Cerska bitkaU dva Balkanska rata 1912. i 1913. godine mala Srbija imala je pod oružjem oko 400.000 vojnika. Velike pobede u ovim ratovima, oslobođenje srpskih krajeva od viševekovnog turskog ropstva i povratak Kosova i Metohije u sastav Srbije dramatično su iscrpli i državu i narod. Desetine hiljada poginulih, osakaćenih ili umrlih od kolere, dizenterije ili tifusa pokazivale su više nego jasno srpske kuće okićene crnim barjacima. Retko koja kuća je bila bez njih. Državi i narodu bio je neophodan predah.Teška situacija u Srbiji nakon Balkanskih ratova izuzetno je odgovarala Austrougarskoj. Suočena sa sve većim buntom slovenskih naroda u svojim granicama koji su zahtevali slobodu Austrougarska je na svaki način morala da uništi Srbiju koju su ovi narodi smatrali svetionikom. 

U takvoj situaciji atentat na prestolonaslednika Franca Ferdinanda u Sarajevu, 28. juna 1914. godine došao je kao izvanredan, željno očekivan povod kako su govorili predstavnici Monarhije „da se, jednom i zauvek, raskrsti sa tim srpskim revolucionarnim i buntovničkim jezgrom, tom Srbijom!“ Atentat na austrougarskog prestolonaslednika izvela je grupa mladića, Srba, okupljenih oko udruženja „Mlada Bosna“.

Kakvo je bilo mišljenje o austrougarskom prestolonasledniku Ferdinandu u Parizu svedoči depeša srpskog poslanika Vesnića predsedniku Vlade Kraljevine Srbije Nikoli Pašiću: „U Parizu preovlađuje uverenje da je iščeznuće Franca Ferdinanda sa evropske pozornice događaj koji se ima smatrati za povoljan po evropski mir.“ Inače, militantni Franc Ferdinand bio je član Vojničke stranke koja je u parlamentu Austrougarske za dve godine 26 puta tražila rat protiv Srbije! 

Posle atentata počele su represalije protiv Srba u Bosni i Hercegovini koje su se na nekim mestima pretvorile u pogrome srpskog naroda u kojima su se „naročito istakli“ srpski slovenski sunarodnici Hrvati i Muslimani (današnji Bošnjaci). Samoj Srbiji od strane Austrougarske upućen je ultimatum koji ni jedna slobodna zemlja na svetu nije mogla da prihvati. Kada je pročitao taj dokument britanski ministar spoljnih poslova ser Edvard Grej rekao je da je „to najstrašniji dokument koji je ikada sačinila diplomatija“. Srbija je učinila sve da izbegne rat, ali je Beč 28. jula 1914. objavio zvanično rat Srbiji i to otvorenim telegramom koji je upućen preko pošte. Ratne operacije započele su 28. jula 1914. godine. 

Rusija, odnosno njen car Nikolaj II Romanov, objavio je rat Austrougarskoj odlučan da pomogne Srbiji. Potom je to učinila Nemačka Rusiji i kolo nesreće se zavrtelo... U rat su ušle 33 zemlje! Ukupno, na svim stranama, mobilisano je oko 74 miliona ljudi! Započeo je do tada najkrvaviji rat u istoriji - Prvi svetski rat.

POČETNE RATNE OPERACIJE

Kraljevina Srbija ukupno je mobilisala 11 pešadijskih divizija prvog i drugog poziva, jednu konjičku diviziju i pomoćne trupe trećeg poziva; ukupno oko 450.000 ljudi i 500 topova. Mobilisano je sve što je moglo da brani otadžbinu.

Prema odluci Vrhovne komande Austrougarske vojske, na Srbiju je napadala austrougarska Balkanska vojska, mobilisana i pripremljena za „brzi i pobednički rat protiv Srbije, vojničku šetnju do Niša“. Ratni plan za rat protiv Srbije izrađen je još 1906. godine! Ukupna snaga Balkanske vojske iznosila je 250.000 ljudi (samo elitne jedinice prvog poziva!) i 600 topova.

U zoru 12. avgusta 1914. godine jedinice Pete armije austrougarske Balkanske vojske prešle su Drinu kod Loznice, a jedinice njene Druge armije Savu kod Sremske Mitrovice i Šapca. Neprijatelj je u zauzetim krajevima sejao pustoš i smrt baš u skladu sa naređenjem komandanta Devetog austrougarskog korpusa: „prema tom narodu (srpskom) svaka humanost je izlišna i štetna! Ko u ovom trenutku bude i najmanje milostiv biće najstrožije kažnjen!“ Neprijateljske jedinice su se u Mačvi ponašale po obrascima ratnog zločina ravnog genocidu. Pljačkali su, silovali, ubijali starce, žene i decu...

Prvi udar na sebe primile su jedinice srpske Treće armije razvučene na frontu od Šapca do Gučeva. Pokret Druge armije (Marš na Drinu) trajao je puna dva dana i dve noći. Uveče, 14. avgusta 1914. general Stepa je dobio naredbu Putnika i Mišića da povrati Šabac po svaku cenu, svim raspoloživim sredstvima.

Prva armija je postavljena na levu obalu Kolubare, na prostor Ub-Valjevo. Neprijatelj je te noći uporno i neprekidno napadao i polako potiskivao jedinice srpske Treće armije ka Valjevu. I pored hrabre odbrane, povlačenje je bilo neminovno. Suočena s tim, ujutro 15. avgusta, srpska Vrhovna komanda je izdala naredbe:

– da Treća armija mora i po svaku cenu da zatvori pravac ka Valjevu u dolini Jadra,

– da Druga armija izvrši marš-manevar od Koceljeve ka selu Tekeriš na Ceru; te da svom snagom udari na levi bok neprijatelja koji napada Treću armiju u dolini Jadra. 

Time je počela bitka na Ceru.

Ove odluke bile su istorijske odluke Vrhovne komande. Ona je omogućila da se slabije snage, ali vođene superiornim komandovanjem i obuzete pravednim gnevom zbog napada neprijatelja i groznih zločina koje je počinio, na najbolji način suprotstave mnogo jačim zavojevačima. To je omogućilo da se jedinice upotrebe na najbolji mogući način i da se dovedu do pobede. Za

donošenje ovih odluka najzaslužniji su Radomir Putnik i Živojin Mišić.

ostupajući po navedenim naređenjima, general Stepa Stepanović smesta je obrazovao Cersku udarnu grupu, sastavljenu od Moravske i Kombinovane divizije prvog poziva. Konjička i Šumadijska divizija upućene su da ugrožavaju neprijatelja u Šapcu i da čuvaju pozadinu Cerske udarne grupe.

Pod komandom generala Mihaila Rašića, delovi Kombinovane divizije Druge armije su, preko sela Veliki Bošnjak, nastupali razvođem Save i Tamnave. Veći deo njenih snaga kretao se grebenom Cera ka selu Tekeriš. General Stepa je samostalno odlučio da ovlada Cerom, odnosno vrhom Cera zvanim Kosanin grad.

To je bila izuzetno važna, ključna komanda generala Stepe. Oko ponoći, imeđu 15. i 16. avgusta 1914. godine, po strašnom pljusku došlo je do iznenadnog susreta u pokretu kod sela Tekeriš između 2. Prekobrojnog puka Kombinovane divizije i jedne kolone 21. austrougarske divizije. Ta austrougarska divizija je takođe nastupala grebenom Cera ka Tekerišu sa ciljem da ovlada pravcem Šabac-Tekeriš-Zavlaka-Krupanj. Kao što se vidi, ratni planovi obe strane su uključivali Cer. 

Srpski vojnici bili su mnogo odlučniji, borili su se mnogo bolje, mada je i neprijatelj pokazao veliki borbeni moral. Neki delovi 21. divizije iste noći pobegli su čak u Bosnu, sejući usput strah i paniku... Ta divizija je tek sutra, 16. avgusta, uvedena u borbu koja se ponovo rasplamsala na samom Ceru. General Stepa komandovao je iz prve linije i jutarnji napad neprijatelja rešenog da osveti uništenje svoje 21. divizije bio je zaustavljen, a Druga armija sačuvala je svoj položaj na Ceru. Preostale delove 21. divizije, najvažnije jedinice neprijateljskog Petog korpusa, uništila je srpska Konjička divizija.

Komandant austrougarske Pete armije, general Liberijus fon Frank, pokušavao je grčevito da, pregrupišući sopstvene snage i ubacujući rezerve, povrati borbenu inicijativu i odnese pobedu. Ujutro, 17. avgusta, poslao je svoju Devetu diviziju na Cersku udarnu grupu. Ponovo su se razvile teške borbe sa obostranim gubicima. Situacija se menjala iz časa u čas, dok krajem dana nije počela da prevaže na srpsku stranu.

I sam shvatajući stanje svojih trupa, komandant celokupne Balkanske vojske Oskar fon Poćorek prebacio je još jednu jedinicu, Četvrti korpus, iz Srema u Šabac sa zadatkom da smesta napadne Šumadijsku diviziju, lociranu na Mišaru kod Šapca.

Ona je napadnuta ujutro 18. avgusta i bila je prisiljena na povlačenje čime se situacija po Srbe na tom frontu naglo pogoršala. Istog dana izmorene trupe Treće srpske armije došle su u dosta kritičnu fazu na svom delu fronta u dolini Jadra. Samo se krajnjim požrtvovanjem jedinica i

svakog pojedinog pripadnika Treće armije i Šumadijske divizije mogla sačuvati inicijativa Srba na Ceru i sačuvati otadžbina. Vrhovna komanda reagovala je i hitno uputila u pomoć Timočku diviziju prvog poziva iz sastava Prve armije da bi ojačala Cersku udarnu grupu.

Došao je 19. avgust, četvrti dan bitke na Ceru. Dan odlučujuće bitke.

Tadašnji austrougarski vojnik Devete divizije Egon Ervin Kiš to je ovako opisao: „Armija je potučena i nalazi se u bezglavom, divljem i haotičnom bekstvu. Noć smo proveli na hrpi stvari sanitetske ustanove, cvokoćući... kada je na horizontu zarudila zora, prvo što smo videli bile su gomile vojnika naše 14. čete i našeg četvrtog mitraljeskog odeljenja koji su sumanuto trčali još od Todorovog rta...

Počelo je opšte bežanje koje je i nas povuklo. Jedna potučena armija, ne – jedna razularena rulja jurila je u bezumnom strahu prema granici. Neprekidno se opšta depresija ispoljava u obliku pogrda i sumnjičenja upućenih na račun vođa. Naši generali su svi do jednoga nesposobni stari magarci – ko ima protekcije poverava im se sudbina stotina hiljada ljudi – sjajni su momci ti Srbi, znaju kako treba da se bore i brane svoju zemlju...”

Tako je u potpunosti probijen front austrougarske Pete armije koja se kompletno moralno slomila i počela bekstvo preko Drine u Bosnu. Da bi poraz neprijatelja, koji je upravo saznao za slom svoje Devete divizije, bio potpun dogodilo se još nešto. Šumadijska divizija, osokoljena uspehom na Ceru, iznenada je napala neprijatelja pred Šapcem. Austrougarski vojnici su se i tu u panici povukli i ušli u grad tražeći način da pobegnu preko Save.

Naše jedinice pratile su neprijatelja u stopu i bile svedoci strašne panike u njegovim redovima. Radilo se o opštem bežanju, sa ostavljanjem bolesnih i ranjenih, opreme, oružja. Velike količine ratnog materijala bile su razbacane svugde iza austrougarskih trupa u bekstvu. Prema Drini su se videle ogromne kolone begunaca bez oružja, potpuno dezorganizovane.

DOŠAO JE TRENUTAK POBEDE...

Sve austrougarske trupe sa Cera su se 20. avgusta vratile preko Drine u Bosnu, a od 21. do 24. avgusta vođene su završne borbe na mostobranu kod Šapca. Tada je konačno oslobođen Šabac, neprijatelj proteran, a pobedonosno završena bitka na Ceru.

Austrougarska Balkanska vojska izgubila je u bici na Ceru 600 oficira i 23.000 vojnika. Tako se potpunim neuspehom završila austrougarska „kaznena ekspedecija“ moderno naoružane vojske protiv „srpske milicije“. Komandanti su okrivljavali jedni druge za neuspehe, a na kraju su se odlučili da za sve okrive komandanta i celu komandu 21. divizije koja je stavljena pred preki sud. 

Srbi su izgubili 259 oficira, a 16.045 vojnika je izbačeno iz stroja, od čega 2.107 poginulih. Najteže gubitke imala je Kombinovana divizija – 3.145 poginulih i ranjenih. Stradalo je mnogo srpskih civila. U samom Šapcu ubijeno je preko 1.500 civila, staraca, žena i dece...

U svim mestima u kojima su boravili austrougarski vojnici nađeni su užasavajući tragovi zločina. Prvi izveštaj o zločinima austrougarskih trupa u severozapadnoj Srbiji tokom trajanja Cerske bitke sačinio je holandski lekar dr Arijus van Tinhoven, načelnik hiruškog odeljenja Vojne bolnice u Valjevu. Dr Rudolf Arčibald Rajs, profesor kriminalistike na Univerzitetu u Lozani i kasniji veliki srpski prijatelj, utvrdio je u tri okruga u Pocerini 1.399 civilnih žrtava. 

Ova velika pobeda, prva pobeda saveznika u Prvom svetskom ratu, ogromno je podigla moral Srpske vojske i naroda i podigla ugled Srbije. Poraz u bici na Ceru je bio početak kraja Habsburške monarhije i početak nove istorije Balkana i Evrope

U selu Tekeriš, na obroncima Cera, podignut je prelep spomenik vojnicima Druge armije. Spomenik je podignut u slavu cerskim junacima, a u kosturnicu ispod spomenika sahranjeno je mnogo srpskih oficira i vojnika izginulih u Cerskoj bici. Na spomeniku u Tekerišu stoje reči: “VAŠA DELA SU BESMRTNA”. Kažu da je autor bio tadašnji Vrhovni komandant i kasniji kralj Jugoslavije, Aleksandar Prvi. I ne treba reći ništa više.

Gubici tokom bitkeU borbi na Ceru I na drugim položajima na ovom frontu,sredinom avgusta 1914.godine,neprijatelj je imao ogromne gubitke :

“……Čitavi su mu pukovi uništeni…..Ogranci Iverka I Cera potisnuti su gomilama neprijateljskih leševa.Broj zarobljenih koji se još jednako prikuplja,takođe je veliki…”

Iz izveštaja pomoćnika načelnika štaba srpske Vrhovne komande generala Živojina Mišića od 11.avgusta( 24.po novom) 1914.godine.

Austrougarska vojska je prema sopstvenom priznanju izgubila (poginulo ili ranjeno) oko 23.000,od čega je zarobljeno oko 4.500 vojnika.U svom povlačenju neprijatelj je srpskim trupama ostavio znatan ratni plen :

-preko 50 topova I haubica-105 municijskih kara-3 poljske bonice-jednu sanitetsku kolonu-dosta telefonskog materijala,mnogo pušaka,alata,veliki broj konja-6 vagona hrane -7 poljskih kuhinja-1 aeroplan

Srpska vojska je u ovim borbama izgubila 259 oficira I 16.045 vojnika I podoficira,od kojih je poginulo 54 oficira I 2.053 podoficira I vojnika,a ranjeno je 194 oficira I 11.325podoficira I vojnika; nestalo je 11 oficira I 2.667 vojnika I podoficira.

Samo srpska 2 armija u ovoj bici izgubila je 150 oficira I 8.318 podoficira I vojnika izbačenih iz stroja,a u okviru nje Kombinovana divizija izgubila je 3.145vojnika,podoficira I oficira.

Značaj Cerske bitkeVelika I slavom ovenčana pobeda u Cerskoj bici podigla je borbeni moral I samopouzdanje srpske vojske I njenog naroda u sopstvene snage I ulia veru u skori I uspešan završetak rata.

To je ujedno bila I prva pobeda saveznika na početku prvog svetskog rata.Doprinos pobede srpske vojske na Ceru u opštoj savezničkoj stvari ogleda se u tome:što je zbog nepredviđenog otpora I prvih uspeha srpske vojske na ovom ratištu,austrougarska 2.armija ostala je duže vezana za Srbiju I nije 18.avgusta otisla na Ruski front.

Što je Bugarska privremeno odložila stupanje u rat na strani Centralnih sila,a Rumunija definitivno;

Što je poraz austrougarske vojske u Cerskoj bici,u praktično,označio početak kraja Habzburške monarhije.

Posle ove pobede I proterivanja neprijatelja iz Srbije znatno je porastao ugled Srbije u inostranstvu I,naročito kod juznoslovenskih naroda Austro-Ugarskoj.

Vođenje operacije na Ceru,a kasnije I bitke na Drini I Kolubari,podiglo je,u očima vojnih teoretičara I stratega u inostranstvu,ugled srpske Vrhovne komande,štabova armije I divizije I njihovih komandanata.

Za vojničke zasluge u vođenju-komandovanja 2.armijom u cerskoj bici general Stepa Stepanovic dobio je 29.avgusta 1914.godine čin vojvode I stao je u red najslavnijih srpskih vojskovođa I prvog Svetskog rata u celini.

Kolubarska bitkaKolubarska bitka ili Suvoborska bitka jedna je od najvećih i najznačajnijih bitaka između vojske Kraljevine Srbije i Austro-Ugarske u Prvom svetskom ratu. Vođena je 30 dana na frontu od 200 km. Okončana je uspešnom protivofanzivom koju su izvele snage pod vođstvom generala Živojina Mišića, protiv brojnije i nemerljivo bolje opremljene austrougarske vojske u trenutku kada je ceo svet očekivao vesti o kapitulaciji Kraljevine Srbije.

Uvod

Porazom u operacijama oko Drine (Bitka na Mačkovom Kamenu), srpska vojska se našla u teškom položaju primorana na povlačenje pod borbom, suočena sa nedostatkom artiljerijske municije, manjkom hrane, odeće i obuće i što je možda bilo i najgore sa velikim padom morala. Paralelno sa vojskom pred zverstvima austrougarske vojske povlačio se i narod koji je dodatno otežavao povlačenje.

Mnogi srpski vojnici koji su bili iz oblasti koje je zauzela austrougarska vojska napuštali su svoje jedinice da bi smestili svoje porodice na sigurno, nakon čega su se vraćali, što je još više poljuljalo moral srpske vojske. Sve ove činjenice jasno su ukazivale da je srpska vojska i sama Kraljevina Srbija pred propašću i da nema mogućnosti ni da se austrougarsko napredovanje zaustavi, a kamoli da se krene u protivnapad.

Dodatni teret predstavljalo je i vreme, koje je dodatno onesposobilo kretanje po blatnjavim putevima zapadne Srbije i koje će se pokazati kao jedan od najboljih saveznika srpske vojske, mada je veći deo srpske vojske bio mokar do gole kože zbog manjka šatorskog platna.

U noći 14.11. komandant I armije general Petar Bojović biva ranjen i zbog toga povučen sa dužnosti. Na njegovo mesto biva postavljen general Živojin Mišić, dotadašnji pomoćnik načelnika štaba Vrhovne komande Radomira Putnika, inače čovek rođen na Suvoboru.

Austrougarske snageVrhovni komandant je bio nadvojvoda Fridrih fon Habzburg, a načelnik štaba Vrhovne komande Konrad fon Hacendorf. Ukupna jačina Austrougarske Balkanske vojske iznosila je oko 400.000 vojnika i 400 topova. Balkanska vojska nije bila podređena načelniku Austrougarskog generalštaba, već je bila pod direktnom komandom vrhovnog komandanta.

Peta armija imala je 82 bataljona, 11 eskadrona konjice i 43 baterije, pod komandom generala Liboriusa fon Franka.

Šesta armija imala je 160 bataljona, 12 eskadrona i 84 baterije, neposredni komandant feldcajmajster Oskar fon Poćorek.

Grupe Šnjarić i Hauser, jedna brigada i 15 bataljona pešadije, bila je locirana na gornjoj Drini na prostoru Foče.

Srpske snageUoči Kolubarske bitke Srpska vojska je imala oko 270.000 vojnika, 426 topova i 180 mitraljeza. Vrhovni komandant bio je regent Aleksandar I Karađorđević, a načelnik štaba Vrhovne komande vojvoda Radomir Putnik.

Obrenovački odred, pet pukova i pet samostalnih bataljona trećeg poziva, Skopski bataljon, jačine 10.000 vojnika, 26 topova i 8 mitraljeza, pod komandom pukovnika Milisava Lešjanina, kasnije pukovnika Dušana Tifegdžića.

Druga armija, Konjička divizija pukovnika Branka Jovanovića, Šumadijska divizija prvog poziva pukovnika Vojislava Živanovića i Moravska divizija prvog poziva generala Ilije Gojkovića. Druga armija bila je jačine 88.000 vojnika, 138 topova i 66 mitraljeza, pod komandom vojvode Stepe Stepanovića.

Treća armija, Timočka divizija drugog poziva pukovnika Mirka Milosavljevića, Drinska divizija drugog poziva pukovnika Krste Smiljanića, Drinska divizija prvog poziva pukovnika Nikole Stevanovića i Kombinovana divizija generala Mihaila Rašića. Treća armija bila jačine je 65.000 vojnika, 80 topova i 40 mitraljeza, pod komandom generala Pavla Jurišića Šturma.

Prva armija, Moravska divizija drugog poziva pukovnika Miloša Vasića, Dunavska divizija prvog poziva pukovnika Milivoja Anđelkovića Kajafe. Prva armija je bila jačine 54.000 vojnika, 80 topova i 40 mitraljeza, pod komandom generala Živojina Mišića.

Užička vojska, Šumadijska divizija drugog poziva pukovnika Dragutina Milovanovića, Užička brigada pukovnika Ivana Pavlovića i Limski odred pukovnika Jevrema Mihailovića. Užička vojska bila je jačine 32.000 vojnika, 55 topova i 15 mitraljeza, pod komandom generala Vukomana Aračića.

Odbrana Beograda, tri puka drugog i trećeg poziva i dva eskadrona konjice, jačine 19.000 vojnika, 47 topova i 10 mitraljeza, pod komandom generala Mihaila Živkovića.

Raspored snaga pred bitku

Peta armija Austrougarske Balkanske vojske imala je glavni zadatak da ovlada visovima na desnoj obali Kolubare i da obezbedi prugu Obrenovac-Valjevo. Šesta armija Austrougarske vojske imala je zadatak da se grupiše na prostoru Valjeva i da napada prema jugu preko Maljena i Suvobora. Grupa Šnjarić i Hauser imala je zadatak da uznemirava Užičku vojsku i da u povoljnom trenutku pređe reku Drinu.

Austrougarski ratni plan je bio da ovlada visovima desno od Kolubare, da obezbedi prugu Valjevo-Lajkovac-Obrenovac, kako bi bezbedno mogli da doturaju materijal Balkanskoj vojsci, a potom da osvoje Beograd i da nastave nadiranje prema jugu veliko-moravskim pravcem. Plan je predviđao da se Beograd napadne i osvoji 20. novembra. Posle toga većina snaga bi se prebacila moravskim pravcem. Glavni udar na srpske položaje na Kolubari trebalo je da izvede Peta armija, pomognuta 13. korpusom Šeste armije, glavnina veći deo Šeste armije imala je zadatak da krene prema Beogradu i da sa severa stegne obruč.

Obrenovački odred zauzeo je položaje na desnoj obali Kolubare, od njenog ušća u Savu do ušća Marice u Kolubaru, odred je imao zadatak da spreči svaki prodor na desnu obalu Kolubare. Druga armija posela je front od ušća Marice u Kolubaru do ušća Grabovice u Ljig, imala je zadatak da uporno brane ovaj deo fronta.

Treća armija zauzela je položaje od ušća Grabovice u Ljig do reke Kačer, sa zadatkom da uporno brani središnji deo fronta. Prva armija posela je front pravcem Gukoši-Mednik-Baćenac-Ruda-Maljen, sa zadatkom da brani sve prilaze preko Suvobora i Maljena prema Gornjem Milanovcu i Čačku. Užička vojska zauzela je južno krilo fronta, sa zadatkom da odbrani neprijateljski prodor prema Užicu. Odbrana Beograda zauzela je front po pravcu Grocka-Beograd-Ostružnica-Obrenovac, sa glavnim zadatkom da odbrani Begrad po svaku cenu.

Austrougarska Balkanska vojska sa oko 200.000 vojnika krenula je 16. novembra 1914. godine u opšti napad na front srpskih armija.

Prva faza bitke - Defanziva (16.11—30.11)

Kolubarska bitka počinje 16. novembra 1914. godine, kada su se srpske trupe povukle na desnu obalu Kolubare i Ljiga prema naredbi vrhovne komande u pokušaju da tu zaustave prodor austrougarskih snaga. Srpska vrhovna komanda (SVK) se nadala da će joj nabujele reke i močvarne obale pomoći u zaustavljanju prodora i izdaje direktivu da se kota Čovka mora po svaku cenu zadržati jer je planirala da sa tih pozicija krene u protivnapad.Srpske trupe uspele su da zadrže Austrougare nekoliko dana zbog loše procene Oskara Poćoreka da su tu stacionirane srpske zaštitnice. Zbog toga on 20. novembra u borbu uvodi 15. i 16. korpus VI armije:

15. korpus: pravcem na front Mednik, Baćinac, Rudo 16. korpus:

o jedna divizija prema Maljenuo jedna divizija prema Bukovskoj planini

Uvođenje novih snaga primoralo je I armiju (koja je bila brojčano nadjačana) da se povlači i ona u noći 21. na 22. novembar zauzima nove položaje na grebenu Suvobora, ali već tokom popodneva 22. na liniju fronta izbijaju Austrorugari. Živojin Mišić počinje da planira protivnapad sa Suvoborskih položaja, ali zbog teškog stanja u Maljenskom odredu odustaje od te ideje, što se pokazalo kao dobra procena jer austrougarska vojska već 24. novembra u ogorčenoj borbi razbija Maljenski odred (u borbi je poginuo i komandant odreda). Ovaj poraz primorava levo krilo I armije na povlačenje na liniju Igrište-Babina Glava-Podovi. Napredovanje austrougarskih trupa nastavlja se zauzećem kote Čovka, zbog čega se Moravska divizija I poziva povlači na Kremnicu, što primorava povlačenje desnog krila III armije.

Živojin Mišić 26. novembra ocenjuje situaciju u kojoj se I armija nalazi kao jako lošu i stoga se odlučuje da:

ostane na trenutnim položajima još nekoliko dana da ne bi ugrozio ceo front srpske vojske, ali se ne izlažući mogućem porazu.

na vreme povuče glavninu snaga na položaje zapadno od Gornjeg Milanovca odnosno liniju Lipe-Tripavac-Mramor(457)-Glavica(530)-leva obala Dičine.

povlačenje obezbedi zaštitnicama.

Shodno razvoju situacije odnosno usled gubitka: Konatice, Lazarevca, Čovke, Guboša i Maljena, srpska vrhovna komanda odlučuje da izvrši pripreme za povlačenje nove položaja, na šta ju je nagonio i suviše širok front. Srpska vrhovna komanda istog dana premešta svoje sedište iz Beograda u Kragujevac. Kao poslednji pokušaj da se neprijateljsko nadiranje zaustavi izdata je direktiva Obrenovačkom odredu da izvrši napad na Austrougare kod Konatice i Stepojevca, a II armiji da pomogne ovaj napad.

Izvod iz naredbe SVK od 26.11. namenjen I armiji

„U slučaju da budemo prinuđeni na povlačenje postupiti ovako:“

„5.-I armija povlači se na liniju Golubovac(496)-Prostruga-Rajac-Suvobor-Babina Glava“

Napad Obrenovačkog odreda, potpomognut II armijom nije uspeo i 28. novembra otpočinje povlačenje prema planu srpske vrhovne komande od 26. novembra. Istog dana središnji deo fronta I armije biva probijen i austrougarske trupe izbijaju na Suvoborski greben. Suočen sa probojem fronta i sopstvenom procenom da bi povlačenje po naredbi srpske vrhovne komande od 26. novembra dovelo do potpunog kraha I armije, Živojin Mišić samoinicijativno donosi odluku o povlačenju na položaje zapadno od Gornjeg Milanovca i izdaje naredbu da se sa izvršenjem otpočne rano izjutra 29. novembra.

Mišić predočava svoju odluku srpskoj vrhovnoj komandi i ostaje pri njoj iako mu je predočeno da će zbog njegove odluke dodatno biti pogoršan, ionako težak, položaj ostalih srpskih trupa, a da će Beograd, kao prestonica, biti praktično predat bez borbe. Na kraju srpska vrhovna komanda usvaja njegov predlog i izdaje direktivu ostalim snagama da izvrše povlačenje po planu od 26. novembra.

Srpska vojska bez problema, tokom 29. i 30. novembra zauzima nove položaje i počinje da ih utvrđuje za šta su veliku zaslugu imale srpske zaštitnice koje su pružile jak otpor Austrougarima, zbog čega je VI armiji izdata naredba da nastupa sa krajnjim oprezom.

Zaključci i naredbe komande Balkanske vojske 30.11.

„Komanda Balkanske vojske ceni situaciju:“

„srpska vojska se povlači na nove položaje u cilju zaštite reona Aranđelovac-Gornji Milanovac.“

„snabdevanje slabo (municija, odeća, obuća, hrana), zbog slabih puteva.“ „put Loznica-Valjevo upotrebljiv je samo za laka vozila.“ „mnogo bolesnika, 5 000, većinom promrzlih“

Zbog svega toga komanda Balkanske vojske naređuje prekid ofanzivnih operacija, s tim što će se izvršiti utvrda položaja u cilju zaštite pruge Obrenovac-Valjevo. U sklopu ovih naredbi od:

V armije se očekuje da se pomeri ka severoistoku, uđe u Beograd i potom izvrši udar i proboj na severni deo srpskog fronta (linija Varovnica-Kosmaj)

VI armije se očekuje da se pomeri ka severoistoku sa ciljem popune fronta koji ostaje za V armijom

Rok izvršenja 02.12.1914.

Problem artiljerijske municije

Srpska vojska se u oktobru 1914. godine suočila sa nedostatkom artiljerijske municije, nakon čega je izdata naredba o racionalnom korišćenju preostalih zaliha, a od saveznika je pod hitno zatražena isporuka municije. Artiljerijska municija iz Francuske konačno u drugoj polovini novembra pristiže u Solunsku luku, ali tu sa zaprepašćenjem biva konstatovano da ne odgovara srpskim topovima.Iako je bila namenjena 75mm topovima koje je imala srpska vojska, čaure su bile duže za 2.5mm zbog čega su za srpske trupe bile neupotrebljive.Bez obzira na praktično bezizlaznu situaciju municija biva železnicom transportovana do Niša u kom je izvršavano demontiranje.Nakon demontiranja municija je odmah železnicom upućivana u Kragujevačku topolivnicu(buduću Zastavu odnosno Crvenu Zastavu) u kojoj je izvršavano skraćivanje čaure i osposobljavanje municije, koje je odmah prugom upućivana na ratište.Brzina, koja je bila presudna u ovoj operaciji, ne bi mogla biti postignuta po tada raskvašenim i praktično neprohodnim, drumovima u Kraljevini Srbiji, zbog čega je načelnik štaba vrhovne komande vojvoda Radomir Putnik železnicu nazvao:„V srpskom armijom.“

Prelazna faza - odmor i pregrupisavanje (01.12—02.12)

Zaključci SVK od 01.12.

SVK na osnovu informacija sa ratišta, šalje komandama armija sledeći izveštaj o neprijatelju:

Stanje kod austrougarskih trupa je očajno (4 000 zarobljenih, čitavo mitraljesko odeljenje se predalo)

Vršili su popunu ljudstvom i materijalom već pet puta Mali broj aktivnih oficira Hrane se pljačkom

i procenjuje stanje u srpskoj vojsci:

Vojnici su se odmorili, jer tri dana nije bilo borbe Artiljerijska municija je stigla na front Moralno stanje se popravilo

Na osnovu stanja u I armiji i izveštaja o protivniku, njen komandant, general Živojin Mišić izdaje naredbu da se tokom 02. decembra izvrši grupisanje trupa na desnom boku i da se otpočne sa pripremama za protivnapad koji bi otpočeo 03. decembra. Austrougarska vojska izvodi pregrupisavanje prema planu od 30. novembra i u reonu Lispena i Golupca(483) dolazi u sukob sa srpskim predstražama.Tokom 02. decembra okončana je popuna srpske vojske ljudstvom, regrutima, obveznicima i kao poslednji atom snage na ratište su upućeni đaci podoficiri iz vojne škole u Skoplju tzv. 1300 kaplara. Oni su pre kraja obuke dobili činove kaplara i upućeni su na front, a sačinjavali su ih mladići koji su studirali kako u Beogradu, tako i širom Evrope koji su se stavili na raspolaganje SVK. Popuna ljudstva obućom i odećom je izvršena shodno mogućnostima, ali je ona bila nedovoljna. Istog dana Mišić sačinjava plan protivnapada i izlaže ga SVK. Posle dužeg

razmatranja njegov plan je prihvaćen i izdaje se naredba svim trima armijama i Užičkoj vojsci da 03. decembra krenu u opšti protivnapad, dok trupe Odbrane Beograda ostaju na svojim položajima da bi zaštitile bok i pozadinu II armije.

Plan generala Mišića predviđao je:

Glavni udar sa tri divizije na pravac Ručić - Prostruga u cilju probijanja fronta 16. korpusa

Pomoćni udar jednom divizijom u pravcu Teočin - Suvobor

Osnovna zamisao bila je da se brzo zauzme greben Suvobora i da se odatle izvrši udar u dolinu Kolubare ka Valjevu sa jasnim ciljem presecanja austrougarskih trupa na dva dela. Stoga je Mišić naredio:

Drinskoj diviziji I poziva da prodre na frontu Ručić - Kriva Rekao Reljinskom odredu i bataljonu na Golubcu(483) čuvaju desni bok divizije i izvrše

napad na liniji Ugrinovci - Golubac(483) Moravskoj diviziji I poziva da prodire na frontu Ručić - Ozren Dunavskoj diviziji I poziva da prodire na frontu Ozren - Lozanj Dunavskoj divizija II poziva da prodire na frontu Lozanj - Brezna ka Banjanima i

Teočinu

pored toga on je zahtevao i jaku artiljerijsku pripremu za napad rečima:

„...da ona svojom snažnom i obilnom vatrom, ne štedeći u ovi mah municiju, još u prvim trenucima treba da slomi otpor neprijatelja i da prokrči put pešadiji.“

Austrougarska vojska je tokom 02. decembra 1914. godine nastavila kretanje ka severoistoku i ušla je u napušteni Beograd.

Druga faza bitke - protivnapad (03.12—12.12)

U trenutku kada su evropske telegrafske agencije očekivale vesti o slomu srpske vojske i kada je V austrougarska armija priređivala svečanu paradu u Beogradu, otpočela je velika protivofanziva celokupne srpske vojske. Nakon velike artiljerijske pripreme u 7:00 otpočinje napad.Austrougarske trupe su u potpunosti iznenađene, jer su smatrale da je srpska vojska nesposobna i za odbranu, a kamoli za protivudar, i primorane su na povlačenje. Samo tokom borbi 03. decembra zarobljeno je 3 oficira, 400 podoficira i vojnika, 4 topa sa 1 000 granata. Zbog povoljnog razvoja situacije Mišić naređuje produžetak napada na 16. korpus koji nije imao nikakve rezerve i u stalnom povlačenju sa ciljem ovladavanja grebenskog masiva Prostruga - Rajac - Suvobor. Istovremeno ostale srpske armije bivaju zadržane jakim otporom na svojim početnim položajima, zbog čega SVK 04. decembra naređuje Mišiću da po osvajanju Suvobora obustavi ofanzivu, dok se ne raščisti situacija na ostalim frontovima. Oko podne 05.12. I armija izbija na greben Prostruge i do kraja dana ga u potpunosti zauzima i tu se zaustavlja. Istovremeno Dunavska divizija I poziva uspeva da preseče odstupnicu austrougarskim trupama na Suvoboru i Maljenu i oko 23:00 izbija na Kondžulsko brdo i Čugulj. Ovim uspesima I armije

05.12. probijen je front 16. korpusa austrougarske vojske i otpočelo je gonjenje neprijatelja iako su ostale armije i dalje bile na svojim početnim položajima, dok je Timočka divizija I poziva (iz sastava II armije) poslata kao pojačanje Odbrani Beograda.

Oskar Poćorek uviđa potpuni poraz 16. korpusa i proboj austrougarskog fronta zbog čega 06.10. naređuje VI armiji da se povuče na levu obalu Kolubare, naređujući:

16. korpusu da se povuče severno od Valjeva 15. korpusu da se povuče na liniju Slovac - Lajkovac 13. korpusu da što je moguće duže zadrži položaje kod Lazarevca

Istog dana I armija izbija na liniju Gugoši - Mednik - Baćenac - Rudo - Maljen, što omogućava III armiji uspeh na svom frontu i početak gonjenja neprijatelja koji je primoran na povlačenje da bi sačuvao sopstvene bokove. Istog dana Užička vojska izlazi na obalu Drine, dok je II armija, oslabljena prebacivanjem Timočke divizije I poziva, obustavila ofanzivu držeći se odbrambrenih dejstava.

U ranim jutarnjim časovima istureni delovi Dunavske divizije I poziva ulaze u Valjevo koje je do kraja dana oslobođeno, dok se 16. korpus utvrđuje na pozicijama severno od Valjeva u pokušaju pružanja poslednjeg otpora. III armija izbija na Kolubaru i nastavlja da goni neprijatelja na prostoru izmelju Ljiga i Toplice, upućujući Drinsku diviziju II poziva kao pojačanje II armiji, koja nakon toga prelazi u napad.

Oskar Poćorek naređuje 08.12. V armiji da obustavi napad i da se sa VI armijom, koja je u povlačenju, povuče i utvrdi na liniji: Stepojevac-Tolobas-Gradac-Parcanski vis-Koviona-Lina-Krajkova Bara-Mostinje (na Dunavu). Međutim sledećeg dana 16. korpus severno od Valjeva biva potpuno razbijen, zbog čega je 15. i ostacima 16. korpusa naredio da se povuku ka Šapcu, a 13. korpusu da pomogne V armiji u pokušaju da održi položaje Ralja - Stepojevac - Obrenovac (dužine 60km). Ova linija fronta bila je predugačka, tako da V armija 10.12. zauzima nove položaje Duboko (na Savi)-Sremčica-Cvetkov grob-Avala-Mostinje (dužine 32km).

SVK istog dana naređuje I armiji da se zaustavi u Valjevu obezbedi bok i pozadinu ostalih armija koje će otpočeti proboj fronta V armije, a da istovremeno delom snaga nastavi proterivanje 15. i 16. korpusa koji su se u neredu povlačili ka Bosni i Sremu. Prema naredbama završna ofanziva za oslobođenje Beograda otpočinje 11. decembra udarom III armije u 5:00 odnosno I i II armije u 7:00.

Austrougarski 15. korpus je povlačeći se pred Drinskom divizijom I poziva u roku od 27 časova prelazi 40km i kod Šapca napušta teritoriju Kraljevine Srbije, istovremeno su se ka Šapcu pred Dunavskim divizijama I i II poziva povlačili ostaci 16. korpusa. Njihovim prebacivanjem u Srem 12. decembra okončane su operacije u Kolubarskoj bici.

Ostale neprijateljske trupe su se nakon poraza na Avali povukle ka Beogradu, a u podne 14. decembra izdata je naredba da se sa prvim mrakom izvrši povlačenje preko Save. Tokom noći austrougarske trupe su napustile Beograd koji je 15. decembra oslobođen čime su okončane borbe na balkanskom ratištu tokom jeseni 1914. Godine.

Gubici tokom bitke

Gubici vojske Kraljevine Srbije

Poginulih - 22.000 Ranjenih - 91.000 Zarobljenih - 19.000

Ukupno oko 132.000 vojnika je izbačeno iz stroja.

Gubici Balkanske vojske Austrougarske monarhije

Poginulih - 27.216 (vojnika i podoficira) + 1080 (oficira) Ranjenih - 118.911 (vojnika i podoficira) + 3.211 (oficira) Zarobljenih - 1.800 (vojnika i podoficira) + 66 (oficira) Nestalih - 73.988 (vojnika i podoficira) + 656 (oficira) Bolesnih - 44.117 (vojnika i podoficira) + 2.599 (oficira)

Ukupno je izbačeno iz stroja 266.212 vojnika i podoficira i 7.592 oficira.

Posledice bitke

Najveći značaj Kolubarske bitke ogleda se u tome što Austro-Ugarska nije uspela da svojim snagama uništi Kraljevinu Srbiju, zbog čega su Centralne sile i tokom 1915.godine primorane da se bore na tri fronta i što je još bitnije Nemačka je bila primorana da pošalje pomoć u ljudstvu na Balkanski front, čime su oslabljene njene snage na preostala dva fronta, a samim tim i njene šanse da uspešno eliminiše jedan od njih.

Bitka je imala značaj i na globalnom planu.Silovita srpska pobeda odložila je ulazak u rat Bugarske, koja se spremala da uđe u rat na strani Centralnih sila, računajući da je Srbija poražena i da će bez borbe doći do teritorija oko kojih je protiv Kraljevine Srbije godinu dana ranije vodila Drugi balkanski rat.Srpska pobeda je doprinela odluci Kraljevine Italije da uđe u rat na strani Antante.

General Živojin Mišić je zbog uspešnog vođenja operacije unapređen u čin vojvode, dok je njegov suparnik Oskar Poćorek smenjen sa mesta glavnokomandujućeg Balkanske vojske krajem 1914.godina, a na njegovo mesto je postavljen nemački feldmaršal August fon Makenzen.

Značaj Kolubarske bitke u istoriji ratovanja

Kolubarska bitka ušla je u istoriju ratovanja kao jedinstven primer da se vojska, kojoj je predviđen potpun slom, za kratko vreme reorganizuje, pređe u kontraofanzivu i nanese neprijatelju odlučujući poraz. Taktika pregrupisavanja samo I armije i koncentrisanog udara na VI armiju(koja je bila razvučena na širokom frontu) koju je izveo Živojin Mišić danas se izučava na vojnim školama širom sveta.

Kolubarska bitka je značajna i po tome što su obe vojske u operacijama nisu imale strategijske rezerve kojima bi mogle da ojačaju svoje linije tamo gde je to neophodno, već su to postizale prebacivanjem snaga sa jednog na drugi deo fronta.