ChrisHarman(8Kasm1942-7Kasm2009)

Britanyal Marksist gazeteci ve siyaseti. Sosyalist i Partisinin liderlerindendi.Uzun yllar International Socialism dergisinin editrln yrtt. 2009 ylnda birkonferansiingittiiKahiredeld.Yaynlanmeserlerindenbazlarunlardr:The First Last Time: 1968 and After, Explaining the Crisis, Economics of theMadhouse, How Marxism Works, The Lost Revolution: Germany 1918 to 1923,Revolutioninthe21stCentury.

EserinOrijinalAd:APeoplesHistoryoftheWorld

FromtheStoneAgetotheNewMillennium(Verso,Londra,2008)

YordamKitap:122HalklarnDnyaTarihiChrisHarmanISBN-978-605-5541-24-8eviri:UygurKocabaoluRedaksiyon:SelinDingilolu-ZeynepHaleAkmanKapakveTasarm:SavaekiSayfaDzeni:GnlGnerBirinciBasm:Ekim2010kinciBasm:Ekim2011ncBasm:Temmuz2013YaynYnetmeni:HayriErdoanVerso,2008;YordamKitap,2009

YordamKitapBasnveYaynTic.Ltd.ti.(SertifikaNo:10829)atalemeSokaGendaHanNo:19Kat:334110Caalolu-stanbulT:02125281910F:02125281909W:www.yordamkitap.comE:info@yordamkitap.com

GR

YedikaplTebehrinikurankim?Kitaplaryalnzkrallarnadnyazar.Yoksakayalartayankrallarm?BirdeBabilvarmboyunayklan,kimyapmBabiliherseferinde?YapiilerihangievindeoturmularaltnlariindeyzenLimann?NeoldulardersinduvarclarinSeddibitince?YceRomadazaferantlardikenler?Sezarkimleriyendidekazandbuzaferleri?YokmuydusaraylardanbakaoturacakyerdilleredestanolmukocaBizansta?Atlantidde,omasallarlkesindebile,boulurkeninsanlaruluyandenizdebirgeceyars,barpimdatistedilerdiklelerinden.

Hindistannaslaldydtyszskender?Tekbanamaldydoray?NaslyendiydiGalyallarSezar?Biraholsunyokmuyduyanndaonun?spanyalFilipaladderler,batncatekmilfilosu.Ondanbakasacabaalamadm?YediYlSavankinciFrederikkazanmha?Yokmuyduondanbakakazanan?

Kitaplarnhersayfasndabirzaferyazl.Amapiirenkimlerzaferan?Heradmdafrtdemifrlambirbykadam.Amadeyenkimlerharcananparalar?

tebirsrolaysanavebirsrsoru.

OkumuBiriSoruyor,BertoltBrecht1

Brechtin iirinde sorulan sorular cevap bekliyor. Bu cevaplar vermek tarihin greviolmaldr.Bui,kkbiruzmangrubununavsahasyadaonugzealabilenlerinlksdeildir.Seri otomobil retiminin ncs, sendikacln kararl dman ve Adolf Hitleri ilk takdir

edenlerdenHenryFord,tarihbolaftrdiyeiddiaetmiti.Tarih, bugn yaadmz hayatlarn ardndaki olaylar dizisi hakkndadr. Bizim nasl biz

olduumuzunyksdr.Onuanlamak,iindeyaadmzdnyaydeitirebilmeninanahtardr.GeorgeOrwellin 1984nde devleti kontrol eden totaliter ynetim yanllarnn sloganlarndanbiri,Gemiikontroleden,geleceidekontrolederdir.Bu,saraylardayaayanlarveBrechtinSorularndaanlatlanziyafetlerdeyemekyiyenlertarafndanciddiyealnmbirslogandr.Yirmi iki yzyl kadar nce, birin imparatoru, gn eletirmek iin gemii kullananlara

lm cezas hkmetmiti.Aztekler, 15. yzyldaMeksikaVadisini fethettiklerinde daha ncekidevletlerinbelgeleriniyokettivespanyollarblgeyi1520lerdeelegeirdiklerindebtnAztekbelgeleriniyoketmeyekalkt.Sonyzyldada ilerpekfarkldeildi.StalinyadaHitlerinresmi tarihilerinekafa tutmak

hapis,srgnyadalmdemekti.Bundanyalnzcaotuzylncesinekadarspanyol tarihilerinBaskehriGuernicannbombalanmasnaratrmalarnayadaMacartarihilerin1956olaylarnirdelemelerineizinverilmiyordu.Dahadayaknlarda,BirinciDnyaSavandaMakedonyannilhakna ilikin resmi gre itiraz eden Yunanistandaki arkadalarm, hapis cezasyla karkaryakalmlard.Batl sanayi lkelerinde ak devlet basks pek grlen bir ey deildir. Ama ok daha

kurnazca kontrol yntemleri hep vardr. Ben bunlar yazarken, Yeni i Partisi hkmeti,okullarda Britanya tarihinin ve Britanyann baarlarnn okutulmas ve rencilerin BykBritanyallarn adlarn renmeleri gerektii konusunda srar ediyordu. Yksekretimkurumlarndahlresmisylemidevamettirentarihilertakdiredilirken,busylemisorgulayankesimnemlimevkilerdenuzaktutulabiliyor.Uzla,uzla,seniniinykselmeninyolubudur.lk Firavunlarn zamanndan (5.000 yl nce) bu yana, yneticiler tarihi kendilerinin ve

atalarnnbaarlarnnbirlistesiolaraksunmulardr.BuBykAdamlar,ehirlerveantlarinaetmiler,refahgetirmiler,bykeserlerveaskerzaferlerinsorumluluunustlenmiler;vetersine, dnyadaki iyi olmayan her eyden Kt Adamlar sorumlu tutulmutur. lk tarihalmalar Krallarn Listesi diye bilinen monark ve hanedan listeleriydi. Benzer listelerirenmek, krk yl nce Britanyadaki okullarda okutulduu ekliyle tarihin hl nemlice birksmnoluturuyordu.HemYeniipartisi,hemdemuhafazakr(Tory)muhalefetbunuempozeetmektekararlgrnyor.Butrbir tarihanlayndabilgi,byle listeleri,Mastermindyarmasnnmsabklaryada

BellekAdamgibiezberleyebilmektenibarettir.Bu,tarihin,negemiinedegnmzanlamadahibirieyaramayanAbesletigaluyarlamasdr.Tarihe,BykAdamyaklamnabilinliekildemuhalefetederekbakabirekildebakmak

dammkn.Bu,belirliolaylar sradan insanlar asndanalrveonlarnyksnanlatr.Bu,insanlarbyleyebilir.Televizyonprogramlarhatta tmkanallarbyk seyircikitleleri iinbutrbirmalzemedenyararlanabilirler.Okulocuklar,kendilerinesunulduundabuna,krallar,tarihlerveolaylaryntemineolmadkadarilgigsterebilirler.Amabutrbiraadantarihoknemlibireyi,olaylarnbirbirinekarlklbamlln,

gzdenkarabilir.Birolaydayeralaninsanlarayaknlkduymak,kendiliinden,onlarnhayatlarnvehattabizim

hayatmz biimlendiren daha kapsaml gleri anlamamza yetmez. rnein, Hristiyanlnykseliini, Roma mparatorluunun ykseliini ve kn anlamadan anlayamazsnz.

Rnesanstasanatngelimesini,AvrupafeodalizmininbykehirlerinivedeAvrupadndakiktalarda uygarln ilerlemesini anlamadan anlayamazsnz. 19. yzyldaki ii hareketlerini,sanayi devrimini anlamadan anlayamazsnz. nsanln mevcut duruma nasl geldiini, bu vebenzerpekokolaynkarlklilikisinianlamadananlayamazsnz.Bukitabnamacbylebirbakassunmaktr.nsanlktarihinineksiksizbiryksnanlatacamiddiaetmiyorum.Herhangi bir dnemin ayrntl tarihi iin zorunlu olan pek ok kii ve pek ok olay eksik

kalabilir. Ancak, gnmze ulaan yapy anlamak iin insanln gemiinin her ayrntsnbilmenizgerekmez.Bu genel yky kavramamz salayan Karl Marx oldu. nsanlarn bu gezegende ancak

hayatlarn idame ettirmeye dnk kolektif bir aba sayesinde var olabildiklerini ve bu tr birvaroluunheryeniyolunun,dahagenibirilikilerandadeiikliizorunlukldnogsterdi.retimgleridediieylerdekideiikliinretimilikilerindekideiikliliklerlebalantlolduunuvesontahlildebunlarngenelolaraktoplumdakidahayaygnilikileridntrdnosyledi.Bununlabirliktebutrdeiiklikler,mekanikbirekildeolumaz.nsanlarhernoktada,uya

da bu yoldan devam etmeye ilikin seimler yapar ve bu seimler iin byk toplumsalatmalara girerler.Tarihte belirli bir noktadan sonra insanlarn seimlerini nasl yapacaklar,onlarnsnfsalkonumlarylailgilidir.Kleninklesahibinden,feodalzanaatkrnfeodallorddanfarkl bir seim yapmas olasdr. nsanln gelecei zerindeki byk mcadeleler, snfmcadelesinden unsurlar tar. Bu bykmcadelelerin ak, tarihin etrafnda gelitii iskeletiverir.Bu yaklam bireylerin ya da onlarn savunduklar dncelerin roln inkr etmez. Bu

yaklamn yapt ey, toplumun daha nceki maddi gelimesi, insanlarn hayatlarn kazanbiimivedesnflarnvedevletlerinyapsnedeniylebireyyadadncenin,yalnzcabelirlibirrol oynayabilecei konusunda srar etmektir. skelet, yaayan vcutla ayn ey deildir. Amaiskelet olmadan vcut belirli bir salaml kazanamaz ve varln srdremez. Tarihinmadditemelinianlamak,bakahereyianlamakiinbirnkouludur,amayeterlideildir.Dolaysylabukitap,dnyatarihinegiriniteliindebirerevesunmagiriimidir;tesideil.

Ancak, umuyorum ki, bu kimilerinin hem gemile hem de bugnle uzlamalarna yardmcolacaktr.Kitabyazarkensrekliikinyargileyzleeceiminfarkndaydm.Birincisi,birbiriniizleyentoplumlarnveinsanlktarihininndegelenfigrleri,deimezbir

insandoasnnrnsaylmtr.Bu,akademikyazlara,anaakmgazetecilievepoplerkltreayn ekilde yaylm bir nyargdr. Bize, insanolunun, her zaman agzl, rekabeti vesaldrganolduuvebununda sava, smr, klelik vekadnlarn ezilmesi gibi korkunluklarakladsylenmitir.Bumaaraadamimgesi,birdnyasavandaBatCephesindedklenkann,birbakadnyasavandaiseHolocaustunaklamasolmaktadr.Benokfarklbireyisavunuyorum. Bizim bugn bildiimiz ekliyle insan doas tarihimizin bir rndr, nedenideil.Bizimtarihimiz,kendindenncegelenleribykekonomik,siyasive ideolojiksavalarlabertarafetmeyealanfarklinsandoalarnierir.Sononyldaokfazlapropagandasyaplanikincinyargiseinsantoplumununhernekadar

gemitedeimisedeartkdeimeyeceiynndedir.

AmerikaBirleikDevletleriDileriBakanlnnbirdanman,FrancisFukuyama,bumesaj1990dadilegetirdiindeuluslararasbirhretkazanmt.Btndnyada,gazetelerdepekokdildetekrarlananmakalesindeiddiaettiigibitarihinsonunungeldiinetankoluyorduk.Byktoplumsalatmalarvebykideolojikmcadelelergemitekalmtvebinlercegazeteeditrvetelevizyonsunucusuayngrteydi.LondonSchoolofEconomicsinmdrAntonyGiddensveBritanyannYeniiPartisinin

babakan 1998 ylnda ayn mesaj, ok sz edilen ama az okunannc Yol adl kitaptatekrarlyorlard. Fukuyama, kapitalizmin alternatifinin olmad bir dnyada yayoruz diyeyazyordu. ok yaygn bir varsaym kabul ediyor, tekrarlyordu. Bu ispat edilemeyecek birvarsaymd.Birlkenintmretiminidzenlemeninyollarndanbiriolarakkapitalizmenokyadadrt

yzyllkt.Btndnyannretiminidzenlemeninyollarndanbiriolarakiseenok150yllkt.Sanayi kapitalizmi, ehirlerin muazzam gelimesi, yaygn okur-yazarlk ve pazarlara evrenselballk asndan ancak son elli ylda dnyann her tarafnda geni alanlar bulmutu. Bununlabirlikte, insan trleri birmilyon yldr vemodern insan 100.000 yldan biraz fazla bir sredirdnya yzndeydi. Eer bir insann yaam sresinin yzde yarmdan daha az bir sre boyuncaileri yrtme ekli, yaamnn geri kalannda da geerli olsayd bu yaam sresi ok ksaolmamak kaydyla bir hayli ilgin olurdu. Fukuyama ve Giddensin btn yazdklar, KarlMarxnenazndanbirkonudahaklolduunukantlyordu:Burjuvaziiintarihvardrvebakabireyyoktur.Trmzn yakn gemii, yukarya doru yle yumuak bir gelime seyri izlemez. Korkun

savalar, kanl i savalar, iddetli devrimler ve kar-devrimlerle damgalanmtr. nsanlngeni kesimleri iin bir iyileme anlamna gelen dnemleri, hemen hemen her zaman, kitleselyoksullukvekorkunykmonyllar,hattayzyllarizlemitir.Btn bu felketler iinde insanolunun doa glerini kontrol etme ve ynetme yetenei

konusundanemliatlmlarolduudorudur.Bugn,bukapasiteyebinylncesindenokdahafazla sahibiz. Artk doa glerinin insanlar alktan ya da souktan ldrd bir dnyadayaamyoruz; bir zamanlar insanlar dehete dren hastalklar oktan yeryznden silinmiolmalyd.Ama bu kendi bana, yz milyonlarca insann dnemsel olarak alk, yetersiz beslenme ve

savalar nedeniyle mahvolmasn sona erdirmedi. Yirminci yzyln sicili bunu gsteriyor. Buyzyl, sanayi kapitalizminin btndnyay sard, en cra noktadaki kylya da obannbileartkuyadabuldepazarabalolduubiryzyloldu.Bu,gemitekihibirdnemleboylemeyecek bir sava, katliam ve yoksulluk yzyl oldu; o kadar ki, liberal filozof IsaiahBerlinbuyzylBattarihindekienkorkunyzylolaraktanmlad.Yzylnsononyllarndadurumun bir btn olarak insanlk iin sihirli bir ekilde dzeldii yolunda herhangi bir iaretyoktu.Buyllar,eskiDouBlokununtoptanyoksullamasn,Afrikanndeiikyrelerindesonugelmeyecek gibi grnen i savalar ve tekrarlanan ktlklar, Latin Amerika halklarnnneredeyseyarsnnyoksulluksnraltndayaadn,IraklaranarasndasekizylsrensavavednyannengldevletlerininkoalisyonununIrakveSrbistanaynelikiddetlisaldrlarngrd.Tarihsonaermediveonuntemelzelliklerinianlamaihtiyacherzamanolduugibibyk.Bu

kitabyazmamdakiama,insanlarnbudurumuanlamasnayardmcolmaktr.

Bunuyaparken,bundanncekioksaydaeserdenyararlanmakzorundakaldm.rnein,snfltoplumun douuyla ilgili blm, Avustralyal byk arkeolog V. Gordon Childen yazdklarolmadanmmknolamazd.OnunkitabTarihteNelerOldu?,kiminemliayrntlareskimiolsada,defalarcaokunmayhakeder.Aynekilde,OrtaadnyasnailikinblmMarcBlocunklasikeserineveFranszAnnalesOkulununtarihilerine,erken20.yzyltarihineilikinblmLeonTrokinin eserlerineveyirminci yzylndaha sonraki blmTonyCliffin analizlerineokeyborludur.Bukitabnmalzemesineainaolanokurlar,birksmmetindeyadadipnotlardaaka zikredilmi, bir ksmna ise daha az nemli olmasalar da aka gndermedebulunulmam pek ok etkinin farkna varacaktr. Bunlar arasnda ilk akla gelenlerChristopherHill,GeoffreydeSteCroix,GuyBois,AlbertSoboul,EdwardThompson,JamesMcPhersonveD.D.Kosambi.Umarmkitabmonlarnalmalarnnokunmasnzendirir.Belirlidnemleriizlemekisteyecekokuyuculariinkitabnsonunaileriokumaiinbirlisteekledim.Tarihler, tarihinolmazsaolmaz deildir.Amaolaylarn sras kimi zaman oknemlidir ve

kimi zamanokuyucular (vehatta yazarlar) iin tarihleri dikkatle takip etmekkolaydeildir.Bunedenle, herblmnbandabelirli dnemlerinbelli bal olaylarnnksabir kronolojisi yeralmaktadr.Benzernedenlerlekitabnsonundaisimler,yerlerveiyibilinmeyenterimleriinbirerszlke bulunmaktadr. Bunlar ok detayl deil; ama her blmde baka blmlerde dahaayrntlbirekildeelealnaninsanlar,olaylarvecorafimeknlarnokuyuculartarafndandahaiyi anlalmasn amalamaktadr. Son olarak, ham bir msveddeyi tamamlanm bir kitabadntrmede bana yardm eden pek ok kiiye, Ian Birchall, Lindsay German, Talat Ahmed,Hassan Mahamdallie, Serth Harman, Paul McGarr, Mike Haynes, Tithi Bhattacharya, BarryPavier,JohnMolyneux,JohnRees,KevinOvendenveSamAshmana,msveddenintmnyadablmleriniokuduklar,pekokhatayadikkatektiklerivekimizamanbeniyazdmeyleribirkez daha deerlendirmeye zorladklar iin teekkr borluyum.Kukusuz bu insanlarn hibiri,kimi yerlerde tarih hakknda verdiim hkmlerden kaynaklanabilecek hatalardan sorumludeildir. Msveddeyi basma hazrlayan Ian Taylora ve kitabn basmn denetleyen RobHovemanazelteekkrborluyum.

1eviri:A.Kadir,HalknEkmeiiinde,evrenselkltrkitapl,1997.

BRNCKISIM

SINIFLITOPLUMLARINDOUU

KRONOLOJ

4milyonylncekiayakzerindeyryenilkmaymunlarAustralopithecus.

1.5-0.5milyonylnceAkainsantrleri,homoerectus,Ta,aavekemikaletler.ErkenEskiTaDevri.

400.000-30.000ylnceAvrupadaveOrtadoudaNeanderthalinsanlarKltrbelirtilerivemuhtemeldilkullanm.

150.000ylnceMuhtemelenAfrikadaortayakanilkModernnsanlar(Homosapienssapiens)(kkgebegruplarhalindesnf,devletyadacinselbaskolmadan)toplayclklayaayaninsanlarOrtaEskiTaDevri).

80.000-14.000ylnceModerninsanOrtadouyageliyor(80.000ylnce);Avustralyayageiyor(40.000ylnce);Avrupayaulayor(30.000ylnce);Amerikalarkuruyor(14.000ylnce).GeEskiTaDevri.

13.000ylncekliminsanlarnbirkayznfuslukylereyerlemesineolanakveriyorbuaradatoplaycladevamediyorlar.OrtaTaDevri(Mesolithic).

10.000ylncelktarmdevrimi.Hayvanlarnvebitkilerinevcilletirilmesi.Neolithic(YeniTaa)Dahagelimialetler,kapkacakkullanm.Kyyaamnnyaygnlamas.Gruplararasndailksistemlisava.Henzsnflaryadadevletlerolarakbirayrmyok.

7.000ylnceAvrasyaveAfrikadasabankullanlmayabalanyor.TarmKuzeybatAvrupayaulayor.Kimigruplararasndakabilereislii,amasnfvedevletyok.

6.000-5.000ylnceOrtadoununnehirvadilerindeveNilVadisindeKentselDevrim,bakrkullanmnabalanmas.

5.000ylnce(M..3.000)MsrEskiKrallktaveMezopotamyadadevletlerortayakyor.lkalfabeler,bronzbulunuyor;akolaraktoplumsalsnflara,dinselhiyerarilereblnmelervemabetler.YaklakM..2.800deilkPiramitler.Bronza.Kadnnerkeegreaagrnmesininbelirtileri.

4.500-4.000ylnce(M..2.500-2.000)

ndusVadisindeehirdevletleriningelimesi.OrtadouyubirletirmekiinSargonilkimparatorluukuruyor.BatAvrupadaTayzklerinyapm.MsrngneyindemuhtemelenNbyeuygarl.

4.000ylnce(yaklakM..2.000)KaranlkaMezopotamyamparatorluuveMsrdaEskiKrallnk.KkAsyadademirinergitilmesi.

4.000-3.600ylnce(M..2.000-1.600)GiritteMinosuygarlnnykselii;MsrdaOrtaKrallkveHammurabiileMezopotamyauygarlndayenidencanlanma.Kuzeyindekentseldevrimhzkazanyor;YunanistandaMikenuygarl.

3.600ylnce(M..1.600)MsrdaOrtaKrallnkylekriz,ikinciaradnem.Girit,ndusvedahasonraMikenuygarlklarnnkyleKaranlka.Buyrelerdeokur-yazarlnortadankalk.angmparatorluuileindeBronza.

3.000ylnce(M..1.000)Etiyopyada(Habeistan)Uxumuygarl.AkdenizevresindeFenikeehirdevletleriningelimesi.OrtaAmerikadaOlmeckltr,AndblgesindeChavinkltrilekentseldevrim.

2.800-2.500ylnce(M..800-500)Hindistan,Yunanistanvetalyadayeniuygarlklarortayakyor.NbyedeMeroeuygarl.

2.500-2.000ylnce(M..400-1)OrtaAmerikadakiOlmecuygarlkendiyazbiiminiicatediyor.

2.000ylnce(M.S.1.Yzyl)MeksikaVadisindeTeotihaucansertmadenlerinkullanlmamasnaramenmuhtemelendnyadakienbykehir.400ylsonraterkediliyor.GneyMeksikaveGuatemaladaMonteAlbanveMayauygarlklarizliyor.

Prolog

SINIFTANNCE

Biz 21. yzyla girerken dnya; agzllk, zenginle yoksul arasnda muazzam eitsizlikler,rk vemilliyeti ovenist nyarglar, barbarca uygulamalar ve korkun savalarn dnyasdr.lerinher zamanbyleolduuna,dolaysylabaka trlolamayacana inanmakokkolaydr.Bylebirmesajoksaydayazar,dnr,politikac, sosyologvepsikiyatrist tarafndanetrafayaylmaktadr. Bunlar hiyerari, itaat, agzllk ve zorbal, insan davrannn doalzelliiymigibi sunmaktadrlar.Gerektendebunlar, tmhayvanlar leminde szdegenetiinyasalarnca empoze edilen sosyo-biyolojik zorunluluklar olarak grenler vardr.1 ok saydapopler,szdebilimselucuzkitapbutrbirgrnpropagandasnyapar:insanlardanplakmaymundiyeszederek(DesmondMorris)2,ldrczorunlulukdiyerek(RobertArdrey)3,vedaha karmak bir slupta, tm bunlarn bencil gen tarafndan programlandn ileri srerek(RichardDawkins).4Bununla birlikte, insan davrannn buTaDevri karikatrleri, yazl tarihten nceki saysz

nesil boyunca atalarmzn hayat deneyimlerince onaylanamyor. Bilimsel kantlarn toplam,atalarmzntoplumlarnnrekabet,eitsizlikvezulmlenitelenemeyeceinigsteriyor.Dnyannheryerindeinsandavrankalplarhakkndaarkeolojikkazlardaneldeedilenkantlaryalnzca5000ylncesinekadargerigidiyor.AntropologRichardLeebulgularylezetlemitir:

Devletinortayakvetoplumsaleitsizliinyerlemesindennce,insanlarbinlerceylboyuncakkapl,akrabalktemellitoplumsalgruplardayayorlardvebunlarnekonomikhayatndakitemelkurumlar,toprakvekaynaklarnkolektifyadaortakmlkiyetini ieriyor; yiyeceklerin datmnda genelletirilmi bir karlkllk uygulanyor ve grece eitliki siyasal ilikiler

kuruluyordu.5

Bir baka deyile insanlar, yneten ve ynetilen, zengin ve yoksul olmadan birbirleriylepaylayorlarvebirbirlerineyardmediyorlard.Lee,1880lerdeFriedrichEngelstarafndanbudnemianlatmakiinkullanlanilkelkomnizmteriminitekrarkullanmaktadr.Bizimtrmzn(modern insanlar, Homo sapiens sapiens) ya 100.000 yln zerindedir. Bu srenin yzde95inde, bugn insan doas olarak nitelenen davran biimlerinin pek ou kesinliklegrlmyordu.Gnmztoplumlarnbugnolduklargibiyapan,biyolojimizeilenmiherhangibireyyoktur.Yenibirbinylagirerkenkarkaryabulunduumuzmusibetbunabalanamaz.Trmzn balangc 100.000 yldan ok daha nceye, zamann karanlklarna kadar gider.

UzakatalarmzAfrikannkimiblgelerindedrtyadabemilyonylnceyaambirmaymuntrndenevrimlemitir.Bilinmeyenbirnedenlebutrnyeleri,enyaknhayvanakrabalarmz,sradan empanze ve (ou kez pigme-empanze denilen) bonobo gibi aalarda yaamaybrakmlarveikiayaklarzerindeyrmeyebalamlardr.Bunlaryenievrelerindeherhangi

birmemeli trnden ok daha fazla ibirlii yaparak ve (bazen empanzelerin de yapt gibi)kklerikazpkarmak,yksekmeyvelereulamakbcekvetrtllartoplamakiintemelaletleriretirken yardmlaarak varlklarn srdrmeyi baarmlardr. Burada deerli olan eybirbirlerinekarrekabetetmelerideil,yardmlamalaryd.Butryardmlamabiimlerinevebunlarla el ele giden yeni zihinsel davran kalplarna kendilerini uyarlamay baaramayanlarlpgidiyorlard.Baarabilenlerisevarlklarnsrdryorveryorlard.Milyonlarcayliindebudurum,genetikmirasdiermemelilerdenokfarklolanbirmemeli

trnnevrimiylesonuland.Butrtekimemelilerinkendilerinikorumakiin(bykdilervepeneler),snmakiin(kalnkrk)vekamakiin(uzunbacaklar)sahipolduklarhayligelimifizikizellikleresahipdeildi.Bunlarnyerineilkinsanlar,genetikolarakevrelerindekidnyayasondereceesnek tepkilerverebilecek ekildeprogramlanmlard. lk insanlarnesneleri tutmakve biimlendirmek iin ellerini, birbirleriyle iletiimde bulunabilmek iin seslerinikullanabiliyorlar ve evrelerindeki dnya hakknda aratrma, inceleme ve genellemeyapabiliyorlard.Veuzunyllarsrenocukyetitirmesayesindebubecerileriniverendikleriniyeninesillereaktarabiliyorlard.Btnbunlarbykbeyinlerinvetoplumsallamakiinistekveyetenein gelimesini gerektirdi. Bu ayrca, insanlarn herhangi bir baka hayvandan nitelikselolarak farkl iletiim yollar (dil) gelitirmesine ve bunun yan sra maddi olmayan eylerikavramsallatrabilmelerine, yani etraflarndaki dnyann ve onun iinde kendilerinin bilincinevarma yeteneinin gelimesine yol at.6 Muhtemelen Afrikada 150.000 yl nce moderninsanlarnortayak,busrecintepenoktasyd.7zleyen 90.000 yl boyunca atalarmz yava yava Afrikadan ayrlarak ve bu arada

Neandearthallergibiteki insantrlerininyerinialarak,dnyanndierblgelerineyerlemeyebaladlar. En ge 60.000 yl nce Ortadouya ulamlard. 40.000 yl kadar nce BatAvrupada yerlerini almlar ve bir ekilde Gneydou Asya adalarn Avustralyadan ayrandeniz eridini amay baarmlard. En ge 12.000 yl kadar nce, donmu Bering Boazngeerek Amerikaya ulamlar ve Antartika dndaki btn ktalara dalmlard. Deiikyrelere yerleen kk gruplar ou kez binlerce yl sreyle birbirlerinden hemen hementamamen kopuk yaadlar (eriyen buzlar Bering Boazn geilmez klm ve su seviyesiniykselterekGneydouAsyadanAvustralyaya geii zorlatrmt). Bu insanlarn dilleri okfarklgelitiveherbirikendibilgidaarcnoluturdu,belirgintoplumsalrgtlenmevekltrbiimleri gelitirdi. Kimi kk (gz rengi, klllk, deri rengi vs.) kaltsal zellikler kimigruplarda dierlerine gre daha belirgin bir hl ald. Ancak, deiik gruplarn genetik mirasbirbirinesonderecebenzerolmay srdrd.Grup ii farkllklarherzamangruplararasndakifarkllklardanbykt.Btngruplarbirbirlerinindilinirenmedeeitderecedeyetenekliydivehepsindeaynentelektelyetenekdalmgzleniyordu.nsantrleri,birbirlerindenoldukauzakblgelere dalmlard. Ama tek bir tr olarak kaldlar. Her grubun kendi geliim seyrinibelirleyen, genetik yaplarndaki herhangi bir zellik deil, yaamlarn kazanmak iin ellerinikullanma becerilerini ve ibirliini somut evresel koullara uyarlama biimleri oldu. Buuyarlamann ald biimortaya kandeiik toplumlarn her birininkendinezg adet, tutum,mitosveritelleriarasndakifarklarbelirledi.8Yaklak 10.000 yl ncesine kadar deiik toplumlar belirli ortak temel zellikleri

paylayordu. Bunun nedeni hepsinin yiyecek, barnak ve giysilerini aa yukar ayn ekilde,toplayclk yoluyla elde etmeleri; yani meyve, kabuklu yemiler, kkler, yabanl hayvanlar,

balkvedenizkabuklulargibidoalrnleriaynekildetoplamalarveaynekildekullanmahazrlamalaryd. Bu toplumlar doal olarak avc ve toplayc ya da toplayc olarakadlandrlantoplumlardr.9Bu toplumlarn birou dnyann geni kesiminde yalnzca birka yzyl ncesine kadar

varlklarn srdrd ve daha az sayda bazlar ise bu kitabn yazld srada hl varlnsrdryordu. Richard Lee gibi antropologlar bu toplumlar inceleyerek trmzn tmnntarihininenazyzdedoksanlkbirblmndehayatnnaslbireyolduukonusundasonularaulamaybaarmlardr.10Ulalan gerek, geleneksel Bat imgesinden ok farklyd: Bu insanlar ne bir doa

durumundayaayankltrszvahilerdi,nedeacdoluvekanlmcadeleleriindeherkesinherkeslesavatvehayatiren,vahiveksayapanzorvesefilhayatlarsrdryorlard.11nsanlar,30yada40kiilikgevek-balgruplarhalindeyayor,zamanzamantekigruplarla

bir araya gelerek 200 kiiye varan topluluklar oluturabiliyorlard. Ancak bu tr srtoplumlarnda hayat, tarmsal ya da sanayi uygarlklarndaki milyonlarca insann hayatndankesinlikle daha zor deildi. Sekin bir antropolog bunlar, ilk refah toplumu olarak bileadlandrmtr.12Bu toplumlardaynetici,patronyadasnfblnmeleribulunmuyordu.Turnbull,Kongodaki

Mbuti pigmeleri hakknda Reisleri yoktu, biimsel kurullar yoktu. Hayatn eitli ynleriyleilgiliolarak,amagenelliklehaklpratiknedenlerdentrdierlerindendahandegelenbiryada iki erkek ya da kadn bulunabilirdi... Hukukun korunmas ortak bir iti... diyor.13 Geimkaynaklarneldeetmekiininsanlarbirbykndereboyunemedenyadabirbirleriylesonsuzdidimeleregirmeden ibirliiyapyorlar.ErnestineFriedl, almalarnadayanarak, Erkekvekadnfarketmeksizinhergnnaslgeireceklerinezgrcekararverirlerdi:avlanmayamyoksatoplamayamkacaklarvekimlerlekacaklardiyeyazyor.14EleanorLeacockkendibulgularhakknda unlar sylyor: Toprakta zel mlkiyet yoktu... Cinsiyet dnda ite uzmanlamayoktu... nsanlar, hangi faaliyetten sorumlu olacaklarna kendileri karar veriyordu. Kolektifetkinliihangigrubunstleneceine ilikinkararlardagrbirliineulalrd.15Davranlar,bencillik yerine cmertlik belirlerdi ve bireyler birbirine yardm eder, yiyecekleri kendilerialmadan nce teki zmremensuplarna ikram ederlerdi. Lee yle anlatyor: Yiyecek, hibirzaman bir aile tarafndan tek bana tketilmez:Mutlaka yaayan grubun ya da srnn yeleriarasndapaylalr.(...)Bugenelletirilmikarlkllkilkesiherktadakiveherevredekiavc-toplayclarhakkndadaaktarlmtr.16Leeayrca,incelediigrubunKalaharininKung17halk(Bushmen denilenler) ileri derecede eitliki bir halk olduunu ve erdemlerini devamettirebilmek iin bir dizi nemli kltrel pratik gelitirdiklerini, kstah ve palavraclar ncehizaya getirip daha sonra onlara yeniden oyuna katlmalar iin yardm ettiklerini aktarr.18 Bireski Cizvitmisyoneri, bir dier avc-toplayc halk, KanadalMontagnais hakknda unlar notediyor: Biz Avrupallarn pek ou iin cehennemi ve ikenceyi bulup karan iki tiran, yaniihtiras ve hrs... onlarn byk ormanlarnda hkm srmez... lerinden hibiri, zenginlik eldeetmekiinkendinieytanasatmamtr.19Friedlingstermiolduugibi,savaolaraktabiredilebilecekokazeyerastlanr:

Komutoplaycgruplarnerkekleriarasndabirblgeiinmcadelegrlmemideildir...Amageneldeerkeklerindvmeeitimi iin ayrdklar enerji miktar ya da sava keifleri iin avc-toplayclar arasnda harcanan zaman fazla deildir...

Srleriniindekianlamazlklarnormalolaraktaraflardanbirininayrlmasylazlr.20

Bu tr kantlar, Ardrey gibi insanlarn, Australopithecustan (iki aya zerinde yryen ilkmaymunbenzerihayvan)okuma-yazmannortayaknakadargeendnemeilikiniddialarntamamenrtmektedir:nsanntmtarihncesihakkndakildrczorunluluadayanyordu;avc-toplaycgruplar,yakcAfrikagneialtndaskskkurumaeilimigsterensukuyulariin savarlard; biz hepimiz Kabilin ocuklar olduumuz iin insanlk tarihi ... genetikzorunluluk nedeniyle daha mkemmel silahlarn gelitirilmesine tank olmutur ve dolaysylakatliam,klelik,idietmeveyamyamlktanalnanigdselhazzsadeceincebiruygarlkyaldzgizlemektediriddialaryanllanmaktadr.21nsandoashakkndakiherhangibirtartmaiinbumuazzamnemtamaktadr.Eerbyle

birdoamevcutsa,bu,uzunavclkvetoplayclkevresindekidoalayklanmasrasndaortayakmolmaldr.RichardLeesraretmekteoldukahakldr:

Bizim gemiimizi ekillendiren uzun sren eitliki paylam deneyimidir. Hiyerarik toplumlardaki hayata grnrdekiuyumumuzavednyannpekokyerindeki insanhaklarsicilininoldukakaranlk izlerineramen, insanln,kkleriderindebireitlikilikduygusunu,kkleriderindekarlkllknormunaball,kkleriderinde...birtoplulukruhunukoruduuyolunda

iaretlervardr.22

Margaret Thatcherin gzde ekonomisti Friedrich von Hayek, insan doasn tersi birnoktadan eletiriyordu: nsanolunun onlar tandk insanlara iyilik yapmak iin ynlendirenuzunsregizlikalm,doutangelenigdlerindenvekkgruplariiniyiolanduygularadayalilkelcokularndanikayetediyordu.23Aslnda insan doas son derece esnektir. Gnmz toplumunda en azndan baz insanlar

Hayekin cokuyla savunduu hrs ve rekabete katlmaya sevk edebilir. Snfl toplumlarda buayrca en korkun barbarlklara ikence, kitlesel tecavz, ehirleri yakma, zevk iin insanldrme yol amtr. Toplayc halklar arasndaki davran ise ok farklyd, nk yaamakiingerekliolaneylerieldeetmek,eitlikiliivedierkmlgerektiriyordu.Avclar ve toplayclar zorunlu olarak birbirlerine sk bir ekilde bamlyd. Toplayclar

genellikle en gvenilir yiyecek kaynaklarn temin ederlerdi, avclarsa en deerli olanlar.Dolaysyla avclkta uzmanlaanlar gnlk yaamlarn toplayclarn cmertliine borluydu;buna karlk toplayclkta uzmanlaanlar ve geici olarak avclkta baar salayamayanlaryiyeceklerineyapacaklardeerlikatklariinhayvanlarldrmeyibaarabilenleremuhtatlar.Av,erkekbirkahramannbireyselolarakbirhayvanldrmesidemekdeildi;birgruperkein(kimi zaman kadn ve ocuklarn da desteiyle) bir av kovalamak ve yakalamak iin kolektifabasyd. Her noktada gzetilen ey, ibirlii ve kolektif deerlerdi. Bunlar olmadan hibirtoplaycsrsvarlnbirkagndenfazlasrdremezdi.Bununla balantl bir baka ey de, erkeklerin kadnlardan stn olmamasyd. Cinsiyetler

arasndaherzaman,erkeklerinavlanmay,kadnlarntoplayclstlendiibiriblmvard.Bununnedeni,hamileolanyadaocuklarnemzirenkadnlarn,avakatldklar takdirdekendihayatlarn ve dolaysyla da srnn retkenliini riske atma ihtimalleriydi.Ama bu iblm,bizimanladmzanlamdaerkekegemenliineyolamad.Hemerkeklerhemdekadnlar,kampnakledecekleri yer ya da bir srden ayrlp dierine katlma gibi temel konularda karar almasrelerine katlrlard. Evlilik bann kendisi gevekti. iftler kendilerinin ya da ocuklarnhayatlarnaniolarak tehlikeyeatmamakkouluylaayrlabilirlerdi.Skskinsandoasnnbir

parasvarsaylanerkekstnlyoktu.24Sonolarak,bugnbizimmutlakkabulettiimizzelmlkiyettakntsszkonusudeildi.Toplaycsrlerinnormalbykl,herzaman,ogniinokampncivarndayeterliyiyecei

bulabilmesiyle snrlyd. O blge iinde bireysel yeler yiyecek iin srekli olarak bir bitkikaynandandierineyadaavpeindehareketediyorlardvebuaradasrnnbtndebesinkaynaklariinskskyerdeitirmekzorundakalyordu.Busreklihareket,hereyinkolaylklatanmas gerektii iin, herhangi bir srmensubunun her trl servet biriktirmesini olanakszhale getiriyordu.Bir birey, en ok birmzrak, ok ya da yaya sahip olabiliyor, bir torba ya dabirka ufak ss eyas tayabiliyordu. Kiisel servet biriktirme diye bir mefhum yoktu.nsanolunun iinde yaadmaddi koullar, bugnmutlak kabul edilen egemen dncelerdenok farkl dnceler ve ok farkl toplumlar retmek iin elbirlii yapyordu. Tarih, her birikendisi, arkadalar ve sevdikleri iin dzgn bir hayat yaratmaya alan, kimi zaman dnyayolduugibikabuleden,kimizamanonudeitirmekiinrpnan,oukezbaarsz,kimizamanbaarl ok sayda erkek ve kadnn eylemlerinden olumutur. Bununla birlikte, birbiriylebalantlbusonsuzyklerdeikieyortayakar.Biryanda,insanolunundoadanbirhayatkarmayeteneininartarakoalmas,ilkelkomnizmkoullarnnbirparasolanilkelmaddikoullarnstesindengelinmesi;teyanda,insanlarnounluunukk,ayrcalklbiraznlnyararnabaskaltndatutanvesmrentoplumrgtlenmebiimlerininardsraortayak.Eer bu birbirine paralel gelime dizilerini izlersek, sonuta, yirmi birinci yzyln banda

kar karya olduumuz dnyann nasl olutuunu grebiliriz. Bu, zenginliin bykanne vebykbabalarmz tarafndan bile hayal edilemeyecek apta retilebildii, buna karlk aynzamanda snf egemenliinin,basknnve iddetinher zamankindendaha fazlayerlemiolduubirdnyadr.Birmilyarinsanumutsuzbiryoksullukiindeyaar;milyarlarcabakalaryerleikhale gelmi gvensizlik, sava ve i sava musibetiyle kar karyadr ve insan hayatnntemelleri,kontroledilemeyenteknolojikdeiimintehdidialtndadr.Herkesinusoruyusormasgerekiyor:Baskc yaplar ortadan kaldrarak, tm zenginlii, atalarmzn yzlerce nesil srenilkelkomnizminibelirleyendeerleretabiklacakbirtoplumkurmakvetemelinsanihtiyalarnkarlamakmmknmdr?Amance,snfegemenliininvedevletinnaslortayaktnabakmamzgerekir.

1Aslndabutrtezlerkesinliklegenetiingerektenbilimselaratrmalarndankarlamaz.rneinbaknz,SRose,Lifelines(Londra),1997;RHubbard,ThePoliticsofWomensBiology(NewJersey,1990);RLewontin,TheDoctrineofDNA(Londra,1993).2DMorris,TheNakedApe(Londra,1967)[plakMaymun,nklpKitabevi,2009,ev.NuranYavuz].3RArdrey,AfricanGenesis(Londra,1969).4RDawkins,TheSelfishGene(Oxford,1976)[GenBencildir,TBTAKYaynlar,2007,9.Basm,ev.Asuman.Mftolu].5RLee, ReflectionsonPrimitiveCommunism,TIngold,DRichesveJWoodburn(drl.) iinde,HuntersandGatherers,Cilt 1 (Oxford,1988).6 Dil kullanma becerisi, Noam Chomskynin genellikle kabul gren teorisine gre, btn modern insanlarn genetik olarak belirlenmi birzelliidir.Dil, soyutlamave insanbilinlilii arasndaki iliki1920lerdeyazanRusMarksistiVolonikovunkitaplarndaveMacarMarksistiGeorgeLukcsnOntologysiileLabournikinciksmndaanlatlmtr.7 Ben burada ok uzun tartmalarn ok ksa bir zetini veriyorum. Daha fazla ayrnt ve kaynak iin benim makalemin ilk ksmlarnabaklabilir:EngelsandtheOriginofHumanSociety,InternationalSocialism65(K1994)iinde.8Neanderthal vemodern insan arasndaki gerek iliki konusundayzyl srenbir tartma szkonusudur.rnein, kendi ilerindereyiprememi olabilecekleri gibi. Burada o tartmaya giremem. u kadarn sylemek gerekir kiNeanderthallerin yok olmalar zorunlu olarak,kkenlerimizkonusunda,Ardreyinkigibi asildomuolduumuzyklerinebizi inandrmak isteyenlerin ileri srdklerigibimodern insanlartarafndan kesilmi olmalar anlamna gelmez. Bu noktann geniletilmesi iin benimmakaleme baknz: Engels and the Origins of Human

Society.9 Avc ve toplayc biraz yanltc bir terimdir zira sebze/meyve trnden yiyeceklerin toplanmas, insanlarn beslenmesinde hayvanlarnavlanmasndandahabykyertutmutur.10 Dolaysyla bu tr toplumlar tanmlamak iin, Lewis Morgan, Friedrich Engels ve C Gordon Child gibi konuya bilimsel bir aklamagetirmeyealanlarndabavurduuvahetszcnneskikullanm.11Bu ibareler 17. yzyl ngiliz dnrThomasHobbesa aittir ama 1960lara kadar bu tr toplumlara ilikin anlatlan pek ok yknnsaduyulutavrnzetlemektedirvehlRArdreyinAfricanGenesisigibipoplerkitaplardabulunabilir.12MSahlins,StoneAgeEconomics(Londra,1974).13CTurnbull,TheForestPeople(NewYork,1962),s.107,110,124-125.14EFriedl,WomenandMen:theAnthropologistsView(NewYork,1975),s.28.15ELeacock,MythsofMaleDominance(NewYork,1981),s.139-149.16RLee,The!KungSan(Cambridge,1979),s.118.17!Kungunbandaki!,Hint-Avrupadillerindeolmayanbirtksesiniifadeeder.18RLee,The!KungSan,s.244.19LePPLeJeune(1635),aktaranMSahlins,StoneAgeEconomics,s.14.20EFriedl,WomenandMen:theAnthropologistsView(NewYork,1975),s.15,28.21BtnalntlarRArdrey,AfricanGenesis(Londra,1969)dan.22RLee,ReflectionsonPrimitiveCommunism.23AktaranEGellner,Plough,SwordandBook (Londra,1991).24Engelsbutrtoplumlardakadnnsistemliolarakegemenlikaltndatutulmadndasrarederkenhaklyd.Bununlabirliktenemlibirayrntdayanlyorduavc-toplayc toplumlardasoyunoynadrolileriderecedeabartyordu.Bukonununtambir tartmas iinbenimEngelsandtheOriginsofHumanSocietyadlmakalemebaknz.

1.Blm

NEOLTKDEVRM

nsanlarn hayatlarnda ve zihinlerindeki ilk byk deiiklikler sadece 10.000 yl nceolumayabalad. nsanlardnyannbelirli yerlerinde,zellikleOrtadounun BereketliHilalblgesindehayatlarnkazanmak iinyenibiryolagirdiler.25Bitkiselbesinler teminetmek iindoaya baml olmak yerine ekin yetitirmeyi ve hayvanlar yalnzca avlamak yerineevcilletirmeyirendiler.Buonlarnbtnyaambiimlerinidntrecekbiryenilikti.Budnmbuinsanlarnzorunluolarakkendilerindenncekileregredahakolaybiryaam

srmelerini salamad. Ama iklim deiiklikleri, bu insanlarn bir ksmna fazla seenekbrakmyordu.26kiyadabinyldanberikendilerineyiyecekolarakbolbolyabanibitkilerveavlayacakhayvanlarsunanyerlerdekihayataalmlard;rneinTrkiyeninGneydousundakibirblgede,bir ailegrubununokda fazlaabalamadanhaftada toplayacayabani tahlonabirylyetebiliyordu.tekiinsanlargibisrekliharekethalindeolmakzorundadeillerdi.27Eski derme atma kamplarn, dzinelerle insan yerine, yzlerce insan barndran kalc kyyerleimlerinedntrerek,yiyecekmaddelerinitayadapimikilkaplardasaklayarakvebirdizi gelimi ta aletler edinerek ayn yerde yllarca yaamay baarabildiler. Eski Romannkuruluundangnmzekadargeensredendahauzunbirsre,toplayctoplumlarazgdkiyknduraankyyaamnnavantajlarylabirletirmeyibaarabildiler.Ancakdahasonradnyanniklimindemeydanagelendeiiklikler,buinsanlarnhayatlarnbu

ekildesrdrmelerininledi.BereketliHilalblgesindekikoullardahakurakvesoukolmayabalaynca, doal olarak yetien yabani tahln ve antilop ve geyik srlerinin miktarnda birazalmaoldu.Avc-toplayckylerbirkrizlekarkaryakaldlar.Artkeskidenyaadklargibiyaayamyorlard. Eer alktan lmek istemiyorlarsa ya kk gruplara ayrlp uzun sredirunuttuklar gebe yaam biimine dnecekler ya da doann brakt boluklar kendiemekleriyletelafietmeninbiryolunubulacaklard.Buyol,tarmgetirdi.nsanlaryzlercenesilyabani bitkilerle beslenerek bitki hayat hakknda muazzam bilgi biriktirmilerdi. imdi kimigruplar bu bilgiyi yabani bitkilerin tohumlarn ekerek yiyecek stoklarn garanti etmek iinkullanmaya baladlar.Gzlemleri onlara belirli bitkilerin tohumlarnn dierlerinden ok dahaverimliolduunuretmitivebutrbitkileriseerek,kendileriiinyabanibitkilerdenokdahayararl olacak yeni, evcilletirilmi trler yetitirmeye baladlar. Dzenli olarak elde ettiklerihasatlar onlara yabani koyun, kei, sr ve eeklerin daha evcil trlerini balayp beslemeolanavedahadaevcilhayvanlaryetitirmeolanaverdi.Tarmn,oukezbahecilik-apatarmdiyeadlandrlanilkbiimiaalarvefundalklarbaltailekeserekvegeriyekalanlaryakarak araziyi temizlemeyi, daha sonra tohumlar ekerekhasadkaldrmak iin apavekazma

ubuu kullanlmasn gerektirdi. Birka yl sonra toprak genellikle verimini kaybediyordu.Dolaysylaoralarnbobraklmasveyenialanlarnekimiinhazrlanmasgerekiyordu.Hayatnbuekildekazanlmas,almavebirlikteyaamakalplarndaradikaldeiiklikleri

gerektirdi.nsanlar,kyselyerleimlerineherzamankindendahaskcabalhalegeldiler.Ekimlehasat arasnda rnleriyle ilgilenmeleri gerektiinden avarelik yapamyorlard. Ayrca, araziyitemizlemek, rnn dzenli bakmn yapmak (zararl otlar temizlemek, sulamak vs.), hasatsaklamak, stoklar paylamakve ocuklar yetitirmek iin birbirleriyle ibirlii yapmannyeniyollarn gelitirmek zorundaydlar. Btnyle yeni toplumsal hayat kalplar geliti ve onlarlabirliktedeeitlimitoslar,trenlerveritellerleifadeedilenyenidnyagrleriortayakt.Bu dnmden genellikle neolitik devrim28 olarak sz edilir; neolitik (Yeni TaDevri)

artanorandakarmakaletlerdenhareketlekullanlanbirterimdir.Buduruminsanlarnalmaveyaamaekillerinin,uzunbirsreceyaylmolsada, tamamylayenidenrgtlenmesinigereklikld.Bereketli Hilalden elde edilen arkeolojik kantlar, insanlarn kk kylerde ayr haneler

eklinde yaadklarn bize gsteriyor; ama bu hanelerin temelinin ne olduunu (rnein,birbirindenayriftlerveocuklarndanmoluuyordu,yoksabiranne,kzveonlarnelerindenyadabirbaba,oullarveonlarnkarlarndanmoluuyordu?)bizesylemiyor.29Yinedetarmageilmesindenbinlerceylsonrasnakadarsnfavedevletotoritesinebenzeyen

herhangi bir ey grnmyor. Urbaid dnemin sonlarnda (M. . 4000) zenginlik asndannemli bir farkllama hemen hemen hi yoktu ve hatta protoliterate (okuma-yazma ncesi)dnemde (M. . 3.000e doru) bile toplumsal tabakalama srecinin ok fazla ilerlediikonusunda herhangi bir iaret yoktu.30 Ayrca erkeklerin stnl konusunda da hibir kantbulunmuyordu. Kimi arkeologlar, kil ya da tatan yaplma kadn dourganlk heykelciklerininvarlndan hareketle kadnn statsnn yksek olduunu, dolaysyla erkeklerin kadnlara duaetmeyidoalsaydklarnilerisryorlar.31Bununlabirlikte,savaveavdakullanlansilahlarnokdahayaygnhalegelmesinemlibirgelimeydi.okdahayaknalarakadardnyanndeiikyrelerindevarlnsrdrmkimiistisnai

durumlardaise20.yzylabileulamapatarmtemellitoplumlarda,aynkalbabenzerbiryapnnolduuanlalyor.Butoplumlarbirbirlerindennemlildefarklyd;amabelirligenelzellikleripaylayorlard.32Hane halklar belirli arazi paralarn ilemek eilimindeydiler. Ama ne bugn bizim

anladmz anlamda toprakta zel mlkiyet vard, ne de bireylerin ya da hane halklarnnbakalar zararnakiisel eya stoklar yapmaeilimi.Bununyerine, tek tekhanehalklar dahageni toplumsal gruplara, ayn atay paylaan (ya da paylatn iddia eden) soylara entegreolmulard.Bunlarbireylerevehanelerebazakatanmlanmhaklarsalyorveevlilikyadayagrubuyoluyladorudanakrabaolduklarkiilerekarkimiykmllklergetiriyordu.Herbiridierleriyleyiyeceinipaylamakzorundayd;byleliklehibirhaneninhasatnnyetersizliiyadadahafazlaocuklarolmasnedeniyleskntekmemesisalanmoluyordu.tibar,bireyseltketimdendeil,bakalarnnyetersizliklerinitamamlamakiinonlarayardmetmeyeteneindengeliyordu.Pekok temeldeer, snfl toplumlardabugnbizimmutlakkabulettiimizdeerlerdenok,

avc-toplayctoplumlarndeerlerineyaknd.Nitekim,18.yzyldaIroquoisbahetarmclarngzlemleyen birisi unlar kaydediyordu: Eer a bir Iroquiois hanesi, yiyecekleri tamamen

tkenmemi bakalarna rastlarsa, ikinciler, her ne kadar yardm ettikleriyle ayn yok olmakaderini paylaacak da olsalar, ellerinde kalm pek az eyi, istenmeden yeni gelenlerlepaylarlard.33 Nuerlerle ilgili klasik bir alma unu not ediyor: Genel olarak bir Nuerkyndehikimse,herkesalktanlmedikealktanlmez.34Bir kez daha, bylesi bir dierkmln aklamas, yaam kazanma koullarnda yatar.

rnein igc fazlaamadoyurmasgerekenboaz says azolanlar, igcaz fakatdoyuracakboaz (zellikle de kk ocuklar) fazla olanlara yardm eder.35 ocuklar bir btn olarakkyn gelecekteki igc arzn temsil ederler. Byk aileler lehine bu tr yeniden datmcmekanizmalar,eergrubunlpgitmesinlenmekisteniyorsazorunluydu.Avclkvetoplayclkkoullarndaocuklargnlktoplamaturlarnagtrmezorunluluuve

debtnkampnsrekliolarakhareketiokdkdoumoranlarnayolayordu.Kadnlar,aynanda tanmas gerekecek birden fazla ocua sahip olmay gze alamyorlard; dolaysyladoumlar her ya da drt senede bir eklinde (gerekirse cinsel perhiz, ocuk drme ya daocuk ldrme yoluyla) ayarlanyordu. Tarma dayal yerleik bir ky hayatnda ocuk, birkaaylk olduktan sonra tanmak zorunda kalmyor ve de ocuklarn says ne kadar oksa,temizlenecekvegelecektekullanlacakarazininmiktardaokadarbykoluyordu.Dahabykailelerprimyapyordu.retimynetimindekideiiklik,remesistemizerindedemuazzambiretki yapt. Nfus artmaya balad. Her ne kadar nfus art hz bugnk standartlara gre okdksede (yldayzde0,1)36 iki binyldanfusdrdekatlandveneolitikdevrimzamanndabelki10milyonolannfus,kapitalizminbalagcnda200milyonaulamt.Bahe tarm temelli toplumlardaavc-toplayc toplumlaragrebakabykdeiikliklerde

oldu. Avc-toplayc toplumda byk bir anlamazlk, basite ya blnme ya da bireylerintopluluuterketmesiylezlebiliyordu.Buseenek,araziyi temizleyenveekimigerekletirentarmcgruplariinszkonusudeildi.Kydahabyktveavc-toplayctoplumdakindendahakarmakvergtletkileimegereksinmeduyuluyordu.Aynzamanda,avc-toplayclariinszkonusuolmayanbirsorunladakarkaryakaldlar:Yiyecekveeyastoklar,silahlaknclarnsaldrlarnabirhedeftekilediyordu.Avc-toplayclariinesasitibariyleyabancbirolguolansava,apatarmyapanpekoktoplumiinsradanbirolguydu.Budurum,toplumsalkontrolsalayacakkararalmamekanizmalarna(rneinhersoydanyallardanoluanheyetlerin)ekbirhzkatt.nsanlaronuncubinyldadnyanndeiikyerlerindeOrtaAmerika(gnmzdekiMeksikave

Guatemala),GneyAmerikannAnd blgesi,Afrikann en az belirgin yeri, inhindi,OrtaPapuaYeniGineninyksekvadileri veindebirbirlerindenbamsz olarak, avc-toplayctoplumlardantarmctoplumlaragetiler.37Hernekadarevcilletirilmeyemsaiteitlibitkivehayvantrlerininvarl,deiiminnaslvenederecedeyaanacanbelirlemiolsada,bunlarnherbirindeMezopotamyadakinebenzerdeiikliklermeydanageldi.Kantlar, kimi rkyadakltrlerin insanln geri kalan ksmn ileriye gtrecek zel bir dehaya sahip olduuiddialarnrtmektedir.Aksine,dnyannfarklyerlerindeiklimveekolojidekideiikliklerlekarkaryakalanfarklinsangruplar,eskiyaambiimlerinebenzerbirhayatsrdrebilmekiin yeni tekniklere bavurmak zorunda kald ve yaam biimlerinin hi de ngrmedikleri birekilde deimeye baladn grdler. Her durumda, gevek olan topluluk yerini, toplumsaldavrankonusundakatnormlarvekarmakdinselritelvemitoslarla,soygruplarncaglbirekildeyaplandrlankyyaamnaterketti.38

Tarmn bamsz geliiminin tipik bir rnei, Yukar Papua Yeni Ginede grld. Buradainsanlar eitli rnleri eker kam, eitli trdenmuzlar, bir tr fndk aac, dev bataklkkulkas,yenebilirotsaplar,kklerveyeilsebzelerievcilletiripyetitirmeyeyaklakM..7000yllarndabaladlar.Bakayerlerdeolduugibi, buyetitiriciliklebirliktegebeyadayar gebe avc-toplayc hayattan tarm hayatna getiler. Toplumsal rgtlenme eitlikiakrabalk gruplarna dayanyordu ve toprakta zel mlkiyet yoktu. nsanlar uzak ve kydanulalmas hemen hemen imknsz bu vadilerde, Batllar tarafndan 1930larn balarndakefedilinceyekadar,buekildeyaadlar.lktoplumlardanpekoutarmagemedi.Kimisi,avclk-toplayclkyoluylarahatbirhayat

yaayabiliyorken gereksiz, ar ve skc bir i olarak grdkleri eye diren gsterdiler.Kaliforniya, Avustralya ve Gney Afrika gibi, evcilletirilmesi kolay ne bitki ne de hayvansalayanortamlardayaamaysrdrdler.39Buortamlardabinlerceylyaayangruplarn,bakayerlerdenevciltrlergetirilenekadaravclkvetoplayclkyoluylageinmektenbakaareleriyoktu.40Bununlabirlikte,dnyannherhangibiryerindetarmbirkezbaladktansonrayaygnlamaya

devam etti. Kimi zaman tarm uyarlayanlarn elde ettikleri baarlar, bakalarn onlar taklitetmeye tevik etti. Nitekim, Bereketli Hilalden gelen rn trlerinin Nil Vadisinde, ndusVadisinde ve Bat Avrupada tarmn gelimesinde rol oynam olduu anlalyor. Kimirneklerde tarmn yaygnlamas, halihazrda tarmla geinen topluluklarn, nfus arttka yenikyler kurmak zere daha nce tarma almam arazilere g etmesinin kanlmaz birsonucuydu. Bat Avrupada Bantu konuanlarn Orta Afrikaya ve sonunda da ktann gneyineyaylmas ve Gneydou Asyadan Polinezyallarn Afrika aklarndakiMadagaskara (GneyAmerikakysndanyalnzca1.500miluzaklktaki),EasterAdasnaveYeniZelandayageileribuyollaoldu.Tarmcbirtoplumunvarloukez,onlarlatemasedenavc-toplaycinsanlarnhayatnda

deitirdi. Yaknlarndaki tarmclarla balk, av hayvan ve hayvan derisi karlnda tahl,dokunmu kuma ve fermante edilmi ikileri dei toku ederek hayatlarn radikal ekildeiyiletirebileceklerini grdler. Bu durum, kimilerini, tarmn yalnzca bir ynyle uramaya,tahl yetitirmeksizin yalnzca hayvan yetitirme ve beslemeye tevik etti. Avrasya, Avrupa,AfrikaveGneyAmerikannGneyAndDalarndatarmyerleimleriarasndadolaan,kimizamanonlarasaldran,kimizamanonlarlaticaretyapanvekendilerinezgbirtoplumsalhayatntipikkalplarngelitirenbutrobanhalklargrld.Kimi durumlarda tahl retimi ve hayvancln yaygnlamas, toplumsal hayatta nemli bir

nihaideiiklietoplumsaltabakalamayayolat.Kimibireylerinyadasoylarntekilerdenok daha byk prestije sahip olduklar ve bunun da kaltsal reislik ve reislere bal soylaryaratt,antropologlarn tabiriyle kabile reisliiyada bykadamlarortayakt.Fakatbutabakalar bile bizim bugn mutlak kabul ettiimiz snfsal farkllamaya, yani toplumun birkesiminin emeiyle retilen artn (artk rnn) dier bir kesim tarafndan tketilmesinebenzemiyordu.Eitlikilikvepaylamhertaraftayaygnd.Yksekstatyesahipkiilerdierlerininsrtndan

geinmez,topluluahizmetederdi.RichardLeeniniaretettiiavc-toplayctoplumlardaolduugibi, komnal mlkiyet kavramlar geerliydi: Reisin elde ettii hara, topluluk yelerineyenidendatlrvereisiniktidar,halkaaitkurumlarvekanaatlercesnrlandrlrd.41Nitekim,

Gney Amerikann Nambikwara halk arasnda Cmertlik ...iktidarn olmazsa olmaz zniteliklerinden birisiydi ve reis, kendi kontrol altndaki yiyecek, aletler, silahlar ve sseyalarnn fazlasn bir bireyin, ailenin ya da btn olarak topluluun isteklerine ve onlarnihtiyalarna gre kullanmak durumundayd.42 Bu durum liderin, maddi olarak, kendisine balolanlardan daha zor durumda kalmasna yol aabilirdi. Dolaysyla Yeni Gine Busamalararasnda lider, yiyecek stounu hazr bulundurmak iin herkesten fazla almak zorundayd...Onunsabahtanakamnengesaatlerinekadaralmasgerektiikabuledilirdiellerihibirzamantoprakszolmazdvealnndansrekliterdamlard.43TarmageenYeniTaDevri,kyyaaynvesavayaygnlatrarakinsanlarnyaamn

dntrd.Bunoktayakadaro,gerektenbir tr devrimdi.Amatoplumbugnbizimitirazszkabulettiimizelerinhlpekoundanyoksundu.Snfblnmeleri,tamzamanlbrokratlarasilahladamlaradayananyerleikdevletaygtnnkurulmasvekadnn ikincilletirilmesihenzortayakmamt.nsanlarnhayatlarnkazanmabiimlerindeikincidizideiiklikler,neolitikdevrimin zerine Gordon Childen kentsel devrim dedii ey eklenene kadar da ortayakmayacakt.

25Filistin,Suriye,Lbnan,TrkiyeningneyiveIrak.26 Burada anlatlanlar izgisinde tam olarak neler olduunun yks konusunda baknz D O Henry, From Foraging to Agriculture(Philedelphia,1989);JVSMegaw(drl.),Hunters,GatherersandtheFirstFarmersBeyondEurope(Leicester,1977);PMDolukhanovveGWWBarkern,CRenfrew(drl.)ExplainingCulturalChange(Londra,1973)iindekimakaleleri;CKMaisels,TheEmergenceofCivilisation(Londra,1993)Blm3ve4.27JHarlan,AWildWheatHarvestinTurkey,Archaeology20(1967),s.3.197-20,aktaranCKMaisels,TheEmergenceofCivilisation,s.68-69.28GordonChildenterimi.29eitlitahminvehesaplamalarCKMaisels,TheEmergenceofCivilisation,s.125te.30RMAdams,TheEvolutionoftheUrbanSociety(London,1966),s.96.31Hernekadarbakalarheykelciklerinverimlilikle ilgiliolduunu ileri srmlersedebu,kadnndahayksekbir statdeolduunuKatolikkltndeBakireMeryeminkltnnifadeettiindendahafazlaifadeetmez.321920ve1930lardabunlarlailgilincalmalaryrtenBatlantropologlartarafndankuvvetlevurgulananbirnokta.rnein,baknzRBenedicts,PatternsofCulture(Londra,1935).33J-FLafitan,aktaranRLee,ReflectionsonPrimitiveCommunism,s.252.34EEvans-Pritchad,aktaranRLee,ReflectionsonPrimitiveCommunism,s.252.35Bu,MSahlinsinStoneAgeEconomicsindekitemeltartmalardanbirisidir.36RMAdams,TheEvolutionoftheUrbanSociety(London,1966),s.96.37BaknzJVSMegaw(drl.),Hunters,Gatherersand theFirstFarmersBeyondEurope vePMDolukhanov,GWWParker,CMNelson,DRHarrisveMTosininCRenfrew(drl.),ExplainingCulturalChangeiindekimakaleleri.38FKatz,AncientAmericanCivilisations (Londra,1989);WMBray,FHSwansonve ISFarrington,TheAncientAmericas (Oxford,1989),s.14.39BiyologJaredDiamonduniaretetmiolduugibi,buyrelerdehikimseimdiyekadarhayvanyadabitkilerigerektiigibievcilletirmeyibaaramamtr.BaknzJDiamond,Guns,GermsandSteel(Londra,1997)[Tfek ,Mikropveelik,TBTAKYaynlar,2010,22.Basm,ev.lkernce],s.163-175.40BunoktaJDiamond,Guns,GermsandSteel,s139daokiyibelirtilmitir.41RLee,ReflectionsonPrimitiveCommunism,s.262.42CLevi-Strauss,aktaranMSahlinsinStoneAgeEconomics,s.132.43HIHogbin,aktaranMSahlinsinStoneAgeEconomics,s.135.

2.Blm

LKUYGARLIKLAR

Dartanmylaehirdeyaayaninsanlaranlamnagelenmedeniyetingemii,yalnzca5000ylncesine gider.Bunun ilk belirtileri dnyann ok deiik yerlerinde bulunan byk yaplardr:Msr ve Orta Amerikann piramitleri, Irakn ziguratlar (katl tapnak kuleleri), GirittekiKnossosSaray,YunanistananakarasndakiMikenKalesivendusungridplanl4.000yandakiHarappa ve Mohenjodero ehirleri. Bu nedenle arkeolog Gordon Childe bu deiimi kentseldevrimolarakadlandrd.44Budnemdengnmzekalanlarhayretvericidir.Dahahayretvericiolan ise bunlarn daha birka nesil nce olduka temel dzeyde bir tarma dayal basit krhayatndanbakabir eybilmeyen insanlar tarafndan ina edilmiolmasdr.ncebykkayaparalarn karmak, tamak, dikmek ve oymak gibi ayrntl i gerektiren inaat becerilerinesahip oluyorlar ve daha sonra da bunlar ince ince sanat eserleriyle sslyorlard. Kimidurumlarda ise (Mezopotamya, Msr, Etiyopya, in ve Orta Amerikada) yazy gelitirerekdavranlarnvehislerinianlatyorlard.AvrasyadaveAfrikadabuaamadakayaoksitlerindenbakrvekalayeldeetmeyirenmilervebirsresonradabunlardahasertbirmetale,bronzadntrerekkimisseyalarvesilahlaryapmlard.BudnemiinskskkullanlanBakrveBronzanitelemesininnedenibudur.nsanlarnhayatlarnkazanmabiimlerindedahancemeydanagelenbirdeiim,balangta

tarma dayanan bir deiim, olmadan bunlarn hibiri gerekleemezdi.Olduka basit tekniklerkullanan ve doal olarak var olan bitki ve hayvanlarn kullanlmasn gerektiren bu ilk tarmbiimleri,nesillerboyuncatarmnverimliliindeyavaartlarayolaabiliyor,(kimi)insanlarntatminkr bir yaam elde ederken hatr saylr bir bo zamandan yararlanabilmelerinisalyordu.45 Ancak koullar, hibir ekilde, yerli halklarn romantikletirilmi soylu barbaryklerindeilerisrldgibi,safvesevimlideildi.Besinmiktarndakiartnnfustakiartancakkarladpekokrnekszkonusuydu.nsanlar,kendikontrolleridndakikuraklkyadasel,frtnayadadon,kavurucurzgrlaryadadolufirtnasgibidoalolaylarnedeniyleaniktlklara maruz kalyorlard.46 rnein Orta Amerikann spanyollardan nceki halklar,kendilerini, kolaylkla beslendikleri dnemleri kesen, beklenmedik ve harap edici ktlklarnortasndabuldular.47Eerbutopluluklaryerleikhayatlarnadevamedeceklerseyalnzcaikiseenekvard.Birisi,

yiyecek iindier tarmclar talanetmektiki;bu tr toplumlardasava,yaygnlaanbirzellikoldu.TatansavabaltalarveakmaktandankamalarrneinAvrupadaneolitikdevrimindahasonrakiaamalarndaartanorandayaygnlat. kinci seenek,dahaentansifveverimli tarmsalyntemler gelitirmekti. Teknolojik yenilik prim yapyordu. Bunu baarabilen tarmc gruplar

alktehdidinegsgerebiliyordu.Baaramayanlarsonundayalyoryadadalyordu.Yenilik,basitolarak,mevcuttahltrlerinigelitirmekyadaevcilletirilmihayvanlarndaha

etkili bir ekilde semirtilmesini renmekti. Ama bunlar ok daha uzun erimli deiiklikleranlamna da gelebiliyordu. Bunlardan biri, Avrasya ve Afrikada evcilletirilmi bykmemelilerin (balangta kz ve daha sonra at) ekil verilmi bir odunla (saban) toprasrmesinin, araziyi ekime amada elle yaplan apalamadan ok daha etkili olduununkefedilmesiydi. Bir bakas, rnleri taknlardan korumak ve suyu kuru ve verimsiz alanlaraynlendirmek iin setler ya da hendekler yaplmasyd. Daha sonra, hayvan dksnn gbreolarak toplanmas ve her yl yeni alanlar amaktansa topran veriminin artrlmas renildi.Dnyann u ya da bu blgesinde kefedilen teki teknikler, bataklklarn kurutulmas, kuyularalmas, yamalarn teraslanmas ve (Gney inde) pirin yetitirilip ve daha sonratohumlarnnekilmesiydi.Tm insan emei gibi bu yeni tekniklerin de iki yn vard. Bir yandan insanlara ek geim

kaynaklar salyordu.Daha nce yalnzca yaamalarna yetecek kadar retebilen gruplar, artkelde etmeye balayabiliyorlard.te yandan, insanlarn toplumsal ilikilerinde de deiiklikleryaanyordu.Yeni teknikler, insanlar arasnda deiik ibirlii biimlerine balyd. rnein sabann

kullanl,cinsiyetlerarasndakiiblmnnartnteviketti;nkbu,karnndaocuktayanyadaocuabakanbirkadntarafndankolaylklayaplamayacakkadararbiriti.Dzenlisukanallarnnyapmvebakmdzinelerce,hattayzlercehanehalknnibirliinigerektiriyordu.Buayrca ienezaret edenlerle iiyapanlararasndadabirblnmeyi teviketti.Yiyeceklerinsaklanmas, yiyecek stoklarn ynetecek ve bunlardan sorumlu olacak gruplar ortaya kard.Artkrnnvarl ilkkezolarakbirtakminsanlarn tarmsal faaliyetlerdenayrlp,sava iinhazrlkyapanzanaatlaryadayerelrnleribakalarnkiyledeitirmeyeyounlamasnsalad.nsanlar 5000 ve 6000 yl nce, Mezopotamyada Dicle ve Frat nehirlerinin vadilerine

yerleirkenmeydanagelenbudnmGordonChildeanlatmtr.Sondereceverimlibirtoprakbuldular; ama burada ancak kolektif aba gerektiren drenaj ve sulama yoluyla tarmyaplabiliyordu.48Daha sonraMaiselsde insanlarnnehirler arasndaki setlerdekkgedikleraarak geni arazileri sulayabileceklerini ve bylece retimi ciddi olarak artrabileceklerinikefettiklerinianlatt.Ancak,fazlahasatntmnhementketmeyigzealamyorlar,dolaysylabunun bir ksmn hasat yetersizliklerine kar kendilerini korumak zere bir kenarakoyuyorlard.49Tahl evredeki arazide ykselen olduka byk binalarda depolanrd ve bunlar toplumsal

hayatn devamlln ve korunmasn temsil eder oldular. Tahl ambarlarn ynetenler, artkrntoplar,depolarvedatrkennfusungerikalanndayneterektoplumdakienprestijligruphaline geldiler. Ambarlar ve onlar denetleyenleri kontrol edenler toplumun zerinde bir g,onun baarsnn anahtar gibi grnmeye balad ve bu da geni kitlenin onlara itaatini vesaygsngerektiriyordu.Neredeyse insanst bir zellik kazandlar. Bu ambarlar ilk tapnaklar ve onlara nezaret

edenlerdeilkrahiplerioluturdu.50Diertoplumsalgruplartapnaklarnetrafndatoplandlarveinaat ileri, uzmanlam el zanaatlar, tapnak uzmanlarnn yemek ve giyecekleri, tapnaklarayiyecektanmasvedernlerinuzakmesafelerdedeitokuuylailgilendiler.Yzyllariindekyler kasabalara, kasabalar da Uruk, Laga, Nippur, Ki ve (kutsal kitaplarn din by

brahimingeldiiyerolarakvarsaylan)Urgibiilkehirlerednt.AzokbenzerbirsreyaklakikibinbeyzylkadarsonraOrtaAmerikadagrld.Msr

(dar) iyi yllarda sulama olmadan da bol artk salayan bir rn olduundan, en azndanbalangta, burada sulamann o kadar merkez bir rol oynad grlmyor.51 Ama hasatyetersizliklerindenetkilenmeolasl,artkrnndepolanmasnvefarkliklimleriolanyrelerarasndabirtregdmteviketmitir.Eeruzmanbirgrup,retimikoordineeder,mevsimleritakip eder ve ambarlara nezaret ederse, bunun nfusun btn bakmndan byk yararlaroluyordu. Burada da yiyecek depolar zamanla tapnaklara ve onlarn yneticileri de rahipleredntvemuazzamheykelleri,grkemlipiramitleri,tapnaklar,trenseltuladanoyunavlularve ayrntl bir ekilde planlanm ehirleri (Teotihuacann nfusu M. S. ilk yzyllardamuhtemelen 100.000e ulamt) ile birbiri ard sra Olmec, Teotihuacan, Zapotek ve Mayakltrleriniyarattlar.HemOrtadouda hem deOrtaAmerikada tarihsel nemi olan bir baka ey daha yaand.

Tapnaklara ait stok edilmi rnleri toplayan ve datan rahip-ynetici gruplar, giren ve kanrnlerin kaydn tutabilmek iin ta ya da kil zerine iaretler yapmaya baladlar. Zamanlabelirli eylerin resimsel imgeleri standartlat, kimi zaman temsil ettii eyin sesini de ifadeetmeye balayarak sonunda insanlarn cmlelerinin ve dncelerinin kalc bir grsel ifadesiortaya kt.Bu yolla yaz bulundu.Tapnakmuhafzlar ayrca geceleri gkyzn ayrntl birekildegzlemleyecekbozamandabuldularveayn,gezegenlerinveyldzlarnhareketlerinignein hareketi ile ilikilendirdiler. Ay ve Gne tutulmas gibi gelecekte meydana gelecekhareketleriveolaylarncedenkestirebilmekneredeysebyclebenzerbir statkazandrd.Bunlar ayrca, rnlerini ekmek iin en iyi zaman kestirmede insanlara yardmc olan Ay veGnetakvimlerinigelitirdiler.Butrolaylarmatematiinvesihirselastrolojibiimindedeolsaastronominin tapnaklarda kk salmasna yol at. Gordon Childen syledii gibi, Tapnakhazinelerindeyadadahadorusuambarlarnda,nemlimiktardatoplumsalartnnbiriktirilmesi,aslndabizimuygarlnkstasolarakgrdmzkltrelilerlemelerdi.52Yaz,Mezopotamya veOrtaAmerikann ilkmedeniyetleri tarafndan bir kez gelitirildikten

sonra,onlarla temasageenpekokbakahalkdayazykendidilineuyarlad.Yaz,5.000ylkadarnceOrtadoudavedahasonraOrta,DouveGneyAsyada,KuzeydouAfrikadaveAkdenizAvrupasndabykbirhzlayayld.OlmeclerdenitibarenbtnOrtaAmerikahalklartarafndankullanld.Bununlabirlikte,konuulansznaktarlabileceibiryazgelitirmesede,hafzaya yardmc olmas iin iaretler kullanan, olduka gelikin baka medeniyetler de zellikleGneyAmerikadagrld.Buradaentansiftarmaveehirhayatnageiigstermekiinyalnzcabirkarneeyervar.

Bu gei, dnyann deiik yerlerinde, insanlar hayatlarn kazanmak iin yeni yollarbulduklarndameydanageldi.Ayrcabuyolunancakbirksmnkatedenveetkileyicitayaplardikmek iin yzlerce hatta binlerce insann harekete geirilebildii tarm toplumu rnekleri devard: M. . drdnc ve nc binyllarda Maltadaki ta tapnaklar (en iyi bileneniStonegenge); Bat Avrupann tatan daireleri; Easter Adasnn dev heykelleri ve Tahitininbasamaklplatformlargibi.53Kimizamanuygarladoruyry,birlde,bakayerlerdekigelimelerden etkilenir.54 Ama bu kasabalarn ve ehirlerin olumasna ve ou kez yaznnbulunmasnagidensrecin,birbirindenbamszolarakbirkadeiikyrede,tarmnbelirlibirnoktaya ulamasndan sonra toplumun i dinamikleriylemeydana geldii gereini deitirmez.

Bu, baz halklarn medeniyete daha erken ulatklar iin dier halklardan stn olduklarynndekiiddialarnsamalngsterir.

44 Ondan nce r ac 19. yzyl antropologu Morgan (tmyle tarmsal bir hayat tarz anlamnda) barbarlktan (ehirler etrafndaodaklaan) uygarla bir geiten sz etti. Bu terimler Friedrich Engels tarafnda kullanld ama Morgann anlad anlamda uygartoplumlarndahancekitarmsaltoplumlardanokdahabarbarolabileceiningiderekakaanllmasnedeniylekullanmdandt.45MSahlinsinStoneAgeEconomicsdeverilenrneebaknz.46VGordonChilde,WhatHappenedinHistory(Harmondsworth,1948)TarihteNelerOldu,KrmzYaynlar,2006,ev.MeteTunay,Alaeddinenel],s.59-62.47rneinbaknzFKatz,AncientAmericanCivilisations,s.78-79,81,102,113,128.48VGordonChilde,WhatHappenedinHistory,s.80-81.49CKMaisels,The Emergence of Civilisation:FromHunting andGathering to Agriculture,Cities and the State in the Near East(Londra1993),s.297.50CKMaisels,TheEmergenceofCivilisation,s.297.51FKatz,AncientAmericanCivilisations,s.29agre.52VGordonChilde,SocialEvolution(Londra,1963),s.155-156.53BuehirncesitayaplarnbirtartmasiinbaknzRRenfrew,BeforeCivilisiation(Harmondsworth,1976).54 Egedeki gelimelerin Asya anakarasnda gneydouya doru ve Afrika anakarasnda gneye doru olanlarca tevik edildii kesindir.Msrdakigelimelerinbirksmnn(ekilenkimi tahllarvekimialetler)snrlbirorandadahancegelienMezopotamyauygarl tarafndanetkilenmiolmasmuhtemeldirveLatinAmerikauygarlklarnndadouvegneydouAsyailebirtemasnnolmuolmasmmkndr.

3.Blm

LKSINIFSALAYRIMALAR

Uygarlngelimesininbirbedelioldu.KentseltoplumunortayaknanlatrkenAdamsderki, yaklakM.. 3000de, n-okuryazarlk dneminin tam sonunda kle kz iareti tayantabletlergrlr.Erkekkle iaretleribirsresonraortayakar.Bunutam,zgryurttavehalktanolankiiyadaaastatyifadeedendeiikterimlerizler.55Budnemegelindiinde,snffarkllamalarnnkantlarartkokaktr.EskiEshnunnada56yollarnzerindekibykevler ...ou kez 200metrekare ya da daha byk bir zemine sahipti. te yandan, ana yollarayalnzcadolambaldarsokaklarlakolanevlerinoununyzlmleriokdahakkt...Pekoutoplam50metrekareyigemezdi.57Adamsdevamediyor:

Toplumsal hiyerarinin en altnda, alnp satlabilen bireyler, kleler vard... Tek bir tablet, muhtemelen merkezlemi birdokumakuruluundaistihdamedilen205klekznlistesiniveriyordu...Erkekklelerdengenelliklekrolanlardiyeszedilir

vebunlarnbaheilerindeistihdamedildiianlalyor.58

Uygarln ortaya k genellikle insanlk tarihindeki admlardan biri ve tarihi tarihncesinden ayran adm olarak dnlr. Ancak, nerede olduysa orada, ilk kez olarak snfblnmelerinin ortaya kmas, ayrcalkl bir aznln dierlerinin srtndan geinmesi ve buaznlkynetiminintoplumungerikalanksmnakabulettirilmesi iinsilahlgruplarnaskerlerve gizli polisler bir baka deyile devlet mekanizmasnn oluturulmas gibi olumsuzdeiikliklerideberaberindegetirmitir.YalnzcaMezopotamyadadeilpekokeskiuygarlkta,klelik,bazinsanlarnbakalarnnfizikivarlnasahipolmas,bununakkantdr.Toplumsalfarkllamann, akrabalk temelli toplumlar ve ky topluluklar zamanndan beri ne kadarilerlediini gsterir. Ancak klelik, erken dnem Mezopotamya ynetici snflar iin grecedknemtayordu.Dahadanemlisi,tapnaklaravestsnflarakendiemekgcnsunmayazorlanan kyllerin ve dier emekilerin smrlmesiydi. Bau tapna ya da maliknesininarazilerinde takm halinde alan, gemileri eken, sulama kanallarn kazan ve ehir milisininnvesi olarak hizmet eden, shub-lugals benzeri stats ve zgrlk derecesi dk insanlarvard.Ylndrtayndaigcarzkarlndayaayacakkadartaynalrlardvetapnanyada devletin arazilerinde kendilerine kk arazi paralar tahsis edilirdi.59 Bu gruplar birzamanlar bamsz kyl aileleriydi; ama sonra daha gl gruplar, zellikle de tapnaklartarafndanbamlolmayazorlanmlardr.Gordon Childe, yaklak M. . 2500 ylnda Laga ehrinde imtiyazl rahiplerin deiik

zorbalk yntemleri (rnein cenazeler iin fazla para almak) uyguladklarn ve tanrnn (yanitopluluun)arazisini,srnvehizmetilerinisankikendizelmlklerivekiiselkleleriymi

gibi kullandklarn anlatan bir ferman zetler. Yce rahip, yoksullarn bahesine geldi veoradan odun ald... Eer byk bir adamn evi sradan bir yurttann eviyle yana yana ise,birincisi, sahibine herhangi bir tazminat demeden bu mtevaz yere el koyabilirdi. Childe usonuca varr: Bu kadim metin bize gerek snf atmasnn tartma gtrmez grntlerinisunar.60Smrnn lei muazzam boyutlara ulat. T. B. Jones, M. . yaklak 2100lerde Laga

ehir devletinde bir dzine ya da daha fazla tapnak kurumunun ekilebilir arazinin ounuilemekten sorumlu olduunu anlatr: ...rnn yaklak yars retim masraflarna (iilerincretleri,ykhayvanlarnnbeslenmesivb.),drttebirivergiolarakkralagiderdi.Geriyekalanyzde25rahiplerinhissesiydi.61C. J. Gadd, Smerlerin nl Glgam destannda, Kahraman ksa sre nce ina ettirdii

Urukunsurlarnabakarvenehrinzerindeyzencesetlerigrrkenanlatldnaiareteder;enyoksulyurttalarnsonugerektendebyleolmuolabilirdi.62OrtaAmerikadaesasitibariyleaynkalpszkonusuidi.lkuygarlkOlmeclerleilgiliolarak

bile Katz, zengin armaanlarla sslenmi gsterili mezar yerleri, zengin giysiler iinde dizkm bir adamn nnde bir bakasnn... soylu biri ile ona bal adamnn grntlerindegzearpanbirtoplumsaltabakalamaolduunaiareteder.63Mayalardaokodalbinalarnya da saraylarn varl, toplumun keskin bir ekilde sekin ve sradan insan tabakalarnablnmolduunuispateder.64Daha nce bakalarn smrmeyen ve ezmeyen insanlar niin birdenbire byle davranmaya

balamlardvetoplumungerikalanksmniinbuyenismrvebaskyatahammlediyordu?Avc-toplayc topluma ait yz binlerce yllk ve erken tarm toplumlarna ait binlerce yllkkaytlar,insandoasnnbutrbirdavranaotomatikolarakynelmediinigstermektedir.65Budeiiklieuyumsalayantoplumlarntekizah1840ve1850lerdeKarlMarxtarafndan

ana izgileriyle ortaya konmu ve Friedrich Engels tarafndan gelitirilmiti. Marx retimilikileriileretimgleriarasndakietkileimingelimesinevurguyapyordu.nsanlaryaamiingerekliolaneyleriretmekiinyeniyollar,maddisorunlarkolaylatrrgibigrnenyollarbuluyorlard.Ancakbuyeniretimtarzlargrupyeleriarasndayeniilikileryaratmayabalad.Belirlibirnoktayagelindiindeyabirbirleriyleolanyeniilikibiimlerinikabuletmekyadayenihayatkazanmannyeniyollarnreddetmekzorundakalyorlard.Snflar,hayatkazanmayollarndakibuyenideiikliklerdenortayakt.retimyntemleri,

yaamak iin gerekli olandan fazla rn retebilecek olan gruplara akt.Amayeni yntemler,baz insanlarn grubun faaliyetlerini koordine edebilmeleri iin tarlalarda almaykmllnden azat edilmelerini ve artn hemen tketilmeyip gelecek iin ambarlarda depoedilmesinigerektiriyordu.retim koullar hl istikrarszd. Kuraklk, gl bir frtna ya da ekirge felaketi rnleri

mahvedebilir ve art aa dntrerek, genel alk tehdidi karsnda insanlar ambarlardasaklanan rn tketmeye yneltebilirdi. Bu gibi koullarda retimi denetlemek iin bedenselalmadan azat edilmi olanlar, bu ii baarabilmenin tek yolu olarak baka herkesiyorulduklarnda ve a olduklarnda almaya ve aken bile bir kenara yiyecek stoklamayazorladlar. Artk liderler, kaynaklar zerindeki kontrollerini toplumun btnnn kar gibigren yneticilere dnebilirlerdi. Bakalarna eziyet etmek pahasna da olsa, toplumsalgelimeyikendizindelikverefahlarnabalgrmeyevekendilerinidnemdnemtmtoplumu

tehditedenalkveyoksulluktankorumalargerektiineinanmayabaladlar.Ksaca,birekildetoplumungenikesimininkariinhareketetmekten,sankikendikarlardeimezbirekildetoplumunbtnnkarymgibihareketetmeyebaladlar.Snfblnmeleri,birartkyaratanretimindevreyesokulmasndamadalyonuntekiyzyd.

lk ifti topluluklar olaanst verimli topraklarda snf ayrlklar var olmadan yaad. Amatopluluklargeniledikehayattakalabilmekokdahagkoullarlabaedebilmeyebalolmayabaladvebudatoplumsalilikilerinyenidenrgtlenmesinigerektirdi.66Dahancekisnfsztoplumlardayksekprestijesahipgruplar,sulamatesisleriyaparakyada

yeni geni arazileri temizleyerek tarmsal retimi artrmak iin gerekli igcn rgtlemeyebaladlar. Artn kendileri tarafndan kontroln ve bunun bir ksmn doal felaketlere karkendilerini korumak iin kullanmay, herkesin kar olarakgrdler.Bylelikle bu ilk gruplar,toplumun tketimi iin kullanlabilecek eylerin eitliliini artrabilecek geni apl ticaretiyrtenvesavayoluylabakagruplardanartk(rn)elegeirmedeenbecerikligruplaroldular.Doalfelaketler,topranverimsizlemesivesavalar,snfsztarmtoplumlarndakeskinkriz

koullar yaratabiliyor ve eski dzenin devamn gletiriyordu. Bu, yeni retim tekniklerinebamll cesaretlendiriyordu.Ancak btn bunlar, ancak kimi varlkl haneler ve soylar eskiykmllklerinden tamamen kurtulabilirlerse geni lde mmkn olabilirdi. Prestij iinbakalarna datlabilecek servet, bakalar ac ekerken tketilebilecek servet haline geldi:Kabile reisliinin ileriki biimlerinde, lider kabul edilen kiinin kendi retimini bakalarnnyararna kullanmasyla balayan sre, bakalarnn kendi retimlerini efin yararna tahsisetmesinevarr.67Aynzamandasava,kimibireylerinvesoylarnbaka toplumlardanharaveganimetikendi

ellerinde toplayarak byk prestij sahibi olmalarna olanak verdi. Hiyerari, bakalarna bireylervermeyeteneinebalbirhiyerariolmaysrdrsebile,dahaaikrbirhalegeldi.68Busreteotomatikhibir eyyoktu.Dnyannpekokyerinde toplumlarmodernzamanlara

kadar ar pulluk ya da yaygn sulama tesisleri gibi emek youn yntemlere bavurmadan dagelimeyibaardlar.Budurum,yanlbir tabirleilkel toplumlarolaraknitelenenPapuaYeniGine,PasifikAdalar,Afrika,AmerikaveGneydouAsyannoldukayakn zamanlarakadarvarln srdren toplumlarn aklyor. Ama baka baz koullarda, hayatta kalma, yeniteknikleribenimsemeyebalhalegeldi.Yneticisnflar,butretkinliklerinveonlarlabirlikteehirlerin,devletlerinvegenelliklebizimuygarlkdediimiz eyinrgtlenmesindendodu.Bunoktadan itibaren toplumun tarihi kesinlikle snf mcadelesinin tarihi oldu. nsanlk doazerindeki kontroln artrd; ama bunun bedeli de insanlarn ounun ayrcalkl aznlkgruplarnnkontrolnevesmrsnetabiolmalaroldu.Butrayrcalklgruplarnartkendiellerindetutmalarnntekyolu,toplumunbtnbyk

zorluklarakatlanrkenbaskcyaplardevletlerkurarakkendi iradelerini toplumungerikalanzerindeegemenklmakt.Artkrnzerindekikontrol,onlarabununaralarnsalad:Silahladamlar istihdamederekvemetal iiliigibipahal tekniklereyatrmyaparak,ldrmeninenetkinaralarnkenditekellerinealdlar.Silahl g, ynetici snfn iktidarn halkn varoluunun kayna gibi gsteren yasalar ve

ideolojiler tarafndan desteklendiinde, ok etkili olur. rnein Mezopotamyada lk krallarkanallar amak, tapnaklar ina ettirmek, Suriyeden kereste, Ummandan bakr ve granit ithaletmekle vnrler. Onlar kimi zaman abidelerde, ta ustalarnn ya da tula deyenlerin

kyafetleriiindevetapnanplanlarntanrlardanalrkentemsiledilirler.69Yneticileri toplumun en yksek deerlerinin temsilcisi olarak grenler sadece kendileri

deildi;kimikoullarda,smrlenlerdeonlarbylegrebiliyordu.Toplumunartkrnnzaptettikleri,toplumunkendiniyenidenretmesininaralarnkontrolettikleriiin,tamdabusayede,yneticilerkendilerindenalttaolanlariintoplumungcntemsilederlerditanrgibiyadaenazndan toplum ile tanrlar arasndaki zorunlu araclar olarak grnebilirlerdi. Msrfiravunlarnn tanr benzeri zelliklerinin ya daMezopotamya veOrtaAmerikann ilk yneticisnflarnnrahipniteliiedinmelerininnedenibudur.Snfncesitoplumlardahertrldinselnosyonvarlnsrdryordu.nsanlar,kimibitkilerin

iekaarkenkimilerininamamas,bolavlyllaralkyllarnn,beklenmedikveanilmlerinizlemesi gibi gya gizemli olaylar sihirli varlklara atfediyorlard. Snflarn ve devletlerinortaya kyla insanlar, kendi kontrolleri dndaki toplumsal glerin varl ile de uzlamakzorundaydlar.Buaamadargtldinkurumlarortayakt.Tanrlaratapnmak,insanlarkendibaarlarnayabanclatklar iinbalbanabir tr toplumsal tapnmahaliniald.Buise,szkonusubaarlardansorumluolduunuiddiaeden,reticikitleleredzenveren,artkrnkenditekelinealanveiddialarnkabuletmeyenherkesekarsilahlgkullananlarndenetiminidahadaartrd.Birkezbu trdevletyaplarve ideolojilerortayaknca,belirlibirgrup tarafndanartn

kontrol artkretimi arttrma amacnahizmet etmiyorolsada, ebedileti.retimingelimesinitahrikettiiiinortayakanbirsnf,artkbutahrikgreviniyapmadndadavarlnsrdrd.

lkSnflToplumlarnNiteliiounlukla snfl toplumlarn zelmlkiyet temeli zerinekurulduunudnrz.Amazel

mlkiyet, snflarablnmbtn toplumlarnbirzelliideildir.KarlMarx,zelmlkiyetinhi var olmad Asyatik snfl toplumlara deindi. Onun iddiasna gre, yneticiler, devletaygt zerindekimutlak kontrolleri sayesinde, zelmlkiyet olmadan topra ortaklaa ileyentm ky topluluklarn smrebiliyordu. Bu tablonun ngilterenin 18. yzylda Hindistanfethettii srada Hint toplumuna da uyduuna inanyordu.Modern aratrmalarn ou onun hideilseksmenyanldngsteriyor.70AncakMezopotamya,Msr,in,Hint,OrtaAmerikaveGneyAmerikauygarlklarnnilkdnemleribumodeleuyuyor.Toplumsal artk, tapnaklar yneten rahiplerin yadakral liderliindeki sarayyneticilerinin

ellerindeydi.Bunu,retimineitliyanlarnynetmeleri,sulamavetaknkontrolileri,tapnakvesarayarazilerindebamlkyllerinaltrlmasveticaretzerindekikontrolsayesindeelegeirmilerdi. Ancak ne rahipler ne de saray yneticileri zel denetim ya da mlkiyete sahipdeildi. Onlar snf smrsnden, ortak ynetici bir grubun paras olduklar ldeyararlanyorlard.Toplumuntemelinde,kylretiminindezelmlkiyetesasnadayanmadanlalyor.Snf

ncesi tarmsal toplumlar niteleyen, ekonomik hayatn komnal rgtleni biimleri, halknounluuartnkontrolnkaybettiiiinhernekadarbirazbozulmubiimdedeolsa,varlnsrdrm grnyordu. nsan emeinin rgtleniinde, karlkl ykmllk temeline dayalakrabalk ve soy balar varln srdryordu. Nitekim Mezopotamyada ataerkil klanlar,tapnaklarn elinde olmayan arazileri kontrol ederken,Meksikadaki retici kyl kitlesi,Aztekdnemine (15. yzyl) kadar calpulliler (liderlerinin ynetici snftan gelen talepleri dier

gruplara dayatt, kendi iinde ileri derecede tabakalam soy gruplar71) ve nkalardaaylullileriindergtlenmilerdi.72Butrgruplar tanmlamakiinarkeologveantropologlarou kez konik klanlar terimini kullanmlardr.Bunlar, ekirdek aile gruplarn ortak bir ataefsanesinebalayarak73snfncesitoplumdakisoylarnbiimselgrnmnkoruyan,amaartksmrlensnflarnigcn,smrensnflarkarnargtleyenvehemretimbirimihemdetoplumsalkontrolaracolanrgtlenmelerdi.Avrasyann pek ok yerinde ve Afrikada zel mlkiyet, hem ynetici snf ve kyllk

arasnda hemde ynetici snflar iinde derin ayrlklar, kanl savalar, smren ve smrlensnflararasndakikeskinatmalarlaancakuzunyzyllariindegeliecekti.

55RMAdams,TheEvolutionofUrbanSociety,s.95-96.56ModernIraktabugnTellAsmarolarakbilinenDiyalaVadisindekurulubirantikehir.ev.57RMAdams,TheEvolutionofUrbanSociety,s.98.58RMAdams,TheEvolutionofUrbanSociety,s.103.59RMAdams,TheEvolutionofUrbanSociety,s.104.60VGordonChilde,WhatHappenedinHistory,s.88.61TBJones,aktaranCKMaisels,TheEmergenceofCivilisation,s.184.62CJGadd,CitiesinBabylon,IESEdwards,CJGaddeNGLHammond(drl.)CambridgeAncientHistory,Cilt1Ksm2(Cambridge,1971)iinde.63FKatz,AncientAmericanCivilisations,s.38.64GRWilleyveDBShimkin, TheMayaCollapse:ASummaryView,TPCulbert (ED.)TheClassicMayaCollapse (Albuquerque,1973),s.459.65MichaelMannn bunu kendi sosyolojik jargonu ile ifade ettii gibi, sz kousu olan datm gc kendi kolektif glerini artrmaya razdeillerdi,MMann,TheSourcesofSocialPower,Cilt1(Cambridge,1986)s.39.66Butrdeiikliklerinbirdeerlendirmesiiinbaknz,DRHarrirs,ThePre-historyofTropicalAgriculture,CRenfew(drl.)ExplainingCulturalChangeiinde,s.398-399.67MSahlinsinStoneAgeEconomics,s.140.68MS1100ve1400arasndaTongadaenyksekrtbeliefgruplarnn,dahaaltdzeydekiinsanlaraolanykmllklerindenkurtulmakiinkendilerinibiryneticisnfolarakoluturmagiriimlerihakkndaChristineWardGaileyindeerlindirmesinemaknz;CWGailey,KinshiptoKingship(Texas,1987)iinde.69VGordonChilde,ManMakesHimself(Londra,1956),s.155.70rneinbaknzRTharper,AncientIndianSocialHistory(Haydarabad,1984).71RMAdams,TheEvolutionofUrbanSociety,s.90.72nkalarnyksiinbaknz,AJPla,MododeProduccionAsiaticoylasFormacionesEconomicoSocialesIncayAzteca(Mexico,1982)s.151.73RMAdams,TheEvolutionofUrbanSociety,s.90.

4.Blm

KADINLARINEZL

Kadnlar toplumun snflar halinde kutuplamas ve devletin ortaya kyla her yerdekaybettiler. Onlarn statsnde, Engelsin yz yldan fazla bir sre nce, kadn cinsinin dnyaapnda yenilgisi olarak niteledii bir deiiklik oldu. Erkeklerle ortak karar veren olmakonumundan, baml ve boyun een konumuna srklendiler. Sz konusu boyun emenin kesindoas, bir snfl toplumdan dierine ve her toplum iinde bir snftan dierine bykdeiikliklergsterdi.Buylesineevrenselbireyoldukibugnbilegenellikle,insandoasnndeimezbirrnymgibielealnr.Budeiim, artkrnretiminde insanlar arasndaoluanyeni ilikilerdenkaynaklanyordu.

Yeni entansif retim teknikleri, ilk kez erkein emeine kadnnkine gre ncelik tanmaeilimindeydi.Avc-toplayctoplumlarnennemlibeslenmekaynaolantoplayclk,hamilelikveocukemzirmeyle tmylebadakt.Aynekildeapayadayananerkentarmbiimlerideyleydi. Ancak ar saban, obanlk ve atlar yle deildi. Kadnlarn bu tr ileri yaptklartoplumlardadoumoranlardkvenfusdurgundu;kadnlarnounluunubu rollerdenuzaktutantoplumlarakarkaybediyorlard.GordonChildeoknceiaretetmitiki,sadecetarmlauraan halklar, yani barbarlar arasnda normal olarak kadnlar tarlalar apalarken, sabankullananlar erkeklerdi. Ve en eski Smer ve Msr belgelerinde sabanclar gerektenerkeklerdi.74Childehatrlatyordu:Saban...enarveskcitenkadnlarkurtard;amatahlrnnzerindekitekeldenveonungetirdiitoplumsalstatdendemahrumetti.75Hanehalknnya da soyun gelecei hakkndaki temel kararlar, erkeklerin kararlar haline geldi. Artk rnnartyla birlikte gelen dier deiikliklerin de benzer bir etkisi oldu. Kadnlar yerel ticaretleuraabiliyorlardvesavata roloynayankadnlara ilikinrneklerdevard.Amauzunmesafeticaretiveciddiaskerlikgrevlerierkeklerintekelinegeti.Savalarvetacirlerkarkonulmazbir biimde erkeklerdi ve artk rn zerindeki kontrollerini artrdka, mlkiyet ve iktidar,erkeklerinnceliihalinegelmeyebalad.Eskiklansoylarnndalmasbueilimiglendirdi.Yetikinbirkadnartk,retimaralarnnkullanmzerindeonudaszsahibiklandahageniilikilerannbirparasdeildivekeyfimuameleyekarherhangibirgvencesikalmamt.Bunun yerine yalnzca bir e ve yabanc bir hane ikinci plandaki kiiydi.76 Ynetici snfnkadnlar,giderek,artkrnkontroledenerkeklerinsahipolduklareylerdenbirdieri,birsseyas, cinsel haz kayna ya da vris yetitiricisi olarak muamele grmeye baladlar.Glklerdenved tehlikelerdenkorunacaklar; amadahageni toplumsalhayatla etkileimdenuzaktutulacaklard.Tarmcvezanaatkrlarnhanelerindekikadn iinhayatokdahadeiikti.Onlarn hl retici bir rolleri vard ve sonugelmeyenmeakkatlerle bouacaklard.Yine de,

kadnlarveocuklarzerindehanehalknndevamnsalayacaknlemleri (kadn iinbirbiriniizleyen gebelikler de dhil) alarak ev ile toplumun geri kalan ksm arasndaki ilikileridenetleyenkocalaryd.77Smrenyadasmrlensnftanolmasfarketmiyordu;btnailelerdetam anlamyla patriarki (ataerkillik) hkimdi, tm aile fertleri zerinde babann hkimiyeti szkonusuydu. Bunun izleri ksa srede btn ideolojilerde ve btn dinlerde grlecekti. Kadntanrlar ve rahibeler giderek daha ikincil bir rol oynamaya baladlar; kadnlar, dnyannyaratlnda ve rgtleniinde aktif katlmclar olmak yerine ana figr ya da gzelliinsembolleriolarakvarlklarnsrdrdler.Kadnlarn rolleri, btn snflarda ve btn toplumlarda sabit deildi. Kadnn kyllkteki

ezilmilii,aristokrasidekiezilmiliindenokfarklbiimleralabiliyordukezakendilerineaithanelerde yaamalarna izin verilmeyen erkek ya da kadn olsun klelerin durumu da okfarklyd.Genyetikinlerarasndakiykseklmorannedeniyledullarheryerdeokyaygndveoukezbirkylyadazanaatkrhanesinihattabirkrallbileerkeklergibiynetmelerineyol aabiliyordu. Kimi toplumlarda kadnlar her trl haklardanmahrumdu; baka toplumlardamlkvemiras edinmelerineveboanma ilemlerini balatmalarna izinveriliyordu.Kadnlarnher yerde ezilmi olduu gerei, 1980lerde feminist akademisyenlerin ok yaygn olanataerkillikteorilerininimaettiiekilde,ezilmilikbiimlerininheryerdeaynolduuanlamnagelmiyordu. Bununla birlikte, durumlarnn, ilkel komnizmdeki durumlarna gre daha ktolduuanlamnageliyordu.lk smrc snflarn glenii, tm toplumdaki gelimeleri etkilemeye devam etti.

Smrclerinkendiiktidarlarnpekitirmekiinkullandklaryntemlertoplumunkaynaklarnnnemlibirksmnkemirmeyebalad.Kendigleriniyceltmek iinhizmetilere,profesyonelpolis ya da askeri birliklere, muazzam tapnaklara, saraylara ya da ant mezarlara yaplanharcamalar kitlelerin daha fazla smrlmesini ve ezilmesini zorunlu klyor, bu da toplumunsrdrlebilmesi iin smr ve basknn tek yol olduu dncesini hakllatryordu. Ayrcabakatoplumlarnkaynaklarnelegeirmekamalsavalariinekbirtevikedicidrtdeszkonusuydu. Bununla birlikte blgesel savalar, insan kitlelerinin daha da fazla ac ekmesinenedenoluyordu.Budurumayrca,komuhalklararasndayneticisnflarnvedevletlerinortaykntevikediyordu;nkkendilerinisavunmaolanannyalnzcaartkrnnbelirliellerdetoplanmasylammknolabileceinikabuletmeyebalyorlard.78Genelde,biryneticigrupbirzamanlartoplumunbtniinnekadarilevselolmuolsada,birnoktadantoplumaayakbaolmaya balyordu. Bu durum, Ortadou, ndus Vadisi ve Dou Akdenizde ilk uygarlklarnortayakndan1.000ila1.500ylsonrayaananolaylarla,sarscbirekildegrlmt.

74VGordonChilde,WhatHappenedinHistory,s.72.75VGordonChilde,WhatHappenedinHistory,s.72.76Bu,KSachsn,SistersandWives(Londra,1979),s.117ve121dekitezdir.77Kadnneziliininortayakzerindebenimgrmndahagelimibirekliiin,benimEngelsandtheOriginsofHumanSocietyadlmakalemebaknz.78IMDiakhanov,TheStructureoftheNearEasternSocietyBeforetheMiddleof2ndMillenniumBC,Oikumene3:1(Budapete,1982).

5.Blm

LKKARANLIKALAR

lkuygarlklarnpiramitlerini, tapnaklarn,saraylarnyadamuazzamheykellerinigrenhikimse etkilenmekten kendini alamaz. Oralarda yalnzca bu heybetli yaplar yoktu. Kimidurumlardasuvekanalizasyonsistemlerideolan,yamuruverzgrdardatutantaevlerdeayn derecede etkileyiciydi. Dahas, bunlar ina eden insanlar sertletirilmi metallere ilikinbilgi sahibi olmadan, bu evleri tatan, aatan, kimi zaman da bakr ya da bronzdan aletlerleyapyorlard.Buehirlerin,iindeyadaetrafndayaayaninsanlarzerindekietkisidahadabykolmaldr.

GizayadaTeotihuacanpiramitleri,UryadaUrukunziguratlar,EmpireStateBinasyadaEiffelKulesindendahafazla,devletingc,istikrarvekalclnnbirsembololarakufukizgisiniegemenliialtnaalyordu.Bunlaryneticisnfn,kendiiktidarnngneveyldzlarnhareketigibimutlak olduuna inanmasna yol aarken, halk kitlesi arasnda da gszlk ve nemsizlikduygularnnpekimesinenedenoluyordu.Bununla birlikte piramitler, heykeller ve kimi zaman binalar kalc olabiliyorsa da, onlar

meydana getiren toplumlar er ya da ge derin krizlere giriyorlard. Mezopotamyann ehirdevletleri,M.. 2300 dolaylarnda kuzeyli bir fatihin SargonunBereketli Hilali byk birimparatorluk altnda birletirmesinden nce, birbirleriyle bitmez tkenmez savalaragirimilerdi.MsrdaGizzaveSakkara79piramitlerininEskiKrall,birbuukyzylsren(M. . 2181den 2040a ilk ara dnem ad verilen) bir i sava ve muazzam toplumsalyarlmalarsonucundaparaland.ndusehirleriHarappaveMohenjo-derobinyllkbirsredensonra M. . yaklak 1500 yllarnda terk edildi. Aa yukar yzyl sonra, KnossosdakimuazzamsaraylahatrlananGirituygarldaldveksasresonraonuYunanistandaegemenolacakMikenuygarl izledi.OrtaAmerikadauygarlklarnortaya klar gibi, kleri deani oldu. nsanlar srasyla Teotihuacan, Monte Alban ve gneyMaya merkezlerini terk edip,btn ehirleri birer bo abide gibi brakarak, srasyla Aztekleri, spanyol fatihleri ve bizlerihayretedrdler.Bu ilkuygarlklarnherbirininbunalmnaneyinsebepolduupekok tarihsel speklasyona

yolamtr.Amaaklamakonusundakifarklgiriimlerdebelirlietkenlernekar.Bir kere, kaynaklarn giderek artan lde ynetici snfa ve onun abidelerine harcand

konusunda kaytlar var. Tapnaklar, saraylar ve mezarlar yzyllar getike daha da okyaygnlam,stsnflarnlkstketimigiderekartm,reticilerdenartkrneldeetmekiinortaya konan abalar younlam ve nadir rnleri temin eden ticaret alar giderek dahamuazzamuzaklklaraerimitir.

Gnmze kalan metinler, Msrda devlet ynetiminin esas itibariyle tarm sisteminisrdrmek yerine rnleri saraya bal eitli merkezlere ulatrmakla ve inaat ileriyleuratn, bu nedenle tarmsal artk zerinde ciddi basklar olutuunu gstermektedir.80Mezopotamyadaki tablo da ok benzer grnmektedir; ancak buna deiik ehir devletleriarasndakisavalarkadar,uygarlklarnnkylarndakitopluluklarlayaplansavalarnbasksndaeklemekgerekir.Yneticisnfngcvezenginliindekiart,genikitlelerinyaamstandardn,hayattakalmak

iingerekliasgaridzeyevekimizamandahabileaalaraekmitir.Dolaysyla saraylarvetapnaklar iin alan zanaatkrlar yeni teknikleri, zellikle de bakr ve bronz kullanmngelitirmi olsalar bile, artk rn elde eden kyller yeni aletlere eriemiyordu. Msrdakiyetitiricilervetaocaklarndaalanlarneolitikaralarlayetinmekzorundayd.Smerdeyn,makaslakesilmiyor,yolunuyordu.ndusehirlerindebilemetalaletlerinyetersizliinidndrenkuvarsl(tatan)baklarokyaygnd.81Kaynaklarn ynetici snf tarafndan giderek artan ekilde yutulmasna, insanln doal

dnyay anlama ve kontrol etme yeteneinin byk lde yavalamas elik ediyordu.GordonChilde, kentsel devrime giden ilk aamalarda grece yoksul ve cahil topluluklarngerekletirdiimuazzamatlmlar,bykdevletlerinkurulmasnizleyendnemlekarlatrr:

M. . 3000den nceki ilk iki binyl, uygulamal bilimde, milyonlarn refahn dorudan ya da dolayl biimde etkileyen vetrmznbiyolojiksalngzlegrlrekildegelitirenicatlaratanklketmiti...kanallarvehendeklerikullanarakyapaysulama;saban,hayvanlarndevindiricigcnkontrolaltnaalma,yelkenli tekneler, tekerlekliaralar,meyvebahesi tarm,fermantasyon, bakr retimi vekullanm, tula, kemer, cam,mhrvedevrimin erken aamalarndagne takvimi, yaz ve

rakamlarlagstermevebronz...Devrimdensonrakiikibinylbunlarlakyaslanabilirnemdeokazeykatt.82

Meydana gelen ilerlemeler (demir, su arklar, alfabetik yaz, nazar matematik) bykuygarlklariindedeil,onlarnevresindekibarbarhalklararasndagerekleti.83BruceTrigger,bykyaratclkveicatlarndnemiolarakgrlenMsrdakierkenhanedan

dnemi(M..3000-2800)ilektiplerinvebrokratlarnkontrolndeki,retimmetotlarndakideiiklikleresektevuran,dolaysylagelimenindurduusonrakidnemikarlatrr.84Geni kitlelerin smrsnn yani tapnaklarn, saraylarn, mezarlarn ve ynetici snfn

yaamtarznailikinhereyinbyklyledoruorantlolarakartansmrnnboyutlar,tmtoplumungeimaralarnnretilmesindekidurgunluuberaberindegetirdi.Toplumun tarladaki gnlk almadan kurtulan kesimi, artk insanln doa zerindeki

kontrolnngelitirilmesine ilgi duymuyordu. nsanln ilerlemesindekipek okdevrimci adm(hayvanlarn devindirici gcnn kontrol altna alnmas, yelken, metal aletler), esas itibariyleemekten tasarruf salamaya ynelik ortaya kmt. Ama imdi neredeyse snrsz igckaynaklarnaegemenolanyeniyneticiler,artkemekten tasarrufedenbulularabirgereksinmeduymuyorlard.85Kitlelerzerindekiiktidarlarn,hurafeler(SmerkrallarveMsrfiravunlarkendilerinetanr

benzerigleratfediyorlard)yayarakglendirenyneticiler, toplumunaz saydakiokur-yazarve tamzamanlbrokratlararasndaartkbilimselabalar teviketmeyegerekgrmyorlard.Kentsel devrimin erken aamalarnda gelitirilen bilgi stou ile snrl kalmlard ve bununeredeysedinselbirhrmetleelealyor,metinlerikopyalaypyerlemidnceleriyayyorlard;amaartkyeniaratrmayollargelitirmeyegirimiyorlard.Dnyadasonkezolmasadabilim,

skolastisizmeklinde,skolastisizmdeyzyllarilerledikebyeklindedejenereoldu.86Okur-yazarsekinler,insanolunundoazerindekikontrolngelitirecekyerdeonusnrlandrrhalegeldiler.nsanolunun retim kapasitesindeki ilerlemelerden doan bir ynetici snf, imdi yeni

ilerlemeleriengelliyordu.Ancakbutrilerlemelerolmadangeimkaynaklarnfusungenikitlesiiinyeterliolmayaca iinkendiagzll,zorunluolaraktoplumunkaynaklarn tketecekti.Gelinen noktada iklimdeki kk bir deiiklik, insanlarn a kalmas ve toplumun temellerinekadar sarslmas iin yeterliydi. Bu durum, Eski Krallkn sonunda, Msrda, Nilin suseviyesindekibirazalmannsulamailerindeglkleryaratmaseklindevukubuldu.WilleyveSkimkin, ynetici snfn benzer bir ar smrsnn, Orta Amerikann klasik MayauygarlnnM..1200lerdeykmnayolatnailerisrerler:

eitli hizmetkrlar ve yeni yeni ortaya kan orta snfn tekimensuplaryla byyen bir ynetici snf, toplumun btnzerindeki basky artracakt... Kt beslenme ve hastalk sorunlar sradan nfus iinde yaygnlat ve onlarn almakapasitesinidahadaazaltt...BuibasklararamengeklasikdneminMayasteknolojikyadatoplumsaladanuyarlayc

yenilikleryapamamgrnyor...AslndaMayasekinlerikmenoktasnakadargelenekselyntemlerindesrarettiler.87

lkUygarlklardaSnfMcadeleleriToplumun geri kalan ksmn beslemekten sorumlu olan smrlen snflarn yoksullamas,

zorunluolarakfarklsnflararasndabirkaratmasdourdu.Entemelsnfblnmesiyneticiaznlkla,bamlkylyetitiricilerarasndakiblnmeydi.

Yneticilerinartanbasks,buikisnfarasndaatmayayolamolsagerek.Ama,dorusunusylemek gerekirse, bunlar hakknda ok az ey biliyoruz. Mezar resimlerinin ya da tapnakkitabelerinin gsterdii kadaryla, geni kitleler kendilerinden stn olanlarn karsndaeiliyorveonlarahizmetediyorlard.Buartcdeildir;...nktarihboyuncabtnyneticisnflar,kitleleribuekilderesmetmeyitercihetmitir.Bununlabirlikte,birgruparkeologvetarihi,Ipuwerintleriadylabilinendahasonraki

birmetnedayanarakMsrdakiEskiKrallknknnbirsosyaldevrimleilgiliolduunuilerisrerler.Bumetin,hizmetikzlarnhanmlarnnyerinegetii,grevlilerinkabaadamlarnemirlerini yerine getirdii ve de prenslerin ocuklarnn duvarlara arpld bir durumbetimler.88Az ok benzer bir ekilde, Orta Amerikadaki Teotihuacan, Monte Alban ve gney Maya

uygarlklarnnkdeoukezkylayaklanmalarnabalanr.89Ancak ortaya kan gerginlikler yalnzca yneticiler ve smrlen kyller arasnda deildi.

Btnilkuygarlklardaneldeedilenkantlar,yneticisnfiindedeartanatlaklaraiareteder.Mezopotamyada ve Orta Amerikada ilk ynetici snflar, tapnak rahipleriymi gibi

grnyor.AncakMezopotamyada,dindynetimvesavalarnemkazandka...rahiplereekolarak krallar ortaya km; tapnaklarn ve kral saraylarnn yan banda, kendimlkleri (vebamlkylyetitiricileri)olanrahiplerdenbaka,yenibiraristokrasiolumutur.Aynekilde,OrtaAmerikadasavasekinler,artanbirgcesahipolmugrnyorlar.90Msrdakrallar,500millikNilVadisininynetimivekraliyetbakentineyiyecek,malzeme

ve igc akn srekli klabilmek iin yerel rahiplere ve yneticilere bamlydlar. Bugruplarnsadakatinikazanmakiintoprakhibeediliyorveonlardabusayedetoplamartnbirksmn kendileri iin ayrarak, merkezdeki monarktan bir lde bamsz bir iktidar

kullanyorlard.Bununbirgstergesi,rahiplerinvesivilyneticilerin,onlarnkindenepeycekkolsadafiravunlarnmezarlarntaklitedengsterilimezarlaryaptrmayabalamolmalardr.Eskilerinyansrayenismrcgruplarnortayaknnikilibiretkisioldu.Bu,biryandan

daha fazla sayda insann artktanmahrum kalmas ve yetitiriciler zerindeki basknn artmasanlamna geliyordu. Dier yandan ise, kaynaklar, silahl gc ve fikirlerin yaylmn bizzatkontroledenyenibiriktidarodann,eskitekbaliktidarakafatutabileceianlamnageliyordu.Dolaysyla Msrda Eski Kralln bunalma srklenmesi, en azndan ksmen, taradakiyneticilerin ve ba rahiplerin kendi karlarn merkezi monarinin karlarnn nnekoymalaryla ilgiliydi. Kempe gre bu durum gayeleri btnyle geleneksel nitelikte olaninsanlararasnda...isavaayolat.91Yneticisnfiindekiayrlklara,yenibamlsnflarngelimesieliketti.Artanverimlilik,

tarlalarda alan insanlarn bir ksmn serbest braknca, uzman zanaatkr ii gruplar(marangozlar, ta ustalar, deri ustalar, dokumaclar,metal iileri) ortaya kmayabalamt.Yneticisnflarnelindegiderekdahafazlabirikenartk,bunaayrbiriticigverdi.Rahiplervekrallarkendilerivehizmetkrlariinsaraylar,mezarlarvetapnaklarnyansraartanorandalks eya talep etmeye baladlar. Yeni ehirlerdeki nfusun bir paras olarak yeni birzanaatkrlarsnfortayakt.Gizadakipiramitleri inaedenveMsrn KrallarVadisindekimezarlaroyanlarbunabir

rnektir.Halkarasndakiyaygninannaksine,bunlarkleleryadagizlihazinelerikorumakiin daha sonra ldrlen adamlar tarafndan ina edilmemilerdi.92 Byk kaya paralarntamak iin ok sayda kyl, angarya olarak altrlm olabilir. Ancak Thebesde(gnmzdekiLuxor)M.. ikincibinylnortalarndankalanyazlar, taocaklar,oymaclkvemarangozluktaniteliklizanaatkrlarnaltngsteriyor.Bunlartaevleriolanzelbirkydeoturuyorlarvetahl,yavebalkolarakonkiilikbiraileyeyetecek,ortalamabirtarmiisinegre kat fazla cretler alyorlard. Sekiz saatlik ignleri, ek iler yaparak kendi hayatstandartlarngelitirmelerineolanakveriyorduvebunlardanbazlarokazsaydakiokur-yazarinsanlar arasna girecek kadar nitelikliydi. Bunlar tamamen zgr deillerdi. Balarndakiustabalarvektiplerinkeyfbasklarnamaruzkalyorlard.Hattabirolayda,firavununvezirininihtiyalarna artk aktarmak zorundaolanlar angaryaya zorlanmlard.93AmaM.. 1170de,paylargecikipailelerialklakarkaryakalnca,karlarnndesteinialarak,tarihinkaytlarageenilkgrevinigerekletirdiler.94Bunlarmodernanlamdacretli iideillerdi;zirakimin iinalacaklarnakendilerikarar

veremiyorlar ve geimleri iin devlet tarafndan merkezi olarak datlan ayni demeyebamlydlar.Bu,onlarndevlettenbamszhareketetmeyadadevletekafatu