canio y pozo - biografía katrülaf

92

Upload: dario-alejandro

Post on 16-Jan-2016

112 views

Category:

Documents


10 download

DESCRIPTION

biografía

TRANSCRIPT

Page 1: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf
Page 2: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Margarita Canio LlanquinaoGabriel Pozo Menares

Historia y conocimiento oral mapuche

Sobrevivientes de la “Campaña del Desierto” y “Ocupación de la Araucanía” (1899-1926).

Autores:

Alberto Rodríguez Juan Millán NamunkuraAntonio Corón padre Juan Salva NawelkirAntonio Corón hijo Katrülaf NawelpiCalixto Tapalquen Kolüngür Pascual HuaichakeoFrancisco Antepí Kuminau Regina

Ignacio Silva Kumüw RozasJuan Catriel Lemudeu Tomás PüchuánJuan Coñuel Martin Kolikeo Trüreu Millaiñ

Obra póstuma de Robert Lehmann-Nitsche.Título original: Textos Araucanos

Page 3: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche.Sobrevivientes de la “Campaña del Desierto” y “Ocupación de la Araucanía” (1899-1926).©Margarita Canio Llanquinao y Gabriel Pozo Menares

Santiago de Chile, junio 2013.RPI: Nº 228.520ISBN: 978-956-351-966-2

Diseño y Diagramación:Jessica Ibaceta - Gráfica LOM Ltda.Concha y Toro 25Fonos: (56-2) 672 2236 - (56-2) 671 5612

Impreso en los talleres de LOM Ediciones.Miguel de Atero 2888 - Quinta NormalFonos: (56-2) 716 9695 - (56-2) 716 9684

Fotografía de portada: Katrülaf junto con su familia y amigos, año 1900-1907 (aproximadamente). Tomada y coleccionada por Robert Lehmann-Nitsche. Lugar de conservación: Instituto Ibero-Americano de Berlín, Alemania.

Créditos:

• Ibero-Americanisches Institut, Preußischer Kulturbesitz.

• Staatliche Museen zu Berlin - Preußischer Kulturbesitz, Ethnologisches Museum.

Financian:

• Consejo Nacional de la Cultura y las Artes a través de FONDART, Región de La Araucanía, Línea Desarrollo de las Culturas Indígenas.

• Centro Interdisciplinario de Estudios Interculturales e Indígenas ICIIS (CONICYT/FONDAP 15110006).

Page 4: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 337 i

[Katrülaf ñi mongen].

1. Cheukefilu piñefui ñi chauem, ñi ñuke Rayípi, ñi lakuém Cheukewal, ñi cheskiem Llienkeu, ñi chuchúem kimpalafin. Ñi chauem willicheyemürke, ñi ñuke mansanacheiyem. Fei meu ñi t’auem t’emürki willümapu, t’emürki makin cheua. Fei meu t’emlu ñi chau ñi chauem fei meu konürkei mansana chemeu. Fei meu kurengepurki ñi chauem mansana chemeu. Femgneichi fei mün pi fui ñi chauem. Fei meo inche piñeinurken sañi leufu. Fei meo kim kompan. Fei meo inche kim pan ñi ngütam kafel ni chauem. Femgneichi konpan tüfa chi mansána mapu meu pi fui ñi ngütam ka ñi chauem. Fei meunga t’emün inche. Fei meu itokom chumgneichi ñi in t’emüm moeteu ñi chauem. Fei meu inche ta inan. Epu ngefui ñi ñi epu unen peñi. Fei meo küla nei ñi lamgnen.

2. Feimeunga inche itokom kin kon pan. Püchü uentrungen. Feimeunga ka ke t’ipantunga t’em konün. Feimeunga femgneichinga t’emümoiñ pikein meu nain chauem. Femgneichi t’emün gna inche sañi leufü. Feimeunga püchü fta uentruen. Fei meunga fei pi nga ñi chauem t’ipa tu aiñ mai pinga ñi chuem t’ipatuin gna willi mapu pinga feichi inche ta dsoi püchü fta uen, inche ta feichi. Fei meunga t’ipa patuin gna niein gna ufüsa, niein waká, niein auká (yegua), feimeunga akutuin ta limai. Inche ta feichi neue kimlan ta inche ta feichi. Feimeunga akulu inchiñ ina fta leufü, inche metu kim ueyüllan rume.

3. Feimeunga akulunga inchiñ, une ngillatupai nga ina leufü, ngillatupainga ñi chauem. Femgneichinga femki ta che pifiuinga ñi

texto 127: dictado poR katRüLaf. La pLata, entRe octubRe y diciembRe de 1902. texto dictado eL 27 de octubRe de 1902:

Autobiografía de Katrülaf.

1. Mi padre se llamaba Chewkefilu, mi madre Rayipi, mi viejo abuelo paterno Chewkewal, mi abuelo materno Llienkeu, mi abuela materna no llegué a conocerla. Mi pa-dre era una persona del Wüllümapu, mi madre era una persona del Mansanamapu. Así mi padre creció en el Wü-llümapu, creció en Makinchewa161. Una vez que mi padre se hizo grande, mi viejo padre entró donde la gente del Mansanamapu, allí se fue a casar mi padre, con una perso-na del Mansanamapu, “eso fue lo que hice” decía mi padre. Y allí me tuvieron a mí, en Sañilewfü162, allí vine a conocer [tomar conciencia]. Y así yo vine a conocer los relatos de mi padre, “de esa manera entré en el Mansanamapu” decía en su conversación mi padre, de esa manera crecí yo, por eso [conozco] todas las cosas, sobre cómo nos crió mi pa-dre. Pues yo soy el menor, eran dos mis hermanos mayores y ahí tuve tres hermanas.

2. Entonces yo todo lo vine a conocer, era un pequeño hom-brecito, entonces cada año fui creciendo, entonces “así es como fueron creciendo” nos decía mi viejo padre. De esa manera crecí yo en Sañilewfü, entonces cuando ya fui un hombrecito un poco más grande, esto dijo mi padre: “pues nos tenemos que salir [marcharnos]” dijo mi padre, “nos te-nemos que ir al Wüllümapu” dijo esa vez, yo estaba un poco más grande, tenía ovejas, tenía vacas, tenía yeguas. Entonces así llegamos al río Limay, yo esa vez no conocía mucho, yo esa vez. Entonces cuando nosotros llegamos a la orilla del gran río, yo aún no sabía nadar siquiera.

3. Entonces cuando llegamos nosotros, primero llegó a hacer una rogativa cerca del río, hizo rogativa mi padre, “esto debe hacer la gente”, eso decía mi padre. De esa

161 Esta toponimia significa “lugar donde la gente vive del maqui”. Maqui es el nombre del árbol, pero también de su fruto (es pequeñito y de tinte morado). En la actualidad se conoce como Maquinchao. Nota de M.C.

162 Esta toponimia significa “río donde habita el zorrino”. Nota de M.C.

Page 5: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 338 i

chauem. Fei meu nga une nolürpa in meu nga tüfí chi limai fta leufü. Kiñe kenga uiñameiñ meu naiñ chau. Inchenga feichi metu püchü kan gna. Ñi peñinga kim ueyüllüi. Fei meunga kom norpain gna kom kümer norpaiñ. Feimeunga kom küme norpalunga inchiñ inchiñ nga une nol künu paein meu naiñ chauem. Fei meunga ka naiñ ufüsa ka ngolmi nga ñi chauem amuinga ñi peñi engu. Feimeunga amuluengu kechan tukulpakei nga ñi ufüsa yengu nga leufu meu. Fei meunga epu ufüsa nga une uit’an tukupainga ñi chauem nañi peñi nga ina kechan tuku niepai. Fei meu ueyüllkonpai kom gnaiñ ufüsa.

4. Fei meunga uiyüll konpalunga rangi leufunga kiñe kenga la konyei nga iñ ufüsayem. Fei meunga ka epeke t’iparpalunga mapu meunga ka kansa koñeinga naiñ ufüsa yem. Mufü müten gna t’iparpai naiñ ufüsa yem. Epe kom la konfui ufüsayem. Fei meunga femgneichinga t’ipa paiñgna. Fei meu kiñe kien mülepaiñ inche ta feichi metukim lükai tu choikelan. Fei meunga choike keiñ gna. Epu antü külake antü miaukeiñ gna inche feichi metu kim lükaitu choikelan. Kecha yauülken müten kawallu. Femgneichi femyauiñ gna. Keichungeiñ müten nga miaukeiñ. Ito kisu müten nga tipapaiñ. Inchiñ gna nañi pu lamgnen ka epu leinga ñi epu püchüke peñi.

5. Feinga inchiñ püchü kimlaiñ rume nga mapu. Nañi chumle chumlen gna mapu kimlafiin gna t’ipa paiñ gna feichi. Fei meunga ngütam ka keinga ñi chauem. Inchenga nienta pu enui pu feya pikeinga ñi chau. Fei mu ta ina meu ta putu anta tüfa pikeinga ñi ngütamka ñi chauem. Inchenga allkütu leken. Fei meunga ka kiñe kien meunga ka tipa paiñ gna winkul mapungei chi feingain rupa yam gna tüfi. Fei munga rupaiñ rangei fta ke mawida rupaiñ, ngielainga che re luan gna mülei, re choike yengen mülei, perpafiiñ gna femgneichi rupaiin ta feichi. Fei meunga küpaiiñ gna kechu antünga küpaiin. Fei meunga akuiñ gna. T’ayen ngeiyu piñerkinga tüfi chi mapu.

27. okt. 1902.

forma nos atravesó en ese gran río Limay, uno por uno nos cargó nuestro padre. Pues yo esa vez igual era un poco chico, mi hermano sabía nadar, entonces todos pa-samos, todos atravesamos bien, por eso todos pasamos bien, ya que a nosotros nos pasó primero nuestro padre y así también nuestras ovejas, también las atravesó mi padre, fueron con mi hermano. Entonces cuando fueron, ellos arrimaban a las ovejas hacia el río. Primero echaron ahí adentro [del río] dos ovejas, mi padre y mi hermano detrás las traían arriando, gracias a eso entraron nadando todas nuestras ovejas.

4. Entonces cuando entraron nadando en medio del río, algunas de nuestras pobres ovejas comenzaban a morir. Y cuando estaban llegando a tierra, también terminaron can-sadas nuestras pobres ovejas, solo unas pocas lograron salir [con vida] nuestras ovejas, casi murieron todas nuestras po-bres ovejas. Entonces fue así como nos salimos, y ahí estu-vimos un mes. Yo esa vez todavía no sabía cazar avestruces con boleadoras, entonces buscábamos avestruces, dos días, de a tres días andábamos. Yo esa vez aún no sabía cazar avestruces con boleadoras, solamente andaba arreando los caballos, de esa manera andábamos. Solo éramos cinco los que andábamos, ya que nosotros nos fuimos solos, nosotros con mis hermanas, y dos eran mis pequeños hermanitos.

5. Ahí nosotros no conocíamos aquellas tierras, ni siquiera un poco, de cómo eran, de cómo estaban esas tierras, no sabíamos cuándo salimos esa vez. Entonces mi padre nos conversaba: “yo tengo mis amigos, mis hermanas” decía mi padre, “allí cerca [de esas tierras] llegaré ahora” decía en su conversación mi viejo padre, pues yo estuve escuchando. Y así, después de un mes, otra vez nos fuimos. Ese era un lugar con cerros [estepas] donde debíamos pasar. Allí fue que pasamos, en medio de los grandes cerros pasamos, no había gente, solamente guanacos habían, solo avestruces ha-bían, los vimos esa vez cuando pasamos. Entonces vinimos, viajamos durante cinco días, así fue que llegamos a T’ayen ngeiyu (Trayenngiyew)163, así se llamaba esa tierra.

163 Esta toponimia significa “lugar donde hay/hubo una cascada”. En la actualidad se conoce como Trayen Niyeo. En adelante, al momento de traducir, se escribirá Trayenngiyew. Nota de G.P.

Page 6: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 339 i

1. Fei meunga mülerki fenten che mülerki. Mülerkinga ñi nañi feya ñi chauem. Mülerki ñi ngillan ka ñi müna nierki ñi chauem, nañi müna ñi chauem ta t’eima piñei fei meu nga ina meu akuinga feichi. Fei munga akulunga chauem peme eyeu nga nañi feya nañi chauem. Ñi ngillan pe meyu. Femgneichinga pemeeyu kum ñi pu enui. Fei chi nga akulunga inchiñ nga t’ayeneiyu femgneichi akulein meu in chauem. Kapitanemerke feichi t’eima pingei nga tüfi chi kapitan. Niei nga alü che. Feimeunga inchiñ alü t’ipa kisu lepa kain inchiñ. Femgneichi felepain gna feichi fei munga feipi ka ñi chauem. Inchiñ ta kisu yaukaiyaiin müten. Pikefuinga ñi chauem. Fei meunga choike keingün gna. Fei munga uerkün malgnei choikealu mai ta inchiñ pingemei nga ñi chauem. Ule mai ta t’ipayaiiñ ta taiñ choikeyael. Pingei nga ñi chauem.

2. Feichinga umain meunga t’ipaiiñ gna inchenga yengen kai. Inche ta feichi kim lükai tu choikelan rume, kim lukai tu luanlan rume. Feichi ta inche mari t’ipantu nien. Fei meu femgneichi fem kiau kein tüfi chi mapu meu. Inche ta feichi kimlafin ta mapu. Üi mapu ta kimlafin. Feimeunga nga t’ipalunga inchiñ amuin gna meli uentu t’ipaiñ. Feimunga meli uentunga t’ipalunga inchiñ. Feichinga puin gna rangi fta ke mawida. Rangñ fta ke lil gna konpuinga. Fei meunga ngütam melke eneu nañi chauem. Tüfa ta elkuineiyu pikefeneu ngañi chauem. Tüfa meu ta müleki ta kuifi ta mülekefui ta aukan uaká. Müleki ta kaita. Ito kom ta mülekefuiyim ta kuifi fta kuifi ta tüfa, pikein ñi chauem. Umain külelu inchiñ pun malu inchiñ femgneichi ngütamka ngütamka uekeingañi chauem.

3. Fei meunga t’awuingün gna feichi nga umain meu. Feimeunga t’auluengen gna. Fei meunga

texto dictado eL 28 de octubRe de 1902:

1. Allá había, mucha gente había. Estaba la hermana de mi pa-dre, estaba su cuñado y también su primo por parte de mamá, [a ellos] tenía mi padre. Su primo se llamaba Treima. Entonces cerca de allí llegamos esa vez. Cuando llegó allí mi padre, la hermana de mi padre lo fue a ver, su cuñado [también] lo fue a ver. De esa manera lo fueron a ver todos sus amigos, esa vez cuando llegamos nosotros a Trayenngiyew, así fue como nos trajo nuestro padre. Era un capitán (longko), Treima se llamaba aquel capitán, tenía mucha gente. Entonces nosotros igual nos quedamos un tanto lejos, nosotros. De esa manera estábamos aquella vez. Entonces también dijo mi padre “nosotros tra-taremos de andar por nuestra voluntad solamente” decía mi viejo padre. En ese lugar buscábamos avestruces, y una vez le enviaron un mensaje: “nosotros vamos a cazar avestruces” le dijeron a mi padre, “mañana vamos a salir para buscar aves-truces” le dijeron a mi padre.

2. Esa vez, a la mañana siguiente, salimos. A mí igual me llevaron, yo en ese entonces no sabía cazar avestru-ces con boleadoras, tampoco sabía cazar guanacos con boleadoras. Aquella vez tenía diez años, así, de esa ma-nera anduvimos en esas tierras. Yo esa vez no conocía los lugares, el nombre de los lugares no me los sabía. Entonces cuando salimos nosotros, fuimos [anduvimos] durante cuatro días desde que salimos. Entonces cuando nosotros llevábamos cuatros días de salida, esa vez lle-gamos en medio de las grandes montañas, en medio de las grandes quebradas pues entramos. Allí me conversó mi padre: “este lugar [se llama] Elkuingiyew164” me decía mi padre, “en este lugar existían antiguamente, habían vacas silvestres, habían caballos silvestres, de todo exis-tía antiguamente, muy antiguamente era aquello” decía mi padre. Cuando nos alojábamos nosotros, cuando se nos hacía de noche, así nos conversaba y nos conversaba nuestro padre.

3. Entonces se reunieron esa vez en la mañana, entonces cuando se juntaron, fue así que “aquí sí que hay muchos

164 Lo más posible es que este lugar se llamaba Elkulliñngiyew, cuyo significado es “lugar donde se juntan/juntaban los animales [silvestres o salvajes]”. Nota de M.C.

Page 7: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 340 i

tüfau mai ta mülei ta itokom kullin piuuingün gna. Femgneichi ngütam kau uingn gna feichi nga inchiñ püchü ke uentru allkütunga allkütu lekei. Re püchüke uentru kechaiyauulin kawallu kiñe kenga kisu lekaitulu püchü ke uentrunga püram künungekei nga kümeke kawall meu. T’ewarerke püram künungei. Feimeunga t’ipaiinga feichi. Fta winkul mungeichinga t’ipaiiñ. Feimunga kiñenga kimapulunga unelinga feichi. Fei munga kiñe antunga t’ipaiiñ. Fei munga pulunga inchiñ ina fta mawidanga puiñ gna fei munga pulunga inchiñ. Mülerkinga kiñe fta ueuün.

28. okt.

animales” se dijeron. De esa manera se conversaron, en ese tiempo nosotros éramos hombrecitos chicos, escuchábamos y escuchábamos. Solo los hombres chicos arriábamos los ca-ballos. Algunos de los hombrecitos chicos que por sí solos debían cazar, los subían en los mejores caballos, los subían igual como a los perros. Entonces salimos esa vez, fuimos al lugar llamado Fütawingkul165. Una persona que conocía el lugar iba primero. Así anduvimos durante un día, y cuando llegamos nosotros, cuando llegamos cerca de ese gran cerro, en ese lugar donde nosotros llegamos había un gran caña-dón.

texto dictado eL 29 de octubRe de 1902:

1. Fei meunga mülerki ko. Fei meunga pulunga inchiñ fei munga kom t’awuputuin. Fei munga elu puiñ. Feimunga elupulunga inchiñ fei meunga ramtungekei nga nañi chumle chumlen gna mapu ramtungekei nga tüfichi kimapulu nga tüfi chi kiñe uentru. Fei meunga feipiuin gna feichi. Ngillatuain mai ta tüfa piuingün gna. Fei munga ngillatuingün gna. Fei munga fei pinga ñi ngillatungen en fürenenga moiyaiin mai ñen mapu. Küme mai nga yau ainga. Fele min gna aimün ngünechen gna eimün kintunga nga külepaimün, pinga ñi ngillatungengen elu külelunga chenga tüfi. Femgneichinga ngillatu puingün.

2. Chassiko pingei nga tüfi chi mapu. Inche nga feulanga ñi miauun gna tüfi tüfi chi feichi mapu meu. Femgneichi yauken ta inche. Fei meunga t’afía dssuam gna t’ipai nga feichi. Asskintualunga t’ipai. T’ipainga tüfi chi kimapulu. Yei ka kiñe uentru epu ngeingu nga amuingu. Inchiñ ta feichi umain külepui itokom che. Feichinga umain meu liwen gna

1. En ese lugar había agua, entonces cuando llegamos no-sotros, allí nos reunimos todos, entonces nos acomodamos. Cuando ya estábamos acomodados, entonces le pregunta-ban cómo era, cómo estaban esas tierras, le preguntaban a aquel que conocía el lugar, un hombre aquel. Entonces se dijeron esa vez: “pues ahora tenemos que rogar” se di-jeron. Así fue como rogaron, entonces esto decían en sus ruegos: “ayúdanos siempre ngenmapu, que podamos andar bien, están ustedes Ngünechen, ustedes que están obser-vando desde lo alto” decían en sus rogativas las personas que estuvieron allí, de esa manera hicieron el ngillatun, la rogativa.

2. Chassiko166 se llamaba aquel lugar y esa sería la pri-mera vez que anduve por allí, en aquellas tierras, de esa manera anduve yo. Entonces ya se estaba poniendo de noche, y salió en ese momento, salió para mirar, salió aquel [hombre] que conocía esas tierras. Llevó también a otro hombre, eran dos los que fueron. Nosotros en aquel momento estábamos durmiendo, toda la gente. Aquella vez, al [día] siguiente, antes del alba llegaron; cuando

165 Esta toponimia significa “cerro grande”. Nota de M.C.166 Esta toponimia significa “agua salada”. Nota de M.C.

Page 8: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 341 i

llegaron, ahí llegaron diciendo: “encontramos animales” decían cuando llegaron esa mañana, pues antes del alba llegaron, “encontramos muchos caballos silvestres, [allí] están” llegaron diciendo esa vez. Entonces nosotros por ser hombres chicos “enseguida, vayan a buscar los caba-llos” nos dijeron esa vez.

3. A todos nos levantaron, a los hombrecitos chicos, para reunir a los caballos. En esa ocasión, enseguida juntamos a todos nuestros caballos, allí trajimos a nuestros caballos, y toda la gente tomamos los caballos. Entonces cuando toda la gente agarramos los caballos, en esa ocasión me dijo mi padre, ya que era la primera vez que yo seguiría [para ca-zar], esa vez me dijo “no te vayas a caer, por si acaso ocu-rre” me dijo así mi padre, esa sería la primera vez que yo perseguiría [en la caza]. Ahí me agarró mi caballo, mi padre tenía una yegua viejita pequeña, esa tomó para mí, me la dejó muy bien ensillada en aquella ocasión. Entonces llevé un lazo esa vez, también una boleadora normal y llevé una boleadora de dos cabezas. Eso fue lo que pasó en aquella oportunidad.

4. Entonces, todos agarraron sus caballos y se preguntaron “¿cómo lo tenemos que hacer esto?” se decían entre ellos, cuando estaban reunidos. Entonces salimos hasta el lugar donde estaban los caballos silvestres, allá fuimos. Entonces subimos a un pequeño cerro; cuando subimos nosotros, es-tábamos pronto a llegar a la cima de aquel cerro, y ahí nos bajamos del caballo. Todas las personas se bajaron del caba-llo, las personas no hablaban, “pues deben estar en completo silencio” se decían esa vez. Entonces gateando subimos en ese pequeño cerro, de esa manera nosotros subiríamos para mirar. El Sol todavía no aparecía.

5. Y ahí llegamos para mirar, entonces pudimos ver cuando estaban aquellos caballos silvestres. Entonces nos devolvi-mos, y así llegamos al lugar donde dejamos los caballos, en verdad eran solo buenos caballos los que teníamos montados en aquella ocasión. Entonces se dijeron en ese momento “allí donde está plano los seguiremos” se decían en ese momento. Así fue como salió el primero que estaría atajando. En esa ocasión los siguieron hasta un rincón, llevamos a un rincón a

akutuingunga. Fei meunga akutulu uengu fei munga feipi patuingu. Pemeyu ta kullin pipatuingu nga feichi umain mu ito liwen gna akutuingu. Pemeyu ta alün kaita ta mülei. Pipatuingunga feichi. Feimeunga inchiñ gna naiñ püchü ke uentrungen matu kel yememün ta kawallu pingeiñ gna feichi.

3. Kom utamgnei nga püchüke uentru. Chinko meyalunga kawallu. Feichinga müchai müten t’apum yiñ ngaiñ kawallu. Fei meunga akuliiñ gnaiñ kawallu. Fei meunga nü kawalliñ gna itokom che. Feimeunga nü kawallunga itokom gna che. Fei chinga feipieneunga ñi chauem. Feulanga ñi inche nañi inan tukuyael. Fei chinga feipieneu. Ütü naulaiai mi che kam’ kai pieneunga ñi chauem feichi. Feula nga ñi nañi inan tukuyael gna feichi. Fei meunga nüllü leneu ñi kawallu. Niefuinga kiñe püchü kuse nañi chauem feinga ngüle leneu. Küme silla künu leleu. Feichinga tüfi. Fei meunga yen kiñe lasunga feichi, ka kiñe lükainga yen. Ka kiñe epu lonkonga yen. Femgneichi nga femingna feichi.

4. Feimeu nga kom nü kawallu engen ramtuui nga nañi chum kunuafiñ iñkainga tüfa piukeingünen t’awü leluengen. Feimeunga t’ipaiiñ gna. Cheungeichinga ñi nañi mülemoiyim gna tüfi chi kaitanga amuin gna. Feimunga p’ra puiñgna kiñe püchü mawida meu. Püra pulunga inchiñ epe uechuin pulunga inchiñ nga tüfi chi mawida meu. Fei meunga nau kawell puiñ. Itokom gna nau kawall puinga che. Ito dsungu lainga che. Ito ñeküf küleiaimün piuuingün gna feichi. Fei meunga uinolkülen gna püraiñ gna tüfi chi püchü mawida meu askintupralu nga inchiñ. Metu t’ipapalainga antünga tüfi.

5. Fei meunga asküntupuin. Fei meunga pefiin gna ngañi mülen gna tüfi chi Kaita. Fei meunga uiño nameiñ gna. Fei munga akutuiñ gnaiñ elmopuyim gnaiñ kawallu. Ito re küme ke kawall gna püra püra nieiñ gna feichi. Feimeunga feipi uingün gna feichi. Lenfün mongeichinga ina nentuafiin. Piuuingün gna feichi. Fei meunga t’ipainga une kat’ütu niealu.

Page 9: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 342 i

Feichinga inanentufin ngulu tungeichi inanen tufiiñ kaitayem gna feichi. Fei meunga t’ipainga üne katütu nieiyalu. Fei munga keichu niein nga mülein. Püchü ke uentrunga tüfi nga mülei. Kiñe fta uentrunga niein mu. Ito kom gna kimel naiñ künuaeteu naiñ chumgneichi naiñ inan tumeyafiel gna tüfichi kaitaiyem gna feichi.

29. okt. 1902.

texto dictado eL 30 de octubRe de 1902:

1. Fei meunga feipingeinga feipiein mu nga tüfi chi fta uentru. Mofür mofür tuluain pulinga ayechi mawisa meu piein munga tüfi chi fta uentru. Feinga mün namün kontu yafiel piein meunga. Feimeunga asküntulekeiñ gna inchiñ. Fei meunga puuinga tüfi chi mawida meu. Uechuinga püra pui. Feimeunga entuinga ñi makuin. Inüf inüf tuinga ñi makuiñ fei munga inchiñ, kom püra kawalliñ gna inchiñ. Fei munga uirafuiñ gna inchiñ. Lipü lipüleiñ gna naiñ uentefüri kawall. Fei meunga pille kontupufuinga fei munga pille konpulunga inchiñ. Feimunga peein meunga nga kaita. Ito feika müten uima naküm melfiin nain kawallu.

2. Feimeunga inafiiñ gna. Inamentufiin gna cheungeichinga ñi ñi müle moiyim gna kat’ü tunga tüfi. Femgneichi inafiiñ gna. Feimeunga epe epe pulunga inchiñ. Ito uira rül nieelfiñ gna kaitaiyem gna feichi. Fei meunga ito kisu ke unenga inchiñ fiyepuiñ gna kaitaiyem gna kansalu. Fei meunga inche kiñe inanenturpun gna kiñe kolü püchü aukaiyem. Fei chinga inanenturpulunga inche chumgneichi chinga lükai tuyan gna piken. Ufui püramelkefuuin gna lükai. Epeke ütüf t’ipa ken gna. Feimeunga ka tüngam naküm ketun nañi lükai. Ka feimeunga ka uimal keifin gna kawallu. Ka tipu ketufin gna.

los caballos silvestres aquella vez. Entonces salió el primero que debía atajar. Allí estábamos, cinco hombres chicos eran aquellos, un hombre adulto nos tenía. Nos dijo todo lo que debíamos hacer, que teníamos que seguirlos hasta arrinco-narlos a aquellos caballos silvestres, en esa ocasión.

1. Entonces nos dijeron, nos dijo aquel hombre adulto “voy a mover y mover [el manto] cuando llegue a aquel cerro” nos dijo aquel viejo hombre, “eso es para que entren y así sorprenderlos” nos dijo. Allí nos quedamos mirando noso-tros. Así fue como llegó a ese cerro, subió en la punta, en-tonces se sacó la manta, la extendía y extendía su manta, entonces todos nosotros subimos al caballo. Así nosotros comenzamos a galopar, fuimos agachados, agachados en la espalda de nuestros caballos. Entonces entramos cerquita, y cuando nosotros llegamos cerca, entonces nos vieron los caballos silvestres. Con eso fue suficiente para azotar [y apu-rar] a nuestros caballos.

2. Entonces los perseguimos, los llevamos al rincón, al lu-gar donde estaba aquel que debía atajarlos, pues así los perseguimos. Entonces cuando estuvimos a punto de lle-gar, le gritábamos a los caballos salvajes en ese momento. Así fue como nosotros solos los alcanzamos primero, a los caballos silvestres, cuando se cansaron. Y ahí yo seguí a uno en el rincón, un pequeño caballo silvestre colorado. Esa vez cuando yo lo perseguí hacia el rincón “¡de qué manera le puedo lanzar la boleadora!” decía, le movía hacia arriba la boleadora, estuve a punto de saltar lejos, enton-ces tranquilizaba mi boleadora; otra vez azoté mi caballo y nuevamente lo alcancé.

Page 10: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 343 i

3. Fei meunga ito kansafil gna kaitaiyem gna feichi ito femgnen femgnen ula lükai tufin gna feichi. Lükai tufilunga feichi kiñe namün müten gna küllin. Feimeunga femgneichinga kat’u tuyaulken gna. Ka feimeunga entun gna ñi llasu nañi llasuyafiyim. Llasu kefunem gna ito tukelan gna külar rupachenga molün. Femgnen femgnen ulanga tuku llasufin kansalunga utaleuelu nga. Tuku llasufin gna femgneichi femüngna inche feichinga tüfi. Feulanga ñi nañi kümenga ñi nañi kim lükai tumoiyim gna inche gna feichi. Feimeunga pepaeneunga ñi nañi chaunga feichi. Uit’anien gnañi ñi püchü kaitanga feichi. Feichinga akuinga ñi chau. Akulunga ñi chau feimunga nau kawall pai. Nau kawall palunga feimeunga uit’an tupainga ñi ñi kit’a. Fei meunga nürünga ñi nañi pütüm.

4. Feimunga üyümminga ñi pütüm ngañi chau feichi. Üyüm lunga feimunga ngillatuinga ñi chau. Feimeunga femgneichi ngillatukei ta che ngulu ta kaita pieneunga ñi chauem gna feichi. Femgneichi nga ngillatukeiaimi pieneunga ñi chaunga feichi kaita ta tüfa ta mülei uekufü tañi kullin ta tüfi. Kisu ta mingüneün ngüla fei mi ta tüfi pieneunga ñi chauemgna feichi. Femgneichi fem ke fuin taiñ mapu meuta inchiñem. Fei meunga femlunga inchu ka amutuyunga t’aripilun künuinga ñi püchü kaitanga ñi chauem. Feichinga nañi chauem chaínonga t’ari künuyerkinga kiñe kuse auka. T’ari künuyen pieneunga ñi chaunga feichi. Feimeunga yetu yunga yu püchü kaita.

5. Kütakül uit’atunga nieinga ñi püchü kaitanga ñi chauem. Inchenga feichi ina uirafkon küle tun gna feichi. Feimeunga puiyunga cheunga ñi na ñi t’ari künu moiyim nañi kuse kaitanga ñi chauem. Fei munga pulunga inchu. Femgneichinga femyu feimunga pulunga inchu nau kawall puinga ñi chau. Inchenga uita künuleleneu lasunga ñi chau. Feimeunga naltu tuinga ñi kuse kaitanga ñi chauem. Unenga t’ari pilun künufi. Feimunga uta’inga tüfi chi kuse kaita. Feimeunga kiñe lazu meunga t’aft’aringa künufiyu. Ka kiñe llasu nga t’apel tuku künu lelfi. Feimeunga amutuyunga cheu ngaiñ eluküle moiyim gna.

3. Y así fue como hice cansar al pobre caballo silvestre aque-lla vez. Cuando no daba más, no daba más, le arrojé la bo-leadora; cuando le lancé la boleadora en ese momento, solo una pata le agarré. Entonces de esa manera lo atajaba, así también saqué mi lazo para atarlo, le tiraba el lazo pero no lo atrapaba. Al tercer intento acerté. Entonces con dificul-tad recién lo pude lacear, cuando se cansó y luego se detu-vo. Le coloqué el lazo, de esa manera lo hice yo en aquella oportunidad. Era la primera vez que yo aprendí a lanzar la boleadora, entonces me encontró mi padre, en ese momento tenía agarrado a mi pequeño caballo silvestre, así llegó mi padre. Cuando llegó mi padre, entonces se bajó del caballo; cuando bajó del caballo, entonces sacó su pipa, ahí preparó su tabaco.

4. Entonces en ese instante mi padre encendió su tabaco. Cuando lo encendió, ahí hizo una rogativa mi padre. Enton-ces “de esta manera debe rogar la persona cuando atrapa un caballo silvestre” me dijo mi padre esa vez, “de esta manera tienes que rogar” me dijo mi padre en esa ocasión, “los caba-llos silvestres que existen son los animales de Wekufü, no lo has atrapado por tu propia voluntad” me dijo mi padre. De esa manera lo hacíamos en nuestra tierra nosotros. Entonces cuando hicimos eso nos fuimos. Con mi padre lo atamos de las orejas a mi pequeño caballo silvestre. En esa ocasión mi padre ya había dejado amarrada a una yegua silvestre, “la dejé atada” me dijo mi padre en ese momento. Entonces nos llevamos al pequeño caballo silvestre.

5. Mi padre llevaba tirando a su lado al pequeño caballo salvaje. Yo esa vez iba galopando detrás, así fue como llega-mos al lugar donde mi padre dejó amarrada a su vieja yegua silvestre, así fue cuando llegamos nosotros, de esa manera lo hicimos cuando regresamos nosotros, mi padre se bajó del caballo, a mí [en la mano] me pasó el lazo, mi padre. Enton-ces mi padre soltó a su vieja yegua silvestre, pero primero le ató de las orejas [del cuello], entonces se levantó aquella vieja yegua silvestre. Entonces con un lazó los dejamos ama-rrados juntos y le agregó otro más para atarlo, de esa manera nos fuimos al lugar donde estábamos pernoctando.

Page 11: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 344 i

6. Fei meunga unenga unelinga ñi chauem. Inchenga ina kechan tukunen t’af t’arilelunga nayu kaitanga tüfi. Fei meunga putuiyungaiyu nain elu küle moiyim. Fei meunga ito komgna t’awu putuiñ gna naiñ elukülemoiyim gna feichi. Femgneichi femke fuita cheiyem. Feichinga tüfi itokomgna apumfiiñ gna tüfi chi kaitaiyem. Mari rele yaurkefuinga tüfi chi kaitaiyem itokom gna nüngeinga nga kaitaiyem gna feichi. Femgneichinga femyiñ gna rupan. Fei meunga kom t’au tuluengen gna. Feimu mainga fei piuingün gna feichi ngillatuain maita tüfa piuuingün gna ule ta ngillatuain. Ito liwen ta ngillatuain piuuingün gna feichi. Femke fuita cheiyem.

30. Okt.

6. De esa forma mi viejo padre se fue adelante, iba de los primeros, pues yo iba detrás arreando nuestros caballos sil-vestres, ya que estos estaban atados juntos. Entonces llega-mos al lugar donde nos estábamos quedando, pues allí nos juntamos todos, donde pernoctábamos en esa oportunidad, de esa forma lo hacía la gente. Aquella vez atrapamos a to-dos estos caballos silvestres, diecisiete eran los que estaban, estos caballos salvajes, a todos los atrapamos, a esos caballos silvestres aquella vez, eso hicimos y eso fue lo que pasamos. Entonces cuando nos reunimos todos, entonces se dijeron en ese momento “pues debemos rogar” se dijeron, “mañana vamos a rogar, muy temprano rogaremos” se dijeron esa vez. Eso era lo que hacía la pobre gente.

1. Entonces al siguiente día, justo en el amanecer, se levan-taron absolutamente todos, y ahí le sacaron el corazón a dos pequeños caballos silvestres, pues eso hacía la gente. Enton-ces cuando nosotros hicimos aquello, los dejaron ahí a esos dos pequeños caballos silvestres, solo les sacaron el corazón. Con la sangre del corazón se hizo la plegaria en ese momen-to, eso hacíamos las personas que somos. Entonces cuando nosotros finalizamos la plegaria, ahí se dijeron “dentro de dos días nos iremos” se decían. Entonces a los dos días nos fuimos; cuando nos íbamos nosotros, pasamos en medio de grandes montañas. Fue la primera vez que yo anduve en esos lugares, fue allí donde cruzamos, en las grandes monta-ñas, entonces después salimos a unas pampas. En ese enton-ces de esa manera recorrían antes las personas.

2. Cuando faltaba poco para llegar, ahí se dijeron: “pa-saremos a cazar avestruces” se dijeron en aquella opor-tunidad. Pues yo esa vez solamente iba arreando los ca-ballos, así me iba ese día, de esa manera recorríamos en nuestras tierras aquellas, así fue como lo pasé yo. Entonces llegamos a nuestras tierras, llegamos a las ca-

texto dictado eL 31 de octubRe de 1902:

1. Feimeunga umain meu ito liwen gna ut’aingün gna. Utalunga itokom fei meunga entu piukenginga epu püchü ke kaitaiyem gna. Femgneichi ta femkefui ta chengem. Fei meunga femlunga inchiñ fem künungeinga tüfi chi epu püchü kaitayem. Entuin mangeinga ñi piuke müten. Mollfüin piuke moinga ngillatuin nga feichi femki taiñ chengen fei meunga rupan ngillatulunga inchiñ. Feimeunga feipiuingün gna epuemaita amutuaiin. Piu uin gna. Feimeunga epu entun meunga amutuingna. Fei meunga amutulunga inchin rume tuin gna rangi fta ke mawida. Inchenga feula ngañi nañi miauael gna feichi mapu meunga tüfi. Feimeunga rumetuin gna fta kenga mawida meu. Feimeunga lelfün t’iparputuin. Feimeunga femgneichinga femkiau kefuinga cheiyem.

2. Epe putulu nga inchin feimeu nga feipi urpuingün gna choikerputuain mai piuuingün gna feichi. Inchenga feichi kechan kawallmu müten gna amuletun gna feichi. Femgneichinga fem kiauin gna nain mapu meunga tüfi. Femgneichi nga rupan gna inche. Fei meunga

Page 12: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 345 i

sas. Esto era lo que hacían las pobres personas, por esas cosas pasé yo. Entonces cuando nosotros regresamos, en ese lugar nos quedamos y carnearon a todos los caballos silvestres. Esto hacían las personas, en ese lugar en el que entonces vivíamos, pues yo en ese tiempo era un hombre pequeño aún.

3. En aquel tiempo yo no conocía ninguna cosa todavía. Aque-lla vez “existen los wingka” decían, yo en ese tiempo no cono-cía a los wingka, de esa manera fue como yo crecí. Las per-sonas solamente con las avestruces sobrevivían, las personas, solo con los guanacos podían vivir las personas. Existen las avestruces, existen los armadillos, con eso sobrevivían las per-sonas, de toda clase de animales tenían las personas. Entonces también las personas hacían trabajos de wingka, juntaban las plumas de avestruces, de todo se juntaba. Se confeccionaban mantos de cuero llamados waralka, eso era lo que juntaba la gente, de a tres, de a cuatro waralka se le llevaba a los wingka extranjeros (galeses). Pues eso hacían las personas.

4. Se acumulaban las plumas [de avestruz], de a cien, de a doscientas plumas se llevaba para entregárselas a los pul-peros, eso hacían las pobres personas. De a tres, de a cua-tro meses viajaban las personas, de esa manera solamente trabajaban en nuestras tierras, nosotros las personas que somos. Yo de esa forma crecí, yo, por eso yo vine a apren-der todas las cosas, de la manera en que trabajamos las personas que somos. Con las avestruces solamente éramos personas de bien, la pobre gente. A los hombres les llaman así porque trabajan para atrapar avestruces con boleadoras, atrapar con boleadoras a los guanacos, eso hacíamos las personas. También las mujeres, cuando crecen, en nuestras tierras trabajan, ellas elaboraban las waralka, hacían fraza-das llamadas pontro, hacían de todo tipo mantos de lana llamados lama, hacían los chamall –vestido del hombre, es-tilo chiripá–, ese era el trabajo de las mujeres, de esa forma trabajaba la pobre gente, a las mujeres les llaman así ya que solo trabajaban en eso.

5. Entonces eso se entregaba en la pulpería, con eso se ob-tenía todo tipo de cosas [ropa, utensilios, género, etc.], los venían a comprar [intercambiar] donde el pulpero. Así lo hacía la pobre gente, ya que de esa forma se preocupaban de sí mismos la gente, entonces vestían con muy buenas ropas. De esa manera se acumulaba todo tipo de anima-les, el que era preocupado tenía vacas, tenía caballos, tenía

putuin gnain nain mapú meu. Putuin gna ruka meu. Femgneichi femkefui ta cheiyem. Femgneichinga rupangna inche. Feimeunga putulunga inchiñ fei meunga feleputuiñ kom ilongeputuinga kaitaiyem. Femgneichinga femkei ta che. Feimeunga felekeiñ gna. Inchenga feichi püchü uentrungen gna tüfi.

3. Feichi inchenga chem dsungu rumenga metu kimla. Feichinga winkanga mülei pikeingün gna. Inche feichi kimlafin gna winkanga feichi. Femgneichinga t’emün gna inche. Cheiyem gna re choiken meu mülekefuinga cheiyem. Luan meu müten gna mongelikeinga che. Müleinga choike, müleinga kuntrü, feimeunga mongekeinga che. Itokom kullin gna niefui nga cheiyem. Feimeu ka winka ut’a kei nga che. Ngülüm neinga perkin choike. Itokom gna ngülümgnei. Uaralkanga feumangei. Feinga ngülüm meinga che. Külake melika uaralkanga tukupainga winka ut’an. Femgneichinga fem keinga che.

4. Ngülüm gneinga perkin pataka, epu pataka, tukupainga perkin ngañi ulpaiyael gna pulperumeu. Femgneichi ta femkefui ta cheiyem. Külake melike kien ta miaukefui ta cheiyem. Femgneichi müten ta küsau kefui taiñ mapu meu taiñ chengen. Inche ta femgneichi t’em fünem ta inche. Feimeu ta inche itokom ta kimpan tañi chumgneichi küsau kefel taiñ chengenem. Choike meu müten ta chenge kefui ta cheiyem. Uentru ta pingei tañi küsau urketa lükai tu choiken. Tañi lükai tu luanan. Femgneichi ta femkefuiñ taiñ chengenem. Dsomo kai ta t’emi taiñ mapu meu ka küsau üi ta tüfi. Feu mai ta uaralka feumai ta pontro. Feumai ta itokom lama ta ta feumai. Chamall tueta dseumai. Fei ta ñi ñi küsau kai ta dsomo. Femgneichi ta küsau kefui taiñ chengenem. Dsomo ta pingei fei müten ta küsau kefuyem.

5. Feimeu ta ulgnepai ta pulperu mu. Fei meu ta entungepakui ta itokom ta uesa kelu ngillangepakei ta pulperu meu. Femgneichi femkefui ta cheiyem. Feimu ta femgneichi ina rumeu luta che. Feimeu ta tuku keita küme ke uesakelu. Feimeu ta ngülüm gneita itokom kullin. Inarumeu luta niei ta waka. Niei ta

Page 13: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 346 i

kawallu. Nieita ufüsa. Nieita auka. Nieita kapüra. Femgneichi ta femluta che rikungeita che. Femeu ta ngülümei ta itokom chumgneichi plata rume ta tukui ta che. Ito chumgneichi küme kawell ta niei. Küsau fengelu ta tüfii. Femkefui ta cheiyem. Afelulu tañi küsauun ta che chem kullin rume ta pekelai. Femgneichi kimpan ta inche. Ella püchü uentrungen ta inche itokom ta kimpan ta tañi chumkefelen ta ta cheiyem taiñ mapu meu.

6. Feichi ta inche t’emün ueche uentrungen ta inche chem dsungu rume ta mülelafui ta iñ mapu meu. Femgneichi ta t’emün ta inche. Feimeunga inche t’emkan. Feimeunga lakeinga ñi kiñe kenga ñi lamgnemen, nañi peñiem. Femgneichinga rupan gna inche kuifi. Nañi chauem chumgnelafuiyem. Fei meunga femgneichi küme t’emüm feneu ñi chauem. Feimeu ñi t’emüm metu ñi chauem. Fei meu inche itokom dsungu kimpa fünem. Ngülam tukefeneu ñi chauem. Küme uenui piaimi. Chumgne llefule kuñufal küme uenui piafimi. Küme feiya piaimi. Pikefeneu ñi chauem inche ñi mupirkeeteu. Feipi keeneu ñi chauem inche. Feimeunga liwen ut’ake aimi. Epewun gnele ut’a keaimi pike feneu ñi chauem. Femluta uentru alüin mata mongei. Femeuta füreneeyu ta ngünechen ta uentru pike feneu tañi chauem. Inche ta femeu alüi tañi mongen pikefui tañi chauem. Liwen ta utai ta uentru muñetui ta uentru femeu ta küme pilluinge ta uentru femkeiaimi pike femeu tañi chauem ta inche. Fei meu nga ka mapu ta miaulmi ta chumüllkün antü füreneya aimu ta uekufü pikefeneu tañi chauem. Inche ta rumel mongeipe nielaiya aimi pikefeneu ta ñi chauem. Femgneichi ngülam tukefeneu tañi ñi chauem ta inche. Inche ta tañi chumgnenon meu nien ta kümeke uenui itokom mapu ta nien tañi puenui pikefui tañi chauem. Tañi maillmangenon mu feimeu ta füreneeneu ta wekufü. Feimu ta metu mongen pikefui tañi chauem. Femgneichi feipikefeneu tañi chauem ta inche.

31. okt. 1902.

ovejas, tenía yeguas, tenía cabras. Cuando lo hacía de esa manera la gente, la gente tenía bienes. Entonces así acumu-la todo tipo de cosas, cualquier tipo de ornamenta de plata se coloca la gente. Pues de alguna manera tiene buenos caballos, cuando es trabajador aquel, eso hacen las perso-nas. La gente que aborrece trabajar, no encuentra ningún animal, así lo vine a conocer yo, era un hombre jovencito yo y todo vine a conocer, de las cosas que hacía la pobre gente en nuestras tierras.

6. En ese tiempo que yo crecí, era un hombre jovencito yo, no había ninguna cosa mala en nuestra tierra, de esa forma crecí yo. Entonces yo fui creciendo más, entonces ahí falleció una de mis hermanas, [uno] de mis hermanos, de esa ma-nera lo pasé yo antiguamente. Mi viejo padre no tenía nada malo, por eso de alguna manera me dio una buena crianza mi viejo padre, entonces cuando me crió mi viejo padre, por eso yo todas las cosas alcancé a conocer. Me aconsejaba mi viejo padre: “«buen amigo» le debes decir, cualquier com-portamiento que tuviese aquel humilde, «buen amigo» le debes decir, «buena hermana» le debes decir” me decía mi viejo padre a mí, ya que era cierto. Me decía mi padre a mí “de esta manera debes levantarte al amanecer, cerca del alba debes levantarte” me decía mi padre, “cuando hace esto el hombre, vive por mucho tiempo, por eso lo ayuda Ngüne-chen al hombre” me decía mi padre, “por eso es que yo he tenido una larga vida” me decía mi padre, “cuando se levan-ta en el alba el hombre, cuando se baña el hombre, así tiene un buen espíritu el hombre. Eso debes hacer” me decía mi viejo padre a mí, “y cuando andes en otras tierras, algún día Wekufü te ayudará” decía mi viejo padre, “pues yo no estaré vivo para siempre a tu lado” decía mi padre. De esa forma daba consejos mi padre para mí, “porque yo no tengo nada malo, tengo a mis buenos amigos, en muchos lugares tengo a mis amigos” decía mi padre, “por no ser un soberbio, por eso me ayuda Wekufü, por eso aún estoy vivo” decía mi pa-dre, eso me decía mi padre a mí.

Page 14: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 347 i

texto dictado eL 2 de noviembRe de 1902:

1. Feimeunga püchü fcha ueche’ uentrun gna feichinga inche fei meunga müleinga dsungu. Metun konpuinga malon. Inchenga feichi mari kayu t’ipantu niengna feichi. Femgneichi femke ngañi mapu meu kuifinga inche kim konpan gna inche chem dsungu rumenga mülekirke lafuiyem. Ito kom chenga kümelka llefuiyem gna. Inchenga kuifinga tüfi kim konpan gna inche chem dsungu rumenga kimpa lafunem gna. Itokom mapunga kümelka lerkefuinga femgneichinga inche t’emüngna kuifi.

2. Fta uentru ngulanga konpuinga malon feulanga inche ngañi rupaiyael gna dsungu meu. Femgneichinga konpuinga winka konpainga winkanga masánanga mapu pikein gna feichi. Feulanga ñi konpun nga winka. Müleinga Koillonkura pingeinga tüfi chi mapu. Feimeunga apulekefuinga cheiyem. Müleinga püchü leufü. Feimeunga mülekekefui sayúeke. Feimeunga mülekerkefuiyim. Feichinga konpuinga winka feichinga nüñma ngemei ngañi mapu. Sayúekenga ñi ñi konayem gna ngünepainga langüm ngepainga ñi konaiyem. Pi piyengeinga feichi inchiñ gna feichi ka mapunga niauyiñ. Ina willuchenga inchiñ müleiñ gna feichi re’ allkün tukunein gna nga dsungu konpainga winka pipiyengei nga feichi.

3. Malongepai nga sewékeyem montuinga Sayüekeyem ka mülefuinga ka fta lonkoyem. Feichinga uerküin maluinga pu lonkoyem nga feichi. Mülefui nga ñamkuchewem. Feyemgna pikum lonkoyemerke. Sayueke tai nga uaidsüf cheyemerke nga tüfi chi lonko. Fei meunga ka mülefui Foyelem nga mülefui nga Inakayalem femgneichinga mütem mülerke

1. Entonces cuando yo esa vez fui un hombre joven, un poco más adulto, ahí comenzaron a suceder cosas. Estaba comenzando a entrar el malon [invasión], yo esa vez tenía dieciséis años, esa edad tenía en aquella ocasión. Eso pasa-ba en mis tierras antes, cuando yo vine a entrar en razón, no había ninguna cosa mala aún. Pues todas las personas aún estaban de buena manera. Pues yo antes allí, cuando vine a saber, ninguna cosa mala conocía. Pues todo el lugar estaba de buena manera, de esa forma fue como yo crecí antes.

2. Cuando ya fui más grande, entró pues el malon, era la primera vez que yo pasaría por un problema. De esa manera entraron los wingka: “entraron los wingka milita-res, entraron los wingka en el Mansanamapu” decían esa vez, recién esa vez entrarían los wingka militares. Está Ko-llonkura167, así se llama aquel lugar, allí estaba lleno de gente. Existe Püchülewfü168, en ese lugar habitaba Saiwe-ke, allí estaban, entonces entró la milicia wingka, en esa oportunidad le fueron a usurpar sus tierras. A los jóvenes kona de Saiweke los atraparon y le vinieron a matar sus jó-venes kona. Eso decían aquella vez, pues nosotros esa vez estábamos en otro lugar, cerca de la gente del Wüllüma-pu estábamos nosotros ese tiempo y solo escuchábamos la noticia que había entrado la milicia wingka, así decían aquella vez.

3. Vinieron a hacerle malon al pobre Saiweke, sobrevivió Saiweke, también habían otros grandes longko, esa vez se enviaron mensajes los longko. En ese tiempo estaba Ñamku-chew, aquel era un longko del Pikummapu y Saiweke era de la gente del Waisüfmapu aquel longko. También allí estaba Foyel, estaba Inakayal169, de esa manera siempre estaban los longko en aquel tiempo. Yo esa vez entré solo [a esos te-rritorios], entonces entraban y entraban los malon –la inva-

167 Esta toponimia significa “piedra que tiene forma de máscara llamada kollong”. En la actualidad se conoce como Collon Cura. Nota de M.C.

168 Esta toponimia significa “río chico”. En la actualidad se conoce como Río Chico. Nota de M.C.169 Entre las fotografías que coleccionó Lehmann-Nitsche se encuentran varias de Foyel, Inakayal, sus familiares, ami-

gos y gente con la que vivían en general. Estas fueron tomadas cuando los llevaron en contra de su voluntad (de-portados) a Buenos Aires. Véase las imágenes desde la 54 hasta la 82. Nota de G.P.

Page 15: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 348 i

fuinga lonkoyem gna feichi inchenga feichi kisu konpan gna. Feimeunga kon kon nieminga malon malomaloyengei nga Sayüwekeiyem. Femgneichinga femekemei nga cheiyem gna kuifi. Cheiyem gna itokom gna mapu cheiyem. Feichinga puiyei nga cheiyem gnañi mapu meu. Puui nga lelfün cheiyem. Puuinga mamüll cheiyem ranküllcheiyem pu pungeinga feichi montu inga montulelta inchiñ pipingepuingün gna feichi Namunkura ñi konayem ta inchiñ pipingepuingün gna feichi. Ito tewangei ñi mapuem ta fta Namunkura pi pingepui nañi, nañi konayemürkenga Namunkuranga.

2. Nov. 1902.

texto dictado eL 7 de noviembRe de 1902:

1. Feichi itokom ta montuin mangein taiñ mapuem. Feminga tüfi chi cheiyem gna pulunga feichi. Feimeunga kümelka lepuingün gna feichi. Fei meunga inchenga ñi chauem feichi itokom kullin metu niekafuyim. Püchü chumlaiin rume ta feichi. Feimeunga ka epu t’ipantunga rupai. Ka feimeunga ka konpaiyalunga winka pingün. Feichinga t’auütawungei nga cheiyem. Femgneichinga femekeinga feichi, inchenga feichi chaínonga fta weche uentrun. Inchenga ñi chauem feichi t’afkü konkelafui rume chemeuem gna feichi. Ito kisu müten gna miaukefuinga ñi chauem. Femgneichinga fem kiaukefui nga incheñem. Fei meunga uerküin mallgnei kei ngañi chauem. Feimeunga ka epu t’ipantunga rumei ka konpurkinga winkanga ka Koillónkura.

2. Ka tüng kületufuiyim gna nañi mapuem gna sayúeke. metu kümelka lekatufuiyem gna feichi. Ka fei meunga kontu puelgna feichi wicharkefuingañi mapuem feichinga i’to fenten cheiyem larkinga feichi. Feichinga itokom nüin mangei ngañi kullinengen. Cheiyem gna nüngekefpui. Dsomoyem nüngekefpui. Uellgna langüm yengepui dsomoiyem püchü kenga cheiyem langüm yengepurki. Feimeunga

sión–, una y otra vez le hacían malon al pobre Saiweke. De esa manera pasó la pobre gente antes, las pobres personas eran todos mapuches. En ese tiempo llegaba la pobre gente a nuestras tierras. Llegó la gente del Lelfünmapu, llegaron las personas del Mamüllmapu y las del Rangküllmapu, lle-gaban continuamente esa vez. “Sobrevivimos, nosotros nos salvamos de muerte” llegaban diciendo aquella vez, “noso-tros somos los jóvenes kona de Namunkura” decían cuando llegaron en esa ocasión, “fueron maltratados como perros la tierra [la gente] del gran Namunkura” decían, estando allí los pobres jóvenes kona que pertenecían a Namunkura.

1. Esa vez toda la tierra, personas incluidas, nos quitaron. Eso hacía la pobre gente que llegaba esa vez, entonces estu-vieron más tranquilos [en ese lugar] en aquella oportunidad. Entonces mi padre esa vez aún tenía todo tipo de animales, no nos sucedía ninguna cosa esa vez. Entonces después de que pasaron dos años, entonces otra vez se decía que iba a entrar [a invadir] la milicia wingka. En ese tiempo se reunía constantemente la pobre gente, de esa manera lo estaban pasando en ese tiempo. Pues yo esa vez ya era un hombre joven adulto, mi viejo padre en ese momento no partici-paba en ningún grupo [específico] esa vez, pues de forma independiente solía andar mi padre. De esa manera anduve yo. Allí le enviaban mensajes a mi padre. Entonces cuando pasaron esos dos años, otra vez habían entrado los wingka militares a Kollonkura.

2. Cuando había estado tranquila la tierra y la gente de Saiweke, estando tranquilos esa vez, nuevamente entraron a atacarlo esa vez, reunió a la gente de esas tierras para en-frentarlos. Aquella vez definitivamente murió mucha gente. En esa ocasión le quitaron absolutamente todos sus anima-les, a la pobre gente la tomaron prisionera, a las mujeres las aprisionaron, en algunos casos las mataban a las pobres mu-jeres, a los pequeños niños les fueron dando muerte. Enton-ces un capitán hizo un gran enfrentamiento, era el capitán

Page 16: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 349 i

de Saiweke en ese tiempo, Ayelef se llamaba aquel capitán. Esa vez logró salvar a algunas personas aquel capitán, “logró rescatar a algunos que eran de sus tierras” decían de aquel capitán esa vez.

3. A muchos soldados también les dieron muerte, también los atraparon en esa ocasión, a varios wingka mataron esa vez. Eso hizo la pobre gente con lo que estaba pasando. Pues yo esa vez sabía todo lo que le estaba ocurriendo a la pobre gente en aquella ocasión. Fue en esa oportunidad que real-mente se llevaron todos los animales de la pobre gente, en esa oportunidad arrancó caminando la pobre gente, cuando sobrevivieron esa vez. Hay un río grande que hay allí, ese es el Limay, en ese lugar no pudo cruzar la pobre gente. Al-gunas de las pobres personas que se salvaron se internaron en las montañas, entre medio de las montañas se adentró la gente de Saiweke, en su territorio. De esa manera lo hicieron las personas producto de lo que estaba pasando. A los mapu-ches del Wüllümapu en ese tiempo todavía no nos sucedía nada, todos estábamos viviendo bien esa vez.

4. Entonces la gente que sobrevivió llegaban donde nosotros: “de esa manera sobrevivimos” llegaban diciendo. Entonces había un capitán ahí, pues a distintos lugares enviaban sus mensajeros. Hacia el Wüllümapu salían los mensajeros, en-tonces en tres ocasiones había mandado a sus mensajeros y entraron los wingka militares. “Logró salvarse de la muer-te Saiweke” se decían esa vez, “[ahora] están los wingka en Kollonkura y los wingka militares llegaron a apropiarse de Kollonkura. No sé qué cosa parecen los soldados que están allí” se decían esa vez, “esta noticia deben saberlo” se decían esa vez, “entonces deben bajar [venir desde sus tierras] hasta aquí” le dijeron esa vez a Foyel y a Inakayal, “también deben traer a sus jóvenes kona. Todos los jóvenes kona que tenga, si los pueden traer” les dijeron esa vez a Foyel con Inakayal.

5. “De esa manera sobrevivió nuestro amigo Saiweke” se de-cían unos con otros esa vez. Nosotros estábamos junto con un capitán, aquel capitán se llamaba Wankelef. Entonces ese capitán así fue como envió a mensajeros esa vez. Entonces

fta wichainga kiñe kapitanem. Sayúekenga ñi kapitanem gna feichi ayelef pingefuinga tüfi chi kapitanem. Feichinga montuinga llaü nañi ñi cheiyem gna tüfi chi Kapitan. Llaünga montu mentutuinga ñi nañi mapuem pingei nga tüfichi kapitan gna feichi.

3. Alün soltauem gna langümgnei kaniga pingün gna feichi. Fenten winkayem gna langüm nierki nga feichi. Femgneichi feminga cheiyem gna rupan. Inche feichinga kom kim nien gnañi nañi femün gna cheiyem gna feichi. Feichinga tüfi itokom gna kulliñem yein mangemei ulanga cheiyem gna feichi. Namuntunga t’ipaiyerkinga cheiyem gna montulu gna feichi. Mülinga kiñe fta leufünga mülei. Limaí nga tüfi. Fei meunga norpulainga cheiyem. Uell gna montulu nga cheiyem mawissa munga koñei. Rangei mawisanga konküfürkinga ñi mapuem nga sayúekenga ñi mapuem. Femgneichinga feminga cheiyem gna rupan. Willi mapu chenga feichi ito metu chumlafuyem rumenga feichi inchiñ gna feichi ito kom gna kümelkanga yauiñ gna feichi.

4. Feimeunga montu küflunga cheiyem puyeinga inchiñ meu. Femgneichinga montuiñ gna pipingepuingün. Feimeunga müle fuinga kiñe kapitanem feichinga ito kakein pülenga entuinga ñi werken. Willi mapunga tüfi t’ipa kifinga werken. Fei meu mainga küla tokinga mantangeinga werken konparki mainga winka. Montul gnepar kinga Sayúwekéiyem, piwingün gna feichi. Mülepai mainga winka nga Koillongkura anümu külepainga winka. Ito chemkafelchi mainga soltau ngañi mülepan. Piwingün gna feichi. Kimpe mainga dsungu pi wingün gna feichi. Feimeunga naupa peiyengen. Pingeingün gna feichi Foyelengün gna tüfi Inakayalengen. Feikachi mainga küpalpenga ñi kona. Ito kom mainga chumte nien gnañi kona küpal peiyengu mai pingeingü nga feichi nga Foyelengunga Inákayal.

5. Femgneichinga mongerkingain naiñ uenuinga Sayúeke. Pipiyeuuingün gna feichi inchiñ gna kiñe munga müleinga tüfi chi kapitan gna tüfi. Wankelef pingefuinga tüfi

Page 17: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 350 i

chi kapitanem. Feinga tüfi chi kapitanem. Feinga tüfi entuinga werken gna feichi. Feimeunga püchü alüin ma meunga kimgnei ngañi t’ipapan gna fta Sayúekeyem. T’iparkinga chinkassgneiyu pingei nga tüfa chi mapu. Fei meunga purkinga Sayúekeyem. Fei meunga mülepan mai ta tüfa pifalürkinga fta Saiyúekeiyem gna feichi. Feichi mai nga t’aüaiñ mainga tüfa pifalürkinga Sayüuekeiyem gna feichi. Fem gneichinga feiminga cheiyem gna feichi. Fei meunga itokom cheiyem t’ewangeinga feichi. Willimapuche müten gna kümelka feinga feichi. Femgneichi nga feminga rupan. Femgneichi nga femgnemei nga cheiyem. Femeeyunga winkanga feichi.

6. Inchenga feichi fta weche uentrun gna feichi femgneichinga kimpan gna dsungu nga feichinga inche. Feulanga ñi nañi kimpan gna dsungunga inchenga feichi. Fente t’emün gna inche nañi mapu meu. Chem dsungu rumenga mülekelafuingain nain mapu meunga inchiñ. Feichinga tüfi ito kümel kawelainga cheiyem. Femgneichinga t’ewangeinga cheiyem.

7. Feimeunga t’aúfuinga cheiyem. Chünkassgneiyu nga tüfi t’aúfuinga itokom cheiyem. Ito chemka felchinga cheiyem gnañi mülen. Ito kom gna cheiyem taúfuinga feichi. Fei meunga mülein gna epe kiñe t’ipantu nga müléin. Fei meunga ka wiño meinga winkanga feichi. Feichinga wiño melunga winka. Feimeunga konain gna masána mapu mu piuúin gna feichi. Fta t’apuminga ñi konanga fta Sayúekeiyem gna feichi. Fei meunga Inakayalengu. Foyelengu pilainga ñi kona eneu nga feichi. Chemu kam gna mongepuiyafuiyu. Pingu nga feichi nga Inakayalengu nga feichi.

8. Feimeunga inche mainga kontuan nga masána mapu meu. Pipingeinga fta Sayúekeiyem. Feichinga tüfi inche ta feichi aillkü tu leken gna feichi. Femgneichi ta fem kefui cheiyem. Fei meunga kontuinga Sayúekeyem, Inakayalengu nga, Foyelengu. T’ipatuingu nga willimapu

después de un pequeño lapso de tiempo, se supo de la sali-da del gran Saiweke, salió [y llegó] a ese lugar que se llama Chinkassngiyew170, allí fue donde llegó el pobre Saiweke. “En este lugar estoy ahora” mandó a decir el gran Saiweke esa vez, “para ese día nos hemos de reunir” mandó a de-cir Saiweke en esa oportunidad. Eso era lo que hacían las pobres personas en esa ocasión. Todas las pobres personas fueron maltratadas como los perros esa vez. Solamente los mapuches del Wüllümapu estaban tranquilos esa vez. De esa manera lo hicimos antes, así fue como le ocurrió a la pobre gente, la milicia wingka le hizo aquello esa vez.

6. Pues yo esa vez ya era un hombre joven adulto, en ese tiempo, de esa manera vine a conocer estos sucesos yo, en ese tiempo. Recién ahí yo comenzaría a conocer aquellos hechos, esa vez. Todo lo que había crecido yo en mi lu-gar, ninguna cosa mala estaba ocurriendo, en el nuestro, en nuestras tierras. En ese tiempo, pues la pobre gente ya no tenía tranquilidad. De esa forma los maltrataron como los perros a la pobre gente.

7. Entonces la gente se reunía constantemente en Chinkassn-giyew, allí se reunía toda la gente, pues no sé cómo estaba la gente, los que habían, todas las personas se reunieron esa vez. Entonces estando allí, después de casi un año que seguíamos [allí], y así otra vez volvieron los wingka en ese tiempo. Esa vez cuando volvieron los wingka, entonces: “en-traron en el Mansanamapu” se dijeron esa vez. Saiweke jun-tó a muchos de sus jóvenes kona en ese momento. Entonces Inakayal con Foyel no aceptaron participar en esa ocasión, “con qué hemos de vivir allá” dijeron esa vez, Inakayal con [Foyel] esa vez.

8. “Entonces yo quiero entrar al Mansanamapu” eso decía el gran Saiweke. Esa vez yo estaba escuchando, en ese tiempo eso tenía que hacer la pobre gente. Y así fue que se devolvió [entró] Saiweke junto con Inakayal y Foyel, se fueron del Wüllümapu en esa oportunidad. Pues eso tenían que hacer las pobres personas en aquella oportunidad. Entonces nos

170 Esta toponimia posiblemente signifique “lugar donde hay una gran meseta”. Nota de M.C.

Page 18: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 351 i

fuimos nosotros también al Mansanamapu, con la gente que pertenecía mi padre. “Entraremos junto con la gente de la Tierra de las Manzanas”, eso me dijo mi viejo padre. Enton-ces llegamos en medio de grandes montañas, llegamos en aquella ocasión. Allí se quedó el pobre Saiweke aquella vez.

ngechi feichinga tüfi. Femgneichinga feimi nga cheiyem gna feichi. Feimeu nga amutuiñ gna inchiñ kainga masánanga mapu mungeiche ngañi chauem konáin gna masánanga mapu mungeiche. Pingain nañi chauem gna inche. Feimeunga putuin gna rangi ftake mawida nga puiñ gna feichi. Müleputuinga Sayúekeiyem feichi.

7. Nov. 1902.

texto dictado eL 8 de noviembRe de 1902:

1. Kontualunga masana mapu meu liluan piñeinga tüfi chi mapu. Fei meunga putui fta Sayúekeiyem gna feichi. Fenten chenga müle putuinga feichi. Inchiñ gna feichi metu nieka fuiñ naiñ ufüsayem, wakaiyem, aukaiyem itokom metu nie ka fuiñ gna feichi. Femgneichi müleputuiñ gna. Re choike meun gna mongelepuinga cheiyem gna feichi. Luan mu müten mongelepuinga ñi mapuem gna nga Sayúeke feichi. Femgneichinga fei minga cheiyem. Inchenga ñi chauem püchü alütipa kisu yaukai ngañi chauem. Femgneichinga feleputuinga cheiyem gna feichinga tüfi. Meli kien gna müleputuinga Sayúekeyem gna feichi. Feimunga ka t’apumeingañi kona. Ka amutuaiñ mai ta tüfa pinga ñi konayem gna ’ta Sayúeke. Feímeunga ka amuinga feichi. Feingaiñ kontuyael gna tüfi gna masána mapu meunga tüfi. Feimeunga amutuuiñ.

2. Kontuinga feichi ito fenten chenga tüfi. Rumeiñ gna rangü fta kenga mawida. Kechúentu amuiñ gna tüfi chi mawida meu. Feimunga putuiñ gna Limai nga putuiñ gna feichi. Feimeunga putulunga inchiñ, inchiñ gna kisu lepuiñ gna napan gneichi. Kiñe kien kisu lepuiñ gna feichi. Sayúekeyem gna norputuinga

1. Cuando iba a entrar al Mansanamapu, en aquel lugar lla-mado Liluan171, allí fue donde llegó el gran Saiweke esa vez, mucha gente se estableció en aquella ocasión. Nosotros esa vez todavía teníamos a nuestras ovejas, las vacas, las yeguas, de todo manteníamos esa vez, de esa manera fue que nos quedamos. Solo con la caza de avestruces sobrevivían las personas esa vez, con los guanacos solamente estuvo sobre-viviendo la gente de Saiweke esa vez, eso era lo que hacía la pobre gente. Pues mi padre estaba un tanto alejado, más bien solo, mi padre. De esa manera estaba la pobre gente esa vez. Cuatro meses llevaba allí Saiweke, entonces nuevamen-te reunió a sus hombres: “otra vez debemos irnos de aquí” dijo a sus hombres el gran Saiweke. Entonces otra vez se fue-ron en aquella ocasión, eso hicimos para entrar [adentrarnos más] en el Mansanamapu, entonces nos fuimos.

2. Esa vez entró mucha gente, cruzamos en medio de grandes montañas, anduvimos durante cinco días en esas montañas. Entonces llegamos al río Limay, llegamos esa vez. Cuando llegamos nosotros, nosotros estábamos so-los [independiente] más hacia abajo. Estuvimos solos un mes esa vez, y Saiweke cruzó el Limay. Cuando atravesó el Limay llegó hasta Kurüwe172, así se llamaban esas tie-

171 El significado de esta toponimia no queda clara. Quizás debe ser Lil-Luan “quebrada donde habitan los guanacos”. Nota de M.C.

172 Esta toponimia significa “lugar donde la tierra es oscura/donde hay bosque espeso”. Nota de M.C.

Page 19: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 352 i

Limai. Norputulunga Limai putuinga Kurúe pingei nga tüfi chi mapu. Ina fta ke mawida putui. Fei meunga müle putuinga Sayúekeyem gna feichi. Inchenga ñi chauem kisu lepukaiñ gna inchiñ. Chemukam gna mongelepuiyafün pinga ñi chauem gna feichi. Nonlainga mülelinga tüfau pekan choikemen luan meunga kumt’üm meunga mongeleaiñ gna. Pinga ñi chauem gna feichi. Feimeunga uerküin mallgneinga nañi chauem. Uürküiñ malürkaeyun gna Sayúeke. Puui nga werken. Fei ka mai konpape ñi uenui pingeimi mai pingepuinga ñi chauem gna feichi. Fei meunga ya pingañi chauem. Fei meunga pontuiñ norputuiñ gna Limai. Itokom niekafuiñ metungain kulliñemgna feichi.

3. Feimeunga amutulunga inchiñ. Küla antü amutuiñ gna putuiñ gna cheunga ñi müle moyim monga fta Sayúeke nga ñi müle moyimu ina munga putuiñ. Kurüue piñerkinga tüfi chi mapu. Inchenga feichi ulanga ñi kimafiel gna inche tüfi chi mapu. Fei meunga müleputuiñ gna. Feichinga müte ueñe uinga cheiyem. Kawelluem ueñengeinga feichi. Aukáiyem, wakáiyem, ufüsaiyem, ueñengeinga feichi. Pelai ngañi mongeiyam gna cheiyem gna feichi. Femgneichinga feleputuinga cheiyem gna feichi.

4. Feimeunga aku akungeinga pikum cheiyem gna feichi. Nañi mapuemürkem gna Keupü aku akungeinga feichi. Femgneichinga feminga cheiyem. Feimeunga alüinmamunga akuinga Keupüem. Pengepainga Sayúekenga feichi fta t’awuinga che. Itokom gnañi konanga t’apumeinga fta Sayúekenga feichi. Küla pataka akulinga ñi konanga Keupuem. Femgneichinga fta auka t’awuingün. Küla antünga t’awüingün gna feichi. Itokom gna re rüngi munga t’awu t’awungneinga feichi. Femgneichinga feminga cheiyem.

5. Feimeunga t’awuuingün gna ngütam kaukeingün gna t’apum keingi nañi re kapitanengu allkütualunga nañi ngütam kayael gna tüfi chi epu lonkonga feichi. Sayúeke yengu Keupünga tüfi. Femgneichinga femekeingunga feichinga cheiyemgna

rras, llegó a orillas de grandes montañas, allí fue donde se quedó Saiweke en esa ocasión. Mi viejo padre estuvo siempre solo [independiente], “¿con qué podríamos so-brevivir?” dijo mi padre esa vez y no atravesó, “si vivimos en este lugar, con algunas avestruces, con los guanacos, con los armadillos sobreviviremos” dijo mi viejo padre en esa oportunidad. Entonces le enviaron mensajes a mi vie-jo padre, Saiweke le había enviado mensajes, cuando lle-gó el mensaje: “«pues quiero que entre mi amigo» eso te han dicho” le fueron a decir a mi padre esa vez. Entonces “bueno” dijo mi padre. Así fue que entramos, cruzamos el Limay, aún teníamos a muchos de nuestros animales aquella vez.

3. Entonces cuando nosotros nos fuimos y avanzamos durante tres días, llegamos al lugar donde estaba el gran Saiweke, llegamos un poco más alejado de donde él estaba, Kurüwe se llamaba ese lugar. Pues yo en esa oportunidad era la primera vez que conocería aquellas tierras. Fue allí donde nos quedamos en ese tiempo, esa vez le robaban mu-cho a la pobre gente, los caballos se robaban esa vez, las yeguas, las vacas, las ovejas se robaban esa vez. No tenían para sobrevivir las personas en ese tiempo. De esa manera estaban las personas en aquella ocasión.

4. Entonces llegaba una y otra vez la gente del Pikummapu, era la gente de la tierra del longko llamado Kewpü, [ellos] lle-gaban constantemente. Eso estuvieron haciendo las pobres personas. Entonces después de un buen tiempo llegó el viejo Kewpü, llegaron para ver a Saiweke. Esa vez se juntó mucha gente, reunió a todos sus hombres el gran Saiweke aquella vez, Kewpü trajo a trescientos de sus jóvenes kona. Fue así como hubo una gran asamblea, estuvieron reunidos durante tres días esa vez. Todos se reunían siempre con sus lanzas de coligüe aquella vez. Esto hacían las pobres personas.

5. Entonces se reunieron esa vez. Conversaban y reunían solo a sus hombres que eran capitán [longko que iban a la pelea], para escuchar lo que conversarían aquellos dos lon-gko aquella vez, Saiweke y Kewpü. De esa forma lo estuvie-ron haciendo la pobre gente allí. Entonces cuando finalizó la reunión de la gente, regresaron a las tierras de Kewpü;

Page 20: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 353 i

cuando el viejo Kewpü se fue, la mitad de los jóvenes kona [que trajo] Keupü se quedaron aquella vez, “pues ya no en-cuentran para vivir mis jóvenes kona” decían en sus conver-saciones. Esto era lo que hacía la pobre gente antes. Pues yo esa vez estuve escuchándolo todo yo.

6. De esa forma era como nos quedamos aquella vez. En ese tiempo todavía no cumplíamos un mes y se terminaron nues-tras ovejas. Nos robaron completamente todas las ovejas, nuestras vacas, nuestros caballos, las yeguas nos robaban. En una noche robaban de tres, de a cuatro se perdían las vacas, caballos, eso era lo que nos sucedía antes. Entonces mi pa-dre definitivamente se cansó, así fue como había construido corral aquella vez, de esa manera lo hicimos antes. Entonces esto se dijeron mi padre con mi hermano mayor, Millantü se llamaba mi hermano, entonces le dijeron a mi hermano esa vez, mi padre le dijo esto: “usted tiene que viajar al Wüllü-mapu, llegarás donde tus amigos” le dijeron a mi hermano mayor esa vez, “te llevarás lo poco que queda de nuestras yeguas”, dijo así mi viejo padre aquella vez, le dijeron así a mi hermano esa vez. Entonces después de dos meses se salió mi hermano, mi hermano se salió absolutamente solo, [se dirigió] hacía donde la gente del Wüllümapu, solamente con su esposa se marcharon hacia el Wüllümapu esa vez. Noso-tros nos quedamos solos aquella oportunidad.

7. Una sola casa quedaba, nosotros estábamos solos con mis dos hermanos esa vez, de esa manera lo pasamos en aquel tiempo. Entonces todo se nos estaba acabando, nues-tras vacas, nuestras ovejas, en ese tiempo. Incluso nos ro-baron el caballo doméstico cerca [de la casa], eso estaban haciendo las personas antes, de esa manera se hacían sufrir como los perros la pobre gente. Ahí, una vez que supimos quién nos había robado nuestro pobre caballo, entonces cuando nos enteramos nosotros, vinimos todos esa vez, tres éramos los que vinimos, ahí mi padre dijo “tiene que pagarme por el caballo” dijo mi padre, entonces “vayan” nos dijo a nosotros nuestro padre. Ahí encontramos a ese hombre, el que había matado a nuestro caballo manso esa vez, “por eso me debe pagar, eso le han dicho” le dijimos

tüfi. Feimeunga rupan t’awulunga nga che amutuinga Keupünga ñi mapu meu amutulunga Keupü llaünga müleküfpainga ñi nañi konayem gna Keupünga feichi. Ito peuelai tañi tañi mongeiyam tañi tañi koná. Pikeinga ñi ngütamkanengen. Femgneichinga feminga cheiyem gna rupan. Inchenga feichi kom aillkütunga leken gna inche.

6. Femgneichinga feleputuin gna feichi. Feichinga kiñe kien pulaiñ rume. Afpuin naiñ ufüsayem. Itokom gna ueñeñ mangeinaiñ ufüsayem, naiñ wakayem, naiñ kawalluem, aukáyem ueñe ueñe yein mangein gna. Kiñeke pun meu külake, melike, ñami ngain uakáyem, kawalluem, femgneichinga femekeiñ gna rupan. Feimeunga ito afinga ñi dsuam ngañi chauem. Feimeunga korall gna feuma fuiñem gna feichi. Femgneichinga femyin gna rupan. Fei meunga feipi uingunga nañi chauengu ngañi unen peñiem gna inche. Millaantü pingefuinga ñi peñem. Feimeunga feipingeinga ñi nañi peñiem gna feichi. Feipieyunga ñi chauem. Eimi ta amuaimi ta uillimapu. Puaimi ta mi tami pueni meu. Pingei nga ñi unen peñi nga feichi. Yetuaimi mufüleuelu taiñ auka pinga ñi chauem gna feichi pingeinga ñi ñi peñiem gna feichi. Feimeunga epu kien meunga t’ipa patuinga ñi peñiem, ito kisunga t’ipa patuinga williche meu nañi peñiem nañi kureiyengu müten t’ipa patuinga willimapunga feichi. Inchiñ kisu leueiñ gna feichi.

7. Kiñe ruka müten müleueiñgna inchiñ nañi epu peñi müten nga mülei nga feichi, femgnechinga rupain gna feichi. Fei meunga itokom gna afingaiñ naiñ wakáyem, naiñ ufüsayem gna feichi. Kenüngain ñom kawalluem pülenga ueñeñ mangeiñ. Femgneichinga feme kengein gna rupan. Femgneichi t’ewalui nga cheiyem. Fei meunga kiñe rupanga kimyiñ gnaiñ naiñ ueñeiñ maeteu naiñ kawalluem. Feimeunga kimlunga inchiñ kom küpaiñ gna feichi. Küla iñ gna küpaiñ feimunga feipi nga ñi chauem. Kulliyaeneu tañi kawellmeu pinga ñi chauem. Fei meunga amumün piein meu naiñ, naiñ chauem gna inchiñ. Feimeunga pepafiiñ gna tüfi chi uentru. Naiñ langümüin ma mueteu

Page 21: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 354 i

naiñ ñom kawelluem gna feichi. Feimeunga kulliyaeneu pingeimi mai pipafiin gna tüfi chi uentru naiñ winkü ueteu. Femgneichinga feipi pafiiñ gna feichi.

8. Nov. 1902.

1. Entonces dijo esto ese hombre: “no le voy a pagar” dijo aquel hombre en esa oportunidad. Entonces nosotros nos fuimos, nos devolvimos, entonces llegamos a nuestra casa. Cuando llegamos nosotros, le conversamos a nuestro padre: “no le voy a pagar”, así dijo aquel hombre, eso le contamos a nuestro padre esa vez. Entonces se enfureció nuestro pa-dre esa vez: “por qué no me quiere pagar” dijo mi padre esa vez, entonces “le vamos a ir a quitar su caballo” dijo nuestro padre aquella vez, “iremos todos” dijo mi pobre padre en ese momento, “ve a buscarme el caballo” me dijo mi padre a mí en ese momento, tenía un colorado grande que tenía mi padre, “ese ve a buscarme” me dijo esa vez. Ahí fui a aga-rrarle su caballo, a mi padre, así ensilló su caballo mi padre, ensilló su caballo. Eso fue lo que hicimos antes.

2. Entonces nos dijo nuestro padre “deben agarrar el mejor caballo” nos dijo en ese momento, “eso es para que cuando agarremos el caballo puedan vernos. Entonces deben ensi-llarse bien, y cuando se enojen, vamos a pelear” dijo mi viejo padre en esa oportunidad, “no deben tener miedo” nos de-cía nuestro padre esa vez, “no deben huir” nos dijo nuestro padre, “nosotros somos hombres” decía nuestro padre esa vez, “no sean los primeros, no sean los primeros en sacar sus boleadoras” decía nuestro padre esa vez, “si a ustedes los golpean primero, ustedes también deben golpear; si sacan la boleadora, ustedes también la sacan” nos dijo nuestro padre esa vez. Pues eso fue lo que viví antes yo.

3. Entonces vinimos aquella vez, veníamos escondidos en un pequeño monte bien tupido. [Mi] padre esa vez “le va-

texto dictado eL 10 de noviembRe de 1902:

1. Fei meunga feipinga tüfi chi uentru. Kullilaiyafin pinga tüfi chi uentru nga feichi. Feimeunga amutuinga inchiñ. Uiño painga feimeunga putuingaiñ ruka mu. Putulunga inchiñ ngütam putufiiñ gnaiñ chau. Kulli layafin mai pi mai ta tüfi chi uentru. Pi putu fiin gnaiñ chaunga feichi. Feimeunga llasküi ngaiñ chauem nga feichi. Chemunga ñi nañi kullinoyaeteu. Pingain chauem gna feichi. Fei meunga nüin ma meyafiin nañi kawell. Pingaiñ chauem gna feichi. Kom amuain, pinga ñi chauemgna feichi. Inchenga nülmé ñi, ñi kawallu, pieneunga ñi chauem gna feichi. Kiñe fta kolünga niefuinga ñi chauem. Feinga ngülmen pieneunga feichi. Fei meunga ngülme feinga ñi kawallunga ñi chauem. Fei munga sillauingañi chauem. Sillainga ñi kawallu. Femgneichinga femyiñ gna rupan.

2. Femeunga feipieiñ meu naiñ chauem gna ngüaimün doi kümeke kawallu piein meunga feichi feigaiñ naiñ uelu naiñ ngü kawell naiñ payafiel. Feimeunga küme sillau künuiñ gna fei meunga llasküleengen nga nalain, pingain chauem gna feichi. Llika lai aimün, pi pi yeeiiñ meu naiñ chauem gna feichi. Lemau laiyaimün pieiñ meu ngain chauem uentru ta inchiñ, pi pingeingaiñ chauem gna feichi. Unelaiaimün müten. Une uit’an tuluyaimün tamün’ lükai, pipingeingain chauemgna feichi. Une ula uinma ngelmün ula eimün kai uelu uimaiyafümün. Uit’an tungeluün lükai uit’an tuaimün kai, piéin meu ngaiñ chauem gna feichi. Inchenga femgneichi rupan gna kuifinga inche.

3. Feimeunga küpaiiñ gna feichi. Llum külepaiñ gna reu ma püchü mawisa chauem gna feichi

a ese hombre, quien nos había robado. De esa manera le vinimos a decir esa vez.

Page 22: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 355 i

mos a dar su merecido en verdad, de verdad que no deben tener miedo” nos decía nuestro, nuestro padre esa vez. En-tonces mandaron como mensajero a uno de mis hermanos esa vez, y cuando enviaron a mi hermano, llegó donde es-taba ese hombre, el que nos había robado nuestro caballo. Entonces “«aunque sea un caballo no muy bueno me debes pagar, eso te dijeron» le debes decir a ese hombre” le dijeron a mi hermano esa vez, mi padre le dijo eso. Entonces vino mi hermano en ese momento, volvió; cuando se devolvió, regresó al lugar en el que estábamos nosotros. Y ahí llegó diciendo mi hermano: “«¿acaso eso está bien? ¿Cómo voy a encontrar para pagarle a mi amigo?» dijo aquel hombre” llegó diciendo mi hermano esa vez, eso fue lo que le dijeron a mi padre aquella vez. Entonces a nosotros, con mi otro hermano, a nosotros nos mandó mi padre.

4. Y así fue: “ustedes irán a quitarle su caballo, lo deben agarrar con el lazo a su caballo” nos dijo nuestro padre esa vez. Entonces fuimos en esa oportunidad, y ahí yo saqué mi lazo, yo me coloqué unas cinchas aquella vez. Entonces lle-gamos, cuando nosotros llegamos, ahí laceamos a aquel que era un pequeño caballo negro, pues le colocamos el lazo. Yo fui el primero en colocarle el lazo a aquel caballo. Y cuando nosotros logramos agarrarlo, de buena manera lo tiramos y lo fuimos a buscar. De esa manera, cuando ya nos habíamos salido un tanto lejos nosotros, entonces se subieron a sus caballo aquellas personas, aquel que era dueño del caballo. Entonces nosotros con tranquilidad nos veníamos galopan-do nosotros, pues yo traía tirando a ese caballo aquella vez. Entonces cuando estábamos cerca de llegar nosotros al lu-gar donde estaba mi padre, en ese lugar solamente estaban mi hermano con mi padre, esa vez. En eso fue cuando nos persiguieron a nosotros, eran cinco aquellas personas, nos hablaban por detrás a nosotros: “¡deben soltar a mi caballo!” dijo aquel viejo hombre en aquella oportunidad, gran Kall-fülepi se llamaba aquel hombre grande. Entonces nosotros no le respondimos nada, hasta que nosotros llegamos a la cima de ese pequeño monte, que era el lugar donde se estaba quedando nuestro padre.

rüf nakümaiñ rüf llika lai aimün, pipiyeeiñ meu ngaiñ, ngaiñ chauem gna feichi. Feimeunga kiñe uerküngeing ngañi peñinga feichi. Fei meunga uerkeel gna nañi peñi akuinga ñi müle moyim gna tüfi chi uentru naiñ ueñeñ maeeteu, naiñ kawalluem. Feimeunga kiñe uesa kawallume kulli tuyaeneu, pingeimi mai piyafimi ta tüfi chi uentru, pingeinga ñi peñi nga feichi, pieyunga ñi naiñ chauem. Feimeunga ngepaingañi peñi gna feichi. Uiño painga, uiño palunga putuinga ñi naiñ müle mopuyim gna inchiñ. Fei meunga feipi putuinga ñi peñiem. Inche ta asgneyafui chem tañi pelelfiel tañi kulli yafiel tañi uenui, pi mai ta tüfi chi uentru piputuinga ñi peñinga feichi. Femgnechi feipingeputui nañi chauem gna feichi. Feimeunga inchunga kangelunga ñi peñi inchinga uerkü eyumeu nayu chauem.

4. Fei meunga eimu ta nüinma meya fimu tañi kawallu. Llasun tukuin mame yafimu tañi kawallu, pieyu munga ñi nayu chauem gna feichi. Feimeunga amuiyu nga feichi. Fei meunga inchenga feichi entungañi llasu. Sintaltuku kunuun gna inche nga feichi. Feimeunga puiyu, pulunga inchu. Fei meunga llasu pufiyunga tüfi chi kiñe kurü kawelluem gna llasuntuku pufiyunga inchenga une llasupufin gna tüfi chi kawallu. Fei munga ngüpulunga inchu kümellkanga uit’atunga yemefiyu. Fei meunga püchü alü t’ipa patulunga inchu. Feimeunga püra kawalluingün gna nga tüfi chi che tüfi chi ngen kawallu. Fei meunga inchu kümellkanga uirafün gna lepa tuyunga inchu. Inchenga feichi uit’atunga niefin gna tüfi chi kawalluem gna feichi. Fei meunga epe akutulunga inchu cheungayu müle mupuyim naiyu chauem. Fei meunga mülepuiyu müten nga ñi peñi engu. Nañi chauengunga feichi. Fei meunga inael gna inchu. Kechungeingün gna nga tüfi chi che. Inangütüm niengeiyunga inchu. Nelküm melmotuchi tañi kawallu pinga tüfi chi fta uentrunga feichi. Fta Kaillfülepi piñeinga tüfi chi fta uentru. Fei meunga inchunga dsungula fiyu. Feimeunga uechuin ñerpuiyunga tüfi chinga püchü mawisa meu. Cheuga ñi müle mupuiyim nayu chau.

10. Nov. 02.

Page 23: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 356 i

1. Fei meunga putuiyunga külül meunga tüfi. Femgneichinga femyunga feichi. Feimeunga putulunga inchu. Feimeunga püra kawellei nañi chauem. Mür gna püra kawelleingu fei meunga putulunga inchu ina niengepaiyu. Keichu nengün ta küpaingün, piputufiyu nayu chauem. Fei meunga ut’a ut’a leiñ gna. Fei meunga uechuin nurpuingün gna. Inchiñ gna kom ut’a leiñ gna feichi. Uit’a niein mafiin nañi kawallu. Fei meunga pu uinga. Pulu engün gna fei meunga dsungu ngepuingün gna chau mari mari nai mün’a pinge puinga ñi chau. Pipueyeunga tüfi chi fta Kaillfülepi. Fei meunga dsungu uingunga. Feimeunga chemeu kam ta nuinma meen tañi kawallu. Pingepuinga ñi chaunga feichi. Fei meunga chumanta kimlayafuimi. Chemeu tami yein ñemen tami kawallu. Pingeinga tüfi chi uentru. Feimeunga chumaellkam langüm müin maen tañi kawallu kam kimuin’ malaen kam tañi kawellu ta winküin maen pingeinga tüfi chi fta Kallfulepi feichi. Fei meunga kam feula kam tañi tañi kimfiel ta femuin maen tañi kawallu. Kimlaen kamta fem gneichi langümuin maen tañi kawallu pingeinga fta Kallfulepi nga feichi, pieyunga ñi ñi chauem gna inche. Feimeunga ngütam kawuingünga. Inche mai ta mi ta mi ngünen manofuyel tami kawellu, pingeinga ñi chauem. Fei meunga kimlaen kam tañi mülen ta feimeu. Kom kim nieeneu tami puenui tami pofotüm. Kom ta kim nieeneu. Tamuin chumün ta langüm muin moman tañi kawallu kam pemokelan ta yeinma mamoen tañi kawallu, pingeinga fta Kallfülepi feichi. Fei meunga dsungu lainga fta Kallfulepi nga feichi.

2. Fei meunga chuman pimi kam pingeinga ñi chaunga feichi. Fei meunga feipi chuman piafün. Kulli aeneu pin, pinga ñi chaunga feichi, pingeinga fta Kallfülepi. Fei meunga feipi fta Kallfülepi. Inche kam ta chiem ta pelelafei mi tami kulliafiel, pingei ngañi chauem gna feichi. Feimeunga kulli noyal mi ta yetu anta tüfa chi kawallu, pingañi chauem gna feichi. Inche kam ta re ta iloin mayafen tañi kawallu pingeinga fta Kaillfulepi, dsungungainga fta Kaillfülepi. Fei meunga feipinga ñi chauem. Amuiyiñ apuen pieiñ mungaiñ naiñ chauem ussayu mai nai pingeinga

1. Ahí fue donde regresamos, en una parte inclinada era eso, esto fue lo que hicimos esa vez. Entonces cuando llegamos nosotros, ahí se subió al caballo mi viejo padre, los dos se subieron al caballo, y así cuando nosotros llegamos, nos ve-nían persiguiendo. “Son cinco los que vienen” le llegamos diciendo a nuestro padre. Allí fue que nos quedamos para-dos, entonces pasaron por la cima, todos nosotros estába-mos parados esa vez, su caballo le teníamos atado. Entonces llegaron; cuando llegaron, entonces le hablaron a mi padre: “hola buenas estimado primo” le dijeron a mi padre, eso le dijo aquel viejo Kallfülepi. Entonces conversaron de esta forma: “¿por qué me has quitado mi caballo?” le fueron a decir a mi padre esa vez. Entonces “¿cómo no vas a saber por qué te fuimos a quitar el caballo?” le dijeron a ese hombre, “entonces para qué mataste mi caballo, acaso no conociste que era mi caballo y me lo robaste” le dijeron a aquel Kall-fülepi grande esa vez, “¿o acaso porque recién me vienes co-nociendo y le hiciste eso a mi caballo? ¿Acaso porque no me conoces has matado a mi caballo de esa manera?” le dijeron a Kallfülepi grande esa vez, eso le dijo mi padre. Entonces así ambos conversaron: “pues yo no había observado que era tu caballo” le dijeron a mi padre; “¿entonces acaso no sabías que yo estoy en este lugar? Todos tus amigos me conocen, tus hijos, todos me conocen, ¿por qué ustedes mataron a mi caballo? ¿O acaso nunca me han visto y por eso me fueron a sustraer mi caballo?” le dijeron a Kallfülepi grande en aque-lla oportunidad. De esa manera no siguió hablando Kallfüle-pi grande en aquella oportunidad.

2. En ese momento “¿y qué quieres hacer?” le dijeron a mi padre esa vez; y ahí mi padre dijo “y qué te puedo decir. Me debes pagar, [eso] pienso” dijo mi padre en esa ocasión, le dijeron a Kallfülepi grande. Entonces Kallfülepi grande dijo “yo cómo voy a encontrar para pagarte” le dijeron a mi padre esa vez; “entonces si no me paga, me llevaré este caballo” dijo mi padre esa vez, “¿acaso querías comer carne gratuitamente de mi caballo muerto?” le dijeron a Kallfüle-pi grande. No habló Kallfülepi grande, y ahí mi padre dijo “¡vamos, todos!” nos dijo nuestro padre, “bueno, nos apar-tamos mi estimado” le dijeron a Kallfülepi grande. Pues yo en ese momento le di un azote a mi caballo, así nos fuimos,

texto dictado eL 12 de noviembRe de 1902:

Page 24: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 357 i

comenzamos a caminar. Entonces cuando nos fuimos no-sotros, entonces dijo Kallfülepi grande “¡no se llevarán mi caballo!” dijo Kallfülepi grande. Ahí nos fue a atajar, eran cinco, nosotros éramos cuatro solamente y así nos fuimos nosotros. Cuando nos atajaron, entonces mi padre se enojó, y en eso le dio un azote a su caballo, “¡llévenselo rápido, rápido, galopa!” me dijo mi padre a mí. Entonces cuando nosotros comenzamos a galopar, ahí mi padre venía detrás, galopando venía con mi hermano, pues yo iba adelante esa vez, llevaba tirando a aquel caballo.

3. Entonces fueron y me atajaron a mí. “Si no me entregan el caballo, hoy día tendremos una gran pelea” nos dijeron esa vez, “suelten mi caballo inmediatamente” nos fueron a decir en esa ocasión, nos fue a decir el hijo mayor de Kallfülepi grande. Y ahí fue donde yo le dije “si vas a pagar, iremos a dejarle su caballo” le dije yo. De esa manera yo me enfrenté, nos estuvieron atajando a nosotros, de esa manera fue como yo pasé antes. Entonces se enfureció aquella persona, pues nosotros no los tomamos en cuenta. En ese momento, dos hombres sacaron sus boleadoras; cuando sacaron sus bolea-doras aquellos dos hombres, también de esa manera sacó su boleadora mi padre y también mis dos hermanos.

4. En ese momento mi padre dijo “vamos a pelear si así lo quieren, ¡vamos, peleen malditos ladrones!” le dijeron a esas personas esa vez. Entonces así fue que pelearon, golpearon a mi pobre padre con el rebenque en esa oportunidad, así que cuando le dieron el golpe a mi padre, allí levantó [dan-do vueltas] su boleadora, entonces le azotaba a Kaillfülepi grande, cuando le estaba tirando golpes, lo golpeó en las costillas; y cuando le golpeó ahí, saltando y saltando cayó del caballo. Entonces así seguíamos peleando en esa ocasión.

5. Entonces fuimos nosotros, corrimos fuerte en el caballo nosotros, pues eso era lo que hacíamos. Entonces a mi her-mano me lo lastimaron esa vez, con la boleadora le tiraron un golpe y en su cabeza le apuntaron, salía y salía su sangre

fta Kaillfülepi. Inchenga feichi uimana küm künun gnañi kawallu. Fei meunga amuinga t’e ka künuiñ gna. Fei meunga amulu inchiñ feimunga feipi fta Kaillfulepi. Yeinma molaiyan tañi kawallu, pinga fta Kaillfülepi. Fei meunga kat’ú tupueiñ meu. Kechungeingün gna fei yengen. Inchiñ gna meli neiñ meten. Fei meunga amuiñ gna inchiñ. Kat’ütupuelu meu inchiñ. Fei meunga llaskeinga ñi chauem. Fei meunga uimana küm künuinga ñi kawallu. Matui yefümün matükel uirafünge pieneunga ñi chauem nga inche. Fei meunga uirafulunga inchiñ. Feimeunga nañi chau ina ngümeli nga uirafü kon külei nañi peñi engu. Inchenga unelen llenga feichi uit’a tu niefiñ gna tüfi chi kawallu.

3. Feimeunga amuingün gna kat’ü tungepun gna inche elumonoli tañi kawallu. Fachi antünga fta nalai, pingeiyunga feichi. Matü kelgna nelküm melmo tuchi tañi kawellu, pinge puiyunga feichi, pi pu eyu meu nañi unen fotüm gna fta Kaillfulepi. Fei meunga inchenga fei pifin. Kulli almita elkümelu tuaiñ tami kawallu pifinga inche. Femgneichinga inche tankü tufiñ gna inche. Kat’ütuye kümengei yunga nga inchu. Femgneichinga rupan gna inche. Feimeunga llaskuingün gna tüfi chi che. Inchunga dsuam künu lafiyu. Epu entunga uit’an tuinga ñi nañi lükaiyengu, uitan tulunga ñi lükainga tüfi chi epu ent’u. Feimeu kainga uit’an tuinga ñi lükai kainga ñi nañi chauem kanga ñi epu peñi.

4. Feimeunga feipinga ñi chau. Nalai iñ ta pülmün, naluin uecháke ueñéfe, pingeinga tüfi chi cheiyem gna feichi, femgneichinga feipieyu nañi chauem gna feichi. Feimeinga naluuingün. Kupa fuin mangen ngañi chauem gna tupu emeunga ñi feichi. Fei meunga kupafuin mael nañi chauem fei meunga ufui pürami nañi lükai. Fei meunga mütong kefinga fta Kaillfulepiem. Fei meunga mutongkefilu. Kassi munga külli ngerkinga külliel gna feimu, ütüf ütüf tu na eingañi kawell meu. Fei meunga i’to mekeiñ naiñ naiñ naloin gna feichi.

5. Fei meunga amuiñ nga inchiñ. Ito lef kawalliñ gna inchiñ. Fei meunga femye keineyiñ gna. Feimeungañi ñi peñiem gna aillfül mangen gna feichi. Lükai munga mutong küngei ñi lonko

Page 25: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 358 i

meunga killingei. Uiss uiss fuiyekemí nañi moillfün nga amuleinga ñi peñi nga feichi. Femgneichinga femyim gna rupan, naiñ kawallunga muntuin mangelain. Inche nga uit’a tu niekafin gna tüfi chi kawallu. Fei meunga epe putulunga iñ ruka munga inchiñ. Feimeunga afelupuingün gna nañi konayem gna fta Kaillfulepi. Femgneichinga femyim gna rupan. Femgneichi femkei ta che tañi naluuin meu.

6. Fei meunga putuiñ gnain ruka meu. Putuiñ gna müle puketuiñ ngütamkanga ngütamka ngeke tuiñ nañi peñinga aillfulu kücha lelgninga komeu. Nañi lonkonga uesolu. Femgneichinga femyin gna rupan mapu meu. Femgneichinga femekeuinga cheiyem gna povrelunga cheiyem. Chumgneichinga uenui uenem rume kimu uelai reke t’ewangelunga cheiyem. Femgneichinga femekiui nga cheiyem gna mansána nga mapu meu nga kuifi. Inchenga kom kim nien gnañi nañi femo ken gna cheiyem. Feimeunga epe kiñe t’ipantunga mülepufuiñ gna masánanga mapu meu.

7. Inchiñ gna naiñ umautukenon meu nga pun naiñ kuissa ken gnaiñ naiñ kawelluem. Fei meunga neue ueñein mangelafuin naiñ kawelluem gna feichi. Kom ke pun gna umain manga niekefuiñem naiñ kawelluem. Femgneichi t’emün gna inche. Itokom gna dsungumeunga rupan inche. Femgneichinga femkerkinga cheiyem gna mülen meunga dsungu. Femgneichi t’emün gna inche. Pun gna yekeiñ ngaiñ naiñ rüngei, naiñ kuissa yam naiñ kawallu, rangüi piren gna umain t’ipakeiñ. Rangei mawun gna umainyel gna kiau ulkefun gnañi naiñ kawallu.

12. Nov. 1902.

mientras avanzaba mi hermano en esa ocasión. De esa forma lo hicimos con aquello que pasó. No nos quitaron nuestro caballo, pues yo lo mantenía tirando aquel caballo. Entonces cuando estábamos por llegar a nuestra casa, fue ahí donde desistieron los jóvenes de Kallfülepi grande. Eso fue lo que vivimos en el pasado, de esa manera lo vivió la gente, cuan-do pelearon.

6. Entonces llegamos a nuestra casa, llegamos y nos queda-mos allí, conversábamos y conversábamos. Mi hermano que se lastimó le lavaron con agua su cabeza que tenía rota. Fue así como vivimos las cosas en el pasado en esas tierras. A ese extremo llegaron las personas, cuando la gente se volvió pobre. A cualquier clase de amigo que sea, era como si ya no se conocían, cuando sufrieron como los perros la pobre gente. De esa forma andaba la gente en el Mansanamapu antes. Pues yo conocí todas las cosas que hacía la pobre gen-te. Entonces casi un año estuvimos en el Mansanamapu, la Tierra de las Manzanas.

7. Nosotros no dormíamos por las noches, para cuidar nues-tros caballos, de esa manera ya no nos robaban tanto nues-tros caballos en esa oportunidad. Todas las noches debíamos alojar junto a nuestros caballos, así fui creciendo yo. Por muchas vivencias he pasado yo, pues por eso han tenido que atravesar las pobres personas, porque comenzó la des-gracia, así fue como yo me crié. Por las noches llevábamos nuestros coligües para cuidar nuestros caballos, en medio de la nieve salíamos a pernoctar, en medio de la lluvia teníamos que salir a pernoctar para cuidar a nuestros caballos.

Page 26: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 359 i

1. Fem gneichi fem kei tañi mapu mu ta che. Feimeunga epe kiñe t’ipantupulunga inchiñ feimeunga t’ipatuaiñ nga willi mapu. Tüfaunga müle lin che mu nga mongelaiya fuiñ chemno rumenga ngielainga tüfa meu nomlainga t’ipatuliñ gna willi mapu. Luan meu choike meu kumt’i meu nga monge leputuain, pinga ñi chauem gna feichi. Feichinga t’ipa t’ipangetuinga cheiyem. Sayúekengañi mapuem pewe nolunga ñi mongeiyan t’ipa t’ipangetuinga nañi konaiyen. Willi mapunga tüfi itokom gna che t’ipa patuinga feichi. Femgneichinga fem kiauiñ gna rupan. Itokom gna cheiyem feichi pewelainga ñi mongeiyan. Femgneichi feminga cheiyem. Feimeunga inchiñ feipinga ñi chauem. Pepi kawaiñ mai pinga ñi chauem gna feichi. Ito chumül müten ta amutuaiñ pinga ñi chauem gna feichi. Fei meunga mari meli antü mülewiñ gna feichi.

2. Fei meunga uiñam tuiñ. Femingaiñ küpatuael gna feichi. Feimeunga küpatuiñ. Akuiñ gna kiñe fta mawida nga mülei. Uechu fta mawidanga müle paketuinga feichi. Feichinga konpaiyalunga ka malon gna pi piyengeinga feichi küpai ta winka, pi pingeinga cheiyem gna feichi. Feichinga inchiñ rangüi mawidsanga mülein gna rangi fta ke mamüll gna mülei patui nga feichi. Feimeunga epe kiñe kien chinga müle paiñ gna fei meo. Feimeunga ka ñamingain naiñ kawalluem. Ka ueñein mangein. Inchenga feichi kisulen. Kintukefuiñ gnañi kawalluem. Ito femgnen femgnen ula peinma finga ñi punon nañi yengemoiyim gnañi nañi kawalluem gna feichi püchü alün kawalluem gna kechanentuin mangen gna feichi. Kimel gna ñi kisulen gna feichi nga ueñein mangen naiñ kawalluem nañi chauem kanga ñi epu peñi feiyengen gna amuinga nome leufuinge chi amuingün. Limai nga rupaingün. Choikeyaluen gna feichi. Femgneichinga fem kiauiñ gna rupan. Inchenga feichi kisu elkünungen inche. Feimeunga umain yel gna yauülken gna ñi nañi kawalluem.

texto dictado eL 17 de noviembRe de 1902:

1. Eso es lo que debían hacer las personas en nuestras tie-rras. Entonces cuando nosotros llevábamos casi un año allí, de esa forma nos fuimos [devolvimos] al Wüllümapu, “si se-guimos en este lugar ¿con qué vamos seguir sobreviviendo? No tenemos nada en este lugar. Si al otro lado, si nos vamos al Wüllümapu, de los guanacos, de las avestruces, del ar-madillo, con eso llegaremos a vivir” dijo mi padre esa vez. En ese tiempo la gente empezó a retirarse de las tierras de Saiweke, porque ya no encontraban para seguir viviendo. Sus jóvenes comenzaron a salir hacia el Wüllümapu, muchas personas se fueron esa vez. De esa manera andábamos en el pasado. Toda la gente en ese tiempo ya no encontraban para vivir, eso hacían las personas. Entonces nosotros, mi padre dijo “nos tenemos que preparar” dijo mi padre esa vez, “den-tro de poco nos iremos” dijo mi padre aquella vez. Pues allí nos quedamos catorce días esa vez.

2. Entonces cargamos nuestro equipaje y así fue que nos re-gresamos, por eso nos vinimos. Llegamos donde había una gran montaña, en la cima de esa gran montaña nos estuvi-mos quedando. “Ese día, ese día va a entrar otra vez el ma-lon” decían esa vez, “vienen avanzando los wingka” decía la gente esa vez. Nosotros en ese tiempo estábamos en medio de grandes bosques/montañas, en ese tiempo. Entonces, es-timo que cerca de un mes estuvimos allí, fue así que también se nos perdieron nuestros caballos, otra vez nos robaron. Yo en ese momento estaba solo, comencé a buscar mi caballo, apenas, apenas logré encontrar su rastro, hacia donde había sido llevado mi caballo en esa ocasión. Eran varios caballos los que me sacaron arriando en esa oportunidad. Cuando supieron que yo estaba solo esa vez, me robaron mis caba-llos. Mi padre y también mis dos hermanos, ellos fueron al otro lado del río, allí habían ido, pasaron el Limay para cazar avestruces esa vez, de esa forma andábamos antes. Pues a mí aquella vez me dejaron solo. En ese entonces pernoctaba junto a los caballos, de esa manera anduve yo, incluso en el día debía pasar rondando a mis caballos, en medio de los bosques llevaba a mis caballos. Mientas andaba trayendo de esa manera a mis caballos, pues me los robaron esa vez, de esta manera anduve en aquella oportunidad.

Page 27: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 360 i

3. Entonces nuevamente mi padre, esa vez regresaron. Cuando llegaron, pues a mi padre yo le comencé a conver-sar de lo que me había pasado, de la manera en que me habían robado mis caballos, eso le dije a mi padre en ese momento. Entonces mi padre me reprochó en esa oportuni-dad: “quizás no te preocupaste por tus caballos y te los han robado” me dijo mi padre esa vez. Yo en esa ocasión no le hablé a mi padre, entonces dijo esto mi padre: “pronto nos marcharemos. Si continuamos en este lugar, se nos han de acabar todos nuestros caballos” eso decía mi viejo padre en aquella oportunidad. En esa ocasión habían buscado carne de avestruces, carnes de guanacos, eso vinieron a buscar en esa ocasión. De esa manera fue como lo hicimos esa vez.

4. Por eso en tan solo tres días nos vinimos en aquella opor-tunidad, atravesamos en medio de esas grandes montañas [cerros, estepas]. Entonces llegamos a Püchüleufü, así se llamaba aquel lugar, allí también nos quedamos. En ese lu-gar habían muchos árboles de manzana aquella ocasión, allí fue donde llegamos. Entonces mi padre dijo, fue así lo que dijo mi padre: “en este lugar uno, o aunque sea dos meses, vamos a estar aquí” dijo mi padre esa vez, “vamos a recolec-tar manzanas para llevarlas al Wüllümapu y tendremos para comer” dijo mi padre esa vez. Todos nuestros caballos los llevamos en medio de las grandes montañas. Nosotros con mi hermano teníamos dos [caballos] con los cuales arriamos a todos [los demás] caballos. Solamente quedaron algunos caballos en nuestra casa, [al resto] los llevamos en medio de las grandes montañas, a nuestros caballos.

Femgneichinga femkiau iñ gna inche. Kenü antünga miauün gna chinkoyaülkün gna nañi kawallu. Rangi mamuill gna miauulken gnañi kawalluem metunga ñi fem kiauulün nga ueñein mangen nañi kawallunga feichi. Femgneichinga fem yau ün gna feichi.

3. Fei meunga ka nañi chau putuingün gna feichi. Putuluengen gna nañi chauengen fei meunga inche ngütam melfiñengen. Fem gneichinga ñani femgneichinga ueñein mangen nañi kawalluem pifuinga ñi chauem gna feichi. Fei meunga llaskütueneu nañi chauem gna feichi. Dssuam ngolu chi tami kawalluem ta ueñein mangeimi pieneu nga ñi chauem gna feichi. Inchenga feichi dsungu lafinga ñi chauem. Fei meunga feipinga ñi chauem. Matükel gna amutuaiñ. Mülelinga tüfa meu itokom gna afa afuingain naiñ kawallu pi pingeputuinga ñi chauemgna feichi. Feichinga yeparkeingün gna choike ilo, luan ilo yeparkeingün gna feichi. Femgneichi nga femyingna feichi.

4. Fei meu nga küla uentun mu müten gna küpa tuiñ gna feichi rupaiñ gna rangi fta ke mawisa. Feimeunga akutuiñ gna püchü leufü pingeinga tüfi chi mapu. Fei meunga ka mülepatuiñ. Feimeunga müteuui nga mansánanga feichi. Fei meunga akulunga inchiñ. Fei meunga feipinga ñi chauem. Feipilunga ñi chauem tüfa meu ta kiñe epu kien rume ta müleiaiñ ta tüfa meu, pinga ñi chauem gna feichi ngülüm maiñ ta mansána tain yeyael ta willi mapu taiñ iye kümeyael, pinga ñi chauemgna feichi. Naiñ kawallu itokom gna ka yeyiñ gna rangi fta ke mawidsa. Epu nieyunga inchu nayu peñuen gnen yeiyunga nayu kawallu itokom. Kiñe kenga nieuui müten nañi kawallungaiñ naiñ ruka meu inchunga tüfi yeiyunga rangi fta ke mawidsa nayu kawallu.

17. 11. 1902.

Page 28: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 361 i

1. En ese lugar nos quedábamos. En donde no se podía atra-vesar, donde habían más árboles, allí los dejábamos bien arrinconados, allí pernoctábamos con nuestros caballos. De esa manera anduvimos aquella vez. Pues no habían personas allí, eran tierras bien altas aquellas, no se podía cruzar en esas grandes montañas. Había mucho pastizal, habían cre-cido bastante. Eso fue lo que hicimos en aquella ocasión. Al cabo de dos días nos veníamos a nuestra casa, al cabo de tres días retornábamos y retornábamos a nuestra casa. De esa manera andábamos en aquella oportunidad. Entonces cuan-do llevábamos un mes allí, nuevamente veníamos a nuestra casa. Y esa vez cuando vinimos nuevamente, ahí nos dijo nuestro padre: “dentro de dos días deben traer sus caballos” nos dijeron esa vez, eso nos dijo nuestro padre. Entonces dentro de dos días nos trajimos todos nuestros caballos y regresamos esa vez. Cuando llegamos nosotros: “mañana nos iremos, tenemos que preparar los equipajes hoy día” dijo mi padre. Entonces fue así que al día siguiente nuevamen-te viajamos, pues trajimos muchas manzanas, dos bolsas de manzanas trajimos. Así fue como lo hicimos esa vez, aquel día llegamos al Limay, entonces se nos hizo de noche cuando llegamos aquella vez.

2. Cuando llegamos nosotros, pues allí hizo una rogativa mi padre. Entonces: “ayúdeme Wekufü, que pueda atravesar bien [el río]” dijo mi padre cuando hacía rogativa esa vez. Allí se nos hizo de noche esa vez, nosotros éramos los tres hermanos y dejamos nuestros caballos alojando junto al río. De esa manera lo hicimos en esa ocasión. Pues así, a la ma-ñana siguiente, en el amanecer, nos levantamos y estaban to-dos nuestros caballos que habían alojados esa vez. Y cuando nosotros nos levantamos, los ensillamos; cuando nos ensi-llamos nosotros, llevamos nuestros caballos donde nosotros dormimos con nuestro equipaje, entonces llegamos. Yo fui el primero en agarrarle el caballo a mi padre. De esa manera fue que anduvimos en aquella oportunidad.

3. Entonces todos nos preparamos en esa oportunidad, to-dos nos cargamos nuestras bolsas. Esa vez mi padre primero

texto dictado eL 18 de noviembRe de 1902:

1. Feimeunga mülepukeiyu, rumengnenolu mu niontuku niepukeiyunga. Dsoi mamill gnelumeu. Fei meunga umaiñel pukeiyunga pu kawallu. Femgneichinga femkiauyu nga feichi. Ito ngelainga che fei meu. Ito uechi mapunga tüfi rumen gnelainga fta ke mawidsa. Müteueinga kachu fta kenga ueuin gnei. Femgneichinga femyin gna feichi. Epuke uentun meu küpakeiyunga yu ruka meu. Külake antü meu ngepangepangekeiyu ngayu ruka meu. Femgneichinga femkiauyun gna feichi. Fei meunga kiñe kien pulunga inchiñ feimunga ka ngepaiyungaiyu ruka meu. Feichi nga ka ngepalunga inchu. Fei meunga feipi eyu meu nayu chau epu eta küpaltuai mu tamu kawallu pingei yunga feichi, pieiyumeu nayu chauem. Fei meunga epuentün meunga kom küpaltuyungayu kawallu akutuiyunga feichi. Akutulunga inchu ulenga amuain. Pepikauain gna fachi antü, pinga ñi chauem. Fei meunga umain mu müten gna. Ka küpain gna. Ito fente ken küpalin gna masána. Epu chechim küpalin gna mansána. Femgneichi fem yin gna feichi. Feichi antünga akutuin gna Limai. Fei meunga t’afiyan gna akuiyan gna feichi.

2. Akulunga inchiñ fei meunga ngillatu künupaiyañi chauem. Fei meu nga füre neiyaen uekufü, küme norpuan, pinga ñi chauem gna ngillatupelunga feichi. Fei meunga pun main gna feichi. Inchiñ gna külangein gnain peñi uengnen umain nielin naiñ kawallu. Niontuku niein gna leufu meu. Fem gneichinga femyin gna feichi. Fei meunga unmainga liwen. Ito liwen gna ut’aiñ naiñ kawallu itokom gna umain nainga feichi. Fei meunga ut’alu inchiñ sillauiñ gna. Sillaulunga inchiñ pu ulingnaiñ kawallu. Cheugaiñ umain külemoiyim ngaiñ gnaiñ uiñamtu. Fei munga putuin. Inchenga feichi unenga nünel pu tu fin nañi kawalluem ngañi chau. Femgneichinga femkiauin gna feichi.

3. Feimeunga kom gna pepikauingün gna feichi. Kom chechim moyim gna. Feichinga une

Page 29: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 362 i

mankass noli nañi kurenga ñi chauem. Istokom gna püchü ke che mankass ngolnginga feichi. Femgneichinga femyingna feichi. Ito küme norpatuin gna feichi. Norpatulunga inchiñ ka ngillaturpainga ñi chauem. Feingaiñ t’ipa patu yael gna willi mapu feichi. Femgneichinga norpatuiñ gna Limai. Feimeunga feichi antünga ka küpaiyin. Akutuiñ nga ka Kilkiwe pingei nga tüfi chi mapu. Feimunga ka umain paiñ gna feichi. Femgneichinga femya küpa tuiñ gna uiño tipa melunga inchiñ gna feichi.

4. Meli uentu chinga t’ipa pa tuinga feichi. Feimeunga pe chepaiñ. Chenkass ngeyu pingeinga tüfi chi mapu. Fei meu ina meunga akutui epu fta ke mawidsa müten gna müleinga fei meu. Feimeunga ina meunga akutuin. Fei meunga llaunga müleparkinga che. Alüin chenga mülepaturkei. Femgneichinga t’ipainga feichi. Feimeunga akulunga inchiñ choike choikengepatuinga fei meu. Re luan ilo meu. Re choike ilo meu. Re kunt’üm meu mongelepa tuinga chenga feichi. Femgneichinga t’ipa pa tuinga ito kom gna cheiyem gna feichi. Ka femeunga itokom chenga uiñamtui. Ina mawisanga puainga piuingün gna feichi. Fei meunga ka uiñantui nga itokom che. Püchüke uentru kenü somo amulekeinga kechan kawallmu. Choikeiye küme kenga pu uentru. Femgneichinga t’ipain gna willi mapu ngeichi. Malal waka pingeinga tüfi chi mapu feimunga putu alunga inchiñ.

5. Feimeunga epe kiñe kien amuin gna feichi. Fei meunga putuin gna malal waka pingeinga tüfi chi mapu, ina meu nga tüfi putuinga feichi. T’ükengeiyu pingei nga tüfi chi mapunga fei meunga putuiñ. Feimeunga ka faten chenga mülerki. Mülerkinga Foiyelengen, Inakayalengen. Ito fenten chenga mülerkinga feichi pu willichenga mülerkii Inakayal engunga Foiyel feichi epu lonkonga mülerkinga feichi. Femgneichinga

cruzó a su esposa al otro lado, pues todos fueron cruzando de a poco esa vez. De esa manera lo hicimos aquella vez. Pero logramos cruzar bien en esa oportunidad. Cuando cru-zamos nosotros, nuevamente hizo rogativa mi padre. Así fue como salimos en dirección al Wüllümapu esa vez, así fue como atravesamos el Limay. Entonces ese fue el día que nos vinimos, también llegamos a Kilkiwe173, así se llamaba ese lugar, entonces también pernoctamos allí. De esa manera fue que veníamos viajando cuando nos salimos esa vez.

4. Me parece que fue dentro de cuatro días cuando nos fui-mos esa vez. Entonces encontramos gente en Chinkassngi-yew, así se llamaba ese lugar, allí en un rincón llegamos. Allí había solo dos grandes montañas, ahí cerca llegamos nosotros. En ese lugar habían llegado unas cuantas perso-nas, muchas personas se habían establecido allí. De esa for-ma nos salimos nosotros esa vez. Cuando nosotros llegamos ahí, cazábamos avestruces, solo con carne de guanaco, solo con carne de avestruz y solo con carne de armadillo estaban viviendo las personas esa vez. Así fue como salieron toda la pobre gente esa vez. Allí también, toda la gente se llevaba sus cosas, “cerca de las montañas vamos a llegar” se decían esa vez. Entonces nuevamente toda la gente preparaban su equipaje, los hombrecitos chicos, incluso las mujeres iban arreando los caballos. Los hombres iban cazando avestruces, así fue que salíamos en dirección al Wüllümapu, ya que no-sotros debíamos llegar al lugar llamado Malalwaka.174

5. Entonces viajamos durante casi un mes en aquella opor-tunidad, y así llegamos hasta Malalwaka, así se llamaba esa tierra, era cerca donde habíamos llegado esa vez, ya que en el lugar llamado Tünkengiyeo175, allí fue donde llegamos. Pues allí también había mucha gente, estaban Foyel e Inaka-yal, pues habían muchas personas en ese tiempo. Entre la gente del Wüllümapu estaban Inakayal y Foyel, esos dos longko vivían en ese tiempo. De esa manera fue que llega-mos en esa oportunidad. En esas tierras, en ese tiempo te-

173 Esta toponimia significa “lugar donde habita/abunda el ave kilkil, el chuncho”. Nota de M.C.174 Esta toponimia significa “corral de vacas”. Nota de M.C.175 Esta toponimia significa “lugar donde habitan/abundan aves llamadas tüngke o tüngkü, la tenca”. Nota de M.C.

Page 30: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 363 i

nían un pequeño río en aquel lugar. Allí nos establecimos, en medio de las montañas, cerca habían grandes montañas. Entonces allí estuvimos de mejor forma, solo con avestruces estuvimos viviendo, se juntaban los cueros de guanacos, las plumas de avestruz recolectábamos esa vez, se juntaban los mantos de cuero llamados waralka. Entonces los juntaban, las personas las juntaban, y así las personas entraban [iban] hasta Santa Cruz, “está bueno, no hay ningún problema en ese lugar” decían las personas.

6. Entonces iban e iban, todo tipo de ropas [y utensilios] traíamos y traíamos esa vez. De esa manera lo hacían las personas esa vez. También allí, al parecer, pasaron dos años. Asimismo comenzaron a entrar donde los galeses. “No hay ningún problema en ese pueblo, está todo bien” decía la gen-te esa vez. A ese lugar traían y traían las plumas de avestruz, cuero elaborado waralka, también frazadas de lana, se hacía entrega de muchas cosas en ese lugar. Aquella vez aún no llegaban los soldados allí donde los galeses, habían solo al-gunas casas, habían unos pocos pulperos.

7. De esa manera venían y venían [entraban] las personas en aquella oportunidad. Entonces después de que pasa-ron dos años, si mal no recuerdo, “nuevamente llegaron los soldados wingka” decía la pobre gente esa vez, “al Man-sanamapu nuevamente llegaron los soldados” le decían a la pobre gente esa vez. En ese momento, solo después de poco tiempo, también llegó el pobre Saiweke. Esa vez el pobre Saiweke había estado viviendo en sus tierras, y en el momento que supo que sería invadido por los win-gka en el Mansanamapu, por eso otra vez absolutamente a todos sus jóvenes kona, enseguida les dio la noticia. En ese momento Saiweke nuevamente salió en dirección al Wüllümapu. Entonces “otra vez llegaron los wingka a Ko-llonkura” decían cuando llegaba la gente de Saiweke.

8. Algunos grupos de personas llegaron primero esa vez. De esa manera andaban las pobres personas en ese tiem-po. Así también, en medio de las grandes montañas subía la gente, en medio de los bosques se iban quedando algu-nas de las pobres personas en ese tiempo. De esa manera andaban las pobres personas. Nuevamente allí, después de casi un año, le enviaron mensajes a Saiweke, un capi-

puuin gna feichi mapunga feichi. Püchü Leufungei nga tüfi chi mapu. Fei meunga müle pu tuinga rangei mawisa. Ina fta ke mawidsanga mülei. Feimeunga kümel ka leputuin re choike meunga mongeleputuin ngülüm gnei nga t’ülke luan, perkin choike. Ngülüm gneiga feichi ngülüm gneinga wuralka (chillango). Feimeunga ngülüm gnei ngülümeinga feichinga che. Fei meunga kon kon ngeinga che. Santa kurunga kümelka leinga chem dsungu rumenga ngelainga feimeu, pipingeinga che.

6. Feimeunga amo amungeinga. Itokom uesa kelunga yeme yemeiñ gna feichi. Feimeunga feimekeimün gna feichi gna che. Ka epu t’ipantuchinga rupai. Ka konpai nga chenga kalensu (galenser!). Ngelainga dsungu feichi pueflunga kümelka lei pinga che feichi. Fei meunga tukul tukul yengepainga perkin choike. Waralka, ka matra, itokom gna uül uül yengepainga fei meu. Feichinga metu pula fuinga soltaunga feimeu kalensunga tüfi. Kiñe kiñe lei müten gnei ruka mufulei müten gna pulperu.

7. Femgneichinga konpa konpangeinga cheiyem gna feichi. Feimeunga ka epu t’ipantuchinga rupai. Ka akuinga winka pinga cheiyem gna feichi. Masána mapu meunga ka akuinga soltau, pingeinga cheiyemgna feichi. Feichinga püchüinma meu müten gna ka puuinga Sayúekeyem gna feichi feichinga fei Sayúekeyem. Mülekafuinga ñi mapu meuem gna feichi ka kimlunga ñi nañi kon puyael gna winka nga mansana mapu meu. Fei meu ka itokom gnañi konayem. Müchai müten gna ngütamürkei. Feichinga ka t’ipaturkinga Sayúekeyem gna willi mapu. Feimeunga ka akui ta winka Koillonkura, pi pu tuinga ñi mapuem gna nga Sayúeke.

8. Kiñeke t’okinche nga une puyetuinga feichi. Femgneichi nga femkiauinga cheiyem gna feichi. Ka fei meunga rangi fta ke mawidanga püra kefinga cheiyem. Rangi maillminga tüfi ito kiñe kewerpuinga cheiyem gna feichi. Femgneichi fem kiauinga cheiyem. Ka feimeunga epe kiñe t’ipantu meunga uerküin

Page 31: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 364 i

texto dictado eL 20 de noviembRe de 1902:

1. Femürki nga tüfi chi kapitan gna feichi. Fei meunga ueurken nga pu uinga Sayúeke mu. Inche mai ta presentáun pirkinga tüfi chi kapitan. Afel noyael mai ta cheiyem pingei mai ta tüfa. Pin gna puulelgneinga feichi Sayúekeiyem. Pifalürkeeyeunga tüfi chi kapitan. Feimeunga pulunga tüfi chi uerken. Pulunga t’apumeinga ñi konanga Sayúekeiyem, itokom ñi pu kapitan. Ka uerküin malel gneinga feichi Foiyeleingunga Inacayal. Akui mai ta ñi uerken ta Kurü winka. Presentau ürkimai ta chaíno ta Kurü winka. Pin ta manta lel gnei ta Foiyelengu ta Inakayal ta feichi. Itokom mai ta küpalpe tañi tañi pu kapitanengu itokom mai tañi kona küpalpeiyengu mai. Pifal gnei ngu ta feichi. Feipi falengu mu ta Sayúeke itokom tañi fenten nüñi kona yengu ta küpalpeiyengu mai ta aillkütupayalo pifalgneingu ta feichi. Feimeunga ule mai ta akuaingu, pifal gneingunga feichi. Fei ka mai ta küpa peiyengu pifal gneingunga feichi nga Foiyelengu nga Inakayal gna feichi.

2. Femgneichinga feipi uinga pu lonkoyem gna feichi. Inchenga feichi aillkütulen. Feimeunga akutuinga ñi nañi uerken gna Sayúeke feimeunga ngütamka ngütamka ngepatuinga tüfi chi uentru. Peme fiñé ngumai, pipingepatui nañi ngütam kan gna tüfi chi uentru, pinge patuinga Sayúekenga feichi. Ulé mai ta puan pingu mai pin gna akulelgnetuinga Sayúeken gna tüfi. Femgneichinga femekein gna cheiyem

1. Eso había hecho aquel capitán en ese tiempo, por eso llegó el mensaje donde Saiweke. “Yo me he presentado” mandó a decir ese capitán, “«no dejarán en paz a la pobre gente» eso te han dicho” decía [el mensaje] que le llevaron esa vez a Saiweke, le mandó a decir aquel capitán. Entonces cuando llegó ese mensajero, cuando llegó, Saiweke reunió a sus jóvenes kona y a todos sus capitanes. Así también envió mensajes esa vez a Foyel e Inakayal: “ha llegado el mensaje de Kurüwingka, ya se presentó Kurüwingka” ese mensaje le enviaron a Foyel e Inakayal en ese tiempo, “deben traer a todos sus capitanes, a todos sus jóvenes kona, pues que los traigan” les mandaron a decir en aquella oportunidad. Esto les mandó a decir Saiweke: “todos los jóvenes kona que tengan los deben traer, para que vengan, puedan venir a escuchar” les mandaron a decir en esa ocasión. Entonces “mañana deben llegar” les mandaron a decir esa vez, “que vengan ellos también” les mandaron a decir esa vez a Foyel e Inakayal, en ese tiempo.

2. De esa manera se comunicaban los longko en ese tiempo. Yo en esa ocasión escuchaba. Entonces regresó el mensajero de Saiweke, entonces conversaba y conversaba aquel hom-bre: “fui a verlos” decía en su conversación aquel hombre, le decían a Saiweke en esa ocasión, “«mañana llegaré» dijeron ambos”, ese mensaje le trajeron a Saiweke en esa ocasión. De esa manera lo hacíamos las pobres personas en nues-tras tierras. Entonces, a la mañana siguiente, reunió a todos sus capitanes, a todos sus jóvenes kona, decisivamente allí

malgnerkinga Sayúekeyem. Kiñe kapitan gna müleinga uechuue uün pingeinga tüfi chi mapu. Fei meunga müleinga tüfi chi kapitan. Chilenorkinga tüfi chi kapitan. Kurü winka pingeinga tüfi chi kapitan. Feinga tüfi püresentau ürkinga winka meu pulu meu.

18. Nov. 1902.

tán que estaba en Wechuwewün176, así se llamaba ese lu-gar, allí era donde estaba ese longko-capitán, era del lado chileno ese capitán, Kurüwingka se llamaba ese capitán. Aquel se había presentado ante los wingka cuando llega-ron [a invadir].

176 Esta toponimia no se comprende bien, pero podría ser Wechuwawün o Wechuwaw, que significa “cañadón que se ubica en zonas altas”. Posiblemente en la actualidad este sería un lugar llamado Hua-Hum, límite entre Chile y Argentina, cerca de San Martín de los Andes. Nota de G.P.

Page 32: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 365 i

se llenó de gente en esa oportunidad, en un campo abierto grande. De esa manera reunió a sus hombres Saiweke en ese tiempo. En una gran multitud de gente llegaron Foyel e Inakayal esa vez, realmente era extraordinario cuando ve-nían llegando junto con sus jóvenes kona, realmente se había reunido mucha gente en esa ocasión, cuando llegaron esa vez. Toda la gente se juntaron en aquella oportunidad, pues ni siquiera cabía la gente que estaba escuchando esa vez, para poder escuchar lo que le habían mandado a decir a Saiweke en ese tiempo.

3. De esa manera se juntaron en torno al mensajero, cuando llegó el mensaje de Kurüwingka en ese tiempo: “«se debe presentar mi amigo» eso te han dicho” le fueron a decir a Saiweke en aquella oportunidad, llegó a decirle el mensajero de Kurüwingka, “«puede ser una pérdida de tiempo si sigue andando así [huyendo del gobierno] mi amigo. Yo no le haré nada malo, yo no lo voy a matar. De buena forma quiero que solucionemos los conflictos por los territorios. El gobierno me ha mandado» así dijo ese wingka soldado cuando llegó, pues eso le dijeron a mi amigo”, ese mensaje le llevaron a Saiweke, “eso le han dicho a usted, de parte de su amigo” le fueron a decir a Saiweke esa vez. Eso le fue a decir el mensajero de Kurüwingka esa vez. Eso era lo que hacían las pobres personas en ese tiempo. En ese tiempo yo estaba escuchando.

4. Entonces ahí Saiweke dijo: “a todos los presentes, así es como están los asuntos ahora. Todos los presentes ¿qué debemos hacer con esto? Deben decírmelo así”, Saiweke le decía a sus capitanes en esa oportunidad. “Todos los presentes, así están los asuntos ahora” se decían entre Saiweke, Foyel e Inakayal en esa oportunidad. Esto era lo que se decían las personas unas con otras en ese tiempo. Pues yo esa vez siempre lo escuchaba todo aquella vez. De esta manera lo hacía la pobre gente en nuestras tierras. Así, de la misma manera, también envió mensajes Saiweke en ese tiempo. Primero se devolvió el mensajero de Kurüwingka, recién ahí se fue atrás el mensajero de Saiweke en esa ocasión.

gnain mapu meu. Feimeunga umain meunga t’apuminga itokom gnañi ngañi pu kapitan. Itokom gnañi kona. Ito apoinga cheiyem gna feichinga kiñe fta lenfün meu. Femgneichinga t’apuminga ñi nañi konayem gna Sayúuekenga feichi. T’auün’ chemeunga akuingunga Foiyelengunga Inakayalengunga feichi. Ito chemfel chinga ñi nañi konayengunga akulellgnunga feichi. Ito fta t’awülül gna cheiyem gna feichi akuingunga feichi. Itokom chenga t’auuinga feichi t’aflai rumenga chenga aillkü tupelunga feichi. Aillkütualunga nañi chempifalgnen gna Sayúekengna feichi.

3. Femgneichinga t’awuinmangei nga tüfi chi uerken gna pulu nañi uerken gna Kurü winkanga feichi. Presentauuai mai ñi uenui piñemi mai nai pingepui nga Sayúekenga feichi pipueyunga ñi nañi uerken gna Kurü winka ngüna mai tañi fem kiau uael tañi uenui. Inche mai ta chum no yafilu. Inche mai ta langüm noyafilu. Küme mai ta inche anü mapu lafilu. Mataeneu mai ta koviernu pi pai mai ta tüfa chi ülmen winka ta akulu. Femgneichi mai ta feipingei ñi uenui pin gna puulel gneinga Sayúekeiyem. Femgneichi mai ta feipi eimu tami uenui pinge puinga Sayúekem gna feichi. Femgneichi nga feipi pueyu nañi uerkengna Kurüwinka nga feichi. Femgneichinga femekeuinga cheiyem gna feichi. Feichinga inche gna ulkütulen.

4. Feimeunga feipinga Sayúekeyem. Felerken mai ta dsungu ta tüfa puen chumkunuwain kan ta tüfa puen. Pimoleyan mai kai. Pipiyeinga ñi pu kapitan gna Sayúekeyem gna feichi felürkeiyen mai ta dsungu ta dsungu ta tüfa puen, pipiyeeyunga Sayúekenga Foyelengunga Inakayalgna feichi. Femgneichinga pi piyeuinga cheiyem gna feichi. Inchenga feichi itokom gna aillkütulenga feichi. Femgneichi nga femkefuinga cheiyem gna naiñ mapu meu. Fei meunga ka uelunga uerken gna amulfuinga Sayúekeyem gna feichi. Une uiñomei nga tüfi chi uerken, nañi uerken gna Kurü winka. Fei meunga inallepainga ñi uerken gna Sayúekeiyem gna feichi.

20. Nov. 1902.

Page 33: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 366 i

1. Inche ta ka uerkuin malafin kai pin gna mantalelgnein gna Kurü winka. Inche ta chempilaiyafin metu tañi uenui. Chumael kanta koila tufalafui. Pifalel gna Kurü winkan ga feichi. Pifaleyunga Saiyúeke. Eei meunga amutuinga tüfi chi uerken gna feichi nañi uerken gna Kurü winka. Inche mainga metu chempilai yafin. Presentauan gna pilaiyafin pifaleil gna Kurü winka feichi. Chemu kam ta inche ta müchai müten ta presentauafün, pifaleil gna Kurü winka. Tañi ngünen meu mai tañi feipi faletu tañi uenui. Chumael kam ta inche müchai müten ta presentauafun. Kümelu kam tañi tañi femyauün. Inche an ta chume kenofilu anta inche ta winka. Inche anta maló, maló yeme kenofilu. Pifalgneinga Kurü winka feichi pifaleiyu nga Sayúeke. Femgneichinga feipi nga Sayúeke piputuafimi mai tami lonko. Pingeinga tüfi chi uerken gna feichi, pieyunga Sayúeke. Fem gneichinga feme keinga cheiyem gna feichi.

2. Inche ta feichi aillkütuyauken ta feichi. Femgneichinga femekeiuünga cheiyem gna feichi. Fei meunga ka alüinma meunga uerküinga Sayúeke uerküngefuinga kiñe uentruem Kapitanem gna tüfi chi uentru Nawelpang pingefuinga tüfi chi kapitanen. Feichinga kechungeingün gna amuingün. Pu alu engen gna Kurü winka nañi uerkenem gna Sayúeke. Fei meunga amulunga tüfi chi kapitanem gna feichi. Ito ñampu kainga tüfi chi kapitanem. Yaf mari antü t’ipai chinga tüfi chi kapitanem. Ka fei meunga ka manteinga ñi uerküin gna Sayúekeiyem gna feichi. Ñalunga tüfi chi kapitanem, ka amuinga meli che feipifalgnei nga Kurü winka uerken ta mantafil mai ta ta uenui. Akulai mai ta tañi uerken. Tañi chumyauün chi tañi tañi uerken. Pifaleil gna Kurü winka feichi.

3. Fei meunga pu ürkinga tüfi chi uerken gna feichi. Kurü winka munga pu ürkü. Pulunga Kurü winka mu akulai mai ta tüfi chi kapitan. Akulai mai tañi uerken tañi uenui, pirkinga Kurü winka nga feichi. Feichi nga

1. “Pues yo también debo enviarle un mensaje”, eso le mandaron a decir a Kurüwingka, “yo no le diré nada aún a mi amigo. Para qué le puedo mentir” le mandaron a decir a Kurüwingka en ese tiempo, le mandó a decir Saiweke. Entonces se fue este mensajero esa vez, el mensajero de Kurüwingka. “Yo no le daré ninguna respuesta todavía, no le quiero decir que yo me voy a presentar” le mandaron a decir a Kurüwingka esa vez, “¿por qué yo debo presentar-me tan de inmediato?” le mandaron decir a Kurüwingka, “es por su conveniencia lo que me ha mandado a decir mi amigo. Para qué yo me tengo que presentar tan apresura-do, si ando de buena manera, si yo nunca le he hecho nada malo a los wingka. Yo nunca he ido a hacerles malon” le mandaron a decir a Kurüwingka en ese tiempo, le mandó decir Saiweke: “«Eso fue lo que dijo Saiweke» le debes de-cir a tu longko cuando llegues” le dijeron a aquel mensajero en esa oportunidad, le dijo Saiweke. Eso hacían las perso-nas en ese tiempo.

2. Yo en ese tiempo siempre iba a escuchar, esa vez. De esa manera comenzó a sobrevivir la gente en ese tiempo. Y así, después de un buen tiempo, Saiweke mandó un mensaje, mandaron como mensajero a un hombre, era un capitán aquel hombre, Nawelpang se llamaba ese pobre capitán. En esa ocasión eran cinco los que habían viajado, debían llegar donde Kurüwingka esos mensajeros de Saiweke. Entonces cuando fueron aquellos hombres esa vez, desaparecieron definitivamente aquellos capitanes. Llevaban cinco días de haber salido esos capitanes. Entonces, otra vez mandó men-sajeros Saiweke en esa ocasión, cuando desaparecieron esos capitanes. Nuevamente fueron cuatro personas, le manda-ron a decir a Kurüwingka: “envié a mis mensajeros, pero no han vuelto mis mensajeros, cómo andarán mis mensajeros” le mandaron decir a Kurüwingka esa vez.

3. Y así llegaron esos [cuatro] mensajeros en esa oportuni-dad. Llegaron donde Kurüwingka, cuando llegaron donde Kurüwingka, “pues no han llegado esos capitanes, no lle-garon los mensajeros de mi amigo” eso dijo Kurüwingka aquella vez. En esa oportunidad no se sabía cómo andaban

texto dictado eL 21 de noviembRe de 1902:

Page 34: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 367 i

aquellos capitanes, Nawelpang se llamaba aquel capitán. Fue así que en poco tiempo regresaron aquellos [cuatro] men-sajeros: “«no ha llegado el mensajero de mi amigo» así dijo Kuruwingka” le dijeron a Saiweke cuando llegaron esa vez, eso fue lo que le dijeron sus mensajeros en aquella ocasión. Entonces definitivamente no se sabía cómo andaban aque-llos capitanes esa vez. Cinco eran los que habían viajado, todos ellos desaparecieron.

4. Esto fue lo que le hicieron a los mensajeros de Saiweke en ese tiempo: ¡les habían dado muerte a los hombres y al capitán en esa oportunidad, los que habían enviado! Cuando iban a mitad [del camino] de esas tierras, cuando iban pa-sando, fueron vistos por los wingka en esa ocasión. Cuando los encontraron en ese lugar, los soldados fueron quienes los vieron, entonces los mataron a todos esos mensajeros. Nawelpang se llamaba aquel capitán. Después de harto tiem-po, recién se supo que les dieron muerte a aquellos hombres kona. Al cabo de mucho tiempo se enteró Saiweke esa vez. Entonces así también, luego de un tiempo, otra vez llegó el mensajero de Kurüwingka: “también se debe presentar mi amigo. Si no quiere presentarse, le voy a hacer malon a mi amigo” ese mensaje le trajeron. Entonces otra vez reunió a sus hombres Saiweke en ese tiempo. Eso hacía Saiweke en ese tiempo. Entonces cuando reunió a sus hombres “nue-vamente vino el mensajero de Kurüwingka” decía Saiweke esa vez. Otra vez estaban todos reunidos en aquella oportu-nidad, toda la gente se reunió en ese tiempo. Eso es lo que estuvo haciendo la gente. Entonces en medio de la gente conversaba aquel mensajero, el mensajero de Kurüwingka: “así es, otra vez me envió Kurüwingka” decía aquel mensaje-ro esa vez, eso le decían a Saiweke en ese tiempo. Yo esa vez estaba escuchando. De esta manera lo hacía la gente en su tierra. Así fue como aprendí que la gente hacía eso.

5. Entonces así le dijeron a Saiweke: “«¡si no se presenta mi amigo, yo le voy a hacer malon a mi amigo!» así le manda a decir el wingka poderoso [un militar177], «porque yo fui

kimgnelainga ñi chumyauün gna tüfi chi kapitanem. Nawelpang pingefuinga tüfi chi kapitanem. Fei meunga püchüin ma meunga akutuinga tüfi chi uerken. Akulai mai tañi tañi uerken tami uenui pi mai ta Kurü winka. Pinge patuinga Sayúekenga feichi. Femgneichinga feipipatueiyu nañi uerkengna feichi. Feimeunga ito kimgnelainga ñi chumyauün gna tüfi chi kapitanem gna feichi. Kechungefui ngünem gna amufuingünem gna ito kom gna ñamiñgün.

4. Femgneichi nga femuinmangei nañi uerkenem gna Sayúekenga feichi. Langüm muin man ñerkinga ñi kapitanem gna feichi. Nañi uerküfelem ankang mapunga rumelu nga pein markeeiyunga winkanga feichi. Peinmael gna fei meu soltaunga perkeeyu fei meunga itokom langümñerkinga tüfi chi uerkenem nauelpang pingefuinga tüfi chi kapitanem alüin ma mu ulanga kimgnei ngañi nañi langüm ngeinga tüfi chi kapitanem, alüinma mu ulanga kimi nga Sayúekenga feichi. Fei meunga ka alüin ma meu ka akuinga ñi uerken gna Kurü winka. Fei ka mai ta presentau uai tañi uenui. Ta maloiyafin ta presentaunole pingei mai tañi uenui pin gna ka akulelgnei fei meunga ka ka fta t’apumeinga ñi nañi konanga Sayúekenga feichi. Fem gneichinga femekenga Sayúekenga feichi. Fei meunga t’apumlunga ñi kona ka. Ka akui mai tañi uerken ta Kurü winka, pi pingei nga feichinga Sayúeke. Itokom gna ka t’auülefuingün gna feichi. Ito kom gna che t’auuinga feichi femgneichinga feme keinga cheiyem. Fei meunga rangi chenga. Ngütamka mekinga tüfi chi uerken, nañi uerken gna Kurü winka. Fei meunga ka uerkü eneu mai ta Kurü winka, pi pingei nga tüfi chi uerken gna feichi, pi pi yengepainga Sayúekenga feichi. Inchenga feichi aillkütulen. Fem gnei chi ta femkefui ta ñi mapu meu ta cheiyem. Fem gneichi ta kimün tañi fem kefel ta cheiyem.

5. Fei meunga feipingeinga Sayúeke; presentaunole tañi uenui, inche mai ta maloyafin tañi uenui pieyu mai ta tüfi chi ülmen

177 Se interpreta que, como Kurüwingka se había presentado, estaba bajo las órdenes y cuidados de un wingka ülmen, entendido como un militar, quien al mismo tiempo hacía uso del mensajero de Kurüwingka para convencer a Saiweke de que se presentara. Nota de G.P.

Page 35: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 368 i

enviado, me envió el gobierno, ¡usted debe reunir a toda la gente de su territorio y organizar un parlamento!178» eso me dijeron, por eso vine hasta aquí, no he venido por mi propia voluntad, «de buena manera le iremos a hacer un parlamen-to a mi amigo, que mi amigo no diga “¡quizás qué me quie-ren hacer!”, pues que no sienta miedo mi amigo. Pues yo ando con buenas intenciones. Sería un desgaste si mi amigo me tuviese miedo, para qué va a tener miedo, yo no le voy a hacer nada malo» eso le mandan a decir al amigo, se lo manda a decir el wingka poderoso, eso le mandaron a decir a mi amigo” dijo en su conversación cuando llegó ese men-sajero, le vinieron a decir a Saiweke esa vez, le vino a decir el mensajero de Kurüwingka, “así es como te han dicho” le vinieron a decir a Saiweke.

winka. Inche mai ta uerkünge. Uerkenu mai ta goviernu eimi mai ta anü mapul meiyafimi, pingen mai ta tüfa. Fei mu mai ta küpan ta tüfa. Kisu mai tañi ngüneun tañi küpalan. Küme mai ta anü mapu lafilu táñi, tañí uenui, chuma elumuchi ta inche. Pilai yaimai tañi uenui li ka lai ai mai ta ñi uenui. Inche mai ta küme dsungu mu ta miauün ta felepan mai tañi mapu mu tañi uenui. Tañi lika püra eteu mai tañi uenui ta lika pürai. Inche mai ta chum no yafilu pingei mai tañi uenui pieyu mai ta tüfa chi ülmen winka. Femgneichi mai ta feipingei tañi uenui. Pi painga ñi ngütam kan tüfi chi uerken. Pingepainga Sayúekenga feichi. Pi pi paeyunga nañi uerken gna Kurü winka. Femgneichi mai ta feipingeimi, pingepainga feichi nga Sayúeke.

21. Nov. 1902.

texto dictado eL 22 de noviembRe de 1902:

1. Así era cuando le venían a decir en sus tierras a Saiweke. Entonces se quedó tranquilo un momento Saiweke, enton-ces dijo esto Saiweke: “ya que trae buenas intenciones, ¿para qué le dio muerte a mis hombres y al capitán, a mis men-sajeros?, ya que trae buenas intenciones” dijo Saiweke, le mandaron a decir a ese wingka poderoso, cuando estaba en Kollonkura aquel wingka poderoso, “«eso ha dicho Saiweke» le dirás a ese wingka poderoso cuando llegues” le dijeron a ese mensajero, entonces dijo esto Saiweke: “pues yo no me voy a presentar [entregar]” dijo Saiweke en esa oportunidad, “«si a mí me ocurre algo, pues que me ocurra; si me quiere hacer algo malo, que me lo haga mi amigo, esto ha dicho Saiweke» le dirás al wingka poderoso cuando llegues, «esto te ha dicho Saiweke» le dirás cuando llegues” le dijeron a ese mensajero en aquella oportunidad.

1. Femgneichi pipiyengeinga naiñ mapu munga Sayúekeiyem. Fei munga t’angkütuinga Sayúeke. Fei meunga feipinga Sayúeke. Küme dsungu ta küpalürkeyelu. Chumael tañi langüm muin maeneu tañi kapitan, tañi uerken, küme dsungu meu ta miau urkellelu, pinga Sayúeke, fei pi fal gnei nga tüfi chi winka ülmen gna mülepulu nga Koillongkuranga tüfi chi winka ülmen. Femgneichi feipi mai ta Sayúeke. Pi putuafimi mai ta tüfi chi winka ülmen, pingeinga tüfi chi uerken fei meunga feipinga Sayúeke. Inche mai ta presentaulaiyan. Pinga Sayúekenga feichi. Inche ta chumli mai ta chuman. Chumelimu rume mai ta chumaeneu tañi uenui. Pi mai ta Sayúeke. Pipituafimi mai tra tüfi chi winka ülmen, fei pi eimu mai ta Sayúeke, piputuafimi mai, pingeinga tüfi chi uerken gna feichi.

178 La palabra que se usa en lengua mapuche es anümapul, cuyo significado extendido sería “reunir a toda la gente del territorio para solucionar o enfrentarse a ciertos problemas”. De manera simplificada, sería “organizar un parlamen-to”. En otros contextos, se usa esta misma palabra y/o anülmapu para referirse a las alianzas territoriales, cuando se organizan los longko que habitan en territorios alejados entre sí. Nota de M.C.

Page 36: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 369 i

2. Kisu mai ta piai uechau uayu ta pile, uechauaiyu, inche mai ta unelai yafin. Chaíno kam ta tañi langüm langüm yeinmapaetu tañi kona, pi mai ta Sayúeke pi putuafimai ta tüfi chi winka ülemen, pingeinga tüfi chi uerken gna feichi. Pieyunga Sayúeke. Inche ke ta unelaiyafin. Küme dsungu mu kam ta miaule ta femgneichi langüm mün ma peyafeneu kam tañi kapitan tañi uenui, pieimu mai ta Sayúeke. Pi putuafimi mai ta tüfi chi winka ülmen. Pingeinga tüfa chi uerken gna feichi, pieyunga Sayúeke. Inche mai ta presentaulaiyan. Chiem pi llefelimu rume tañi uenui ta presentaulaiyan pi mai ta Sayúeke. Pi putuafimi mai pingeinga feichi nga tüfi uerken gna feichi. Femgneichinga feipi feipingeinga nga Sayúekeyem gna feichi.

3. Inchenga feichi aillkütu len. Itokom gna nañi chumgneichi ñi ngütan kanga nga Sayúekeyem gna feichi aillkütulenga feichi. Femgneichinga rupan gna inche. Feichi ulanga inchenga ñi kimfiel gna nañi mülen gna dsungu. Inchenga fente t’imün kimkelafuin gna dsungu, femgneichinga femün gnañi mapu meu. Nañi chumgneichinga nañi chumkefel gna chaeiyem. Nañi chumgneichi ngütam kauken. Nañi chumgneichi nañi uerküin malúuken nga cheiyem, fein ga inche itokom ki müin gnañi mapu meu. Femgneichinga t’emün gna inche. Kom kim nien gna dsungu nañi chum yau kefel gna cheiyem nga rangei mawissa, rangei mamüill. Mülen munga dsungu. Inchenga itokom kimnien. Chumgneichinga ñi chiem pikefel nga pu lonkoyem.

4. Chiem pikefeteu nañi chauem, nañi ngülam tukefetuem kom gna kim nen püle. Nañi chumneichinga ñi nañi yaukefel gna cheiyem. Mülen munga dsungu itokom gna inche kim nien. Chumgneichingain nain miau kün gnain mapu meu. Naiñ chumkefel gnain mapu muem, ngain chumgneichingain nain choikeken. Chumgneichingain t’ipai in gna choike meu nain choikeyael feinga itokom kimnien külakü antü, melikü antü, miaünga che choikepelu. Femgneichi femkefui ta cheiyem. Cheiyem ta re choiken meu müten ta chengefui taiñ mapu meu. Inchiñ taiñ mapuem re choiken mu müten

2. “Pues que él decida. «Si quiere que nos enfrentemos, pues nos enfrentaremos, [pero] ¡yo no voy a tomar la iniciativa! Ya le han dado muerte a mis jóvenes kona!, esto dijo Saiwe-ke» le debes decir a ese wingka poderoso cuando llegues” le dijeron a ese mensajero aquella vez, le dijo esto Saiweke. “«Pues yo no voy a tomar la iniciativa. Pero si dice que anda con buenas intenciones, entonces mi amigo no hubiera dado muerte de esa manera a mi capitán, esto te ha dicho Saiwe-ke» le debes decir a ese wingka poderoso cuando llegues” le dijeron a este mensajero aquella ocasión, eso le dijo Saiweke. “«Yo no me presentaré, aunque me diga cualquier cosa mi amigo, ¡no me voy a presentar!, dijo Saiweke» le debes decir cuando llegues” le dijeron a aquel mensajero en esa opor-tunidad. De esa manera se expresaba, así hablaba Saiweke aquella vez.

3. Yo en ese tiempo siempre escuchaba, absolutamente todo, de la forma en que conversaba Saiweke, esa vez yo estaba escuchando, en ese tiempo así fue como yo lo viví. Fue en ese tiempo que yo supe que estaban ocurriendo esas cosas. Pues yo hasta donde había vivido no sabía que esto le estaba ocurriendo a nuestras tierras. De cómo tenían que sobrevivir las personas, de cómo conversaban, de cómo las personas se comunicaban a través de los mensajeros. Eso yo lo aprendí en mis tierras, así fue como me crié. Yo sé todo ese conoci-miento, de la manera en que andaban las pobres personas en medio de las montañas, en medio de los bosques, cuando ocurrió esta problemática. Yo conozco todo, de qué cosas eran las que decían los longko.

4. Las cosas que me decía mi viejo padre, los consejos que me entregaba, todo eso lo sé. De la distinta manera en que debían vivir las personas cuando ocurrían aquellos hechos, todo eso lo conozco. De la forma en que viajamos en nues-tras tierras, las actividades que realizábamos en nuestras tierras, sobre cómo era que cazábamos avestruces, de qué forma salíamos por las avestruces, para cazar avestruces, todo esto he aprendido. Durante tres días, durante cuatro días recorría la gente buscando avestruces. Esto solían hacer las personas, solo con las avestruces eran personas de bien la gente en nuestras tierras. En nuestras tierras solo con las avestruces podíamos vivir. Estaba Saiweke, estaba Foyel y estaba Inakayal, ellos eran los longko mayores en nuestras

Page 37: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 370 i

ta mongekefoiyim. Mülefui ta Sayúekeyem. Mülefuita Foiyelem, mülefui ta Inakayalem, fei yem ta dsoi fta ke lonkoyem tañi mapu meu. Inche ta fei itokom kimniefin tañi pu kapitanem ta pu lonkoyem. Itokom ta niefuiyim tañi puenuiyem. Itokom ta mülefuiyem.

5. Femgneichi ta fele felefui kisu kisu t’okiñ külefui tañi kona pu kapitan ta pu lonkoyem. Kisuke tañi ngüne nien tañi tañi pu kapitan tañi kona ta pu lonkoyem. Femgneichi ta fele kefui taiñ taiñ chengenem ta inchiñ. Inche ta fei itokom ta kimnien tañi chumgneichi lekefel ta cheiyem ta iñ mapu meu. Kisu kisu fui ta t’okiñ cheiyem. Ka mülefui ta pikum lonkoyem kimpatuin ta ka ñamkucheuem kimpafui. Kiñe rupa müten ta pefuin ta inche ta tüfi chi ülmenem ñamkucheu piñefui ta tüfi chi lonkoyem. Inche ta kiñe rupa müten pefuin ta püchü, püchü uentru ngelu ta inche. Neue küme kim, kimlan ta feichi. Femgneichi ka pefuin ta tüfi chi lonkoyem. Feyem ta pikum lonkoyemürke.

6. Ka lonkoyem ta mülefuiyem keupü pingefui ka feiyem ta kimfui. Femgneichi ta inche kim kim niefin ta pu lonkoyem Keupuem ta pikum lonkoyemürke ka femgneichi ta fele felefui ta cheiyem taiñ mapu meu. Kisu kisu fui ta pu lonkoyem. Kisu ke ta niefui tañi tañi fta ke t’okincheiyem. Inche ta fei ito kom ta kimpan tañi mapu meu. Femgneichi t’emün ta inche. Fta uentrun ula ta mülei ta dsungu. Femgneichi kom kimpan ta inche. Taiñ chumgneichi taiñ yaumoiyim kom kimnien. Femgneichi temün ta tañi mapu meu ta rupan. Tañi t’emün meu ta inche itokom dsungu ta kimpan tañi chumgneichi dsungu tañi müleken ta chemeu tañi chumyauken ta che itokom ta kimnien ta inche. Tañi chumkefel ta mülen meu ta dsungu ta pu lonko. Chumgneichi tañi ñi uerkün malúuken. Tañi chumgneichi chumkunuyael itokom ta inche kimnien.

7. Fta uecheuentrun uela ta inche müli ta dsungu. Konpui ta winka ta mansána mapu meu. Feula tañi mülen ta dsungu. Inchiñ taiñ mapu meu ito chiem dsungu rume ta müle kelafuiyem ito kisu müten tañi gnüneun ta

tierras. Yo conozco a todos los capitanes de esos longko, to-dos tenían a sus amigos. Todo eso había.

5. De esa manera estaban, así estaban, cada uno, cada uno estaba congregado con sus jóvenes kona, con los capitanes de esos longko. Cada uno de ellos gobernaba a sus capitanes, a sus jóvenes kona, los que pertenecían a esos longko. Así estaban en el lugar donde vivíamos como personas. Yo he aprendido todo eso, de la manera en que vivían las personas en nuestras tierras. Cada uno congregaba con su gente. Así también estaba el longko del Pikummapu, también lo conocí a Ñamkuchew, lo vine a conocer. Una sola vez yo vi a ese ülmen llamado Ñamkuchew, así se llamaba ese longko. Yo lo vi una sola vez, era chico, era un hombre chico yo, no sabía muy bien esa vez, así fue que también vi a ese viejo longko. Aquel había sido un longko del Pikummapu.

6. Otros longko también había, Kewpü se había llamado, también a ese lo pude conocer. Así es como yo conozco y co-nozco a los longko. Kewpü había sido un longko del Pikum-mapu. De esa manera estaba organizada la gente en nuestras tierras. Cada uno, cada uno tenía a sus longko, cada uno te-nía a su gran cantidad de gente congregada. Yo, todo esto lo he aprendido en mi tierra, así fue como me crié yo, cuando ya era grande comenzó la invasión [de los territorios]. De esa manera es como aprendí yo, cómo fue que sobrevivimos, todo eso aprendí. Así fue que me crié en mi lugar, antes. Porque yo fui creciendo, muchas cosas vine a aprender, qué tipo de hechos ocurrían, por qué motivo viajaban las per-sonas. Todo esto yo lo sé, a quién debían recurrir los longko cuando ocurría algún hecho, cómo se enviaban mensajes unos con otros, de qué forma debían organizarse, yo conoz-co todo eso.

7. Cuando yo ya era un joven adulto, comenzó la invasión, entraron los wingka al Mansanamapu, recién había comen-zado ese hecho. En nuestras tierras aún no había ocurrido nada, solo bajo su propia voluntad [libremente] andaban las pobres personas. En ninguna cosa habían pasado por

Page 38: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 371 i

sufrimientos, en ninguna, por ninguna cosa no se podía en-contrar trabajo [siempre había algo para hacer]. Nosotros las personas que somos, nuestro trabajo es cazar avestruces con la boleadora, cazar guanaco con la boleadora, se elabora la boleadora y así se atrapa al avestruz y al guanaco con la bo-leadora. Esto es lo que hacíamos en nuestras tierras nosotros, así me crié yo. Antes yo recorría en los lugares altos, yo no veía nada malo, solo guanacos, avestruces había en nuestro lugar, armadillos, tigres, zorros, de todo había en nuestras tierras. Yo antes, cuando era un hombre jovencito, un poco más grande, solo eso vine a conocer en mi lugar. Así crecí yo.

8. Yo en ese tiempo desconocía que iba a andar de esa mane-ra producto de estos problemas, así fue como me crié. Cuan-do ya fui un hombre adulto, recién sucedió todo tipo de cosas. Primero escuchábamos lo sucedido: “está ocurriendo algo malo en el Lelfünmapu”, eso decían aquella vez. Así es-cuchábamos esas cosas antes, en nuestro lugar. Nosotros vi-víamos como si nada nos ocurriría, alegres, alegres recorría-mos nuestro lugar, siempre jugábamos, teníamos caballos y galopábamos, galopábamos, corríamos y corríamos con los caballos. No sabíamos de ninguna cosa mala nosotros en nuestro lugar. Así fue como crecí. En ese tiempo escuchá-bamos las desgracias, esa vez “castigaron como perros a la gente de Namunkura, a la gente de Kewpü” decían en ese tiempo; “continúan matando a su gente, a sus jóvenes kona” le decían esa vez a la gente de Namunkura; “lo echaron, ya que lo despojaron y robaron sus tierras” le decían esa vez. Nosotros escuchábamos, nosotros, y yo creía que nada me sucedería, así estaba. Yo no pensaba en nada, por ningún motivo; yo tenía de todo, tenía caballos.

9. No me faltaba ninguna cosa, estaba vivo mi padre esa vez, mi madre, mis hermanos, mis hermanas, todos estaban vivos en ese tiempo. “Algo malo va suceder” decían en ese tiempo, en nuestro lugar. Lentamente, lentamente, después de un buen tiempo, entraron los soldados a nuestras tierras. Prime-ro llegaron a Patagones179, los wingka agarraban a cualquie-ra que allí llegaba. Eso era lo que le sucedía a las personas

cheiyem. Miaukefui ta cheiyem. Chemuno rume ta ueñang kekelafui chemno rume ta küsau muta pekelafui. Inchiñ taiñ chengen tañi küsau urketa lükai tu choiken, lükai tu luana, feumangei ta lükai. Fei meu ta lükai tungeita choike luan femgneichi ta femkefuin ta iñ mapumeuem ta inchiñ femgneichi t’emün ta inche. Inche ta kuifi miauun ta uechi mapu chemnorume ta inche pekelafui. Luan choike müten ta mülei taiñ mapu meu kumtrü, t’apial, ngürü, ito kom ta mülei taiñ mapu meu. Inche ta kuifi püchü ueche uentrungen fei müten ta kimpafuin tañi mapu meu. Femgneichi t’emün ta inche.

8. Inche ta feichi kimlafin tañi tañi femgneichi femkiauael ta dsungu meu. Femgneichi t’emün ta inche. Fta uentrun ula ta mülei ta itokom dsungu une aillkün tukufiin ta dsungu mülei ta dsungu ta lelfün mapu, pipiyengei ta feichi. Femgneichi ta aillkün tukuniengei ta dsungu, taiñ mapu meu ta kuifi. Inchiñ ta chumnoalu lein ta inchiñ, aiyu aiyu tuyauiñ taiñ mapu meu aukán tu mekein. Niein ta kawallu, uiraf uiraf tuau in, lepum lepumtu mekein taiñ kawallu kimlafiin ta ito chem dsungu rume ta inchiñ taiñ mapu meu. Inche ta femgneichi t’emfünem. Feichi ta aillkün tuku niefiin ta dsungu feichi ta t’ewangei ta tañi mapuem Namunkura. Keupü tañi mapuem, pi piyengei ta feichi. Metu ta langüm müin mangei tañi ñi mapuem. Tañi konayem, pingei ta feichi. Namunkura ñi mapuem ta ina nentungepai muntuin mangepai tañi mapuem piñei ta feichi feichi ta inchiñ aillkün tuku niefiin ta inchiñ. Inche ta feichi chumnoyalu t’okou mülen ta inche chem dsungu munu rume ta raki dsuam lan itokom ta nien. Kawallu ta nien.

9. Chem rume ta a[f]malan. Mongelei tañi ñi chauem ta feichi ñi ñuke, ñi pu peñi ñi pu lamgnen, itokom ta mongelei ta feichi mülealu ta dsungu pi piyengei ta feichi ta taiñ mapu meu. Femgnen femgnen gna alüin ma meunga konpu rumei nga soltaungaiñ mapu meu. Unenga puui patágonigka winka uta pefuluem

179 En el manuscrito original, esta toponimia se escribe “patágonigka”. Lo más posible es que se refiera al lugar que actualmente se llama Carmen de Patagones. Nota de G.P.

Page 39: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 372 i

gna nüngeinga feichi. Femgneichinga femingaiñ naiñ mapu meunga cheiyem. Ito f[e]i ngañi mülen gna dsungu. Ka püchüin ma mu müten gna ka pu uinga winka nga ngulu tungei chi pingei nga feichi, femgneichinga aillkün tuku niefiin gna inchiñ. Femgneichinga t’emün gna inche. Feichinga inchiñ ina Kalensunga mülen. Femgneichinga femyauin gna inchiñ gna feichi. Femgneichinga femkiauin gna inchenga feichi.

10. Fei meunga femgnen gna ka konpuinga winkangaiñ mapu munga feichi. Feichinga konpulunga winka. Langüm ngeminga cheiyem. Kimngelai nga ñi nañi konpuyael gna winkanga feichi. Yum konpuinga soltaunga feichi. Femgneichinga kontunge minga nañi mapu meu nga Sayúekeiyem gna feichi, ito fei nga ñi mülemoiyim gna dsungu. Femgneichinga müleinga dsungu mapu meu femgneichinga kimpan ta dsungu ta inche. Feimeunga ka alüin manga kümelkanga lekatufuinga cheiyem. Rupan kon melunga winka nga feichi. Kom chenga metu kümelkenga lekafuinga feichi. Inchiñ ngaiñ mapu willi mapu che. Itokom gna metu kümelka leka fuiyim gna feichi. Foiyelengu Inakayalengu, nañi mapu kom gna kümelkalekafuiyim gna feichi.

11. Ka epu t’ipan tuchinga rupai ka konpu tuichinga winka, ka pu uinga Koillonkura. Feinga küla rupanga ñi nañi ñemeiyael gna winka nga feichi. Feichinga pulunga Koillonkura. Ito feinga ñi mülemopuyim ulanga winka nga Koillunkura. Femgneichi nga anümupui nga winka nga feichi. Inche ta itokom kimnien tañi chumgneichi tañi anü mu mopuyim ta winka ta inche. Alüin mapui nga winka. Itokom gna pu ulinga winka. Femgneichinga akuinga winka pingeinga feichi. Feinga ñi mülepaiyael nga winka pingeinga feichi. Fei meunga alüin ma meu nga ka uerküin malgneinga Sayúekeiyem gna fei chi. Epe küla t’ipantu chinga rupainga ñi nañi kon mu meiyim gna winkanga feichi. Ka ngüinma nañi mapuem gna Sayúeke. Femgneichi nga femekengeinga cheiyem gna feichi. Inchen ga fei itokom gna kim nien.

en nuestras tierras. Fue así que comenzaron los problemas. Solo pasó poco tiempo y nuevamente entraron los wingka, “¿será que están avanzando hacia el Ngulumapu?” decían esa vez, eso escuchábamos nosotros. Así fue como yo crecí. En ese tiempo nosotros vivíamos cerca de los galeses, y así nosotros íbamos hacia allá en ese tiempo. Así era como an-dábamos, yo [andaba así] esa vez.

10. Y así, paulatinamente, otra vez entraron los wingka en nuestros territorios en ese tiempo. Esa vez cuando entraron los wingka, habían ido a matar a la pobre gente. No sabían que los wingka tenían planeado entrar esa vez, entraron sigi-losamente los soldados en esa ocasión a las tierras de Saiwe-ke. Desde allí que comenzaron los problemas. Así era como estaban sucediendo los acontecimientos en los territorios, de esa forma yo vine a conocer este hecho. Entonces luego de un tiempo, había estado bien la gente, después de que entraron los wingka en esa ocasión. Toda la gente estaban de mejor forma esa vez. Nosotros en nuestro territorio, la gente del Wüllümapu, muchos aún estaban tranquilos en esa ocasión. Foyel, junto con Inakayal, todas sus tierras per-manecían de buena manera en ese tiempo.

11. Al parecer pasaron dos años y nuevamente entraron los wingka, otra vez llegaron a Kollonkura. Esa era la tercera vez que fueron los wingka en ese tiempo. En esa oportu-nidad llegaron a Kollunkura y así fue que definitivamente se quedaron los wingka en Kollonkura. De esa manera se apropiaron los wingka esa vez. Yo conozco todo sobre cómo fue que los wingka se apropiaron de las tierras, los wingka se establecieron durante mucho tiempo. “Los wingka trajeron muchas cosas, de esa manera llegaron los wingka” decían en ese tiempo, “ahora se quedaron establecidos los wingka” se decía esa vez. Y así, después de un buen tiempo, nueva-mente le enviaron un mensaje a Saiweke en esa ocasión, al parecer ya habían transcurrido más de tres años desde que entraron los wingka esa vez, y otra vez le quitaron su tierra a Saiweke. Eso era lo que le estaba ocurriendo a la pobre gente esa vez. Yo eso lo conocí todo.

Page 40: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 373 i

12. Feimeunga alüinma meu. Ka uerküin malgneinga Sayúekeiyem, ka uerkuin maleiyunga Kurü winka nga feichi ka Kurü winka ta feichi chaino kümelkalei ta feichi chaíno ta itokom kimgnei ta feichi. Kom pu ülmen ke winka ta kimeiyu ta feichi ta Kurü winka, chaíno kom niei tañi mapu ta Kurü winka ta feichi. Femgneichinga femi cheiyem gna feichi. Feimeu nga uerküin malelgna Sayúekeiyem. Ka akui mai ta ülmen winka ta ta pin gna ka mantalürkeieyu nga Kurü winkanga Sayúekeyem. Ka fei meunga pulunga ñi uerken gna Kurü winka. Ka feimeunga t’apumeinga ñi na ñi itokom nañi kona nga Sayúekenga feichi. Ito kakein püle, entuinga ñi uerken. Femgneichinga femekeinga Sayúekeyem gna feichi.

22. Nov. 1902.

12. Entonces después de otro tiempo más, nuevamente le enviaron mensajes a Saiweke, había enviado mensajes Kurüwingka en esa ocasión, porque Kurüwingka ya estaba mejor en ese tiempo y enseguida se supo todo esa vez. To-dos los wingka más importantes sabían de Kurüwingka, hace tiempo que conocían las tierras de Kurüwingka. Eso era lo que estaba viviendo la gente en aquella oportunidad. En-tonces cuando le enviaron mensajes a Saiweke “nuevamente llegó el wingka poderoso [el militar]”, esa noticia mando a decir Kurüwingka a Saiweke. De esa manera, cuando llegó el mensajero de Kurüwingka, así también Saiweke reunió a todos sus jóvenes kona en ese tiempo. Pues a varios lugares envió mensajeros, eso comenzó a hacer Saiweke en aquella oportunidad.

texto dictado eL 24 de noviembRe de 1902:

1. Inchenga fei itokom gna kimnien, nañi fem gneichi puüin gna winka fei meunga kakein pülenga entulunga ñi uerken gna Sayúekenga feichi. Feimeunga unenga mantainga uerken gna galensu. Inchenga inanentungepan nañi mapu meu. Pin gna tukulpainga galensu. Fei meunga müleinga kiñe ülmen winka. Inche mai ta chem dsungu rume ta niekelafünem pin ta tukulpei ta feichi ta Sayúeke ta feichi. Feichi ta neue metu niaulai ta winka ut’an Kalensu.

2. Femgneichi femyaui ta Sayúekeyem ta kuifi. Feimeunga ka aillküngeinga nañi lan gna ñamkuchewem kimgnei nga ñi lan, lapui ta ngolu mapu, pingeinga feichi ka Keupüem ta lai, ka pingeinga fei chi. Kom metu presentauui tañi konayem ta Keupü pingeinga feichi. Ka puuelelgnei nga uerken gna feichi Sayúeke. Nañi chumgneichi ngañi laküfün gna pu lonkoyem feinga tüfi kom gna ngütam melgneinga Sayúeke. Femgneichinga femekeinga cheiyem. Feimeunga uerküinma mekengeinga Sayúekenga feichi. Feme kepueyunga tüfi chi ülmen winka nga

1. Pues yo todo esto lo pude conocer, de la manera en que llegó ese wingka, por eso cuando Saiweke mandó a varios lugares a sus mensajeros, entonces primero mandó un men-saje donde los galeses: “pues a mí primero me echaron de mi tierra” decía el mensaje que le envió a los galeses, [ya que] allí estaba un wingka rico [negociante extranjero]. “Pues yo ninguna cosa mala he causado” mandó a decir aquella vez Saiweke, en esa ocasión. En ese tiempo no abundaban mu-cho los wingka visitantes [provenientes] de Gales.

2. De esa manera anduvo Saiweke antiguamente. Entonces también se escuchó [la noticia] que había muerto Ñamku-chew, se supo que había muerto, fue a morir al Ngulumapu, decían esa vez. “También Kewpü ha muerto” decían también en esa oportunidad. “Todos los jóvenes kona de Kewpü se están presentando” se decía esa vez. Nuevamente le lleva-ron un mensaje en esa ocasión a Saiweke, sobre lo ocurrido, de que habían muerto esos longko, todo aquello le fueron a conversar a Saiweke. Pues era lo que hacían las personas. Entonces le enviaban mensajes a Saiweke esa vez, esto le mandaba a decir aquel wingka poderoso cuando estaba en Kollonkura: “entonces, si los hombres de mi amigo desean

Page 41: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 374 i

mülepulunga Koillonkura. Feimeunga küpa pasía pále ñí kona ñi uenui, pin gna pu ülelgneinga Sayúeke feichinga. Llikalai aimai tañi uenui. Pi piyengeinga feichi nga Sayúekeiyem. Itokom cheiyem mai ta kom presentau üi. Keupü tañi mapuem itokom mai chaíno ta presentau üi. Namünkura ta ka chaíno mai ta presentau üi, pingna puulel gneinga fei chinga Sayúekeiyem.

3. Itokom cheiyem mai ta ta presentau üi afel noyael mai tañi uenui. Ngünam tañi tañi femyauael tañi uenui, kme müten feika müten presentaule ta küme kaiyai. Pipiyengeinga Sayúekeyem gna feichi. Itokom mai ta presentauí ta pu lonkoyem pi gna puulel gneinga Sayúekeyem gna feichi. Feichinga ito pilainga ñi nañi presentauael gna Sayúekeyem gna feichi, t’apum t’apum yekei nañi konanga feichi. Inche mainga presentau laiyan gna tüfa, pikein gna Sayúekeyem. Küme kalukam tañi femyauün, pikeinga Sayúekeiyem gna feichi. Fente kam gna ngünen gnelunga winka. Fente am gna koilangelu pipingeinga Sayúekeiyem gna feichi.

4. Femgneichinga pipiyeuínga cheiyem, ito pilafuinga ñi nañi presentauael gna Sayúekeiyem gna feichi. Kaillinga chumgneichi rume chumgneli nga chumgneiyan, pinga Sayúekeiyem gna feichi. Femgneichinga pi pingeinga Sayúekeiyem gna feichi. Femgneichinga montuin mangei nga ñi nañi mapu manga mülepefui yemem gna nga Sayúekeyem gna feichi. Femgneichinga femeiyunga winkanga feichinga Sayúekeiyem gna feichi, femgnen femgnen ula kümenga elui ulanga Sayúekeiyem gna feichi. Itokom gna cheiyem gna niefuinga Sayúekeyem gna feichi.

5. Inchiñ gna feichi konpa konpagekeiñ gna Kalensunga feichi, femgneichinga femekinga cheiyem gna feichi. Inchiñ gna ito kimlafiin naiñ chumyauael gna feichi. Itokom kisu naiñ gnüneun gna müleinga cheiyem. Inchenga feichi kimlafin gna winkanga feichi. Kiñe rupanga amuayu winka u’ta meayu ta kalensu pieneunga ñi peñinga inche. Feulanga ñi ito unenga ñi ñi konpayael gna winka munga feichinga inche. Feulanga ñi miauael gna feichi. Femgneichinga

venir a pasear” decía el mensaje que le llevaban a Saiweke esa vez, “que no sienta temor mi amigo” le decían esa vez a Saiweke, “todas las personas ya se presentaron, la gente de Kewpü, todos ya se presentaron. Namunkura también ya se ha presentado”, ese mensaje le llevaron en ese tiempo a Saiweke.

3. “Absolutamente todas las personas se han presentado [en-tregado], ya no dejarán en paz a mi amigo. Será un desgaste el hecho de andar huyendo mi amigo. Si tan solo se pre-sentase bien, eso será lo mejor” le decían a Saiweke en esa oportunidad, “todos los longko ya se han presentado”, ese mensaje le llevaban a Saiweke en ese tiempo. En esa ocasión, Saiweke no quería en absoluto ir a presentarse. Reunía y reu-nía a sus hombres esa vez: “pues yo no me presentaré ahora” decía Saiweke, “está mejor de la manera en que ando” decía Saiweke esa vez, “porque los wingka tienen muchos enga-ños, son demasiado mentirosos”, decía esto Saiweke esa vez.

4. De esta manera decía la pobre gente. Sencillamente Saiweke no quería presentarse en ese tiempo: “déjenlos, si de alguna manera quisieran hacerme daño, pues que me lo hagan” dijo Saiweke en esa oportunidad. De esa manera decía Saiweke en esa ocasión. De esa manera fue como le arrebataron sus tierras [y la gente], en ese espacio donde Saiweke vivía en ese tiempo. Eso fue lo que le hicieron a Saiweke los wingka poderosos en ese tiempo, en esa oca-sión. Poco a poco recién fue cediendo de buena manera Saiweke en ese tiempo. Tenía a muchas personas Saiweke en ese tiempo.

5. Y nosotros esa vez entrábamos siempre donde los galeses aquella vez, ya que eso hacían las personas en ese tiempo. Nosotros no teníamos idea de lo que iba a ocurrir en ese tiempo. Absolutamente todas las personas vivían bajo sus propios reglamentos. Yo en ese tiempo no conocía a los win-gka. Una vez “iremos donde los wingka, visitaremos a los galeses” me dijo mi hermano. Era la primera vez que yo iría donde los wingka en ese tiempo, era en esa instancia que yo iba a andar en ese tiempo. De esa manera fue como yo lo pasé. Y así fue como recolectamos plumas de avestruz, man-

Page 42: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 375 i

femün gna rupan. Fei meunga ngülüm yunga pirkin choike, uaralka, komgna ngülümyiñ gna feichi mot’il tukuin gnaiñ kawallu, naiñ winka ut’a peiyim. Femgneichi ta femkifui taiñ taiñ chengenem ta inchiñ. Feimeunga küpaiyungaiyu nayu peñi inchenga kalensu. Inchenga ito feula nañi miauyael winka mu gna feichi. Femgneichi nga femün gna rupan.

6. Inchenga fente t’emün pekelafin gna winka. Winkanga mülei pikeinga che. Inchenga aillkü tu leken müten. Ito feulanga ñi miauael gna winka munga feichi. Chem dsungu rumenga kimlafiñ gna feichi. Femgneichinga t’emün gna inche. Küme müten gna ngülüm gnein gna kawellu, küme ke nga kawallu nieinga che. Ngülüm gneinga kawallu kisunga ñi ayün müten gna pürainga che. Femgneichinga femekeinga cheiyem. Uentrunga uentru pingei nañi kisauun meunga chengeinga uentru mapu meu. Kim kisau nolu kainga chemnorumenga nielai. Femgneichi fem kingaiñ chengen. Inchenga fei itokom gna kim nien nañi chumgneichi yaukengna che, nañi chumgneichi nañi küsáuken, nañi chumgneichi yaukefelem gna inche, nañi chumgneichi yaupefüyim gna cheiyem, nañi chem piuken nañi chumgneichi yiaukefel gna choike meu. Feinga inche itokom kimnien. Kisu nga inche kom gna kisu nien, nañi chumgneichi yaukefel gna rangei mawidsa nañi chumgneichi künuküfelem ñi miauün meu. Epuke külake antü t’ipainga che, choike pelu. Femgneichinga femyaukefuinga cheiyem gna mapu meu.

7. Inchenga femgneinchi t’emün, itokom gna kim nien ailla püchü ueche uentrungen gna kim konün gna, itokom gna inche kimnien gna nañi chumgneichi nañi t’emoiyim. Chumtein manga rumenga rüf itokom gna kim nieinga che. Chumtein ma rumenga kusallefule nañi mapu unen turkelai kom gna tukulpa niekarki nañi chumgneichi nañi t’emoiyim, nañi chumgneichi yaukefelem, chumte t’ipantu rume kusa kefulenga ñi mapu nañi t’emoiyim. Uelunga kim niekai nañi chumgneichi nañi t’emoiyim nañi chumyaukefelem nañi chumgneichi ngañi t’emüm maeteu, nañi ñuke, nañi chau, chumgneichi nga ñi nañi

tas de cuero waralka, juntamos todo esa vez. Engordamos a los caballos para ir a visitar a los wingka (galeses). De esa manera lo hacían las personas que somos nosotros. Entonces yo y mi hermano vinimos donde los galeses, era la primera ocasión que yo vendría donde los wingka en ese tiempo, eso fue lo que hice en ese tiempo.

6. Hasta donde yo había crecido, nunca había visto a los wingka. “Existen los wingka” decían las personas, yo solo escuchaba. Sinceramente era la primera ocasión que iría donde los wingka en ese tiempo, no conocía nada más en esa época. Así fue como yo crecí. Solo de buena forma se juntaban los caballos, las personas tenían buenos caballos. Se acumulaban los caballos y la persona utilizaba para montar el que más le gustaba. De esa forma lo hacía la gen-te. Al hombre le dicen hombre por trabajar, es una persona de bien el hombre en su tierra. Pero si no sabe trabajar, no puede tener ninguna cosa. Así lo hacemos las personas que somos. Pues yo todo esto lo sé, de la manera en que vivían las personas, de la manera en que se trabajaba, de la forma en que yo anduve, de la manera en que andaban las personas, de qué cosas se conversaban y cómo andaban cuando salían a buscar avestruces en ese tiempo. Yo todas esas cosas las sé, pues yo todas esas cosas las conozco, de cómo andábamos en medio de las montañas, de las hazañas que hacíamos cuando viajábamos. Por dos, por tres días sa-lían las personas para buscar avestruces, de aquella manera andaban las personas en las tierras.

7. Pues de esa manera fue como crecí, muchas cosas conozco, cuando era un pequeño joven hombre entré en razón [tuve co-nocimiento], muchas cosas yo conozco, de cómo era cuando yo me crié. Cuanto tiempo sea [que haya pasado], la gente lo sabe absolutamente todo, cuanto tiempo sea que haya transcurrido en su tierra, no la echa al olvido, pues todo lo recuerda, de la manera en que creció, de la manera en que andaba. Cuantos años sean que hayan trabajado en sus tierras, el lugar donde creció, pero sabe de la manera en que creció, las cosas por la que tuvo que pasar, de cómo fue criado por la madre, por el padre, de cómo y qué cosas le decían, absolutamente todas esas cosas aún las conocen las personas. Por cualquier circunstancia, por lo que sea haya pasado, pero es así que absolutamente todo eso lo conoce, pues sobre cómo fue criado.

Page 43: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 376 i

chiem pikefetu, itokom gna kim niekarki nga che. Chumgneichinga dsungu meu rume rupa llefule, uelunga itokom gna kim niekai nañi chumgneichi nañi t’emoiyim.

8. Femgneichinga itokom kim niekarkinga che, chumteinmanga rume kusa llefule, nañi mapu ito uelunga kom gna kim niekai nañi chumpefuiyim gna cheiyem. Chumte t’ipantu nga rume miaullefulenga kapülen uelunga itokom kim niekai, nañi chumgneichi nañi t’emoiyim, inchenga fei itokom kim nienga inche, nañi piñeñemoiyem gna mülenga mapu. Fei ta inche itokom nien. Kom kisu niepan tañi chumgneichi yaupefuiyümem. Fei ta inche itokom kim nien, tañi chumgneichi tañi küme t’emo foyimem. Chumgneichi tañi ailla püchü uentrungen tañi femyau pefui yümem itokom ta kim nien tañi mapu meu tañi chumgneichi ñi lükai tu luan kefelem. Tañi chumgneichi ñi lükaitu choike kefelem. Fei ta inche itokom ta kimnien ta inche.

9. Chumte t’ipantu rume usallefule rume tañi mapu, uelu tukulpa künutui tañi chumgneichi yaupefuiyim tañi mapu meu, itokom ta kim niei. Inche ta femgneichi ta itokom kim nien tañi chumgneichi tañi t’emfelem ta inche ta nañi mapu meu, fta uentrun ula, mülei ta dsungu ta feichi. Isto uelu ta inche ta isto kom kim nien tañi chumgneichi tañi konpun ta winka ta feichi, tañi chumgneichi tañi uerküin ma mekelgne ke ta Sayúekeyem ta inche. Fei ta itokom kim nien ta inche tañi chumgneichi lepefel ta cheiyem. Itokom kim niefin ta inche tañi chumgneichi monge ken ta che tañi chiem piuken. Istokom ta inche kimün tañi mapu meu. Kuifi ta inche ito chiem dsungu rume ta kimla fuin ta inche. Femgneichi ta t’emün ta inche. Ito küme fta uentrun ula ta, mülei ta dsungu. Feula tañi mülenta dsungu.

24. Nov. 1902.

8. De esa manera, absolutamente todo eso lo ha aprendido la persona, cuanta cantidad sea lo que haya trabajado en sus tierras, pero sencillamente eso lo sabe todo la persona. Cuantos años sean los que haya andado en otros lugares, pero de todas formas lo sabe todo, de cómo y de la mane-ra que fue criado. Pues yo, eso absolutamente todo lo he aprendido; porque fui concebido, existo en esta tierra. Esas cosas yo las conozco todas. Todo lo aprendí solo, de qué ma-nera he tenido que recorrer, yo eso todo lo he aprendido, de aquella buena forma en la que fui criado. De cómo, cuando recién era un pequeño hombre joven comencé a recorrer, pues todo eso lo conozco desde mi lugar. Las estrategias para atrapar guanacos con la boleadora, de la habilidad que debe tener para atrapar avestruces con boleadora, eso yo lo conozco todo.

9. Cuantos años sean que uno se separe de su tierra, pero siempre se recuerda de la manera que recorría su tierra, pues todo eso lo conozco. Pues yo, sobre esas vivencias, lo conozco absolutamente todo, de cómo fue que yo crecí en mis tierras. Cuando ya era un hombre grande comenzaron los problemas en ese tiempo. Pero sinceramente yo conozco todo, de la forma en que entraron los wingka en esa oportu-nidad, yo sé cómo le enviaban constantemente mensajes a Saiweke. Eso yo todo lo conozco, de la forma en que estaban las personas, yo todo eso lo conozco, de la forma de vida de la gente, de las cosas que se decían mutuamente. Since-ramente yo lo aprendí todo en mi tierra. Antes yo no sabía absolutamente nada, así fue como yo crecí. Cuando ya era un hombre bastante grande, recién comenzó el problema, era por primera vez que estaban ocurriendo estos problemas [la invasión].

Page 44: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 377 i

1. Antes cuando yo crecía, cuando yo era pequeño, ninguna cosa mala había conocido. Cuando ya era un hombre gran-de, recién ya conocía muchas cosas, comenzaron los pro-blemas, esa vez entraron los wingka, en ese momento hubo problemas. Cuando yo había crecido un poco más, no había ningún tipo de problema en nuestras tierras, no se cono-cía nada malo, cuando yo era un pequeño hombre joven de unos nueve años, antes, cuando salimos nosotros hacia la Tierra de las Manzanas. Estábamos en Elkuingiyew, en ese tiempo yo recién tuve conocimiento, de esa manera había crecido yo, mucho antes fue eso. Yo, de eso todavía sé mu-chas cosas, de la manera en que crecí. Eso yo sinceramente todo lo conozco, yo, mucho antes fue eso. Pero yo conozco todo, yo, de cómo fue que le quitaron sus tierras a Saiweke, eso yo lo sé todo.

2. Era un hombre grande yo, recién esa vez entraban y en-traban los wingka, fue en ese momento que comenzaron los problemas. De esa manera fui aprendiendo yo en mi tierra. Pues todas las personas se reunían, se reunía la gente en ese tiempo: la gente del Pikummapu, todos, los del Ngulumapu, los del Lelfünmapu, los del Rangküllmapu, absolutamente todos llegaban a la tierra de Saiweke. De esa manera llega-ba y llegaba gente de todos los territorios. Así fue como se reunían las personas en ese tiempo. Esa vez, todos los que nunca habían tenido ningún otro encuentro, en ese tiempo se reunían. Es de esa manera que yo conozco todo sobre aquellos tiempos.

3. Yo en esa oportunidad, después de un tiempo, “voy a via-jar para visitar a los wingka” le dije yo a mi padre, yo en ese tiempo. Con mi hermano mayor, ambos íbamos a venir, nosotros íbamos a entrar donde los galeses, sería la primera vez que andaríamos donde los wingka. Entonces esa vez vi-nimos cuatro personas, vinimos con mi hermano, llevamos de todo en nuestro caballo, trajimos las avestruces que ha-bíamos cazado. “¿Con qué podríamos vivir [mantenernos]?”

texto dictado eL 25 de noviembRe de 1902:

1. Kuifi ta t’emün ta inche püchün ta inche chem dsungu rume ta kimpa lafuin. Fta uentrun ula itokom kim uen ula ta müli ta dsungu. Feichi ta konpui ta winka ula. Feichi ula tañi mülen ta dsungu nga feichi, fenten t’emün ta inche chem dsungu rume ta ñekelafui taiñ taiñ mapu meuem. Chem dsungu rume ta kimgnelai inche ta ailla püchü uentrungen kuifi ta t’ipa paluta inchiñ mansána mapu meu. Miaupain ta elkuingeiyu. Feichi ula ta inche tañi küme kim kon moiyim. Fem gneichi t’emfünem ta inche fta kuifi ta tüfi. Inche ta fei metu ta itokom kim niekan. Tañi chumgneichi tañi t’emo fuiyümem. Fei ta inche ito kom ta kimnien ta inche fta kuifi fel ta tüfi. Uelu inche ta itokom kim nien ta inche ta ñi chumgneichi tañi nuin mangemen tañi mapuem ta Sayúeke. Fei ta inche itokom kim nien.

2. Fta uentrun ta inche, feichi uela ta kon kon gnemei ta winka ula. Ito fei tañi müle moiyim ta dsungu ula. Femgneichinga kimuin gna inche ngañi mapu meu. Ito kom gna cheiyem t’aü t’aü ngeinga cheiyem gna feichi. Pikum cheiyem. Itokom gnulu mapu cheyem lenfün cheiyem, ranküllcheiyem itokomgna puuinga ñi itokom gna Sayúekenga ñi mapu meu. Femgneichinga pu pungeinga itokom gna mapu cheiyem. Femgneichinga t’auui cheiyem gna feichi. Feichinga itokom chumgneichi rumenga peupen nofuluem rume, t’auuinga feichi. Femgneichinga inche itokom gna kim niengna feichinga inche.

3. Feichinga inche alüin ma munga, amuan gna winka uta mean, pifinga ñi chaunga inchenga feichi, nayu nañi unen peñi inchunga küpaialu konpai yalunga inchunga kalensu ito feulanga ñi nañi miau ungna winka meu fei meu nga küpaiyunga feichi melingeinga küpaiin nañi peñinga küpaleinga ñi itokom nañi kawallu nayu choikeye küpaiyan. Chemeu kam gna

Page 45: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 378 i

mongei yau afiyu piuyunga feichi. Fei meunga itokom gna küpali naei kümeke kawallu nayu choikeye küpayan. Femgneichi nga femkiauün gna inchenga feichi. I’to feulanga ñi nañi konpaiyael gna winka mu feichi. Feimeunga küpalunga inchu epu entunga t’ipaiyu. Feimeunga elu künuyu melingeinga küpaingna feichi.

4. Choikeain mai chemeu kamgna mongeyafuin pinga ñi peñinga feichi. Fei meunga elupaiñ gna rangi ftake mawidsa fta uaunginga nga tüfi chi rangi fta ke mawidsa. Femgneichinga fem iñ gna feichi. Elukünulunga inchiñ nü kawalliñ gna dsoi küme ke kawall gna gnein, nain choikeiyan. Feimeunga itokom meli ngein gna, ref ritu püraiñ gnaiñ kawallu, kiñe püchü ke lamata müten gna püran püram nieinga kawall mu. Fei meunga t’ipalunga inchiñ pueltungei chinga t’iapaiñ gna feichi. Fei meunga püra puingna kiñe püchü mawida meu. Nau kawall puiñ gna. Epe uechün pulunga inchiñ tüfi chi mawida meu. Fei meunga tüfi. Nau püiñ gna itokom, llum askin tuain piuiñ gna feichi.

5. Fei meunga llum askün tupuin nga tüfi chi mawida meu. Fei meu nga pepuin gna kiñe kawallunga miauinga pepufiin ka mapunga tüfi. Femgneichinga pepelu inchiñ femeunga chem chinga tüfa. Piuinga feichi winka yafel piam piuin gna. Fei meunga inchenga fei pieneunga ñi peñinga inche. Amuaimi pille asküntumeaimi küme kime yafimi nañi chemgnen nañi chumgneichi kawallgnen nañi kaitangen ito kümenga asküintumeiyafüimi. Pieneunga ñi ñi peñinga inche. Fei meunga amun gna feichi inche. Amulunga inche uirafün. Ito uirafün gna feichi. Fei meunga puun gna rangi fta ke mamill. Feimunga ut’apungna pulunga inche. Rangüi mamüill. Feimeunga nau kawallpun. T’apel künupun nañi kawallu t’apel künu pulunga ñi kawallu nga inche. Amun gna, namun turpungna, uinol külen amun gna inche. Fei meunga ito llum asküin tupufinga tüfi chi kawallu. Assküin tupu filunga inche pela eneunga tüfi chi kawallu üta ütange kainga. Femgneichi femüngna inche, fei meunga pemefinga ñi nañi kaitangen. Kaitarken gna tüfi

nos dijimos esa vez. Así fue que trajimos de todo, nuestros mejores caballos, las avestruces que cazamos. De esa manera anduve yo en ese tiempo, era la primera ocasión que iba a entrar donde los wingka esa vez. Entonces cuando nosotros vinimos, salimos [viajamos] durante dos días. Entonces nos preparamos, cuatro éramos los que vinimos esa vez.

4. “Saldré a buscar avestruces, porque de qué manera he-mos de sobrevivir” dijo mi hermano esa vez. Y ahí fue que nos quedamos entre medio de las montañas, había un gran cañadón en medio de aquella gran montaña. De esa manera lo hicimos en esa ocasión. Cuando nosotros nos prepara-mos, tomamos los mejores caballos para cazar avestruces. Y así andábamos todos, los cuatro, rápidamente montamos nuestros caballos, en unos pequeños tejidos de lana, sobre esas cosas montamos en nuestros caballos. Entonces cuando salimos nosotros, nos dirigimos hacia el Este esa vez, y ahí subimos a una pequeña montaña, nos bajamos del caballo cuando casi llegamos a esa montaña. Entonces allí todos nos bajamos, “observaremos sigilosamente” nos dijimos esa vez.

5. Y así fuimos a mirar sigilosamente esa vez en aquella montaña. Allí encontramos un caballo, allí andaba pasean-do cuando lo encontramos, un tanto alejado era eso. Cuan-do lo encontramos de esa manera, entonces nosotros “¡qué será esto!” nos dijimos en ese momento, “tal vez pueden ser los wingka” nos dijimos. Ahí mi hermano me dijo a mí “debes ir para que lo puedas visualizar más de cerca y reconocerlo bien, para saber qué es, qué tipo de caballo es, si es caballo salvaje. Directamente tienes que verlo bien” me dijo mi hermano a mí. Así yo fui esa vez; cuando fui, yo comencé a galopar, galopaba en ese instante. Así llegué en medio de grandes árboles, allí me quedé parado cuan-do yo llegué, en medio del árbol. Entonces me bajé del caballo, dejé amarrado mi caballo; cuando yo amarré mi caballo, me fui, lo hice caminando, yo me fui arrastrando [agachado]. Entonces observé sigilosamente aquellos ca-ballos; cuando los miré, a mí no me veían esos caballos, estaban todos comiendo y comiendo. Eso fue lo que hice yo. Y ahí fui a observar que eran caballos salvajes, eran ca-ballos salvajes esos caballos. Entonces me devolví movién-dome rápido, llegué donde mi caballo; cuando yo llegué, entonces subí al caballo y de esa forma me vine trotando. Cuando me alejé, recién comencé a galopar, así galopando

Page 46: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 379 i

chi kawallu. Feimeunga nekul uiñomen akutun gnañi nañi kawallu mu. Akutulunga inche feimeunga püra kawalltu. Feimeunga t’ekalen küpatun alü t’ipapatun ulanga uirafün patun. Ito felen uirafülen nga küpatun. Fei meunga akutun. Feimeunga feipi patufiñ gnañi peñi. Kaitarke anai pi patufingañi peñi. Feimeunga yemeaimi mai llasu pieneunga ñi peñinga feichi.

6. Feimeunga ka uiñomengna yepaialunga llasunga inche. Femgneichinga femkiauün gna feichi. Feimeunga yepan gna llasu. Ka putun gna cheunga ñi müle moyim gnañi peñi. Putulunga inche feimeunga chumgneichi kai künuyafiin pifinga ñi peñinga inche. Inchenga inanentu luain pifiñengnün gna feichi eimün ta eiyeu ngeichi kat’ütu lepuyaimün. Inche ta inanentuyafin, pifin ñenünga feichi. Fei meunga amuingün gna külangeingün gna amuingün gna katütu lepuingün gna. Fei meunga amuluengen. Inchenga ito kisulewen gna. Fei meunga pefinga ñi punengen gna cheunga ñi nañi kat’ü tu lepu yamengen. Fei munga puuingün.

7. Inchenga feimeu amun gna uiraf külen gna naün gna inche. Nañi uiño me moiyi meu. Fei meu ngeichinga amun. Feimeunga ka puun rangi fta ke mamill fei meunga uit’an tukupun gnañi kawallu t’ekalengna amun. Lüpu püralen nañi uente kawall. Ito t’ekalen gna amun. Fei meunga pillein mapu finga tüfi chi kaita. Ito pelaeneunga üta ütangekainga tüfi chi kaitaiyem, feimeunga ito pillen mapu filunga inche ula. Peeneunga tüfi chi kaitaiyem. Ito feika müten. Ito felen amungna inche. Fei meunga ito ina niefin. Ito ngetümel gna nie fingna tüfi chi fta kaitaiyem gna feichi. Fei meunga ina meu ina puulfinga ito chaíno kansa t’uameinga, feimeunga puulfin. Cheunga ñi mülemoyim nañi kat’ütu lemoiyim ngañi puenui. Ito feimu ka müten. Ito kom gna t’awuinma femfiin. Femgneichinga femyiñ gna feichi.

8. Nañi peñinga ito unenga lükai tukui. Ka feimeu kangelunga ka fipui ka lükaitupui. Femgneichinga femfiin gna kaitaiyem gna feichi. Feimeunga inchenga inangeme ulanga puun.

me vine, así fue que llegué. Entonces le dije a mi hermano “¡son caballos salvajes mi estimado!” llegué diciéndole a mi hermano. Entonces “debes ir a buscar un lazo” me dijo mi hermano en esa ocasión.

6. Entonces me devolví nuevamente para venir a buscar el lazo. De esa manera fue como yo anduve esa vez. Entonces me llevé el lazo, llegué otra vez al lugar donde estaba mi hermano. Cuando yo regresé, entonces “¿de qué forma lo vamos a hacer?” le dije a mi hermano, “yo les voy a corretear” les dije a ellos en esa instancia, “ustedes, en ese lado deben estar para atajarlos, yo los voy a corretear” le dije a ellos esa vez. Entonces fueron, eran tres los que fueron para estar atajando, entonces cuando fueron, yo me quedé súper solo. Entonces los vi cuando llegaron al lugar donde tenían que atajar, allí fue donde llegaron.

7. De esa forma fui yo, galopando bajé hasta el lugar don-de había vuelto [anteriormente]. Así me fui lentamente, entonces llegué nuevamente en medio de los grandes ár-boles, así apreté firme mi caballo y caminando me fui, agachado iba montado en mi caballo, solo me fui cami-nando. Entonces ya estaba cerca de esos caballos salvajes, pero no me veían, comían y comían esos caballos salvajes. Entonces cuando yo me había acercado, recién me vieron aquellos caballos silvestres, bastó solo eso y yo entré di-rectamente, así fue que los perseguí, iba arrinconando a esos caballos silvestres en ese momento. De esa manera los llevé hasta el rincón y enseguida se habían cansado, entonces los llevé hasta el lugar donde estaban mis ami-gos atajando, fue con eso solamente que todos nos jun-tamos en torno a ellos. De esa manera fue que lo hicimos en esa ocasión.

8. Mi hermano fue el primero que lo atrapó con la bolea-dora, también allí otra persona igual lo alcanzó y también lo atrapó con la boleadora. De esa forma atrapamos a los caballos silvestres esa vez. Entonces cuando yo recién llegué

Page 47: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 380 i

Chaínonga epu lükainga tuku nieinga tüfi chi kaitaiyem. Inchenga puun ula. Pulunga inche llasu pufin gna llasu pufilunga inche feimeunga killifiñ. Killifilunga inche nau kawallunga inchu müchai müten. T’antu fiyunga. Kom t’auuinga feichinga tüfi. Melingein gna feichi. Femgneichi nga fem kiauin gna feichi. Femgneichinga femkiau küfün naiñ mapu meuem. Femgneichi müchai müten gna lúkai tukefiin gna chem rume femgneichi femkefui ta cheiyem. Femgneichi femyaukefünem ta inche. Femgneichi nga ngüpafiin gna tüfichi kaitaiyem gna feichi. Feichinga küpa alunga kalensunga inchu. Femgneichi femye küpaiñ gna. Feimeunga t’apel künufiin gna tüfi chi kaitaiyem gna yetufiin gna cheungaiñ elu külemoiyim. Fei meunga puülltüfiin.

25. Nov. 1902.

detrás, enseguida tenía atrapado a dos caballos silvestres con la boleadora. Ahí recién llegué, cuando yo llegué les lancé el lazo, cuando llegué para lacearlo, entonces le acerté; cuando yo logré acertar, me bajé del caballo y nosotros enseguida los abatimos. Todos nos juntamos en ese instante, éramos cuatro esa vez, de aquella forma andábamos en esa ocasión. Estas actividades realizábamos en nuestras tierras. Así es como enseguida utilizábamos la boleadora, con cualquier [animal] que sea. Eso hacían las personas, así era como yo anduve. Así fue como los atrapamos a esos caballos salvajes en esa ocasión. En esa oportunidad, cuando íbamos a venir donde los galeses. De esa manera veníamos, entonces deja-mos amarrados a aquellos caballos silvestres, los llevamos al lugar donde estábamos alojando, a ese sitio los trasladamos.

texto dictado eL 26 de noviembRe de 1902:

1. Feimeunga putulunga inchin langüm putufiin nga tüfi chi kaitaiyem. Feimeunga küla antü müle puuin gna fei meu müle kein gna feichi. Ito kom entuin mafiin gnañi ilo naiñ t’ülke kaitanga entuin. Femgneichinga femyin ilonga itokom angüm keinga naiñ ankü mael gna angemilonga angemkiin. Femgneichinga femyiñ gna feichi. Feichingaiñ konpayael gna galensu. Femgneichi femyeke paiñgna nga rüpu meu. Fei meunga küla uentun meu küpain gna ka. Chaínonga anküi itokom ngaiñ ilo. Naiñ ilo tuye küpayael. Femgneichinga femyin gna feichi. Feimeunga küpalunga inchiñ. Feichi antünga akuiñ gna chassiko pingeinga tüfi chi mapu. Feimunga akuinga feichi antü. Inchenga feichi kimlafin gna tüfi chi mapu. Feulanga ñi miauün nañi peñinga inche kom kim nieinga nañi miaupeiyim.

2. Feimeunga akulunga inchiñ ka elupai. Elupalunga inchiñ itokom gna küme eluiñgna fei meunga küt’al tukeiñ gna femgneichinga femyauin gna feichi. Feimeunga feipinga

1. Entonces cuando regresamos nosotros, sacrificamos a aquel caballo silvestre. Entonces estuvimos tres días en ese lugar, allí estuvimos esa vez. Le sacamos absolutamente todo, la carne, el cuero al caballo silvestre, eso fue lo que hicimos. Toda la carne la secábamos, para secarla, secába-mos la carne, carne seca. Esto era lo que hacíamos en ese tiempo, esa vez que íbamos a entrar donde los galeses. De esa manera veníamos por el camino, así fue que viajamos durante tres días. También ahí ya se nos había secado toda la carne, nuestra carne que traeríamos. Esto fue lo que hi-cimos en ese tiempo. Entonces cuando avanzamos nosotros esa vez, ese día fue que llegamos a Chassiko, así se llamaba aquella tierra. A ese lugar llegamos ese día, yo en ese tiempo no conocía esas tierras, primera vez que anduve, [pero] mi hermano conocía todo donde andaba.

2. Entonces cuando nosotros llegamos, nuevamente noso-tros nos quedamos [alojando], todos nos arreglamos bien, allí hacíamos fuego. De esa manera viajamos esa vez. Enton-ces esto dijo mi hermano: “en este lugar dejaremos algunos

Page 48: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 381 i

ñi nañi peñiem. Tüfa meu ta llaü elaiñ, taiñ kawallu. Tüfa meu ta elgnekei ta kawallu, pinga ñi peñiemgna feichi. Nañi peñi müten gna kimapui. Nañi chumle chumlen gna nga rüpü nañi mülen gna ko chumte ke usalen gna. Itokom gna kim nienga ñi peñi müten gna inchiñ gna küla. Ito feulanga iñ naiñ miauael gna feichingechi.

3. Fei meunga akuingna. Umain painga feimeu. Maina künu yai yaiñ naiñ kawallu, pinga ñi peñinga feichi. Kom yengekelaita kawallu ta kalensu, pinga ñi peñinga feichi. Tüfa meunga epu uentu yaiñ, pinga ñi peñinga feichi. Epu antü puuin gna fei meu. Ito chemno rumenga nielainga femeu. Mülei müten gna choikeiyengunga mara. Luan rumenga ngielainga fei meu. Fei meunga epuentun meunga ka küpaiñ gna. Llau elkünuiñ gnaiñ kawallu. Femgneichi femür paiñ gna fei meo chassiko piñerkinga tüfi chi mapu. Inchenga isto feula nañi miaungna fei meu. Femgneichi yauin gna feichi. Fta kuifi fel ta tüfi. Kom kimnieken. Femgneichinga femyauin gna feichi. Feimeunga küpalunga inchiñ. Tüfa meuta epu entulei ta uinkul. Tañi uinkulamu peiyüm ta che tüfa ta winkulgneiyu pingei tañi tañi üi ta tüfa chi mapu, pieneu nga ñi peñinga feichi. Tüfau ta mülei ka kiñe püchü rüngan ko keichileita tüfi chi ko. Ka feimo ta pu aiñ. Pinga ñi peninga feichi. Fei meunga ka küpaiñ gna ka küpalunga inchiñ akuiñ gna fei meu. Ito kachu ngerkelainga tüfi chi mapu. Tüfa meunga llaufu yaiñ, t’afia dsuam ula ta amuaiñ. Fei ta iñ winkul konünta tüfa meu, pinga ñi peninga feichi. Tüfa meu ta püchü ke yeyain ta ko, roki ñaiñ ta ko ta iñ puto koyael ta wiwüli, pinga ñi peñinga feichi.

4. Ule ula ta rangi antü ta puain. Uirafulin ta rangi antü puain. Kümeillka amulalin naün antü ulata puain, pinga ñi peninga feichi. Ito kiñe pun ta amuaiñ ta tüfachi winkul meu. Rüpüngelaipa tüfa, inche ta uneleiyan. Fei meu ta inale aimün ta eimün, pieiiñ munga na ñi peñinga inchenga feichi. Feimeunga epe

de nuestros caballos. Aquí se dejan los caballos” dijo mi her-mano en esa ocasión. Solo mi hermano conocía esa tierra, de la forma en que estaban los caminos, si acaso había agua, cuánta distancia había. Todo eso lo sabía solo mi hermano. Nosotros tres, sería nuestra primera vez que pasaríamos por allí en ese tiempo.

3. Entonces llegamos, pernoctamos allí, “debemos dejar nuestros caballos atados” dijo mi hermano esa vez, “no se llevan todos los caballos donde los galeses” dijo mi herma-no en esa ocasión, “en este lugar estaremos dos días” dijo mi hermano esa vez. Estuvimos dos días en aquel lugar. No había ninguna cosa en ese lugar, solamente había avestruces y liebres, ni siquiera guanacos había en ese lugar. Entonces al cabo de dos días nuevamente avanzamos, dejamos algu-nos de nuestros caballos. Esto fue lo que vinimos haciendo. Allí, ese lugar se llamaba Chassiko y para mí era la prime-ra ocasión que iba a pasar por ese lugar. De esta manera viajamos esa vez. Esto fue hace mucho tiempo atrás, todo esto lo he aprendido, así era como andaba en aquel tiempo. Entonces cuando nosotros vinimos, “en este lugar existen dos cerros, son los cerros en que la gente debe pasar. Esto es Wingkulngiyew180, ese es el nombre que tienen estas tie-rras” me dijo mi hermano esa vez, “en esta parte hay una agua que se parece a un pequeño pozo de agua, también allí debemos llegar” dijo mi hermano esa vez. Entonces otra vez avanzamos. Cuando nosotros comenzamos a avanzar, llegamos a ese lugar, sencillamente no tenían pasto esas tierras. “Aquí vamos a tomar sombra; cuando comience a anochecer, recién nos iremos. Es ahora cuando nos inter-naremos por estos cerros” dijo mi hermano esa vez, “desde aquí llevaremos un poco de agua, llevaremos como reserva para beber si tenemos sed” dijo mi hermano esa vez.

4. “Mañana recién llegaremos a medio día. Si nos vamos galopando, llegaremos a medio día. Si nos vamos tran-quilamente, llegaremos recién en el atardecer” dijo mi hermano esa vez, “pues viajaremos toda una noche por este cerro. Este no tiene camino, yo iré adelante, por eso ustedes deben ir detrás”, esto nos dijo mi hermano en esa ocasión. Entonces ya se nos estaba haciendo de noche, así

180 Esta toponimia significa “lugar donde hay cerros”. Nota de M.C.

Page 49: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 382 i

t’afiaingün. Fei meunga ngü kawallin une silla künuin. Ka fei meu itokom naiñ gnaiñ kawallu naiñ chechi mael. Fei meunga rupan kom chechi moyim gna. Fei meunga amuin gna. Ito feingaiñ naiñ winkul konpayael. Inchenga nien kiñe llike luan nien gna feichi. T’ülkel luan gna tüfi. Fei meunga küpalün gna konga feichi. Yapau künufinga tüfi chi llike t’ülke luan femgneichinga femün gna feichi. Feimeunga küpalunga inchiñ ito unekun külepainga ñi peñinga feichi. Inchiñ gna külangein gna ina ngüme ina kechan tuku niepaiin gnaiñ naiñ kechan kawallu. Femgneichinga femyauiñ gna feichi. Ito feulanga ñi nañi ut’a mapuael gna nga feichi.

5. Feimeunga küpalunga inchiñ. Ito kiñe pun gna küpaiñ. Ito unüm mentunga küpaiñ. Unmalunga inchiñ ito chem no rume nga pelafiiñ gna feichi. Ito uirafiiñ gna feichi. Fei meunga rangi antünga askün tu pain gna fta loo[l]nga mülei. Tayeta uechu leufu ta tüfi, pinga ñi peñinga feichi. Ito kallfu kallfuinga mapunga askün tupa fiin gna feichi. Femgneichinga konpaiñ gna feichi. Fei meunga rangi antünga dsoinga pille konpaiñ. Pengen gneinga leufu nga feichi. Feimeunga kintun tuku paiñ gna tüfi chi kalensu püchü leufu meu. Fei meunga naupain gna uai uai naupaiñ gna. Feimeunga konpaiñ gna ina püchü leufü. Ito uirafün gna kon küle paiñ gna feichi. Inchenga ito epe chenga ñi akun gna winka meu. Fei meunga konpaiñ gna leufu meu. Konpalunga inchiñ tüfa meu nga püchün mai aiñ, ilotu künu ain ta tüfa meu. Müchai taiñ taiñ pukállen ta winka meu, pinga ñi peñinga feichi.

6. Feimeunga eluyin gna femeu. Ito kom entu sillaiñ gnaiñ kawallu naiñ chechim. Ito kom gna nelentuuin gnaiñ kawallu kiñe kawallu müten gna niein. Femgneichinga akúin gna feichi nga galensu. Inchenga isto feula nañi miauael gna feichi. Feulanga ñi peyafiel gna winkanga feichinga inche. Fei meunga metu püchü alü mapulei taiñ amuam. Pillelelu kechi

fue que agarramos nuestros caballos y primero los ensi-llamos, también a todos nuestros caballos que debíamos cargar. Entonces después que terminamos de empaquetar esa vez, nos fuimos. Así nos íbamos a internar en el cerro. Yo tenía una pierna de guanaco, eso tenía aquella vez, en el cuero de guanaco elaborado, allí lo llevé todo esa vez, lo dejé guardado en el cuero de guanaco. De esa manera lo hice esa vez. Entonces cuando nosotros avanzamos, mi hermano era el que venía primero esa vez. Nosotros éramos tres los que veníamos atrás, traíamos arreando nuestros caballos. De esa manera andábamos esa vez, sin-ceramente era la primera vez que pisaba esas tierras en ese tiempo.

5. Entonces cuando nosotros veníamos, viajamos toda una noche, veníamos todos juntos [uno tras otro]. Cuando se nos hizo de amanecida, nosotros no vimos ninguna cosa esa vez, galopamos en esa ocasión. Entonces, en el medio día, visualizamos que había un valle grande, “aquel es el río [que le dicen] Wechulewfü181” dijo mi hermano esa vez. Estaba reluciente la tierra que llegamos a mirar en esa ocasión. Así fue como entramos a ese lugar. Entonces al medio día nos acercamos cada vez más, se veía el río aquella vez. Entonces llegamos a ver ese pequeño río de los galeses. Allí comenza-mos a bajar, bajamos una cuesta muy empinada, así entra-mos en la orilla del pequeño río. Veníamos galopando en esa ocasión, yo tenía muchas ansias de llegar donde los wingka. Entonces entramos cerca del río, cuando nosotros entramos, “en este lugar vamos a estar un rato, nos serviremos carne en esta parte. Enseguida llegaremos donde los wingka” dijo mi hermano esa vez.

6. Entonces nos acomodamos allí, sacamos todas las sillas de nuestros caballos, nuestro equipaje/paquetes, todo lo que teníamos en nuestro caballo, solo teníamos un caballo, de esa forma llegamos donde los galeses. Para mí era la primera ocasión que iba a ir por allá, esa vez yo vería por primera vez a los wingka en ese tiempo. De este modo “todavía nos queda un pequeño largo tramo que debemos avanzar. Pareciera ser que está cerca, pero el camino es sinuoso” decía mi hermano

181 El significado es “río que está en las alturas”. Posiblemente éste sea el lugar que en la actualidad se conoce con el nombre de río Alto Chubut. Nota de G.P.

Page 50: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 383 i

llepüsai. Ito unü unütui tañi amunta rüpü pikeinga ñi peñinga feichi. Ngütamkalekéi nga elu küle palu nga inchiñ nga tüfi chi ina püchü leufü. Femgneichinga felepain gna feichi ilotukünupaiñ gna feichi.

7. Ka fei meunga naün antünga amuain mai ka piuingün. Inchenga feipifinga ñi peñinga matukel amuiñ, pifinga ñi peninga feichi. Ito epe chengá ñi nañi akungna inche fei meunga matükel gna yemenge kawallu matükel pu kunu aiñ nga ina winka rupa, pinga ñi peninga feichi. Matükel tai yemenge kawallu, pieneunga ñi peñinga inche. Fei meunga ito müchai müten gna püra kawallen gna. Ito uirafün gna t’ipanga inchenga t’apumeyalu nga ñi kawall gna inche. Ito müchai müten gna chinkomen gnañi kawallu akulün gna müchai müten gna ito kom gnañi kawallu. Fei meunga ngü kawallel pan nañi une nañi peñi. fei meunga itokom ngü kawalliñ gna.

26. Nov. 1902.

texto dictado eL 29 de noviembRe de 1902:

1. Fei meunga ka chechimotuyin gna. Fei meunga kom sillauin gna. Fei mai iñ küpaiyael gna nga ina uaría. Feimunga akualunga inchiñ. Fei meunga incheta kiñe pulpéru ta, uenui yefin, pinga ñi peninga feichi ina meu ta puain. Inche ta unelean. Une puan ta inche, pinga ñi peninga feichi. Fei meunga une küpainga ñi peñi. Inchiñ gna külangein gna inange me kechantuku niein gnaiñ kawallunga feichi. Isto uirafü lepain gna. Fei meunga püchü ueinga antü akuin nga feichi. Ina pulpérunga akuin. Fei meunga chaíno müleparkinga tüfi chi pulpéru meu ngañi peñi nañi uenui winka meu. Inchiñ gna feimeo kecha akuliñ gnaiñ kawallu. Fei meunga akulunga inchiñ fei meunga ut’a t’ipainga ñi peñinga uekun, ut’a t’ipainga ñi nañi uenui winkayem.

2. Feimeunga fachingeichinga rupu mün pinga ñi peninga feichi. Fei meunga elupuuin gna. Ina

esa vez, cuando conversaba y estando albergados nosotros en ese pequeño río. De esa manera nos quedamos allí en esa ocasión, comimos carne en esa oportunidad.

7. “Entonces nuevamente iremos cuando baje el sol” se dije-ron, yo a mi hermano le dije “debemos irnos más rápido” le dije a mi hermano esa vez. Yo quería llegar pronto, por eso “rápido, vaya a buscar el caballo, para así llegar pronto cerca de los wingka” dijo mi hermano esa vez, “vaya rápidamente a buscar el caballo” me dijo mi hermano a mí. Entonces ense-guida monté mi caballo y yo salí galopando para juntar a los caballos. Pues enseguida fui a rodear los caballos, y regresé de inmediato absolutamente con todos los caballos. Así fue como vine a agarrar primero el caballo de mi hermano, de esa manera agarramos a todos nuestros caballos.

1. Entonces nuevamente arreglamos nuestras bolsas, en-tonces todos nos ensillamos, eso era para venirnos directo cerca del pueblo. Entonces cuando nosotros llegamos, “en ese lugar yo tengo un amigo pulpero, somos amigos” dijo mi hermano esa vez, “cerca vamos a llegar. Yo iré primero, yo llegaré primero” dijo mi hermano esa vez. Entonces vino primero mi hermano, nosotros tres veníamos atrás arrean-do nuestros caballos esa vez, veníamos galopando. Enton-ces quedaba poca luz del día cuando llegamos esa vez, cer-ca del pulpero llegamos, y allí ya había llegado mi hermano donde aquel pulpero, donde su amigo wingka. Nosotros trajimos arreando nuestros caballos, entonces cuando lle-gamos nosotros, ahí salió mi hermano afuera, salió con su amigo wingka.

2. Entonces “vengan por este camino” dijo mi hermano esa vez. En ese lugar nos acomodamos, cerca del paso nos

Page 51: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 384 i

rupanga elupu iñ, itokom entu sillau peiñ. Entu chechim mopuiyim. Femyiñ gna feichi itokom gna nelentu tuiñ gnaiñ kawallu. T’eiye meu nome tunge chi nome püchü leufü kechanol kunu meyai mi tami kawallu, pieneunga ñi peninga inchenga feichi fei meunga püra kawallu. Ref ritun gna. Fei meunga yenga ñi kawallunga yelunga inche pu un gna tüfi chi püchü leufu meu. Fei meunga kechan tu kun gna ñi kawallu. Fei meunga nol künu men gna ñi kawallu. Fei meunga elmelunga inche. Uiñomen gna inche. Uiñonopatun pa tüfi chi püchü leufu meu. Nopatulu inche fei meunga nau kawall ngüpatun. Fei meunga nel künu patun gna ñi kawallu fei meunga uiño kechanol künuton nañi kawallu.

3. Feimeunga inche namun tupatun. Namun tupatun gna fei meunga akutun gnañi elu küle mopuiyimu. Femgnei chinga femyauin gna feichi. Ito feulanga ñi nañi konpangna feichi uariamo. Femgneichi küpaleneo ngañi peñinga feichi. Feulanga ñi nañi pe winkayael. Püchü kimlan rumenga winka dsongün gna feichi. Femgneichi konpangna galensunga feichi. Fei meunga elu külepaiñ. Fei meunga ulkein naiñ perkin choikenga feichi pun. Femgneichinga femekeiñ gna feichi. Matü matu künunga ngillakai ain. Akualu ta soltau pipiyengeinga tüfa, pi tañi uenui pingañi peñinga feichi. Ngütamka mekewingunga tüfi chi winka yengunga nga ñi peñi feichi. Inchinga aillkütu leiñ gna inchiñ. I’to uelunga inchiñ püchü kimlafiin rume nañi chiem piwun nengu nga tüfi chi winka yengu. Inchiñ gna leli lelileiñ püchi kimlafiin rume nañi chumgneichi nañi ngütam kaufelengu nga tüfi chi winka yengunga nga peñinga.

4. Fei meunga isto külauetu müten. Mülei anta tüfa. Küla antü meu müten amutuün pifin ta tüfa pi keinga ñi peninga feichi. Feika amutu aimün. Kimgnel mün tamün tamün mülepanta ta inche meu ta presungei yafui mün. Ka inche ta presungeiyafün, pi mai ta tüfa chi winka. Fei ka mai ta amutuaimün, pieneu mai ta tüfa chi winka, pi keinga ñi peninga feichi. Fei meunga ulkeiñ gnaiñ gnañi uaralka perkin choike. Itokom

acomodamos, todos nos sacamos las sillas [monturas], sacamos nuestros equipajes. Eso hicimos en esa ocasión, descargamos todo lo que tenían nuestros caballos. “Hacia allá, al otro lado, hacia aquel lado del pequeño riachue-lo, ve a soltar tus caballos” me dijo mi hermano en ese momento. Entonces monté el caballo y salí disparado, así llevé mis caballos. Cuando yo llevé mis caballos, llegué a ese pequeño río, allí eché arreando mis caballos, en ese lugar fui a dejar mis caballos, al otro lado. Entonces cuan-do los fui a dejar, me devolví, regresé para este lado de aquel pequeño río. Cuando atravesé, entonces me bajé del caballo, ahí solté a mi caballo, también lo eché hacía el otro lado a mi caballo.

3. Entonces me vine caminando, me vine caminando, así fue como regresé al lugar donde estábamos alojados. De esa manera andábamos aquella vez. Era la primera vez que yo había entrado en el pueblo, de esa forma me trajo mi her-mano en ese tiempo. Era la primera ocasión que vería a los wingka, ni siquiera un poco sabía hablar el idioma de los wingka en ese tiempo, de esa manera entré donde los gale-ses. En ese lugar nos estábamos hospedando, de esa manera entregamos nuestras plumas de avestruz aquella noche. De esa manera lo hicimos en esa ocasión. “Debemos comprar rápidamente, rápidamente, «“llegarán los soldados” eso es-tán diciendo ahora» dijo mi amigo” decía mi hermano esa vez. Conversaban ambos, aquel wingka con mi hermano. En esa oportunidad, pues yo, nosotros escuchábamos, pero no entendíamos ni siquiera un poco las cosas que se decían mutuamente con aquel wingka. Nosotros mirábamos y mi-rábamos, no supimos ni un poquito de la forma en que se conversaban con aquel wingka, ambos con mi hermano.

4. Entonces “«solo durante tres días estaremos aquí, dentro de solo tres días nos iremos» eso le dije a éste” decía mi her-mano esa vez, “«así es, se deben ir, si se enteran que ustedes están por acá, por mi culpa los pueden apresar, también a mí me pueden apresar» eso ha dicho este wingka, «deben irse en ese día» me ha dicho este wingka”, así decía mi hermano en esa oportunidad. Así fue que entregamos nuestros cueros elaborados waralka, las plumas de avestruz y comprábamos de todo cuando entregamos nuestros materiales. De esa ma-

Page 52: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 385 i

nera anduvimos en aquel tiempo. De todo vinimos a inter-cambiar, vinimos a buscar de todo tipo de ropas, vinimos a buscar chiripas, mantos, camisas, calzoncillos, cuchillos. Pues de todo vinimos a comprar en esa ocasión. De esa ma-nera anduvimos en ese tiempo.

5. Nosotros tres ni siquiera sabíamos comprar, nosotros, ya que solo mi hermano sabía hablar el idioma de los wingka. Nosotros ninguno sabíamos el idioma de los wingka, noso-tros en ese tiempo. Pues yo era por vez primera que había ido donde los wingka esa vez. Así entré yo en ese tiempo, pues allí anduve viajando esa vez. Todavía me acuerdo de todo, de la manera en que viajé, de aquella forma andaba yo antes en ese lugar. De esa forma me llevaba mi hermano en esa oportunidad. Ya me había transformado en hom-bre grande en ese tiempo. No sabía ni siquiera un poco de que yo iba a viajar de esa manera en aquel tiempo. Así fue como viajaba en esas tierras. Entonces así nos devolvimos en aquella oportunidad. Compramos de todo, solo en dos días, de todo, incluso licor nos llevamos, yo me llevé dos damajuanas de vino. Eso era lo que yo anduve viviendo, yo en aquel tiempo.

6. Así fue como dentro dos días: “mañana sí que debemos irnos mis estimados” dijo mi hermano esa vez. También a ese pulpero: “mañana sí que me voy” le dijo a aquel pulpero, allí donde estábamos alojando nosotros en esa ocasión. De esta manera anduvimos nosotros en ese tiempo. De este modo, a la mañana siguiente, “enseguida tienes que ir a buscar los caballos” me dijo mi hermano esa vez. Ese era el día que nos veníamos, ese día. Entonces todos nos alistamos completa-mente esa mañana. Yo fui a buscar los caballos; cuando yo fui allí, a todos mis caballos los fui a buscar, llegué con mis caballos, de esa manera todos agarramos inmediatamente nuestros caballos. Entonces cuando todos nosotros tomamos nuestros caballos, ensillamos completamente nuestros caba-llos. Empaquetamos rápidamente, entonces cuando noso-tros dejamos todo empaquetado, “pues hoy día nos iremos” le fuimos a decir a aquel wingka, “nos vamos a despedir” dijo mi hermano. Entonces todos, los cuatro, vinimos todos para despedirnos nosotros de aquel pulpero. Así llegamos, todos entramos en la casa de aquel wingka.

gna ngillaka keiñ. Ulunga inchiñ gnaiñ uesakelu. Femgneichinga femyauyin gna feichi. Itokom gna ngillakapaiñ. Yepaiñ gna itokom uesakelu. Yepaiñ gna chirípa makuin, kamísa, sarauilla (calsoncillos!), kuchillu, ito kom gna yepaiñ gna feichi. Femgneichi femyauiñ gna feichi.

5. Inchiñ gna küla kim ngilla kalaiñ rumenga inchiñ nañi peñi mütén gna kimi nga winka dsungun. Inchiñ gna kiñe kimlaiñ rumenga nañi dsungun gna winka nga inchiñ feichi. Inchenga isto feulanga ñi miauael gna winka meunga feichi. Inchenga femgneichi konpan gna feichi. Fei meunga femkiauün gna feichinga inche. Metunga itokom kim nien gnañi nañi femyau moiyim. Fem gneichichinga yaufünem gna kuifinga inchenga fei meu. Femgneichinga miauuleneu ngañi peñinga feichi. Ta uentru dsuamen gna feichi. Püchü kimlafin rumenga ngañi femyauael gna inchenga feichi. Femgneichi ta femkiaukefün ta feichi mapu meu. Feimeunga ka uiñopain gna feichi. Kom gnillakaiñ gna epu entu meu müten gna itokom gna kenü pulkunga yetuín. Inchenga yetun gna epu mama kuana pulku. Fem gneichinga fem kiau ün gna inchenga feichi.

6. Fei meunga epu entun meunga ule mai ta amutuaiñ ta tüfa puen, pinga ñi peninga feichi. Ka tüfi chi pulpérunga ule mai ta amutuan pifinga tüfi chi pulperungain naiñ mülemu paiyim nga inchiñ gna feichi. Femgneichinga femyau iñ gna feichi fei meunga umain meunga matükel yeme tuaimi, kawallu, pieneu ngañi peñinga feichi. Feichi antüngewui, naiñ küpatuaelunga feichi antü. Fei meunga isto kom pepi kau tuiñ gna liwen. Inchenga amun yemetualunga ñi kawallunga inche. Amulunga inche fei meunga isto kom yemetun gnañi kawallu akultunga naiñ kawallu fei meunga müchai müten kom ngü kawall ngü kawal künuiñ. Fei meunga kom ngülunga ñi kawallunga inchiñ kom silla künuin gnaiñ kawallu. Chechüm chechim künuin gna. Fei meunga kom chechimulunga inchiñ amutuaiñ mai ta fachi antü pimefiin gna tüfi chi winka. Chali metuafiin pinga ñi peñi. Feimeunga kom melingeinga kom küpaiñ. Chali patuyafilunga inchiñ gna tüfi chi pulperu. Fei

Page 53: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 386 i

meunga akuin itokom gna konpaiñ gna ngaiñ ruka meunga tüfi chi winka.

7. Fei meunga kom gna elueiñ meunga. Amun tuku tuaiñ kiñe keleiñ meu chirípa, kamisa, charauilla, kenü petüm eluiñ meu tüfa ta retain eluiñ, taiñ amün tukutun, pieiñ meunga tüfichi pulperunga feichi. Femgneichi femein meunga nga tüfi chi pulperu. Feimeunga amu kellechi mai nai pifiiñ gna tüfi chi pulperu. Ka uiño melin ka antünga konpaliñ, uiñomelin peukalialu kam inchiñ pifinga tüfi chi pulperu. Feimeunga kom chali tufüiñ gna. Femgneichinga femyauyiñ gna feichi. Fei meunga kom t’ipapatuiñ küpa tuiñ gnaiñ naiñ püra kawall patu yael akutuiñ gnaiñ kawall meu. Fei meunga kom püra kawall tuiñ. Femgneichi femyiñ gna feichi. Fei munga küpatuiñ gna püchü alü t’ipa patulunga inchiñ gna tüfi chi winka rupa [rüpü] meu. Ito uirafüpa tuiñ gna. Feimeunga amutuin. Amutulunga inchiñ putuiñ gnaiñ naiñ konpa moyimu. Fei ngain winkul tipatuyael. Yeyiñ gna kiñe ke fotélla ko, naiñ puto koye küme ke yael. Feimeunga t’ipatuin gna winkul meu.

29. Nov. 1903.

7. Entonces a todos nos regaló algo cuando nos íbamos, a cada uno nos dio una bombacha, camisa, calzoncillo, inclu-so nos dio cigarrillos, “esto se los entrego sin nada a cambio, para que se lo lleven” nos dijo aquel pulpero esa vez. De esa manera nos trató aquel pulpero. Entonces “debo irme mi estimado” le dijimos a ese pulpero, “cuando volvamos, algún día que entremos, cuando volvamos, de todas formas nos volveremos a encontrar nosotros” le dijimos a ese pul-pero. Entonces todos nos despedimos. Así anduvimos en ese tiempo, de esa manera todos nos fuimos, nos vinimos para montar nuestros caballos, llegamos donde estaban nuestro caballos. Allí fue que todos subimos al caballo. Así fue que lo hicimos en ese tiempo. Entonces nos vivimos; cuando nosotros nos alejamos un poco de aquel camino de wingka, comenzamos a galopar. Entonces nos fuimos. Cuando no-sotros nos fuimos, llegamos al lugar por donde habíamos entrado, eso era para salir hacia el cerro. Llevamos una bo-tella de agua cada uno, para ir bebiendo de vez en cuando. Entonces salimos en dirección al cerro.

texto dictado eL 1 de diciembRe de 1902:

1. Feingain winkul kontuyael gna feichi. Fei meunga uechuin ngerputuuingna. Uechuin gnürputulunga inchiñ feimeunga püchü ke ilotu kümain, piwiñ gna fei meu. Fei meunga ito kom nau kawalpüi. Kütaltupuiñ gna. Fei meunga nieñ gna an ken ange milo. Fei meunga t’anan tukuin nayiñ ilotuyael. Anün tuku künuin gnain pafá naiñ küfun tuam. Femgneichi femyiñ gna feichi. Isto feingaiñ kiñe pun gnain naiñ amutael gna winkul maunga feichi rüpü ngelai rumenga tüfi chi mapu. Nañi peñi müten gna uneltu lekeinga feichi pun. Femgneichi fem yiñ gna feichi.

2. Feimeunga rupan ilotulunga inchiñ. Ka feimeunga Kufuntuui. Fei meunga püchü

1. Fue así como nos internamos en ese lugar. Entonces fui-mos hacia la cima; cuando nosotros llegamos en la punta, en ese lugar “nos serviremos un poco de carne” nos dijimos en ese momento. Entonces todos nos bajamos del caballo e hicimos fuego. Entonces teníamos carne seca, la carne seca fue lo que echamos [a la brasa] para comer, sentamos nues-tra tetera/pava [en el fuego] para tomar mate. Así fue como lo hicimos aquella vez. De esa manera iniciaríamos el viaje de toda una noche por el cerro. Ni siquiera habían caminos en ese lugar. Solo mi hermano venía adelante esa noche. Eso fue lo que hicimos aquella vez.

2. Entonces después de que nosotros comimos carne, tam-bién allí tomamos mate. Y así estuvimos un buen rato. Des-

Page 54: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 387 i

alünma felein gna rupan ilotu lunga inchiñ rupan kufuntu künuiñ gna. Feimeunga ka püchü alün ma meu. Ka püra kawall tuüin gna. Fei meunga püra kawallunga inchiñ isto feinga ñi kiñe pun gnaiñ amuyael. Fei meunga amuiñ gna. Nañi peñinga uneltulei. Inche ta kom kim nien. Chichi tañi dsoi pillelen inche ta inayafin ta fta uangelen. Fei meo ta amu kei ta pun ta che. Pinga ñi peñi nga feichi. Fei meunga uneltulenga ñi peñi. Inchiñ gna külanga kechantuku niein kawallu. Femgneichinga femkiauiñ gna feichi. Fei meunga rangi pun main gna rangi pungi ta tüfa. Püchü umautuaiñ eimüin külürupai ta uangülen, pinga ñi peñi. Tüfa meu ta püchü ke umautuaiñ, pinga ñi peñi. Fei meunga nau kawall pinga ina fta ke mamill gnelu meu. Fei meunga nau kawallpui. Fei meunga maina künuyaiñ naiñ kawallu ito kom gna sillau sillau küle kaiñ. Chañüntuku müten nakünuñ gnain naiñ umautuan. Femgneichinga femyiñ gna feichi.

3. Isto uechi mapunga feichi. Chemno rumenga ngelai. T’apial, luan, choike mütengna mülei. Femeunga püchüke umautulunga inchiñ. Ka t’eperkinga ñi peñi. Fei meunga matükel ut’a müna puen amúin pinga ñi peñi. Kom t’epeleiñ meunga. T’epelunga inchiñ ut’aiñ gna. Fei meunga ka püra kawalliñ. Müchai müten ta liwen ta putuaiñ. Pille lewi ta tüfa. Püchü ke uirafü aiñ, pinga ñi peñi. Fei meu nga ka mutuiñ. Ka kiñe uiraf t’ipaiñ gna. Fei meunga ka nau kawall pinga ñi peñi. Tüfa meu ta püchü kansatuaiñ. Püt’em tuaiñ nau kawallmün. Müchai taiñ taiñ pukallen kam. Ta rüngan ko, pinga ñi peñinga feichi. Fei meunga kom nau kawallpüi. Anü anü lekeiñ gna. Ülkantu ulkantu nekeiñ gna. Fei meunga ka püchüin ma meu amuiñ ka pinga ñi peñi. Ka püra kawalltuuiñ gna müchai müten ta kiñe uiraf t’ipaliñ ta kintu ulputuaiñ. Taiñ rüngán ko, pinga ñi peninga feichi. Fei meunga ito uirafünga kon kületuiñ. Kiñe uiraf’na ka t’ipaiñ. Ut’a puinga ñi peñinga. Tüfinga pille lewelleinga tüfi chem piupeleiñ

pués de que nosotros comimos carne, después de haber to-mado mate, entonces después un breve momento, otra vez montamos los caballos. Entonces cuando nosotros montanos los caballos, así viajaríamos toda una noche. Así avanzamos, mi hermano iba adelante, “yo conozco todo. Cual sea la es-trella grande que esté más cercana, yo la seguiré, así es como viaja la persona por la noche” dijo mi hermano en esa oca-sión. Así iba adelante mi hermano, nosotros tres llevábamos arreando los caballos. De esta manera viajamos en ese tiem-po. Y así se nos hizo medianoche. “Ya es medianoche ahora, dormiremos un poco. Como que ya avanzó a un costado la estrella” dijo mi hermano; “en este lugar dormiremos un poco” dijo mi hermano. Entonces nos bajamos del caballo donde habían árboles grandes, en esa parte nos bajamos del caballo. Entonces dejamos atados nuestros caballos, todos estaban ensillados, solo nos recostamos encima del chañan-tuku182 para dormir. Eso fue lo que hicimos en esa ocasión.

3. En verdad que aquel era un lugar alto, no había ninguna cosa, ni león, ni guanacos, solo avestruces habían. Entonces cuando nosotros dormimos un rato, otra vez nos despertó mi hermano, entonces “¡rápido, levántense mis estimados, avancemos!” dijo mi hermano, a todos nos despertó. Cuan-do nosotros nos despertamos, pues nos levantamos y así otra vez montamos los caballos, “enseguida llegaremos al amanecer, está cerca esa etapa del día, debemos trotar un poco” dijo mi hermano. Y así nos fuimos otra vez, avanza-mos una legua183 trotando. Entonces nuevamente se bajó del caballo mi hermano, “aquí descansaremos un poco. Va-mos a fumar, bajen del caballo, ya que enseguida llegare-mos al pozo de agua” dijo mi hermano esa vez. Ahí todos nos bajamos del caballo, sentados nos quedamos, cantá-bamos y cantábamos. Entonces después de un momento “¡vamos!” dijo otra vez mi hermano, otra vez montamos los caballos, “si trotamos una legua, enseguida divisaremos nuestro pozo de agua” dijo mi hermano aquella vez. Así es como nos fuimos trotando. Cuando salimos trotando una legua, se detuvo mi hermano: “allí está, estamos cerca, ¡qué les había dicho!” nos dijo mi hermano en esa ocasión. En-tonces nuevamente avanzamos.

182 El chañüntuku se conoce en castellano como chañantuku. Es una frazada grande que se usa como pelero para el caballo o como manta para recostarse, entre otras utilidades. Nota de G.P.

183 La palabra uiraf significa “ir a galope”, pero en este contexto equivale a una distancia que, aproximadamente, se interpreta como 1 legua (entre 4 y 7 kilómetros). Nota de G.P.

Page 55: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 388 i

4. Nuevamente comenzamos a trotar, ya casi, casi amane-cía. Ya se había iluminado la mañana cuando llegamos al pozo de agua, entonces “de este lugar nos iremos al medio día” dijo mi hermano esa vez. Ahí todos sacamos nuestras sillas, sacamos los bultos, le dimos de beber agua a nues-tros caballos. Entonces allí estábamos, en una sola parte dejamos atados a nuestros caballos, “allí vamos a dormir” nos dijimos, hicimos nuestras camas con nuestros chañan-tuku y con las frazadas [de lana]. Allí fue donde dormimos todos, “quien despierte primero se debe levantar, debe ha-cer fuego y nos despertaremos” nos dijimos esa vez. Enton-ces cuando nosotros dormimos, cerca del medio día nos despertamos. Uno de nuestros amigos se despertó prime-ro, tenía todo listo, había hecho fuego en esa ocasión. De esta manera anduvimos en aquel tiempo, cuando entramos donde los galeses. Así es como viajaba la gente, yo anduve de ese modo, era la primera vez que anduve en ese tiempo. De aquel modo viajaba yo en mi tierra. Esto hace la gente cuando recorre sus tierras. Así era como andaba la gente. Entonces, cuando nos levantamos, todos comimos carne. Después que nosotros comimos carne, luego de un breve momento, “nos vamos a servir mate” nos dijimos, y nos servimos mate. Después de un buen rato, “más tarde re-cién, cuando baje el Sol, cuando refresque un poco, recién iremos” dijo mi hermano esa vez, cuando teníamos que llegar a Chassikongiyew. Allí debíamos llegar nosotros ese día, donde pasamos a dejar algunos de nuestros caballos. En ese lugar teníamos que llegar nosotros.

5. Entonces, cuando terminamos de servirnos mate, “¡debe-mos irnos!” nos dijimos. Entonces uno de nuestros amigos subió al caballo para juntar los [demás] caballos, así los fue a buscar, trajo los caballos. Entonces enseguida todos tomamos nuestros caballos, todos ensillamos nuestros caballos; cuando nosotros terminamos de ensillar, otra vez cargamos nuestros bultos. Después que nosotros arreglamos nuestros bultos, nuevamente montamos los caballos. Entonces así continua-mos, íbamos trotando, así fue que llegamos cuando ya estaba anocheciendo a Chassikongiyew. Cuando regresamos allí, no encontramos a nuestros caballos, ya estaba oscureciendo. Allí no encontramos a ninguno de nuestros caballos, los que pasa-mos a dejar la vez que veníamos nosotros, para entrar donde los galeses.

kam gna. Pieiñ meunga ñi peñinga feichi. Fei meunga ka amuiñ gna.

4. Ka uirafuiñ gna. Epe epe unuinga. Chaíno lingafuinga un putuin gnain rüngan ko mu. Fei meunga tüfa meunga rangi antü ula amuaiñ, pinga ñi peñinga feichi. Fei meunga istokom entu sillauiñ. Entu chechim moíñ. Putokol künuiñ naiñ kawallu. Feimunga feleiñ kiñe t’apel künuyin naiñ kawallu. Fei meunga umautuain, piwingna ngütan tuin gna naiñ chañüntuku naiñ lamatra. Fei meunga istokom umautu uingna chichi une t’epelu, ut’aiyai, kütaltuai, t’epelu aiñ, piwiñ gna feichi. Fei meunga umautulunga inchiñ. Epe rangi antünga t’epeiñ gna. Kiñengain uenui. Une t’eperküi, kom gna kütaltulerki nga feichi. Femgneichi femyauyin gna feichinga konpalunga inchiñ gna galensu. Femgneichi femyauki ta che. Inche ta femgneichi yauun. Feichi ula tañi tañi femyauün ta feichi. Femgneichi yaukefun tañi mapu meuem ta inche. Femki tañi tañi ut’a mapun mu ta che. Femgneichi yau iñ gna che. Fei meunga ut’alunga inchiñ kom. Ilotuiñ gna. Rupan ilotulunga inchiñ ka püchü alüinma meu. Kufuin tu aiñ puoün gna. Kufün tuün gna püchü alün ma meu. Mücha ula ta püchünale ta antü. Püchü fisküle ula amuaiñ, pinga ñi peninga feichi. Putu alunga inchiñ. Chassi kongeiyu. Feimunga putu alunga inchiñ gna feichi antü. Cheungaiñ naiñ llau alür morpayim naiñ kawallu. Fei munga tüfi putualunga inchiñ.

5. Fei meunga rupan kufun tu uin gna. Fei meunga amu ain mai piwiñ gna. Feimeunga kiñe ngaiñ uenui püra kawallin gna chingko mealunga kawallu. Fei meunga chingko mei. Akulinga ñi kawall. Fei meunga müchai müten. Kom nü kawalliñ. Kom sillautuiñ. Rupan sillaulunga inchiñ ka chechim motuiñ. Rupan chechimolunga inchiñ ka püra kawaltuiñ. Feimeunga ka amutuiñ. Uirafkon küle tu uiñ gna fei meunga putuiñ gna t’afía dsuam gna chassi kongeiyu. Putulunga inchiñ pepulaiñ gnaiñ kawallu. T’afia dsuaminga. Fei meunga kiñe pepulain rume nain kawallu naiñ elürpael gna feichi nga küpalunga inchiñ naiñ konpayael gna kalensu.

Page 56: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 389 i

6. Entonces ya no había luz para ver, y ahí “recién mañana nosotros vamos a buscar a nuestros caballos” nos dijimos, “dos caballos deben dejar amarrados. En el amanecer, de a dos deben buscar nuestros caballos” dijo mi hermano esa noche. Entonces ahí nos alojamos, todos dejamos bien arregladas nuestras cosas. Buscamos leña para hacer fuego, para servirnos la carne, para cocinar aquella car-ne. Allí estábamos. En la noche conversábamos. De esta manera lo pasamos en ese tiempo, esa vez que volvimos de donde los galeses en aquel tiempo. Esto nos fue ocu-rriendo cuando nos íbamos para nuestras tierras. De esa manera andaba yo en aquel tiempo, así era como recorría la gente para conocer sus tierras. Yo así anduve antes, por eso yo conozco todo, de la forma en que viajaba la gente, cuando tenía que viajar a un lugar lejano, de la manera en que alojamos en la cima de ese lugar. Así es como se traslada la gente.

7. Entonces pasamos a pernoctar en Chassiko, a la mañana siguiente despertamos, y allí nosotros éramos dos los que montamos de a caballo para buscar nuestros caballos. En-tonces salimos en distintas direcciones, “entonces quien en-cuentre primero nuestros caballos, tiene llamar, tenemos que llamarnos” nos dijimos nosotros. Entonces yo salí trotando un poco, encontré rastros de caballos, entonces fui trotan-do a la orilla de pequeña montaña, llegué y allí fue donde encontré yo a mis caballos, los que yo había dejado cuando nosotros vinimos donde los galeses. Seguían atados, atados seguían nuestros caballos [solo de las patas] cuando los en-contré. Entonces a todos les saqué [los lazos] a mis caballos. Y cuando los desaté a todos, subí al caballo, entonces me los llevé arreando a los caballos y me vine trotando. Cuando estaba a punto, a punto de llegar, yo di un fuerte llamado. Entonces, después de un breve momento, nos reunimos con la otra persona, nosotros. Reunimos todos nuestros caballos. De esa manera anduve yo.

8. Cuando nos juntamos los dos, entonces nos llevamos nues-tros caballos, cerca los fuimos a dejar. Allí estaban tomando mate nuestros dos amigos. Regresamos allí, nos bajamos del caballo y nos fuimos a tomar mate. Así anduvimos en esa oportunidad. Y ahí, después de un buen rato: “agarraremos nuestros caballos” nos dijimos. Entonces agarramos nuestros

6. Feimeunga pelongeuelainga. Fei meunga ule ula kintu kallealu inchiñ, taiñ kawallu ta inchiñ piwiñ gna. Epu kawel ta ükelaimün. Liwen ta epuin ma kintu kintu künuaimün taiñ kawallu pinga ñi peñinga feichipun. Feimeunga eluputuin. Itokom gna kümelka künuin gnain uesa kelu mamuill keiñgna, naiñ kütal tuyael. Naiñ ilotuam, naiñ afüm iloyam gna tüfi. Feimeunga elekeiñ gna pun ngütamka lekei. Femgneichinga femyauiñ gna feichi. Feichinga uiño palunga inchiñ kalensunga feichi. Femgneichi femyeküme tuiñ gna amutulunga inchiñ naiñ mapu meu. Femgneichinga femyauin gna inchenga feichi. Femgneichi femyauki ta che tañi ut’a mapun meu. Inche ta femyauin ta rupan. Feimeu ta inche itokom kim nien tañi tañi chumyaukefel ta ta cheiyem tañi ni amuyael müte ka mapu. Tañi chumgneichi umain kiauken ta uechí mapu. Femgneichi femyau ki ta che.

7. Fei meunga umain pitúin gna chassiko. Umain munga liwen gna t’epeiñ gna. Fei meunga epungeiyunga inchu. Püra kawallunga nayu kintu yael gnayu nayu kawallu. Fei meunga ka ke pülenga t’ipayu. Feimeunga chichinga unepelu nayu kawallu. Ngütümai ngütüm uayu piuyunga inchu. Fei meunga inchenga kiñe püchü uiraf t’ipan gna inche. Pepungna ñi punon kawall. Feimeunga uirafüngna ina püchü mawida puun gna. Feimunga pemen gnañi kawallunga inche naiñ elürpakeel gna küpalunga inchiñ gna galensu maina maina lekarkei naiñ kawallu. Pepulunga inche feimeunga entu mai nai yetun ngañi kawallu. Fei meunga kom entu maina filunga inche. Püra kawaltunga. Fei meunga keicha küpaltunga kawallu ito uirafü patun. Epe epe akutulunga inche. Kiñe fta ngütüm künun gna. Fei meunga püchü aluinma meunga t’awu tuyunga kangelu inchu. Kom t’apum tuyungayu kawallu. Femgneichi femyauin gna inche.

8. T’aú tulunga inchu feimunga yetuiyu ngayu kawallu. Ina munga elkünu putuiyu. Metu kufun turkeingunga nayu epuenui putuiyunga, nau kawal putuiyunga. Kufuntuku ketuiyu nga. Femgneichi femkiauiñ gna feichi. Fei meunga püchü alüin ma meunga ngü kawaltutuain

Page 57: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 390 i

piwiñ gna. Feimeunga ngü kawaltuiñ. Kom nü kawallunga inchiñ une sillau künutuiñ gna. Ka fei meo chechim motuiñ gna fingaiñ amutuael gna naiñ mapu meu. Ito feulangaiñ naiñ nor amutuael. Püchü püra painga antü. Fei meunga amutuiñ gna feichi. T’eka kon küle ke tuiñ gna. Müte wiñ gna mamüll. Müte kurangeinga. Fei meunga t’ekalen amuleiñ gna. Femgneichi femyiñ gna feichi. Epe epe rangi antü putuiñ gna ftauau pingeinga tüfi chi mapu. Fei meunga konputui. Feimu ulanga uirafürpu tuuinga. Femgneichi femyauiñ gna feichi. Uiño palunga inchiñ gna galensu.

9. Feimeunga ka rangei antü elu puiñ gna. Epe uechuin ñgerpulunga inchiñ. Fta mawissa meu. Fei meunga elu puiñ. Tüfa meunga elu aiñ ilotu künu ain, pinga ñi peninga feichi. Fenteneiñ gna feichi angim ilonga feichi. Naiñ nürpuel gna tüfi chi fta kaita potóroyenga feichi. Amulunga inchiñ gna galensu. Feichi ilo müten gna ilotu yaulinga feichi. Femgneichinga nürpa fiiñ gna tüfi chi kaitaiyem gna küpalunga inchiñ fingaiñ konpayael gna galensunga feichi. Feichi ilo mu müten gna mongeiyauiñ gna feichi. Femgneichi femyauiñ gna feichinga tüfi. Feimeunga elu pulunga inchin itokom entu sillau puiñ külürupale ula antü. Amuaiñ. Fisküle ula amuaiñ müteue arengi ta antü, pinga ñi peninga feichi. Femgneichi femye küme tuiñ gna uiño palunga inchiñ nga galensu. Femgneichi femyauiñ gna inche. Femgneichi nga femkiau ün nañi mapu meuem.

1. Dec. 1902.

caballos, cuando todos agarramos nuestros caballos, prime-ro nos ensillamos, también así arreglamos nuestros bultos. De esa manera ya nos iríamos a nuestras tierras, recién ahí nos íbamos directo. El Sol ya se había levantado un poco, y así nos fuimos aquella vez. Nos fuimos caminando tranqui-lamente. Había mucho árbol, tenía muchas piedras, por eso nos íbamos a paso lento. De esa forma viajamos en aquel tiempo. Cerca, cerca del medio día llegamos a Fütawau184, así se llamaba ese lugar, en ese lugar fue que entramos, en-tonces recién comenzamos a trotar. Así fue como pasamos en ese tiempo, cuando nosotros vinimos donde los galeses.

9. Entonces otra vez, en el medio día, nosotros nos detuvi-mos cerca de donde estaba la cima de esa gran montaña, allí nos detuvimos [para descansar], “en este lugar nos acomo-daremos para servirnos carne” dijo mi hermano. Teníamos mucha de aquella carne seca esa vez, del potro silvestre que habíamos agarrado en esa oportunidad cuando fuimos don-de los galeses. Solo esa carne era la que consumíamos aque-lla vez. De esa manera agarramos aquellos caballos silvestres cuando veníamos nosotros para entrar donde los galeses en ese tiempo. Solo con esa carne pudimos comer para vivir en esa ocasión, así fue como anduvimos en aquella oportu-nidad. Entonces nos acomodamos nosotros, todos sacamos nuestras sillas. “Cuando el Sol avance hacia un costado, con-tinuaremos, cuando esté fresco recién nos iremos. Está muy caliente el Sol” dijo mi hermano esa vez. Así lo veníamos haciendo cuando regresamos de donde los galeses. De esa manera anduve yo, de esa manera viajaba por mis tierras.

texto dictado eL 2 de diciembRe de 1902:

1. Fei meunga ka amutuaiñ. Kechamenge kawall, pieneunga ñi peñi. Chaínonga naínga antü. Fei meunga ka ngükawall tuiñ. Itokom

184 Esta toponimia significa “cañadón de gran extensión”. Posiblemente sea el lugar que en la actualidad se llama Ca-ñadón Grande, en las cercanías del poblado Gualjaina. Nota de G.P.

1. Entonces “nos vamos otra vez, ve a arrear los caballos” me dijo mi hermano, “el Sol ya ha bajado”. Así fue que otra vez agarramos los caballos, todos nos ensillamos,

Page 58: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 391 i

185 El significado de esta toponimia no ha sido posible traducirla. Sería “lugar donde hay o existen los üssküll o wüzküll”. Nota de M.C.

186 Entre las fotografías que coleccionó Lehmann-Nitsche se encuentra una de Gusto Manuel, a quien se le identifica como el intérprete de Saiweke. Véase la Imagen 53 en el Anexo.

sillau kunutuiñ gna. Rupan sillau lunga inchiñ kümelkanga chechi mo küléin. Feimeunga rupan chechi moyim püra kawalltuiñ gna. Feingaiñ amutuael. Femgneichi amutuiñ gna uiñopalunga inchiñ galensu ito mari antü yau iñ gna feichi. Meli uentule müten gna tüfi chi mapu naiñ müle moyím gna nga che. Üssküll gneiyu pingeinga tüfi chi mapu. Itokom chenga mülei. Nañi konanga Sayúeke. Ito chefelchingañi mülen gna che nañi konayem gna Sayúeke. Fei meunga putuiñ gna feichi. Putulunga inchiñ ramtungekein gna nañi chumlen gna winka nga kalensu. Feimeunga kümelkalei ta kalensu. Nielai ta chem dsungu no rume. Metu akulai ta soltau pike ingaiñ ngütamkan. Ito chiem dsungu rume nielai ta galensu. Akualu keta, pipiyengei ta soltau. Feichi dsungu müten ta mülei pi keinga gnain ngütam kan.

2. Feimeunga itokom gna ramtu ngein nañi chumle chumlen gna dsungunga itokom ramtuin munga che fei meunga kimlunga dsungu nañi kümelkalen. Fei meunga uerküinga Sayúeke. Nieinga kiñe lenguára. Fei meunga uerküngeinga tüfi chi uentru konpáyalunga galensu. Amuaimi kalensu. Küme ta dsungu pi künu lelmeaen tañi küme tañi kon kon gnepai yan tañi kona. Pimeyafimi ta tüfi chi ülmen küleichi winka. Piafimi mai pingeinga tüfi chi lenguára, femgneichi dsungunga tuku painga Sayúekenga fei chi nañi chumnoyam. Kümenga ñi nañi winka ut’a mekepaiyam nañi konayem gna Sayúekenga feichi. Feichinga itokom metu nie kafuinga ñi nañi konayem gna Sayúekeyem gna feichi. Metu newenga chumlafuinga Sayúekeyem.

3. Femgneichinga felinga itokom cheiyem gna feichi. Femgneichi kim nienta inche ta itokom. Femgneichi feme kekefui tañi mapu meuem ta Sayúeke. Fei meunga feichi chaíno mülepui ta soltau ta mansána mapu meu. Chaíno itokom metu anümukuita winka ta feichi.

después que terminamos de ensillar nosotros, arreglamos bien nuestros bultos. Entonces terminamos de arreglar los bultos, nos subimos al caballo, ese era el momento de irnos. De esa manera nos fuimos cuando regresamos de donde los galeses. Anduvimos durante diez días en esa ocasión. Quedaban así solo cuatro días para llegar a las tierras donde estaba la gente, Üssküllngiyew185 se llaman aquellas tierras. Estaba toda la gente, los hombres de Saiweke, impresionante la cantidad de gente que había, los jóvenes kona de Saiweke, fue allí donde llegamos esa vez. Cuando llegamos nosotros, nos preguntaban cómo estaban los wingka, los galeses, entonces “están bien los galeses, no tienen ningún tipo de problemas, todavía no llegan los soldados [allí]” decíamos en nuestra conversación, “no tienen ninguna novedad los galeses, solo que estuvieron diciendo «van a llegar los soldados», esa noticia solamente hay” decíamos en nuestra conversación.

2. Entonces todos preguntaban cómo y en qué situación estaban las cosas, toda la gente nos preguntaba. Cuando supieron la noticia de que estaban bien, entonces envió mensajes Saiweke, ya que tenía un traductor186. Entonces enviaron a aquel hombre para que entre donde los galeses, “debes ir donde los galeses: «está bien tener buenas rela-ciones» eso debes decirles por mí, «para que mis jóvenes kona puedan entrar [ir al pueblo] de buena manera», así debes ir a decirle a aquel wingka que está como jefe. Por favor, dígale eso” le dijeron a ese traductor. De esa manera envió el mensaje Saiweke esa vez, para que no suceda nada, para ir de visita tranquilamente donde los wingka, [para que vayan] los jóvenes kona de Saiweke en ese tiempo. En esa ocasión, Saiweke todavía tenía a todos sus jóvenes kona en ese tiempo, aún no le ocurrían cosas tan malas al pobre Saiweke.

3. De esa manera vivían absolutamente todas las personas esa vez. Así es como yo conozco las cosas, de todas esas co-sas debía hacer Saiweke en sus tierras. Así fue en aquel tiem-po, ya estaban los soldados en el Mansanamapu, ya era un hecho que todos los wingka [militares] estaban invadiendo en ese tiempo. En todo el territorio llegaron, trajeron de todo

Page 59: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 392 i

Itokom mapu ta puui. Itokom ielgnepuita ta mansana mapúem. Femgneichi fempaita winka pi keingün gna feichi. Ito küme anümopaleta ta winka. Feichi ula ta ka nüael ta Sayúekeyem presentaunole ta maloyafin. Feika presentau le chumlai yafin tañi uenui, pin mai ta nieleiyu ta winka. Femgneichi dsungu mai ta nielgnepai pin gna akul akul yeleiyunga kurü winka feichi. Femgneichinga pipiyengein nga Sayúekeyem.

4. Feichi inche ta itokom kimnien. Naiñ chum künungeyaelem che pipiyeukeinga cheiyem. Mopiñ kam gna kümenga nünge peyafiin che. Pipiyeuinga cheiyem gna feichi. Müchai kenga t’au t’aungeinga cheiyem. T’apum t’apum yeinga ñi nañi konayenga Sayúekeiyen Foyelengen Inakayalengen, itokom gna tüfi müchai kenga t’au t’aüngeingen. Fem gneichinga femekei cheiyem gna feichi.

5. Ka fei meunga paill che tata t’ipa paita soltau. Taiñ nüyaetu piam, pinga Sayúekeyem. Fei meunga ka t’ipai maita fenten soltau. Tañi kintungeiyael pingei mai tañi uenui. Femgneichi mai feipieyu mai ta tüfa chi winka, pin gna ka akulelgnei. Ka pifal par keiyunga Kurü winkanga Sayúekeiyem. Fei ka mai ta küme presentaule kümei mai tañi uenui, pi fal parkeiyunga Kurü winka ito afel noyael mai tañi uenui, pin gna ka akulel gneinga küme müten konpale tañi uenui ta chumnoyael mai küme müten ta presentá pale tañi kona tañi uenui ta chumnoyael küme mai ta fele katu yalu, pingei mai ta ñi uenui, pieyu mai ta tüfa chi winka, pin gna ka akulelgnei. Feimeunga ka alüin ma mu kalensungei chi ka t’ipapayalu soltau ka pualu mai ta soltau ta kalensu. Ka pin gna akulelgnei nga Sayúekeiyem gna feichi. Ito ngünam mai tañi femyauael tañi uenui pieyu mai ta tüfa chi winka. Femgneichi ta dsungu ta mülei ta tüfa, pin gna ka puuleleyunga Kurü winka nga feichi.

6. Fei meulanga chumürkeiyafün chi pi ulanga Sayúekeiyem gna feichi. Feimeunga itokom pülengeinchinga küparkeyalunga soltau naiñ nüyaeteu, pipingeinga Sayúekeyem gna feichi. Itokom gna t’apum t’apumyei nañi pu

a la Tierra de las Manzanas, eso vinieron a hacer los wingka, así decían en ese tiempo. “Cuando se queden bien instalados los wingka, será el tiempo que van a aprisionar a Saiweke, «si no se presenta, le voy a hacer malon; si se presenta, no le haré nada a mi amigo», esas amenazas decían los wingka, esos problemas le tienen preparado”, ese mensaje le traía y le traía Kurüwingka en ese tiempo. Esas cosas le venían a decir a Saiweke.

4. En ese tiempo yo sabía todo. “¿Qué nos irán a hacer a nosotros las personas?” se decía mutuamente la gente, “¿es que acaso nos aprisionarán con delicadeza?” decía la gente en aquella oportunidad. Pero rápidamente se juntaba y se juntaba la gente, Saiweke, Foyel e Inakayal reunían constan-temente a sus jóvenes kona, todos ellos enseguida se reunían constantemente. Esto estaban haciendo las personas en ese tiempo.

5. Así también: “¡viene gente!, ahora salieron los soldados, dicen que nos quieren aprisionar” dijo ahí Saiweke, fue así que “«otra vez salieron muchos soldados que los andan buscando», eso le mandaron a decir a mi amigo, eso fue lo que le dijo aquel wingka” ese mensaje le trajeron, otra vez le mandó a decir Kuruwingka a Saiweke. “Si se presenta una de una buena vez, será mejor para mi amigo”, eso le mandó a decir Kuruwingka, “definitivamente no lo dejarán en paz a mi amigo” le dijeron en el mensaje, “si tan solo entrase de buena manera, no le harán daño, si tan solo viene a presen-tar de buena manera a sus jóvenes kona, mi amigo, «no le harán daño, estarán tranquilos después», eso le mandaron a decir a mi amigo, eso le mandó a decir el wingka podero-so [militar]” ese mensaje le trajeron. Entonces después de un buen tiempo: “saldrán los soldados en dirección hacia donde los galeses, también llegarán los soldados donde los galeses”, también ese mensaje le trajeron a Saiweke en ese tiempo. “«Pues será un desgaste que ande arrancando mi amigo» le mandó a decir ese wingka, esta es la noticia que hay ahora”, ese fue el mensaje que le envió Kuruwingka esa vez.

6. Entonces “¿qué puedo hacer?” recién dijo Saiweke en esa ocasión. Entonces “de todas partes vendrán los soldados para aprisionarme” decía Saiweke en ese tiempo. Y reunía constantemente a sus capitanes, a sus jóvenes kona, de esa manera los reunía constantemente en ese tiempo. Entonces

Page 60: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 393 i

después de casi un año que pasó, nuevamente Saiweke le envió mensajes a Kurüwingka: “yo nunca había querido pre-sentarme”, ese mensaje envió Saiweke en ese tiempo, “yo nunca he hecho nada malo, tengo a mis jóvenes kona, tengo a mis capitanes, no son ladrones mis jóvenes kona, solo de buena manera y por su propia voluntad se dedican a traba-jar, así están viviendo mis jóvenes kona”, ese mensaje envió Saiweke en ese tiempo. Entonces regresó el mensajero de Saiweke en esa ocasión, “he vuelto” decía ese capitán que Saiweke envió como mensajero. Así fue como Saiweke reu-nió a todos sus jóvenes kona aquella vez. De esa manera se reunía constantemente la gente en aquel tiempo, esto yo lo sé todo. De esa manera lo hacía Saiweke en aquel entonces.

7. Cuando supo aquel asunto, ahí recién Saiweke [dijo]: “¿y si nos presentamos de una vez? ¿estará bien hacerlo?” le dijo a sus capitanes en aquella ocasión. Así fue que otra vez mandó mensajes Saiweke, envió un mensajero a Kollonkura, esto dijo: “«debemos estar de buena manera. Si mi amigo me quiere ver, pues debe venir. Nos encontraremos en medio del campo», eso debes decirle a aquel wingka poderoso” de-cía el mensaje de Saiweke en aquel tiempo.

kapitan, nañi kona, femgneichinga t’apum t’apumyeinga feichi. Feimeunga ka epe kiñe t’ipantunga rupai. Ka uerken gna tukul painga Sayúekenga Kurü winka mu. Inche mai ta presentauan pi kelafün pin gna tukulpainga Sayúekenga feichi. Inche mai ta chumkelafün. Nien tañi kona tañi pu kapitan ueñe kelafi mai tañi koná küme müten mai ta kisu tañi ñi küsau un mu ta mongelekefui tañi kona ta inche, pin gna tukul pai Sayúekenga feichi. Fei meunga uiño paingañi uerken gna Sayúekenga feichi. Uiñomen mai pipingeputuinga tüfi chi kapitan nañi uerkü uel gna Sayúeke. Fei meunga itokom gna nañi kona t’apumeinga Sayúekenga feichi. Femgneichinga t’aü t’aüngeinga cheiyem gna feichi. Fei ito kom inche ta kimnien. Femgneichinga femekei Sayúekeiyem gna feichi.

7. Feichi dsungu ulanga kimlunga Sayúeke. Kiñe ina mai presentaulin müten mai küme kafüi, pinga ñi pu kapitan gna feichi. Fei meunga ka uerküinga Sayúeke. Ka uerken gna tukulpan gna Koillonkura. Fei meunga küme mai ta fele aiyu. Küpa peeli mu mai tañi uenui. Küpaiaimai peuaiyumai ta rangin mapu. Piafimi mai ta tüfa chi ülmen winka, pinga ñi uerken gna Sayúekenga feichi.

2. Dec. 1902.

texto dictado eL 3 de diciembRe de 1902:

1. Feulanga ñi askünuün fei meunga ka alüinma munga inchenga feichi amuan gna kalensu pifinga ñi chauem gna feichi. Nayu ngillain inchunga amuyayunga winka ut’ameayu pifanga ñi ngillan gna feichi. Inchenga nieulan nañi tukuyael gna uesakelu. Ka kien gna amuayu nga winka mu. Ngülümayunga perkin choike uaralkanga ngülümayu. Piuyunga feichi nayu ngillaiñ inchu. Nañi ngillañem Kalpían pingefui. Fei meunga konalunga Foyelengün Inakayalengu. Konálunga kalensu, pingeingunga

1. Era la primera vez que habían acordado [algo]. Entonces después de un tiempo, yo esa vez “iré donde los galeses” le dije a mi padre en esa ocasión, “con mi cuñado vamos a ir de visita donde los wingka” le dije a mi cuñado esa vez. Yo no tenía ropa [extranjera] para vestirme. “El próximo mes ire-mos donde los wingka, vamos a juntar plumas de avestruz, cueros elaborados waralka juntaremos” nos dijimos esa vez con mi cuñado, ambos. Mi cuñado se llamaba Kalpian. En-tonces “allí iban a entrar Foyel e Inakayal, van a entrar donde los galeses” se decía de ellos esa vez, entonces nosotros “ahí iremos junto con ellos” nos dijimos con mi cuñado. Eso fue

Page 61: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 394 i

feichi. Fei munga inchu fei munga ina konayu, piuyungayu ngillain inchu. Femgneichinga feipifiyu nayu chau. Fei meunga Inakayal mu ta inakonáyu. Kassel kanta chumgne peiyafuiyu, pi fin gnañi chauemgna feichi.

2. Fei meu nga presentaule ta Inakayal. Presentaualu pingei. Itokom yeyalu tañi konayengu. Mür ta amualuengu, Foyelengu, Inakayalengu pingei nga feichi. Fei meunga rupainga kiñe kien. Inchunga yu ngillain inchu mot’ill mot’ill nieyu nayu kawallu nayu konpaiyam gna kalensunga feichi. Inchenga feichi feulanga ñi epu rupa nañi konpayael gna kalensunga feichi. Fei meunga femgneichi felekeiyunga. Aillkün tuku niefiyunga nañi presentauael gna Sayúekenga feichi chaíno. Kim niengeingañi nañi presentauael gna Sayúekenga feichi. Inchenga fei meu kiñei inanga kalensunga konan küsau kallei yalu kam gna inche, pikengna inche gna feichi. Renga ñi raki dsuam müten gna feipiken gna inche.

3. Chaínonga inche kim niefin nañi presentauael gna cheiyem gna feichi. Presentaualu nga cheiyem, pipiyengeinga feichi. Itokom gna mapu cheiyem gna chaínonga presentaui, piñeinga feichi. Chaíno presentaui ’ta Namunkurayem pingeinga feichi. Keupünga ñi mapuem itokom gna presentaui, pingeinga feichi. Feinga aillkülunga Sayúekeiyengen Foiyelengen, Inakayalengün. Fei mu ulanga chumafuiñ kam. Ito kiñe ina mai presentau uain, piwinga tüfi chi pu lonkoyem gna feichi. Inchenga presentau meiyan Kalensu, inche kamgna williche. Presentauan gna willi uariamu, pinga Foyelengunga Inakayal. Fei meunga femkai aimi. Chumten nün nami kona, kom nga presenta kai aimi. Inche ke ta amulaiyan tañi tañi presentau meyael ta Koillonkura, pinga Sayúekeiyem gna feichi.

4. Kisu inche ta ngütum falafin ta tüfi chi ülmen winka, pinga Sayúeke. Rangin mapu pewayu pile peuayu pifalafin ta tüfa chi ülmen winka, pinga Sayúekeyem gna feichi. Isto kisu peuaiyu pillenga ñi uenui pifalafiñ mai pinga Sayúekeyenga feichi nayu kenü kona munga

lo que le dijimos a mi padre. Entonces “iremos junto con Inakayal, acaso ¿qué cosa nos podrían hacer?” le dije a mi padre esa vez.

2. Entonces le decían: “si decide presentarse Inakayal, se presentará. Llevarán a todos sus jóvenes kona. Viajarán los dos, Foyel e Inakayal” se decían en ese tiempo. Así fue como pasó un mes. Nosotros con mi cuñado, ambos estábamos engordando y engordando a nuestros caballos para entrar donde los galeses esa vez. Pues yo en ese tiempo recién sería la segunda vez que iba a entrar donde los galeses, en ese tiempo. Entonces así estábamos, siempre atentos, escuchan-do sobre cuándo se iba a presentar Saiweke en esa ocasión. Ya sabían que se presentaría Saiweke en ese tiempo. Enton-ces yo “de una vez iré cerca de donde están los galeses, voy a tener que trabajar [juntar cosas para llevar]” eso decía yo en aquella ocasión, solo en mi pensamiento decía eso, aquella vez.

3. Esto yo ya lo sabía, que se tenían que presentar las pobres personas en ese tiempo, “¡la gente se va a presentar!” se de-cía en ese tiempo, “absolutamente todos los mapuches, ya es un hecho que se van a presentar” se decía esa vez, “ya se va a presentar el gran Namunkura” se decía esa vez, “la gente de Kewpü, todos se van a presentar” decían esa vez. Cuan-do escuchó eso Saiweke, Foyel e Inakayal, recién entonces [dijeron]: “¿pues qué vamos a hacer? Sencillamente nos ten-dremos que presentar juntos de una vez” se decían aquellos longko en ese tiempo. “Yo me iré a presentar donde están los galeses, ya que yo soy persona del sur, voy a presentarme en el pueblo del Wüllümapu” dijeron Foyel e Inakayal. Y ahí [dijo]: “lo tendrán que hacer, con la cantidad de jóvenes kona, a todos los tendrán que presentar. Pero yo no iré para presentarme en Kollonkura” dijo Saiweke en ese tiempo.

4. “Yo mismo mandaré a llamar a aquel wingka poderoso” dijo Saiweke, “si dice que nos encontremos en medio del campo, nos encontraremos. Eso le mandaré a decir a aquel wingka poderoso” dijo Saiweke esa vez, “si mi amigo quiere que nos encontremos solos los dos, eso mandaré a decirle” dijo Saiweke, “«ese día quiero que nos encontremos, inclui-

Page 62: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 395 i

do sus jóvenes kona», si dice esto, entonces nos veremos. Pero eso sí, yo no le tengo miedo a mi amigo, «¡tal vez me tiene miedo!» que no diga eso mi amigo, eso yo le mandaré a decir” decía Saiweke esa vez, “yo no entraré a Kollonku-ra” decía Saiweke esa vez. Esto era lo que se decían Foyel e Inakayal, absolutamente a todos sus capitanes los tenían reu-nidos, todas las personas estaban reunidas en aquel tiempo. Era impresionante la cantidad de gente que estaba reunida en ese tiempo.

5. Mucha gente estaba reunida, definitivamente estaba re-pleto un campo grande cuando estaban reunidos. Aquellos longko se dirigían por medio de un gran discurso público a sus jóvenes kona, eso hacían Saiweke, Foyel e Inakayal, ellos eran los longko más respetados en ese tiempo. Esto hacían las personas en ese tiempo, pues yo esa vez todo lo iba a escuchar en Tünkengiyew, así se llamaban esas tierras, cerca de las montañas grandes era aquello, allí no era posible pa-sar por el bosque [tupido], en ese lugar estaban las personas en aquel tiempo. Así fue como anduvieron las personas en aquella época. Yo conozco todo eso, allí donde anduve. Pues yo en ese tiempo, aún desconocía lo que me iba a pasar, si acaso me separaría de mi padre, de mi madre, de mis herma-nos, de mis hermanas, de mis tíos maternos, de mis amigos. Sinceramente no sabía si me iba a separar de ellos en esa ocasión. Así es como andaba yo en ese tiempo.

6. Entonces cuando iban a entrar Foyel e Inakayal [en el pueblo de los galeses], en esa oportunidad reunieron a sus jóvenes kona, ¡la cantidad que había!, sus cientos de jóvenes kona junto con Foyel. Así fue como se reunieron; cuando se reunieron, Foyel e Inakayal contaron a todos sus jóvenes kona, ya les faltaba poco para entrar. De esa manera se junta-ron todos esa vez. “Así es como debemos entrar nosotros” se dijeron Foyel e Inakayal, “ya que se va a presentar Saiweke, entonces nosotros ¿qué podemos hacer?” le decían a sus ca-pitanes, a sus amigos, a todos sus jóvenes kona les dejaron dicho esto, aquella vez. De esa forma lo hicieron Foyel con Inakayal.

peuayu pile nga peuayu. Inche mainga llika lafi nañi uenui lika eneu chi pilai aingañi nañi uenui inche ta pifa lafin, pi pingeinga Sayúekeiyem gna feichi. Inche ke ta konlaian ta Koillon kura pi pingeinga Sayúekeyem gna feichi. Femgneichinga feipi uingün gna Foyelengün nga Inakayal, ito kom t’apum nieinga ñi na ñi pu kapitanengün. Itokom gna cheiyem gna t’auleinga feichi. Ito chum gneichi fel chinga cheiyem nañi t’aülenga feichi.

5. Ito fenten chenga t’aülii. Ito apoinga kiñe fta lenfün meunga nga t’aülelu. Ito koilla llakafel gnañi nañi konayenga tüfi chi pu lonkonga feichi Sayúekeyengün gna Foyelengün Inakayalengün feyengen gna dsoi fta kenga lonkoyem gna feichi. Femgneichinga femekei cheiyem gna feichi. Inchenga feichi itokom gna aillkütu yau ün. T’ükangeiyu pingeinga tüfi chi mapu. Ina fta ke mawissanga tüfii. Feimeunga rumen gnelainga mawissa. Fei meunga müleinga cheiyem gna feichi. Femgneichi femyauiñ gna cheiyem nga feichi. Inche ta fei itokom kim nien tañi miaumoyim. Inchenga feichi metu kimlafin ngañi, nañi chumyau yael, nañi ussayael, nañi chauem, nañi ñukeyem, nañi pu peñiem, nañi pu lamgnenem, nañi pu uekuem, nañi pu enui, ito kimlafiñ gnañi nañi usaiyael gna feichi. Femgnei chinga femyauün gna inche.

6. Fei meunga konpa yaluengün nga Foyelengün nga feichi. T’apum künui nañi konayengu, nañi chumte patákalen nañi konayengünga nga Foyelengu. Fei meunga t’auingün gna, t’auluengün gna itokom rankinga ñi konayengu Foyelengunga Inakayal püchün mange ui nañi konpayaelengu. Fei meunga itokom gna t’auingün gna feichi. Femgneichi mainga konaiyunga inchu. Pingunga Foyelengunga Inakayal. Chaíno kam gna presentau alunga Sayúeke. Inchiñ kam gna fei meu chumafuiñ kam gna pinga ñi nañi pu kapitanengu, nañi pu enuiengu, itokom ngañi kona feipi künürpufingu nga feichi. Femgneichi femingün gna Foyelengunga Inakayalengu.

Page 63: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 396 i

7. Feimeunga konpaingu nga amuinga Inakayalengu nga Foyelengu. Pingeingunga feichi. Amuinga galensu. Pipiyengeingün gna feichi. Itokom nañi pu kapitan, nañi pu enui. Elkünurpuinga ñi mapu meu. Llaü müten gna yeyalu nañi konayengu nga Foyelengu nga Inakayalengu nañi uiñantu itokom gna elkayaluengu kisu müten gna amualuengu unenga presentau künu meyaluengu nga Foyelengu nga Inakayal. Piugeingunga feichinga Foyelengunga Inakayal. Fei meunga inchungayu nayu ngillain inchu. Pepi kawayu kai piuyunga inchu. Ina kon gna küleiayu. Piyunga yu nayu ngillain inchu. Femalunga inchu pifiyungayu inchenga ñi chauem gna feichi fei meunga pepi kau küleiyu.

3. XII. 1902.

7. Entonces entraron, “ya se fueron Inakayal con Foyel” así decían en aquella ocasión, “fueron donde los galeses” así de-cían de ellos esa vez, “a muchos de sus capitanes y a sus ami-gos los dejaron aquí en sus tierras. Solo algunos de sus jóve-nes kona se han de llevar Foyel con Inakayal. Sus equipajes y bultos, todo lo van a dejar, solamente ellos han de viajar, ya que deben ir a presentarse primero, Foyel con Inakayal”, así decían de Foyel con Inakayal en esa ocasión. Entonces nosotros con mi cuñado, ambos, “nos tenemos que preparar también” nos dijimos nosotros, “iremos junto con ellos, si-guiéndolos” nos dijimos con mi cuñado mutuamente, “esto vamos a hacer nosotros” le dijimos a mi padre en esa oca-sión. Entonces nos preparamos.

texto dictado eL 5 de diciembRe de 1902:

1. “Había mucha gente con Inakayal, [sin embargo] va a de-jar a gran parte de sus jóvenes kona” se decía de ellos en esa ocasión. Entonces con Inakayal vinieron [fueron donde los galeses]. “Ya se fueron” se decía de ellos esa vez. Entonces nosotros “también debemos ir” nos dijimos esa vez, “les di-remos cuando estemos a punto de llegar donde los galeses, ahí recién les diremos. Nos iremos solos, pero siguiéndo-los detrás” nos dijimos esa vez. Entonces “ya viajaron con Inakayal” se decía de ellos esa vez, de esa manera viajaron, “y nosotros también debemos ir” nos dijimos. Así fue que vinimos. Cuando nosotros viajamos, pasamos entre medio de grandes montañas, a media noche veníamos viajando, veníamos viajando solos. De esa manera fue que viajamos en esa ocasión. Veníamos siguiéndolos a ellos en esa ocasión, Foyel con Inakayal venían adelante esa vez.

2. Entonces cuando veníamos nosotros, llevábamos tres días de haber salido con mi cuñado, veníamos alojando y viajando solos. Entonces nos acercamos donde los galeses, quedaban dos días para que nosotros llegásemos; cuando llegamos allí, encontramos a Foyel con Inakayal. Enton-ces quedaba una noche para que Foyel con Inakayal lle-garan donde los galeses. Allí era donde se habían acomo-

1. Itokom chenga mülei Inakayalengu. Itokom gna elalu nañi kona, pingeingün gna feichi fei meunga küpai ngunga Inakayalengu. Chaíno amui pingeingunga feichi. Fei munga inchu amuayu kai. Piuyunga fipiyayunga epe pulunga kalensunga feimunga feipiayu. Ito kisunga inaleyayu, piuyunga feichi. Fei meunga amuinga. Inakayalengu pingeingunga feichi. Fei meunga küpaingün gna inchu kainga amuayu, piuyunga feichi. Fei meunga küpaiñ gna. Küpalunga inchiñ rupaiñ gna rangi fta ke mawida. Rangi pien gna umaiñe küpaiye ito kisungeiyunga küpaiyu. Femgeneichi küpaiyunga feichi. Ina kon külepaiyunga feichi. Foyelengunga Inakayal une lepaiyenga feichi.

2. Fei meunga küpalunga inchu. Külanuentu t’ipa paiyunga nayu ngillain inchu. Ito kisu umain ye küpaiyunga. Fei meunga pille paiyunga kalensunga epu entu liwinga nayu akuyan, fei meunga akulunga inchu, pipaiyunga Foyelengün mu Inakayalengün mu. Feimeunga umain gneuuin gnañi nañi akuyael

Page 64: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 397 i

gna kalensuengungna Foyelengunga Inakayal. Fei meunga eluküle parkeingün gna feimunga inchu. Fipaiyu presentau paiyunga Inakayal mu. Inchu mai ta inakon paiyu pi pipafiyunga feichinga Inakayal. Femür kimai küme kalli mai tamu küpan, pieyu munga Inakayal gna feichi. Feimeunga elu külepainga itokom che. Nañi konayengunga Foyelengunga Inakayal. Ina leufünga umain’ külepaingün gna chaíno mai küpaiñ mai ta tüfa. Küpallu mai tayu kona tayu pu enui elürpu mai ta ngüngaitun tayu pu enui piuingun gna feichi Foyelengunga Inakayal. Femgneichinga ngütamka ngütamka yeuuingün gna feichi. Fei meunga t’aü t’au uingün gna ina winkanga müle paingün gna feichi.

3. Uerkün gna unenga uerkayu unenga ngütam ngepuai nayu küpan gna nga tüfi chi winka ülmen. Piu ingün gna feichi. Fei meunga elu külelunga inchiñ. T’aüaiñ gna fachi antü, pinga ñi konayengun gna Foyelengun gna Inakayal. Inchunga aillküta yau yunga nayu ngillain inchu. Püra kawall kiauyunga feichi aillkütuaiyu kai nañi chem piualengen, piyunga inchu. Inchukenga ngüne ngelaiyayu kisunga yu gnüngeun. Inalepaiyunga, piyunga inchu. Fei meunga t’au uingün. Aillkütupamu kai, pieyu munga Inakayal gna feichi. Fachi antünga puaiñ gna winka mu. Pingunga feichi Inakayalengu chumafui kam chaíno kam gna konpalunga inchu, pi piyeuinga Foyelengunga Inakayal. Inchunga aillkü tu leiyunga inchu. Feichi antüngeui naiñ akuiyael gna Kalensu nga feichi. Fei meunga fenteleinga soltau, pingeinga feichi. Naiñ kuí ssaya eteu pingunga Foyelengunga Inakayalgna feichi.

4. Fei meunga inche chumgneichinga soltáu piken gna inchenga feichi. Fei meunga küpaiñ gna feichi antu pille lewui naiñ akuyael gna cheunga ñi mülemoyim mu nga soltau nga feichi. Feimeunga küpaiñ gna. Inchenga feichi epu küpalün gna mulá. Nañi ngillain ka kiñe küpalinga mulá. Nayu arenge küpaliunga mulanga feichi. Feimeunga nayu chum künungeiya elchi. Pein mangelu nayu inarken nayu mulá piukeiyungayu nayu ngillain inchu. Feimeunga konpain gna feichi. Feinga ñi epu

dado, entonces nosotros vinimos para presentarnos donde Inakayal. “Nosotros salimos para venir junto con ustedes, pero siguiéndolos detrás” le fuimos a decir en esa ocasión a Inakayal. “Así es, es bueno que hayan venido” nos dijo Inakayal en esa oportunidad. En esa parte se había acomo-dado toda la gente, los jóvenes kona de Foyel con Inakayal. Cerca del río se habían apostado. “Ya hace un buen rato que venimos viajando. Nuestros jóvenes kona que han ve-nido, nuestros amigos, ellos dejaron a sus seres queridos, nuestros amigos” eso se decían esa vez Foyel con Inaka-yal. De esa manera conversaban y conversaban en aquella oportunidad. Entonces estaban todos reunidos, cerca de los wingka llegaron en esa ocasión.

3. “Un mensajero llevará nuestro mensaje, le informarán a aquel wingka poderoso que hemos venido” se dijeron esa vez. Entonces cuando estábamos apostados nosotros, “nos reuniremos hoy día” dijeron Foyel con Inakayal a sus jóvenes kona. Pues nosotros escuchábamos con mi cuñado, andába-mos a caballo esa vez, “también debemos escuchar lo que tienen que decir” nos dijimos nosotros, “eso sí, a nosotros no nos pueden dar órdenes, ya que andamos por nuestra propia voluntad, venimos siguiéndolos detrás” dijimos nosotros. Allí se juntaron, “pueden venir a escuchar también” nos dijo Inakayal esa vez. “Hoy día vamos a llegar donde los wingka” dijeron esa vez Inakayal, ambos: “¡qué se puede hacer, si no-sotros ya decidimos entrar!” decían Foyel con Inakayal. Pues nosotros estuvimos escuchando, ambos, ese era el día que íbamos a llegar donde los galeses, en esa ocasión. “Allí hay muchos soldados” decían esa vez, “ellos nos han de cuidar” dijeron en aquella oportunidad Foyel con Inakayal.

4. En ese momento yo decía “¿cómo serán los soldados?”, yo en ese tiempo. Entonces avanzamos aquel día, estábamos muy cerca para llegar al lugar donde estaban los soldados en esa ocasión. Entonces vinimos, yo en ese tiempo traía dos mulas y mi cuñado también trajo una mula, nos habían prestado las mulas que trajimos esa vez. En eso: ¿“quizás qué van a hacer si llegasen a ver que tenemos nuestras mulas”? nos decíamos con mi cuñado. De esa manera, cuando entré esa vez, era mi segunda vez allí donde los galeses, entonces llegamos donde los galeses en esa ocasión. Así fue como vi-nimos, de esa forma nosotros nos unimos a Inakayal y ve-

Page 65: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 398 i

níamos atrás nosotros con mi cuñado. En esa oportunidad Saiweke todavía no se presentaba, en ese entonces.

5. En ese tiempo, Foyel con Inakayal fueron los primeros que entraron [se presentaron] esa vez, por eso nosotros tam-bién decidimos venir donde los galeses. De esa forma andu-vimos con mi querido cuñado en esa ocasión. Sinceramente nunca habíamos visto soldados en aquella época, pues era por primera vez que veríamos a los soldados. Yo me pregun-taba “¿cómo serán los soldados que dice la gente?” pensaba yo. Fue así entonces que llegamos esa vez donde los galeses. Así fue que entraron Foyel con Inakayal, de esa manera, fi-nalmente se presentaron en esa época.

6. Llegamos ese día al lugar donde estaban los soldados. Estábamos en un gran corral, adentro estábamos nosotros, al otro lado del que era un pequeño riachuelo, desde el otro lado, en ese lugar nos apostamos. “«Pues allí que se vengan a ubicar los jóvenes kona de mi amigo» le ha mandado a decir el wingka poderoso” le vinieron a decir a Foyel en esa oca-sión. Aquel wingka poderoso era un comandante, aquel era quien mandaba absolutamente todo allí, él ordenaba todo donde los galeses aquel wingka comandante en esa ocasión. Laciar era el apellido de ese wingka comandante. Estaban donde los galeses, fue allí donde encontramos a esa multi-tud de soldados en esa ocasión. Para mí era la primera vez que veía a los soldados en esa época. Sinceramente en nin-guna otra ocasión había visto yo a los soldados, hasta donde había crecido, pues era la primera vez que vi a los soldados en esa ocasión. Cuando nosotros llegamos allí, nos ubica-mos hacía el otro lado esa vez, dejaron todos sus caballos allí, Foyel con Inakayal. “Dejaremos juntos en un solo lugar a todos nuestros caballos, van a estar vigilando nuestros ca-ballos” dijeron Foyel con Inakayal en esa ocasión. Y así fue que todos juntamos nuestros caballos, Foyel los dejó conta-dos para ver cuántos caballos eran en esa ocasión, “dejemos contados nuestros caballos” dijo Foyel esa vez, Foyel con Inakayal les dijeron a sus jóvenes kona.

rupa payael gna kalensunga inche. Feimeunga akuiñ gna galensunga feichi. Femgneichi fenye küpaingna fem ngei chi ina konpayun gna Inakayal munga inchungayu nayu ngillain inchu feichinga metu presentaulafuinga Sayüuekeiyem gna feichi.

5. Feichinga Foyelengu Inakayal une konpaingun gna feichi. Fei munga inchu inayenga konpaingunga kalensu femgneichinga femyauyungayu nayu ngillaiñ yem inchu. Ito pekelafiyunga soltaunga feichi. Ito feula nayu peyafiel gna soltau. Inchenga chumgneichinga soltaunga pikeinga che, pikeinga ñi raki dssuam gna inche. Feimeunga akuiñ gna feichinga galensu. Femgneichinga konpainga Foyelengunga Inakayal. Femgneichi presentau kaingunga feichi.

6. Akuiñ gna feichi antü. Nañi mülemoyim unga tüfi chi soltau. Kiñe fta koral gnunga koral kon küleinga inchiñ gna nomé püchü leufü mongeichi. Nomengeichi fei meunga elupaiñ. Feimu mai elu ka peñi kona ñi uenui, pieimu mai ta tüfi chi ulmen winka, pingepainga Foyel gna feichi. Komen antürkenga nga tüfi chi ülmen winka. Feiyürkinga itokom manta niepuinga fei meu. Itokom gna ngüne niepuinga kalensunga tüfi chi winkanga feichi. Lasial, pingefuinga tüfi chi ülmen winkarkinga feichi. Mülepurkinga kalensu. Feimeunga pepa fiin gna tüfi chi alün soltaunga feichi. Inchenga feula nañi peya fiel gna soltaunga feichinga inche. Ito kiñe chino rume. Pekelafin gna soltaunga inchenga fente t’emün. Ito feulanga ñi pefuel gna soltaunga feichi nga inche. Fei meunga akulunga inchiñ. elu paiñ gna nome ngiechinga feichi. Itokom elkünu pai nañi kawallu nga Foyelengunga Inakayal. Itokom kiñe meu t’apum künu uain tain, tain kawallu, kintu nielael taiñ taiñ kawallu ta inchiñ pingunga Foyelengunga Inakayal gna feichi. Fei meunga itokom t’apumyingain kawallu rakí künuinga ñi nañi chumten kawallungen nga Foyel gna feichi. Ent’üraka künuaiñ taiñ kawallu pinga Foyel gna feichi pinga ñi konanga nga Foyelengunga Inakayal.

Page 66: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 399 i

7. Fei meunga inchu chumafuiyu kam, piyunga inchunga feichi. Chaíno kam gna konpaluem gna inchu nga fachi mapu piyungayu ngillain inchunga feichi. Feichinga isto kimlafiyunga nañi mülepun soltau feichi. Fei meunga nüngein feichi. Femgneichi naiñ konpan meu kisungain konpan meu. Fei meunga nüngein gna feichi. Femgneichi nüngein gna Foyelenga Inakayal feichi. Inche yem gna feichi ina konpalunga inche kenü konpan gna feichi nayu ngillaiñ inchunga ina konpa fuyuem gna feichi.

8. Femgneichinga nüngeinga Foyelengunga Inakayal. Kisunga ñi konpan meuengu nga nüngeingunga feichi. Inchenga feichi ito kimlafin nañi mülepun gna soltaunga feichi. Inchenga re küme winka ut’apaiyalu t’okifin gna Foyelengunga Inakayal. Fei meunga inche inakonpan. Femgneichi konpa fuluem gna inche kalensunga nüngen. Fei meunga fem gneichi konpainga cheiyem. Feimeunga akulunga inchin. Ito müte kümelkangeinga Foyelengunga Inakayalenga feichi.

5. XII. 1902.

7. Entonces nosotros “¿cómo podríamos hacerlo?” decíamos nosotros esa vez, “es un hecho que nosotros ya entramos en esta tierra” dijimos con mi cuñado esa vez. En aquella época sinceramente no sabíamos que estaban los soldados en ese momento. Y allí nos apresaron esa vez, por haber en-trado, por haber entrado solos. Así fue como nos apresaron en aquel tiempo, de esa manera aprisionaron a Foyel con Inakayal en esa ocasión. Y ¡pobre de mí!, [eso me pasó] por haberme unido tras ellos para entrar en ese [pueblo]. Tam-bién caí esa vez, nosotros con mi cuñado, por venir y unir-nos esa vez.

8. De esa manera aprisionaron a Foyel con Inakayal. Ellos habían venido para entrar y los aprisionaron en esa oportu-nidad. Pues yo sinceramente no sabía que los soldados esta-ban allí esa vez. Yo pensaba que Foyel con Inakayal venían a visitar a unos wingka buenos, por eso vine tras ellos. De esa manera yo quería entrar donde los galeses; sin embar-go me apresaron. Así también, de esa forma entró la pobre gente. Fue así que, cuando llegamos nosotros, fue mucho lo amigable que quisieron ser con Foyel e Inakayal en esa oportunidad.

1. Aquel comandante acompañaba y acompañaba a Foyel, a ambos esa vez. Andaban acompañados, se acompañaban con los jóvenes kona de Foyel e Inakayal y a todos les en-tregaban y entregaban sus raciones [comestible y material]. De todo le entregaban a ellos, todos los días, pero a nosotros con mi cuñado no nos dieron ninguna cosa, ya que supieron que nosotros con mi cuñado éramos los hombres (kona) de Saiweke. Fue por eso que no nos dieron ninguna cosa, solo nos dieron para sobrevivir [en el día]. A Foyel con Inakayal les entregaban constantemente de todo tipo de cosas, les die-ron cigarros, pan, le dieron muchas cosas. Pobre de nosotros, estábamos mirando. De esa manera anduvimos nosotros.

texto dictado eL 8 de diciembRe de 1902:

1. Siuen siwen tuya uleiyunga nga tüfi chi komen antünga nga Foyelengunga feichi. Kompañu kiauuinga. Siweiñu kiau uluuingün nañi kona Foyelengu Inakayal itokom gna elungeingün elungeingün gna nañi llasiu nengün. Itokom gna fillantü elu elu yengeingün gna inchu nayu ngillain inchu elu ngelaiyunga chemno rume. Fei meunga kimgneiyunga inchungayu ngillain inchu nga Sayúekenga ñi nayu konángen gna inchu. Fei meunga elungelaiyu chemno rume. Ito müten elungeiyunga nayu mongeiyan Foyelengu Inakayal. Itokom gna elu elunga yengeingün. Elungeingün sikáru, pan, ito kom elungeingün. Inchuem gna lelíkon külekeiyu. Fei meunga inchu fem yaukeiyunga.

Page 67: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 400 i

2. Püchü alüinma meu maupaiyai tañi uenui nopangeichi mülepaiyai tañi koná inche mai ta chumnoyafilu llikalekelpe tañi epuenui pingeingunga feichi Foyelengunga Inakayal. Küme müten ta fele yalu tañi uenui. Pingeimi mai pingeinga Foyel gna feichi. Itokom nolpape tañi kona tañi üsa kelu pillekon külepape mai, pingeingunga Foyelengunga Inakayal gna feichi. Inchiñ gna ut’an ut’an tuyauiñ gna inchiñ. Femgneichi femyauyin gna inchiñ fillañ tanga elu elu yengeingün gna ñi kona ta Foyelengu Inakayal. Ito fillan ta ussan ussan yelengein gnün gna nañi llasiunengün itokom gna nañi chuntenepun nañi kona yengunga Foyelengunga Inakayal. Femgneichinga femekeingün gna nañi konanga Foyelengunga Inakayal kalensunga feichi. Feichinga presentau paluengunga fei meu inchunga nayu ngillain inchu inaye ngüngeiyunga feichi.

3. Femgneichi konpai gna Foyel itokom niepai nañi konayengu feulanga ñi nañi presentauün gna willicheiyem gna feichi. I’tokom gna elürpui nañi uiñam tuyengu feichinga Foyelengu itokom fem künurpuingu nañi konayengu llaü müten gna niepaingunga feichi. Feulanga ñi nañi konpanengu itokom cheiyem gna kümel kawelainga nañi apu munga cheiyem. Kiñe kenga t’okin cheiyem pilla fuinga [pilafuingün] ñi nañi presentauael rangi mawissanga mülekefünga cheiyem.

4. Fei meunga femgneichi konpaiyunga inchu nayu nillain inchu. Femgneichi! nüngengna inche. Ito feulangañi femyauael gna dsungu meu feichinga kalensu. Feimeunga itokom dsungunga pingei Foyelengu Inakayal gna feichi. Nañi chumaelengu itokomgna ngünen tungunga pingeingunga isto chumnoyalunga eimu, pingeingunga feichi Inakayalengu itokom yemeiaimu namu konanga t’ipatul mu pingeingunga feichi.

5. Fei meunga epe kiñe kien gna müleingna feichi. Kalensunga feichi, itokom ngillaka yiñ gna kom ulin gnain uesakelu amutuain gna piwingün gna feichi. Feimeunga itokom ngillaka künuaimün pingañi konayengunga

2. Después de un momento “que baje mi amigo, hacia este lado deben ubicarse sus jóvenes kona. Yo no les haré nada malo. No debe tener miedo mi amigo” les dijeron esa vez a Foyel con Inakayal, “«estará tranquilo solamente mi amigo» eso te han dicho” le dijeron a Foyel esa vez, “que traiga a este lado a todos sus hombres kona y sus implementos, deben acercarse” le dijeron a Foyel con Inakayal en esa ocasión. Nosotros estábamos de visita en ese lugar, así andábamos nosotros. Todos los días le entregaban [cosas] a los jóvenes kona de Foyel con Inakayal, diversas cosas, le repartían sus raciones a toda la cantidad de jóvenes kona que eran de Fo-yel con Inakayal. Eso era lo que hacían donde los galeses en aquella oportunidad los jóvenes kona de Foyel con Inakayal. En ese tiempo que se fueron a presentar, fue entonces cuan-do nosotros con mi cuñado nos sumamos para ir tras ellos.

3. Así fue como entraron Foyel con Inakayal, y tenían a mu-chos de sus hombres (kona), era por primera vez que se ha-bía presentado la gente del Wüllümapu. Todas [sus cosas], sus equipajes, los pasaron a dejar [en sus tierras de origen] en esa ocasión con Foyel. Dejaron [en sus tierras] a muchos jóvenes kona, solo algunos tenían en aquella ocasión. Era la primera vez que habían entrado. Toda la gente ya no estaban tranquilos en sus tierras, la pobre gente. Algunos grupos de personas no querían presentarse, entre medio de las monta-ñas estaban refugiadas las personas.

4. Entonces así fue como entramos nosotros con mi cuña-do, ¡de esta manera me apresaron a mí!, era la primera vez que yo andaba en un problema como ese donde los galeses, en ese tiempo. Entonces a Foyel con Inakayal les dijeron muchas cosas aquella vez. Las cosas que ellos debían hacer, todo se lo decían de forma engañosa: “no les harán nada malo a ustedes” les dijeron en esa ocasión a Inakayal con [Foyel], “tienen que ir a buscar a todos sus jóvenes kona cuando salgan [de este lugar]” les dijeron en esa ocasión.

5. En ese lugar estuvimos durante casi un mes, en ese tiem-po, donde los galeses esa vez. Compramos de todo, ya que entregamos nuestras cosas. “Debemos irnos” se dijeron esa vez, “entonces tenemos que dejar todas las cosas compradas” les dijeron a sus jóvenes kona Foyel con Inakayal. Entonces

Page 68: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 401 i

cuando faltaba poco para marcharnos, para irnos definiti-vamente a nuestra tierra, entonces [dijeron]: “tenemos que despedirnos de aquel wingka comandante” se dijeron en esa ocasión. Y ahí, cuando faltaban dos días para irnos, entonces tuvieron un encuentro entre ese wingka comandante junto a Foyel con Inakayal. Foyel e Inakayal llevaron sus traducto-res187, cada uno llevó a su intérprete. Faltaban dos días para regresar aquella vez.

6. Eso fue lo que hizo Foyel con Inakayal en aquel tiempo. Ese día que se encontraron con aquel wingka comandante, al día siguiente le entregaron de todo a los jóvenes kona de Foyel e Inakayal, todo tipo de cosas. Todo se lo repartieron a sus hombres. A nosotros con mi cuñado no nos dieron nin-guna cosa, “ustedes son hombres de otro longko, no les van a dar a ustedes” nos dijeron esa vez a nosotros con mi cuñado, “ninguna cosa les darán a ustedes. Como son hombres que pertenecen a otro longko, por eso este wingka comandante no les quiere entregar ración” nos dijo Foyel a nosotros, en esa ocasión Foyel. Esto fue lo que nos sucedió a nosotros. De esa manera a Foyel con Inakayal les repartían absoluta-mente todas las cosas para llevar a sus jóvenes kona en esa oportunidad.

7. Así fue entonces: “deben prepararse, deben arreglar to-das sus cosas, ya que mañana nos vamos” les dijeron a sus jóvenes kona Foyel con Inakayal, “mañana al amanecer nos traerán de vuelta nuestros caballos a nosotros. Si esta noche les falta algo por comprar, deben comprarlo todo” eso le di-jeron a sus hombres Foyel con Inakayal. Esa vez quedaba una noche para irnos, entonces esa noche dormimos, aque-lla vez. Entonces: “deben levantarse al amanecer, por la ma-ñana comeremos rápido nosotros” dijo a sus hombres Foyel en esa ocasión, “nos ha dicho algo bueno este comandante, mis estimados. Solo debemos estar tranquilos, ya que nos entregarán de todo a nosotros” eso le dijeron a sus capitanes Foyel con Inakayal en aquella ocasión.

Foyelengunga Inakayal. Feimeunga püchüin mangéui naiñ t’ipa tuyael gna feigain amutuael naiñ mapu meu. Feimeunga chalei künu tuafiin nga tüfa chi ülmen winka piwingün gna feichi. Fei meunga epu entun ngewui naiñ amutuam. Fei meunga pewuingün gna tüfi chi ülmen winkayengün gna Foyelengen nga Inakayal yeingunga ñi nañi lenguara yengu Foyelengunga Inakayal kisu ke yeingunga ñi nañi lenguárayengu epuentun gnewui naiñ amutuam gna feichinga tüfi.

6. Femgneichi feininga Foyelengunga Inakayal gna feichi. Feichi antünga pefi luengu nga tüfi chi ülmen winka. Feichi umain meu itokom elulel gnei nañi kona nga Foyelengunga Inakayal. Itokom uesakelu, itokom gna usa melinga ñi konayengu. Inchungayu ngillain uen gnen. Ito chemno rume elu ngekelaiyunga inchu. Eimunga ka ülmen namu koná. Eimú ta elunoyael ta eimu, pingeiyunga feichi nayu ngillain inchu chemno rume elu noyael mai ta aimu. Ka ülmen am tamu tamu kona ta aimu. Fei meu mai pillai tamu eluyael tu ta llasión ta tüfa chi ülmen winka pieyu munga Foyel gna inchunga feichinga Foyel. Femgneichi femyunga inchu. Femgneichi ussam ussam yelel gneingün gna isto kom uesakelu nga yepeel nañi kona yengunga Foyelengunga Inakayal gna feichi.

7. Fei meunga itokom pepika tuain mai pepika künu tu aimün ule mai amutuain pingayu konayengunga Foyelengunga Inakayal. Ulemai liwen akulel tuyael taiñ kawallu ta inchiñ. Fachi pun mülele tamün, tamün ngilla kayael itokom ngilla ka künu aimün pinga ñi konayengu Foyelengunga Inakayal gna feichi. Feichinga umain gnewefui naiñ amutuael fei meunga feichi pun gna umain ñiñ gna feichi. Feimeunga liwen mai ta ut’ai aimün liwen matu yaiñ mai ta inchiñ, pinga ñi nañi konayengunga Foyel gna feichi. Küme mai ta pieiñ mu ta ülmen ta tüfa puen. Küme müten mai taiñ felei yael

187 Entre las fotografías que coleccionó Lehmann-Nitsche se encuentra una de Llikanün Ayeléf, a quien se le identifica como el “intérprete de Foyel”. Véase la Imagen 57 en el Anexo.

Page 69: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 402 i

itokom mai ta eluyael ta inchiñ, pinga ñi nañi pu kapitan Foyelengunga Inakayal gna feichi.

8. Feichi pun gna ngütamka mekeuingün gna feichi. Ankán mapu ka ngütam ka lu ürpu tuaiñ ta dsungu apuen, pipiyengañi na ñi pu kapitan nañi pu enuinga feichi Foyelengunga Inakayal feichinga inche aillkütunga leken, itokom ngañi chumgneichi nañi ngütam kawüngen inchenga ina aillkütu leken gna feichi, itokom dsungunga ñi nañi pipiyeu ünengen nga feichi pun. Inchenga ina aillkütu leken nga feichi. Femgneichinga pi pi yenouingün gna feichi Foyelengün nga Inakayal ule mainga amutuaiñ gna tüfa puen, itokom eluyael mainga inchiñ mapu, itokom gna uesakelu naiñ mongeiyam elu elu yeyael mainga inchiñ, pipiyeinga ñi nañi pu kapitan, feichinga Foyelengu nga Inakayal gna feichi.

9. Inche itokom aillkütu lengna feichi pun gna feichi. Feimeunga itokom cheiyemai ta presentau alu, presentaunofuluem malon mu ta nüael pieneu mai ta tüfa chi ülmen winka ta tüfa puen, pi pingeinga Foyel gna feichi. Fei meunga inchiñ ta chumnoyael itokom küme feleyalu ta inchiñ, taiñ chumtelen taiñ mapu meu. Itokom mai ta niei yalu ta inchiñ ta llasión, ito chemno rume mai ta ama noyalu ta inche, chem ta mi tami nienon itokom mai ta ngütam aen. Fei mai ta inche itokom inche mai ta elu yai aimi tami chumte mün ta mi kona, dsomo püchü ke dsomo, püchü ke uentru, itokom mai ta niei yalu ta llasión, pieneu mai ta tüfa chi ülmen winka ta tüfa puen, pipiyenga ñi pu kapitan ta feichi ta Foyel itokom uaillpa anü leingün gna feichi. Foyelengu Inakayal gna anükon küleingu nga feichi. Inche kainga feichi ina meunga küle püralen aillkütu pelunga inche. Itokom aillkütu nien nañi chem piua elengen. Itokom gna aillkütu lelunga umau falu lenga feichi pun gna femgneichinga feminga rupan gna Foyelenguem gna Inakayal gna feichi.

10. Feichinga umain meu liwen nga tüfi. Feichi antü ngeuui naiñ amu tuael gna feichi antü fei meunga liwen gna t’epei metu püchü dsumiñ küle kainga feichi. Feimeunga t’epemün pingei

8. Aquella noche estuvieron conversando esa vez: “en la mi-tad del camino nuevamente les conversaremos los asuntos, mis estimados” les decían a sus capitanes, a sus amigos, Fo-yel con Inakayal en esa ocasión. En esa oportunidad yo es-tuve escuchando todo, de cómo conversaban, yo estaba es-cuchando esa vez, muchos temas se decían ellos esa noche, yo escuchaba en un rincón esa vez. Así fue como estuvieron diciéndose cosas Foyel con Inakayal esa vez: “ya para maña-na nos iremos, mis estimados. De todo nos han de entregar a nosotros, mis [queridas] personas. Todo tipo de cosas para que podamos vivir nos estarán entregando constantemente a nosotros”, eso les decía a sus capitanes Foyel con Inakayal aquella vez.

9. Yo estuve escuchando todo aquella noche, en esa ocasión, “de esta manera es como todas las personas se han de pre-sentar. «Si no se presentan, serán capturados cuando haya malon» eso me ha dicho este wingka comandante ahora, mis estimados” decía Foyel esa vez. “Eso sí, a nosotros no nos harán daño, todos vamos a estar tranquilos nosotros, todos los que vivimos en nuestros territorios. Todos nosotros va-mos a tener ración, «pues en ninguna cosa yo te dejaré de lado. Lo que tú no tengas, todo eso me lo debes comunicar, de esa manera yo a ti te he de entregar todo, a todos los hombres que tienes, mujeres, niñas, niños, todos tendrán su ración» eso me ha dicho este wingka comandante, aquí, mis estimados” eso le decía Foyel a sus capitanes aquella vez. Todos estaban sentados en círculo en esa ocasión. Foyel con Inakayal estaban sentados esa vez, y yo en esa ocasión, en un rincón me acerqué para poder escuchar. Todo lo estaba escuchando, para ver qué cosas decían; cuando lo estaba escuchando todo, hice como si estuviera dormido aquella noche. Eso fue lo que vivieron antes, Foyel con Inakayal en ese tiempo.

10. Aquella mañana, fue en el amanecer esto, ese día en que nos iríamos, ese día. Entonces en el amanecer despertamos, todavía estaba un poco oscuro esa vez, entonces “¡despier-ten!” nos dijeron esa mañana. Ahí nos despertamos de gol-

Page 70: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 403 i

ün gna feichi liwen. Feimeunga t’epe püraiñ gna anü püra meyeiñ gna chem dsungu kainga mülei piwiñ gna feichi. Fei meunga entü rakau peyengen. Itokom entrüka peyengen ñi kuchillu, ñi lükai, itokom ñi uesakelu, ñi elengen, itokom mai matü kel entrüka peyengen pingei mün ta tüfa puen itokom ta uaillpainma niei eimün mu ta soltau pingein nga feichi liwen.

8. XII. 1902.

pe hasta quedar sentados. “¡Pero qué cosa ha ocurrido!” nos dijimos en ese momento. Entonces “¡que se saquen sus ves-tiduras, todo, que entreguen sus cuchillos, sus boleadoras, todas sus cosas, todo lo que se les dio, todo, que lo entre-guen rápido!”, eso les han dicho ahora a todos los presentes, “todos están rodeados por los soldados”, eso nos dijeron en la mañana.

texto dictado eL 10 de diciembRe de 1902:

1. Feimunga ut’alunga inchiñ uallpa lerkinga soltau istokom armau armau urkinga. Feimunga kom ut’alunga inchiñ itokom formauel gnein gna formau peyengen matü kel kom t’au peiyengen tüfa meu pingeinga feichi. Feimeunga müchai müten gna t’aui ün gna kom chinkót’apum gnein gna feichi. Fei meunga kom t’apu mel gna inchiñ nañi lenguára nga nañi lenguára Foyel. Fei meunga dsungu eiyunga tüfi chi kiñe kapitan. Fei meunga dsungual gna tüfa chi lenguara fachi antü mai itokom ta entrü akai tañi itokom tañi uesake luengen, pingeimün ta tüfa puen, pingéinga feichi. Foyelengu Inakayal gna chaínonga presu niengepuingunga ponui korál.

2. Fei meunga Itokom entre káinga, uesákelu kisu ke ngain uesákelu, itokom gna t’ari künu yeiyengen chumno alu mai tañi uesakeluengen. Pingeimün ta tüfa apuen, piein meu nga tüfi chi lenguáranga feichi. Femgneichi femeinga kalensu188. Femgneichi nüngéinga Foyelem. Fei meunga femel gna inchiñ. Itokom gna yeyiñ gnaiñ uesá kelu kechantuku niein munga soltau. Feimunga konpulunga inchiñ gna koral mu. Feimeunga tüfa mu ta kom elpe tañi uesakelu engen pingein gna feichi. Feimeunga itokom elpuin. Feimeu elpulunga inchiñ koral munga kom chinko niengein itokom presutetúiñ gna feichi.

1. Entonces cuando nosotros nos levantamos, los soldados estaban alrededor, absolutamente todos estaban armados. Entonces cuando todos nosotros nos levantamos, a todos nos formaron. “¡Que se formen rápido, que todos se junten aquí!” nos dijeron esa vez. Entonces enseguida nos juntaron a todos, nos juntaron en círculo aquella vez. Cuando nos juntaron a todos nosotros, al traductor de Foyel, allí en ese lugar, le habló aquel que era un capitán. Entonces cuando le hablaron a ese traductor, [le dijeron] “hoy día todo lo deben entregar, todas sus cosas” le dijeron a todos los presentes, se les dijo esa vez. Foyel con Inakayal enseguida fueron apresa-dos dentro del corral.

2. Entonces “«¡absolutamente todo deben entregar, las co-sas, sus propias cosas, todo lo deben dejar amarrado, a sus cosas no les pasará nada!» eso le han dicho ahora a todos los presentes” nos dijo aquel traductor esa vez. Así fue lo que vivimos donde los galeses. De esa forma apresaron al pobre Foyel. Entonces cuando nos hicieron eso a nosotros, todos llevamos nuestras cosas, los soldados nos llevaban arreando como animales. Entonces cuando nosotros entramos en el corral, entonces “¡que dejen aquí todas sus cosas!” nos dije-ron aquella vez, entonces lo dejamos todo; entonces cuando dejamos las cosas en el corral, a todos nos tenían agrupados en círculo, todos estábamos presos aquella vez.

188 Al finalizar esta idea, podría faltar el conector mu, lo cual permite entender que los hechos ocurrieron en el pueblo de los galeses. Sin embargo, tal cual está escrito, se entiende como que los galeses fueron responsables y partícipes en la captura de estas personas. Nota de M.C.

Page 71: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 404 i

3. Femlunga inchiñ Foyelengu Inakayal ito pingelainga ñi nañi dsunguyael nañi konayengu feichi. Meli soltaunga kuida niein munga inchiñ itokom laúnaükülein gna koral mu. Femgneichi presungeinga feichi Foyelenguem gna Inakayal. Fei meunga itokom t’arine ngetuiñ gna feichi antü. Feichi antüngefui naiñ amutunem naiñ mapu munga feichi. Femgneichi ngünen munga nüngeinga Foyelenguem gna Inakayal inchiñ gna rüf dsungu uelain rume llika filunga inchiñ nga winka. Dsungu leyengen. Dsungu leiyengen langüm maelta eimün. Ito ngütam kanoyalu ta eimün, pingeimün ta tüfa, piein meunga naiñ lenguára. Femgneichi t’ari niengeingna feichi nga galensu. Foyelengu Inakayal gna kisunga leingu kiñe niei müte ñi nañi uerkü peelengu kiñe winka nga ka kuissa nie eingu mu. Kiñe niei ñi lenguára yengu.

4. Femgneichi t’ari neiñ gna feichi. Pun gna pun main küpalel gneiñ gna llasu nain t’aringeiyam ufüsa reke t’ari t’ari niengein nain namün meu epu ke namün, t’ari niengein kiñe fta llasu meu ito kün kün külerpuiñ. Liwen gna entulel gnei ketuin gnain llasu unmalunga inchiñ ka pun ma tuiñ ka t’aringe katuiñ femgneichi feme keiñ gna galensuga kuifi nüel gna inchiñ. Fei meunga püchü alün ma meu küla uentuin ma meu chinga fei meunga Foyelengu Inakayal akuleil gnunga cheinga in müle [chew nga ñi mülemom] moyimunga inchiñ. Feimeunga kam t’au leinga fachi antü ta yemeyalu taiñ taiñ uiñantu itokom mai yeme aimi tami uiñamtu itokom tami kona pingei mai ta tüfa pinga feichinga Foyel.

5. Feimeunga kom t’apumgnein gna t’apumel gna inchiñ kurengelu itokom kisu t’ipape kurengenolu ka kisu t’ipape pingein gna fachi antü, pinga Foyel, kurengelu müten ta amuai ta yeme alu tami uiñamto pingen mai ta tüfa, pieneu mai tüfe, ta tüfa chi ülmen winka. Femgneichi fei pingein mai ta tüfa puen, pinga Foyel gna feichi. Fei meunga kurengelu itokom kisu t’ipainga kurengeno fuluem kom ueche ke uentru em ka kisu nentu ngeín gna feichi. Fei munga inchenga ñi ngillaiñ kenü t’ipainga. Fei meunga inche ramtu ngen gna inei tami kona eimi kai pingen gna feichi. Inche ta Sayúeke

3. Cuando a nosotros nos pasó eso, tanto a Foyel como Inakayal no les permitieron hablar con sus jóvenes kona en esa ocasión. Cuatro soldados nos estaban cuidando a noso-tros, todos estábamos agachados dentro del corral. Así fue como apresaron esa vez a Foyel con Inakayal. En ese lugar nos tenían a todos amarrados aquel día, ese era el día que nos íbamos a regresar a nuestra tierra, en esa oportunidad. Con esa clase de engaños capturaron a Foyel con Inakayal. Nosotros de verdad que no pudimos seguir hablando, ya que le tuvimos mucho miedo a los wingka. “«¡Si hablan, si hablan, les van a dar muerte a ustedes!, ustedes no deben conversar» eso les han dicho ahora” nos dijo nuestro traduc-tor cuando nos tenían amarrados esa vez donde los galeses. Mientras que Foyel con Inakayal estaban solos, tenían a un solo mensajero y un wingka los estaba cuidando, tenían a un solo traductor.

4. De esa forma nos tenían amarrados aquel día. Por la no-che nos traían lazos para dejarnos amarrarnos, así como las ovejas estábamos atados, de los pies, de los dos pies nos tenían atados con un largo lazo, estábamos uno al lado de otro, uno tras otro. En el amanecer nos retiraban el lazo, cuando nosotros amanecíamos. Cuando se nos hacía de no-che, nuevamente nos amarraban. Por esas cosas pasamos donde los galeses antes, cuando nos apresaron a nosotros. Después de poco tiempo, parece que era nuestro tercer día, entonces a Foyel con Inakayal los trajeron donde estábamos nosotros. Entonces estaban todos juntos: “¡hoy día debemos ir a buscar nuestros equipajes!, «absolutamente todo debes ir a buscar, tus cargamentos y a todos tus jóvenes kona» eso nos dijeron ahora” dijo Foyel en esa ocasión.

5. Entonces nos juntaron a todos. Cuando nos juntaron a todos nosotros [dijeron]: “«¡que salgan a un lado todos los que son casados; y también los que no son casados, por otra parte!» eso nos han dicho para hoy” dijo Foyel, “«solo los que están casados deben ir para traer sus equipajes» eso me han dicho ahora, me dijo aquel wingka [comandante]. Esto es lo que me han dicho aquí mis estimados” dijo Foyel aquella vez. Entonces los que eran casados, todos salieron; y aquellos que no tenían señora, todos los hombres jóvenes, también los sacaron esa vez. Y ahí mi cuñado también tuvo que salir, a mí me preguntaron “¿y tú, de quién eres joven kona?” me dijeron esa vez; “yo soy de los jóvenes kona de Saiweke, y somos dos solamente los que entramos aquí” dije

Page 72: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 405 i

yo. Entonces “usted se quedará, solo tu cuñado se irá, ya que está casado tu cuñado” me dijeron esa vez, “las cosas [materiales], todo lo debes mandar, tu cuñado llevará todas las cosas”.

tañi kona epungeyu müten ta konpayu, pin gna inche. Fei meunga eimi ta mülei aimi ta mi ngillain amutuai kurengerkelu kam tami ngillain, pingen gna feichi. Uesákelu itokom ta manta tu aimi yetuai ta uesákelu tami ngillain.

10. XII. 1902.

texto dictado eL 11 de diciembRe de 1902:

1. Eso me dijeron aquella vez. “«Cuando lleguen recién to-dos los jóvenes kona de Foyel, en ese momento lo soltarán a usted. Debes decidir cómo quieres estar y andar, si quieres trabajar aquí; o si quieres irte a tus tierras, te puedes ir» eso te han dicho ahora” me dijo ese traductor en aquella oca-sión, [pero] yo no hablé. Entonces se fueron ese día. A todos les trajeron sus caballos, así fue que agarraron sus caballos. Después de que tomaron sus caballos, ahí los formaron [en filas]; cuando los formaron, entonces los llevaron para re-cuperar sus cosas. Así fue que a todos les devolvieron sus cosas para llevárselas, entonces se ensillaron. A nosotros nos tenían dentro del corral. En eso, los que tenían a sus amigos, los que tenían padres, hermanos, los llamaron para sacarlos. Entonces salieron, incluso yo también salí, le fui a entregar todas las cosas a mi cuñado esa vez, para que se las pudiese llevar: “debes llevarte estas cosas, todo se lo debes entregar a mi padre cuando llegues” le dije a mi cuñado en aquella ocasión.

2. Entonces [le dije]: “«que no sienta tristeza mi padre, mi madre, mis hermanos, no deben entristecerse ellos» llegarás a decirle a mi padre” le dije a mi cuñado esa vez, “«yo estoy amarrado en este lugar, [pero] otro día regresaré, cuando me dejen libre aquí, pues yo voy a regresar» eso tienes que de-cirle a mi padre cuando llegues” le dije a mi cuñado en esa oportunidad. “«Cuando llegue toda la gente de Foyel, ese día te dejarán libre a ti» así me dijeron aquí. Eso le tienes que decir a mi padre cuando llegues. «Que no sienta tristeza» eso le tienes que decir a mi padre” le dije en aquella ocasión a mi cuñado, cuando de esa manera me apresaron en ese tiempo

1. Pingen gna feichi akule ula ta ñi itokom tañi ñi koná ta Foyel feichi ula ta neltuyael ta eimi kisu tami ñi chumyauün küpa küsau ulmi ta tüfa meu. Küpa amutulmi tami mapu meu amutuai pingeimi ta tüfa pieneu nga tüfi chi lenguára nga feichi. Inche dsungula[n] feimeunga amuingün gna feichi antü itokom akulel gnetuinga ñi nañi kawallengen. Fei meunga nü kawaltuingen rupa nü kawalltuluengen. Fei meunga formauel gneingün. Forma uelelengün gna fei meunga yengeingün nañi nutuyael nañi uesa keluengen. Fei meunga itokom elungetuingün nañi uesa kelu nañi yetuyaelengen. Fei meunga sillautuingün. Inchiñ gna koral tuku niengein. Fei meunga nielunga ñi uenui chaungelu peñilengu feimeunga ngütüm entungepaingün. Fei munga t’ipainga inchenga ka kenü t’ipan itokom elu pufin uesakelunga ñi nañi ngillain gna feichi nañi yetuyael yetu aimi tüfa chi uesakelu itokom elu putu afi mi nañi chau pifanga ñi ngillain gna feichi.

2. Fei meunga kasel ueñang külaiai tañi chau tañi ñuke tañi peñi ueñangkülaiyaingün piputuafimi tañi chau, pifinga ñi ngillaingna feichi inche ta t’ari lenta tüfa ka antü ta putuan ngelgnetuli [neingetuli] ta tüfa meu pukatu lle alu tañi inche. Pilel putuyael tañi chau pifingañi ngillain gna feichi kom akuletañi tañi mapu ta Foyel. Feichi ta eimi neltuyael mai ta eimi, pingen mai ta tüfa pilel putui yaen tañi chau kasel mai ta ueñankülai yai pilel putuyaen mai tañi chau pifiñ gna feichinga ñi ngillain.

Page 73: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 406 i

Femgneichinga nüngen gna feichinga galensu, fei meunga amutuingün gna Foyelengu Inakayal gna amutuinga feichi.

3. Feichinga yemealu nañi uiñamtuyengu. Fei munga yeingunga küla mari soltau ka kiñe tenientenga amui. Nañi sueñ yeyaeteunga Foyelengunga Inakayal. Femgneichi femingün gna Inakayalengu Foyel. Feichinga tüfi itokom yemei yalunga ñi nañi chumte nien nañi kona yengunga Foyelengunga Inakayal gna feichi. Femgneichi amuingün gna feichi. Inchiñ gna reulemari leweiñ gna feichi. Itokom t’ari t’ari niengetuin gna üngkümelgneiñ gna epu fta ke mamuill gna naiñ üit’angeiyam fei munga epuin püle t’apel künungeinga llassunga naiñ t’ari lemoyim gna inchiñ. Femgneichi femgnein gna feichi. Fei meunga ilotuael meu müten entu t’aringekeiñ rupan ilotu iñ ka t’arikünu ngeketuiñ. Femgneichi femekeeiñ meunga winkanga feichinga galensu.

4. Fei meunga epu entun mu. Feimeunga itokom entu t’aringeinga feimeunga ngütüm gneinga naiñ lenguára ngütümel gna amuinga cheunga ñi nañi mülemuyimonga tüfi chi komen antü naiñ lenguara. Feimeunga püchün ma meunga akutuingün. Akutulunga kiñe dsungu mai pinein mai ta tüfa puen küme dsungu, pingein ta tüfa pi pa tuinga tüfi chi lenguara. Fei munga itokom t’auin mafiiñ gna. Fei meunga entu t’ari yafi ñengün mai, pi mai ta tüfa chi komendante, pi pa tunga tüfi chi lenguara. Feimeunga inchiñ ayeayetuiñ gna itokom küme dsuam yiñ gna. Fei meunga feipi mai ta tüfa küpa küsauleiyengen küpa pasia leiyengün, küsauan pile yengün kintu küsauaingün, inche mai ta itokom ta nelafiñengen. T’ari le leuelaiyai ngün mai, pi mai ta tüfa chi komendante ta tüfa puen, pieiñ munga naiñ lenguara.

5. Fei meunga tu lai yaimün müten. Pieimün mu ta tüfa chi komendante küme felei yaingün kisu ñi gnüneun miau aingün pingeimün ta tüfa pieiñ munga ñi lenguara pun müten konpa ketuyaingün umain paketuaingün pingeimün ta tüfa pieiñ meu nga ñi lenguara. Itokom elu niengein. Elu niengein uesá kelu

donde los galeses. Fue así entonces que se fueron Foyel con Inakayal, se fueron esa vez.

3. Aquella vez se fueron para ir a buscar los equipajes [ma-teriales]. Ahí llevaron treinta soldados y también fue un teniente, para acompañar a Foyel con Inakayal. Eso fue lo que les pasó a Inakayal con Foyel aquella vez, cuando irían a buscar a todos, a la gran cantidad de jóvenes kona que tenían Foyel e Inakayal en ese tiempo. De esa manera se fueron en aquella oportunidad. Nosotros éramos setenta los que nos quedamos esa vez, a todos nos tenían amarrados y amarrados. Nos plantaron dos estacas grandes para que nos estuvieran tirando [y vigilando], allí en los dos lados dejaron atado el lazo, lugar donde nosotros estábamos ama-rrados. Así fue como nos trataron esa vez. Entonces cuando íbamos a comer carne, ahí solamente sacaban [el lazo] y nos desataban. Terminábamos de comer carne y nos amarraban nuevamente. De esa manera nos trataron los wingka en aquel tiempo, donde los galeses.

4. Así fue que al cabo de dos días nos desataron a todos. Entonces llamaron a nuestro traductor; cuando lo llamaron, nuestro traductor fue hasta el lugar donde estaba aquel co-mandante. Entonces después de un momento pequeño, re-gresaron. Cuando volvió [dijo]: “me comunicaron un asunto ahora, mis estimados, es una buena noticia lo que nos dije-ron aquí” llegó diciendo ese intérprete. Entonces todos nos reunimos en torno a él: “«así es, los vamos a desatar, sí» eso dijo este comandante” llegó diciendo aquel interprete. En-tonces nosotros sonreímos, todos nos sentimos más alivia-dos. “Pues así, ahora dijo esto: «si quieren trabajar, si quie-ren salir a pasear, si dicen que quieren trabajar, deben salir a buscar trabajo. Pues yo les tendré de todo, ya no estarán amarrados» así dijo este comandante ahora, mis estimados” nos dijo nuestro traductor.

5. Entonces [decía]: “«solo que no deben escaparse» nos ha dicho este comandante, «deben estar tranquilos, se ocu-parán bajo su propia responsabilidad» eso les han dicho” nos dijo nuestro traductor, “«solo por la noche deben re-gresar, deben venir a dormir» eso les han dicho ahora” nos dijo nuestro traductor. De todo nos proveían y proveían, de cosas para comer, nos dieron carne, hierba, azúcar, de

Page 74: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 407 i

todo, sal nos dieron. Pues todos los días nos abastecían y abastecían. Así fue que anduvimos libres [desatados]. Pues yo, al cabo de dos días, fui donde el pulpero, “buscaré tra-bajo” dije. Pero sinceramente, yo no sabía hablar el idioma de los wingka, y ahí llegué. Cuando yo llegué “[por casuali-dad] ¿usted precisa de un trabajador?” fui a decirle a aquel pulpero; “¿pero usted ha trabajado?” me dijo en chesungun –idioma mapuche–. Me preguntó “¿usted sabe hablar el idioma de los wingka?” me dijo aquella vez; “no sé” le dije; “¿cómo pretendes trabajar si no hablas el idioma wingka?” me dijo aquel pulpero.

6. Y allí estuve. Entonces, después de un ratito [me dijo]: “¿puedes trabajar pisando barro [para hacer adobe]? Si dices que quieres trabajar pisando barro, tendrás que trabajar pi-sando barro. Debes elaborar adobe para mí” me dijo aquel pulpero; “ya” le dije. Allí estuve pisando barro, entonces de esa manera trabajé en aquella ocasión. De esa manera, de a poco fui escuchando [entendiendo] el idioma de los wingka. Entonces trabajé tres días, me daba de todo, me daba carne, pan. De esa manera me trató aquel pulpero. En tres días ter-minamos la casa en la que estuvimos trabajando. Por cada un día, yo ganaba veinte centavos, ganaba. Así era como es-tuve sobreviviendo aquella vez donde los galeses. También allí, cuando terminamos de trabajar nosotros, me envió un mensaje para que yo pudiese cortar leña. Éramos dos, noso-tros con un wingka.

7. Durante dos días cortamos leña. Entonces aquella noche, ya hacía un buen tiempo que salieron Foyel con Inakayal en ese tiempo. Muy en la noche, “llegó un mensajero” dijeron esa vez. En ese instante, pues aquel comandante dio un grito enorme, y ahí nosotros no sabíamos nada en verdad, qué cosa estaba sucediendo, sinceramente no sabíamos, así fuera un poco, qué cosa era lo que había, no sabíamos esa noche. Los soldados en ese instante todos se levantaron, todos se colocaron sus vestiduras, todos prepararon sus armas. Fue así que aquel comandante dijo: “malditos mentirosos, Foyel con Inakayal, indios desgraciados mentirosos” dijo esa noche aquel comandante, “pues mañana les daré muerte a todos estos indios desgraciados, mentirosos malditos” dijo esa noche.

naiñ yiyael püle. Elungein ilo, yérve, asúkar, itokom chassí elu elu yengein gna, ito fillantü ito kom gna elu elu yengein. Fei meunga nel kiau tuiñ inchenga epu entun mu amun gna pulperu mu kintu küsauan pin gna ito uelu kim winka dsungulan fei meunga pu ün, pulunga inche présisálaimi kai pión, pi pufinga tüfi chi pulperu, küsaukeimi kai pieneu nga chesungu mu. Ramtu eneunga eimi kim winka dsungu mi kai pieneu nga feichi. Kimlan pifin. Chumgneichi kai ta küsau aimi, kim winka dsungurkelaimi, pieneunga tüfi chi pulpéru.

6. Fei meunga feleken. Fei meunga püchün alün ma meu küsau uafui mi kai puno chapasen mo küsauan pilmi küsauaimi ta pu no chapasen mu. Punulo laenta chapáss, pieneunga tüchi chi pulperu. Ya, pifin. Fei meunga punoken gna chapáss. Fei meunga femgneichi küsau ün gna feichi. Feichinga püchü ke aillkü kan gna winka dsungu. Fei meunga küla antünga küsau ün. Itokom gna eluke eneu. Eluken ilo kofké femgneichi femeneunga tüfi chi pulperu küla antü meunga fewum ingaiñ ruka naiñ küsau peel kiñe ke antü munga ueuün gna inche epu mari sentaunga uewün. Femgneichi fem yauün gna feichinga galensu. Ka fei meunga rupan küsau lunga inchiñ ka uerkü eneunga kat’i mamuillalunga inche. Epungeiyunga kiñe winka inchu.

7. Epu antü katü mamillunga fei meunga feichi pun gna püchü lüinma t’ipain munga Foyelunga Inakayal feichi. Alü pun gna akuinga uerken pingeinga feichi. Fei meunga isto uirar püra minga tüfi chi komenánte. Fei meunga inchiñ gna rüf kimlaiñ chem dsungu ngañi mülen ito püchü no rume kimlafiiñ gna chem dsungu nga ñi mülen gna kimlafiiñ gna feichi pun. Soltaunga fei meu itokom ut’aingün itokom tukuinga ñi nañi uesákelu itokom gna armauingün. Fei munga fipinga tüfi chi komendante: koilá uedainma, Foyel Inakayal, koila ueda indio, pinga feichi pun tüfi chi komendante. Ulenga itokom langümafiñga tüfa chi uesa ke indio. Koila ueda kein ma, pin gna feichi pun.

11. XII. 1902.

Page 75: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 408 i

189 Lehmann-Nitsche agrega una nota que dice: “chafo, Spitzname der Vigilante in Bs.As.”. Transcripción y traducción de Helmut Schindler: “chafo [cabo] es apodo del «vigilante» [que se usa] en Buenos Aires”.

1. Aquella noche “rápido, amarren a estos malditos indios” nos dijo. Entonces nos trajeron, dos lazos muy largos, enor-mes lazos duros eran esos, para amarrarnos. Entonces “rápi-do, prepárense” nos vinieron a decir esa vez. Sinceramente ninguno fuimos capaces de hablar aquella vez. Absoluta-mente todos nos quedamos en silencio, y ahí nos colocaron aquellos dos lazos, los dejaron atados en las estacas aque-llos lazos. De esa manera nos colocaron el lazo en nues-tros pies. Cuando terminaron de colocarnos a nosotros, ahí estaban sujetando cuatro wingka [soldados], tiraban aquel lazo. “¡Aayy hermano!” le decíamos a ese wingka. Entonces el comandante [habló]: “¡no digan «aayy» malditos indios mentirosos, indios desgraciados!” nos dijo aquel comandan-te aquella noche. Así fue como lo pasamos esa vez. Nosotros no sabíamos ni siquiera un poco qué cosa era lo que estaba ocurriendo en esa oportunidad.

2. De esa manera estábamos atados esa vez. Aquella vez, a la mañana siguiente, cuando nosotros amanecimos, enton-ces llegó aquel comandante, para vernos. Cuando llegó allí, fue entonces que [dijo]: “el longko de ustedes peleó con mi capitán, lo golpeó el longko de ustedes. Por eso les he hecho esto ahora” nos vino a decir aquel comandante esa vez. En-tonces habló nuestro traductor: “nosotros no sabemos eso, señor. Nosotros en qué hemos fallado. Nosotros no hemos cometido errores, señor” dijo nuestro traductor. Y así fue que dijo: “ya, así es” dijo aquel comandante, “a ustedes no les incumbe” dijo aquel comandante, “bueno” dijo, “los van a desatar” nos dijo esa vez. Entonces llamó a sus dos sol-dados. Entonces vinieron esos dos cabos; entonces cuando vinieron, así fue que nos sacaron los lazos de nuestros pies cuando vinieron. De esa manera vivimos esas cosas en aquel tiempo.

3. A cada momento llegaban los mensajeros. Entonces había una persona, había un traductor de aquel comandante. En-

1. Feichi pun gna matü kel t’ari fimün uedáke indio, pieiñ munga; feimeunga küpalel gneiñ gna epu fta ke llassu t’emküll fta ke llasunga tüfi naiñ t’ariam. Fei meunga matü kel küme elu mün, pinge paiñ gna feichi. Ito kiñe no rumenga dsungu uelai iñ gna feichi. Itokom llüküf küle uiñ gna fei meunga tukulel gneiñ gna tüfi chi epu llassu t’apel künungein gna mamüll munga tüfi chi llassú. Fei meunga tukulelgnein naiñ namün meunga llassu. Itokom rupan tukulelel gna inchiñ. Feimeunga uit’a ngiei meli winkanga uit’ai nga tüfi chi llassu. Ai peñi, pifuin gna tüfi chi winka. Fei meunga komandantinga ai pikelgne koila uedain ma, uedáke indio, pieiñ munga tüfi chi komandanti nga feichi pun. Femgneichi femgneiñ gna feichi. Inchiñ gna ito püchü no rume kimlafiin gna chem dsungunga ñi nañi mülen gna feichi.

2. Femgneichinga t’aringeinga feichi. Feichinga umain mu. Unmalunga inchiñ fei meunga küpai tüfa chi komandante naiñ pepaiyaetu akulunga feimu. Fei meunga nali tamün, tamün kasíke, peliainmaeneu tañi kapitan tamün kasíke. Feimeu ta femoiñ ta tüfa, pi paaiñ munga tüfi chi komandantinga feichi. Fei meunga dsunguingaiñ lenguára. Inchiñ gna kimlafiiñ mai señor. Inchiñ gna chem yafkaiñ kainga. Inchiñ gna yafkalaiñ señor, pingaiñ lenguára. Fei meunga, ya, pi. Felei pinga tüfi chi komendante. Eimün chum konpalaimün pinga tüfi chi komandante. Mueno, pinga. Entu t’ari tuai mün pieiñ meunga feichi. Fei meunga ngütümei nañi epu soltau. Fei meunga küpainga epu káfu189. Fei meunga küpalu. Fei meunga entul patuiñ meu naiñ llassu naiñ namun meu. Femgneichi femekengeiñ gna feichi.

3. Müchai ke akuinga uerkén. Fei meunga kiñe chenga mülei nañi lenguáranga tüfi chi

TexTo dicTado el 13 de diciembre de 1902:

Page 76: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 409 i

komandante. Fei munga ngütam kapain meu feichinga umain mu. Ngütam kame fingei yengün tañi chumgneichi ñi nalün ta tañi kona ta Foyel chumgneichi tañi nalmaeteu tañi kapitan, pieneu mai ta tüfa chi komandante, femgneichi ngütam melmefingei yengen, pieneu mai pi painga tüfi chi lenguára. Peliarki tamün kasíke. Fei meunga tüfi femgneimün gna pun, pipaeiñ munga tüfi chi lenguara nga feichi liwen. Fei meunga ngütam kinga nalür kinga ñi mapu pinolunga ñi konpayael gna fachingei chi. Feinga tüfi nalür ki, pikeinga ñi ngütamkan gna tüfi chi uentru. Uelu Foyelengu ta Inakayal. Chaíno ta kom ta küpaingün, pingei ta tüfa, pikeiñ munga tüfi chi lenguaranga feichi.

4. Fei meunga inchiñ fta dsuam tuiñ. Ueñang kuelaiñ gna feichi itokom aye ayenge tuinga che ueñang külai aingün. Chumül müten ta akuyai Foyelengu ta Inakayal. Ito kom akulai tañi uiñamtuengu ueñangkükel peyengün pieimün mu ta tüfa chi koméndante, pikeiñ munga tüfi chi lenguáranga feichi. Llaü müten ta küpali tañi ñi kona. Llaü piam amui piam ta Sayúekemungeichi tañi kona ta Foyelengu Inakayal, pike eiñ munga tüfi chi lenguara naiñ ngütam kaetunga feichi. Rangi koral gna mülein gna feichi. Femgneichinga feme keeiñ meu nga winkanga galensu. Ito feichingaiñ nünge moyim gna cheiyem gna feichi. Fei meunga chai nonga inchiñ dsuam küleulai. Kiñeinanga küme feleyaiñ chuma fuiñ kam ka antünga freneeli meu uekufünga mongeiya ü piukeiñ gna feichi. Uiñang külaiai mün uiñan kükelai ta uentru. Ueché ke uentru ta inchiñ, piukeingün gna feichi. Femgneichi pipiyeuiñ gna feichi. T’arilelunga inchiñ ufüsa rekenga t’ari t’ari yengein.

5. Fei meunga feletuiñ nel kiautuin. Uelunga ito nentungelain uekun tüfi chi punui koral müten niengein. Kisu t’ipalaiñ nga uekun. Küsau alu müten entu entuyengein küla ke, meli ke, entungein gna küsau alu inchiñ. Ito kom kei antü, entungein gna naiñ küsauel gnei ael. Itokom küsau munga tukuniengei. Uiñamamüillemu puno chapassün meu. Ito

tonces vino a conversarnos esa vez, a la mañana siguiente: “«ve a conversarles a ellos, de que los jóvenes kona de Foyel pelearon, de cómo fue que le pegaron a mi capitán» eso me ha dicho este comandante, «ve a conversarles esto a ellos» así me ha dicho” dijo aquel intérprete cuando vino, “el caci-que de ustedes peleó, por eso les hicieron esto anoche” nos vino a decir aquel traductor esa mañana. De esta manera nos conversaba: “la gente [de Foyel e Inakayal] pelearon, ya que no querían venir para estos lados. Fue así que pelearon” de-cía en su conversación aquel hombre, “pero Foyel con Inaka-yal, ya es un hecho que vienen, eso dicen por aquí” nos decía aquel traductor en esa oportunidad.

4. Entonces nosotros nos sentimos más aliviados, ya no es-tuvimos tristes en ese momento, toda la gente reía y reía: “«que no sientan tristezas. Cualquiera de estos días llegarán Foyel con Inakayal, traerán absolutamente todos sus equi-pajes. Que no sientan tristeza» eso les mandó a decir aquel comandante” nos decía aquel traductor esa vez, “traerá solo algunos de sus jóvenes kona, algunos dicen que se fueron donde Saiweke, los jóvenes kona que pertenecían a Foyel e Inakayal” nos decía aquel traductor cuando nos conversó aquella vez. Estábamos en medio del corral esa vez. De esa manera nos trataron los wingka [donde los] galeses. Ese fue el día en que aprisionaron [definitivamente] a la gente en aquel tiempo. Entonces nosotros ya nos despreocupamos, “si por lo menos algunos estamos bien, pues qué podemos hacer; si algún día nos ayuda Wekufü podremos sobrevivir” decíamos esa vez, “no deben sentir tristeza, el hombre no debe demostrar tristeza. Somos hombres jóvenes nosotros” se decían esa vez, de esa manera nos decíamos, cuando no-sotros estábamos atados, como las ovejas estábamos amarra-dos y amarrados.

5. Y allí nos quedamos, nos habían soltado pero no nos de-jaban salir afuera. Dentro de aquel corral solamente nos te-nían. No podíamos salir solos afuera, los que trabajaban so-lamente los sacaban, de a tres, de a cuatro nos sacaban para que nosotros fuésemos a trabajar. Pues todos los días nos sacaban para que trabajemos, nos metían en varios trabajos: cargar leña, pisotear el barro [para hacer casas]. A todos nos hacían trabajar esa vez. Estuvimos seis meses en ese tiempo,

Page 77: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 410 i

kom küsauel mekingein gna feichi kayu kien müleiñ gna feichi t’aringiengeiñ. Ito mekeiñ gnaiñ küsaün ito kiñe sentaunu rumenga ueulaiñ ito fillan tungaiñ küsauün. Femgneichi t’arileinga feichi. Ito müten gna ueu nieiñ. Ka kien neltu yael ta eimün, pipiyengein gna feichi. Femgneichi femnengein gna rupan gna galensu.

6. Fei meunga feichinga epe kiñe kien mu akuinga Foyelengunga Inakayal konpaingün gna inangümeli nga winka kechan tuku niengepainga uiñamtuem gna feichi. Foyel Inkayal nañi mapuemgna tüfi. Isto fenten chenga kechantuku nepai nga feichi. Femgneichi konpainga Foyelem gna Inakayal. Fei meunga akuleill gnen. Akulelelnga dsomonga füri koral gna. Fei meunga akulgnein gnün ka uentruem gna akulel gna feichi. Ka kechan tukungepaingün gna inchiñ gnaiñ müle moyi mu nga feichi.

13. XII. 1902.

nos tenían amarrados y seguíamos trabajando, pues no nos ganábamos ningún centavo por todos los días que habíamos trabajado. De esa manera lo pasamos amarrados esa vez. Así solamente nos engañaban, “al otro mes a ustedes los dejarán libres” nos decían aquella vez. De esa manera nos trataron antes cuando pasamos donde los galeses.

6. Entonces esa vez, después de casi un mes, llegaron Foyel con Inakayal, entraron y detrás venían los wingka [solda-dos], los traían arreando [como animales] con toda la gente y equipajes esa vez. Esa era la pobre gente de Foyel e Inaka-yal. Pues eran muchas personas, las venían arreando [como animales] esa vez. De esa manera fue que entraron Foyel con Inakayal. Entonces allí fue que los trajeron, pues a las mujeres las trajeron detrás del corral. Entonces también tra-jeron a los hombres; cuando los trajeron esa vez, también los traían arreando [como animales] hacia el lugar donde estábamos nosotros esa vez.

texto dictado eL 15 de diciembRe de 1902:

1. Femgneichi femyeinga cheiyem gna feichi. Ito ngünen munga nüngeiñ gna feichi. Fei munga akulel Foyelelunga Inakayal. Feiyengunga mülepai. Kisu yengu müten gna nel kiau ingunga nañi konayem nañi pu kapitanem ito kom gna t’ari t’ari yengeinga pun. Ito fil pun gna t’ari t’ari yenge keiñ gna. Fem gneichinga femyeiñ gna rupan. Fei munga felekeiñ laü naü lekeiñ gna pongnei koral. Feichinga rulpa kaiñ gna kien. Fei meunga aflunga kien, t’ari niengekai ka kien ula neltu yaeltaimün itokom neltuyael taimün pi pi yenge keiñ gna feichi. Sayúeke ta metu presentaulai fei meu ta fem niengeimün ta t’aringengeimün, pinge keiñ gna feichi presentau lewa [le ula] ta Sayúeke. Feichi ula mai ta itokom neltualu ta aimün pin gna nielgnekei.

1. De esa manera fueron tratadas las personas en esa oca-sión. Nada más que por un engaño fue que nos apresaron en aquel tiempo. Entonces cuando trajeron a Foyel con Inakayal, ellos dos solamente andaban sueltos; a sus jóve-nes kona, sus capitanes, absolutamente a todos los dejaban amarrados en la noche. Todas las noches los dejaban ama-rrados. De esa manera fue como vivimos antes. Ahí estába-mos, todos estuvimos agachados dentro del corral. Esa vez pasamos el mes, entonces cuando se terminó el mes, aún nos tenían amarrados. “Al otro mes recién los van a soltar a ustedes, a todos los dejaran libres ustedes” nos decían en esa ocasión, “Saiweke todavía no se presenta, por eso los tienen atados a ustedes” nos decían esa vez, “si Saiweke se presenta, recién ahí los van a desatar a todos ustedes”, esas cosas nos decían.

Page 78: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 411 i

2. Fei meunga rupakainga kien. Feimeunga ito kayu kien gna rulpain naiñ t’arilen. Fei meunga akuinga dsungu. Akulel gneinga dsungunga tüfa chi komendante pingeinga feichi. Fei meunga pu uinga kiñe kapitan. Puulinga epu mari soltau. Puulunga fei meu feimeunga feipingeinga. Itokom ta yeyael ta eimün chichinal. Fei meu ta itokom eyael ta eimün. Sayúeke mai ta chaíno mülepuita chichinal itokom chaíno mai ta presentau ita Sayúekeiyem. Chaíno mai ta mülepui ta chichinal. Fei meu pu ulael ta aimün pingeinga feichi tüfa chi kapitan ta akui. Fei mai ta yeyaelu mu ta eimün, pingeinga feichi. Fei meunga epu entun munga matü kel formau peyengen pingei nga feichi. Ule mai ta pepi kau aingün itokom mai ta amuaingün ta Chichinal pi mai ta tüfa chi komandante, pingain lenguára.

3. Feimeunga formauiñ gna. Fei meunga itokom küpalelgne tuiñ ngaiñ sillá. Itokom naiñ uesa kelu küpalel gne tuiñ naiñ uit’an tukue une lue, llasú, itokom gna elungetuiñ naiñ lükaiye müten kuchilluem elungelai. Fei meunga itokom gna elu tuel gna inchiñ ulenga amualunga aimün. Amu aingün mai ta ule, pi mai ta tüfa chi komandante, pike eiñ meungaiñ lenguára. Fei meunga umain mu. Liwen gna akulelgneiñ gna epu pataka kechu mari mulá naiñ küpaleyam gna feichi. Naiñ inchiñ gnaiñ, naiñ kawalluem naiñ tukulpafelem ito kom gna nüinmangein gna feichi. Feimeunga akulelel gna inchiñ kechan tukungeinga koral munga tüfi chi mulá. Feimeunga matükel ngüpeiyengün pingeinga feichi ka dsomo re ñom kawallunga ka akulel gneingün inchiñem gna it’o re mulanga akulel gneiñ. Naiñ küpalgneinyam gna feichi. Fei meunga müchai müten itokom gna sillaiñ gnain mulá.

4. Fei meunga soltau kom pepikauí naiñ küpalaetu. Epu mari soltaunga ka kiñe kapitan ito kom gna sillau uinga. Naiñ siweñ küpalae tunga feichi. Fei meunga itokom elulunga inchiñ. Matükel püra kawall peiyengen ueñan külai aingün. Eyeuta puleiyengün itokom ta nelpu tuyaelengen, pi mai ta tüfa chi komendante, pingein gna feichi. Fei

2. Así fue que pasó el mes. Entonces pasamos seis meses de estar amarrados. Fue entonces que llegó noticia, le trajeron un mensaje a ese comandante, eso le decían esa vez. Ahí fue que llegó un capitán, llegó con veinte soldados en ese lugar. Entonces le dijeron: “absolutamente todos ustedes se-rán llevados a Chichinales, a ese lugar serán llevados todos ustedes. Saiweke hace rato que está en Chichinales. Abso-lutamente todos ya se fueron a presentar, Saiweke hace rato que está en Chichinales. Allí serán trasladados ustedes” nos dijeron esa vez, “este capitán que llegó, pues este los llevará a ustedes” nos dijeron aquella vez. Entonces al cabo de dos días “¡rápidamente se deben formar!” dijeron esa vez, “«ma-ñana se tienen que preparar, absolutamente todos deben ir a Chichinales» eso ha dicho este comandante” dijo nuestro traductor.

3. Entonces formamos [filas]. Entonces a todos nos trajeron nuestras sillas, nos trajeron todas nuestras cosas, nuestras riendas, bozales, lazos, todas esas cosas nos entregaron; so-lamente nuestras boleadoras, los cuchillos, no nos entrega-ron. Cuando a nosotros ya nos entregaron todo, “«mañana se marcharán todos, mañana viajarán» dijo ese comandan-te”, nos decía nuestro traductor. Entonces a la mañana si-guiente, en el amanecer, nos trajeron doscientas cincuenta mulas para que pudiésemos viajar [en ellas]. Lo nuestro, lo de nosotros, nuestros caballos, los que habíamos traído, nos quitaron todo en aquella ocasión. Entonces cuando nos tra-jeron [las mulas] a nosotros, las arrearon dentro del corral a aquellas mulas. Entonces “rápido, que tomen [las mulas]” nos dijeron esa vez. También, a las mujeres, solo caballos mansos les trajeron; y a nosotros, solo mulas nos trajeron, para traernos [en el viaje] a nosotros. Así fue como ensegui-da todos ensillamos nuestras mulas.

4. Entonces todos los soldados se prepararon para traernos. Veinte soldados y un capitán, absolutamente todos se ensilla-ron para acompañarnos en esa oportunidad. Cuando todos nosotros nos alistamos, “«rápidamente que se suban a los caballos. Que no sientan tristeza, allá ellos serán liberados, todos serán liberados» eso ha dicho este comandante” nos dijeron esa vez. Y así todos nos subimos al caballo, enton-ces bajamos por donde los galeses, bajamos por la orilla de

Page 79: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 412 i

meunga kom püra kawallin. Eimeunga nau paiñ gna kalensungeichi inal nau paiñgna tüfi chi leufu meu. Ina meunga inan uari yanga rupaiñ gna feichi. Inau ari yanga akulunga inchiñ t’afia dsuam gna akuiñ gna fei meu. Checha küpalgneín gna uné leinga winka. Ka inangemeli femgneichi küpal gnein gna feichi. Fei meunga elu paiñ gna t’afía dsuam. Itokom elupaiñ entu sillau paiñ. Itokom nelentu paiñ naiñ mulá, feichi tafía.

5. Feimeunga akulel gna inchiñ. Heimeunga ngütüm gneingunga ngütüm eiyunga tüfi chi kapitanengunga nga Foyelengu Inakayal fei meunga yeingañi lenguára yengu. Fei meunga püchü alüin ma meu akutuingün gna. Fei meunga ko[m] mai ta aillkütu lei aimün kiñe dsungu mai ta pieneu ta tüfa chi kapitan pieiñ munga feichi. Küme mai ta amuaiñ llum t’ipa lai aimün mai. Llum t’ipa noleiyeingün. Inche mai ta chumla ya fi ñengen. T’ari laiyafiñ engen. Fei meunga pi mai ta tüfa chi kapitan, pieiñ meunga Foyelengunga Inakayal. Fei meunga: Ya, küme dsungu llemai ta tüfa femai in ka, küme amuaiñ chumael ta chumye küme yafuiñ chaíno kam ta itokom ta presentauluta cheiyem chumael ta llum t’ipa yafuiñ, pinga itokom che. Aye aye tuingün gna feichi.

6. Küme kalli mai taiñ pieteu taiñ uenui, pingün gna feichi. Fei meunga kisu mai karniai ngaingün tañi puenui, pi mai ta tüfa chi kapitan. Ito ueñang külai aingün, pi mai ta tüfa chi kapitan. Inche mai ta uerken. Inche mai ta kisu ngüneün ta miaulan ta tüfa, pi mai ta tüfa chi kapitan pieiñ meunga naiñ lenguáranga feichi. Feichingaiñ küpalel gna feichi. Fei kangaiñ naiñ amuyael nga Chichinal. Mupiñelenga nañi mülepan gna Sayúekenga fei meu pepu afiñ. Mupieli meunga winka nga ngel gneputuaiñ. Pikeinga ñi ngütamkanengen gna feichi. Femgneichi ngütam kaye küpainga Foyelengunga Inakayal chum fui kam fochümengen itokom gna cheiyem. T’ewangeinga itokom gna küme ke piñeñem t’ewa keichinga yau ui. Ka antünga füre neeli meu uekufünga ngüneichen gna mülei kut’aneeli meunga nga mongeiyaiñ

aquel río. Cerca del pueblo pasamos esa vez; cuando llega-mos cerca del pueblo, ya se hizo de noche cuando llegamos. Ahí nos traían arreando [como animales], los wingka venían primero, también venían detrás, de esa forma nos trajeron esa vez. Entonces nos ubicamos allí, ya era de noche, todos nos acomodamos, sacamos nuestras sillas, soltamos todas nuestras mulas aquella noche.

5. Entonces cuando nos trajeron a nosotros, ahí llamaron a ambos, fueron llamados por ese capitán, tanto a Foyel como Inakayal, y ahí fue que llevaron su traductor. Entonces luego de un rato, regresaron ellos, de esa manera [dijeron]: “todos deben estar escuchando, ya que me ha entregado una noti-cia este capitán” nos dijeron en aquella oportunidad, “nos iremos de buena manera, no salgan [arrancando] escondi-dos. «Si no salen arrancando a escondidas, yo nada malo les voy a hacer, no los amarraré» eso ha dicho aquel capitán” nos dijo Foyel con Inakayal, “ya, esa es buena noticia, eso hemos de hacer. Viajaremos de buena manera, ¿para qué podríamos hacer algo malo? Si ya toda la gente se ha presen-tado, ¿para qué tendríamos que salir a escondidas?” dijeron todas las personas. Algunos sonreían aquella vez.

6. “Está bien que nos haya dicho eso nuestro amigo” dijeron aquella vez. “«Entonces ellos solos deben carnear [alimen-tarse] mi amigo» eso ha dicho este capitán, «pues que no sientan tristeza» eso dijo este capitán, «yo soy un mensaje-ro, yo no ando aquí porque me mando solo» eso dijo este capitán” nos dijo nuestro traductor aquella vez, aquel día que nos traían, en ese tiempo. Esa fue la vez que estábamos viajando hacia Chichinales, “si es verdad que Saiweke está allí, en ese lugar lo hemos de encontrar. Si los wingka nos están diciendo la verdad, allí nos liberarán” decían en su conversación esa vez. De esa manera venían conversando Foyel con Inakayal: “las cosas que le están haciendo a la pobre gente, mis hijitos. Son tratados como los perros todos los buenos hijos/hijas, andan sufriendo como los perros. Al-gún día [ojalá] que nos ayude Wekufü y Ngünechen, ellos son los que existen; si tienen compasión por nosotros, en-tonces sobreviviremos. Nosotros no nos gobernamos solos” así venían conversando Foyel con Inakayal, “debemos ir de buena manera solamente” decían en su conversación, eso le

Page 80: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 413 i

kisunga ngüneu laiñ nga inchiñ, pie küpainga ñi ngütam kanengunga Foyelengunga Inakayal. Küme müten ta amule aiñ pi keingañi ngütamengunga pie küpa finga ñi nañi pu kapitanengu nañi konayengu chumafui kam ueñang küllefülin ito uelu naiñ chumnoyael, pie küpaingunga feichi. Feichinga küpalel gna inchiñ. Elu külepalunga inchiñ pun femgneichi ngütam kaye küpa kengunga.

15. XII. 1902.

venían diciendo a sus capitanes y jóvenes kona, “¿qué se pue-de hacer? Aunque tengamos tristeza, pero no podemos hacer nada” venían diciendo en esa oportunidad, esa vez que nos traían a nosotros, cuando veníamos todos nosotros en la no-che, de esa manera conversaban cuando veníamos viajando.

texto dictado eL 16 de diciembRe de 1902:

1. Fei meunga akúinga rüf galensu. Feimunga ka elu paiñ gna rangi antü. Inchenga fei meu kima pupatui. Fei meunga elu uaiñ mai ta tüfa meu, pingeingunga akuiñ gna feimeu rangi antü. Fei meunga epu püchü ke aukai yem. Elungeingaiñ naiñ ilo yael tüfa meu afüm künu uingün ilo pi ta tüfa chi kapitan, pi pingeimün ta tüfa, pi pa eiñ meu naiñ lenguáranga feichi. Fei meunga müchai müten nga langüm fem gna tüfi chi epu püchü aukaiyem. Afüm künu aingün nañi ilotuye küme yaelengen, pingeimün ta tüfa, pingeingunga Foyelengunga Inakayal. Inchiñ gna fei meu müchai müten gna ngülüm ngülüm künú inga mamill müchai müten. Fei meunga fta kütal tuiñ. Ünküm tukui yeiñ nga iló entuaingün t’ürke kawall. Nañi yeiyam ñi koiyengen tüfa meu ta winkul kunaiñ. Nielai ta ko. Epu antü amulin ula pepuaín ta ko, pingei mün ta tüfa, pingeiñ gna feichi.

2. Feimeunga naün antü pepi kaupeiyengün. Fei taiñ amunta tüfa, pingei mün ta tüfa. Ka pingeiñ gna feichi naün antü. Fei meunga itokom ka pepikauiñ gna ngüyin ngaiñ mulá. Feimeunga kom sillauiñ gna. Ito feingaiñ winkul t’ipaiyael gna galensu. Ito feulangaiñ nañi küpal ngeiyael gna tüfi fei meunga naün antünga winkul t’ipa iñ gna galensu. Inche fei meu kima pupatun kiñe rupa miau ün gna feichi mapu meu.

1. Entonces llegamos verdaderamente donde los galeses. También en ese lugar nos detuvimos a medio día. Yo en aquel lugar vine a reconocer. Entonces “aquí nos vamos a acomodar” nos dijeron cuando llegamos allí, al medio día. Y allí nos entregaron dos pequeños caballos silvestres, para carnearlos, “«aquí van a cocinar esa carne» eso dijo este capitán, eso les han dicho ahora” nos vino a decir nuestro traductor esa vez. Entonces enseguida mataron esos dos caballos silvestres, “«deben dejarlos cocinados, para que estén comiendo carne» eso les han dicho ahora” le dijeron a Foyel con Inakayal. Y nosotros ahí enseguida juntamos y juntamos leña, fue enseguida. Entonces hicimos un fuego muy grande, echábamos a asar la carne, “«deben sacar el cuero del caballo para que lleven agua. En este lugar vamos a entrar por los cerros, ahí no hay agua, faltan dos días para llegar a encontrar agua» eso les han dicho ahora” nos dijeron aquella vez.

2. Entonces “«cuando baje el Sol, deben prepararse, ya que ahora nos vamos» eso les dijeron ahora” eso también nos di-jeron esa tarde. De esa manera todos nos preparamos, toma-mos nuestras mulas, ahí las ensillamos. Así fue como salimos en dirección al cerro, desde donde los galeses. Era la primera vez que nos iban a traer allí. Así fue como cuando bajó el Sol, salimos de donde los galeses en dirección al cerro. Yo allí reconocí esas tierras, cuando había andado una sola vez en ese tiempo en aquel lugar.

Page 81: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 414 i

3. Fei meunga küpaiinka. Kechantuku niengeiñ gna. Fei meunga küpalu inchiñ. Pun mai inga feichi. I’to kiñe pun küpaiiñ gna dsomoyem, uentruem, ütüf naye küpain gna pun umautulu uente kawall. Ito kiñe pun küpaiiñ gna feichi. Winkul meunga tüfi. Fei meunga un máiñ ito kiñe pun gna küpalunga inchiñ un malunga inchiñ asskiñ tupaiñ gna fta ke mawida meu. Inchenga fei meu kom kimpatufiñ gna mawisa. Fei meunga un malunga inchiñ. Ito féu iñ gna umau munga cheiyem kenü winkayem ütüf naye küpainga. Umautulunga uente kawallu. Femgneichi küpal neiñ gna feichi. Fei meunga ka kiñe antünga küpaiñ. Rangiantünga püchü llaufu paiñ gna arengeinga antü tüfa mu mai ta ito tu aingün pingei mün mai ta tüfa, piein mungain lenguara metu alü mapu lewi ta ko pi mai ta tüfa chi kapitan taiñ puam ta ko meu pingei mün mai ta tüfa pieiñ meungaiñ lenguáranga feichi.

4. Fei meunga elupaiñ. Ito ilo tulaiñ gna. Dsomoiyem gna ito uirar rueinga wui wülu. Fei meunga elu paiñ gna fei meu, rangi uinkul gna mülepaiñ. Winkanga küpalinga ko pu soltau. Küpalinga koyengün. Feiyengen gna püchü kel keiñ mu kongaiñ pu to koyael gna feichi. Ito fem gneichi küpaleinga Foyelengu femgneichi küpalein gna cheiyem. Fei meunga ka naün antü ka akulel gneiñ. Naiñ mula elu uaiñ mai ta tüfa. Amu aiñ mai ta tüfa pingeiñ ta tüfa ka pingaiñ lenguára. Feimeunga müchai müten nü kawall nü kawall künui inga feichi. Matükel nü kawalleiñ. Peumangin chi müchai müten puafuiñ chi rume ko meu piwiñ gna feichi. Ito ilo tuelai iñ rume. Fentengaiñ ui uün.

5. Fei meunga kom sillau iñ gna matükel püra kawall peiyengen pingeimün ta tüfa pipa eiñ meungaiñ lenguára. Fei meunga püra kawalliñ. Itochem fel chengañi arengen gna antü gna feichi. Fei meunga ka küpaiñ. Küpalunga inchiñ uirafuaiñ piiñ gna feichi. Fei meunga ito uirafüpaiñ. Femgneichi küpalgneiñ gna feichi. Dsomoyem gna püchü ke cheiyem ito uirar ue t’auinga wuiuülunga püchüke cheiyem. Inchiñ gna wuiuü fuiñem ito chiem pilaiñ

3. Así fue que marchamos, nos venían arreando [como ani-males]. Entonces cuando veníamos nosotros, se nos hizo de noche aquella vez. Pues fue toda una noche que viajamos. Las pobres mujeres, los pobres hombres, incluso se caían en la noche, cuando se dormían arriba del caballo. Fue toda una noche que viajamos aquella vez, por aquellos cerros. Entonces amanecimos, después de haber viajado toda una noche. Cuando nos dio el amanecer, nosotros vinimos a mi-rar entre las grandes montañas. Yo en ese lugar reconocí toda esa montaña, cuando allí nos dio el amanecer a nosotros. El sueño era mucho entre la gente, incluso los wingka se venían cayendo cuando se quedaban dormidos en el caballo. De esa manera nos trajeron en esa ocasión. Entonces viajamos otro día más, al medio día tomamos sombra. “«Es muy caliente el Sol aquí, deben tomar sombra» eso les han dicho ahora” nos dijo nuestro traductor, “«aún queda mucha distancia para [encontrar] el agua» eso ha dicho este capitán, para que lle-guemos donde hay agua. Eso les han dicho ahora” nos dijo nuestro traductor esa vez.

4. Ahí nos acomodamos, no pudimos comer carne. Las pobres mujeres gritaban por la sed que sentían. Entonces en ese lugar nos acomodamos, estábamos en medio del cerro. Los wingka traían agua, los soldados traían agua, ellos nos convidaban un poco de agua para beber aquella vez. Pues de esa manera venían viajando con Foyel, de esa manera venían las pobres personas. Entonces nue-vamente, en el atardecer, nos trajeron a nuestras mulas. “«Debemos prepararnos ahora, ya que tenemos que viajar ahora», eso nos dijeron ahora” nos decía otra vez nuestro traductor. Entonces enseguida agarramos los caballos esa vez, rápidamente tomamos el caballo, “ojalá cuanto antes podamos llegar donde hay agua” nos decíamos esa vez, sencillamente no nos servimos carne producto de la tanta sed que sentíamos.

5. Así todos nos ensillamos, “«rápido, que suban a sus ca-ballos» eso les han dicho ahora” nos vino a decir nuestro traductor. Entonces subimos a los caballos, pero era mucho el calor del Sol esa vez. Así fue como avanzamos otra vez, cuando veníamos nosotros. En esa ocasión dijimos “trote-mos”, y así fue que trotamos. De esa manera nos traían esa vez. Las pobres mujeres, los niños pequeños, pues gritaban porque sentían sed, los niños pequeños. Nosotros sentíamos sed, pero no dijimos ninguna cosa. “El castigo que nos dan estos malditos wingka” decíamos nosotros, “que sufrimiento

Page 82: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 415 i

rume auü llaeiñ meu uesake winka, pikeiñ gna inchiñ. Auüngetuillaiñ gna fem kiau tu iñ gna pikeinga cheiyem gna feichi. Inchenga feichi ito dsungulan chumafui kam piken müten gna feichi. Inchenonga müten fem kiau ün gna inche. Ito kom gna cheiyem kenü dsomoyem t’ewa keichinga yauü. Piken müten gnañi raki dsuamün gna feichinga inchenga feichi.

6. Fei meunga ka t’afi yain mai inga feichi antü. Fei ngaiñ epu pun ka kiñe antü naiñ pu to kono yael gna feichi. Fei meunga ka pun mainga tafí yain malunga inchiñ. Inchenga feichi ito uíüuelan feichi. Femgneichi küpal gneiñ gna feichi. Feimeunga alü pun malunga inchiñ pu soltauem gna ito ütüf naye küpai umautulunga cheiyem dsomoyem ütüf naün ke feminga. Fei meunga ito kiñe pun ka küpaiiñ gna. Fei meunga mawisa munga rupa keiñ gna. Fei meunga pille lewi ta ko pike eiñ meunga tüfi chi pu soltaunga inchiñ müchai müten ta puaiñ ta ko meu pingekeiñ gna t’eka kon küle iñ gna. Femgneichi küpal gneiñ gna feichi. Femgneichinga küpal gneinga Foyelenguenga Inakayal.

7. Fei munga epe epeuün akuiñ gna ko meu. Angkas mawissa. Feimeunga mülirkinga tüfi chi püchü ue uín ko. Fei meu nga akuiñ. Ito ringkü naye paiñ gna naiñ kawall meu. Putó koyalunga inchiñ. Fei meunga putokokel peyengen pingei mün ta tüfa pingei mün mu ta tüfa chi kapitan ito puto kokel peñi kona tañi uenui, pingei mi ta tüfa pingepainga Foyel gna feichi. Inchiñ gna fei meu ito lüpun tuku yeiñ gna ko meu. Femgneichi akuiñ gna tüfi chi ko meunga feichi. Feingaiñ ito epu antü. Epu pun gnaiñ naiñ pu to konoyael gna feichi. Fem gneichi küpal gneiñ gna feichi. Femgneichi akui inga feichinga tüfi chi fei meo.

16. XII. 1902.

el de nosotros, por lo que andamos pasando” decían las per-sonas esa vez. Yo aquella vez no decía nada, ¿“qué se puede hacer”? decía solamente esa vez. “No solo yo ando así, sino que todas las personas, incluso las pobres mujeres andan como si fuesen perros”, solo eso decía en mi pensamiento aquella vez, yo en ese tiempo.

6. En ese lugar, otra vez se nos hizo de noche, ese día. Así llevábamos dos noches y un día sin tomar agua en aquella ocasión. Entonces cuando se nos hizo de noche otra vez a nosotros, yo esa vez ya no sentía sed. De esa manera nos trajeron en esa ocasión. Entonces cuando a nosotros se nos hizo bien de noche, los soldados se venían cayendo cuando se quedaban dormidos; las personas, las mujeres se venían cayendo. Así fue que viajamos toda una noche. Entonces pa-sábamos por las montañas, y ahí [decían]: “estamos cerca del agua” nos decían aquellos soldados a nosotros, “ense-guida llegaremos donde hay agua” nos decían, y seguíamos caminando. De esa forma nos trajeron esa vez, de esa forma trajeron a Foyel con Inakayal.

7. Entonces casi al amanecer llegamos donde había agua, en la mitad del cerro. En ese lugar había aquello que era una pequeña vertiente, allí llegamos. Inmediatamente saltamos de nuestros caballos, para que nosotros pudiésemos beber agua, “«¡que no tomen agua en ese lugar!» les está diciendo este capitán, «que no beban agua los jóvenes kona de mi amigo» les ha dicho éste” le vinieron a decir a Foyel en esa ocasión. Nosotros en esa parte estábamos agachados dentro de la agua. De esa manera llegamos en aquella agua, esa vez. Así fueron dos días y dos noches que no habíamos bebido agua en esa ocasión. De esa manera nos trajeron en aquel tiempo, de esa manera llegamos esa vez, en aquel lugar.

Page 83: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 416 i

texto dictado eL 17 de diciembRe de 1902:

1. Y en ese instante: “«si tienen ganas de dormir, deben dormir; y si no tienen ganas de dormir, que no duerman» así les han dicho ahora” nos dijo nuestro traductor esa noche. Entonces “nosotros no dormiremos, en absoluto” le dijimos nosotros, “allí buscaremos leñas para hacer fuego” le dijimos esa noche. Y así nos quedamos esa no-che, salieron dos personas y un soldado para acompañar a esos dos hombres que fueron a buscar leña. Entonces casi al amanecer llegaron con dos atados grandes de leña, los trajeron.

2. Entonces hicimos fuego. Cuando nosotros hicimos fue-go, nos reíamos, nos poníamos a conversar esa vez. Enton-ces al día siguiente amanecimos esa vez; cuando nosotros amanecimos, llamaron a Foyel con Inakayal en aquella ocasión: “«en este lugar estaremos cuatro días» eso te han dicho ahora” le dijeron a Foyel, “«pues que no hagan nin-guna cosa los jóvenes kona de mi amigo, de esa manera yo no le haré nada a los jóvenes kona de amigo» eso te han dicho” le dijeron esa vez a Foyel. Y en ese lugar nos que-damos, en medio de la montaña era aquello, no había casi nada, solo guanacos habían, avestruces, eso solamente ha-bía en esas tierras. De esa manera la sufrimos en ese lugar. Así fue como trataban a las personas. Yo en esa ocasión, de esa forma anduve. De aquella forma trajeron a los jóvenes y hombres de Foyel, absolutamente a todas las mujeres las trajeron.

3. Entonces cuando nosotros cumplimos los cuatro días, al tercer día: “«mañana continuaremos otra vez» eso te han dicho ahora” le dijeron a Foyel, al tercer día. Entonces dijo “ya, solo él es quien decide, mi amigo” dijo Foyel, le dijeron a ese capitán. Entonces en el cuarto día otra vez nos traje-ron nuestras mulas; cuando nos trajeron nuestras mulas a nosotros, todos tomamos nuestras mulas con las que venía-mos, así. Cuando ensillamos nosotros, nos vinimos. Cuando avanzamos nosotros ese día, también se nos hizo de noche. Entonces nos detuvimos. “Ahí donde vamos a ir, hay mu-

1. Fei meunga küpa umau tuleiyengen umau tuaingün küpau umau tuno leiyengen kai umau tulai aingün pingeimün ta tüfa, pieiñ meu naiñ lenguára nga feichi pun. Feimeunga inchiñ ito umau tulau aiñ pivíiñ gna inchiñ. Fei meunga mamill kintuaiñ naiñ kütaltuyael piviñ gna feichi pun. Fei meunga felekeiñ gna fechi pun. Epu chenga t’ipai ka kiñe soltauengu siwengeingunga tüfi chi epuentru pintu [kintu] mamüll me alu. Feimeunga ito epe wün gna. Akutuingün gna kiñe fta ke trari mamüll gna akül tuingün.

2. Fei meunga kütatuiñ. Kütaltulunga inchiñ ayeka lekeiñ gna. Ngütam ka lekeiñ gna feichi. Feimeunga umain munga un mai inga feichi. Fei meunga unmalunga inchiñ ngütüm gneingunga Foyelengunga Inakayal gna feichi. Tüfa meu mai ta meli antü aiñ, pingei mi mai ta tüfa, pingeinga Foyel. Ito pekan mai ta chumyaulaiyai tañi tañi kona tañi uenui. Inche mai ta ito chum lai yafin tañi kona tañi uenui pingeimi mai pingeinga fei chi nga Foyel. Fei meunga felépai. Rangi mawisanga tüfi ito chemno rumenga nielai. Ito re luan gna mülei, choike, fei müten gna mülei nga feichi mapu mu. Femgneichi nga rupaiñgna feimeu. Femgneichi nga femkiau ulgneinga cheiyem. Inchenga feichi ina fem kiau ün. Femgneichinga küpalgnei itokom nañi konanga Foyelem itokom dsomoyem gna küpalgnei.

3. Fei meunga meli uentu palunga inchiñ. Küla uentun munga. Ule mai ta ka amuaiñ, pingei mi ta tüfa ka pingeinga Foyel gna küla uentun mu. Fei meunga ya pi, kisu pialuam ta ñi uenui, pigna Foyel, pingeinga tüfi chi kapitan; fei meunga meli uentun mu ka akulel gneiñ naiñ mula. Fei meunga ka akuleltuel naiñ mulanga inchiñ. Itokom ñütuiñ gnaiñ mulá, naiñ küpai yam fei meunga kom sillau lunga inchiñ küpaiñ. Küpalunga inchiñ feichi antü

Page 84: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 417 i

ka t’afi ain mai inga. Fei meu ka elu paiñ. Tüfa meu ta taiñ amuam. Ito re kongei, pingaiñ lenguára. Fei meunga ngütam kaeiñ meu ulanga tüfi chi epu lenguára miau ulel gna tüfi chi kapitan ñi miau ulen. Epu williche ngütam kaeli muna inchiñ. Inchu ta miau yu kisu ta yu ngüneun ta miau layu ta inchu. Pi keingunga ñi ngütam kanengunga tüfi chi epu lenguára epu willichenga tüfi.

4. Feiyengunga itokom nañi chumle chumlen naiñ küpaiyan kóm kim nierkinga feiyengu. Fei meunga ka unmáinga. Ka küpaiñ. Femgneichinga femye küpaiñ gna feichi. Rupaiñ gna fta ke mawissa meu. Pura antü küpaiñ gna ka akuiñ gna palcheta. Fei meunga akulunga inchiñ. Püchü leufü kongerkinga tüfi chi palcheta. Fei meunga akul gneiñ. Fei meu akulunga inchiñ ito fenten chenga. Mülerkinga fei meu nga pepafi iñ akulel gna inchiñ gna fei meu. Ito re willi chenga mülerki. Kuifi rüf une presentan urkelunga tüfi chi willi mapu chenga mülei. Fei meunga akuiñ. Fei meunga ito pingelaiñ naiñ ngütam kawael. Inchenga fei meu kim küf pa fin chenga feichi ito uelunga dsungu ulaiñ. Pingelaiñ gnaiñ dsunguael femgneichinga küpal gneiñgna feichi. Femgneichi rupaiñ gna feichinga küpalel gna inchiñ. Fei meunga kechu antünga mülepaiñ gna fei meu, mülepalunga inchiñ fele paiñ gna ito fenten chenga mülerkinga feichi mapu meu.

5. Ito femgneichinga rulgnepaiñ gna feichi. Fei meunga kechu uentun meunga ka küpaiñ gna. Küpalunga inchiñ naü paiñ gna fta uau meu. Fei meunga t’ipa palunga inchiñ. Fei meunga elupaiñ ule ula ta, naün antü ula amuaiñ, pingeinga Foyel gna feichi. Ule ta naün antü amuliñ. Ito kiñe pun ka amu aiñ, pingeinga feichinga Foyel.

17. XII. 1902.

cha agua” dijo nuestro traductor. Entonces nos conversaban esos dos traductores, los que andaba trayendo aquel capitán, los que él llevaba, eran dos [personas] del Wüllümapu. Nos conversó a nosotros: “nosotros andamos, no es por nuestra propia voluntad, nosotros no nos mandamos solos” decían en su conversación aquellos dos traductores, dos [personas] del Wüllümapu eran ellos.

4. Esos dos sabían todo, de cómo estaba, hacia donde nos vendríamos, lo sabían de antemano ellos dos. Entonces otra vez amanecimos, otra vez avanzamos, de esa forma veníamos viajando esa vez. Pasamos por montañas grandes. Ocho días viajamos así. También llegamos a Valcheta, cuando llegamos nosotros allí, tenía un pequeño riachuelo aquel pueblo lla-mado Valcheta. Allí nos trajeron, en ese lugar nos trajeron a nosotros, así habían varias personas que allí vimos cuando nos trajeron a nosotros en esa parte. Solo era gente del Wü-llümapu los que habían, los que en verdad antes se presen-taron primero, aquellos mapuches del Wüllümapu que allí estaban. Allí fue donde llegamos. En esa parte no quisieron para nada que conversásemos con ellos. Yo en ese lugar re-conocí algunas personas, pero no fue posible hablarnos, no nos dejaron hablar unos con otros. Así nos trajeron esa vez, eso fue lo que pasamos aquella vez cuando a nosotros nos trajeron. Allí estuvimos cinco días, cuando estuvimos noso-tros, nos quedamos así. Había mucha gente en esas tierras.

5. Fue de esa forma que nos hicieron pasar esa vez. Enton-ces al cabo de cinco días, otra vez vinimos; cuando nosotros vinimos, bajamos por un gran cañadón. Cuando salimos de ahí nosotros, en ese lugar nos detuvimos. “Cuando baje el Sol, recién avanzaremos” le dijeron a Foyel esa vez, “si ma-ñana nos vamos, será una noche completa que viajaremos” le dijeron a Foyel en aquella oportunidad.

Page 85: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 418 i

1. Así íbamos a internarnos en el cerro, así es como llega-ríamos a Chichinales. “«Mañana vamos a llegar, mañana en el amanecer llegaremos, [siempre y cuando] esta noche viajemos toda una noche. Deben dormir bien» eso te han dicho ahora” le dijo su traductor a Foyel. Cuando nos que-damos allí nosotros, todos dejamos maneadas a nuestras mulas, “todos deben dejarlas maneadas allí donde están” nos dijo aquel capitán, también nos dijo nuestro traduc-tor. Entonces hicimos eso nosotros, allí fue que alojamos. Cuando dormimos nosotros, entonces en el amanecer otra vez llamaron a Foyel, a ambos esa vez, Foyel con Inakayal. Fueron llamados por ese capitán, entonces vinieron, traje-ron a sus traductores, tanto Foyel como Inakayal. Al cabo de un largo rato, regresaron; cuando llegaron: “acérquense por este lado, vengan a escuchar” le dijeron a sus jóvenes kona Foyel con Inakayal, “este capitán me dijo un asunto” nos dijo Foyel esa vez. Entonces nos reunimos todos en torno a él, en el medio estaban sentados Foyel con Inaka-yal en esa oportunidad.

2. Esto fue así: “«mañana en el amanecer, llegaremos al lugar donde están [los otros], en ese lugar sacaremos las cosas» eso me dijo este capitán” dijo Foyel esa vez, “«en ese lugar está el comandante, ahí todos tenemos que entregarnos» me dijo este capitán” decía en su conversación Foyel aque-lla vez, “«pues yo no seré más quien los mande» me dijo este capitán, mis estimados” dijo en su conversación Foyel, “«este día y esta noche estarán a mi cargo. Yo, es así que no tengo nada malo en mi corazón, yo no soy un mal hombre» me ha dicho este capitán” decía en su conversación Foyel, “«mañana, cuando lleguemos al fortín, quizás qué harán con ustedes, tal vez los amarren. Yo eso no lo decido» me dijo este capitán. Eso es lo que me ha dicho este capitán ahora, mis estimados. Pero qué se puede hacer” dijo en su conver-sación esa vez Foyel.

3. Entonces el Sol había bajado, “otra vez tenemos que pre-pararnos, debemos irnos ahora. Viajaremos toda una noche”

1. Fingaiñ ka winkul konpayael, fingaiñ naiñ akuyael gna Chichinal. Ule ta puaiñ ule liwen ta puaiñ fachi pun ito kiñe pun amuaiñ ito küme umautu künu aingün pingeimi mai ta tüfa, pieyunga ñi nañi lenguára nga Foyel. Fei meunga felu [fele] palunga inchiñ. Itokom maina künu iñ gnaiñ mulá. Ito kom maina künu aimi ñi mülei yengen pieiñ mün muta tüfa chi kapitan. Ka pieiñ mungaiñ naiñ lenguára. Fei meunga femlunga inchiñ. Fei meunga umaiiñ. Umanlunga inchiñ. Fei meunga liwen ka ngütüm gneinga Foyeleingunga feichi Foyeleingu nga Inakayal. Ngütüm meingumunga tüfi chi kapitan. Fei munga küpaingu küpalingañi nañi lenguára yengu nga Foyelengunga Inakal. Fei meunga püchü alün ma meu. Putuingunga putuluengu tüfa püle siñe kon küpa mon. Aillkütu pamün pingañi konanga Foyelengunga Inakayal kiñe dsungu ta pieneu ta tüfa chi kapitan, pieiñ meunga Foyel gna feichi. Fei meunga itokom t’auuin mafiiñ rangi munga anükon küleingunga Foyelengunga Inakayal gna feichi.

2. Fei meunga ule mai ta liwen ta puaiñ tañi mülemoyi mu fei mu mai ta inche entrü rakau puaiñ, pieneu mai ta tüfa chi kapitan pinga Foyel feichi. Fei meu mai ta mülei komendante fei mu mai ta itokom ta entrakau puaiñ ta tüfa, pieneu mai ta tüfa chi kapitan, pinga ngna ngütam kan gna Foyel gna feichi. Inche mai ta ngüneu ue ula yaiñ, pieneu mai ta tüfa chi kapitan puen, pinga ñi ngütam kan gna Foyel. Fachi antü fachi pun ngüne nie uaiñ mai. Inche mai ta chumgnelai tañi piuke. Inche mai ta uesau entru no, pieneu mai ta tüfa chi kapitan, pi leingañi ngütamkan gna Foyel. Ule mai ta pulin ta ta portiñ meu tamün chum niengei yal. Tamün t’ari niengeiya elchi. Inche mai ta ngünelan, pieneu mai ta tüfa chi kapitan. Femgneichi fei pieneu mai ta tüfa chi kapitan ta tüfa puen. Uelu kam ta chuma fui. Pinga ñi ngütamkan gna feichinga Foyel.

3. Fei meunga naü máinga antü ka pepi kawaiñ mai. Amuaiñ ta tüfa. Ito kiñe pun ta amuaiñ

texto dictado eL 18 de diciembRe de 1902:

Page 86: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 419 i

pingeiñ gna feichi. Fei meunga müchai müten kisu ke ngütu iñ naiñ mulá. Fei meunga sillauiñ. Rupan sillaulunga inchiñ, itokom putoko ngünu peiyengen nielai ta ko taiñ amuam ito kiñe pun ta amuaiñ pingei mün mai ta tüfa puen, pieiñ meu ngaiñ lenguáranga feichi. Femgneichi femye küpaiñ gna feichi. Küpalel gna inchiñ gna feichi. Fem gneichi femye küpain gnañi nañi mapuem gna Foyel. Fei meunga rupan puto kulunga inchiñ matükel püra kawall peiyengen matükel amuaiñ, pingeimün gna puen, pingeiñ meu ngaiñ lenguára nga feichi. Fei meunga püra kawallunga inchiñ fei meunga küpainga fta lenfün meunga küpaiñ rupa lunga inchiñ lenfün meu püra paiñ gna mawissa meu. Epe uechuin palunga inchiñ gna tüfi chi mawissa meu. Fei meunga koninga antü. Konlunga antü, fei meunga tüfa meunga püchü llaufü künu yaiñ pingeimün ta tüfa pingeinga Foyel gna feichi. Küpa püchü ke umautele yengen umautu künu aingün pingeimün ta tüfa ka pieiñ meungaiñ lenguára.

4. Fei meunga itokom naü kawalliñ. Uit’a uit’a niein naiñ mula itokom silla niepakaiñ naiñ mulá. Ito umautulaiñ rumenga. Fei meunga püchü alü pun mainga. Fei meunga matükel t’epe müna puen amualu ta inchiñ, pinga Foyel. Fei munga itokom t’epe püraiñ gna matükel püra kawallpeiyengen pingein gna feichi. Ito feichi naiñ küpaiyael gna kiñe pun gna feichi. Ito kiñe pun ta amuaiñ ta tüfa ito t’üngue laiaiiñ pingei mün ta tüfa, pingeiñ gna feichi. Ito feichingaiñ küpai yael gna tüfi chi winkul meu. Ito femgneichi femye küpal gneiñ gna inchiñ gna ito kimlafiiñ gna mapu kechantuku niengeiñ gna chumgneinga kulliñ gna kechantuku niengekeinga fei rekenga küpal ngeiñ gna feichi. Ito fem gneichi femyeküpaiñ gna feichi. Femgneichinga küpal gneinga Foyelenguem gna Inakayal.

5. Femgneichi küpalingañi uiñam tuyengu fei meunga küpaiñ gna feichi pun. Ito kiñe pun gna küpaiñ. Inchenga feichi. Ito püchü dssuam küle uelan rumenga feichi. Küpa umaulan. Ito ui uülan rumenga feichi. Femgneichinga küpaiñ gna feichi. Femgneichi rupan gna

nos dijeron esa vez. Entonces enseguida tomamos nuestras mulas, así las ensillamos. Terminamos de ensillar nosotros y “«que todos beban agua, no hay agua por donde nos ire-mos. Pues viajaremos toda una noche» eso les han dicho ahora mis estimados” nos dijo nuestro traductor esa vez. De esa forma fue que viajamos aquella vez, cuando nos trajeron esa vez a nosotros. Así fue como venía la gente de Foyel. Después que bebimos agua nosotros, “«rápido, que suban al caballo, debemos irnos, rápido» eso les dijeron mis estima-dos” nos dijo nuestro traductor en aquella ocasión. Entonces cuando subimos al caballo nosotros, entonces vinimos en una pampa grande, avanzamos. Cuando pasamos nosotros por esa pampa, comenzamos a subir en un cerro; cuando lle-gamos nosotros casi en la punta de aquel cerro, entró el Sol; cuando entró el Sol, así fue: “«en este lugar descansaremos un poco» les han dicho a ustedes” le dijeron a Foyel esa vez, “«si desean dormir un poco, deben dormir» así les han dicho ahora” nos dijo nuestro traductor.

4. Entonces todos nos bajamos del caballo, teníamos suje-tadas nuestras mulas, a todas las manteníamos ensilladas, a nuestras mulas. En verdad casi no dormimos. Entonces cuando ya era bastante de noche, ahí fue que “rápido, des-pierten estimados, debemos continuar nosotros” dijo Foyel. Entonces todos despertamos, “rápido, suban al caballo” nos dijeron esa vez. Aquella vez vendríamos viajando toda una noche, “«será toda una noche que debemos viajar ahora, no nos detendremos», eso les dijeron ahora” nos decían esa vez. Así vendríamos por aquel cerro. De esa manera nos traían a nosotros. En verdad que no conocíamos esas tierras, nos traían arreando, así como se arrean a los animales, asimis-mo nos trajeron en esa ocasión. De esa manera veníamos viajando en ese tiempo. De esa manera trajeron a Foyel con Inakayal.

5. Así traían sus equipajes, las cosas, entonces viajamos esa noche. Fue toda una noche que veníamos. Yo en esa ocasión, ya no sentía nada en esa oportunidad, así sea un poco, no tenía ganas de dormir, tampoco tenía sed aquella vez. De esa forma vinimos nosotros, así fue como lo pasé yo esa vez. De esta manera veníamos dormitando esa vez, esa fue la manera

Page 87: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 420 i

inchenga feichi. Femgneichi umaiñe küpaiiñ gna feichi. Femgneichi küpalgneiñ gna kom pun. Küpalgnein gna gna feichi. Ito fin gain akuyael gna Chichinal gna feichi.

18. XII. 1902.

en que nos trajeron a todos, en la noche nos trajeron esa vez, parecía que ya estabamos pronto a llegar a Chichinales esa vez.

1. Entonces cuando vinimos nosotros esa noche, viajamos toda una noche, allí fue que nos amanecimos. Cuando ama-necimos nosotros, entonces “«aquí nos vamos a detener un poco. Comeremos carne, debe dar de comer a sus jóvenes mi amigo. Más tarde llegaremos al fortín» eso le han dicho” le dijeron esa vez a Foyel, aquella mañana. Entonces nos detuvimos, allí comimos carne. “Pues enseguida llegaremos donde hay agua. Cuando suba un poco el Sol, llegaremos” decían los wingka esa vez. De esa manera vinimos aquella vez. Allí fue donde comimos carne. Terminamos de comer carne nosotros y “se deben preparar, ya que ahora sí nos va-mos y no nos detendremos” nos dijeron esa vez, “por eso de-ben subir rápido al caballo” nos dijeron otra vez. Entonces montamos los caballos; cuando subimos al caballo nosotros, “«aquí debemos trotar» eso ha dicho este capitán” le dijeron a Foyel. Entonces vinimos trotando, solo nosotros los hom-bres vinimos trotando, las mujeres venían atrás. Entonces vinimos trotando una legua, cuando avanzamos una legua nosotros, en ese lugar observamos el río grande. Cuando nosotros lo vimos, allí nos detuvimos. “Esperemos a que nos alcance la gente con las cosas” dijo aquel capitán esa vez. Cuando nos detuvimos allí nosotros, nos quedamos miran-do el gran río, Chichinales se llamaban esas tierras. De esa forma nos trajeron en ese tiempo.

2. De esa manera viajaron la gente de Foyel esa vez. Ya no pudo hacer nada Foyel en ese tiempo. Entonces cuando nos alcanzó [la gente] con las cosas, ahí nuevamente subimos al caballo. “«Rápido, nos iremos, debemos llegar enseguida»

texto dictado eL 21 de diciembRe de 1902:

1. Fei meunga küpalunga inchiñ feichi pun. Ito kiñe pun gna küpaiñ fei meunga un mar paiñ gna unmalunga inchiñ. Fei meunga tüfa meu ta püchü tüngain ilotu künu aiñ ilotul künuai tañi kona tañi uenui müchai mai ta pu aiñ ta fortin mu, pingei mi mai pingeinga fei chinga Foyel. Feichi liwen gna tüfi. Feimunga tüng paiñ. Fei meunga ilo tu künuiñ. Ito müchai müten ta puain ta ko meu püchü püra paleta antü ta puaiñ. Pi keinga pu winkanga feichi. Ito femgneichi femyeküpaiñ gna feichi. Fei meunga ilotu keiñ. Rupan ilo tulunga inchiñ, pepi kau peiyengün mai. Fei taiñ taiñ amunta tüfa. Ito tünguelai áiñ, pingeiñ gna feichi. Fei meunga matükel püra kawal peiyengen. Ka pingeiñ gna. Fei meunga püra kawalliñ gna, püra kawalunga inchiñ. Tüfa meu ta ito uirafü aiñ. Pi mai ta tüfa chi kapitan, pingeinga Foyel. Fei meunga ito uirafü pai. Re uentunga inchiñ nga uirafü paiñ dsomonga inalei. Fei meunga ito kiñe uiraf küpaiñ gna kiñe uiraf küpalunga inchiñ. Fei meunga kintun tu ku paiñ gna fta leufü meu. Kin tu tuku palunga inchiñ fei meunga tüng paiñ. Ka lli sipápe taiñ uiñam ta pinga tüfi chi kapitan gna feichi. Fei meunga tüng palunga inchiñ. Kintuntuku lepaiñ gna fta leufu meu. Chichinal pingerki nga tüfi chi mapu. Fem gneichi küpal gneinga feichi.

2. Ito femye küpainga ñi nañi mapu em gna Foyel nga feichi. Ito chum uelai rumenga Foyelem gna feichi. Fei meunga fipalu aiñ naiñ uiñamtu. Fei meunga ka püra kawalliñ

Page 88: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 421 i

gna matü kel amúiñ, matü kel pu kunu aiñ pingei mi mai pingeinga Foyel. Fachi antü mai ta puulafiñ tañi uenui pingei mi mai pingeinga Foyel gna feichi. Fei meunga naü páinga mawissa mu. Naupalunga inchiñ epe rangi antüinga konpáinga leufu meu. Konpalunga inchiñ nga leufu meu tüfa meunga putoko künu aini kona pinga Foyel gna feichi, pinga tüfi chi kapitan. Fei meunga konpaiñ gna leufu meu nau kawal paiñ gna itokom nau paiñ kenu dsomo puto koyalunga. Femgnei chi akuiñ gna feichi leufu meu. Chichinal pingerkinga tüfi chi mapu. Inchenga i’to feulangi ñi miau ün gna feichi mapu meu nañi küpal gnen meu. Fei meunga kimür pafiñ gna nga feichi mapu. Femgneichi rul gnepaiñ gna küpalel gna inchiñ gna feichi.

3. Ito femgneichinga küpal gneinga cheiyem. Fei meunga rupan puto kolunga inchiñ. Matü kel püra kawal peiyengen metu kiñe püchü uiraf küle uí tuam. Pingeiñ gna feichi fei meunga ka püra kawal tuiñ. Püra kawalunga inchiñ fei munga ka küpaiñ. Küpalunga inchiñ ’ta lenfün gnerkinga. Nau paiñ gna ina fta leufü. Fei meunga uirafü aiñ ta tüfa pingül gna feichi. Ya, pingün. Fei meunga ito uirafünga lepaiñ. Fei meunga müchai müten akuiñ gna ina ruka nañi müle moyimunga nga soltau urke fta koral gneinga. Fei meunga müler kinga tüfi chi kiñe komendante ka kiñe mayór. Ito fenten soltaunga müler kinga. Feimeunga ina mu akul gneiñ gna feichi. Fei meunga akulel gna inchiñ ina koral gna chinko akulgneiñ gna tüfa mu ta elü alu tai mün, pingei mün ta tüfa pingeiñ gna feichi. Heimeunga elupaiñ. Elupalunga inchiñ ngütüm gneingunga Foyelengun ga Inakayal. Küpa pemai tañi epu enui. Piei mu mu ta tüfa chi Koméndánte, pingei paingunga Foyelengunga Inakayal. Fei meunga yengpaingu mür yeingañi nañi lenguára yengu femgneichi ka akul gnei nga fei meu. Fei meunga püchü alün ma munga putuin ga Foyelengunga Inakayal. putuluengunga.

21. XII. 1902.

así te han dicho” le dijeron a Foyel, “«hoy día debemos llegar allá con el amigo» así te han dicho” le dijeron a Foyel esa vez. Entonces bajamos de la montaña. Cuando comenzamos a bajar nosotros, casi a medio día llegamos al río; cuando entramos al río, “aquí tienen que beber agua mis jóvenes” dijo Foyel aquella vez, dijo [también] aquel capitán. Allí en-tramos al río, nos bajamos del caballo, todos nos bajamos, incluso las mujeres, para así poder beber agua. Así fue como llegamos a aquel río, Chichinales se llamaban esas tierras. Era la primera vez que yo anduve por esas tierras, por don-de fuimos traídos. Así fue como pasé a conocer aquella tie-rra. Así nos trasladaron cuando nos traían a nosotros en ese tiempo.

3. Así, de esa manera fueron trasladadas las personas. En-tonces después que terminamos de beber agua nosotros, “rápido, deben subir a los caballos, ya que aún queda una legua de trote” nos dijeron esa vez. Fue así que montamos los caballos nuevamente. Cuando subimos al caballo noso-tros, ahí continuamos otra vez. Cuando veníamos nosotros viajando, eran extensiones grandes de pampas, y bajamos hacia ese río grande. “Entonces vamos a trotar” dijeron esa vez, “ya” se dijeron. Entonces así comenzamos a trotar, así llegamos enseguida cerca de la casa donde estaban ubicados los soldados, era un corral inmenso. Allí estaba aquel que era un comandante y un mayor. En verdad habían muchos soldados. Entonces a un costado nos trajeron a nosotros esa vez. Cuando nos trajeron a nosotros, en un costado del co-rral nos trasladaron agrupados. “«Aquí se tienen que acomo-dar» eso les acaban de decir ahora” nos dijeron esa vez. En ese lugar nos acomodamos. Cuando nos ubicamos nosotros allí, llamaron a Foyel con Inakayal: “«deben venir mis dos amigos» le dijeron a ambos, de parte de aquel comandante” le vinieron a decir Foyel con Inakayal. Así los vinieron a bus-car, ambos llevaron sus interpretes, de esa manera también los trajeron allí [donde el comandante]. Entonces al cabo de un buen rato, regresaron Foyel e Inakayal.

Page 89: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 422 i

texto dictado eL 22 de diciembRe de 1902:

1. Entonces nos juntaron a todos: “acérquense aquí” nos dijo a todos Foyel con Inakayal. Entonces todos nos juntamos en círculo, estábamos reunidos en círculo nosotros. Entonces así conversaron, y allí nos dijo así: “este comandante me dijo «te han traído aquí no porque yo te mandé a llamar. Pues yo no mando» eso me dijo este comandante” decían en su conversación, tanto Foyel como Inakayal, “eso es lo que me dijeron ahora” decían tanto Foyel como Inakayal, “«también así, ya se han presentado todos los de Saiweke, absoluta-mente todos se presentaron» eso me ha dicho este coman-dante”, eso decía Foyel en la conversación, en esa ocasión, “«ya pasó, hace tres días pasó Saiweke, lo mandó a llamar el gobierno a Saiweke» así me ha dicho este comandante. Ese tipo de cosas está sucediendo ahora, estimados” decía en su conversación Foyel en esa oportunidad, “entonces ¿qué po-demos hacer? Si es un hecho que todos nosotros nos hemos presentado” dijeron es su conversación. Pues de esa manera los anduvieron trayendo, tanto a Foyel como Inakayal, en aquel tiempo.

2. Yo en ese tiempo igual fui partícipe, sin querer. Yo no decía absolutamente nada esa vez. De esa manera estuvimos en Chichinales en ese tiempo. Así fue como trasladaron allí a Foyel en ese tiempo, allí estábamos. “¿Qué querrán hacer con nosotros?” decía en su conversación tanto Foyel como Inakayal. “Entonces, cuando pase un poco más de tiempo, cuando recién vuelva Saiweke de Buenos Aires, así ustedes serán devueltos. Todos ustedes serán entregados [a sus tie-rras]” eso también nos dijeron en esa ocasión. Después de un buen tiempo más, entonces llevábamos casi un mes en ese lugar, así fue que [dijeron]: “también serán llevados a Patagones, allá los llevarán a ustedes. En ese lugar dicen que regresó Saiweke. Hacen días que Saiweke volvió de Buenos Aires” eso también nos decían en aquel tiempo.

3. Estando allí [dijeron]: “«otra vez deben prepararse, ya que viajarán a Patagones» eso les dijeron” eso también nos

1. Fei meunga kom t’apumeiñ meuengu. Siñe konpamün pieimün meu engunga Foyelengunga Inakayal. Fei meunga kom chinko tauiiñ gna. Chinko t’aulunga inchiñ feimeunga ngütam kakeingunga. Fei meunga feipieneu ta tüfa chi komandánte. Akul gnei mi ta tüfa. Inche mai ta mi ngütüm falnofiel. Inche mai ta ito ngünelan, pieneu mai ta tüfa chi komendante pikeinga ñi ngütam kanengunga Foyelengunga Inakayal. Femgneichi fei pingen mai ta tüfa pikeingunga Foyelunga Inakayal. Ka fei meunga chaíno itokom presentaui mai ta Sayúekeiyem. Itokom mai ta presentaui, pieneu mai ta tüfa chi komandante. Pikein gañi ngütam kan gna Foyel gna feichi. Chaíno mai ta rupai küla uemu mai ta rupai ta Sayúeke ngütüm faleu mai ta ta kofiernu ta Saiyúke pieneu mai ta tüfa chi komendante. Femgneichi sungu mai ta mülerki ta tüfa puen, pikei nga ñi ngütamkan gna Foyel gna feichi. Fei meunga chumafuiñ kam. Chaínoam itokom gna presentaulunga inchiñ pikeinga ñi ngütam kanengen. Ito femgneichi yau ul gneinga Foyelenguem gna Inakayalem gna feichi.

2. Inchenga feichi ina femkiauün. Inchenga rüf chiem pilan rumenga feichi. Femgneichi fele paiñ gna Chichínal gna feichi. Femgneichi akulgneinga Foyelemgna feichi. Fei munga mülepai naiñ chum kunungei yael chi, pipingekeingunga nañi ngütam kanengunga Foyelengunga Inakayal. Fei meunga ka püchü alünma meu uiño mele ula ta Sayúeke ta huenosáire. Feichi ula ta ultu yael ta aimün. Ito kom enfrü aka tuya elta ai mün. Ka pingeiñ gna feichi püchü alün ma meu. Fei meunga epe kiñe kien mülepaiñ gna fei meu. Fei meunga ka yeiyael ta eimün pataónia. Fei mu ta yéyael mai ta ei mün. Fei mu piam ta müle patui ta Sayúeke. Chaíno uiño mei piam ta uenosairé ta Sayúeke ka pingeiñ gna feichi.

3. Fei meunga ka pepikauaingün mai. Amualuengün ta patagónia, pingeimün mai ka

Page 90: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 423 i

decían en aquella ocasión. Entonces nuevamente nos prepa-ramos todos. Entonces cuando íbamos a viajar a la mañana siguiente, ahí nos reunieron absolutamente a todos: “quien se quiera quedar en este lugar, los hombres jóvenes, que se aparten solo a un lado” eso nos dijeron en aquella ocasión, nos dijo aquel comandante. Entonces nadie habló [no res-pondieron], ninguna de las personas. “Da lo mismo, aunque ande de la manera que sea, igual andaremos mal” así dijeron. Entonces a la mañana siguiente, otra vez nos llevaron nues-tras mulas, a la mañana. Así tomamos nuevamente nuestras mulas ese día. Nuevamente ese día nos trasladaríamos, en esa ocasión. De esa forma nos trasladaron otra vez.

4. Y así fue que todos vinimos nuevamente, entonces “en Patagones los dejarán libres a ustedes” nos dijeron esa vez. Entonces otra vez avanzamos, nos trasladó un teniente, nos trasladaron veinte soldados. De esa misma forma nos tras-ladaron en esa ocasión. Veníamos durmiendo cuando nos traían, casi durmiendo nos trasladaron a nosotros orillan-do el río, de esa manera fue que trasladaban a Foyel en ese tiempo. Cuando nosotros veníamos en esas condiciones, no alcanzó la carne, solamente dos ovejas mataron para comer carne, [pero] nosotros no alcanzamos. De esa manera ve-níamos cuando nos trasladaron en esa ocasión a nosotros. Entonces viajamos durante ocho días, entonces estábamos cerca para llegar a Patagones, así vimos a Patagones. “Faltan dos leguas para llegar” dijeron esa vez, ese era el día que íbamos a llegar a Patagones.

5. En ese lugar también nos detuvimos, era el medio día, entonces “«tienen que comer carne en este lugar» les dijeron ahora” así también nos dijeron en esa ocasión. Allí fue que comimos carne, también se nos hacía de noche, faltaba poco para entrar el Sol. Nuevamente agarramos nuestras mulas, entonces “ensillen rápidamente” nos dijeron. Así fue que en-sillamos nosotros, ya todos estábamos ensillados y monta-mos a caballo otra vez. Ese día íbamos a llegar al pueblo, esa vez, ese día nos trajeron allí. Entonces llegamos en la noche, ya era muy de noche cuando nos trajeron ese día, cuando a nosotros nos trasladaron al pueblo. Nos hicieron entrar cerca del río grande, era bastante de noche aquello. “En este lugar se acomodarán ustedes” nos dijeron. Entonces nos ubicamos cerca del río, por ningún motivo nos dejaron hacer fuego esa noche.

pingeiñ gna feichi. Ka fei meunga itokom ka pepi kau túi. Fei meunga umain gneruui ngaiñ naiñ küpai yael ka. Fei meunga itokom t’apum gneiñ gna chi chinga küpa mülelunga tüfa meu nga uechéke uentru. Kisu t’ipa pe pingein gna feichi, pieiñ meunga tüfi chi komendante. Fei meunga ito dsungu lainga kiñe no rumenga che kallí chum yaulinga chumyauaiñ rume, pingün gna fei meunga umain mu ka pu ulelgne tu iñ naiñ mulanga umain mu. Fei meunga ka noye túiñ ngaiñ mulanga feichi antü ka feichingaiñ naiñ küpaiyael gna feichi. Ka fem gneichi küpal gne tuiñ gna ka.

4. Fei meu ito kom ka küpain gna. Fei meunga pataóni ta nelpu tuyael tai ai mün pingeiñ gna feichi. Fei meunga ka küpaiñ küpa leiñ meunga kiñe teniénte. Küpaleiñ munga epu marí soltau. Ka fem gnei chi küpal gnetuin gna feichi. Umaiñe küpaiñ gna feichi. Umaiñelel gna inchiñ ina leufunga nión tu kuye küpangeiñ gna ito femgneichi küpalgneinga Foyelem gna feichi. Femgneichi küpalunga inchiñ t’afláin rumenga ilo meu. Epu ufüsa müten gna langüm melgne keiñ naiñ ilo tuael t’afkelaiñ rumenga femgneichi femyeküpaiñ gna küpalel gna feichinga inchiñ. Fei meunga pura antünga küpaiñ. Fei meunga pille paiñ gna naiñ akuyael gna patahónia asskiñ tupaiñ gna pata‘ónia epu uiraf küle ui taiñ puam pingün gna feichi. Feichi antüngeuüi naiñ akuyael gna Patogónia.

5. Fei meu nga ka elupaiñ gna entü. Rangi antünga fei meunga ilo tu künu aingün ta tüfa meu, pingei mün ta tüfa ka pingeiñ gna feichi. Fei meunga ilo tu künúiñ ka t’afía dsuam gna epe koninga antü ka ngotuiñ ngaiñ mulá. Feimeunga matü kel sillan peiyengen pingeiñ gna. Fei meunga sillaulunga inchiñ. Ito kom sillau lunga inchiñ ka püra kawal tuiñ. Feichingain akuiyael gna uaríyamunga feichi. Feingaiñ akulel gna feichi. Fei meunga akúiñ gna pun püchü alü pun gna akul gneiñ gna gna feichi akulel gna inchiñ uariá mu tukungepaiñ gna ina fta leufü. Püchü alü pun gna tüfi. Tüfa meu ta elü alu ta eimün. Pingepaiñ gna. Fei meunga elu paiñ ina leufü. Ito pingelaiñ naiñ kütal tuael gna feichi pun.

Page 91: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Historia y conocimiento oral mapuche

j 424 i

6. Itokom presu ngiengetuiñ gna feichi pun akulel gna inchiñ gna fei meu. Matü kel umau tupeiyengün pingei mün mai ta tüfa pa pingeiñ gna feichi dsungu kelpeiyengün, pingeiiñ gna femgneichi akulel gna Foyelem gna feichi. Fei meunga müchai müten gna umau tuiñ kom. Fei meu ulanga nelgne perkeiyafuiñ chi, pinga Foyelem. Fei meunga umanlunga inchiñ. Ito uail pain ma nie eín meunga soltaunga feichi pun. Fei meunga umain mu. Metu sumiñ küle kainga ut’amgneiñ gna matü kel ut’a feiyengen pingeiñ gna feichi pun liwengna tüfi. Inchiñ gna ito kimlafiin naiñ chumael ito dsungu uelainga cheiyem. Fei meunga unmáin gna ito kom ngutú iñ naiñ mulá. Fei meunga sillau iñ. Sillau lunga Foyelengu ito une. Küpal gneingu nga feichi. Feichi liwen fei meunga itokom kiñe ke usam ngei nga cheiyem.

22. XII. 1902.

6. Absolutamente a todos nos tenían apresados esa noche, cuando a nosotros nos trasladaron a ese lugar. “«Que se duer-man luego» así les dijeron ahora” nos decían esa vez, “no deben hablar” nos dijeron cuando de esa manera trajeron a Foyel en esa ocasión. Entonces enseguida nos quedamos todos dormidos. Fue recién ahí cuando [tomó conciencia]: “¿acaso no nos dejarán libres entonces?” dijo Foyel cuando nos amanecimos allí. Pues a nosotros nos tenían rodeados los soldados aquella noche. Entonces a la mañana siguien-te, aún estaba oscuro, nos levantaron. “Levántense rápido” nos dijeron esa noche, en la madrugada era eso, nosotros no sabíamos qué ocurriría, la gente ya no podía hablar. En-tonces en la mañana, todos tomamos nuestras mulas, ahí las ensillamos. Cuando se ensilló Foyel e [Inakayal], los traían adelante en esa ocasión. Aquella mañana, ahí las personas fueron separadas en algunos grupos.

1. Así nos iban a traer esa vez, a nosotros nos traían atrás, a Foyel e Inakayal los trasladaron adelante, y a nosotros nos trasladaron en la parte de atrás. Cuando nos trasladaron a nosotros, nos trajeron cerca del río. Entonces “que se bajen del caballo” nos dijeron. Cuando nosotros nos bajamos del caballo, le sacamos la silla a nuestra mula. Cuando todos le sacamos la silla, “que todos y cada uno dejen amarra-das las sillas [monturas]” nos dijeron esa vez. En ese lugar nos tenían de esa manera. Así también, al cabo de un mo-mento, trajeron a las pobres mujeres. Entonces cuando las trajeron, “que se bajen del caballo enseguida” les dijeron a las pobres mujeres. A nosotros los hombres solamente [nos dijeron] “que se suban rápidamente al bote” nos dijeron esa vez. Habían cuatro botes, entonces nos subimos. Cuan-do nos subimos nosotros, nos trajeron hasta el barco. En medio del río estaba aquel barco, ahí nos trajeron. Cuan-do llegamos nosotros en ese lugar, ya estaban allí Foyel e Inakayal, ya estaban dentro del barco. Allí los encontramos nuevamente a ellos.

1. Feingaiñ küpal ngerkeiyael gna feichi inchiñ gna inangüme küpal gneiñ gna Foyelengu Inakayal une küpal gneingunga inchiñ gna fei meu ka inangüme küpalgnei. Küpalel gna inchiñ akul gneiñ gna ina leufü fei meunga matükel nau kawall peiyengen pingeiñ gna nau kawalunga inchiñ entu sillaiñ gnaiñ mulá itokom entu sillau lunga inchiñ ito kom kisu ke t’arí kenu peñi sillai engen pingeiñ gna feichi. Fei meunga fem niengepaiñ. Ka fei meunga püchün ma munga ka akulgnei ka pu dsomoyem inangeme ulanga akul gneingünga dsomoiyem. Feimeunga akulelengen matükel nau kawal peiyengen pingeinga pu dsomoyem. Fei meunga inchiñ re uentrunga matükel püra papeiyengen fotemu pingeiñ gna feichi. Mülerkinga meli fote. Fei meunga püraiñ kom püralunga inchiñ küpal gneiñ gna farku meu rangi leufunga mülei nga tüfi chi farku fei munga akulgneiñ. Akulunga inchiñ fei meunga chaíno müleparkinga Foyelenguemgna Inakayal chaínonga müle parkingunga poni farku. Feimunga ka pepa tufiiñengunga feyengu.

texto dictado eL 24 de diciembRe de 1902:

Page 92: Canio y Pozo - Biografía Katrülaf

Capítulo 10 « Cuentos Históricos

j 425 i

2. Entonces las mujeres también venían detrás, también las subieron en aquel barco. De esa manera fuimos trasladados [deportados] en aquel tiempo. Así fue realmente la forma en que trasladaron a Foyel con Inakayal. Entonces en esa ocasión nos iban a trasladar a Buenos Aires. “Ustedes serán trasladados a Buenos Aires, allí se tienen que presentar us-tedes” le dijeron a Foyel aquella vez. De esa manera fuimos trasladados en ese tiempo, solo aquel día viajamos en ese barco. Entonces cuando veníamos viajando nosotros, en ver-dad veníamos repletos nosotros cuando vinimos. Cuando nosotros viajamos allí, solo en ese mismo día entramos a la inmensa mar. Entonces nosotros conversábamos con Foyel: “¿qué podemos hacer? Si los wingka ya nos abatieron” decían en su conversación, “dicen que Saiweke ya llegó a Buenos Aires” decían en su conversación ellos dos. De esa manera nos trasladaron en aquella oportunidad. Entonces viajamos durante tres días, tres noches viajamos. Esa vez llegamos a Buenos Aires190, en ese tiempo.

3. Cuando nos trajeron a nosotros, en el amanecer llegamos a Buenos Aires. Entonces a todos nos llevaron al cuartel, solamente a los hombres jóvenes nos sacaron esa vez. Foyel e Inakayal los dejaron allí [apresados] en esa ocasión, sola-mente a los hombres jóvenes los apartaron. De esa manera nos trataron, aquella vez que nos trasladaron [deportaron] a nosotros al cuartel.

4. A todos nos tuvieron en ese lugar durante seis años, donde los soldados [en el cuartel]. Eso fue lo que hicimos las per-sonas. Entonces a todos nosotros nos hicieron soldados en ese tiempo. De esa manera nos trasladaron en aquel tiempo. Durante dieciocho años, de esa manera ha debido andar la pobre gente, desde esa vez. Todas las personas fueron trasla-dadas [aquí], así también lo hicieron conmigo. Por eso es-tuve durante seis años con los soldados, de esa manera fue que me trajeron a mí a estas tierras. Hace dieciocho años que pasó esto, desde ese tiempo que yo estoy en estas tierras.

2. Fei meunga dsomoyem gna ka inangeme ka küpal gneingün gna ka püram ngepainga tüfi chi karku meu femgneichi küpal gneiñ gna feichi. Ito femgneichi küpalgneinga Foyelem gna Inakayal. Ito pingaiñ küparkeiyael gna uenosaire. Uenosainga yeyael gna eimün. Fei meu itokom presen tau pialuta eimün, pingeinga Foyelem gna feichi. Femgneichi küpalgneiñ gna feichinga feichi antü müten küpainga tüfi chi farku. Fei meunga küpalunga inchiñ ito apo leiñ gna inchiñ gna küpaleiñ. Fei meunga küpalunga inchiñ. Feichi antü müten gna konpaiñ gna fta lafken mu. Fei meunga inchiñ ngütamka lekein ga Foyelenguem chumafuiñ kam. Ito chaínonga rünge yetu eiñ meu nga winka, pikeinga ñi ngütam kanengu. Sayúeke piam ta müle pui ta vuenosáire pikeinga ñi ngütam kanengu. Femgneichi küpal gneiñ gna feichi. Feimeunga k’la antü küla pun küpaiñ gna nga feichi akuiñ gna buenósairenga feichi.

3. Akulel gna inchiñ liwen gna akuiñ gna huenosaire. Fei meunga itokom yengeiñ gna kuártel meu re ueche ke uentru. Entungeiñ gna feichi. Foyelengu Inakayal nelgne paingunga feichi re ueche ke uentrunga ito kisu entungei. Femgneichi femgneiñ gna feichi pu ulel gna inchiñ kuártel meu.

4. Itokom etingaingeiñ gna kayú t’ipantu nga soltau meu ito femgneichi femyiñ gna cheiyem. Feimeunga inchiñ itokom soltauel gne paiñ gna feichi. Fem gneichi küpal gneinga feichi. Mari pura t’ipantu meu. Femgneichi fem kiau inga cheiyem gna feichi. Itokom cheiyem gna akul gnei. Femgneichi femgnen gna inche. Fei meunga kayú t’ipantu mülen gna soltau mu ito femgneichi akul gnen gna inchenga tüfa chinga mapu meu mari pura t’ipan tu meunga tüfi. Ito feinga ñi nañi müle mo payim gna inchenga tüfa chi mapu mu.

Fin.24. XII. 1902.Robert Lehmann-NitscheKat’laf dict.

190 Entre las fotografías que coleccionó Lehmann-Nitsche, las cuales están ordenadas en un álbum llamado “Patago-nier in Buenos Aires” (Patagones en Buenos Aires), archivadas en el Instituto Ibero-Americano de Berlín (signatura N-0070 s 61), se encuentran varias de estas personas, principalmente los longko Inakayal y Foyel, junto con sus familiares, amigos, intérpretes y gente en general. Véanse las imágenes desde la 54 hasta la 82.