chrześcijaństwo - znak

ChrześCijaństwo

Leszekkołakowski

Wstęp, wybór i opracowanieHubert Czyżewski

wYDawNiCtwo zNakkrakÓw 2019

Książki z dobrej strony: www.znak.com.plWięcej o naszych autorach i książkach: www.wydawnictwoznak.plSpołeczny Instytut Wydawniczy Znak, 30-105 Kraków, ul. Kościuszki 37Dział sprzedaży: tel. (12) 61 99 569, e-mail: [email protected] I, Kraków 2019. Printed in EU

Projekt okładkiOlgierd Chmielewski

Ilustracja na okładceJacob Cornelisz van Oostsanen, Ukrzyżowanie, Rijksmuseum, Amsterdam

Opieka redakcyjna Kinga Janas

KorektaMałgorzata BiernackaKatarzyna Onderka

ŁamanieIrena Jagocha

Copyright © by Tamara Kołakowska

© Copyright for this edition by SIW Znak sp. z o.o., 2019

ISBN 978-83-240-5916-4

Spis treści

Kołakowski i jego Chrystus, Hubert Czyżewski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

HISTORIA CHRZEŚCIJAŃSTWA

Erazm i jego Bóg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29Święty Augustyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40Święty Anzelm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45Święty Tomasz z Akwinu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50Herezja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57Protestantyzm w protestanckiej perspektywie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115Filozoficzna rola reformacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121Światopogląd XVII stulecia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142Chrześcijaństwo bezwyznaniowe jako problem. Trudności interpretacji –

Rozdział I Świadomości religijnej i więzi kościelnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167Świadomość religijna i więź kościelna – Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225Banał Pascala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236Smutna religia Pascala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245Uwagi o modernizmie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342

KOŚCIÓŁ

Polityka i diabeł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349Notatki o współczesnej kontrreformacji – Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . 370Chrześcijańska filozofia historii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374Małe tezy de sacro et profano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402Tricesimo Anno. Nieskromny komentarz do skromnej encykliki . . . . . . . . . 412Głos w dyskusji o uniwersalizmie chrześcijańskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430Głos w dyskusji o filozofii katolickiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434

6 Spis treści6

Jan XXIII – granice Rzymu i granice chrześcijaństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439Mówmy źle o zmarłych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443O tak zwanym kryzysie chrześcijaństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447Pomyślne proroctwa i pobożne życzenia laika na progu nowego pontyfikatu

w wiecznej sprawie praw cesarskich i boskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 458Człowiek obdarzony świętością. Z Leszkiem Kołakowskim rozmawia

Zbigniew Mentzel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467Krótka rozprawa o teokracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477Kościół w krainie wolności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483Amatorskie kazanie

o wartościach chrześcijańskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 491Laik nad Katechizmem się wymądrza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 502Prawda i wolność, co pierwsze? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513Fides et ratio. Mała uwaga o wielkiej encyklice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 519

DIABEŁ

O pożytkach diabła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 527Diabeł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 537Wielkie kazanie księdza Bernarda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 568Rozmowa z diabłem doktora Lutra w Wartburgu 1521 . . . . . . . . . . . . . . . . 581Stenogram z metafizycznej konferencji prasowej Demona w Warszawie

dnia 20 grudnia 1963 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 587W piekle bez zmian (informacja własna) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 600Czy diabeł może być zbawiony? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 604

SACRUM I PROFANUM

Kapłan i błazen. Rozważania o teologicznym dziedzictwie współczesnego myślenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 619

Symbole religijne i kultura humanistyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 650Odwet sacrum w kulturze świeckiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 668Szukanie barbarzyńcy. Złudzenia uniwersalizmu kulturalnego . . . . . . . . . . . 682Reprodukcja kulturalna i zapominanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 703Dlaczego cielec? Bałwochwalstwo w obliczu śmierci Boga . . . . . . . . . . . . . . 718Ludzie są dobrzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 728Blaise Pascal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 736Søren Aabye Kierkegaard . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 742Jezus Chrystus – Prorok i Reformator . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 747

7Spis treści 7

Jezus ośmieszony. Esej apologetyczny i sceptyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 764Czy możliwa jest chrześcijańska utopia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 808Czy już w po-chrześcijańskim czasie żyjemy? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 817Wiara dobra, niewiara dobra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 835Krótka uwaga o tak zwanym dialogu między religiami i o wiecznym

milczeniu języka wiary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 842

BÓG, CZYLI ABSOLUT

O Bogu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 853O rozumie i innych rzeczach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 858Karl Jaspers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 867Jaspers. Wiara filozoficzna wobec Objawienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 873Iluzje demitologizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 887Mistrz Eckhart . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 904Benedykt Spinoza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 910Głos wielu wód . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 916Leibniz i Hiob. Metafizyka zła i doświadczenie zła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 922Troska o Boga w pozornie bezbożnej epoce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 933Zaproszenie do Pana Boga na biesiadę. Dialog siedemnastowieczny . . . . . . . 947Plotyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 952Kompletna i krótka metafizyka. Innej nie będzie. Innej nie będzie . . . . . . . . 958

Oryginalne przypisy Leszka Kołakowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 959

Źródła tekstów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 971

Kołakowski i jego Chrystus

Zacznijmy od deklaracji samego autora:

Zbigniew Mentzel: Czy mimo to mógłbyś powiedzieć o sobie, że je-steś chrześcijaninem?

Leszek Kołakowski: W jakimś sensie ogólnym, którego jednak nie potrafię zdefiniować, tak. Jestem przywiązany do tradycji chrześ-cijańskiej, do wielkiej siły Ewangelii, Nowego Testamentu. Uważam to za fundament naszej kultury. Ale nie tylko. Mam poczucie, że dla mnie samego jest to bardzo ważne. A więc w jakimś luźnym sensie mógłbym się chwalić, że jestem chrześcijaninem. Ale nie tylko chrześ-cijaństwo cenię, bardzo cenię także buddyzm1.

Taką deklarację bardzo trudno uznać za religijne wyznanie wiary. Dlatego możemy jasno postawić sprawę już na początku: Leszek Koła-kowski nie był filozofem chrześcijańskim. Nigdy nie zadeklarował się jako członek żadnego z Kościołów chrześcijańskich i nie praktykował rytuałów religijnych. A jednak chrześcijaństwo znajduje się w samym centrum zainteresowań polskiego filozofa od początku jego intelektualnej biografii i to właśnie problematyce chrześcijaństwa poświęci gros tekstów na przestrzeni kilkudziesięciu lat. Najpierw jako surowy krytyk, później

Przypisy pod tekstem pochodzą od redakcji. Oryginalne przypisy Leszka Kołakowskiego oznaczono cyframi rzymskimi jako przypisy końcowe.

1 L. Kołakowski, Z. Mentzel, Czas ciekawy, czas niespokojny, część II, Kraków: Znak, 2008, s. 177.

10 Kołakowski i jego Chrystus10

„życzliwy adwersarz”2, a w końcu przyjazny sojusznik i jeden z najwybit-niejszych znawców teologii naszych czasów. Dlaczego chrześcijaństwo było takie ważne dla Leszka Kołakowskiego?

Przede wszystkim, jak zaznacza najpierw w cytowanej wyżej wypowiedzi, chrześcijaństwo to „fundament naszej kultury”. Dla Kołakowskiego w pew-nym sensie wszyscy jesteśmy chrześcijanami. Jeżeli ktoś się urodził i wycho-wał w Europie czy też szerzej, w cywilizacji zachodniej, to nie ma znaczenia, czy jest ochrzczony czy nie, wierzący czy niewierzący, praktykujący czy dawno poza wspólnotą kościelną – kulturowo taka osoba jest chrześcija-ninem. Europa jest „z urodzenia chrześcijańska”, a religia ta stanowi „se-minarium ducha europejskiego”3. Już w 1965 roku, w głośnym eseju Jezus Chrystus – Prorok i Reformator, który był sensacją zarówno w marksistow-skich, jak i katolickich środowiskach intelektualnych, Kołakowski jasno stwierdzał: „(…) osoba i nauki Jezusa Chrystusa nie mogą zostać usunięte z naszej kultury ani unieważnione, jeśli kultura ta ma istnieć i tworzyć się nadal”4. Innymi słowy, przed chrześcijaństwem nie da się uciec, jeśli chce-my zrozumieć samych siebie. Żadna inna doktryna w dziejach nie była tak fundamentalna dla budowy gmachu cywilizacji, w której wszyscy żyjemy.

Obok społecznego, kulturowego znaczenia chrześcijaństwa jest jesz-cze wymiar osobisty. Jednak, podkreślmy to ponownie, filozof nigdy publicznie nie zadeklarował członkostwa w żadnej wspólnocie religijnej. W jaki sposób chrześcijaństwo może być ważne dla człowieka, który po-zostaje poza Kościołem? Wprost i możliwie jednoznacznie Kołakowski pisał o tym w tekście, którego nie zdecydował się ogłosić za życia, a który został opublikowany dopiero pośmiertnie, w 2014 roku: Jezus ośmieszony. Esej apologetyczny i sceptyczny. Czytamy w nim:

W przesłaniu Jezusa jest przynajmniej jedna rzecz, która nie wzbu-dza wątpliwości i nie jest kontrowersyjna: to, że całe Jego życie i całe

2 Głos w dyskusji o uniwersalizmie chrześcijańskim, s. 433.3 Szukanie barbarzyńcy, s. 697.4 Jezus Chrystus – Prorok i Reformator, s. 763.

Kołakowski i jego Chrystus 1111

nauczanie toczy się w cieniu dnia ostatniego, dnia nieuchronnego Sądu. Bez tego apokaliptycznego oczekiwania niczego w chrześcijań-stwie nie da się zrozumieć5.

Wynika stąd kluczowy wniosek: jeżeli ten świat nieuchronnie prze-minie (a już na pewno nieuchronnie, w znacznie bliższej perspektywie, przemija świat każdego z nas, kiedy umieramy), to razem z nim przemi-ną jego wartości i rzeczy materialne, które tak bardzo cenimy w życiu codziennym. Doczesność jest nie tylko krucha, jest nędzna.

Przesłanie Jezusa było takie: w obliczu nieuniknionego Końca wszyst-kie dobra i rzeczy ziemskie są jeśli nie bezwartościowe, to w każdym razie drugorzędne i względne, nigdy nie powinny uchodzić za dobra same w sobie, a tym bardziej za wartości absolutne. (…) Chrześcijań-stwo traci cały swój sens historyczny, moralny i religijny w momen-cie, gdy zapomni się o tej najważniejszej idei: że wszystkie wartości doczesne są tylko względne i drugorzędne6.

Co jest więc pierwszorzędne? Na czym polega zmiana, którą wpro-wadził Jezus? Dwadzieścia lat przed Jezusem ośmieszonym Kołakowski przedstawił pięć kluczowych punktów w eseju Jezus Chrystus – Prorok i Reformator (s. 747), ale najważniejszy jest tak naprawdę punkt pierwszy: zniesienie prawa na rzecz miłości. W obliczu rychłej Apokalipsy, która obraca wszystko w proch, tylko miłość się ostaje i tylko ona ma mieć bezwarunkową, trwałą wartość dla człowieka. Relacje między ludźmi mają się opierać na zaufaniu, nie na umowach, i taka ma być główna zasada naszego moralnego postępowania. Chrystus nie zostawił ludziom kodeksu cywilnego, tylko Dobrą Nowinę. Chrześcijaństwo według Koła-kowskiego to nie zestaw dogmatów czy struktura kościelna, ale rewolucja serca, która zmienia ludzkie życie i przewartościowuje nasze codzienne doświadczenie.

5 Jezus ośmieszony. Esej apologetyczny i sceptyczny, s. 766.6 Ibid., s. 770.


Korzeniem tej przemiany – świat chrześcijański zawsze był zgodny w tym punkcie – jest miłość. Nie przez ideę miłości, ale przez doktry-nę: miłość jako fakt, jako rzeczywista energia, którą On przelał w świat i której odbiciem jest ta odrobina, jaką ludzie noszą w sobie – odbi-ciem słabym, niedoskonałym, zmieszanym ze złem, ale zawsze żywym7.

Taka chrześcijańska miłość wyzwala w człowieku to, co w nim naj-lepsze i najszlachetniejsze, to, co w nim boskie. Jak pisał Erazm z Rot-terdamu, jeden z ulubionych filozofów Kołakowskiego, jeżeli taka mo-ralność jest praktykowana szczerze, to „wyczerpuje właściwie wszystko, co w chrześcijaństwie na ziemi jest ważne”8. Takie chrześcijaństwo nie musi opierać się na wspólnocie ani instytucji, ale jest zadaniem dla jed-nostki: „Właściwa historia chrześcijaństwa rozgrywa się w duszy każdego chrześcijanina z osobna”9.

*

Tom Chrześcijaństwo prezentuje bardzo szeroki wybór tekstów Leszka Koła-kowskiego, pisanych na przestrzeni ponad sześćdziesięciu lat, podzielonych tu na pięć części, które odzwierciedlają najważniejsze perspektywy, z jakich polski filozof analizował religię chrześcijańską: „Historia chrześcijaństwa”, „Kościół”, „Diabeł”, „Sacrum i profanum” oraz „Bóg, czyli Absolut”. Nie są to jednak „dzieła wszystkie” – Kołakowski pisał wielokrotnie na podobne tematy i przedstawiał zbliżone tezy w różnych esejach, dlatego wiele pozycji z jego bardzo bogatej bibliografii zostało pominiętych. Pojawiają się tu czę-ści większych monografii, zwięzłe, syntetyczne eseje poświęcone konkret-nym postaciom lub problemom filozoficznym, żartobliwe teksty literackie, przedmowy do dzieł wielkich myślicieli i recenzje książek współczesnych autorów. Jest to zbiór tekstów o chrześcijaństwie i z tej przyczyny nie znaj-dziemy tu na przykład wspaniałych historyjek z cyklu Klucz niebieski, które

7 Ibid., s. 804.8 Erazm i jego Bóg, s. 33.9 Herezja, s. 104.


komentowały opowieści ze Starego Testamentu. Jedynym tekstem, który nigdy wcześniej nie został wydany w zbiorze książkowym, jest krótka no-tatka na temat papieża Piusa XII Mówmy źle o zmarłych (s. 443–446). Trzy rozdziały naszego wyboru były opublikowane wcześniej jako osobne książ-ki: Notatki o współczesnej kontrreformacji (s. 370–438), Herezja (s. 57–114) i Jezus ośmieszony (s. 764–807). Notatki o kontrreformacji przypominamy czytelnikom po ponad pięćdziesięciu latach od pierwszego wydania. Za-nim jednak przejdziemy do krótkiego omówienia poszczególnych części wyboru, warto zaznaczyć jeszcze jedną bardzo ważną rzecz.

Dla Kołakowskiego cywilizacja europejska jest w praktyce chrześci-jańska, ale chrześcijaństwo nie jest jednoznaczne z „religią”. Co więcej, chrześcijaństwo w myśli Kołakowskiego to tradycja zachodnia – katolic- ka i protestancka. Filozof właściwie nigdy nie analizował współczesnego prawosławia ani, szerzej, wschodniej tradycji teologicznej. Historia myśli chrześcijańskiej była dla Kołakowskiego głównym punktem odniesienia i dostarczała niemalże wszystkich przykładów w jego analizach. Jednak sednem oryginalnej filozofii Kołakowskiego był fenomen religii jako takiej, różne formy indywidualnej i społecznej duchowości, które w najbliższym nam kontekście są chrześcijańskie, ale dla większości rozważań Kołakow-skiego nie był to fakt kluczowy. Dlatego w zbiorze Chrześcijaństwo nie ma żadnych fragmentów z dwóch najważniejszych w ogóle książek Koła-kowskiego: Jeżeli Boga nie ma…, w której przedstawił swoją analizę naj-ważniejszych aspektów filozofii religii, oraz Horror metaphysicus, krótkiego traktatu, który filozof sam opisał jako swoje opus magnum10.

*

Leszek Kołakowski w swojej twórczości podjął ogromną liczbę problemów, jego erudycja była wyjątkowa w skali światowej humanistyki. Większość jego dzieł miała jednak charakter historycznego komentarza do różnych za-gadnień filozoficznych czy myśli konkretnych filozofów. Najsłynniejszą taką pracą są oczywiście trzytomowe Główne nurty marksizmu. Gdybyśmy

10 Kołakowski, Mentzel, Czas ciekawy…, op. cit., s. 102.


jednak mieli wskazać jeden jedyny „obszar specjalizacji” Kołakowskie-go, to byłaby to historia myśli XVII stulecia, prawdziwie „złotego wieku filozofii”11. Był to okres, kiedy rewolucja naukowa dokonała zasadniczego przełomu w naszym rozumieniu świata naturalnego, rozwijały się niezależ-ne, coraz bardziej skomplikowane i wyrafinowane dziedziny nauki, a jed-nocześnie filozofowie wciąż tworzyli ambitne projekty wszechogarniają-cych systemów, które miały wytłumaczyć wszystko naraz, człowieka i jego miejsce w świecie. Jednak już wtedy zaczynano rozumieć, że te projekty, które chciały ująć całokształt ludzkiego doświadczenia, nosiły w sobie nie-usuwalne sprzeczności. Jak zauważał polski filozof, ludzkich pomysłów na zrozumienie świata nigdy nie da się połączyć w spójną całość:

Istotna dla rozważanej epoki jest okoliczność, że cechujące jej sytuację umysłową antynomie są, być może, nie tylko wynikiem naturalnego plu-ralizmu idei, właściwego niemal wszystkim czasom, ale płyną również z rodzącej się świadomości antynomii tkwiących w samej naturze rzeczy12.

Kluczowe znaczenie miał jednak dla Kołakowskiego inny proces – stopniowe, ale nieuniknione uniezależnianie się wiedzy i filozofii od ciasnego gorsetu oficjalnej nauki Kościoła, a z czasem religii w ogóle. Od kiedy Kartezjusz przedstawił wizję mechanicznych praw rządzących światem, Bóg przestał być potrzebny do zrozumienia tego świata13. To w tym kontekście Kołakowski pisał historie siedemnastowiecznych pro-testanckich dysydentów i katolickich mistyków, przedstawioną w Świa-domości religijnej i więzi kościelnej. Wreszcie, był to proces, którego byli w pełni świadomi i który uczynili osią swoich rozważań dwaj wielcy myśliciele, którym Kołakowski poświęcił swoje pierwszą i ostatnią mo-nografie: Baruch Spinoza i Blaise Pascal.

Część „Historia chrześcijaństwa” otwiera jednak tekst traktujący o bo-haterze z wcześniejszej epoki: Erazm i jego Bóg, jeden z najsłynniejszych

11 Zaproszenie do Pana Boga na biesiadę. Dialog XVII-wieczny, s. 947.12 Światopogląd XVII stulecia, s. 166.13 Iluzje demitologizacji, s. 889.


w ogóle esejów polskiego filozofa, traktujący o myślicielu, którego idee dały potężny impuls dla tych fundamentalnych przemian siedemnasto-wiecznych i którego wizja humanistycznego chrześcijaństwa była bardzo bliska wrażliwości samego Kołakowskiego. Krótkie wykłady z serii O co nas pytają wielcy filozofowie przedstawiają zwięźle najważniejsze myśli trzech świętych-filozofów, którzy chyba w największym stopniu przy-czynili się do budowy gmachu zachodniej teologii: świętego Augustyna, świętego Anzelma i świętego Tomasza z Akwinu. Teksty Filozoficzna rola reformacji i Światopogląd XVII stulecia dają nam próbkę tego, jak Koła-kowski w genialny sposób potrafił stworzyć przystępną syntezę niezwykle skomplikowanych i wielowątkowych problemów z historii filozofii. Mo-numentalna Świadomość religijna i więź kościelna swoim zakresem histo-rycznej analizy może rywalizować tylko z Głównymi nurtami marksizmu i do dziś pozostaje dziełem wyjątkowym w skali światowej; w Chrześci-jaństwie przedstawiamy kilkadziesiąt stron wstępu i zakończenia, w któ-rych Kołakowski wyłożył temat swoich badań i przedstawił rozumienie kluczowych pojęć, przede wszystkim mistycyzmu. Wreszcie Pascal, autor, do którego Kołakowski będzie konsekwentnie wracał przez kilkadziesiąt lat, a który w swojej biografii skupiał jak w soczewce wszystkie antyno-mie i paradoksy XVII wieku – „U Pascala wszystko jest jasne i wszystko dwuznaczne”14. Z jednej strony bezwzględnie racjonalny umysł, który w ogromnym stopniu przyłożył się do rozwoju nowoczesnej nauki, a z drugiej irracjonalny apologeta chrześcijaństwa, który wiedział, że nie da się uczynić chrześcijaństwa „zrozumiałym” i że wielkość ludzkiego rozu-mu objawia się w tym, że abdykuje on w obliczu największej z Tajemnic:

Innymi słowy: rozumna świadomość własnych granic i nierozumne pragnienie ich pokonania – jedno i drugie konstytuuje człowieka, który realizuje sobą to, co człowiek zrealizować może. Każda poszczególna granica jest przekraczalna, ale nieprzekraczalne jest istnienie granicy15.

14 Banał Pascala, s. 236.15 Ibid., s. 244.


*

Kościół (a przede wszystkim, co w kontekście europejskiej historii naj-ważniejsze – Kościół katolicki) to paradoksalna instytucja – z jednej strony mogąca się szczycić najdłużej nieprzerwaną ciągłością i trady-cją sięgającą dwóch tysięcy lat; ale z drugiej strony z samego swojego założenia jest tylko instytucją tymczasową, mającą przygotować wier-nych do Paruzji, która zgodnie ze świadomością apokaliptyczną na-uczaną przez Jezusa może się przecież wydarzyć już za moment i już za chwilę zweryfikuje bezwartościowość naszej doczesności. Dlatego jeszcze raz należy powtórzyć, w filozofii Kołakowskiego chrześcijań-stwo jest przede wszystkim „świadomością ludzkiej słabości i nędzy”16. I takie zdaniem Kołakowskiego powinno być główne zadanie Koś-cioła – przypominać nieustannie o nędzy doczesności i perspektywie wieczności.

Jak jednak Kościół ma wywiązywać się z tego zadania? Zło i grzech są nieuchronne (o czym będzie mowa dalej), nie do usunięcia z ludzkiego doświadczenia, dlatego najważniejszy instrument, jaki posiada instytucja religijna dla przeciwdziałania złu, to przypominanie o konsekwencjach czynionego przez nas zła, to znaczy w praktyce, wzbudzanie poczucia winy: „w dzisiejszym świecie głównym orędziem chrześcijaństwa powin-no być nie tyle »nie grzeszcie!«, ile raczej »grzeszcie i czujcie się winni!«”17. Poczucie winy jest punktem wyjścia, pierwszym, niezbędnym warunkiem chrześcijańskiego życia:

Uznanie własnej winy jest według nauczania Jezusa podstawowym warunkiem metanoi, warunkiem życia w Bogu i, siłą rzeczy, warun-kiem zbawienia.

Dodajmy: zdolność do poczucia winy jest warunkiem bycia człowiekiem. Ta zdolność czyni nas istotami ludzkimi, mówi Księga Rodzaju, i słusznie. Słusznie dlatego, że nie mamy żadnej znajomości

16 O tak zwanym kryzysie chrześcijaństwa, s. 452.17 Reprodukcja kulturalna i zapominanie, s. 713.


dobra i zła, jeśli nie odczuwamy ich w sobie; tak więc doświadczać zła jako stanu własnej duszy to czuć się winnym18.

Kościół jest jednak instytucją osadzoną w ludzkiej historii i aby wy-pełniać swoją misję, musi się zmieniać, ale dobrze rozumieć doczesność, której nędzę ma obnażać. Taki jest sens „kontrreformacji”, procesu, któ-ry w historii Kościoła zachodzi co jakiś czas, a kiedy Kościół przyswaja sobie argumenty swoich przeciwników, może skutecznie iść naprzód:

Kontrreformacja nie jest po prostu wysiłkiem zmierzającym do przy-wrócenia rzeczywistości przedreformacyjnej, ale próbą wewnętrznego przekształcenia, które pozwoli Kościołowi zasymilować wartości stwo-rzone poza nim i wbrew niemu, uczynić je składnikami własnego ciała i przez to sprawić, aby przestały się przeciwko niemu obracać. Kontr-reformacja, jeśli ma być skuteczna, jest praktyczną samokrytyką19.

Warto zwrócić uwagę, że dokładnie tę samą cechę – zdolność do skutecznej samokrytyki – Kołakowski wyróżniał jako jedną z kluczo-wych przyczyn sukcesu cywilizacji europejskiej jako takiej20. Jak już wspominaliśmy, teksty ze zbioru Notatki o współczesnej kontrreformacji są wznawiane po raz pierwszy od ponad pięćdziesięciu lat, ale pierwotnie były publikowane w tygodniku „Argumenty”, w latach sześćdziesiątych oficjalnym piśmie polskiego Stowarzyszenia Ateistów i Wolnomyślicieli. Takie właśnie, a nie inne miejsce publikacji tekstów Kołakowskiego daje świadectwo kluczowej przemiany, jaka zachodziła w polskim życiu intelektualnym w tamtym czasie. W tym samym tygodniku ukazał się również esej Jezus Chrystus – Prorok i Reformator. Notatki to wciąż teksty krytyczne wobec Kościoła i religii, ale pisane nieagresywnym językiem, z dogłębnym zrozumieniem chrześcijańskiego stanowiska, gdzie Koła-kowski sam deklaruje chęć bycia „życzliwym adwersarzem” – widzimy tu

18 Jezus ośmieszony, s. 772.19 Notatki o współczesnej kontrreformacji, s. 370.20 Szukanie barbarzyńcy, s. 687.


pierwsze ziarna pojednania „lewicy laickiej” i katolicyzmu, które przy-niesie plon w latach osiemdziesiątych.

Do tego pojednania nie mogłoby jednak dojść bez „istotnej zmiany optyki”21, jaką przyniósł pontyfikat papieża Jana XXIII (1958–1963) i Sobór Watykański II (1962–1965). Zdaniem Kołakowskiego Kościół powinien raz na zawsze zrezygnować z teokratycznych aspiracji, nie może funkcjonować jak partia polityczna ani wiązać się z żadną partią politycz-ną, bo jego cele nie są polityczne. Siła Kościoła wynika z Prawdy, którą głosi, i z niczego więcej. Dlatego na otwarcie pontyfikatu Jana Pawła II (1978) Kołakowski zaznaczał, że w dzisiejszym świecie sprawa chrześci-jaństwa i sprawa demokracji są pozytywnie związane22, a po publikacji nowego Katechizmu Kościoła katolickiego (1993) z ulgą stwierdzał, „że Kościół bardziej jest pojednany z demokratyczno-liberalnym porządkiem aniżeli kiedykolwiek w przeszłości”23. Z tych samych przyczyn zacho-wanie zasady rozdziału Kościoła od państwa jest kluczowe – wpisanie „wartości chrześcijańskich” do aktów prawnych nie będzie chrystianizacją prawa, ale poganizacją tych wartości24. Jeśli Kościół nie potrafi własnym nauczaniem i przykładem prowadzić wiernych do nawrócenia, to winić musi sam siebie, a nie szukać wsparcia Tronu25.

Jeśli jednak głównym przesłaniem Chrystusa miało być zniesienie prawa na rzecz miłości, to jest rezygnacja w obliczu Apokalipsy ze ścis- łych reguł na rzecz zaufania i indywidualnych relacji, to w istnieniu in-stytucjonalnego Kościoła jest zawarta jeszcze jedna nieusuwalna anty-nomia – między łaską a prawem. Wiara religijna każdego człowieka jest oparta na indywidualnej łasce od Boga, ponieważ jej celem jest wiecz-ność; ale jednocześnie ta wiara musi być podporządkowana usystema-tyzowanemu prawu i zinstytucjonalizowanemu rytuałowi, ponieważ funkcjonuje w doczesności. To napięcie między jednostką a instytucją,

21 Jan XXIII – granice Rzymu i granice chrześcijaństwa, s. 440.22 Pomyślne proroctwa i pobożne życzenia laika na progu nowego pontyfikatu w wiecznej

sprawie praw cesarskich i boskich, s. 466.23 Laik nad Katechizmem się wymądrza, s. 508.24 Amatorskie kazanie o wartościach chrześcijańskich, s. 497.25 Krótka rozprawa o teokracji, s. 479.


spontanicznością a systemem, relacją a rytuałem, zostało dogłębnie przedstawione przez Kołakowskiego w Świadomości religijnej i więzi kościelnej, ale jest trwale obecne u wszystkich chrześcijańskich myślicieli, jakimi się zajmował, przede wszystkim u Erazma i u Pascala.

Pokusom teokratycznym Kościoła jest poświęcona zdecydowana większość tekstów z drugiej części Chrześcijaństwa. Szczególną uwagę warto zwrócić na trzy teksty mocno osadzone w polskim kontekście początku lat dziewięćdziesiątych: Krótka rozprawa o teokracji, Kościół w krainie wolności i Amatorskie kazanie o wartościach chrześcijańskich (s. 477–491), w których Leszek Kołakowski zabierał bezpośrednio głos w ciągnącej się kilka lat debacie na temat relacji państwo–Kościół po transformacji ustrojowej w 1989 roku. Ciekawie wypada także porów-nanie komentarzy filozofa do encykliki Jana XXIII (Tricesimo Anno, s. 412) i encyklik Jana Pawła II trzydzieści lat później (s. 519).

*

Pytanie „czy diabeł może być zbawiony?” jest chyba najbardziej znanym hasłem związanym z myślą Leszka Kołakowskiego. I mimo że filozof nie udziela w tytułowym eseju odpowiedzi wprost, to wnioski, jakie wyprowadza, są jednoznaczne: nie, diabeł nie może być zbawiony. Je-żeli w ostatecznym rozrachunku wszystko może być usprawiedliwione, to wtedy rezygnujemy z pojęcia odpowiedzialności moralnej za włas-ne postępowanie, to znaczy rezygnujemy z poczucia winy, to znaczy rezygnujemy z możliwości rozróżniania dobra od zła. Nie może być powszechnego zbawienia, bo zła nie da się powszechnie wykorzenić – jeśli czegokolwiek uczy nas historia XX wieku, to tego, że takie próby przeradzają się w tragiczne farsy. U Kołakowskiego postać diabła jest ściśle związana z problemem grzechu pierworodnego26, te dwie idee są „najdokładniejszymi formami, w jakich zaprzecza się przypadkowemu

26 L. Kołakowski pisał więcej o tym problemie w książce Jeśli Boga nie ma… O Bogu, diable, grzechu i innych zmartwieniach tak zwanej filozofii religii, tłum. T. Baszniak, M. Panufnik (Kraków: Znak, 2010).


charakterowi zła”27. Diabeł symbolizuje to, że zło jest nieusuwalne; grzech pierworodny, że zło jest w nas i siebie tylko winić możemy za zło, które czynimy. Klęska chrześcijaństwa, a największy tryumf diabła zaczyna się wtedy, kiedy ludzie przestają w diabła wierzyć, a zaczynają wierzyć, że są bezgrzeszni.

Teksty O pożytkach z diabła i Diabeł (oryginalnie artykuł do ency-klopedii) dają erudycyjny przegląd historii pojęcia „diabła”. Następnie przedstawiamy kilka literackich tekstów z lat sześćdziesiątych, w których diabeł okrutnie przypomina o swej obecności, włącznie z chyba najsłyn-niejszym nie-filozoficznym i nie-historycznym tekstem Kołakowskiego – stenogramem z konferencji prasowej, jakiej diabeł udzielił w Warszawie w 1963 roku. Esej Czy diabeł może być zbawiony? podejmuje problem zła w szerszym filozoficznym i politycznym kontekście.

*

Teokratyczne zapędy instytucjonalnego Kościoła, nieusuwalność zła ze świata, rozdarcie i niesamowystarczalność ludzkiego doświadczenia dają się podsumować w problemie napięcia między sferami sacrum i profanum. Te kategorie pojawiły się w filozofii Leszka Kołakowskiego na początku lat sześćdziesiątych, w dużej mierze zainspirowane myślą rumuńsko-fran-cuskiego badacza religii Mircei Eliadego i jego koncepcją „mitu”. Religia nie jest funkcją innych ludzkich potrzeb, nie jest żadną marksistowską nadbudową, która miałaby być tylko odbiciem rzeczywistych problemów materialnych rządzących ludzkim życiem. Religia jest nieredukowalna do innych zjawisk, działa wyłącznie wtedy, gdy ludzie prawdziwie wie-rzą w treść swojej wiary, a nie traktują jej tylko jako przebranie innych wartości. „Innymi słowy – religia istnieje naprawdę”28.

Jeżeli istnieje zło, którego nie da się nigdy do końca usunąć z ludz-kiego doświadczenia, jeżeli punktem wyjścia do czynienia dobra jest uznanie własnej winy i własnej zdolności do czynienia zła, to istnienie

27 Czy diabeł może być zbawiony, s. 606.28 Symbole religijne i kultura humanistyczna, s. 659.


religii, uznanie, że istnieje sacrum – święta, niecodzienna przestrzeń – jest warunkiem do tego, aby nasze codzienne profanum miało punkt odnie-sienia, który nadaje naszemu doświadczeniu poczucie sensu. Wszelkie nowoczesne próby wyzbycia się sacrum kończą się tylko większym cier-pieniem człowieka i nieuchronną porażką:

Porządek sacrum jest to również uwrażliwienie na zło – jedyny system odniesienia, który pozwala nam o tej cenie myśleć i zmusza do zapy-tywania, czy nie jest nadmierna.

Religia jest sposobem, w jaki człowiek akceptuje swoje życie jako nieuchronną porażkę. Że nie jest ono nieuchronną porażką, można wierzyć tylko mala fide. Można, rzecz jasna, rozproszyć życie w przygodności codziennej, ale i wtedy jest ono tylko rozpaczliwym i nieustającym pragnieniem życia, a w końcu żalem, że się nie żyło. Zaakceptować życie i zaakceptować je zarazem jako porażkę jest to możliwe tylko pod warunkiem uznania sensu, który nie jest całkiem względem historii ludzkiej immanentny, to znaczy pod warunkiem uznania porządku sakralnego29.

Profanum nie może istnieć bez sacrum ani sacrum bez profanum, jedno drugiemu nadaje sens. Są jak dwa zwierciadła, które przeglądając się w sobie nawzajem, widzą dopiero swoje prawdziwe oblicze. Pełna eliminacja sacrum (jak chciałby radykalny sekularyzm) oznaczałaby nie eliminację religii z ludzkiego doświadczenia, ale pseudosakralizację tego doświadczenia. Jeśli zbijemy zwierciadło sacrum, to profanum zobaczy w nim nie tryumf człowieka, a swój krzywy, zwyrodniały obraz. Samo-ubóstwienie człowieka okaże się farsową stroną ludzkiej niedoli30. Po-dobnie, jeśli będziemy starać się wyeliminować profanum (jak chciałyby religie o teokratycznych zapędach), to rezultatem nie będzie pogłębiona duchowość i panowanie praw bożych, ale pseudoprofanacja wszystkich

29 Odwet sacrum w kulturze świeckiej, s. 680–681.30 Zakończenie Głównych nurtów marksizmu.

chrześcijaństwo - znak

Documents