maSa-lobios samdRiani
nazardebis sinaTleze gadatanisas citoqrom P450-is raodenoba
swrafad klebulobs, rac sinaTleze hemis ngreviTaa gamowveuli
[46]. naTesebis sibneleSi dabruneba kidev erTxel iwvevs citoqrom
P450-is dagrovebas. aseTi urTierTgamomricxavi monacemebis arseboba imiT aixsneba, rom citoqrom P450-is yvela izoforma araa sinaTliT
inducirebadi [29, 30]. Cveni monacemebis mixedviT [47, 48], sinaTleze gazrdili mcenaris
mikrosomebis STanTqmis speqtrSi, 434_438 nm-is ubanSi, intensiuri
STanTqmis maqsimumi Cndeba. es piki iwvevs 420 da 450 nm-ebze
maqsimumebis gadafarvas, rac citoqromebis raodenobriv gansazRvras
aZnelebs. savaraudoa, rom aseTi eqstinqcia swored im nawilakebs
axasiaTebT, romlebic sinaTleze citoqrom P450-is hemis daSlis
Sedegad warmoiqmnebian. eTiolirebul mcenareebSi, romelTa fesvebi
271
bunebrivTan ufro miaxloebul pirobebSi viTardebian, citoqromuli
komponentebis Semcveloba yovelTvis metia, vidre sinaTleze
gazrdil imave asakis mcenareebSi.
4.4 monooqsigenazuri sistemis aqtivobis regulacia
membranul doneze
4.4.1 membranuli fosfolipidebis gavlena citoqrom P450-is
meoreul struqturaze da aqtivobaze
citoqrom P450-Semcveli monooqsigenazuri sistemis mniSvnelo-
vani Tavisebureba hidrofobuli Tvisebebis flobaa, rac membranaSi
misi CaSenebis saSualebas iZleva. amasTan dakavSirebiT bunebrivad
ibadeba kiTxvebi: rogoria membranis roli hemoproteinis funqcioni-
rebaSi da raSi mdgomareobs am evoluciuri gamogonebis biologiuri
azri? ra doniT SeiZleba am ferments mivusadagoT sxva fermentebi-
sadmi (mag., ATP-azebisadmi an dehidrogenazebisadmi) sayovelTaod
aRiarebuli warmodgenebi, romelTa Tanaxmadac membranis fosfoli-
pidebs wylovan fazaSi araaqtiuri formiT myofi fermentebi kon-
formaciulad aqtiur mdgomareobaSi gadahyavT?
mocemul kiTxvebze sapasuxod Seswavlil iqna α-spiralis Semc-
veloba maRali sisufTavis izolirebul da fosfolipidur biSreSi
CaSenebul hemoproteinSi [49]. paralelurad isazRvreboda cito-
qrom P450-is hidroqsilazuri aqtivoba reaqciebSi, romlebSic aq-
tiuri Jangbadis donorad kumolis hidrozeJangi gamoiyeneboda. aR-
moCnda, rom izolirebul citoqrom P450-s xsnarSi gacilebiT nak-
lebi hidroqsilazuri aqtivoba gaaCnia, vidre gasufTavebis Semdeg
xelovnur liposomur membranaSi CaSenebul mikrosomul hemoprote-
ins. am dros fermentis reaqtivireba da sawyisi hidroqsilazuri
aqtivobis sruli aRdgena xdeba. amasTan, misi konformaciis arsebiT
cvlilebebs adgili ar aqvs. korelacia ar vlindeba cilis mole-
kulaSi α-spiralis Semcvelobis cvlilebasa da liposomur membra-
naSi CaSenebisas misi aqtivobis zrdas Soris. es monacemebi im war-
modgenis sawinaaRmdegod metyveleben, romlis Tanaxmadac am membra-
nuli cilis konformaciaSi unda arsebobdes mniSvnelovani gansxvave-
bebi solubilizebul da membranadakavSirebul mdgomareobaSi. aqedan
gamomdinare, fosfolipidis reaqtivaciul unars Sesabamisad sxva
axsna unda miscemoda.
272
hemoproteinis Tvisebebze fosfolipiduri biSris gavlenis sis-
tematurma kvlevam [49] aCvena, rom membranaSi citoqrom P450-is Ca-Senebisas cilis molekulis sixiste izrdeba. xsnarTan SedarebiT
xelovnur membranaSi CaSenebuli hemoproteini aRdgenisas, an II-tipis
substratTan dakavSirebisas Tavis konformaciul mdgomareobas ga-
cilebiT naklebad icvlis.
mkveTrad izrdeba lipidur biSreSi CaSenebuli hemoproteinis
Termostabilurobac. proteoliposomebSi TiTqmis sruladaa gamq-
rali xsnarSi arsebuli, fermentisaTvis damaxasiaTebeli fazuri
denaturaciuli gadasvla; e.i. membranaSi fermentis CaSenebas Tan
axlavs hemoproteinis molekulis stabilizacia da misi konforma-
ciuli Zvradobis Semcireba.
hemoproteinze fosfolipiduri biSris mastabilizebeli moqmede-
bis efeqti naTlad uCvenebs fermentis xsnadi formidan membranulze
gadasvlis uaRresad did mniSvnelobas.
citoqrom P450 labilur, swrafad inaqtivirebad fermentebs ga-
nekuTvneba. izolirebul hemoproteins xsnarSi aRdgenil mdgomareo-
baSi inaqtivaciis umaRlesi siCqare gaaCnia [48]. substratis damate-
biT inaqtivaciis siCqare umniSvnelod mcirdeba. membranis Semadgen-
lobaSi hemoproteini Zlier stabiluria rogorc aRdgenil, aseve
daJangul mdgomareobaSi. mastabilizebeli moqmedebis modelireba
advilad SeiZleba izolirebul hemoproteinze fosfolipidebis da-
matebiT. amasTan, naTlad Cndeba maTi specifikuroba. damcveli efeq-
ti gaaCnia mikrosomuli fosfolipidebis narevs da fosfatidileTa-
nolamins. aseT cdebSi fosfatidilqolins damcveli unari ar gaaC-
nia, magram Tu hemoproteini winaswaraa CaSenebuli fosfatidilqo-
linur liposomaSi, maSin am fosfolipidsac eqneba gamosaxuli
damcveli moqmedeba. am Sedegebis axsna SeiZleba, Tu davuSvebT, rom
fosfolipidis muxti moqmedebs mxolod citoqromTan misi ur-
TierTqmedebis siCqareze. uaryofiTad damuxtuli fosfolipidebi
cilasTan ufro swrafad urTierTqmedeben. fosfatidileTanol-
amin_citoqrom P450-is kompleqsis warmoqmna swrafad xdeba da ami-
tom am fosfolipidis mastabilizebeli moqmedebac ucbad, citoqrom
P450-is Semcvel xsnarSi misi CamatebisTanave vlindeba. fosfati-
dilqolinis SemTxvevaSi aucilebelia winaswari inkubacia, romlis
drosac cila unda CaSendes fosfolipidur biSreSi da mxolod
amis Semdeg lecitinic gamoamJRavnebs Tavis damcvel moqmedebas.
eukariotul ujredebSi hemoproteinis membranuli forma SeiZ-
273
leba arsebobdes substratis gareSe. prokariotebSi xsnadi cito-
qrom P450 substratis gareSe swraf inaqtivacias ganicdis, da Sesa-bamisad, substratis koncentraciis Semcirebisas iSleba. euka-
riotebSi arsebobs am sistemis aqtivobis regulirebis sxva SesaZ-
leblobebic. ujredSi hemoproteinis Semcveloba ar Semcirdeba mas-
Si hidroqsilirebis substratis koncentraciis daqveiTebisas, anu
fosfolipidis daxmarebiT citoqromi „gamodis” substratis mxridan
kontrolidan [49].
4.4.2 membranuli fosfolipidebis roli NADPH-citoqrom
P450-reduqtazisa da citoqrom P450-is urTierTqmedebaSi
endoplazmur membranebSi arsebuli ZiriTadi redoqs-jaWvi, ro-
melic NADPH-is mimarT mkacr specifikurobas amJRavnebs, fosfo-
lipidur matriqsTanaa dakavSirebuli. jaWvis sawyisi komponentis _
NADPH-damokidebuli flavoproteinis aqtivobas Cveulebriv afase-
ben an egzogenurad damatebuli eleqtronTa aqceptorebis, an endo-
genuri aqceptoris _ citoqrom P450-is aRdgenis siCqareebis mixed-viT. meore kriteriumi yvelaze sarwmunod asaxavs monooqsigenazuri
tipis reaqciebSi flavoproteinis monawileobas.
anaerobul pirobebSi citoqrom P450-is aRdgenis siCqaris gazom-va im faqts emyareba, romlis Tanaxmadac hemoproteinis mier eleq-
tronTa aqceptirebis siCqare (konstanta _ 10_20 wT-1) gacilebiT
naklebia aRdgenili citoqromis CO-sTan urTierTqmedebis siCqareze
(konstanta – 1.7.104 wT-1). erTi katalizuri ciklis Sesasruleblad
monooqsigenaza or eleqtrons saWiroebs da pirveli eleqtronis
aqceptireba mowmdeba anaerobul pirobebSi citoqrom P450-is CO-sTan kompleqsis warmoqmniT [49].
mikrosomul suspenziaSi NADPH-is damateba citoqrom P450-is srul aRdgenas iwvevs. amasTan, reduqtazuli reaqcia orfazianobiT
xasiaTdeba. pirveli (swrafi) faza 1_2 wm-s ikavebs da anaerobiozis siRrmeze damokidebuli araa. am stadiaze citoqrom P450-is aRdge-nis siCqare oTaxis temperaturaze 2_8 nmoli.wm-1 mg cilaze far-
glebSia.
meore stadiaze citoqrom P450-is aRdgenis siCqare Zlier daba-
lia. misi dafiqsireba ramdenime wuTis ganmavlobaSi SeiZleba. es
stadia mikrosomul suspenziaSi Jangbadis Semcvelobazea damoki-
274
debuli, romelsac hemoproteinis kvlav daJangva da reaqciaSi mona-
wile citoqrom P450-is molekulaTa raodenobis Semcireba SeuZlia.
NADPH-citoqrom P450-reduqtazuli reaqciis orfazianoba SeiZ-
leba aixsnas ori mizeziT:
1. substratTan dakavSirebuli da Tavisufali citoqrom P450-is aRdgenis gansxvavebuli siCqareebiT;
2. mikrosomul fraqciaSi hemoproteinis sxvadasxva formebis arse-
bobiT, romelTac substratisa da reduqtazis mimarT gansxvave-
buli Tvisoba gaaCniaT.
I-tipis substratebis dakavSireba reduqtazuli reaqciis sawyisi
fazis siCqaris mniSvnelovan zrdas iwvevs. amasTan, reaqciis swraf
fazaSi aRdgenili citoqrom P450-is raodenoba korelaciaSia hemo-
protein_substratis kompleqsis SemcvelobasTan. varaudoben, rom
citoqromTan I-tipis substratTa dakavSirebis Sedegad hemoprotei-
nis eleqtronuli struqtura iseT cvlilebebs ganicdis, romelic
aumjobesebs mis mier eleqtronis aqceptorebis unars da aCqarebs
reduqtazuli reaqciis msvlelobas.
substratis Tanamyofobisas NADPH-reduqtazuli reaqciis aCqa-
reba SeiZleba aixsnas citoqrom P450-is redoqs-potencialis mate-
biT, an reduqtazis aqtivaciis energiis daqveiTebiT. es imiT unda
iyos gamowveuli, rom hemoproteini da misi reduqtaza „kom-
partmentalizebulia” membranis fosfolipiduri matriqsis izolire-
bul zonaSi, romlisTvisac damaxasiaTebelia temperaturuli fazuri
gadasvlebi. amitom am zonas reduqtazis aqtivaciis energiis Semci-
rebis unari unda gaaCndes. Tavis mxriv, I-tipis substratebic mem-
branuli fosfolipidebis temperaturuli fazuri gadasvlebis Sem-
cirebis unars floben. amitom reduqtazuli reaqciis sawyis siCqa-
reze substratTa mastimulirebeli moqmedeba eWvs ar unda iwvevdes.
amis sasargeblod mowmobs monacemebi fosfolipidur matriqsSi sub-
stratebis mier inducirebuli konformaciuli cvlilebebis Sesaxeb,
romelTa Sedegadac izrdeba citoqromisa da misi reduqtazis efeq-
tur SejaxebaTa ricxvi [48].
I-tipis substratebiT NADPH-reduqtazuli reaqciis stabili-
zaciis fenomenis gadauWarbeblad Sefaseba Zalian Znelia, radgan
monooqsigenazuri sistemiT mravali qsenobiotikis (pirvel rigSi
barbituratebisa da pirazolinebis warmoebulebis) hidroqsilirebis
intensivoba arsebiTad damokidebulia citoqrom P450_substratis kompleqsis NADPH-reduqtaziT aRdgenaze.
275
hidroqsilirebis reaqciebze mastimulirebel gavlenas axdens
Mg2+. aRmoCnda, rom am efeqtis arsi NADPH-reduqtazis gaaqtiu-
rebaSi mdgomareobs. garda amisa, SeniSnulia D2O-s mainhibirebeli
moqmedeba reduqtazuli reaqciis siCqareze da eTilmorfinis N-
demeTilirebaze.
xanmokle moqmedebis barbituratebis SemTxvevaSi, romelTa kon-
centraciebic mkurnalobis dros 5.10-5 M-s ar aRemateba, reduqta-zuli reaqciis aqtivoba mniSvnelovan faqtors warmoadgens maTi
metabolizmis regulaciaSi. RviZlSi wamlebis metabolizmis Seswav-
liT dadginda, rom aminopirinis N-demeTilireba mWidro korela-
ciaSia NADPH-citoqrom P450-reduqtazuli reaqciis aqtivobasTan
da ara TviT citoqrom P450-is raodenobasTan. korelaciis gamovle-
nis mizniT Catarebulia SedarebiTi analizi NADPH-reduqtazuli
reaqciis siCqares, sxvadasxva substratTa hidroqsilirebasa da am
procesTa aqtivaciis energiebs Soris. aRmoCnda, rom aminopirinis N-
demeTilirebis maqsimaluri siCqare (7 nmoli.wT-1 mg cilaze 37°C-ze) da am procesis aqtivaciis energia (53.6 kj/moli), NADPH-
reduqtazuli reaqciis imave maCveneblebs utoldeba (Vmax=7.26 nmo-li.wT-1 mg cilaze, aqtivaciis energia _ 53.3 kj/moli). es monacemebi sarwmuno mtkicebulebaa imis Sesaxeb, rom reduqtazuli reaqcia amino-pirinis metabolizmis siCqaremalimitirebeli rgolia [48].
ganxiluli faqtebi gansakuTrebul azrs SeiZenen, Tu reduq-
tazis funqcionirebaSi fosfolipiduri komponentis rols gaviT-
valiswinebT. fermenti maRal mgrZnobiarobas amJRavnebs mikrosomebis
fosfolipiduri biSris da maT mier warmoqmnili hidrofobuli zo-
nebis yovelgvari dazianebis mimarT. SeniSnulia reduqtazuli aqti-
vobis mkveTri daTrgunva fosfolipazebis C-sa da D-s, triton X-100-is da dimeTilsulfoqsidis dabali koncentraciebis gamoyenebi-
sas. cnobilia reduqtazaze sawinaaRmdego efeqtis magaliTebic,
romlebic gamowveulia mikrosomis fosfolipiduri komponentis hi-
drofobulobis zrdiT Mg2+-is Tanamyofobisas.
rekonstruirebuli monooqsigenazuri sistemis funqcionirebaSi
fosfatidilqolinis rolis Seswavlam aCvena misi absoluturi au-
cilebloba citoqrom P450–CO kompleqsze eleqtronebis gadatanaSi.
lecitinze damokidebuli aRmoCnda NADPH-reduqtazuli reaqciis
swrafi (sawyisi) faza, romelic izolirebuli citoqrom P450-is maqsimalur aqtivobasTanaa SeuRlebuli. safiqrebelia, rom es damo-
kidebuleba dakavSirebulia citoqromis mier eleqtronTa aqceptire-
276
bis unarTan, radgan aRwerilia citoqrom P450-is aRdgenis SesaZ-lebloba qsantin/qsantinoqsidazuri sistemiT, mxolod fosfoti-
dilqolinis Tanamyofobisas. TavisTavad substratis misaerTeblad
citoqrom P450 fosfolipids uSualod namdvilad ar saWiroebs,
magram misi gavleniT izrdeba fermentis substratTan Tvisoba. fer-
mentis konformaciuli cvlileba inducirdeba fosfolipidis an
substratis ganawilebiT arawylovan fazaSi. wamlebis metabolizmis
kvlevisas naCvenebi iqna lipidebis monawileoba substratis ganawi-
lebaze mikrosomebsa da wyalxsnarebs Soris. dadgenil iqna agreTve,
rom buferisa da heptanis xsnarSi N,N-dimeTilaminis umuxto war-
moebulebi umTavresad hidrofobul, muxtianebi ki wylovan fazaSi
nawildebian [49].
substratis ganawilebis koeficientis gansazRvrisas aRmoCnda,
rom igi damokidebulia lipidis koncentraciaze; garda amisa, cito-
qrom P450-is aRdgenis xarisxic korelaciaSia lipidis koncentra-
ciasTan, rac imaze miuTiTebs, rom es ukanaskneli gavlenas axdens
citoqrom P450-substratis kompleqsis warmoqmnaze. dasaSvebadaa
miCneuli lecitinis araspecifikuri rolic, romelic xsnadi mo-
nooqsigenazuri sistemis komponentTa efeqturi urTierTqmedebisaT-
vis aucilebeli hidrofobuli zonis SeqmnaSi mdgomareobs. es va-
raudi, upirveles yovlisa, gamomdinareobs im ufro hidrofobul
dioleil- da dilauroil-fosfatidilqolinebis Semcvel sistemaTa
umaRlesi aqtivobebidan, romlebic RviZlis lecitinebis Semadgen-
lobaSi ar Sedian. dadgenilia, rom zogierT detergents, romlebic
wylovan fazaSi maRalhidrofobuli Sida zedapiris mqone micelebs
warmoqmnian, unari aqvT rekonstruirebul sistemaSi Secvalon fos-
folipidebi. amasTan dakavSirebiT gasaTvaliswinebelia, rom xsnad
rekonstruirebul sistemaSi, sadac lecitinis Tanamyofobisas mem-
branismagvari struqturebi ar warmoiqmnebian, monooqsigenazisa da
fosfolipidebisagan Semdgari, advilad disocirebadi kompleqsebis
arseboba mainc savsebiT mosalodnelia.
sayuradReboa, rom rekonstruirebuli monooqsigenazuri sistemis amoqmedeba mxolod detergentebis saSualebiT gamoyofil reduqtazas SeuZlia. izolirebuli fermentis trifsiniT damuSaveba reduqtazas am Tvisebas ukargavs, magram citoqrom c-s aRdgenis unars unarCunebs. naC-venebia, rom proteolizi ferments polipeptiduri jaWvis nawils
acilebs. Tvlian, rom reduqtazis molekulis es nawili fosfoli-
pidur matriqsSi Taviseburi „Ruzis” rols asrulebs da NADPH-
277
reduqtazas membranaSi lateraluri gadamoZravebis saSualebas aZ-
levs. gamovlenilia erTi, metad sayuradRebo faqtic: mikrosomul
membranaSi SesaZlebelia detergentuli reduqtazis damatebiTi CaSe-
neba. amis Sedegad monooqsigenazis katalizuri aqtivoba mniSvnelov-
nad izrdeba. amasTan dakavSirebiT Camoyalibebulia reduqtazisa da
citoqrom P450-is kompleqsis e.w. „xisti” organizaciisa da ur-
TierTqmedebis alternatiuli sqema, romelSic flavoproteinis erT
molekulaze hemoproteinis 12_20 molekula modis [48].
mocemuli fermentebi membranaSi Tu marTlac iZlevian steqio-
metrul kompleqss, maSin maTi Tanafardoba yvela SemTxvevaSi mudmi-
vi unda iyos. miuxedavad amisa, monooqsigenazuri sistemis komponen-
tebze amis Tqma ar SeiZleba. mag., axaldabadebul virTagvebSi
NADPH-citoqrom P450-reduqtaza ufro adre Cndeba, vidre cito-qrom P450. cxovelSi fenobarbitalis Seyvanis Semdeg reduqtazis
Semcveloba RviZlSi dauyovnebliv matulobs, maSin rodesac cito-
qrom P450-is raodenobis zrda mxolod ineqciidan 5 sT-is Semdeg iwyeba. es faqtebi ar gamoricxaven kompleqsebis arsebobis SesaZ-
leblobas. kompleqsis calkeul komponentebs SeuZliaT erTmaneTisa-
gan damoukideblad sinTezireba, xolo kompleqsebad maTi „Seg-
roveba” SeiZleba mogvianebiT moxdes.
Catarebul eqsperimentul monacemebze dayrdnobiT stieri, sakme-
ni da estabruki [50] mividnen daskvnamde, romlis Tanaxmadac cito-
qrom P450 reduqtazianad lokalizebulia mikrosomuli fosfoli-
pidebis „specializebul” zonaSi, romelic fosfolipiduri mat-
riqsis ZiriTadi masisagan gansxvavdeba Tavisi dabali aqtivobiT da
Txevadkristaluridan Txevad mdgomareobaSi fazur gadasvlas ganic-
dis. navaraudebia, rom am zonaSi imyofeba mikrosomuli fosfolipi-
dis araumetes 20%-isa, romlebic monooqsigenazis komponentebs So-
ris kontaqtis damyarebis garda, citoqrom P450-isaken lipofiluri
substratebis lateralur difuziasac uzrunvelyofen.
igive avtorTa mier miRebuli monacemebis safuZvelze warmodge-
nil iqna mikrosomul membranaSi monooqsigenazuri kompleqsis orga-
nizaciis modeli [50]. citoqrom P450-isa da NADPH-citoqrom P450-reduqtazis cnobili molekuluri masebidan gamomdinare, komp-
leqsSi am komponentTa molekuluri Tanafardoba 20 : 1-is tolia.
gamoTvlilia, rom swraf fazaSi citoqrom P450-is 50%-iT aRsadge-
nad dabal temperaturaze aucilebelia reduqtazis yoveli mole-
kulis 8_12 molekula citoqromiT garemocva. fosfolipidur ma-
278
triqsSi monooqsigenazuri sistemis komponentTa am kompleqss mog-
vianebiT, rogorc aRniSnuli iyo, „klasteri” ewoda. varaudoben,
rom temperaturis cvlilebisas „klasteris” zoma varirebs komp-
leqsis SigniT da gareT citoqrom P450-is molekulaTa cvlis
gansxvavebuli siCqaris gamo.
reduqtazuli reaqciis neli fazis Sefasebisas im garemoebas iT-
valiswineben, rom igi axasiaTebs reduqtazisagan mocilebuli (e.i.
„klasteris” gareT myofi) citoqrom P450-is aRdgenas da Tvlian,
rom hemoproteinis mocemuli molekulebisaTvis SesaZlebelia mi-
krosomul fosfolipidebSi lateraluri difuzia. neli fazis ma-
Rali aqtivaciis energia (fazuri gadasvlis zeviT temperaturaze),
rogorc Cans, unda aixsnas „klasteris” SigniT da gareT citoqrom
P450-is molekulebis cvliT [51].
saWirod migvaCnia mokled SevexoT fosfolipidebis monawileo-
bas estabrukisa da hildenbrandtis sqemis Semdgom reaqciebSi. mono-
oqsigenazur reaqciebSi NADH-isa da NADPH-is calkeulad an
erTdroulad gamoyenebisas citoqrom b5-is Jangva-aRdgenis kinetikis
analizma SesaZlebeli gaxada gakeTebuliyo daskvna, rom am cito-
qromis aRdgenili forma aris sammagi kompleqsisaTvis meore eleq-
tronis aucilebeli donori. amasTan, rekonstruirebul sistemaze
da mikrosomul membranebSi redoqs-jaWvebis ganlagebis sqemebze
pirdapiri monacemebis Tanaxmad miRebulia, rom fosfolipiduri kom-
ponenti saWiroa b5-sa da P450-s Soris urTierTqmedebisaTvis. rekonstruirebul monooqsigenazur sistemaSi naCvenebia, rom ma-
hidroqsilirebel agents superoqsiduli anion-radikali ( •−2O ) war-
moadgens. misi monawileoba aseT sistemaSi mowmdeba dismutazis
(eriTrokupreinis) da taironis (superoqsiduli radikalebis damWe-
ris) gamoyenebiT. NADPH-iTa da citoqrom P450-reduqtaziT, agreTve qsantin/qsantioqsidazuri sistemiT an arafermentuli fo-
toqimiuri sistemis (riboflavinisa da meTioninis Semcveli) supe-
roqsidis generacia erTnairad moiTxovs fosfolipidis aucilebel
Tanamyofobas. garda amisa, arsebobs monacemebi, romlebic uCveneben
fosfolipidebis mniSvnelovan rols glukuroniltransferazuli
fermentiT monooqsigenazuri reaqciis produqtTa gamoyofaSi.
ganxiluli faqtebis dajamebiT SeiZleba sqematurad warmovadgi-
noT membranuli fosfolipidebis monawileoba lipofiluri qsenobi-
otikebis JangviT hidroqsilirebaSi (ix. qveTavi 1.5, nax. 1.8).
membranis monooqsigenazuri sistemisaTvis fosfolipidebis auci-
279
leblobas ramdenime zogadi principi arsebobs [48]:
1. fermentuli aqtivobis daqveiTeba fosfolipidis mocilebisas;
2. fermentis reaqtivacia fosfolipidis damatebisas;
3. fermentis aqtiuri asociacia membranis fosfolipidebTan;
4. citoqrom P450-is funqciurad aqtiuri konformaciis SenarCuneba; 5. eleqtronebis transportis modulaciis uzrunvelyofa.
monooqsigenazuri sistemisaTvis CamoTvlili kanonzomierebebi
biologiurad ganmtkicebul niSan-Tvisebas warmoadgens, radgan baq-
teriebisa da Tirkmelzeda jirkvlis mitoqondriebis mahidroqsili-
rebeli sistemac Tavisi aqtivobebisaTvis aseve amJRavneben fosfoli-
pidebisadmi mkacr damokidebulebas.
amgvarad, dabejiTebiT SeiZleba iTqvas, rom mikrosomuli membranis fosfolipiduri komponenti absoluturad aucilebelia mTeli rigi
siCqaremalimitirebeli reaqciebis msvlelobisa da monooqsigenazuri
sistemis funqcionirebis regulirebisaTvis. organul qsenobiotikTa
biotransformaciaSi substratis membranaSi SeRwevis, citoqrom
P450-is molekulis hidrofobul ubnebTan misi dakavSirebis, mikro-
somuli gadamtanebis cila-lipidur kompleqsebTan mimagrebisa da eleq-
tronTa gadatanis jaWvSi reduqtazuli reaqciebis yvela stadia mem-
branuli lipidebisadmi uSualo damokidebulebaSi imyofeba. cxadia,
uaRresad mniSvnelovania fosfolipiduri komponentis im yvelaze „pers-peqtiuli” funqciis gamovlena, romelic gansazRvravs mis rolsa da
adgils „Tavisufali Jangvis” mTlian sistemaSi.
4.4.3 NADH-citoqrom b5-reduqtazisa da citoqrom b5-is
damokidebuleba membranul fosfolipidebze
NADH-specifikuri flavoproteinis aqtivoba Cveulebriv fasde-
ba fericianidis an citoqrom c-s aRdgenis siCqariT [48]. es reaqcie-bi gansxvavebul mgrZnobiarobas amJRavneben im agentebis mimarT,
romlebic mikrosomebSi hidrofobuli urTierTqmedebis dazianebas
iwveven. mag., mikrosomuli fraqciis acetoniT damuSaveba NADH-
citoqrom c-reduqtazul aqtivobas 80_85%-iT Trgunavs. aseT
fraqciaze ultrabgeriT damuSavebuli fosfolipiduri micelebis
damateba, romelic 70%-mde fosfatidilqolins Seicavs, reduqtazis
aramarto srul aRdgenas, aramed sawyisTan SedarebiT gaoTxmagebul
stimulacias iwvevs.
280
fericianidTan mimarTebaSi fermentis aqtivoba 10_15%-iT qveiT-
deba trifsiniT damuSavebisas da praqtikulad ar icvleba C da D tipis fosfolipazebis Tanamyofobisas [49]. aqtivobis ∼30%-iani
vardna SeiniSneba natriumis dezoqsiqolatiT, buTanoliTa da tri-
ton X-100-iT zemoqmedebisas. mxolod fosfolipaza A iwvevs feri-
cianidis NADH-damokidebuli aRdgenis reaqciis siCqaris orjer
daqveiTebas. aRniSnuli fermentuli aqtivobis gaZliereba ar xdeba
sainkubacio xsnarSi fosfolipidebis damatebiT. es faqtebi membrana-
Si NADH-damJangveli redoqs-jaWvis ganiv ganlagebaze (anu fosfo-
lipiduri matriqsis gadakveTaze) miuTiTeben.
dezoqsiqolatis Semcvel gelze qromatografiis saSualebiT mi-
Rebul fosfolipidebisagan Tavisufal mikrosomul fraqciaSi ci-
toqrom b5-is aRdgenis siCqare 80%-iTaa inhibirebuli. mikrosomebis
saerTo fraqciidan miRebuli fosfolipidebisagan momzadebuli li-
posomebis damateba ki fermentis srul reaqtivacias iwvevs.
reduqtazis qimotrifsiniT an katefsiniT damuSavebisas ferments
scildeba polipeptiduri fragmentebi, romlebic 65%-ze met hi-
drofobuli aminomJavebis naSTebs Seicaven. sayuradReboa erTi gare-
moeba: e.w. P-reduqtaza (molekuluri masa 28 kD), romelic membra-
nidan solubilizebulia kobras SxamSi arsebuli fosfolipazebis
nareviT, mikrosomaSi CaSenebis unars ar amJRavnebs da citoqrom b5-
is mimarT sust reduqtazul aqtivobas flobs. meore mxriv, nebis-
mieri sxva saSualebiT solubilizebuli fermenti NADH-isa da
citoqrom b5-is mimarT erTnairi TvisobiT xasiaTdeba. miRebuli Se-
degebi imaze metyveleben, rom NADH-citoqrom b5-reduqtazis amfi-
paturi molekulis katalizurad aqtiuri centri membranis hidro-
filur nawilSi imyofeba.
moyvanili faqtebi da agreTve D-reduqtazis (triton X-1000-isa da dezoqsiqolatis nareviT solubilizebuli fermenti, molekulu-
ri masiT 45 kD) unari, erTnairad efeqturad imoqmedos gamoyofil
da membranasTan bmul citoqrom b5-Tan [48], saSualebas iZleva ga-
keTdes daskvna, rom fermentis es forma natiuria. misi arapolaru-
li nawili molekulis 25%-s Seadgens da unari aqvs mikrosomul
membranaSi im raodenobiT CaSendes, rac ori rigiT aRemateba mis en-
dogenur Semcvelobas. naCvenebia, rom mikrosomuli membranis fos-
folipidebi warmoadgenen adgils, romelsac ukavSirdebian rogorc
endogenuri, aseve damatebiT CaSenebuli reduqtazebi. ufro metic,
fosfolipidebi gansazRvraven fermentis maqsimalurad dakavSirebis
281
dones, mis funqciur identurobas endogenur reduqtazasTan da ci-
toqrom b5-is dakavSirebis saerTo wertilebisaTvis konkurencias.
mikrosomuli membranidan katefsiniT reduqtazis mocilebisas
supernatantSi citoqrom b5-is 6%-ze meti ar gadmodis [49]. 50%-
ze naklebi reduqtazis mocilebisas NADH-iT citoqrom b5-is aRd-
geniT sawyisi (swrafi) siCqare ar icvleba, magram mniSvnelovnad
qveiTdeba xsnarSi reduqtazis gadasvlis zrdasTan erTad. maSasadame,
NADH-citoqrom b5-reduqtaza da citoqrom b5 membranaSi unda
qmnidnen „mtkice kompleqsebs”, romelTagan TiToeuli 5 molekula
reduqtazas da 50 molekula citoqroms Seicavs. N-eTilmaleimidiT
reduqtazis 90%-iani inaqtivaciis drosac ki citoqrom b5 dabali
siCqariT, magram mainc srul aRdgenas ganicdis. ufro metic, endo-
genur reduqtazas SeuZlia eleqtronebis maRali siCqariT gadacema
mikrosomul membranaSi maqsimalurad CaSenebuli egzogenuri cito-
qrom b5-is araumetes 60%-ze. es monacemebi ki TavisTavad uaryofen
raime „kompleqsis” arsebobas da pirdapir miuTiTeben, rom reduqta-
zas „tivtivas” msgavsad membranis gaswvriv lateraluri moZraoba
SeuZlia da citoqrom b5-Tan misi urTierTqmedeba SemTxveviT dajax-
ebebzea damokidebuli.
literaturaSi gvxvdeba monacemebi membranaSi citoqrom b5-is
lateraluri difuziis SesaZleblobis Sesaxeb [49]. es varaudi
mtkicdeba hemoproteinis aRdgenis siCqaris gazrdiT mikrosomaSi
misi damatebiTi CaSenebis Semdeg. am dros mrudze, romelic gviCve-
nebs aRdgenis siCqaris konstantis damokidebulebas temperaturis
Sebrunebul mniSvnelobasTan, texili Cndeba. amasTan, reduqtazuli
reaqciis aqtivaciis energiis uaRresad dabali mniSvneloba (28 kj/moli), citoqrom b5-is aRdgenis difuziur bunebaze miuTiTebs.
arsebobs imis mcdelobac, rom citoqrom b5-isaTvis ganisazRvros
lateraluri difuziis koeficienti. amasTan dakavSirebiT pirobiTad
miRebul iqna mikrosomuli buStis saSualo farTobi _ 12.6.10-10sm2-
is, buStis moculoba _ 1.26.10-15 sm3-is, citoqrom b5-isa da misi
reduqtazis jamuri radiusi 3.10-7 sm-is tolad da am monacemebze
dayrdnobiT gamoangariSebulia aRniSnuli sidide, romelic 10°C-ze 0.92.10-12 sm2
/wm-s udris. citoqrom b5-isa da reduqtazis moleku-
laTa efeqturi dajaxebebis wilis gaTvaliswinebiT lateraluri
difuziis koeficientis WeSmariti mniSvneloba 3.10-9 sm2/wm-is toli
aRmoCnda. saWiroa xazi gaesvas im garemoebas, rom citoqrom b5-is
lateraluri difuzia fosfolipiduri matriqsis denadobis kidev
282
erTi gamovlenaa, ramdenadac am hemoproteinisaTvis lateraluri
difuziis koeficienti mikrosomul fosfolipidebTan SedarebiT
100-jer naklebia. Ggarkveuli azriT SeiZleba iTqvas, rom hemopro-
teinis molekulebis lateraluri difuziis siCqare sruladaa
uzrunvelyofili „gamxsnelis”, anu fosfolipidis molekulebis
lateraluri difuziis siCqariT.
sadReisod SeuZlebelia amomwuravad vupasuxoT kiTxvas, Tu ra
funqciuri datvirTva aqvs endoplazmur membranaSi citoqrom b5-s
da saerTod, NADH-specifikur redoqs-jaWvs. arsebobs monacemebi
imis Sesaxeb, rom citoqrom b5 monawileobs cximovan mJavaTa desa-
turaciis reaqciebSi da rom am citoqroms sxva xsnadi gadamtanebis
dauxmareblad SeuZlia ganaxorcielos eleqtronTa membranaTaSorisi
gadatana. monooqsigenazuri sistemis funqcionirebis sqemaSi (ix.
qveTavi 1.3.4.1, sqema 1.2) citoqrom b5-s daTmobili aqvs sammag kom-
pleqsSi _ citoqrom P450–substrati_Jangbadi meore eleqtronis
„Semomtanis” roli. arCakovs da mis TanamSromlebs [1, 4] miRebuli
aqvT sarwmuno monacemebi citoqrom b5-is monawileobis Sesaxeb
NADPH-is JangvasTan qsenobiotikTa hidroqsilirebis SeuRlebul
reaqciebSi.
cnobilia, rom citoqrom b5 gacilebiT advilad solubilizdeba
proteazuli damuSavebiT, vidre organuli gamxsnelebiT, triton X-
1000-iT an A tipis fosfolipaziT. fosfolipaza C saerTod ar
moqmedebs mikrosomebSi citoqrom b5-is Semcvelobaze.
P-reduqtazasTan dakavSirebuli citoqrom b5 (P_b5) 11 kD mo-
lekuluri masis mqone monomeri aRmoCnda, romelsac mikrosomul
membranaSi CaSenebis unari ar gaaCnia. naCvenebi iqna, rom igi cito-
qrom b5-is molekulis nawils warmoadgens, Seicavs hems da pasuxis-
mgebelia donorul-aqceptorul urTierTqmedebaze. natiuri saxiT D-b5 gamoyofilia detergentebis gamoyenebiT [49]. igi 141 aminomJavur naSTs Seicavs da 16.7 kD molekuluri masa gaaCnia; wyalxsnarebSi
agregacias ganicdis da oqtameris formas iRebs, romlis moleku-
luri masa ∼120 kD-ia. specialurad Catarebuli gamokvlevebiT Se-
saZlebeli gaxda dadgeniliyo, rom triton X-100-Tan citoqrom b5-
is „delipidizebuli” xsnadi kompleqsebis warmoqmnisas detergenti
citoqromis hidrofobul da ara hidrofilur globulur nawils
ukavSirdeba. trifsiniT damuSavebisas citoqrom b5-s scildeba ka-
talizurad aqtiuri polipeptiduri komponenti, romelic 97 ami-nomJavur naSTs Seicavs. damatebiTi komponenti 44 aminomJavuri naS-
283
Tis Semcvelia, romelTagan 60% arapolarulia.
citoqrom b5-isa da fosfolipidebis urTierTqmedebaze gansaku-
TrebiT saintereso monacemebi iqna mopovebuli hemoproteinis hi-
drofobuli komponentis aRmoCenis Semdeg [48]. swored es komponen-
ti, romelsac ∼4 kD molekuluri masa aqvs, warmoadgens hidrofo-
bul „kuds”, romliTac D-b5 membranas emagreba. amasTan, mikrosomu-
li suspenziis ultrabgeriT da homogenizebiT Semdgomi damuSavebi-
sas es komponenti supernatantSi ar gadadis.
citoqrom b5-isaTvis damaxasiaTebelia unari, CaSendes mikrosoma-
Si hemoproteinis endogenur SemcvelobasTan SedarebiT 5–20-jeradi siWarbiT [49]. damatebiT CaSenebuli citoqromis dakavSirebis ubnebi
fosfolipidebi aRmoCndnen. amfipaturi cilis damatebiTi dakavSire-
bis fenomeni SeiZleba biomembranebis Senebis „mozaikuri” modeliT
aixsnas [48]. misi Teoria iTvaliswinebs fosfolipiduri matriqsis
gansxvavebuli ubnebis (zonebis) SesaZleblobas, sxvadasxva tempera-
turaze fazuri gadasvlebi ganaxorcielon. rogorc irkveva, kon-
kretul pirobebSi biomembranebSi fosfolipidebi SeiZleba imyofe-
bodnen „lateraluri gamyofi fazis” mdgomareobaSi, rodesac Txe-
vadkristaluri da Txevadi zonebis Tanafardoba matriqsis garkveu-
li ubnebis lateralur „kumSvas” gansazRvravs. Tvlian, rom late-
raluri gamyofi faza da lateraluri kumSva ganapirobeben cilis
molekulis aramarto konformaciul cvlilebebs, aramed biomembra-
nebSi maT damatebiT CaSenebas.
hidrofobul polipeptidur fragmentSi arsebuli triftofanis
fluorescenciis unaris gamoyenebiT dadgenil iqna, rom erTi mole-
kula citoqrom b5-is dakavSirebisaTvis fosfatidilqolinis araum-
cires 35 molekulaa saWiro. es cila/lipidis woniTi Tanafardobis
0.5 koeficients Seesabameba. garemos temperaturis cvlilebisas ci-
toqrom b5–lecitinis kompleqsis fluorescenciis cvlilebam Se-
saZlebeli gaxada gamoTqmuliyo mosazreba, rom hemoproteinis hi-
drofobuli nawili aqtiurad asocirdeba mikrosomuli lecitinebis
cximovani mJavebis naSTebTan.
4.4.4 monooqsigenazebis da lipidebis erTiani sistema
endoplazmur membranebSi arsebuli qsenobiotikTa mJangveli fer-
mentebi Tavis aqtivobas ar kargaven marilTa maRali koncent-
raciebiT an xelatorebiT damuSavebisas [48]. reagentebi, romlebic
284
cilis molekulis konfiguracias arRveven (Sardovana, guanidini), an
maT hidrolizs iwveven (trifsini), fermentTa solubilizacias ver
axdenen. mxolod iseTi detergentebi, romlebsac membranis lipidur
matriqsTan uaRresad mtkiced dakavSirebuli cilebi xsnad mdgoma-
reobaSi gadahyavT (Na-is qolati da dezoqsiqolati, triton X-100 da tvin-80), axdenen am fermentul sistemaTa calkeuli komponente-
bis solubilizacias. aqedan cxadi xdeba, rom endoplazmuri membra-
nebis sunTqviTi jaWvis komponentebi garegan, periferiul cilebs ar
miekuTvneba. isini ZiriTadi, integraluri cila-fermentebia, romleb-
ic membranis siRrmeSi iWrebian da mtkice kontaqts amyareben mis
fosfolipidur matriqsTan.
mikrosomul redoqs-sistemaTa cxovelmyofelobaSi fosfolipi-
debis gadamwyvet mniSvnelobaze miuTiTebs maTi gavleniT sxvadasxva
qsenobiotikebis metabolizmis reaqtivacia [49]. reagentebi, romleb-
ic uaryofiTad moqmedeben membranaTa hidrofobul Tvisebebze, ro-
gorc wesi, aqveiTeben masSi myof mJangvel fermentTa aqtivobebsac.
am viTarebaSi egzogenurad damatebul fosfatidilqolins unari
aqvs sakontrolo donemde aRadginos zogierTi procesis siCqare,
mag., Na-is dezoqsiqolatiT daqveiTebuli aminopirinis N-deme-
Tilirebis reaqcia, an buTanoliTa da acetoniT daTrgunuli 3,4-benzpirenis daqveiTebuli hidroqsilireba. amasve adasturebs Cvens
laboratoriaSi [19] naCvenebi mcenareSi triton X-100-is damTrgun-veli (65-85%-iT) moqmedeba aminopirinis, dimeTilanilinis N-
demeTilirebaze da anilinis p-hidroqsilirebaze, rac detalurad
iyo ganxiluli qveTavSi 1.5.
mTel rig laboratoriebSi [48, 49] naCvenebia, rom rekonstrui-
rebul proteoliposomebSi (sinTezur mikrosomebSi) samkurnalo
preparatebis, hormonebis, cximovani mJavebis, najeri naxSirwyalbade-
bisa da kancerogenebis metabolizeba mxolod lipiduri bunebis
mqone Termostabiluri faqtoris Tanamyofobisas xorcieldeba da
igi identificirebulia rogorc fosfatidilqolini. gamosaxul
reaqtivaciul unars flobs rogorc „nedli”, aseve sinTezuri le-
citini.
mikrosomebis damuSavebisas ultrabgeriT, maRali koncentraciis
marilebis xsnarebiT an gayinva-gaTbobiT NADPH-citoqrom P450-reduqtazis membranidan solubilizeba ar xdeba. mxolod proteo-
lizuri fermentebiT, lipaziT an detergentebiT zemoqmedebisas xde-
ba membranaTa sxva komponentebisagan misi izolireba. iTvleba, rom
285
intaqtursa da fenobarbitaliT an qolantreniT inducirebul da
Semdeg izolirebul NADPH-specifikur flavoproteins Soris ar-
sebiTi gansxvaveba araa.
proteoliziT da detergentiT gamoyofili flavoproteinebi
erTmaneTisagan molekuluri masebiT gansxvavdeba. detergentiT miRe-
buli fermentis molekuluri masa ∼8 kD-iT metia. amasTan dakavSi-
rebiT gamoTqmulia mosazreba, rom flavoproteini mikrosomul mem-
branas ukavSirdeba Tavisi hidrofobuli nawiliT, romelic 50_100 aminomJavur (upiratesad arapolarul) naSTs Seicavs da mikrosome-
bis proteolizurad damuSavebisas ferments mxolod hidrofiluri
nawili wydeba, hidrofobuli ki membranis siRrmeSi rCeba. proteo-
lizisagan gansxvavebiT detergenti saSualebas iZleva fermenti ga-
moyofil iqnas Tavis „hidrofobul kudTan” erTad.
Semdgomma gamokvlevebma [49] aCvenes, rom flavoproteinis hidrofo-buli „kudi” arsebiT rols ar asrulebs flavinebis Jangvisas aRZrul speqtrul cvlilebebSi, eleqtronis aqceptorTa aRdgenasa da ferment-inhibitoris urTierTqmedebaSi. yvela es Tviseba fermentis hidrofi-luri nawilis funqcia aRmoCnda. dadginda isic, rom fermenti, ro-
melic proteolizuradaa miRebuli, rekonstruirebul membranaSi Semd-gomi „CaSenebisas” qsenobiotikTa gardaqmnis unars veRar amJRavnebs.
samagierod, rekonstruirebul sistemaSi „CaSenebuli” detergentuli
flavoproteini aqtiurad monawileobs qsenobiotikTa JangviT kata-
bolizmSi da am Tvisebas kargavs trifsiniT damuSavebisas, Tumca
lipidebis Jangvis unari SenarCunebuli aqvs.
rac Seexeba mikrosomuli sunTqviTi jaWvis terminalur kompo-
nents _ citoqrom P450-s, igi gamoyofis manipulaciebis mimarT sak-
maod mdgradia. eleqtroforezulad homogenur mdgomareobaSi ga-
moyofili fermentis monomeri, romlis molekuluri masa 49 kD-is
tolia, 409 aminomJavur naSTs Seicavs da maTgan 50% arapolaru-
lia. maSasadame, fermenti erT-erT yvelaze hidrofobul membranul
cilas warmoadgens. solubilizebuli fermentis mikrosomul membra-
naSi „CamontaJebisas” misi mJangveli unari mkveTrad izrdeba. amJamad
dadgenilia, rom fermenti Tavisi substratebisagan lipiduri „ba-
rieriTaa” ganmxoloebuli. amitom Jangvas win uZRvis lipidur matriqs-Si substratTa SeRwevis aqti. mTeli rigi cikluri da alifaturi nax-Sirwyalbadebis unari, warmoqmnan citoqrom P450-Tan katalizurad
aqtiuri kompleqsi, damokidebulia im siCqareze, romliTac es qseno-
biotikebi toveben membranis polarul fazas da gadaadgildebian ara-
286
polarulisaken, romelic fosfolipidebis naxSirwyalbadovani jaW-
vebiTaa warmodgenili da romelSic citoqrom P450 imyofeba. maSasadame, rodesac organul naerTTa biotransformaciaze vmsje-
lobT, am procesSi vgulisxmobT substratis membranaSi SeRwevis,
citoqrom P450-is molekulis hidrofobul ubnebTan misi dakavSire-
bis, membranis lipid-cilovan kompleqsTan mikrosomuli gadamtanebis
mimagrebis da eleqtronTa transportis reduqtazuli reaqciebis
mTlian Tanmimdevrobas.
monooqsigenazur reaqciaTa substratebi gacilebiT intensiurad
ukavSirdebian ujer fosfolipidebs (mag., nedl lecitins), vidre
najers (mag., dipalmitoillecitins). citoqrom P450 da misi re-duqtaza lokalizebulia fosfolipidebis „specializebul” zonaSi,
romelic SedarebiT araaqtiur mdgomareobaSi imyofeba, vidre fos-
folipiduri matriqsis ZiriTadi masa. am zonisaTvis damaxasiaTebe-
lia fazuri gadasvla Txevad-kristaluridan Txevad mdgomareobaSi.
varaudoben, rom am zonaSi 20%-mde mikrosomuli fosfolipidi im-
yofeba. isini aramarto monooqsigenazuri sistemis calkeul kompo-
nentTa urTierTkontaqts amyareben, aramed citoqrom P450-isaken lipiduri substratebis lateralur difuziasac uzrunvelyofen.
molekuluri organizaciis ra upiratesobas iZleva wyalSi xsnad
formebTan SedarebiT monooqsigenazuri sistemis membranaSi evolu-
ciuri CamontaJeba? principSi SesaZlebelia am fermentul sistemaTa
organizaciis ori tipis arseboba. pirvelia garkveuli steqio-
metriis mqone, mtkice, mravalkomponentiani fermentuli sistemebis
membranaSi funqcionireba. eleqtronTa gadatana SesaZlebelia mxo-
lod aseTi „klasteris” SigniT. modeli, romelsac „klasterul
organizacias” uwodeben, reduqtazisa da citoqrom P450-is mole-
kulebs Soris xist kavSirs iTvaliswinebs [51]. mikrosomul membra-
nasTan maqsimalurad miaxloebul sistemebze Catarebulma cdebma
saWiro gaxada monooqsigenazuri sistemis funqciuri integraciis
arsebobis aRiareba. naCvenebi iqna, rom citoqrom P450 mikrosomul
membranaSi warmoqmnis ara umcires ori molekulisagan Semdgar kom-
pleqss [51-53]. nanaxia kompleqsis warmoqmnis SesaZlebloba hemo-
proteinsa da Sesabamis reduqtazas Soris TanafardobiT 2 : 1. aseTi binaruli kompleqsis arseboba marTlac gamovlenilia integrirebul
mikrosomebSi. aRmoCnda, rom misi warmoqmna 0°C-zec ki xdeba, rode-sac molekulaTa moZraobis siCqare mniSvnelovnadaa daqveiTebuli.
aqedan SeiZleba gakeTdes daskvna, rom hemoproteini da misi reduq-
287
taza membranaSi uSualo siaxloveSi imyofebian. iTvleba, rom qseno-
biotikTa degradaciaSi oqsigenazaTa klasteruli organizacia am
fermentul sistemas umaRles katalizur aqtivobas aniWebs. arse-
bobs monacemebi, rom fosfatidilqolini klasteruli kompleqsis
aucilebeli Semadgeneli komponentia.
monooqsigenazebis molekuluri organizaciis meore tipi fer-
ment-substratis urTierTqmedebaSi gulisxmobs endoplazmur membra-
nebSi gadamtanebis SemTxveviT Sejaxebebs (lateralur difuzias) [7,
54]. rekonstruirebul aramembranul sistemebze da agreTve gadam-
tanebiT „aRWurvil” liposomebze Catarebuli cdebiT SesaZlebeli
gaxda am tipis realurad arsebobis dadgena. cxadi gaxda, rom ga-
damtanebi metad Zvradia, advilad difundireben membranis sibrtyeSi
da SemTxveviTi dajaxebisas adgili aqvs eleqtronis gadatanas. amas-
Tan, bunebrivia, warmoiqmneba muxtis gadamtani Sesabamisi binaruli
kompleqsebi. imis gamo, rom endoplazmuri membranebi Txevadkrista-
luri struqturisaa, romelSic cilis molekulebs lateraluri
moZraoba SeuZlia, swored amitom gadamtanebis erTmaneTTan Tvisobis
maxasiaTebeli konstanta unda iyos is sidide, romelic membranaSi
fermentul sistemaTa molekulur organizacias gansazRvravs. sa-
dReisod, ramdenadac CvenTvis cnobilia, endoplazmur membranebSi eleq-
tronTa gadamtanebisaTvis am sididis raodenobrivi Sefaseba ar momxda-ra. amitom monooqsigenazuri sistemis molekuluri organizaciis problema isev gadauWrelia. amasTan dakavSirebiT intensiuri kvleva Ca-tarda lipiduri biSris mikrosiblanteze eleqtronTa gadatanis siCqa-ris damokidebulebis gamosavlenad. sawyis kriteriumad iqca is varaudi, rom membranis fosfolipiduri komponentis mikrosiblantis daqveiTebi-sas (rac mikrosomidan qolesterolis mocilebiT miiRweva), SesaZlebe-
li gaxdeboda dadgeniliyo difuziaze damokidebuli eleqtronTa gada-tanis reaqciebi da am gziT gamovleniliyo eleqtronis gadamtani Tavi-sufali difuziis unaris mqone cila.
aRniSnuli midgomiT cnobili gaxda, rom NAD(P)H-citoqrom b5-
reduqtazuli reaqcia damokidebulia difuziis siCqareze, NAD(P)H-
citoqrom P450-reduqtazuli ki ara [49]. es Sedegebi SeiZleba gan-
xilul iqnas, rogorc NADH-damokidebuli JangviTi jaWvis ori
sawyisi komponentis _ flavoproteinis da citoqrom b5-is latera-
luri Zvradobis pirdapiri eqsperimentuli dadastureba. isini sarw-
munod gviCvenebs membranaSi am gadamtanTa uwesrigo ganawilebas.
maSasadame, citoqrom P450-isa da NADPH-specifikuri flavo-
288
proteinis SemTxvevaSi adgili unda hqondes SedarebiT mtkice kom-
pleqsis warmoqmnas, vidre am flavoproteinisa da citoqrom b5-is
SemTxvevaSia. ganxiluli Sedegebi gvafiqrebinebs, rom membranuli da
wyalSi xsnadi monooqsigenazuri sistemebis molekulur organiza-
ciaSi principuli gansxvaveba ar arsebobs.
4.4.5 lipidebis fermentuli peroqsidacia da qsenobiotikebis
Jangva endoplazmur membranebSi erTi da igive eleqtronis
satransporto sistemiT katalizdeba
fosfolipidTa ujeri rigis cximovani mJavebis fermentuli ze-
Janguri Jangva reaqciaTa im erT gansakuTrebul klass warmoadgens,
romelic endoplazmur membranebSi lokalizebuli fermentuli kom-
pleqsebiT xorcieldeba. gansakuTrebul mniSvnelobas iZens am pro-
cesSi mikrosomuli NADPH-specifikuri flavoproteinisa da cito-
qrom P450-is monawileobis sakiTxi.
pirveli monacemebi imis Sesaxeb, rom lipidTa peroqsidacia da
qsenobiotikTa Jangva erTidaimave fermentebiT katalizdeba,
ernstersa da mis TanamSromlebs [55, 56] ekuTvnis. am daskvnamde av-
torebi Semdeg faqtebze dayrdnobiT mividnen:
1. qsenobiotikTa Jangvis produqtebi ainhibireben lipidTa zeJangur
Jangvas;
2. mikrosomuli preparatebis „daberebisas”, rodesac qsenobiotikTa
Jangvis mkveTri daqveiTeba xdeba, ixsneba am produqtTa mier
NADPH-damokidebuli zeJanguri Jangvis inhibireba.
aRniSnuli faqtebis asaxsnelad avtorTa mier wamoyenebul iqna
hipoTeza, romlis Tanaxmadac orive procesSi monawileobs NADPH-is damJangavi eleqtronis transportis saerTo fermentuli sistema.
axlad gamoyofil mikrosomebSi qsenobiotikebi am sistemaze „baton-
debian”, ris gamoc NADPH-is ZiriTadi fondi maT degradaciaSia
CarTuli, xolo lipidTa zeJanguri Jangva daTrgunulia. „monopo-
lirebis” efeqti ar SeiniSneba „asakovan” mikrosomebSi da NADPH-is mJangavi sistema aqtiurad monawileobs lipidur peroqsidaciaSi.
sadReisod mopovebuli eqsperimentuli monacemebi [48] adasture-
ben NADPH-specifikuri flavoproteinis gadamwyvet rols membra-
nuli lipidebis zeJangur JangvaSi. igi warmatebiT akatalizebs am
process ADP–Fe2+-isa da EDTA–Fe2+-is kompleqsebTan Tanamyofobi-
289
sas. orive SemTxvevaSi adgili aqvs reaqciis saboloo produqtis _
malonis dialdehidis erTnairi raodenobiT dagrovebas. rogorc
irkveva, mikrosomebSi lokalizebulia lipidTa peroqsidaciis, sul
mcire, sami fermentuli sistema, romlebic daaxloebiT erTnairi
siCqariT, magram gansxvavebuli steqiometriiT axorcieleben zeJan-
gur Jangvas, radgan TiToeul maTgans fardobis [O2] : [malonis di-
aldehidi] sxvadasxva mniSvneloba gaaCnia. samidan ori sistema dakav-
Sirebulia NADPH-specifikur, xolo erTi – NADH-specifikur flavoproteinis funqcionirebasTan. pirvelis Taviseburebas is war-
moadgens, rom mas gaaCnia Zlier stabiluri aRdgenili mdgomareoba,
ris gamoc funqcionirebs rogorc erTeleqtroniani gadamtani da
advilad gadadis mTlianad aRdgenil mdgomareobaSi.
unda aRiniSnos, rom flavoproteinis katalizuri aqtivoba erT-
nairia xsnarsa da fosfolipidur biSreSi [49]. es amfifiluri ci-
lebisaTvis damaxasiaTebeli Tvisebaa, rac imaSi mdgomareobas, rom
isini konformaciuli cvlilebebis mimarT mdgradobas amJRavneben
wylidan lipidur fazaSi gadasvlisas. igive xdeba citoqromebis b5-isa da P450-is SemTxvevaSi. am ukanasknels membranaSi funqcioni-
rebisas konformaciuli cvlilebebi ar sWirdeba, radgan mis aqtiur
centrs organizebuli mdgradi sistema aqvs, rac agreTve misi moqme-
debis safuZvelsac warmoadgens.
detergentiT solubilizebuli NADPH-specifikuri flavopro-
teini rekonstruirebul sistemebSi CaSenebisas funqciurad aqtiuria
rogorc qsenobiotikebis metabolizmSi, aseve lipidTa peroqsidaca-
Si. am faqts wina planze gamoyavs aRniSnul reaqciebSi fermentis
hidrofobuli fragmentis roli. eWvgareSea, rom am komponents ar-
sebiTi mniSvneloba aqvs flavoproteinis funqciis realizaciaSi.
ucnobi rCeba mxolod is, monawileobs Tu ara igi fermentis membra-
nasTan dakavSirebisa da misi gansazRvruli sivrcobrivi orientaciis
CamoyalibebaSi, Tu katalizuri Tvisebebic gaaCnia.
RviZlis mikrosomebidan gamoyofili flavoproteinis xelovnur
liposomaSi CaSenebis Semdeg lipidTa zeJanguri Jangvis igive done
registrirdeba. es Sedegi TavisTavad imaze metyvelebs, rom es fer-
menti araa zeJanguri Jangvis malimitirebeli faqtori.
detergenti, romelic endoplazmuri membranebSi lipid-cilur da
lipid-lipidur urTierTqmedebaTa cvlilebebs iwvevs, rkinis ionebi-
saTvis dakavSirebis ubanTa ricxvsac cvlis [48]. rogorc aRniSnuli
iyo, membranasTan dakavSirebuli rkinis ionebi radikalwarmoqmnis
290
centrebs qmnian da lipidur fazaSi jaWvuri reaqciebis ganviTarebas
iwyeben. safiqrebelia, rom anionuri detergentebi zrdian rkinis
ionTa dakavSirebis centrTa ricxvs da am gziT lipidTa peroqsida-
cias aZliereben. kationuri detergenti _ acetiltrimeTilamonium-
bromidi sapirispiro efeqts avlens, xolo araionuri detergenti _
triton X-100 – peroqsidaciis siCqareze praqtikulad ar moqmedebs.
es Sedegebi membranul struqturebSi lipidTa zeJangur Jangvaze
hidrofobuli urTierTqmedebis cvlilebebis maregulirebeli gavle-
nis saukeTeso magaliTs warmoadgens.
arsebobs monacemebi [48], romlebic lipidTa fermentul zeJan-
gur JangvaSi da qsenobiotikTa hidroqsilirebaSi NADPH-speci-fikuri flavoproteinis udavo monawileobaze miuTiTeben. maTi ana-
lizi saSualebas iZleva gakeTdes Semdegi daskvnebi:
1. orive procesi maRalspecifikuria NADPH-is mimarT; 2. NADPH-citoqrom P450-reduqtazis konkurentuli inhibitori _
daJanguli NADP efeqturad Trgunavs lipidTa fermentul zeJan-
gur Jangvas da qsenobiotikTa hidroqsilirebas;
3. arsebobs sruli Sesabamisoba sxvadasxva tipis membranebSi
NADPH-citoqrom P450 reduqtazul aqtivobasa da lipidTa fer-
mentul zeJangur Jangvas Soris;
4. fermentuli reaqciis samive tipi _ NADPH-citoqrom P450-is Jangva-aRdgena, NADPH-damokidebuli hidroqsilireba da NADPH-damokidebuli lipidTa fermentuli zeJanguri Jangva substratis
mimarT erTnairad stereospecifikuria;
5. NADPH-specifikuri flavoproteinisadmi Zlier maRali Tvisobis
mqone xelovnuri aqceptori menadioni (vitamini K3) erTnairad
efeqturad Trgunavs NADPH-damokidebul procesebs – dimeTila-
nilinis Jangvasa da lipidTa peroqsidacias;
6. NADPH-is oqsidoreduqcia, qsenobiotikTa Jangva da lipidTa
fermentuli zeJanguri Jangva uaRresad mgrZnobiarea proteazebis
moqmedebis mimarT. flavoproteinis solubilizacia mikrosomuli
membranebis trifsiniTa da pronaziT xanmokle damuSavebisas hi-
droqsilirebisa da lipidTa peroqsidaciis mkveTr inhibirebas
axdens;
7. eleqtronTa gadatanis NADPH-specifikuri sistema da lipidTa
fermentuli zeJanguri Jangva mikrosomuli membranis im saerTo
fragmentebSia lokalizebuli, romlebic fraqciis ultrabgeriT
an izoamilis spirtiT damuSavebisas miiReba.
291
CamoTvlili argumentebis miuxedavad, arsebobs faqtebi, romelTa
Tanaxmadac orive procesis gansaxorcieleblad flavoproteinis
garda, saWiroa eleqtronis gadamtani sxva komponentebis arsebobac.
sakmarisia aRiniSnos, rom es fermenti membranis zedapirzea ganlage-
buli da masTan dasakavSireblad gamoiyeneba ara lipidebi, aramed
membranuli cilebis aminomJavuri naSTebi (amis mizezia proteazebis
maRali masolubilizebeli aqtivoba). membranul cilebTan susti
kontaqti gvafiqrebinebs, rom zeJanguri Jangvis iniciaciaSi flavo-
proteini uSualod ar monawileobs. amisaTvis saWiroa radikalebis
warmomqmnel centrebsa da fermentul zeJangur Jangvas Soris sivr-
cobrivi siaxlove. amitom Tvlian [49], rom lipidTa fermentul
peroqsidacias warmatebiT ganxorcielebisaTvis NADPH-specifikuri flavoproteini aucilebelia, magram procesis iniciacia mainc ara am
pirvel komponentTan, aramed ufro moSorebiT, sadRac Sualed an
saboloo ubanze xdeba.
endoplazmur membranebSi NADPH-specifikuri eleqtronis sa-
transporto jaWvis momdevno komponenti sabolood cnobili araa.
varaudoben, rom flavoproteinsa da citoqrom P450-s Soris aqcep-toris yvelaze Seucvlel komponents arahemuri, feredoqsinis msgav-
si rkinis Semcveli cila unda warmoadgendes, romelic zogierT
rekonstruirebul sistemaSi marTlac efeqturad funqcionirebs. am
cilis arseboba dadgenilia Tirkmelzeda jirkvlis mitoqondriul
membranaSi (ix. qveTavi 2). RviZlis mikrosomul fraqciaSi aseTi
cilis identifikaciis yvela mcdeloba uSedego aRmoCnda. amitom,
sadReisod iTvleba, rom mJangveli sistemis am ubanze citoqrom b5 funqcionirebs [48].
endoplazmuri membranebis NADPH-specifikuri redoqs-sistemis
calkeuli komponentis TvisebaTa ganxilva ar iZleva romelime maT-
ganze lipidTa peroqsidaciis zusti lokalizaciis dadgenis saSua-
lebas, radgan Tavisufali radikalebi, romlebic zeJangur Jangvas
inicireben, SeiZleba warmoiqmnan rogorc sawyis (TviTJangvadi fla-
vinis), aseve terminalur (citoqrom P450-is) ubnebze. miTumetes,
Znelia am procesSi eleqtronis satransporto jaWvis Sualeduri
ubnis rolze msjeloba.
axla ganvixiloT NADPH-specifikuri redoqs-sistemis saboloo
eleqtronuli aqceptoris, citoqrom P450-is SesaZlo monawileoba
lipidTa fermentul zeJangur JangvaSi. amTaviTve unda iTqvas, rom
mTeli rigi mkvlevarebisa uaryofs am faqts da amis safuZvlad
292
asaxeleben sakmaod damajerebel arguments: aRniSnuli hemoproteinis
klasikuri inhibitori _ naxSirbadis monooqsidi fermentul zeJan-
gur Jangvaze araviTar gavlenas ar axdens. ra Tqma unda, es argu-
menti samarTliani iqneboda im SemTxvevaSi, Tu CavTvliT, rom zeJan-
guri JangvisaTvis aucilebelia eleqtronis gadatana hemoproteinis
hemur ubanze. amasTan, gasaTvaliswinebelia citoqrom P450-is sami metad sayuradRebo Tavisebureba [48]:
1. apofermentis SH-jgufebi, rogorc ligandebi, monawileoben hemu-
ri rkinis dakavSirebaSi;
2. fermenti lokalizebulia membranis hidrofobul zonaSi, anu ze-
Janguri Jangvis substratTa uSualo siaxloveSi;
3. citoqrom P450 warmoadgens redoqs-sistemis im komponents, ro-melzec yvelaze metadaa mosalodneli Tavisufali radikalebis
warmoqmna. hidroqsilis radikalebTan erTad gamoricxuli araa
organuli radikalebis, kerZod, aminomJavaTa radikalebis generi-
rebac. yovelive zemoTqmulis gaTvaliswinebiT arCakovma warmoad-
gina lipidTa fermentul zeJangur JangvaSi citoqrom P450-is monawileobis ramdenadme uCveulo meqanizmis sqema (nax. 4.7). am mkvlevaris [4] Tanaxmad, hemoproteinis aqtiur centrSi myof
apofermentis SH-jgufTan rkinis pirofosfatis dakavSirebisas xde-ba Tavisufali radikalebis generirebadi axali centris Camoyalibe-
ba (sqemaze FePP), romlis aqtivobac naxSirbadis monooqsidiT ar
inhibirdeba. am SemTxvevaSi citoqrom P450 funqcionirebs ara ro-gorc hemoproteini, aramed rogorc arahemuri gogirdSemcveli rki-
naproteini. mikrosomebis eleqtronebis satrnsporto sistemaSi ci-
toqrom P450 warmoadgens im erTaderT gadamtans, romelsac aqtiur
centrSi SH-jgufi gaaCnia da eleqtronis gadatanaSi monawileobis
miReba SeuZlia. zeJanguri Jangvis fermentuli sistema ki mgrZno-
biarea SH-jgufebis iseTi Sxamebis mimarT, rogoric p-qlor-
merkuribenzoati, HgCl2 da mersalilia. rogorc Cans, SH-jgufi lipidur peroqsidaciaSi mxolod endogenur rkinasTan kompleq-
sirebisas erTveba. arafermentul, askorbatdamokidebul zeJangur
JangvaSi SH-jgufebis raime roli gamoricxulia, radgan es procesi
sulfhidriluri jgufebis Sxamebis mimarT aramgrZnobiarea.
soiis nazardebidan miRebul mikrosomul fraqciaze Cvens labo-
ratoriaSi Catarebuli gamokvlevebiT [19] dadgenilia, rom lipope-
roqsidaciis rogorc fermentuli, aseve arafermentuli procesi
qsenobiotikis (dimeTilanilinis) Jangvis gaZlierebas iwvevs. Fe2+-
293
isa da NADPH-is Tanamyofobisas lipidTa zeJanguri Jangvis orive
reaqcia TiTqmis sinergulad jamdeba. paralelurad adgili aqvs
fraqciis N-demeTilazuri aqtivobis zrdas. fosfatidilqolini,
romelsac antioqsidanturi Tvisebebi gaaCnia, lipidTa zeJanguri
Jangvis inhibirebasTan erTad aRniSnuli qsenobiotikis N-demeTilirebas astimulirebs. fosfatidileTanolamins aseTi gamok-
veTili moqmedeba ar gaaCnia. rogorc Cans, misi naxSirwyalbadovani
naSTis ujeri bmebi TviTon warmoadgens Tavisufali radikalebisaT-
vis moxerxebul samiznes, razec miuTiTebs lipoperoqsidaciis erT-
erTi saboloo produqtis – malonis dialdehidis dagroveba sareaq-
cio areSi. miRebuli monacemebis safuZvelze dasaSvebad miviCnieT
mosazreba, rom qsenobiotikis Jangvis procesi radikalur stadias
Seicavs, Tumca igi lipiduri peroqsidaciisadmi damoukideblobiT
xasiaTdeba.
qsenobiotikis
hidroqsileba
eleqtronis
gadatanis jaWvi
hemis
Fe
SH
FePP
O2
lipidTa
zeJanguri Jangva
citoqrom P450-is apofermenti
a.
b. eleqtronis
gadatanis jaWvi
hemis
Fe
SH
citoqrom P450-is apofermenti
O2
nax. 4.7. citoqrom P450-is monawileoba qsenobiotikTa hidroqsili-
rebisa (a) da lipidTa fermentuli zeJanguri Jangvis (b) reaqciebSi
(ganmarteba ix. teqstSi) [4].
294
arsebiTia membranis hidrofobul zonaSi citoqrom P450-is lo-
kalizaciis faqtoric: danarCeni gadamtanebisagan gansxvavebiT, misi
solubilizacia mxolod lipazebiTa da detergentebiT xerxdeba
[49]. hemoproteini membranasTan mtkiced bmuli fermentia da misTvis
daculia Tavisufali radikalebis iniciaciis centrebisa da zeJan-
guri Jangvis substratTa sivrcobrivi siaxlovis piroba. fermentul
zeJangur JangvaSi citoqrom P450-is monawileobaze miuTiTebs am
procesis daTrgunva hemoproteinis iseTi specifikuri inhibitore-
biT, rogorebic SKF-S25A (β,β-dieTilaminoeTildifenilpropil-
acetati) da nikotinamidia.
amgvarad, arsebul monacemebze dayrdnobiT SegviZlia miviRoT,
rom:
1. endoplazmur membranebSi arsebobs lipidTa zeJanguri Jangvis
ori sistema, romelic erTmaneTisagan principulad gansxvavdeba
iniciaciis stadiiT. NADPH-specifikuri sistemis SemTxvevaSi
radikalwarmomqmneli centrebi _ rkinis (II) ionebi eleqtronis
gadamtani jaWviT fermentulad aRdgeba, xolo arafermentul
sistemaSi rkinis aRdgena askorbatiT an Sesaferisi redoqs-
potencialis mqone sxva aRmdgeneliT xdeba;
2. orive procesis kinetika da steqiometria imis sasargeblod me-
tyvelebs, rom am reaqciaTa ganviTarebas erTiani, radikalur-
jaWvuri meqanizmi udevs safuZvlad;
3. Fe2+ an Fe3+
ukavSirdeba cilis garkveul funqciur jgufs, ris
Sedegadac es ukanaskneli radikalebis warmoqmnis (reaqciis in-
iciaciis) centri xdeba. lipidTaAfermentuli zeJanguri Jangvis
SemTxvevaSi aseTi jgufi SeiZleba iyos citoqrom P450-is aq-tiur centrSi arsebuli sulfhidriluri jgufi, xolo arafer-
mentul zeJangur JangvaSi es roli SeiZleba Seasrulon im mem-
branuli cilebis funqciurma jgufebma, romlebic hidrofobuli
fazidan ar solubilizdeba.
4.5 regulacia citoqrom P450-is qimiuri modifikaciis doneze
fermentebze arsebuli tradiciuli Sexeduleba imis Sesaxeb, rom
katalizuri aqtis dasrulebis Sedegad isini cvlilebebs ar ganic-
dian, ukanaskneli ori aTeuli wlis manZilze kritikulad iqna ga-
dasinjuli. aRmoCnda, rom mravali fermenti reaqciis msvlelobisas
295
qimiur modifikacias ganicdis da es gansakuTrebiT im fermentebs
exebaT, romelTa funqcionirebac Tavisufali radikalebis, Jangbadis
aqtiuri formebis da reaqciisunariani intermediatebis generirebas
an realizacias ukavSirdebian [57-61]. modifikacia, upirveles yov-
lisa, inaqtivaciaSi vlindeba (cxrili 4.1). es movlena “TviTinaqti-
vaciis” saxelwodebiTaa cnobili.
cxrili 4.1
katalizis procesSi Jangbadis aqtiuri formebiT
fermentTa qimiuri modifikacia [58]
Tavisufali radikalebis dagroveba ujredisaTvis gansakuTrebiT
saxifaToa, radgan isini mravali paTologiuri procesis iniciacias
iwveven. rodesac maTi koncentracia saSiS zRvars aWarbebs da
ujredidan mocileba SeuZlebeli xdeba, ujredi apoptozs, anu
winaswar daprogramebul “TviTmkvlelobas” mimarTavs. termini
“apoptozi” (berZn. “foTolcvena”) SesaniSnavad gamoxatavs movlenis
arss. mTeli rigi procesebis CarTvis Sedegad dazianebuli ujredi
ki ar nekrozdeba, aramed ganlevas ganicdis. organelebi iSleba,
makromolekulebi hidrolizdeba da isini sxva ujredebis mier sakveb
da saamSeneblo masalad gamoiyeneba.
fermentebi inaqtivaciis
gamomwvevi agentiqimiuri modifikaciis mizezi
citoqromi P450 2B4 H2O2 cisteinis da meTioninis Jangva,
hemis dakargva
CuZn-superoqsiddismutaza H2O2 histidinis Jangva
Fe-superoqsiddismutaza H2O2 triftofanis, histidinisa da
cisteinis Jangva
D-glukozooqsidaza H2O2 triftofanis, histidinisa da
cisteinis Jangva
qsantinoqsidaza H2O2 triftofanis, histidinisa da
cisteinis Jangva
qlorperoqsidaza H2O2 triftofanis, histidinisa da
cisteinis Jangva
laqtoperoqsidaza •HO triftofanis, histidinisa da
cisteinis Jangva
glutaTionperoqsidaza −•
2O triftofanis, histidinisa da
cisteinis Jangva
mieloperoqsidaza H2O2, ClO_ meTioninis, Tirozinis Jangva
NADH-oqsidaza H2O2, ClO_ hemis dakargva
296
fermentTa TviTinaqtivaciis movlena SeiZleba ganxilul iqnas,
rogorc “apoptozi fermentul doneze”, ramdenadac am dros Tavisu-
fali radikalebis generatori fermenti TviTon gamodis mwyobridan
da ujredisaTvis arasasurveli intermediatebis warmoqmna safuZ-
velSive ispoba. aqve unda aRvniSnoT amJamad arsebuli, sakmaod dama-
jerebeli mosazreba imis Sesaxeb, rom modifikaciis gziT makromo-
lekulebis inaqtivacia CarTuli unda iyos Sidaujreduli cilebis
brunvis meqanizmSi, romlis saSualebiTac ujredidan maTi moleku-
lebis mocileba regulirdeba. es garemoeba uaRresad mniSvnelovania
yvela im situaciisaTvis, romelic qsenobiotikebisa da sxvadasxva
wamlebis Warbi raodenobis organizmidan gamodevnasTanaa dakavSi-
rebuli [57]. fermentTa inaqtivaciis molekuluri meqanizmi da
ujredSi misi WeSmariti roli jer kidev safuZvlian Seswavlas
moiTxovs. am mimarTebiT mogvepoveba Semdegi faqtebi: Jangbadis
aqtiuri formebiT mravali fermenti JangviT modifikacias ganicdis;
inaqtivacia SeiZleba ganxorcieldes fermentulad, qimiurad an
radiolizurad generirebuli reaqciisunariani Jangbadis formebiT;
Jangbadovani radikalebi cilis aqtiur centrTan axlos myofi
aminomJavuri naSTebis modifikaciis unars amJRavneben da es reaqcia
metad specifikuria; aqtiuri centris axlos aRZrulma struq-
turulma cvlilebebma konformaciuli Zvrebi da proteolizisadmi
mgrZnobiarobis gazrda SeiZleba gamoiwvion.
ZuZumwovrebis ujredebSi Jangbadis aqtiuri formebis mTavari
producentebia membranuli NADPH-oqsidazebi da mitoqondriebis
eleqtron-satransporto jaWvebis komponentebi [62]. Jangbadis aqti-
uri formebi garkveul fiziologiuri rols asruleben citoqrom
P450-iT mdidar qsovilebsa da ujredebSi: hepatocitebSi, epiTe-
liur ujredebSi da endoTeliocitebSi [63]. naCvenebia, rom anTebiTi
procesebisas da iSemiiT gamowveuli JangviTi stresis dros
Jangbadis aqtiuri formebis generacia mniSvnelovania sisxlZarRvebis
tonusis regulaciisaTvis, sxvadasxva biologiuri procesebis
mediatorebisa da regulatorebis biosinTezis warmarTvisaTvis [64-
66]. magram umetes SemTxvevebSi Jangbadis aqtiuri formebis warmo-
qmna saziano procesebis inicirebas iwvevs, magaliTad, alkoholis
qronikuli moxmarebisas es agresiuli nawilakebi citoqrom Р450 2Е-is katalizuri aqtiurobis Sedegad RviZlis cirozis ganviTa-
rebas iwveven [67]. citoqrom P450-is mkvlevarTa erT-erTi avtori-
tetuli jgufi (v. liaxoviCi da misi TanamSromlebi _ ruseTis
297
mecnierebaTa akademiis cimbiris filialidan) Tvlis, rom mikroso-
muli monooqsigenazebis mier Jangbadis aqtiuri formebis warmoqmna TviT qsenobiotikebis metabolizmSi monawile fermentuli sistemebis funqcionirebisTavisaa mniSvnelovani, ramdenadac am dros xorcieldeba citoqrom P450-is sapirispiro, anu negatiuri regulacia, inducirdeba qsenobiotikebis meore metabolizmis fazis (koniugaciis) fermentebi, izrdeba ujredebis antioqsidanturi dacva [62].
citoqrom P450-is sapirispiro, anu negatiuri regulacia (e.w.
downregulation) Jangbadis aqtiuri formebis monawilebiT SeiZleba
mimdinarebdes transkripciul doneze, birTvuli NF1-faqtoris inaqtivaciiT, an proteasomuri degradaciis gaZlierebiT. cnobilia,
rom glukokortikoidebi, anTebis sawinaaRmdego citokinebi (simsiv-
nis nekrozis α-faqtori, γ-interferoni, interleikinebi), zrdis
faqtorebi da baqteriuli lipopolisaqaridebi ainhibireben citoq-
rom P450-is mravali izoformis (CYP1A, CYP3A, CYP2B, CYP2Е) genebis eqspresias, rac Jangbadis aqtiuri formebis generaciis
gaZlierebisas NF1-faqtoris inhibirebiT realizdeba [68]. NF1-faqtori sinergiulad moqmedebs policikluri aromatuli naxSir-
wyalbadebis AhR-receptorTan. igi Seicavs cisteinis naSTs
(Cys427), romlis daJangvis SemTxvevaSic NF1-faqtori veRar ukav-Sirdeba dnm-s Sesabamis regulatorul ubans [69]. amas adasturebs
Semdegi faqtebi: wyalbadis zeJangis an katalazas inhibitoris _ 3-
amino-1,2,4-triazolis damateba virTagvebis hepatocitebze, rom-
lebic inkubirdebian induqciisaTvis xelisSemwyob pirobebSi (feno-
barbitalis Semcvel areSi), iwvevs citoqrom P450-is izoformis _ CYP2B1-is translaciaSi monawile matriculi rnm-is raodenobis
mkveTr Semcirebas, xolo 5 mM N-acetilcisteinis damateba piri-
qiT, 5-10-jer zrdis induqciis xarisxs [97]. Jangbadis aqtiuri formebis produqcia mikrosomuli mono-
oqsigenazebis mier mravali cilis, maT Soris citoqrom P450-is JangviT modifikacias iwvevs [71, 72]. Jangbadis aqtiuri formebis
mimarT gansakuTrebiT maRalmgrZnobiare izoformaa CYP2E1, romelic
sxva izoformebTan (CYP1A1, CYP1A2, CYP2B1, CYP2B2 da CYP3A) SedarebiT gacilebiT xanmokle sicocxlisunarianobiT xasiaTdeba.
virTagvis RviZlis mikrosomebSi JangviTi substratis ararsebobisas
CYP2E1 izoformis Semcveloba 6-7 sT-Si naxevrdeba, xolo eTano-
lis damatebis SemTxvevaSi naxevardaSlis periodi 37 sT-mde
xangrZlivdeba [73]. CYP2E1-is degradacias aCqarebs NADPH (1 mM),
298
xolo antioqsidantebi troloqsi (50 µM) da α-tokoferoli (20 µM), iseve rogorc rkinis ionebis xelatorebi deferoqsamini (40 µM) da (100 µM) xels uwyoben mikrosomebSi hemoproteinis natiuri
formiT SenarCunebas.
katalizuri ciklis procesSi citoqrom P450-is inaqtivacia
sxvadasxva meqanizmiT SeiZleba ganxorcieldes (nax. 4.8).
nax. 4.8. oqsidazur reaqciebSi aqtiuri intermediatebis warmoqmna.
RH – substrati; Fe – citoqrom P450-is hemuri rkina [58].
pirveli meqanizmi am hemoproteinis peroqsi-kompleqsis daSlis
Sedegad aqtiuri droebiTi substratebis warmoqmnasTanaa dakavSi-
rebuli. aseT reaqciisunarian intermediatebs miekuTvneba Tavisu-
fali organuli radikalebi, epoqsidebi, N-oqsidebi, S-oqsidebi, aldehidebi, ketonebi da sxv. isini Tavis mxriv kovalenturad
ukavSirdebian apocitoqrom P450-s da mis modifikacias iwveven.
inaqtivaciis es meqanizmi SeiniSneba e.w. “gamanadgurebeli” subst-
ratebis Jangvisas, romlebic Seuqcevadad an TiTqmis Seuqcevadad
ROH
RH
O2
OH2
C OR
RCR
O
H
R N R SRO
O
RHFe
RHFe
RH(FeO2)RH(FeO2)
NADP
NADPH
(peroqsi kompleqsi)
(oqsi kompleqsi)
,
O O
, ,R, ROH, ,
Fe3+
3+
2+
2+1+
+
e_
e_
.., H2O2, HO, HO2O2._
299
ainhibireben ferments. substratis reaqciisunariani jgufebis aqti-
vacias Tan sdevs prosTetul jgufTan an apofermentTan kova-
lenturad dakavSirebuli reaqciisunariani metabolitebis for-
mireba. substratebs, romlebic citoqrom P450-is aseTi gziT inaq-tivacias iwveven, “gamanadgurebeli” substratebi ewodebaT (mag.,
qloramfenikoli ukavSirdeba apofermentis lizinis naSTs; para-
Tioni, qloroformi ukavSirdebian cisteins da a.S.). isini fer-
mentisadmi maRal specifikurobas avlenen.
citoqrom P450-is inaqtivaciis meore meqanizmi dakavSirebulia
katalizur ciklSi fermentis aqtiur centrze Jangbadis aqtiuri
formebis (−•
2O -is, •HO -isa da H2O2-is) generirebasTan. es SeiZleba
araSeuRlebuli monooqsigenazuri reaqciebis Sedegic iyos, rodesac
NADPH-is aRmdgeneli eqvivalentebi arasrulad xmardeba endoge-
nuri Tu egzogenuri naerTebis hidroqsilirebas. superoqsiduli
anionis generireba ZiriTadad citoqrom P450-is prerogativaa,
radgan am procesSi sxva mikrosomuli gadamtanebis wvlili Zalian
mcirea. citoqrom P450 upiratesad mis aqtiur centrze
formirebuli H2O2-iT inaqtivirdeba, maSin rodesac −•
2O -is dismuta-
ciiT miRebuli H2O2 inaqtivacis umniSvnelo efeqts iZleva [74-82].
saerTod, substratis qimiuri bunebidan gamomdinare, citoqrom
P450-is inaqtivacia sami gziT SeiZleba ganxorcieldes [77]. esenia: -
1) apofermentTan metabolitebis Seuqcevadi dakavSireba; 2) meta-
bolitebis hemis rkinasTan TiTqmis Seuqcevadi dakavSireba; 3) hemis
alkilireba an destruqcia. pirveli da mesame SeiZleba kombini-
rebuli iyos. hemis modifikacia misi Semdgomi dazianebiT, Seqcevad
inaqtivacias iwvevs, maSin rodesac apofermentis modifikacia
Seuqcevadia [83, 84].
amgvarad, “gamanadgurebeli” substratebis Jangvisas citoqrom
P450-is inaqtivacias warmoqmnili reaqciisunariani intermediatebi
(Jangbadis nawilobriv aRdgenili formebi) axdenen, romlebic hemis
an apofermentis qimiur modifikacias axorcieleben. inaqtivacia
ufro xSirad hemis degradaciis Sedegia, vidre apoproteinis
destruqcia. aRniSnul gamokvlevebSi citoqrom P450-is P420-ad konversia ar daregistrirda. amasTan dakavSirebiT, ar SeiZleba
gverdi avuaroT im gansxvavebuli monacemebis ganxilvas, romlebic
arCakovis [85] laboratoriaSia mopovebuli: diTionitiT reduci-
rebuli izolirebuli citoqrom P450-is izoforma 2B4 swraf
inaqtivacias ganicdis autooqsidaciisas warmoqmnili Jangbadis
300
aqtiuri tipebiT da es inaqtivacia araaqtiur citoqrom P420-ad konversiaSi gadasvlis fonze mimdinareobs. mikrosomul an
liposomaSi CaSenebuli citoqrom P450 metad stabiluria feri- da
fero-mdgomareobebSi [86]. aqedan gamomdinare, gamoiTqva mosazreba,
rom citoqrom P450-is inaqtivaciisaTvis aucilebelia Tavisufal-
radikaluri safexuri, xolo citoqrom P420-ad konversia misi
degradaciis Sualed safexurad SeiZleba CaiTvalos, radgan igi
sakmaod arastabiluria da O2-is Tanamyofobisas advilad kargavs
hems [87].
oqsidazur da oqsigenazur reaqciebSi formirebuli H2O2-iT
hemis daJangva an dazianeba “gasaRebis” rols asrulebs citoqrom
P450-is inaqtivaciaSi. mravali fermenti oqsidazuri sistemebiT
ganicdis inaqtivacias. maT Sorisaa TviT citoqrom P450, NAD(P)H-
oqsidazebi, qsantinoqsidaza da arafermentuli sistemebi, romlebic
Seicaven askorbats, O2-s da Fe(III)-s an Fe(II)-s [88-90]. sakmaod
detaluradaa Seswavlili baqteriuli glutaminsinTetazas JangviTi
inaqtivaciis meqanizmi [91]. naCvenebia, rom inaqtivacia damokidebulia
O2-isa da NAD(P)H-is Tanamyofobaze: stimulirebas ganicdis Fe(III)-iT da inhibirdeba katalaziT, Mn(II)-iT an EDTA-iT. sisteme-
bisaTvis, romlebic arahemuri rkinis cilas (feredoqsins, puti-
daredoqsins) Seicaven, inaqtivacia inhibirdeba dimeTilsulfo-
qsidisa da manitolis tipis radikalebiT. dadgenilia, rom am
fermentis JangviTi modifikacia asocirebulia erT suberTeulze
histidinis erTi naSTis dakargvasTan da karbonilis jgufis
gaCenasTan. fermentis Semdgomi Jangva meore histidinis dazianebas
iwvevs, magram inaqtivacia ar exeba meTioninis an SH-jgufebis
daJangvas.
reaqciisunarianobis mxriv Jangbadis aqtivaciis produqtebi
erTmaneTisagan gansxvavdeba. TavisTavad H2O2 da −•
2O ar arian Zlie-
ri damJangvelebi. −•
2O -s dabali redoqs-potenciali gaaCnia, xolo
H2O2 SedarebiT stabiluria. amdenad safiqrebelia, rom makromole-
kulebs isini efeqturad pirdapir ver uteven. amave dros cnobilia −•
2O -is inaqtivaciuri unari iseT fermentebTan urTierTqmedebisas,
rogoricaa katalaza, peroqsidaza, transferaza, laqtatdehidroge-
naza da sxv. aSkaraa agreTve makromolekulebze −•
2O -is pirdapiri
destruqciuli moqmedeba. amitom safiqrebelia, rom inaqtivaciis
procesSi ZiriTad damJangvels •HO -radikali warmoadgens, romelic
H2O2-dan haber-veisisa da fentonis reaqciis Sedegad miiReba:
301
H2O2 + O2 O2 + HO + OH _.._
jamurad:
Fe + H2O22+ .Fe + HO + OH3+ _
Fe + O23+ Fe + O2
2+
hidroqsil-radikalebma, romelTac metad xanmokle sicocxlisu-
narianoba aqvT, SeiZleba imoqmedon, rogorc Zlierma damJangvelebma
uSualod maTi generirebis adgilze, maSin rodesac H2O2 da −•
2O
formirebis adgilidan difuziis gziT did manZilze gadaadgilde-
bian. H2O2-ma SeiZleba gaiaros ujredul da Sidaujredul membra-
nul barierSi, xolo −•
2O difuzias mxolod specifikuri aniongam-
tari arxebis gavliT axerxebs. superoqsid-anioni metad reaqciisu-
nariani xdeba hidrofobul an metalTan koordinirebul ubnebSi.
misi Tanamyofobisas hidroqsilis radikalebi cilebis fragmentacias
iwveven. O2-s SeuZlia •HO -damokidebuli Jangvis pirvelad produq-
tebTan urTierTqmedeba, rac makromolekulebis destruqcias iwvevs
[92].
citoqrom P450-is inaqtivacias sagrZnoblad amcireben fosfoli-
pidebi da maTi es efeqti damokidebuli araa membranebSi fosfolipi-
debis Semadgenlobaze. inaqtivacia sustdeba anaerobul pirobebSi da
aseve naxSirbadis monooqsidis an citoqrom b5-is Tanamyofobisas
[49].
hemis alkilirebiT gamowveuli inaqtivaciis erT-erTi
TvalsaCino magaliTia bocvris RviZlis mikrosomebSi dodecinmJavas
citoqrom P450-damokidebuli Jangva. am dros warmoqmnili aqtiuri
intermediati _ keteni hemis acilirebas iwvevs, rac citoqrom
P450-is inaqtivaciis mizezi xdeba [93]. amasTan dakavSirebiT
uaRresad sayuradRebo Sedegebi miiRes helvigma da Tanaavt. [94,
95], rodesac maT analogiuri gamokvlevebi Caatares cercvidan
miRebul citoqrom P450-ze da daadgines, rom cxovelurisagan
gansxvavebiT, mcenareSi inaqtivaciis mTavari mizezi fermentis
aqtiur centrSi hemTan axlos myofi erT-erTi aminomJavas
(savaraudod, cisteinis an histidinis) nukleofiluri naSTis
acilirebaa (nax. 4.9).
amgvarad, cxoveluri da mcenareuli citoqrom P450-is dodecinmJavaTi TviTinaqtivaciis procesSi erTi arsebiTi gansxvaveba
vlindeba: cxovelur hemoproteinSi qimiur modifikacias hemi
302
ganicdis, xolo mcenareulSi apofermenti. cxovelur citoqrom
P450-Si hemi amdros srulad iSleba, fermenti mwyobridan gamodis
da amis Sedegad kargavs Tavis katalizur aqtivobas. sxva viTarebaa
gamovlenili mcenareul citoqrom P450-is SemTxvevaSi. Cvens
laboratoriaSi [96] Catarebulma kvlevebma damajereblad gviCvenes,
rom hemoproteini inaqtivacias ganicdis rogorc monooqsigenaza,
magram imavdroulad maRal peroqsidazul aqtivobas amJRavnebs.
sxvagvarad rom iTqvas, garkveul pirobebSi qimiuri modifikaciis
Sedegad monooqsigenazas aqtiuri centri peroqsidazas aqtiuri
centris analogad transformirdeba. gamovlenil efeqts adgili
aqvs rogorc mikrosomul fraqciaSi (in vitro pirobebSi), aseve
mTlian mcenareul qsovilSi (in vivo pirobebSi).
COOH
COOH
O
C
COOH
O
COOH
COOHHis
N
N N
NFe
CO R
CO R
citoqrom P450-is aqtiuri centri
hemi
dodecinmJava
keteni
dodekanmJavahistidinis
naSTi
nax. 4.9. citoqrom P450-is inaqtivaciis savaraudo sqema helvigis
da Tanaavt. [95] mixedviT. vertikaluri StrixiT naCvenebia mcena-
reuli citoqrom P450-is qimiuri modifikaciis Sedegad aminomJavas naSTTan warmoqmnili acilis jgufi, xolo horizontaluri Strix-
iT _ cxoveluri citoqrom P450-is hemTan warmoqmnili acilis
jgufi.
303
katalizur reaqciebSi mniSvnelovani roli peroqsidazas xuT
Jangva-aRdgeniT mdgomareobas ekuTvnis. esenia aRdgenili (Fe+2 anu
martivad, mdgomareoba 2), daJanguli (Fe+3 anu 3), I kompleqsi (Fe+5
anu 5), II kompleqsi (Fe+4 anu 4) dabolos, mdgomareoba Fe+6
(oqsi-
peroqsidazaSi), romelic aRdgenili fermentis molekulur
JangbadTan urTierTqmedebiT miiReba [97]. CvenTvis sayuradReboa I da
II kompleqsebi.
I kompleqsi (mwvane feris) xasiaTdeba STanTqmis maqsimumebiT
407- da 658 nm-ebze. jorjis hipoTezis [98] Tanaxmad wyalbadis
zeJangTan fermentis urTierTqmedebisas hemis rkina +3-dan
daJangulobis Zlier maRal (+5) mdgomareobaSi gadadis da amis
Sedegad oqso-ionebi FeO3+ (oqsenoidis analogi) warmoiqmneba.
I kompleqsis warmoqmnis kinetika safuZvlianadaa Seswavlili
Cansis [99] klasikuri gamokvlevebiT. mis mier peroqsidazisa da
H2O2-is urTierTqmedeba Semdegi martivi reaqciiT SeiZleba
gamoisaxos:
FeOH2 FeO 3++ H2O2
K3.5 3++ 2H2O (1)
am SemTxvevaSi fermentis porfirini da mexuTe aqsialuri ligandi sibrtyis qveviT imyofebian, xolo reaqciis siCqaris konstanta (K3) bimolekulur pirdapir reaqcias da peroqsidazas Jangvis mdgomareobis +3-dan +5-mde cvlilebas axasiaTebs. es reaqcia sinamdvileSi arc
ise martivia, rogorc zeviTaa gamosaxuli: procesis malimitirebel
stadias win uswrebs wonasworobis damyareba, xolo TviT procesi
SeiZleba mravali stadiisagan Sedgebodes.
H2O2-Tan an sxva damJangvelebTan peroqsidazas urTierTqmedebis
siCqare pH-ze praqtikulad araa damokidebuli. katalazasTan
ZmarmJavas zeJangis urTierTqmedebis Seswavlam aCvena, rom mJavas
aradisocirebuli forma fermentTan gacilebiT swrafad reagirebs,
vidre misi anioni. peroqsidazasTan H2O2-is reaqciisas ar SeiZleba
gamoiricxos −2HO -is upiratesi monawileoba, ramdenadac es anioni
ufro Zlieri ligandia.
I kompleqsis eleqtronuli struqtura didi xnis ganmavlobaSi
diskusiis sagans warmoadgenda, vidre mesbaueris speqtroskopulma
gamokvlevebma I da II kompleqsebSi rkinis ionis mdgomareobis ana-
logia ar daadastures. am monacemebis Tanaxmad, Fe+5-is formaluri
mdgomareobidan gansxvavebiT, I kompleqsSi Fe+4 mdgomareoba realiz-
deba, radgan rkinis ioni erT eleqtrons hemis porfirinis birTvi-
304
dan iRebs, romelic I kompleqsSi kation-radikalis (RO+) saxiT
imyofeba. dolfinma [100] aCvena, rom peroqsidazisa da katalazas I kompleqsebis STanTqmis speqtrebi mTeli rigi metalporfirinuli
kompleqsebis π-kation-radikalebis speqtrebis analogiuria, anu
Jangvis maRali xarisxis mdgomareobaSi myofi rkinis arseboba
SeiZleba aixsnas porfirinis birTvis da rkinis atomze lokali-
zebul eleqtronebis spinuri urTierTqmedebiT. amgvarad, peroqsi-
dazas I kompleqsSi erTi mJangveli eqvivalenti rkinis ionzea
lokalizebuli, xolo meore _ hemoproteinis porfirinis birTvze.
sayuradReboa, rom citoqrom c-peroqsidazaSi erTi mJangveli
eqvivalenti fermentis aqtiuri centris erT-erT aminomJavur
naSTzea lokalizebuli da ara porfirinul birTvze, rogorc
peroqsidazaSia.
II kompleqsi, anu mdgomareoba 4 (wiTeli feris) xasiaTdeba
STanTqmis maqsimumebiT 417, 530 da 561 nm-ebze. igi miiReba H2O2-Tan peroqsidazas urTierTqmedebisas sxvadasxva aRmdgenlebis (aroma-
tuli aminebis, fenolebis, askorbatis, ferocitoqrom c-s, feroci-anidis, iodidis, nitritisa da sxv.) Tanamyofobisas. or ukanasknel
aRmdgenelTan reaqcias Tan axlavs protonis moxmareba. varaudoben,
rom II kompleqss feril-ionis (FeO2+) struqtura gaaCnia da +4
Jangvis xarisxis rkinis (II) ions Seicavs. amas adasturebs
mesbaueris speqtrebic. II kompleqsi radikaluri meqanizmiT reagirebs
aRmdgenelTa molekulebTan da sawyis ferments Fe+3 Jangvis
xarisxiT ubrundeba. II kompleqsis warmoqmnisa da moxmarebis zo-
gierT kanonzomierebas gamosaxavs me-2 da me-3 gardaqmnebi:
3+Fe + H2O + AH.
FeO 3+ + AH2
FeO 2+ + AH2
FeO (2)
I kompleqsi II kompleqsi
(3)
2++ H2O + AH.
zogierTi mkvlevari peroqsidazebisa da sxva hemoproteinebis he-
muri rkinis maRal daJangul mdgomareobis arsebobas undoblobiT
ekideba, Tumca rkinis ionisaTvis aseTi mdgomareobebi araorganul
qimiaSi sakmaod kargadaa cnobili [101]. FeO2+ da FeO3+
ionebi arse-
boben mJava xsnarebSi da Sesabamis kationebs, xolo tute xsnarebSi
Sesabamis hidroqsidebs warmoqmnian. perferitioni )FeO( 23
− da fera-
tioni )FeO( 24
− rkinis +4 da +6 mdgomareobebiT xasiaTdebian da
305
arseboben tute areSi, maSin rodesac mJava areSi isini swrafad iS-
lebian Jangbadis gamoyofiT. peroqsidazebSi rkinis maRali valentu-
ri mdgomareobis stabilizaciaSi did rols asruleben misi ligan-
duri garemocva da aqtiuri centris aminomJavuri naSTebi. ase maga-
liTad, pirSuSxas peroqsidazas II kompleqsSi Fe+4 mdgomareoba Sem-
degnairadaa stabilizebuli: erTi mJangveli eqvivalenti rkinis
atomze, xolo meore porfirinis birTvzea lokalizebuli, romelic
π-kation-radikalis saxiT arsebobs. naCvenebia aseTi radikalis war-
moqmna pirSuSxas cink-peroqsidazaSi [102]. misi daJangvisas K2IrCl6-
iT, erTi eqvivalentiT Raribi peroqsidaza miiReba, romlis STanT-
qmis speqtri peroqsidazebis I kompleqsis msgavsia, xolo epr-signali 2g-faqtoriT xasiaTdeba. daJanguli cink-peroqsidaza SeiZ-
leba xelaxla aRdges sawyis mdgomareobamde K3IrCl6-iT. rkinis ma-
Ralvalenturi mdgomareobis stabilizaciaSi arsebiTi roli SeiZle-
ba Seasrulos fermentis aqtiurma centrma. mag., citoqrom c-peroqsidazas I kompleqsi stabilizebulia fermentis aqtiuri cent-
ris aminomJavebis naSTebis Tavisufali radikalebiT. I kompleqsis
warmoqmnasa da stabilizaciaSi, sul cota, citoqrom c-peroqsidazas aqtiuri centris oTxi aminomJavuri naSTi mainc mona-
wileobs: distaluri histidini-52, arginini-48, proqsimaluri hi-
stidini-174 da distaluri triftofani-51.
arsebobs monacemebi imis Sesaxeb, rom fermentis Sualedi forme-
bis (I da II kompleqsebis) substratebTan urTierTqmedebis dros
adgili aqvs peroqsidazas, wyalbadis zeJangsa da substrats Soris
sammagi kompleqsis warmoqmnas [103], citoqrom P450-is katalizuri
ciklis msgavsad.
mkvlevarTa ramdenime jgufma [104-111] miiRo oqsenoidis anu I da
II kompleqsebis analogebi, romlebsac aramarto fermentTa Suale-
duri kompleqsebis struqturis imitacia, aramed maTTvis damaxasia-
Tebel reaqciebSi monawileobac SeuZliaT.
miRebulia citoqrom P450-is, peroqsidazisa da katalazas II
kompleqsis struqturuli da funqciuri analogebi [108-111]. zo-
gierTi rkinis (III) porfirinebis orbirTvuli zeJanguri kompleqsebi
N-meTilimidazolis, piridinis an piperidinis moqmedebisas
[PFeIV=O]2+-tipis naerTebad gardaiqmneba [109-111]. am SemTxvevaSi ori
SesaZlo reaqcia mimdinareobs:
2PFeIII_OO_FeIIIP → 2PFeIII_O_FeIIIP + O2 (4)
306
2PFeIII_OO_FeIIIP + 2B → 2[BPFeIV=O] (5)
sadac, B – piridini, piperidini an N-meTilimidazolia.
[BPFeIV=O]-Si rkinis ionis mdgomareoba I da II kompleqsebSi
misi mdgomareobis analogiuria (cxrili 4.2).
cxrili 4.2
citoqrom P450-isa da misi kompleqsebis struqturuli modelebi
sadac OEP _ 2,3,7,8,12,13,17,18-oqtaeTilporfirinis dianionia.
1972 wels o’braienis [112] laboratoriaSi pirvelad iqna naCve-
nebi, rom citoqrom P450-s peroqsidazas Tvisebebi gaaCnia. fermenti sterolebis hidrozeJangebis spirtebad aRdgenas akatalizebs wyal-
badis iseTi donoris Tanamyofobisas, rogoric N,N,N,N’-tetrameTil-p-fenilen-diaminia (TMPD). am SemTxvevaSi peroqsidazul
aqtivobaze gavlenas ar axdenen CO, azoti, EDTA da 2-fenil-2-
propanoli. mxolod mcire mainhibirebel (20%-iT) moqmedebas av-
lenda natriumis azidi. mikrosomebis 80°C-mde gacxelebiT peroqsi-
dazuli aqtivoba 95%-iT qveiTdeboda.
RviZlis mikrosomebis peroqsidazul reaqciebze damTrgunvel
moqmedebas amJRavneben mikrosomuli redoqs-jaWvis substratebi,
kerZod, I tipis substratebi: androstendioni, testosteroni, 17β-estradioli, aminopirini, heqsobarbitali da linolis mJava. maT
mier gamowveuli inhibireba 65-34%-s aRwevs, maSin rodesac II tipis substratebi _ anilini, imidazoli, piridini, kortikosteroli da
n-oqtilamini peroqsidazul aqtivobas 83-50%-iT aqveiTeben.
aRmoCnda agreTve, rom sxva hemSemcveli naerTebisagan (hematini,
methemoglobini, citoqromi c, citoqrom P420) gansxvavebiT yvelaze
maRali peroqsidazuli aqtivoba citoqrom P450-s gaaCnia.
citoqrom P450-is peroqsidazul reaqciebSi wyalbadis dono-
rebad SeiZleba gamoyenebul iqnas NADH an NADPH [113]. eqspe-
rimentul monacemTa erToblioba [112, 113] imaze miuTiTebs, rom
modeluri sistema modelis daxasiaTeba
OEP_FeIIICl + 2-iodozo-
meta-qsiloli
oqsenoidis, anu citoqrom P450-is kompleqs I-is, katalazisa da peroqsidazas modeli: [FeV=O]3+
PFe_OO_FeP + N-meTil-
imidazoli [PFeIV=O] citoqrom P450-is kompleqs II-is, katalazisa da
peroqsidazas modeli: [FeIV=O]2+
307
peroqsidazul aqtivobas citoqrom P450-is daJanguli forma
flobs. am aqtivobas CO imitom ar ainhibirebs, rom igi kompleq-
sirebas mxolod hemoproteinis aRdgenil formasTan ganicdis.
gamoTqmulia mosazreba, rom hidrozeJangebTan citoqrom P450-is urTierTqmedebisas warmoiqmneba peroqsidazas I kompleqsis analo-
giuri forma [114], romelSic hemuri rkina SeiZleba Jangvis maRal
xarisxSi imyofebodes:
P450_Fe3+
ROOH ROH
TMPD NAD(P)HP450_Fe5+ (6)
cnobilia, rom pirveladi alifaturi spirtebi peroqsidazas
substratebs ar warmoadgenen [115]. miuxedavad amisa, virTxis
RviZlis mikrosomebi da maRali sisufTavis citoqrom P450 akata-lizebs spirtebis aldehidebamde Jangvis reaqciebs [116]. kumilis
hidrozeJangiT da citoqrom P450-is an katalazas monawileobiT
spirtebis daJangvis unari alifaturi radikalis zomis zrdis
mixedviT mcirdeba. citoqrom P450 gansakuTrebiT efeqtur
katalizators warmoadgens kumilis hidrozeJangiT eTanolis daJan-
gvaSi, maSin rodesac citoqrom c, hemoglobini da peroqsidaza spir-
tis Jangvas praqtikulad ar axorcieleben. fenobarbitaliT mikro-
somebis induqcia 5-jer zrdis kumilis hidrozeJangiT eTanolis
Jangvas [117].
arasasurveli damatebiTi procesi, romelic Tan axlavs mravali
substratis hidrozeJangur Jangvas, TviT am naerTebis mxridan cit-
oqrom P450-is destruqciaa [118, 119]. kumilisa da mesameuli
buTilis hidrozeJangebi aramarto citoqrom P450-s, aramed
mikrosomul jaWvSi eleqtronTa transportis mniSvnelovan
komponents _ citoqrom b5-sac Slian [119].
arCakovisa da misi TanamS. mier [120, 121] Catarebul iqna
gamokvleva, romelic miznad isaxavda mikrosomuli Jangvis tipiuri
substratis _ N,N-dimeTilanilinis (DMA-s) monooqsigenazuri
meqanizmiT Jangvis Seswavlas, anu DMA-sTan kompleqsSi citoqrom
P450-iT stimulirebuli aRdgenis gavlenis dadgenas am substratis
N-demeTilirebis, p-hidroqsilirebisa da N-Jangvis reaqciaTa
siCqareebze. NADPH-citoqrom P450-reduqtazuli reaqciis mastimu-
lirebel faqtorad gamoiyeneboda Mg2+-is ionebi [122, 123]. aseTi midgoma sakmaod originaluri iyo hidroqsilirebis meqanizmSi komp-
308
leqsis aRdgenis reaqciis rolis srulad gamosavlenad: hidro-
qsilirebis jaWvSi reduqtazuli reaqcia Tu marTlac malimi-
tirebelia, maSin Mg2+-is daxmarebiT misi siCqaris gazrdas erTi
substratis Jangvis samive tipis reaqciis stimulireba unda
moexdina. am SemTxvevaSi substratad DMA-s gamoyeneba amis srul
saSualebas iZleva. misi gardaqmnis SesaZlo gzebi mocemulia sqemaze
(nax. 4.10).
Mg2+-is sxvadasxva koncentraciebis moqmedebis Seswavlam DMA-s
N-demeTilirebasa da p-hidroqsilirebaze gansxvavebuli mastimuli-
rebeli efeqtebi gamoavlina. aqtivaciis koeficientebi Sesabamisad
1.5 da 2.2-s Seadgenda. N-demeTilirebis maqsimaluri stimulacia
miiRweoda 15 mmoli MgCl2-is Tanamyofobisas. p-hidroqsilirebi-
saTvis aucilebeli aRmoCnda Mg2+-is ufro maRali koncentraciebi.
rac Seexeba DMA-s N-Jangvas, masze am metalis gamaaqtiurebeli
moqmedeba ar gamovlinda da am Sedegs avtorebma orgvari axsna
misces: demeTilireba da hidroqsilireba an NADPH-specifikuri
flavoproteinis meSveobiT ar xorcieldeba, an N-JangvaSi sxva,
Mg2+-isadmi aramgrZnobiare flavoproteini monawileobs [120].
DMA-s peroqsidazuli gziT Jangvis procesi neiloris [124]
mieraa Seswavlili. am avtors detalurad aqvT ganxiluli cdis
msvleloba da Cvenc aq ucvlelad mogvaqvs misi aRwera (nax. 4.11).
309
NCH3 CH3
NCH3 CH3
NCH3 CH3
OH
NH CH3
O
NADPH + O2
N,N-dimeTilanilini
(DMA)N-oqsid-N,N-dimeTilanilini
N-monomeTilanilini
N,N-dimeTil-p-aminofenoli
+ CH2ON-demeTilireba
N-Jangva
p-hidroqsilireba
+ H2O
+ H2O
nax. 4.10. dimeTilanilinis Jangvis gzebi RviZlis mikrosomebSi.
nax. 4.11. dimeTilanilinis peroqsidazuli meqanizmiT Jangva [124].
N(CH3)2
C6H5N(CH3)2, CH3COOH-Si+
C6H5N(CH3)2, CH3COOH-Si+
C6H5N(CH3)2, CH3COOH-Si+
(CH3)2N N(CH3)2
ufero
II
(CH3)2N N(CH3)2+
mwvane
III
N(CH3)2
N(CH3)2
(CH3)2N N(CH3)2
I adimeTilanilini
lurji
Seferiloba
narinjisferi
IV++
+
yviTeli
. I
310
ZmarmJavaSi (pH 4.5) ganzavebul DMA-s xsnars emateboda
fermenti da H2O2. sareaqcio are jer yviTldeboda (I stadia),
magram male Seferiloba muq mwvaneSi gadadioda (II stadia).
warmoiqmneboda cisferi naleqi, xolo xsnari mwvanedan mewamul-
lurj Seferilobas iRebda. mwvane xsnars Tu Warbad daemateboda
wyalbadis zeJangi da peroqsidaza, Cndeboda Jolosferi, romelic
swrafad brundeboda mwvane ferSi (III stadia). Jangvis damTavrebis Semdeg naleqi ifiltreboda da calkeuli
komponentebi qromatografiiT calkevdeboda. kvalis saxiT bevri
Seferili nivTiereba gamovlinda, xolo ZiriTad produqts TMPD
warmoadgenda (gavixsenoT, rom es nivTiereba, sterolebis
peroqsidazuli meqanizmiT JangvaSi wyalbadis donoris rols
asrulebs [119]).
sqemaSi moyvanili II naerTis warmosaqmnelad, romelic DMA-s p-mdgomareobidan wyalbadis mocilebis Sedegad miiReba, aRniSnulma
mkvlevarebma ori alternatuli meqanizmi warmoadgines: maTgan
umartivesis Tanaxmad, Tavdapirvelad generirdeba I naerTis
Tavisufali radikalebi, romlebic tetrameTilbenzidins (II-s) warmoqmnian. meore meqanizmi gulisxmobs, rom reaqciis pirvel
stadias warmoadgens dimeTilanilinidan eleqtronis mogleja da
ion-radikalis (I-is) warmoqmna. aseT nawilakebs protonTa
eliminirebiT SeuZliaT gaormageba da H-is mocileba. rogorc ar
unda iyos, swrafad qrobadi yviTeli Seferiloba (I stadia)
SesaZloa labiluri radikaluri nawilakebis (I-isa da II-is) TanamyofobiT iyos ganpirobebuli.
warmoqmnili TMPD-s nawili naleqad gamoyofas aswrebs, maSin,
rodesac darCenili nawili Semdgom Jangvas ganicdis. marTlac,
ganzavebul ZmarmJavaSi am naerTis peroqsidazuli Jangvis
substratad gamoyenebisas, pirveldawyebiTi momwvano-yviTeli
Seferiloba muq mwvane SeferilobaSi gadadioda. Semdgomi JangviT
xsnari narinjisfer Seferilobas iRebda. amgvarad, SeiniSneboda
igive Seferilobebi, rogorsac adgili hqonda DMA-s Jangvisas II da III stadiebze.
xsnaris mwvane feri ganpirobebulia III kation-radikalis
TanamyofobiT, romelic TMPD-dan eleqtronis mowyvetisas
warmoiqmneba. Semdgomi Jangvisas kidev erTi eleqtroni ixarjeba,
ris Sedegadac IV-is qinoiduri struqtura miiReba. masze gadasvla
311
dakavSirebulia rezonansis SesaZleblobaTa SemcirebasTan da amitom
Tan unda sdevdes feris intensiur matebas. varaudobeb, rom IV
stadiaze narinjisferi Seferiloba ganpirobebulia IV-is
dikationiT, romelic Sualedi naerTis rols TamaSobs mcire
raodenobis Seferil nivTierebaTa warmoqmnaSi da romlebic
TavisTavad muxtis gadamtan kompleqsebs warmoadgenen. sayuradReboa
erTi faqti: DMA-s arc monooqsigenazur da arc peroqsidazul
JangviT garaqmnebSi oqsidazuri sistemebis Mg2+-iT gaaqtivebis
SemTxvevaSic ki ar figurirebs am substratis N-Jangvis Semdeg N-oqsidis warmoqmna. rogorc zeviT aRiniSna, N-JangvaSi monawile
flavoproteini aramgrZnobiarea magniumis ionebis mimarT [120].
Cvens mier [96, 125, 126] dadgenilia, rom praqtikulad yvela is
JangviTi procesi, romelic mikrosomebSi mimdinareobs, met-naklebi
xarisxiT citoqromi P450-is araaqtiur citoqrom P420-ad Seuq-
cevad konversias iwvevs. simindis 7-dRiani aRmonacenebis fesvebSi
mikrosomebis citoqromuli komponentebis Semadgenlobis Seswavlam
aCvena, rom masSi ZiriTadad citoqromi P450 dominirebs. mikro-
somebis “asakSi SesvlasTan” (7-9 dRiani) dakavSirebiT SeiniSneba
citoqrom P450-is Semcireba da citoqrom P420-is Semcvelobis
zrda, rasac imavdroulad fraqciaSi peroqsidazuli aqtivobis
ganuxreli zrdac Tan axlavs (nax. 4.12). analogiuri suraTi
SeiniSnaeba “axalgazrda” (7-9 dRiani) nazardebidan gamoyofili
mikrosomuli fraqciis 120 wT-iani intensiuri aeraciisas: citoq-
romebis P420/P450-is Tanafardobis 5-jer zrdas peroqsidazuli
aqtivobis 1.5-jer mateba Seesabameba (nax. 4.13).
“xandazmuli” (14-dRiani) mcenareebidan gamoyofili mikroso-
mebisa da pirSuSxas peroqsidazuli preparatis speqtrulma ana-
lizma maTi absoluturi identuroba dagvidastura, kerZod, orive
STanTqmis maqsimums 420 nm-ze amJRavnebs, xolo diTionitiT
aRdgenisas maqsimumis 432 nm-ze wanacvleba xdeba. wyalbadis zeJangs
hemi kvlav daJangul mdgomareobaSi gadahyavs. analogiuri speqtrebi
gaaCniaT naxSirbadis monoqsidiT aRdgenil maT kompleqsebsac. aqedan
gamomdinare, naTeli xdeba, rom mikrosomaSi arsebobs hemoproteini,
romlis hemis mdgomareoba peroqsidazas hemis identuria.
gel-filtraciuli qromatografiis analiziT dadginda, rom
mikrosomuli fraqcia or hemoproteins Seicavs, romelTagan pero-
qsidazuli aqtivoba mxolod ∼100 kD molekuluri masis mqones
gaaCnia (nax. 4.14). cilis es masa ar Seesabameba peroqsidazis
312
fermentuli cilis preparatis molekulur masas (40 kD). meore,
SedarebiT dabali molekuluri masis (10-15 kD) mqone hemoproteini
citoqrom b5-s warmoadgens. fraqciaSi identificirebulia arahemuri
cilac (∼30-40 kD), savaraudod _NADPH-citoqrom P450-reduqtaza.
nax.4.12. mikrosomebSi citoqrom P450-isa da P420-is Semcvelobis da peroqsidazuli aqtivobis cv-lilebebi mcenaris asakisagan dam-okidebulebiT [96]. 1 _ citoqromi P450; 2 _ citoqromi P420; 3 _ peroqsidazuli aqtivoba.
nax.4.13. citoqromebis P420/P450-is Tanafardobisagan damokidebulebiT. peroqsidazu-li aqtivobis cvlilebebi mikro-somebis 120 wT-iani aeraciis pirobebSi [96]. 1 _ peroqsidazuli aqtivoba; 2 _ P420/P450.
monooqsigenazuri meqanizmis peroqsidazuliT Senacvlebis suraTi savsebiT aSkarad gamoikveTa flavonoidebis mikrosomuli Jangvis
SeswavliT [125]. am mizniT Cvens mier gamocdil iqna meToqsilirebis
gansxvavebuli xarisxis mqone oTxi flavonoidi. maTi SerCeva im mosazrebiT moxda, rom ori maTgani (nobileteni da 5-OH-nobiletini) unda daJanguliyo monooqsigenirebiT (O-demeTilirebiT), xolo ori (limocitrini da kvercetini), romlebic ukve hidroqsilirebul produqtebs warmoadgenen, peroqsidazuli Jangvis meqanizmiT unda gardaqmniliyvnen. garda amisa, cxovelur obieqtebSi es nivTierebebi monooqsigenazebis mZlavr induqtorebad iTvlebian [127].
2.0
6 8 10 12 140
10
20
30
40
citoqrom P420-isa da P450-is
Semcveloba, pmoli mg cilaze
asaki, dRe-Rame
..
....
..
....
1.0
.. .....
∆A450/wT mg cilaze
peroqsidazuli aqtivoba,
1
2
3
0
10
20
30
40
citoqromebis P420/P450
Tanafardoba
dro, wT
.40 80 120
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
...
....
∆A450/wT mg cilaze
peroqsidazuli aqtivoba,
1
2
313
nax. 4.14. mikrosomuli
fraqciis gelfiltraciis
qromatograma [96].
1 _ A280; 2 _ A432; 3 _ peroqsidazuli aqtivo-
ba.
sveti _ 50×1.6 sm; geli _ ULTROGEL AcA 44; eluenti _ 0.05% Na-SDS 1/30 M fosfatis buferSi (pH 7.4).
O
OOCH
OCH
OCH
OCH
OC
CO
3
3
3
3
H3
H3
O
OOH
OCH
OH
OCH
OH
33
nobiletini
(5,6,7,8,3',4'-heqsameToqsiflavoni)
limocitrini
(3,5,7,4'-tetraoqsi-8,3'-dimeToqsiflavoni)
O
OOH
OH
OHOHO
OOH
OCH
OCH
OCH
OC
CO
3
3
3
H3
H3
5-OH-nobiletini
(5-oqsi-6,7,8,3',4'-hentameToqsiflavoni)
kvercetini
(3,5,7,3',4'-pentaoqsiflavoni)
nobiletini da 5-OH-nobiletini mikrosomebSi mxolod NADPH-is Tanamyofobisas iJangebian (nax. 4.15). amis Sedegad sareaqcio areSi adgili aqvs formaldehidis dagrovebas. kosubstratad H2O2-is gamoye-neba mocemuli reaqciis msvlelobaze gavlenas ar axdens, e.i. aRniSnuli flavonoidebidan meTilis jgufis mocileba monooqsigenirebis gziT xorcieldeba. kinetikuri mrudis platoze gasvlis Semdeg NADPH-is ganmeorebiTi damateba registrirebad cvlilebebs aRar iZleva. es imaze miuTiTebs, rom am momentSi O-demeTilirebis substrati mTlianadaa daxarjuli da reaqcia damTavrebulia. warmoqmnili produqtebis
10 30 50 70
0.2
0.4
1.0
2.0
ABS ∆A450/wT mg cilaze
peroqsidazuli aqtivoba,
eluentis moculoba,ml
. ..........
.............
..
........ .. ...............
1
2
3
314
Semdgomi Jangva (misi koncentraciis Semcireba) am SemTxvevaSi ukve H2O2-damokidebuli xdeba, anu monooqsigenirebuli flavonoidi amjerad ukve peroqsidazas substratadaa gadaqceuli. limocitrinisa da kvercetinis NADPH-damokidebuli Jangva mikrosomul fraqciaSi saerTod ar xorcieldeba da reaqcia mxolod H2O2-is TanamyofobiT mimdinareobs (kvercetinis Jangvis mrudi mocemulia nax. 4.16-ze).
amgvarad, mcenareul mikrosomebSi meToqsilirebuli flavonoide-
bi monooqsigenazuri, xolo hidroqsilirebuli _ peroqsidazuli
meqanizmebiT gardaqmnebian. am ori reaqciis Tanmimdevruli Senacvle-
ba citoqrom P450-is qimiuri modifikaciis anu araaqtiur citoqrom P420-ad misi konversiis Sedegia.
nax. 4.15. nobiletinis Jangva eTiolirebuli si-mindis 7-dRiani nazardebis fesvebis mikrosomebSi. sainkubacio xsnaris (3 ml) Semadgenloba: 1/15M fos-fatis buferi pH 7.4; 0.33 mg/ml mikrosomuli cila; 100 µM NADPH; 15 µM H2O2; 25 µM nobiletini [125].
nax. 4.16. kvercetinis Jang-va eTiolirebul simindis 14-dRiani nazardebis fes-vebis mikrosomebSi. sainku-bacio xsnaris (3 ml) Se-madgenloba: 1/15 M fosfa-tis buferi pH 7.4; 0.33 mg/ml mikrosomuli cila: 100 µM NADPH; 15 µM H2O2, 25 µM kvercetini [125].
citoqrom P450-is iseT qimiur modifikacias, romlis drosac
NADPH
A365 NADPH
dro, wT10 20
1.0
2.0
H2O2
30
NADPHA365
dro, wT10 20
0.5
1.0
H2O2
315
adgili aqvs fermentuli moqmedebis meqanizmis Senacvlebas, ufro
esadageba termini “transformacia”, radgan igi ukeTesad asaxavs
movlenis arss.
cotoqrom P450-is qimiur modifikaciaSi mniSvnelovan adgils
ikavebs NADPH-is Tavisufali (hidroqsilirebasTan araSeuRle-
buli) Jangva. am procesis msvlelobas citoqromebis P420/P450-is Tanafardobis 10-jer zrda da peroqsidazuli aqtivobis 1.8-jer
zrda Seesabameba. aseve, mikrosomul membranaSi intensiuri
lipoperoqsidaciisas peroqsidazuli aqtivoba ormagdeba. citoqrom
P450-is peroqsidazad maqsimaluri transformacia miiReba
mikrosomuli Jangvis substratis _ 3,4-benzpirenis gardaqmnisas,
rodesac P420/P450 Tanafardobis 25-jer zrdisas peroqsidazuli
aqtivoba sammagdeba. SedarebiT dabali xarisxis transformacia
axlavs mikrosomuli redoqs-jaWvis meore tipiuri substratis _
dimeTilanilinis Jangvas (monacemebi diagramebis saxiT
warmodgenilia nax. 4.17-ze).
nax. 4.17. simindis 7-dRiani eTiolirebuli nazardebis mikrosomebSi
peroqsidazuli aqtivobebis cvlilebebi aeraciisa da
sxvadasxva substratebis Jangvisas [126].
miRebuli Sedegebis asaxsnelad Cvens mier gamoTqmul iqna
0
1
2
3
4
5
6
kontroli
aeracia
NADPH-is
Tavisufali
Jangva
lipoperoqsidacia
3,4-benzpirenis
Jangva
N,N-
dimeTilanilinis
Jangva
P420
/P45
0
0
50
100
150
200
250
300
350
peroqsidazuli aqtivoba, %
citoqromebis P420/P450 Tanafardoba peroqsidazuli aqtivoba
NA
DPH
N,N
- P P
316
mosazreba, rom citoqrom P450-is amgvar transformacias sain-kubacio areSi warmoqmnili Tavisufali radikalebi unda iwvevdnen.
cnobilia, mag., rom NADPH-is Tavisufali Jangvis procesi oTxi
gansxvavebuli gziT SeiZleba warimarTos (ix. qveTavi 4.1.2.2) [18].
pirveli sami reaqcia oqsidazuria, xolo meoTxe hipoTezuri
endogenuri substratis (XH) monooqsigenazuri meqanizmiT Jangvas
asaxavs. pirveli reaqciis Sedegad superoqsiduli anion-radikali
)O( 2−•
warmoiqmneba. mikrosomuli fraqciis aeraciisas Jangbadis
mudmivi miwodeba aCqarebs sareaqcio areSi endogenuri NADPH-isa
da substratebis Jangvas. imis gamo, rom am ukanasknelTa raodenoba
uaRresad limitirebulia, Sesabamisad efeqtic dabalia. am mosaz-rebis Sesamowmeblad SevecadeT gamogvevlina is aqtiuri inter-mediati, romelic citoqrom P450-is citoqrom P420-Si gadasvlas
iwvevs da monooqsigenazuri aqtivobis peroqsidazuliT Secvlas
ganapirobebs; kerZod, SevecadeT dagvedgina, aris Tu ara es nawilaki
superoqsiduli anion-radikali, romelic, rogorc cnobilia,
zogierTi substratis Jangvisas uSualod citoqrom P450-is aqtiur centrze generirdeba [57-59]. am mizniT Cvens mier Catarebul iqna
eqsperimenti [126]: mikrosomul fraqciaSi TanmimdevrobiT Segvqonda
NADPH, 3,4-benzpireni, taironi (4,5-dihidroqsi-1,3-disulfomJava),
katalaza (EC 1.11.1.6) da am pirobebSi polarografiulad vakvir-
debodiT Jangbadis cvlilebebis dinamikas (nax. 4.18).
polarografiuli mrudidan Cans, rom pirveli ori naerTis dama-
tebisas registrirdeba Jangbadis STanTqma, xolo taironi, romelic
superoqsiddismutazas (EC 1.15.1.1) dabalmolekuluri, membranaSi
ganvladi analogia da superoqsiduli anion-radikalebis damWerad
iTvleba (2H++2 −•
2O →H2O2+O2), Jangbadis moxmarebis mrudis
mimarTulebis mkveTr cvlilebas iwvevs, rac Jangbadis gamoyofis
maCvenebelia. analogiuri efeqti gaaCnia katalazasac, romlis
moqmedebiTac warmoqmnili wyalbadis zeJangi aseve iSleba Jangbadis
gamoyofiT (2H2O2 → H2O + O2). am eqsperimentiT (Tumca arapirdapiri gziT) dasturdeba, rom
3,4-benzpirenis NADPH-damokidebuli Jangvisas marTlac adgili
aqvs superoqsiduli radikalebis warmoqmnas, romlebic moqmedeben
citoqrom P450-is hemze da mis Tvisobriv da raodenobriv
cvlilebebs iwveven.
317
0
5
10
15
20
25
250 500 750 1000 1250Jangbadis koncentracia, nM
dro,wT
katalaza
taironi
3,4-benzpireni
NADPH
0
nax. 4.18. simindis eTiolirebuli nazardebis mikrosomuli fraqciis
mier 3,4-benzpirenis NADPH-damokidebuli Jangvis polarograma.
0.067 M KH2PO4-Na2HPO4 buferi, pH 7.4;K3,4-benzpireni – 0.01 mM; NADPH – 0.24 mM, mikrosomuli fraqcia 1.0 mg/ml [126].
taironi da katalaza gamocdil iqna N,N-dimeTilanilinis NADPH-
damokidebuli Jangvisa da Fe2+-iT inicirebuli mikrosomuli arafer-mentuli lipoperoqsidaciis procesis mimarTac: arc erT SemTxvevaSi adgili ar aqvs Jangbadis gamoyofas; e.i. aRniSnul procesSi super-oqsiduli radikalebi ar generirdebian. rogoc Cans, lipidTa zeJanguri Jangvisas Jangbadis sxva tipis aqtiuri formebi warmoiqmnebian.
citoqrom P450-is peroqsidazad transformiaciis procesi aSkarad SeiniSneba mcenaris asakSi SesvlasTan dakavSirebiTac. simindis 7-dRiani eTiolirebuli nazardebis fesvebidan miRebul mikrosomul fraqciaSi citoqrom P450-is raodenoba da, Sesabamisad, monooqsigenazuri aqtivoba maqsimaluria. momdevno dReebSi citoqromi P450 citoqrom P420-ad Seuqcevad konversias ganicdis, rasac paralelurad Tan axlavs peroqsidazuli aqtivobis zrda. 7-dRianTan SedarebiT 14-dRiani nazardebis mikrosomebSi P420/P450 Tanafardoba 30-32-jer, xolo
peroqsidazuli aqtivoba 5-6-jeraa gazrdili [128].
bunebrivia, asakze damokidebul citoqrom P450-is trans-
318
formacias Tan unda axldes citoqrom P450-damokidebuli biosin-Tezuri procesebis intensivobis cvlilebebic. am sakiTxis kvle-
visas, Sidaujreduli procesis modelad SerCeul iqna ligninis
biosinTezis fenilpropanoiduri gza, romelSic ramdenime citoqrom
P450-Semcveli monooqsigenaza monawileobs [129-131]. maTgan umTav-
resia dariCinmJava-4-hidroqsilaza, romelic fenilalanin-amiak-lia-
zasTan erTad biosinTezis umniSvnelovanes ferments warmoadgens.
kvlevis mizans Seadgenda imis dadgena, Tu rogor icvleba aRniS-
nuli procesis intensivoba citoqrom P450-is transformaciis
pirobebSi. amisaTvis Seiswavleboda biosinTezSi monawile zemoT-aRniSnuli fermentebis aqtivoba 7- da 14-dRiani nazardebis mikro-somebSi. aRmoCnda, rom 7-dRianTan SedarebiT 14-dRiani nazardebis
mikrosomebSi orive fermentis aqtivoba mkveTrad mcirdeba [128], e.i.
citoqrom P450-is transformaciis pirobebSi mikrosomebSi wydeba
dariCinmJavas hidroqsilirebiT mimdinare metaboluri gza, rasac
Tan axlavs wina, amiak-liazuri reaqciis blokirebac.
eTiolirebul nazardebSi, sadac fotosinTezi gamoricxulia, ligninis biosinTezi mniSvnelovnad unda iyos damokidebuli citoqrom P450-is aqtivobaze, ramdenadac am procesSi erT-erTi siCqare-
malimitirebeli stadia _ dariCinmJavas p-kumarmJavad gardaqmna citoqrom P450-Semcveli monooqsigenaziT _ dariCinmJava-4-
hidroqsilaziT (CYP73) katalizdeba [29]. rodesac mcenaris zrdas Tan sdevs citoqrom P450-is transformacia, cxadia, lignifikaciis procesic unda Seicvalos. amis dasadgenad vakvirdebodiT ligninis fraqciaSi radioaqtiuri (4-14C)dariCinmJavas niSandebuli naxSirbadis CarTvas [25, 128]. aRmoCnda, rom ligninSi 14C-is CarTva maqsimaluria 7-9 dRis intervalSi, Semdeg ki mkveTrad mcirdeba (nax. 4.19).
ligninSi radioaqtiuri niSnis CarTvis Semcirebis periodi mce-
naris asakTan dakavSirebul citoqrom P450-is transformacias emTx-veva. am eqsperimentis Sedegebi gviCveneben, rom citoqrom P450-is transformacia bunebrivi procesia da im bioqimiuri reaqciebis
intensivobis daqveiTebas iwvevs, romlebic am hemoproteiniT kata-
lizdebian.
319
nax. 4.19. ligninis fraqciaSi dariCinmJavas 14C-niSnis CarTvis dina-
mika simindis eTiolirebuli nazardebis asakTan damokidebulebiT
[26].
4.5.1 NADPH-citoqrom P450-reduqtazas SesaZlo funqciebi
citoqrom P450-is peroqsidazad transformaciis pirobebSi
citoqrom P450-is qimiuri modifikaciis Sedegad cxadia, monooq-
sigenazuri sistemis danarCeni komponentebi axal funqciur dat-
virTvas unda iZendnen. Cvens mier [97] dadgenil iqna, rom am
hemoproteinis peroqsidazad transformirebis fonze NADPH-
citoqrom P450-reduqtaza aqtivobis maRal dones mainc inarCunebs
(nax. 4.20), miuxedavad imisa, rom peroqsidazuli aqtivobis
gamovlenaSi masze generirebuli superoqsiduli radikalebi ar
monawileoben. aRniSnulidan gamomdinare, bunebrivad ibadeba kiTxva:
Seqmnil viTarebaSi ra funqciur rols asrulebs NADPH-citoqrom
P450-reduqtaza?
100
50
7 9 11 13 15
ligninis fraqciis
radioaqtiuroba, %
..
.. .
asaki, dRe-Rame
320
nax. 4.20. mikrosomebSi citoqrom P450-is Semcvelobisa da NADPH-
citoqrom P450-reduqtazuli aqtivobis cvlilebebi mcena-ris asakisagan damokidebulebiT.
1 _ citoqromi P450; 2 _ NADPH-citoqrom P450-reduqtazuli aqtivoba [97].
aRmoCnda, rom reduqtazaze generirebuli −•
2O upiratesad lipi-
dur peroqsidaciaSia CarTuli (nax. 4.21). rogorc gamoirkva,
lipidTa zeJangur Jangvas citoqromi P450 superoqsiduli
radikalebis generatorad sWirdeba da hemoproteinis modifikaciis
SemTxvevaSi am funqcias mTlianad reduqtaza iTavsebs. garda amisa,
Cven SevZeliT gveCvenebina, rom lipidur peroqsidacias reduq-
tazuli aqtivobis mxolod naxevari (50%-mde) xmardeba da es
savsebiT sakmarisia aRniSnuli procesis normaluri msvlelo-
bisaTvis (nax.4.21) [97]. reduqtazas darCenili enzimuri simZlavre
mikrosomuli redoqs-jaWvis sawyisi komponentebis saSualebiT
ujredis energetikul procesebs emsaxureba [128]. aseTi kavSiris
ganxorcieleba mikrosomidan mitoqondriaze eleqtronTa transmemb-
ranuli migraciis gziTaa SesaZlebeli [17, 132].
µΜ/wT mg cilaze
NADPH-citoqrom P450-reduqtazuli aqtivoba,
6 8 10 12 140
10
20
citoqrom P450-is
Semcveloba,
pmoli mg cilaze
asaki, dRe-Rame
5.0
.1*
. . . ..*
** * *
2
321
nax. 4.21. NADPH-citoqrom P450-reduqtazas SesaZlo funqciebi
citoqrom P450-is transformirebis pirobebSi. eleqtronis trans-
portis is gza, romelic am dros aRar funqcionirebs, gadaxazulia
[128].
mcenaris ujredSi mikrosomebidan mitoqondriaze eleqtronebis
gadatanis SesaZlo gzebis arsebobisa da meqanizmebis dasadgenad Cven
farTo eqsperimentuli kvleva CavatareT [128, 132]. cdebis erT
seriaSi mikrosomul fraqcias vainkubirebdiT NADPH-Tan, raTa
redoqs-jaWvis komponentebi winaswar aRdgeniliyvnen (nax. 4.22).
nikotinamiduri kofermentis srul xarjvas vafasebdiT 340 nm-ze
misi STanTqmis maqsimumis SemcirebiT. citoqrom b5-is aRdgenis
maqsimumis miRwevis Semdeg mikrosomebs vamatebdiT mitoqondriebis
fraqcias. citoqrom b5-is Jangvis paralelurad am SemTxvevaSi
SeiniSneboda citoqromebis c1c-isa da aa3-s aRdgena. maSasadame,
ujredis am organelaTa uSualo kontaqtisas mikrosomidan
mitoqondriaze redoqs-eqvivalentebis transmembranuli migracia
xorcieldeba da am procesSi pirdapir arian CarTuli mikrosomuli
NADPH-citoqrom P450-reduqtaza da citoqromi b5. aqve unda
SevniSnoT, rom cxovelur obieqtebSi mikrosomebsa da
mitoqondriebs Soris reducirebadi eqvivalentebis ormxrivi
transmembranuli migracia da masSi am organelaTa citoqrom b5-ebis
SesaZlo monawileoba gamovlenilia gasuli saukunis 70-80-ian
wlebSi [9, 133-134].
e
ee
H2O2
NADPH
NADPH-citoqrom P450-reduqtaza
energetikuli
procesebi 50%
lipidebis zeJanguri
Jangva 50%
transformacia
peroqsidaza
._O2
citoqrom P450
_
_
_
322
nax. 4.22. mikrosomuli da mitoqondriuli citoqromebisa da
NADPH-is aRdgenis kinetika kombinirebul sistemaSi mitoqondria+
mikrosoma [132].
ganxiluli monacemebi yovelgvar safuZvels gvaZleven misaRebad
CavTvaloT mosazreba imis Sesaxeb, rom citoqrom P450 yovelTvis
ar warmoadgens mikrosomuli redoqs-jaWvis mudmiv terminalur
komponents da saerTod, monooqsigenazuri sistema membranaSi,
Cveulebriv, disocirebuli, da ara erT kompleqsad Sekruli
agregatis saxiT unda arsebobdes. rogorc Cans, NADPH-citoqrom
P450-reduqtazasTan da citoqrom b5-Tan dakavSireba da
monooqsigenazur sistemaSi gaerTianeba mas Semdeg xdeba, rodesac
citoqrom P450 substrats ikavSirebs da Tanmimdevrulad ferment-
substratis pirveli an sammagi kompleqsis meore eleqtroniT
aRdgena xdeba saWiro. am hemoproteinTan endogenuri an egzogenuri
substratis dakavSireba im regulatorul signals warmoadgens,
romlis Sedegadac disocirebul mdgomareobaSi myofi redoqs-jaWvis
komponentebisagan monooqsigenazuri kompleqsi yalibdeba. sxva
SemTxvevaSi, rodesac amis saWiroeba araa (mag., NADPH Tavisuflad
iJangeba, citoqrom P450 substrats ar Jangavs, an peroqsidazadaa
Zn2+
....................................................
aRdgenili
citoqromebi, %
100
50
100
50
aRdgenili
NADPH, %
b5
NADPH aa3
c1c
mitoqondriamikrosoma+NADPH
dro wT
0 10 20
323
transformirebuli), NADPH-citoqrom P450-reduqtazasaTvis eleq-tronis aqceptoris funqcia SeiZleba citoqromoqsidazurma sistemam
Seasrulos. amisaTvis aucilebelia ujredSi mikrosomebisa da
mitoqondriebis uSualo kontaqti da am SemTxvevaSi eleqtronTa
gadatana am ori struqturuli warmonaqmnis b-tipis citoqromebis gziT ganxorcieldeba. imis gamo, rom mikrosomuli citoqrom b5-is
redoqs-potenciali (+24 mV) yvelaze axlosaa mitoqondriuli
citoqrom b-s redoqs-potencialTan, aRmdgeneli eqvivalentebis am
gadatanas ar unda axldes energiis raime SesamCnevi kargva.
cnobilia, rom Zn2+ (10-6 M) sunTqviTi jaWvis III kompleqsSi b da c1 citoqromebs Soris arsebuli FeSIII-klasteris blokirebas
iwvevs [15, 135]. amitom mcenaridan miRebul mikrosomebisa da
mitoqondriebis kombinirebul sistemaze dayenebul Cvens cdebSi
movelodiT, rom citoqrom b-ze eleqtronebis migraciisas Zn2+
daaqveiTebda citoqromebis c1c-sa da aa3-is aRdgenis siCqares.
sinamdvileSi miviReT sapirispiro Sedegebi: Zn2+-is moqmedebis
Sedegad adgili hqonda mitoqondriul citoqromebze eleqtronTa
gadatanis siCqaris SesamCnev zrdas (nax.4.22). amasTan dakavSirebiT
gamovTqviT varaudi, rom sunTqviTi jaWvis FeSIII-klasteris
blokirebisas SeiZleba eleqtronis satransporto gzis Suntireba
moxdes da eleqtronebi mitoqondriuli citoqrom b-s gverdis
avliT, mikrosomuli citoqrom b5-idan uSualod c1c- da aa3-
citoqromebze moxvdnen (nax. 4.23). am SemTxvevaSic Sualed
gadamtanad perimitoqondriuli citoqrom b5 unda funqcionirebdes
[128].
amrigad, citoqrom P450-is peroqsidazad qimiuri modifikaciisas NADPH-citoqrom P450-reduqtaza da citoqrom b5 axal, energe-
tikul funqcias iZenen, rac mitoqondriuli sunTqvis jaWvis
aRmdgeneli eqvivalentebiT damatebiT uzrunvelyofaSi mdgomareobs.
qsenobiotikis ujredSi moxvedrisas NADPH-is mikrosomuli Jangvis
SeuRlebuli sistema energetikulidan kvlav detoqsikaciur reJims
ubrundeba.
324
nax. 4.23. mikrosomuli redoqs-jaWvidan mitoqondriaze eleqtronebis
migraciis SesaZlo gzebi. daStrixuli isriT aRniSnulia
Zn2+-iT blokirebuli ubani [132].
qimiuri modifikaciis gziT citoqrom P450-is peroqsidazad
transformacia ujredis saerTo detoqsikaciur potencials ki ar
amcirebs, aramed garkveulwilad aZlierebs kidevac. am dros
monooqsigenazas peroqsidaza enacvleba, romelic qsenobiotikebis
JangviT degradaciaSi aranakleb rols asrulebs. saqme imaSia, rom
zogierTi mkvlevaris TvalsazrisiT mcenareebSi organuli toqsi-
kuri naerTebis ZiriTadi nawili peroqsidazebiT iJangeba [136]. es
hipoTeza eqsperimentulad dasabuTebul Semdeg mosazrebebs eyrdnoba:
_ mcenareebSi peroqsidazas farTo gavrcelebas;
_ fermentis maRal swrafvas sxvadasxva qimiuri struqturis mqone
organuli qsenobiotikebis mimarT;
_ universalur substratul specifikurobas.
NADPH
citoqrom b5modificirebuli
citoqrom P450
mikrosoma
mitoqondria
citoqrom
bFeSIII
klasteri
citoqrom
c1
citoqrom
ccitoqrom
acitoqrom
a3
I kompleqsi
NADPH-CoQ-reduqtaza
NADPH-citoqromP450-reduqtaza
perimitoqondriuli citoqrom b5
325
es Taviseburebebi gansazRvravs peroqsidazas aqtiur monawi-
leobas mTel rig detoqsikaciur procesebSi. qsenobiotikebis
hidroqsilirebis reaqciebSi mcenareuli peroqsidazebis monawile-
obaze mravali faqti miuTiTebs, mag., sxvadasxva mcenareebis peroq-
sidazebs SeuZliaT daJangon N,N-dimeTilanilini [137], 3,4-benz-pireni, 4-nitro-o-fenilendiamini [138], 4-qloranilini [139], fenoli,
aminofluoreni, paraoqsiacetanilidi, dieTilstilbestroli, hidro-
qsibuTiltoluoli, hidroqsianizolebi da sxv. [140]. triTiumiT
niSandebuli meTilis jgufis Semcveli [C3H3] TNT-s gamoyenebiT naCvenebia, rom pirSuSxas peroqsidazas sufTa preparats SeuZlia
iseTi Znelad dasaJangi jgufic ki daJangos, rogorsac TNT-s meTilis jgufi warmoadgens [141].
mravali ucxo naerTis Jangvis dasawyisSi citoqrom P450-s SeuZ-lia funqcionireba, rogorc monooqsigenazas, SemdgomSi ki Jangva
gaagrZelos peroqsidazad transformirebulma hemoproteinma. am
SemTxvevaSi qsenobiotikis degradacia fermentTa urTierTSenacv-
lebis principiT xorcieldeba. Cvens laboratoriaSi naCvenebi iqna,
rom qsenobiotikTa Jangvis procesSi erTmaneTs SeiZleba
Seenacvlon aramxolod monooqsigenaza da peroqsidaza, aramed
fenoloqsidazac [142-144]. am fermentebis koordinirebuli moqme-
deba mravali ucxo naerTis JangviTi degradaciis procesis mTavar
regulatorul meqanizms unda warmoadgendes.
ganxiluli faqtebis Sejerebas erT mniSvnelovan daskvnamde
mivyavarT:
cxoveluri ujredebisagan gansxvavebiT, romelSic Tavisufali
radikalebi hemis modifikaciis da misi Semdgomi destruqciis gziT
citoqrom P450-is srul inaqtivacias iwveven, mcenareul ujredSi
am hemoproteinis qimiuri modifikacia ise xorcieldeba, rom
citoqrom P450 Tavis katalizur aqtivobas peroqsidazas saxiT
inarCunebs. e.i. mcenareuli fermenti mxolod Tvisobriv gardaqmnas
_ transformacias ganicdis. am dros citoqrom P450-damokidebuli
Sidaujreduli metaboluri procesebis intensivoba qveiTdeba. cito-
qrom P450-is transformaciis Sedegad monooqsigenazuri sistemis
Semadgenel komponentebs Soris adre arsebuli funqciuri kavSiri
wydeba da isini axal funqciebs iZenen. aseTi transformaciiT
mcenareuli ujredi, erTi mxriv, cxoveluris msgavsad Tavidan
icilebs agresiuli intermediatebis generators _ citoqrom P450-s, meore mxriv, cxovelurisagan gansxvavebiT, amave ferments
326
peroqsidazas funqcias aniWebs. am gziT ujredi iZens ferments,
romelsac erTdroulad qsenobiotikebis Jangva da agresiuli H2O2-is likvidacia SeuZlia. swored amaSi unda mdgomareobdes qimiuri
modifikaciis gziT citoqrom P450-is transformaciis biologiuri
azri.
literatura
1. Арчаков, А.И. (1975) Микросомальное окисление. М., Наука, 327с. 2. Estabrook, R.W., Baron, J., Hilderbrandt, A.G. (1971a) A new spectral species
associated with cytochrome P-450 in liver microsomes. Chem.Biol.Interactions, 3, 260-261.
3. Estabrook, R.W., Hilderbrandt, A.G., Baron, J., Netter, L.J., Leibman, K.A. (1971b) A new spectral intermediate associated with cytochrome P-450 function in liver microsomes. Biochem.Biophys.Res.Communs., 42, 132-139.
4. Арчаков, А.И. (1983) Оксигеназы биологических мембран. XXXVII Бахов-ские чтения. М., Наука, 54с.
5. Archakov, A.I., Devichensky, V.M., Karuzina, I.I., Karyakin, A.V. (1975b) The electron transfer in the membranes of endoplasmic reticulum. The interaction of NADPH and NADH-electron transfer chains in microsomes. Arch.Biochem.Biophys. 166, 308-312.
6. Archakov, A.I., Devichensky, V.M., Karyakin, A.V. (1975a) The electron trans-fer in the membranes of endoplasmic reticulum. Participation of cytochrome b5 in the NADPH-oxidation reaction. The evidence for two cytochrome b5 in liver microsomes. Arch.Biochem.Biophys. 166, 295-307.
7. Archakov, A.I., Devichensky, V.M. (1975) The electron transfer in the mem-branes of endoplasmic reticulum. A quantitative estimation of cytochrome b5 content in the NADPH and NADH-oxidation chains. Arch.Biochem.Biophys. 166, 313-317
8. Archakov, A.I., Karyakin, A.V. (1975) Intermembrane electron transfer in the absence of added watersoluble carriers. Biochem.Biophys.Acta, 408, 93-100.
9. Арчаков, А.И., Карякин, А.В., Скулачев, В.П. (1973) Перенос электронов между мембранами микросом и митохондрии. ДАН СССР, 209, 221-223.
10. Cinti, D.L., Schenckman, J.B. (1972) Hepatic organelle interaction. I. Spectral investigation during drug biotransformation. Molec.Pharmacol., 8, 333-338.
11. Cinti, D.L., Ritchie, A., Schenckman, J.B. (1972) Hepatic organelle interaction. II. Tricarbonic acid sycle components on N-demethylation and hydroxylation reactions in rat liver. Molec.Pharmacol., 8, 339-344.
12. Moldeus, P. W., Cha, Y. N., Cinti, D. L., Schenckmann, J. B. (1973) Hepatic organelle interaction. III. Mitochondrial modification of microsomal drug meta-bolism. J.Biol.Chem, 248, 8574-8584.
13. Schenckman, J.B., Cinti, D.L., Moldeus, P.W. (1973) The mitochondrial role in hepatic cell mixed-function oxidations. Ann.N.-Y.Acad.Sci., 212, 420-427.
327
14. Ратникова, Л.А., Чистяков, В.В., Ягужинский, Л.С. (1978) Регуляторные взаимодействия дыхательной цепи митохондрии и окислительной системы эндоплазматического ретикулума. Биохимия, 43, 1809-1815.
15. Чистяков, В.В., Поспелова, Л.Н. (1982) Перенос электронов от митохонд-рии к микросомам в реконструированной системе клеточных органелл. Биохимия, 47, 55-61.
16. Гордезиани, М.Ш., Дурмишидзе, С.В., Бобохидзе, Е.А., Ломидзе, ".П. (1982) Участие митохондриальной и микросомальной окислительных сис-тем в детоксикационных процессах ксенобиотиков листьями. Физи-ол.растений, 29, 978-984.
17. Гордезиани, М.Ш., Дурмишидзе, С.В., Бобохидзе, Е.А., Ломидзе, ".П. (1986) Микросомальное деметилирование диметиланилина и п-нитроанизола в смещанной системе растительные микросомы-митохондрии. Изв. АН ГССР, сер.биол., 12, 42-46.
18. Жуков, А.А., Арчаков, А.И. стехиометрия реакций микросомального окис-ления. Распределение редокс-эквивалентов между монооксигеназными и оксидазными реакциями, катализируемыми цитохромом Р-450. Биохимия, 1985, 50, 1939-1952.
19. Гордезиани, М.Ш. (1992) Монооксигеназы высших растений и их роль в детоксикации ксенобиотиков. Дисс... докт. биол. наук в форме науч. докл., Тбилиси, Ин-т биохимии АН Грузии, 45с.
20. Хатисашвили Г.А., Адамия Г.С., Гордезиани М.Ш., Ломидзе Э.П., Брискер В.Л. (1986) Полярографическое исследование гидроксилирующей способ-ности растительных микросом. Сообщ. АН ГССР, 123, 3, 621-623.
21. Гордезиани М.Ш., Хатисашвили Г.А., Квеситадзе Г.И. (1991) Свободное и сопряженное с гидроксилированием ксенобиотиков окисление NADPH. ДАН СССР, 320, 2, 417-420.
22. Гордезиани М.Ш., Хатисашвили Г.А., Курашвили М.В. (1991) Распределе-ние NADPH-цитохром Р-450-редуктазы в растительной клетке. Сообщ. АН Грузии, 143, 3, 321-324.
23. Хатисашвили Г.А., Гордезиани М.Ш., Ломидзе Э.П., Адамия Г.С. (1989) Редокс-цикл НАДФН при недостатке кислорода в бес-клеточной системе растений. Тез. докл. V Всесоюз. конф. «Цитохром Р-450 и модификация макромолекул». Ялта, 155.
24. Гордезиани М.Ш., Дурмишидзе С.В., Хатисашвили Г.А., Адамия Г.С., Ло-мидзе ".П. (1987) Исследование биосинтетической и детоксикационной способности растительного цитохрома Р-450. ДАН СССР, 295, 6, 1491-1493.
25. Гордезиани М.Ш., Хатисашвили Г.А., Адамия Г.С., Ломидзе Э.П. (1987) Возможность переключения цитохрома Р-450 с «эндогенного» на «экзо-генный» режим обмена. Сообщ. АН ГССР, 126, 1, 161-164.
26. Khatisashvili, G., Gordeziani, M., Kvesitadze, G., Korte, F. (1997) Plant mo-nooxygenases: participation in xenobiotic oxidation. Ecotoxicology and Environmental Safety, 36, 118-122.
27. Gogoberidze, M., Zaalishvili, G., Khatisashvili, G., Ugrekhelidze, D., Gordezia-
328
ni, M., Kvesitadze, G. Bioremediation – contemporary strategy of xenobiotics’ detoxification. Contaminated Soil 2000 (Proceedings of the 7th International FZK/TNO Conference). 2000, 1, 397–404
28. Kiskeidze, E., Khatisashvili, G., Kurashvili, M., Shavgulidze, G. Action of lipid peroxidation on monooxygenase System participating in xenobiotic detoxifica-tion. Bulletin of the Georgian Academy of Sciences. 2000, 162, 1,156–158
29. Durst, F. Physiology and biochemistry of plant cytochrome P-450. In Frontiers in Biotransformation, Berlin, Akademy Verlag, 1991, 4, 191-232
30. Durst, F., Benveniste, I., Lesot, A.A., Salaün, J.-P., Werck-Reichhart, D. Induc-tion of plant cytochrome P-450. In Redulation of Enzymatic Systems Detoxify-ing Xenobiotics in Plants, Dortrecht/Boston/London, Kluwer Academic Pub-lichers, 1997, 19-34
31. Reichhart, D., Salaün, J.-P., Benveniste, I., Durst, F. Induction by manganese, ethanol, phenobarbital and herbicides of microsomal cytochrome P-450 in high-er plant tissues. Arch.Biochem.Biophys., 1979, 196, 301-303
32. Reichhart, D., Salaün, J.-P., Benveniste, I., Durst, F. Time course of induction of cytochrome P-450, NADPH-cytochrome c reductase, and cinnamic acid hydrox-ylase by phenobarbital, ethanol, herbicides and manganese in higher plant mi-crosomes. Plant Physiol., 1980, 66, 600-604
33. Salaün, J.-P., Benveniste, I., Reichhart, D., Durst, F. Induction and specificity of a cytochrome P-450 dependent laurate in-chain hydroxyla from higher plant mi-crosomes. Eur.J.Biochem., 1981, 119, 651-655
34. Khatisashvili, G., Kurashvili, M., Gordeziani, M., Kvesitadze, G. (1994) Func-tional evalution of separate components of plant monooxygenase system in-volved in xenobiotic detoxication. Fresenius Environmental Bulletin, 3, 621-626.
35. Hendry, G.A.F. Jones, O.T.G. Induction of cytochrome P-450 in intact mung beans New Phytol., 1984, 96, 153-159
36. Fujita, M. Agric.Biol.Chem., 1985, 49, 3045-3047 37. Hagmann, M.-L., Heller, W., Grisebach, H. Induction and characterization of a
microsomal flavonoid 3'-hydroxylase from parsley cell cultures. Eur.J.Biochem., 1983, 134, 547-554
38. Heller, W., Kühnl, T. Elicitor induction of a microsomal 5-O-(4-coumaroyl) shikimate 3'-hydroxylase in parsley cell suspension cultures. Arch.Biochem.Biophys., 1985, 241, 453-460
39. Benveniste, I., Salaün, J.-P., Durst, F. Wounding-induced cinnamic acid hydrox-ylase in Jerusalem artichoke tuber. Phytochem., 1977, 16, 69-73.
40. Salaün, J.-P., Benveniste, I., Reichhart, D., Durst, F. A microsome (cytochrome P-450)-linked lauric acid-monooxygenase from aged Jerusalem-artichoke-tuber tissues. Eur.J.Biochem., 1978, 90, 155-159
41. Russel, D.W. The metabolism of aromatic compounds in higher plants. J.Biol.Chem., 1971, 246, 3870-3878
42. Benveniste, I., Salaün, J.-P., Durst, F. Phytochrome mediated regulation of a monooxygenase hydroxylating cinnamic acid in etiolated pea sedlings. Phyto-chem., 1978, 17, 359-363
329
43. Benveniste, I., Salaün, J.-P., Reichhart, D., Durst, F. In: Photoreceptors and Plant Development. Antverpen, 1979. Antverpen Univ. Press., 1980, 297-304
44. Benveniste, I., Salaün, J.-P., Simon, A., Reichhart, D., Durst, F. Cytochrome P-450-dependent ω-hydroxylation of lauric acid by microsomes from pea seedl-ings. Plant Physiol., 1982, 70, 122-126
45. Hahlbrock, K., Knobloch, K.H., Potts, J.R.M, Wellmann, E.W. Eur.J.Biochem., 1976, 61, 199-206
46. Hendry, G.A.F., Huoghton, J.D., Jones, O.T.G. Light-dependent cytochrome P-450 changes in mung beans (Paseolus aureus). Biochem.J., 1981b, 196, 825-829
47. Хатисашвили Г.А., Гордезиани М.Ш., Курашвили М.В. (1991) Цитохром-ные компоненты растительных микросом и возможность их индукции. Со-общ. АН Грузии, 143, 2, 189-192.
48. m. gordeziani, g. xatisaSvili. membranuli qsenobioqimia. Tbilisi,
2005, 281
49. Ляхович, В.В., Цырлов, И.Б. (1978) Структурные аспекты биохимии моно-оксигеназ. Наука, Новосибирск, 238.
50. Stier A, Sackmann E. Spin labels as enzyme substrates. Heterogeneous lipid distribution in liver microsomal membranes.Biochim Biophys Acta. 1973 Jul 6;311(3):400-408
51. Peterson JA, Ebel RE, O'Keeffe DH, Matsubara T, Estabrook RW. Temperature dependence of cytochrome P-450 reduction. A model for NADPH-cytochrome P-450 reductase:cytochrome P-450 interaction. J Biol Chem. 1976 Jul 10;251(13):4010-6.
52. Estabrook, R.W., Baron, J., Franklin, M., Mason, H.S., Waterman, M., Peter-son, J.A. Cytochrome P-450 – panacea or plaque. In: The molecular Basis of electron transprot (Schultz, J., Cameron, D.F., eds.) N.Y. London, Acad. Press. 1972, pp. 197-230.
53. Ebel R.E., O’Keeffe D.H., Peterson J.A. The molecular architecture of the mi-crosomal membrane: cytochrome P-450 – cytochrome P-450 reductase interac-tion. – In Abstracts of the 10-th Internat. Congr. Biochem. Hamburg, 1973, 296
54. Уваров, В.Ю., Бачманова, Г.И., Арчаков, А.И., {айтина, С.В., Сухомудрен-ко, А.Г. (1980б) Конформационное состояние растворимого и встроенного в искуственную мембрану цитохрома b5. Биохимия, 45, 1859-1862.
55. Ernster, L., Nordenbrand, K. Microsomal lipid peroxidation. – “Methods in En-zymology”, 1967, 10, 574-580
56. Ernster, L., Nordenbrand, K., Orrenius, S., Das, M.L. Microsomal lipid peroxi-dation. – “Hoppe-Seyler’s Z. Physiol. Chem.”, 1968, 349, 1604-1605
57. Arcakov, A.I., Bachmanova, G.I. Cytochrome P-450 and Active Oxygen. Lon-don, Taylor & Francis, 1990, 170-481.
58. Karuzina, I.I., Archakov, A.I. The oxidative inactivation of cytochrome P-450 in monooxygenase reactions. Free Radic. Biol. Med., 1993, 16, 73-97.
59. Ruckpaul, K., Rein, H., Blanck, J. Regulation of the activity of the hepatic en-doplasmic cytochrome P-450. In: Basis and mechanisms of regulation of cytoch-rome P-450 (Ruckpaul, K., Rein, H. eds.). Berlin, Academie-Verlag, 1989, 1, 1-65.
330
60. Archakov, A.I., Zhukov, A.A. Multiple activities of cytochrome P-450. Stoichi-ometrical approach. In: Drug Metabolism—from Molecules to Man, London, Taylor & Francis, 473-476. In: Basis and mechanisms of regulation of cytoch-rome P-450 (Ruckpaul, K., Rein, H., eds.). Berlin, Academie-Verlag, 1989, 1, 1-65.
61. Zhukov, A. A., Blanck, J., Ristau,O., Ruckpaul, K., Arcakov, A.I. Stoichiomerty of cytochrome P-450-catalized oxygenase and oxidase reactions. Correlations with the spin state of the ferric heme. In: Cytochrome P-450: Biochemistry and Biophysics (Schuster, J., eds.). London, Taylor & Francis, 1989, 85-88.
62. Ляхович, В.В., Вавилин, В.А., Зенков, Н.К., Меньщикова, Е.Б. Активиро-ванные кислородные метаболиты в монооксигеназных реакциях. Бюлле-тень СО РАМН, 2005, 4 (118), 7-12
63. Гуляева, Л.Ф., Вавилин, В.А., Ляхович, В.В. Ферменты биотрансформации ксенобиотиков в химическом канцерогенезе. Новосибирск, 2000, 84.
64. Fleming, I. Cytochrome P450 and vascular homeostasis. Circ. Res., 2001, 89, 753-762.
65. Gottlieb, R.A. Cytochrome P450: major player in reperfusion injury. Arch. Bio-chem. Biophys., 2003, 420, 262-267.
66. Symons, A.M., King, L.J. Inflammation, reactive oxygen species and cytoch-rome P450. Inflammopharmacology. 2003, 11, 75-86.
67. Caro, A.A., Cederbaum, A.I, Oxidative stress, toxicology, and pharmacology of CYP2E1. Annu. Rev. Pharmacol. Toxicol., 2004, 44, 27-42.
68. Morel, Y. Coumoul, X., Nalpas, A., Barouki, R. Repression of gene expression by oxidative stress. Biochem. J., 1999, 342, 481-496.
69. Morel, Y. Nuclear factor I/CCAAT box transcription factor trans-activating do-main is a negative sensor of cellular stress. Mol. Pharmacol., 2000, 58, 1239-1246.
70. Hirsch-Ernst, K.I., Schlaefer, K., Bauer, D., Heder, A.F., Kahl, G.F. Repression of phenobarbital-dependent CYP2B1 mRNA induction by reactive oxygen spe-cies in primary rat hepatocyte cultures. Mol. Pharmacol., 2001, 59, 1402-1409.
71. Choi, D.W., Leininger-Muller, B., Wellman, M., Kim, Y.H., Siest, G. Cytoch-rome P-450-mediated differential oxidative modification of proteins: albumin, apolipoprotein E, and CYP2E1 as targets. J. Toxicol. Environ. Health., 2004, 67, 2061-2071.
72. Goasduff, T., Cederbaum, A.I. NADPH-dependent microsomal electron transfer increases degradation of CYP2E1 by the proteasome complex: role of reactive oxygen species. Arch. Biochem. Biophys., 1999, 370, 258-270.
73. Roberts BJ, Song BJ, Soh Y, Park SS, Shoaf SE. Ethanol induces CYP2E1 by protein stabilization. Role of ubiquitin conjugation in the rapid degradation of CYP2E1. J. Biol. Chem., 1995, 270, 29632-29635.
74. Halpert, J.R., Balfour, C., Miller, N.E., Kaminsky, L.S. Dichloromethyl com-pounds as mechanism-based inactivators of rat liver cytochromes P-450 in vitro. Mol. Pharmacol., 1986, 30, 19-24.
75. Stevens, J.C., Halpert, J. Selective inactivation of four rat liver microsomal an-drostenedione hydroxylases by chloramphenicol analogs. Mol. Pharmacol.,
331
1988, 33, 103-110. 76. Ortiz de Montellano, P.R., Mico, B.A., Mathews, J.M., Kunze, K.L., Miwa,
G.T., Lu, A.Y. Selective inactivation of cytochrome P-450 isozymes by suicide substrates. Arch. Biochem. Biophys., 1981, 210, 717-728.
77. Ortiz de Montellano, P.R., Reich, N.O. Catalyst-dependent inhibition of cytoch-rome P-450 enzyme. In: Cytochrome P-450: Structure, Mechanism and Bioche-mistry (Ortiz de Montellano P.R., ed.). New York, Plenum Press, 1986, 273-314.
78. Ortiz de Montellano, P.R. Cytochrome P-450 catalysis: radical intermediates and dehydrogenation reactions. Trends Pharmacol. Sci., 1989, 10, 354-359.
79. Reed, C.J., Lock, E.A., De Matteis, F. Olfactory cytochrome P-450. Studies with suicide substrates of the haemoprotein. Biochem. J., 1988, 253, 569-576.
80. Guengerich, F.P., Willard, R.J., Shea, J.P., Richards, L.E., Macdonald, T.L. Me-chanism-based inactivation of cytochrome P-450 by heteroatom-substituted cyc-lopropanes and formation of ring-opened products. J. Amer. Chem. Soc., 1984, 106, 6446-6447.
81. Guengerich, F.P., Bцcker, R.H. Cytochrome P-450-catalyzed dehydrogenation of 1,4-dihydropyridines. J. Biol. Chem., 1988, 263, 8168-8175.
82. Guengerich, F.P. Mechanism-based inactivation of human liver microsomal cy-tochrome P-450 IIIA4 by gestodene. Chem. Res. Toxicol., 1990, 3, 363-371.
83. Farrell, G.C., Correia, M.A. Structural and functional reconstitution of hepatic cytochrome P-450 in vivo. Reversal of allylisopropylacetamide-mediated de-struction of the hemoprotein by exogenous heme. J. Biol. Chem., 1980, 255, 10128-10133.
84. Bornheim, L.M., Underwood, M.C., Caldera, P., Rettie, A.E., Trager, W.F., Wrighton, S.A., Correia, M.A. Inactivation of multiple hepatic cytochrome P-450 isozymes in rats by allylisopropylacetamide: mechanistic implications. Mol. Pharmacol., 1987, 32, 299-308.
85. Bachmanova, G.I., Pogodina, O.K., Kanaeva, I.P., Archakov, A.I. The inactiva-tion of the reduced cytochrome P-450. In: Biochemistry, Biophysics and Regula-tion of Cytochrome P-450 (Gustafsson, J.A., Carlstedt-Duke, Mode, A, Rafter, J., eds.). Amsterdam, Elsevier Biomedical Press, 1980, 599-602.
86. Bachmanova, G.I., Uvarov, V.V., Kanaeva, I.P., Archakov, A.I. Suicide inacti-vation of reduced cytochrome P-450 in soluble and membrane-bound states. In: Cytochrome P-450, Biochemistry, Biophysics and Environmental implications (Hietanen, E., Laitinen, M., Hanninen, O., eds.). Amsterdam, Elsevier Biomedi-cal Press, 1982, 599-602.
87. Ingelman-Sundberg, M., Paul, K.G. Heme release from rabbit liver microsomal cytochrome P-450 LM2. Acta Chem. Scand. B., 1986, 40, 233-234.
88. Levine, R.L. Oxidative modification of glutamine synthetase. II. Characteriza-tion of the ascorbate model system. J. Biol. Chem., 1983, 258, 11828-11833.
89. Levine, R.L., Oliver, C.N., Fulks, R.M., Stadtman, E.R. Turnover of bacterial glutamine synthetase: oxidative inactivation precedes proteolysis. Proc. Natl. Acad. Sci. USA., 1981, 78, 2120-2124.
90. Oliver, C.N., Fucci, L., Levine, R.L., Wittenberger, M.E., Stadtman, E.R. Inacti-vation of key metabolic enzymes by P-450 linked mixed function oxidation sys-
332
tems. In: Cytochrome P-450, Biochemistry, Biophysics and Environmental im-plications (Hietanen, E., Laitinen, M., Hanninen, O., eds.). Amsterdam, Elsevier Biomedical Press, 1982, 531-538.
91. Rivett, A.J., Levine, R.L., Stadtman, E.R. Mixed function oxidation of proteins can modify multiple amino-acid leading to varying effects on the protein. Fed. Proc., 1985, 44, 1399.
92. Метелица, Д.И. Активация кислорода ферментными системами. М., Наука, 1982, 249 c.
93. CaJacob, C.A., Chan, W.K., Shephard, E., Ortiz de Montellano, P.R. The cata-lytic site of rat hepatic lauric acid �-hydroxylase: Protein versus prostetic heme alkylation in the �-hydroxylation of acetylenic fatty acids. J. Biol. Chem., 1988, 263, 18640-18649.
94. Helvig, C., Tardif, F.J., Seyer, A., Powles, S.B., Mioskowski, C., Durst, F., Salaьn, J.P. Selevtive inhibition of a cytochrome P450 enzyme in wheat that oxides both the natural substrate lauric acid and the synthetic herbicide diclofop. Pestic. Biochem. Physiol., 1996, 54, 161-171.
95. Helvig, C., Alayrac, C., Mioskowski, C., Koop, D.P., Durst, F., Salaьn, J.P. Sui-cide inactivation of cytochrome P450 by middle chain and terminal acetylenes. Biochemistry and Molecular Biology, 1997, 3, 414-421.
96. Khatisashvili, G., Kurashvili, M., Gordeziani, M., Kvesitadze, G. Monooxyge-nase and peroxidase pathwayes of xenobiotics detoxication in higher plants. Fre-senius Environmental Bulletin, 1993, 2, 103-108.
97. Yamazaki, I., Yokota, K. Oxidation states of peroxidase. Mol. Cell Biochem., 1973, 2, 39-52.
98. George, P. The chemical nature of the second hydrogen peroxide compound formed by cytochrome c peroxidase and horseradish peroxidase. I. Titration with reducing agents. Biochem. J., 1953, 54, 267-276.
99. Chance, B. The enzyme-substrate compounds of horseradish peroxidase and peroxides; kinetics of formation and decomposition of the primary and second-ary complexes. Arch. Biochem., 1949, 22, 224-252.
100. Dolphin, D., Forman, A., Borg, D.C., Fajer, J., Felton, R.H. Compounds I of catalase and horse radish peroxidase: pi-cation radicals. Proc. Natl. Acad. Sci. USA., 1971, 68, 614-618.
101. Ингрем, Л. Механизмы биохимических реакций. М., Мир, 1964, 100-116. 102. Kaneko, Y., Tamura, M., Yamazaki, I. Formation of porphyrin pi cation radical
in zinc-substituted horseradish peroxidase. Biochemistry, 1980, 19, 5795-5799. 103. Саундерс, Б.К. Пероксидазы и каталазы. В кн: Неорганическая биохимия.
М., Мир, 1978, 2, 434-470. 104. Groves, J.T., Nemo, T.E., Myers, R.S. Hydroxylation and epoxidation catalyzed
by iron-porphine complexes. Oxygen transfer from iodosylbenzene. J. Amer. Chem. Soc., 1979, 101, 1032-1033.
105. Chang, C.K., Kuo, M.S. Reaction of iron(III) porphyrins and iodosoxylene. The active oxene complex of cytochrome P-450. J. Amer. Chem. Soc., 1979, 101, 3413-3415.
106. Hill, C.L., Schardt, B.C. Alkane activation and functionalization under mild
333
conditions by a homogeneous manganese(III)porphyrin-iodosylbenzene oxidiz-ing system. J. Amer. Chem. Soc., 1980, 102, 6374-6375.
107. Groves, J.T., Kruper, W.J., Haushalter, R.C. Hydrocarbon oxidations with oxo-metalloporphinates. Isolation and reactions of a (porphinato)manganese(V) complex. J. Amer. Chem. Soc., 1980, 102, 6375-6377.
108. Chin, D.H., Balch, A.L., La Mar, G.N. Formation of porphyrin ferryl (FeO2+) complexes through the addition of nitrogen bases to peroxo-bridged iron(III) porphyrins. J. Amer. Chem. Soc., 1980, 102, 1446-1448.
109. Chin, D.H., Del Gaudio, J., La Mar, G.N., Balch, A.L. Detection and characteri-zation of the long-postulated iron-dioxygen-iron intermediate in the autoxidation of ferrous porphyrins. J. Amer. Chem. Soc., 1977, 99, 5486-5488.
110. Chin, D.H., La Mar, G.N., Balch, A.L. Mechanism of autoxidation of iron(II) porphyrins. Detection of a peroxo-bridged iron(III) porphyrin dimer and the me-chanism of its thermal decomposition to the oxo-bridged iron(III) porphyrin di-mer. J. Amer. Chem. Soc., 1980, 102, 4344-4350.
111. Chin, D.H., La Mar, G.N., Balch, A.L. Role of ferryl (FeO2+) complexes in oxygen atom transfer reactions. Mechanism of iron (II) porphyrin catalyzed oxygenation of triphenylphosphine. J. Amer. Chem. Soc., 1980, 102, 5945-5947.
112. Hrycay, E.C., O’Brien, P.J. Cytochrome P-450 as a microsomal peroxidase in steroid hydroperoxide reduction. Arch. Biochem. Biophys., 1972, 153, 480-94.
113. Bidlack, W.R., Hochstein, P. Hydroperoxide peroxidase activity in liver micro-somes. Life Sci., 1974, 14, 2003-20010.
114. Shinohara, A., Kamataki, T., Ichimura, Y., Opochi, H., Okuda, K., Kato, R. Drug oxidation activities of horse-redish peroxidase, myoglobin and cytochrome P-450cam reconstituted with synthetic hemes. Jap. J. Pharmacol., 1984, 45, 107–114.
115. Диксон. М., Уэбб, Э. Ферменты. М., Иностранная литература, 1961, 350-353.
116. Rahimtula, A.D., O’Brien, P.J. The role of cytochrome P-450 in the hydroperox-ide-catalyzed oxidation of alcohols by rat-liver microsomes. Eur. J. Biochem., 1977, 77, 201-208.
117. Metelitza, D.I., Akhrem, A.A., Erjomin, A.N., Kissel, M.A., Usanov, S.A. The mechanism of hydroperoxide-dependent reactions with participation of cytoch-rome P-450. Acta Biol. Med. Ger., 1979, 38, 511-518.
118. Jeffery, E., Kotake, A., Azhary, R.E. Effects of linoleic acid hydroperoxide on the hepatic monooxygenase systems of microsomes from untreated, phenobar-bital-treated, and 3-methylcholanthrene-treated rats. Mol. Pharmacol., 1977, 13, 415-425.
119. Sies, H., Grosskopf. Oxidation of cytochrome b5 by hydroperoxides in rat liver. Eur. J. Biochem., 1975, 57, 513-520.
120. Archakov, A.I., Karuzina, I.I., Kokareva, I.S., Bachmanova, G.I. The effect of magnesium ions on the diemthylaniline oxidation rate and electron transfer in liver microsomal fraction. Biochem. J., 1973, 136, 371-379.
121. Archakov, A.I., Karuzina, I.I., Tveritinov, V.N., Kokareva, I.S. Hydroxylation of aniline and aminoantipyrine (1-phenyl-2,3-dimethyl-aminopyrasolon-5) deriva-
334
tives in liver endoplasmatic reticulum. Biochem. Pharmac., 1974, 23, 1053-1063.
122. Fouts, J.R., Pohl, R.J. Further studies on the effects of metal ions on rat liver microsomal reduced nicotinamide adenine dinucleotide phosphate-cytochrome P-450 reductase. J. Pharmacol. Exp. Ther., 1971, 179, 91-100.
123. Peters, M.A., Fouts, J.R. A study of some possible mechanisms by which mag-nesium activates hepatic microsomal drug metabolism in vitro. J. Pharmacol. Exp. Ther., 1970, 173, 233-241.
124. Saunders, B.C., Watson, G.H. Studies in peroxidase action; the oxidation of 4-methoxy-2:6-dimethylaniline. Suggestions for a mechanism. Biochem. J., 1950, 46, 629-633.
125. Хатисашвили, Г.А., Курашвили, М.В., Чхиквишвили, И.Д., Гордезиани, М.Ш., Квеситадзе, Г.И. Трансформация монооксигеназного механизма в пероксидазный и микросомальное окисление флавоноидов в растений. Из-вестия АН Грузии, серия биологическая, 1993, 19, 318-323.
126. Kiskeidze, E., Zaalishvili, G., Ebelashvili. M., Khatisashvili, G., Kurashvili, M., Gordeziani, M. Changes of plant monooxygenase system during xenobiotics oxidation. Proc. Georg. Acad. Sci., Biol. Ser. A., 2003, 29, 639-644.
127. Wood, A.W., Smith, D.S, Chang, R.L., Huang, M.T., Conney, A.H. Plant flavo-noids in biology and medicine: biochemical, pharmacological and structure-activity relationship. 1986, 195-210.
128. Хатисашвили, Г.А. Растительные монооксигеназы: детоксикация ксено-биотиков и внутриклеточная энергетика. Докторская дисс., 1999, Тбилиси.
129. Grand, C. Ferulic acid 5-hydroxylase: a new cytochrome P-450-dependent en-zyme from higher plant microsomes involved in lignin synthesis. FEBS Letters, 1984, 1969, 7-11.
130. Heller, W., Kьhnl, T. Elicitor induction of a microsomal 5-O-(4-coumaroyl) shikimate 3'-hydroxylase in parsley cell suspension cultures. Arch.Biochem.Biophys., 1985, 241, 453-460.
131. Werck-Reichhart, D., Gabriac, B., Teutsch, H.G., Durst, F. Two cytochrome P-450 isoforms catalysing O-deethylation of ethoxycoumarin and ethoxyresofurin in higher plants. Biochem.J., 1990, 170, 729-735.
132. Gordeziani, M., Khatisashvili, G., Ananiashvili, T., Varazashvili, T., Kurashvili, M., Kvesitadze, G., Tkhelidze, P. Energetic significance of plant monooxyge-nase individual components partisipating in xenobiotic degradation. Internation-al Biodeterioration and Biodegradation, 1999, 44, 49-54.
133. Арчаков, А.И. Девиченский, В.М. Перенос электронов в мембранах эндо-плазматического ретикулума: Участие цитохрома b5 в реакциях окисления NADPH. Биохимия, 1974, 39, 691-699.
134. Арчаков, А.И., Карякин, А.В., Скулачев, В.П. Межмембранный транспорт электронов в отсутствии растворимых переносчиков. ДАН СССР, 1974, 217, 1423-1426.
135. Скулачев, В.П. Энеретика биологических мембран. М., Наука, 1989, 409 c. 136. Stiborova M, Anzenbacher P (1991) What are the principal enzymes oxidizing
the xenobiotics in plants: cytochrome P-450 or peroxidase? Gen Physiol 10:
335
209–216 137. Shinohara A, Kamataki T, Ichimura Y, Opochi H, Okuda K, Kato R (1984)
Drug oxidation activities of horse-redish peroxidase, myoglobin and cytochrome P-450cam reconstituted with synthetic hemes. Jap J Pharmacol 45: 107–114.
138. Wilson L, Williamson T, Gronowski J, Gentile GI, Gentile JM (1994) Characte-rization of 4-nitro-o-phenylen-di-am-ine activities by plant systems. Mutation Res 307: 185–193.
139. Laurent FMG (1994) Chloroaniline peroxidation by soybean peroxidases. Pestic Sci 40: 25–30
140. Sandermann H (1994) Higher plant metabolism of xenobiotics: the “green liver” concept. Pharmacogenetics 4: 225–241.
141. Adamia, G., Ghoghoberidze, M., Graves, D., Khatisashvili, G., Kvesitadze, G., Lomidze, E., Ugrekhelidze, D., Zaalishvili, G. Absorption, distribution and transformation of TNT in higher plants. Ecotoxicol. Environ. Saf., 2006, 64, 136–145.
142. Varazashvili T., Khatisashvili G., Kurashvili M., Pruidze M., Ananiashvili T., Zaalishvili G., Gordeziani M. Nitrobenzene oxidizing enzymes in plant cells. Journal of Biological Physics and Chemistry. 2001, 1, 85–88.
143. Kurashvili M., Pruidze M., Kiskeidze E., Varazashvili T., Ananiashvili T., Kha-tisashvili G., Gordeziani M. Influence of different factors on nitrobenzene oxida-tion in the plant cell. J. Biological Physics and Chemistry. 2003, 3, 45–49.
144. Pruidze, M., Khatisashvili, G., Omiadze, N. Oxidation of organic xenobiotics by phenoloxidase from tea leaves. Annals of Agrarian Science, 2006, 4, 69-72.
336
mecnierebi, romlebmac mniSvnelovani wvlili Seitanes
biologiuri Jangvis oqsigenazuri meqanizmebis gamokvlevaSi
a. baxi k. engleri b. brodi
o. varburgi r. viliamsi j. aqselrodi
h. masoni o. haiaiSi b. da j. milerebi
337
o. rozentali j. jileti r. viliamsi
j. Senkmani a. hildebrandti b. Cansi
h. remeri h. teoreli m. klingenbergi