Çanakkale Ara tõrmalarõ Türk Yõllõ õ 10-11’nci Sayõsõ ( s.25-70)

ÇANAKKALE MUHAREBELER NDE CEPHEDE VE

CEPHE DI INDA SA LIK H ZMETLER

FRONT AND FRONT-L NE HEALTH SERV CES OUTS DE THE BATTLE OF ÇANAKKALE

Ahmet ESENKAYA

Yrd. Doç. Dr. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi E itim Fakültesi

ÖZET Gelibolu Yarõmadasõ’nda yer alan Seddülbahir ve Arõburnu, Anafartalar, Suvla

merkezli yürütülen muharebelerde, sõcak harp kadar, hastane hizmetleri gibi pek çok sa lõk hizmetinin nasõl yürütüldü ünün bilinmesinin gereklili i ortadadõr.

Birinci Dünya Sava õ cepheleri içerisinde Çanakkale Cephesi’nden kõsa süren ve büyük kazanlar elde edilen cephe olmasõ arzu edildi. tilaflarõn beklentileri, sava õn daha fazla uzamasõndan ve daha fazla kayõptan ba ka bir getirisi olmadõ. Türklük için bu sonuç büyük bir yeniden dirilme idi ancak bu e siz zaferin bedeli de a õr oldu. Muharebelerinin çok uzun sürmesi nedeniyle ehit sayõsõ gibi yaralananlar da o nispette çok idi. Yaralanmalarõn yanõnda bitlenme, sõtma, kolera, dizanteri, para tifo, tifüs, sarõlõk, iltihap, iskorbüt v.b. problemler de her an mevcuttu. Sava ortamõndan dolayõ uykusuzluk, bitkinlik, düzensiz nabõz atõ larõ, sa õrlõk, halsizlik gibi normal kabul edilen durumlar da her an mevcuttu. Yine de her eye ra men titizlikle temizlik kurallarõna uyulmaya çalõ õldõ.

Türk Sa lõk Te kilatõ, dar bir sahada sõkõ õk vaziyette bulunan bir orduya, önemli bula õcõ bir hastalõk çõkmasõna meydan vermemi tir. Dokuz ay süreçle 110.220 yaralõ, 70.939 hasta ve hava de i imine ihtiyacõ olanlarõ menzil vatan ve Kõzõlay hastanelerine sevk etmi tir. Hastanelerde bu süreçte 48.268 hasta, 22.619 yaralõ tedavi edilmi ; hastalar arasõnda %11.6, yaralõlar arasõndan %2.7 ehit olmak suretiyle tedavilerinde ba arõ sa lanmõ tõr.

5. Ordu’nun hastanelerinin a õrlõk merkezi stanbul’daydõ. Hasta ve yaralõlarõn sürekli stanbul’a tahliyesi sebebiyle, stanbul hastaneleri tamamen doldu u zamanlarda ehrin muhtelif yerlerinde Ordu ve Kõzõlay yardõmõ ile –Balkan sava larõnda oldu u

26

gibi– resmi ve özel okul, resmi kurum ve binalar hastane haline sokulmu tur. Ö rencileri cephelere sevk edilen Gülhane ile Tõp Fakültesi, e itim çalõ ma-larõnõ kõsarak birer yardõmcõ harp hastanesi olmu lardõr. Tüm Do u Trakya’ya ilave olarak zmit, Eski ehir ve Konya’ya kadar uzanan yurt içi sa lõk kurullarõyla birlikte, stanbul

Komutanlõ õ Ba hekimli i’ne ba lõ olarak faaliyet yürütülmü tür. Yaralõ ve hasta naklinde, tezkerelerden ba layarak her türlü kara ve deniz

araçlarõndan azami derecede yararlanõlmõ tõr. stihlak-i Milli Kadõnlar Cemiyeti, Kõzõlay Cemiyeti, Türk Ocaklarõ Cemiyeti ve

Donanma Cemiyetleri gibi hayõr kurumlarõ gönüllüleri; gayrimüslim vatanda lardan rahibe ö retmenler ve rahibe hastabakõcõlar çalõ mõ lardõr. Ayrõca askeri ve sivil üst düzey ahõslarõn e leri de gönüllü hastabakõcõlõk yapmõ lardõr.

Çanakkale gibi zorluklar ve sõkõntõlarõn çok yo un ya andõ õ bir cephede ve çevresindeki hastanelerde; a õr ve nazik bir hizmeti, büyük bir dirayetle yürütmü olan Türk ve gayrimüslim doktorlarõ; bu sava õn, adsõz ve iddiasõz kahramanlarõnõ, yeni nesillere aktarmak ve en azõndan sa lõk hizmeti veren kurumlara onlarõn adlarõnõ vererek ebediyete göçmü bu insanlarõ ölümsüzle tirerek hatõrda kalmasõnõ sa lamak da bilimsel davranõ metodunun vazgeçilmez bir gere idir.

Sonuç olarak bu çalõ ma basit bir deneme niteli indedir. Pek çok birinci derece malzemeye ra men eldeki malzemenin kifayetsizli i nedeni ile pek çok yönden eksiklik arz etmektedir. Anahtar Sözcük: Gelibolu, Çanakkale Sava larõ, Osmanlõ mparatorlu u

SUMMARY

It is essential to know not only the shooting-war in the combats occurred in different fronts in the Gallipoli peninsula like Seddülbahir, Arõburnu, Anafartalar and Suvla, but also how the medical services such as hospital was operated in those fronts.

With launching the Gallipoli campaign, the entente states aimed at a front which would last very shortly and bring many gains. However, their all expectations came to naught. The Gallipoli became a long-duration battle-front and resulted in more casualties than expected. On the other hand, that situation was a resurrection for Turkish people. Nevertheless, the price of the victory was very high. Due to long-term battle, there were so many injuries as much as the number of deaths. The case of injury was accompanied by pediculosis, malaria, cholera, dysentery, paratyphoid, typhus, icterus, inflammation and scorbutic. Besides, the war environment also brought about some other health problems among soldiers. These were in general insomnia, asthenia, irregular heartbeats and deafness. Despite all these problems, hygenic measures were carried out sensitively.

The Turkish Medical Department averted any imminent spread of infectious disease among the army which was deployed in a narrow area. In 9 months, 110.220 injuries, 70.939 patients and those who needed sick leave were sent to the hospitals of "Menzil" and "Kõzõlay". In this period, 48.268 patients and 22.619 injuries were treated at hospitals. Surprisingly, the deathrate at hospitals was low. Only 11.6 per cent of patients and 2.7 per cent of injuries were lost.

The hospitals of the fifth army were dominantly in stanbul. When the hospitals reached full capacity, the army and Kõzõlay began to use the public buildings such as schools as hospitals, just like the Balkan wars. Since most of their students were in the battle, the medical schools, Gülhane and stanbul, interrupted their education and

27

became additional military hospitals. This health service was carried out under the authority of the chief physician of the command of Istanbul along with the domestic health committees, stretching over zmit, Eski ehir and Konya, in addition to the whole eastern Thrace.

To transport the patients and injuries, it was tried to use a variety of land and sea vehicles as much as possible.

The volunteers of charities, such as "The Consumption of National Women Association" ( stihlak-õ Milli Kadõnlar Cemiyeti), "the Association of Kõzõlay", "The Associations of the Turkish Hearts" (Türk Ocaklarõ Cemiyeti ) and "The Associations of the Navy" (Donanma Cemiyetleri), and the nun teachers and nurses from non-Muslim civils worked at those hospitals. Moreover, the wives of the civil and military superior persons served voluntarily as nurse.

It is an indispensible necessity of the scientific method to make the next generations known about these unnamed and humble muslim and non-muslim doctors of the war who assumed a hard task by serving in a great effort in a quite difficult battle zone, or at least to immortalize them by giving their names to medical institutions.

In the end, this study is a modest essay. Although a number of primary sources have been used for this study, it may have some shortcomings in many aspects, due to the inadequacy of the materials.

Key Words: Gallipoli, Gallipoli campaign, Ottoman Empire Çanakkale Cephesi iki a amalõ saldõrõya maruz kalmõ tõr.

Müttefikler ubat 1915’te önce sadece Birle ik Filo ile Çanakkale Bo azõ’nõ geçip, mevcut Cihan Harbi’nin Avrupa’daki a õr kõ artlarõnõ hafifletmek ve kõsaltmak adõna Ba kent stanbul’u devreden çõkarõp Rusya ile birle erek Mayõs ayõnda da Almanya’yõ do uda çökertip, hem az zahmetle zafer kazanmak hem de mevcut öhretlerine öhret katmak amacõndaydõlar. Planlarõnõ büyük bir gururla uygulamaya koydular; 18 Mart 1915 günü Türk sahil ve mayõn savunmasõ onlara denizden geçit vermedi.

Çanakkale’de ikinci ve son anslarõnõ denemekten ba ka çareleri kalmamõ tõ. Gelibolu Yarõmadasõ’na amfibi tarzda karaya asker çõkaracaklar; güneyde Alçõtepe, kuzeyde Conkbayõrõ zirvelerini ele geçirip, Kilitbahir platosunu tutarak Türk sahil savunma toplarõnõ etkisiz hale getirecekler, deniz mayõnlarõnõ temizleyip Bo az önünde bekleyen Birle ik Filo’ya yol açõp, hedeflerine do ru emin adõmlarla yürüyeceklerdi. Zaten Balkan Harbinin Osmanlõyõ devleti ve milletiyle ne hale geldi i ortadaydõ ve artõk bu devlet tarihteki yerini almalõydõ. Yakla õk dokuz ay karada her türlü üst düzey teknik ve teknolojik üstünlükleri, onlarõ büyük bir hõrsla saldõrtsa da sonuç bir öncekinden farklõ olmadõ.

28

Hafife aldõklarõ bu milletin evlatlarõ hem denizde hem de karada onlara dünyayõ dar etmi ti. Mehmetçik için bu sonuç büyük bir yeniden dirilme idi ancak bu e siz zaferin bedeli de çok a õr olmu tu.

Çanakkale cephesindeki muharebelerinin çok uzun sürmesi nedeniyle ehit sayõsõ gibi yaralananlar da o nispette çok olmu tu. Yaralanmalarõn yanõnda bitlenme, kolera, dizanteri, para tifo, tifüs, sarõlõk, sõtma, iltihap, iskorbüt v.b. problemler de her an mevcuttu. Sava ortamõndan dolayõ uykusuzluk, bitkinlik, düzensiz nabõz atõ larõ, sa õrlõk, halsizlik gibi normal kabul edilen durumlar da askerin yakasõnõ bir türlü bõrakmamõ tõ.

Bu çalõ ma Ankara ve stanbul BOA ile Ankara ATASE ar ivlerinde elde edilen belgelerden, Kõzõlay ar ivi internet sitesinden, her biri hacimli be ciltlik Milli Savunma Bakanlõ õ ‘ ehitlerimiz’ kitabõndan, Kõzõlay ‘Takvim ve Salnameleri’nden, Genelkurmay’õn ve ATASE’nin yayõmladõ õ eserlerden, Niyazi smet Gözcü’nün "Umumi Harpte Çanakkale Müdafaasõ Esnasõnda Türk Ordusu Sõhhi Hizmetleri" (Askeri Sõhhiye Mecmuasõ, stanbul 1938) adlõ makalesinden; Kemal Özbay’õn iki ciltlik Türk Askeri Hekimli i Tarihi ve Asker Hastaneler ( stanbul 1976) v.b. eserlerinden yararlanõlmõ tõr.

Cephedeki yaralõlarõn ve hastalarõn tedavilerinin yanõnda, cephenin kuzeyine do ru Behramlõ, Kilitbahir, Eceabat, Bigalõ, Kocadere, Küçük Anafartalar, Büyük Anafartalar, Akba , Yalova, Ilgardere, Tur un, Galata, Karainebeyli, Gelibolu, Bergos, Bolayõr, Evre e, Uzunköprü,

arköy Eriklice, Mürefte, Malkara, Tekirda , Kõrklareli, Edirne gibi köy, kasaba ve vilayetlerdeki hastanelerde; stanbul hastanelerinin yakla õk tamamõna yakõnõ, Anadolu yakasõnda Çanakkale ve kuzeyinde Lâpseki, Karabiga, Biga, Dimetoka, Erdek, Bandõrma, Mudanya, Adapazarõ, zmit; Çanakkale güneyindeki Erenköy, Põnarba õ, Ezine, Edremit,

Ayvalõk, Balõkesir, Soma, Menemen, zmir; Akhisar, Ankara, Afyonkarahisar, Adana, Antalya, Burdur, Dinar, Konya, Milas, Söke, Tokat gibi di er birçok kasaba ve vilayetler gazilere sa lõk hizmetleri konusunda her türlü imkânlarõnõ seferber etmi lerdir.

Bu çalõ ma eldeki malzemenin kifayetsizli i nedeni ile pek çok yönden eksiklik arz etmektedir. Ara tõrmacõ için en büyük sorun elde mevcut olan kaynaklarõn son derece sõnõrlõ ve bazen birbiriyle çeli ir halde olmasõdõr. Yakõn bir geçmi te Kõzõlay ar ivinin de kademe kademe devreye girmesiyle daha az eksikli bir çalõ manõn hazõrlanabilece i tahmin edilmektedir. Çünkü kesin bir sonuca ula ma çabasõ, pek yakõn

29

gözükmemektedir. Belki kullanõlan bilgi ve belgeler için sadece ‘gündem belirleme’ u ra õsõ denilebilir.

Sõrasõyla Çanakkale cephesinde yaralanma ve hastalõklardan, sa lõk kurulu larõndan, yaralõ ve hasta nakliyatõndan, cepheye mücavir Rumeli, Anadolu yakasõnda, stanbul’da, Marmara, Ege ve di er bölgelerdeki sa lõk ve hastabakõcõlõk hizmetlerinden bahsedilecektir.

Cephede, yakõn ve uzak hastanelerde a õr ve hassas bir hizmeti büyük bir özveriyle yürütmü olan doktor, hem ire, hastabakõcõ ve tezkerecilerin olu turdu u sa lõk hizmeti kadrosunu; bu sava õn adsõz ve iddiasõz kahramanlarõnõ yeni nesillere aktarmak, en azõndan sa lõk hizmeti veren kurumlara onlarõn adlarõnõ vererek ebediyete göçmü bu insanlarõ ölümsüzle tirip hatõrda kalmasõnõ sa lamak da bilimsel eti in vazgeçilmez bir gere idir.

Cephede Yaralanma ve Hastalõklar Sava a katõlacak askerler cepheye gönderilmeden önce farklõ

noktalarda, adõna ‘tahaffuzhane’ denilen merkezler kurulmu tur. Tahaffuzhanelerde, cepheye gönderi-lecek askerlerin sa lõk kontrolü, cephede yana õk düzen e itimi, ba õ õklõk için ve bula õcõ hastalõklara kar õ periyodik çiçek, kolera, dizanteri a õlarõ yapõlmõ tõr1.

Gerekti inde a õ uygulamalarõ cephede de devam edilmi tir. Bununla ilgili bir emir “Taze dizanteri ve kolera a õsõ yapõlacak,”2 eklindedir. Uygulamayla ilgili olarak 4’ncü Tümen Komutanõ Cemil

(Conk) Bey de hatõratõnda 25 A ustos 1915 tarihinde, “Bugün kolera ve tifo a õlarõ geldi. Askerleri a õladõk,”3 bilgisine yer vermektedir.

Sahra Sõhhiye Dairesi’nden 15 kilo kolera a õsõ, 20.000 ki ilik çiçek a õsõ ile 60 adet tetanos a õsõ istenmi ve cepheye ula tõrõlmõ tõr4. 27 Ekim 1915 tarihinde 30 kilo dizanteri, 17 kilo kolera, 20 kilo tifo a õsõ ve 20 adet dizanteri serumu Lâpseki’deki Menzil Sõhhiye Deposu’na gönderilmi tir5.

Hafif yaralanmalardan sonra asker bazen çantasõnõn kapa õnõn arka kõsmõnda dikili veya ceketinin üst kapa õnõn iç arka alt kõsmõnda mevcut ‘harp paketi’ndeki malzemelerle yapõlan ilk müdahalenin ardõndan sõhhiyecilerin yardõmõyla ate hattõnõn hemen gerisinde bulunan korunaklõ

1 ATASE Ar ivi, BDH, Klasör 1887, Dosya 53, Fihrist 5/5, (27 A ustos 1915). 2 ATASE Ar ivi, Klasör 4351, Dosya 46, Fihrist 2/5. 3 Cemil Conk Pa a“Çanakkale Seferi”, Çanakkale Hatõralarõ, C.II, Arma Yayõnlarõ, stanbul 2002, s. 181-182. 4 ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2208, Dos. 21, Fih. 6-17. 5 ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2208, Dos. 21, Fih. 5-18.

30

‘yaralõ yuvalarõ’na götürülür; yarasõnõn derecesine göre karar verilerek i lemin ikinci a amasõna geçilir6.

Cephede tedavisi ve ameliyatõ gereken yaralõlar, pansumanlarõ kontrol edil-dikten sonra7 A aderesi, Kocadere, ahin Deresi, So anlõdere, Kerevizdere, Tenger- dere, Havuzlar Deresi, Zõ õndere, Anafarta Köyleri gibi cephe gerisindeki sa lõk hizmeti veren alanlar8 ile vatanda lara ait çiftliklerde tedavi altõna alõnmõ hatta bir operasyona ihtiyaç duyuluyorsa ameliyatõ da yapõlmõ tõr.

Sava boyunca tilaf donanmasõnõn, ngiliz ve Fransõz uçaklarõnõn yaralõ ta õyan teskerecileri, hastaneleri, nakliyat gemilerini –hukuken yasak kapsamõnda olmasõna ra men– bombalamalarõ üzerine ‘büyük sargõ yerleri’nden yaralõlarõn geriye nakillerinin gece yapõlmasõna karar verilmi tir9.

Bombardõmandan uzak bölgelerdeki yaralõ nakilleri kara yolu ile yapõlõrken, a õr ve hafif yaralõ eklinde ayõrmak suretiyle sevkõyatõ yapõlmõ tõr. Yaralõ ve hasta araba kollarõ, her 20 km.de bir kurulan 50’ er yataklõ ‘sõhhiye istasyonlarõ’ arasõnda çalõ maktadõr. Burada görevli sõhhiye kollarõ da gelen yaralõ ve hastalarõ di er istasyonlardan gelen nakliye kollarõna teslim etmi lerdir.10

Daha ileri tedavi gerektiren yaralõlar ise hasta nakil ve asker/mühimmat ta õyan gemileri ile civar bölge ve stanbul hastanelerine aktarõlmaya çalõ õlmõ tõr11.

Günümüz ifadesiyle ‘rehabilitasyon merkezi’ olarak tanõmlanabilecek olan ‘nekahethaneler’de, -Havuzlarderesi bölgesinde oldu u gibi- sõcak muharebede bir hafta çarpõ õp hayatta kalan Mehmetçik, buralara getirilerek en az bir, bir buçuk ay e lendirilerek, sa lõk kontrollerinden geçirilerek, sonunda bedensel ve psikolojik olarak sa lõ õna kavu anlar görev yerlerine gönderilmi lerdir12.

Mehmetçikteki yaralanmalarõn büyük bir kõsmõ ba , gö üs, kol ve bacakta olmaktadõr; bunlarõn ço u da bomba, arapnel veya piyade

6 Osmanlõ Hilal-i Ahmer Cemiyeti Hanõmlar Heyet-i Merkeziyesi Tarafõndan Tertip Edilen Takvim 3, stanbul 1333, s.40. (Takvim 3 olarak kõsaltõlacaktõr.) 7 Takvim 3, s.42. 8 Genelkurmay Ba kanlõ õ, I. Dünya Harbinde Türk Harbi, C.V, Çanakkale Cephesi Harekâtõ, 3. Ki-tap, Çanakkale Cephesi Harekâtõ, Ankara 1980, s. 546. (Çanakkale Cephesi, C.V, 3. Kitap olarak kõ-saltõlacaktõr.) 9 Bkz: Ahmet Esenkaya “Çanakkale Muharebelerinde tilaf Devletleri’nin Sava Hukukuna Aykõrõ Davranõ larõ” Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Atatürk ve Çanakkale Sava larõ Ara tõrma Mer-kezi, Çanakkale Ara tõrmalarõ Türk Yõllõ õ, S. 4, Çanakkale, 2006, s.51-96. 10 ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 1/ 217, Dos. 51, Def. 2, s. 12. 11 Takvim 3, s.43. 12 Kemal Özbay, Türk Askeri Hekimli i Tarihi ve Asker Hastaneleri, C. I., stanbul 1976, s.233.

31

mermilerinden meydana gelmektedir13. Süngü yaralarõna ise çok az rastlanmaktadõr14. Vücutta olu an yanõklar da daha çok topçu ate lerinin dü tü ü noktalarda yangõnlar çõkararak etrafõndaki her eyi yakmasõ sebebiyle o civarda bulunanlar ya a õr yanõklara duçar olmakta veya ço u kez hayatõnõ kaybetmektedir15.

Askerdeki el yaralanmalarõnõn çoklu u dikkati çekmektedir. Ellerin hareketli organ olmasõ sebebiyle hem iyile mesi uzun zaman alõyor hem de sürekli devam eden a rõ nedeniyle, morfin verilerek yarõ baygõn bir halde tedavisi yapõlabiliyordu16. Birliklerin zeminlik ve siperlerdeki olumsuz artlar kar õsõndaki mücadelesi, uykusuzluk, a õrõ yorgunluk dâhil, psikolojik sarsõntõ geçirmesine neden olabiliyordu. Örne in Kurmay Ba kanõ zzettin Bey’in aktardõ õna göre 20 Eylül 1915 günü rahatsõzlanan Anafartalar Grup Komutanõ Albay Mustafa Kemal Bey’e doktoru birkaç gün zorunlu istirahat izni vermi tir. 5’nci Ordu Komutanõ Liman von Sanders Pa a ziyaretine geldikten sonra tedavisi ile ilgilenmesi için ahsi doktorunu göndermi tir17.

Özellikle 15’inci Kolordu’nun bulundu u birliklerde ‘sõtma’ salgõnõnõ önlemek için altõ seyyar bakteriyoloji ile her çe it analiz yapõlabilecek laboratuarlardan birisi Kalvert Çiftli i’nde faaliyete geçirilmi olmasõna ra men sõtma salgõnõ tamamen önlenememi tir. laç kõtlõ õ nedeni ile sõtmalõ olan erlere haftada iki kere birer gram ‘kinin’ verilebilmi tir18.

Atõk sular ve bataklõklardan kaynaklõ ‘sõtma’ ile ilgili Alman Islahat Heyeti Sa lõk Mü aviri Yarbay Prof. Dr. Mayer, önlem olarak küçük tatlõ su birikintilerini ve bataklõklarõ önleyecek drenaj kuyularõ açtõrmak için büyük çaba harcamõ tõr19. Dr. Mayer alõ õlmadõk bir yönteme ba vurmak zorunda kalmõ tõr: Ate

yakarak sinek kaçõrmak. "...Bataklõk zemin nedeniyle, özellikle Kumkale'deki mevzilerde, sõtmayla mücadele amacõyla drenaj yapmaya imkân yoktu. Bu yüzden Anadolu grubu komutanõna, kale komutanõna ve

13 Çanakkale cephesinde ngilizler domdom kur unu kullanmõ lardõr. KA Ar ivi, Kt 23, Blg 245, 16 Haziran 1331; BOA, HR. MA, 1139/22, 14 A ustos 1915; BOA, HR. MA, 1139/20, 14 A ustos 1915; BOA, HR. SYS, 2182/1; Bkz: Dipnot 9. 14 ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2426, Dos. 65, Fih. 1-12. 15 Lokman Erdemir, Çanakkale Sava õ Siyasi, Askeri ve Sosyal Yönleri, Gökkubbe Yayõnlarõ, stanbul 2009, s.376. 16 Haz: adan Mara Öymen- . Edip Emil Öymen, Çanakkale Acõ laç: 18 Mart 1915-9 Ocak 1916, Deva Holding, stanbul 2005,s. 71-74. (‘Çanakkale Acõ laç’ olarak kõsaltõlacaktõr.) 17 zzettin Çalõ lar, On Yõllõk Sava õn Günlü ü, Yapõ Kredi Yayõnlarõ, stanbul 1997, s.119. 18 Özbay, a.g.e., s.238. 19 Çanakkale Acõ laç, s.66.

32

özellikle de Amiral von Usedom'a, karanlõk bastõ õnda etraftan, deve, at, öküz, ne bulurlarsa, hayvanlarõn kurutulmu gübrelerini, küçük kümeler halinde çadõrlarõn etrafõna paralel ekilde dizerek ate e vermeyi ve sonra üstünü toprakla örtmeyi teklif ettim. En azõndan, sivrisineklerin büyük kõsmõ böylece kaçõrõlabilirdi. "20

Bitten kaynaklõ tifüs hastalõ õnõn ortaya çõkmasõ üzerine cepheye en yakõn tren istasyonu ile Gelibolu arasõndaki menzil yolu/kav ak noktada bulunan Ke an’da üç seyyar etüv21 ile bir adet menzil temizleme istasyonu açõlarak orduya dâhil olan yeni erler temizlenmeye ba lanmõ ve bu uygulamadan sonra bir daha yaygõn tifüs salgõnõ görülmemi tir. ‘Ate li humma’ da çok sõnõrlõ halde kalmõ tõr22.

Erler ‘tifo’ya kar õ a õlanmõ olduklarõndan 149 vak’adan 36’sõ ölümle sonuçlanmõ tõr. 15’inci Kolordu Ba hekimi Binba õ Dr. hsan Ali Bey ‘malta hummasõ’na tutulmu , bundan ba ka vak’a da görülmemi tir23. 5. Ordu mõntõkasõnda üç askerde lekeli tifo göründü ü bildirilmi tir24.

Dizanteri ve kolera, ilaç yoklu unda killi topraktan istifade edilmi tir. Hiç olmazsa yeni gelenler için, a õ yapõlabilmi tir. "Sava maya yeni gelen askerlerin her iki sevkiyat limanõnda ve birliklerde de kolera, tifüs ve çiçek hastalõ õna kar õ a õlanmalarõ sa lanmõ tõr.25” 26 A ustos 1915 tarihli 5’nci Ordu Kurmay Ba kanõ’nõn Sahra Sõhhiye Genel Müfetti li i’ne gönderdi i telgrafta Kuzey ve Güney Gruplarõ’nda çok miktarda dizanterili ve ishalli hastalarõn bulundu u bildirilmi tir26.

Kar õla õlmak istenmeyen hastalõklardan ‘karahumma’, sadece üç hastada görülmü tür. 29 Temmuz 1915 tarihli 3’nci Harp Hastanesi’nden gönderilen telgrafta üç karahummaya yakalanan hasta oldu u ve izdiham olu mamasõ için üç-be gün hasta gönderilmemesi istenmi tir27.

Mart ayõnda, 5. Ordu'da yetersiz beslenme nedeniyle büyük bir iskorbüt salgõnõ görüldü. Buna kar õ bol miktarda ye il sebze ve salata tüketimini sa layarak mücadele edil- meye çalõ õldõ ve yakla õk 1000 vakaya ula an salgõn hõzla önlenmesi ba arõlmõ tõr.28 Sahra Sõhhiye Müfetti li i’ne 20 Çanakkale Acõ laç, s.66. 21 Tekirda Kõzõlay ubesine tahsis edilen Gureba Hastanesi için bir etüv makinesinin tedariki ile ilgili bkz: KA Ar ivi, Kt 22, Blg 11, 22 Te rin-i Sani 1331. 22 Özbay, a.g.e., s.238; “Sõtma üphesiyle çõkartma birli inden dönen bir subay, filo komutanõna geldi inde yõ õlarak yere dü üyor ve bitlendi i anla õlõyordu. A õr bir tifüs vakasõydõ bu.” Çanakkale Acõ laç, s.67. 23 Özbay, a.g.e., s.238. 24 KA Ar ivi, Kt 22, Blg 5, 5 Nisan 1331. 25 Çanakkale Acõ laç, s.67. 26 ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2437, Dos. 127, Fih. 5. 27 ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 3586, Dos. 22, Fih. 1-2. 28 Çanakkale Acõ laç, s. 67.

33

gönderilen 29 -30 Ekim 1915 tarihli iki raporda 14 iskorbütlü hastanõn giri inin yapõlõp tedavisine ba lanõldõ õ bildirilmi tir29.

A õr yaralõlarõn tedavisinde doktorlar ellerindeki imkânsõzlõklar yetersiz kalõyorlardõ. Cerrahlarõn yükü çok daha a õrdõ. Yaralõlarõn büyük kõsmõna eksik tedavi uygulandõ õ oluyor, bunun sonucunda yaralõlar, cerahatten õslanmõ bandajlar içinde yatõyorlardõ. Morfin da õtõmõ, özellikle hastanelerde, yetersizdi. Kesinlikle yanlõ oldu u halde, karnõndan vurulanlara daha dördüncü gününde, ekmek ve katõ yiyecekler verilebiliyordu30.

Yaralõ çok acõ çekiyorsa morfin veriliyordu. Özellikle akci erlere do ru olan kanamalarda morfin kullanõlõyordu. Yaralanmalarda iltihaplanmalara çok sõk rastlanõyor-du. Yaranõn çevresindeki ölü dokuyu temizlemek çok önemliydi. Ancak giysiler yaraya yapõ õyor, bu durumda kuma parçalarõnõ ayõklamak çok acõ veriyordu. Yaraya kaynamõ veya derinin, dokularõn içine karõ mõ olan bu bez parçalarõnõ veya tüyleri ayõklamak için yumu atõcõ niteli i olan borik asit, merhem veya vazelin uygulanõyordu31.

‘ ok’, yaralõ bir asker için ölüm anlamõna geliyordu. oka yapõlacak ilk müdahale, hastayõ sõcak tutmak, õsõtõlmõ tu la veya ta larõ vücuduna sarõp ü ümemesini sa lamak, battaniye örtmekti. Bu tedavide kullanõlan ilaç ise morfindi; atropinle birlikte veriliyordu. Atropin, kalp takviye edici özelli inin yanõ sõra, morfinin tek ba õna kullanõldõ õnda sebep oldu u kusmalarõ da engelliyordu ki kusmak, özellikle ba , gö üs ve karõn yaralanmalarõnda ölüme yol açabiliyordu. ok durumunda ise fazla kan kaybõ, tansiyonun a õrõ dü mesine sebep oluyor, bu da ölüme yol açõyordu. Bu durumda, tansiyonun dü mesini engellemek için damardan tuzlu su veriliyordu. Tuzlu su vererek kan dola õmõndaki sõvõnõn miktarõnõ artõrmak, böylece tansiyonun yükselmesini sa lamaktõ.32.

Sava alanõ gerisindeki hastanelerde ameliyat ciddi bir karardõ. Enfeksiyon riski çok yüksekti ve ameliyat donanõmõ yeterli de ildi. Donanma hastanesine veya sahra hastanelerine gidebilecek kadar dayananlar anslõydõ. Ancak çok kritik durumlarda doktor ameliyata karar veriyordu. Omurga, gö üs, kafa ve karõn yaralanmalarõnõn ço u ölümle sonuçlanõyordu. Ameliyata, uyu turucular da kullanõlarak, yaranõn temizlenmesiyle ba lanõyordu. Yarayõ çevreleyen ölü doku,

29 ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2474, Dos. 65, Fih. 1,2: ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 3495, Dos., 1, Fih. 10-3. 30 Çanakkale Acõ laç, s. 69. 31 Çanakkale Acõ laç, s. 69-70. 32 Çanakkale Acõ laç, s. 70.

34

iyot ile temizleniyor, büyük ta , deri, kuma parçalarõ forsepslerle ayõklanõyordu. Daha sonra yara saf hidrojen peroksit ile yõkanõyordu. Tüm ölü deri ve zarar görmü dokular makasla kesiliyor ve yabancõ cisimler (çok derinde de ilse) yumu ak bir antiseptikle ve dikkatle temizleniyor, yumu atõcõ bir merhemle örtülüyordu. Yaranõn mikroplan-masõnõ önlemek için çok dikkat sarf edilmesine ra men Çanakkale Sava õ'nõn en büyük sõkõntõlarõndan biri, enfeksiyondu33.

Doktorlar ve yardõmcõlarõ beyaz önlükler giyiyorlardõ. Ameliyathanede, ellerinde sterilize edilmi beyaz havlularla hazõr bekliyorlardõ. Borik asit, limon tuzu ve õlõk sudan müte ekkil bir karõ õm, antiseptik olarak kullanõlõyor, genellikle sõcak olarak uygulanõyordu ve ardõndan yara, havluyla korunuyordu. Her zaman kaynatõlmõ su kullanõlõyordu. En sõk kullanõlan anestezik, kloroform idi. Ancak, iltihaplanmõ yaralarda kloroform kullanmak yerine, yaralõyõ eterle bayõltmak gerekiyordu. Çünkü enfeksiyonlu yaralarda kloroformun, hastanõn genel durumu üzerinde dolaylõ olarak olumsuz etkileri oluyordu34.

Kur unun çõkartõlmasõ veya arapnel parçalarõnõn temizlenmesi gibi yüzeysel yaralarda bölgesel olarak antiseptik ve adrenalin uygulanõyordu. Daha ciddi durumlarda ise morfin ve scopolamine kullanõlõyordu. Scopolamine, dola õm ve mide-ba õrsak sistemi kaslarõnõ gev etmek amacõyla, genel anestezi öncesinde verilen gev etici idi35.

Kafa yaralanmalarõ, kimi zaman karõn ve gö üs yaralanmalarõndan daha kolay iyile ebiliyordu. Bunun en önde gelen nedeni, arapnel veya kur unun, kafatasõ gibi çok sert bir kemi e çarptõ õnda daha az hasar vermesiydi. Oysa karõn ve gö üs bölgesine giren bir kur un, bu kõsõmlar bedenin yumu ak bölümleri oldu u için kolayca içeriye gömülebiliyor, parçalõyor ve çok ciddi hasara neden oluyordu. Sava alanõnda yapõlacak kafa ameliyatlarõ, ciddi risk alõnmasõ gereken ameliyatlardõ; doktorlar ancak çok mecbur kaldõklarõnda müdahale ediyorlardõ. Kafatasõ ameliyatlarõnda kafa derisi, bir solüsyon ile, beyin ise çok kuvvetli bir antiseptik ile yõ-kanõyordu. Genellikle siper gözcüleri, göz ve yüzlerinden aldõklarõ kur unlarla, bu tür kafa yaralanmalarõna hedef oluyorlardõ. Bu tür yaralanmalar, siperden çõkmadan kar õ tarafõ gözlemek için yukarõya

33 Çanakkale Acõ laç, s. 73. 34 Aynõ yer. 35 Çanakkale Acõ laç, s. 74.

35

do ru uzatõlan aynalõ periskoplar sebebiyle olu uyordu. Bu periskoplarõn siperdeki gözleme deli ine gözünü dayayan bir asker, a õr biçimde yaralanõyor, ço u kez gözlerini kaybediyordu. Sava alanõndaki hastanelerde, hiçbir surette göz ameliyatõ yapõlmõyor, donanma hastanesine gönderiliyordu36. Gö üs yaralanmalarõna pek dokunulmuyordu. En akla yatkõn yöntem, yaralõyõ kendi haline bõrakmaktõ. Özellikle akci er yaralanmalarõnda yarayõ açmak, temizlemek ve kapatmak çok tehlikeliydi. Ancak iltihaplanma halinde, iltihabõ bo altmak için drenaj yapõlõyordu. Karõn yaralanmalarõnda oldu u gibi gö üs yaralanmalarõnda da yaralõ dayanabilecek durumdaysa, mümkün olan en kõsa zamanda donanma hastanesine gönderiliyordu. Çünkü muharebe alanõ gerisindeki hastanelerde alet-edevat ve malzeme yetersizli i bu tür ameliyatlarõn ba arõyla yapõlmasõnõ imkânsõz kõlõyordu. Kendi haline bõrakõlan yaralõlar, büyük olasõlõkla ok veya iç kanamadan ölüyorlardõ37. Karõn yaralanmalarõ yüzünden Çanakkale Sava õ'nda çok fazla Mehmetçik hayatõnõ kaybetti. Ameliyat yöntemi, karõn bölgesini, kasõktan ba layarak dikey olarak açmak ve karõn bo lu una bir drenaj tüpü yerle tirmekti. Daha sonra hastalar yan yatar vaziyette tutuluyor ve morfin veriliyordu. Karõn yaralanmalarõnda ince ba õrsaklar hasar gördüyse hasta daha anslõ sayõlõyordu. Ancak genellikle rastlanan, tüm karõn bölgesinin parçalandõ õ durumlardõ38.

Kol ve bacaklarõn kesilmesi, doktor, hastanõn okta olup olmadõ õna, dolayõsõyla böyle bir ameliyata dayanõp dayanamaya-ca õna karar vermek zorundaydõ. Ameliyata karar verildi inde yaralõya önce morfin veriliyor ve ok riskini azaltmak için damardan tuzlu su zerk ediliyordu. Kesme i i, dairesel yönde veya zikzak hareket eden aletle yapõlõyordu. Kestikten sonra yaranõn, ba dokusuyla kendi kendine kapanmasõ nadirdi; bu durumda kemik kesilir kesilmez, dokularõn diki le kapatõlmasõ öneriliyordu. Kemik kesme ameliyatlarõnõn en kötü sonuçlarõndan biri kangrendi. Doktorlar, antiseptik yõkama ve yarada olu an ödemin tamamen bo altõlmasõ (drenaj) yöntemlerini õsrarla ve dikkatle uygulayarak kangren riskini kõsmen azaltmõ tõ. Ancak onun kadar tehlikeli ba ka bir felaket daha vardõ: Gazlõ kangren. Yaranõn havayla yeteri kadarõ temasõ

36 Aynõ yer. 37 Çanakkale Acõ laç, s. 74-75. 38 Çanakkale Acõ laç, s. 75.

36

sa lanamazsa gazlõ kangren meydana gelir. Bölgesel iltihaplanma neticesinde dokularõn, özellikle de yaraya en yakõn yerdeki dokularõn havayla temasõnõn azalmasõ gazlõ kangrenin sebeplerinden biridir ve çok kõsa sürede dokulara enfeksiyon yayõlarak birkaç saat içinde tümünün bozulup ölmesiyle sonuçlanõr. Bu da hastanõn organõ kaybetmesi veya daha ileri vakalarda, ölmesi anlamõna gelir. Gelibolu Yarõmadasõ’nõn topra õ, gazlõ kangrene yol açan bakterileri barõndõran bir toprak de ildi. Ancak gazlõ kangren sebeplerinin arasõnda bazen çok sõkõ bandaj yapõlmasõ, çok sõk bandaj de i tirilmemesi veya yaranõn iyi temizlenmemesi, ödemin bo altõlmamasõ da vardõ. Yapõlabilecek tek ey, yarayõ hemen temizlemek, antiseptik solüsyonlarla yõkamak, enfeksiyonu bo altmaktõ. Ölü deri tamamen kesiliyor, bazen kaslar da kesilip atõlõyordu39.

Cephede Sa lõk Kurulu larõ40 Müstahkem Mevki Komutanlõ õ 5’inci ube Müdürlü ünün ba õnda

Sa lõk Genel Müfetti i Tabip Albay Süleyman Numan Bey bulunuyordu41.

Sava öncesinde belirli noktalara yataklõ revirler açõldõ. Müstahkem Mevki birlikleriyle, 9’uncu Tümen için Çanakkale’de 250 yataklõ bir mevki hastanesi tahsis edildi42. 22 Aralõk 1914’te yapõlan bir düzenlemede, Anafarta ve Kirte’de birer revir açõlmasõ; Eceabat Mevki Hastanesi’nde, Kocadere ve Eceabat’taki birliklere revir hizmeti verilebilecek bir ko u un hazõrlanmasõ öngörüldü.43

50 yataklõ Kilitbahir, 200 yataklõ Eceabat, 350 yataklõ Çanakkale Merkez, 200 yataklõ Umurbey, 50 yataklõ Erenköy, 200 yataklõ Ezine Hastanesi’nin faaliyete geç-mesi Mart 1915 ba õna kadar sa lõk hizmetleri için yapõlan hazõrlõklar yapõlmõ tõ44.

Donanma bombardõmanõ sürecinde Çanakkale Hastanesi, Müstahkem Mevki ve Kolordu Komutanlõ õ için yeterli oluyordu. Tedavileri uzun sürecek yaralõlar stanbul Gülhane’ye, hastalar da Tekirda ’a, kõsmen de stanbul'a gönderiliyordu45.

39 Çanakkale Acõ laç, s. 76-77. 40 Bu gündem “Çanakkale Muharebelerinde Hastaneler”, (Ceyhan Koç ile) Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Atatürk ve Çanakkale Sava larõ Ara tõrma Merkezi, Çanakkale Ara tõrmalarõ Türk Yõllõ- õ, S. 3, Çanakkale, 2005, s.24-57 ile aktarõlmaya çalõ õldõ õ için konu bütünlü ünü sa lamak için kõsaca aktarõlacaktõr. 41 smet Görgülü, , On Yõllõk Harbin Kadrosu, TTK Yay., Ankara 1993, s.53. 42 ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 3401, Dos. 8, Fih.13. 43 ATASE Ar ivi, BDH 4, Kls. 4836, Dos. H-1, Fih. 1- 47. 44 ATASE Ar ivi, BDH 4, Kls. 4701, Dos. H-1, Fih. 1- 48. 45 ATASE Ar ivi, BDH 1, Kls. 595, Dos. 72, Fih. 1; 79.

37

Kõzõlay'dan 200 yataklõ donanõmlõ bir hastane alarak Gelibolu'daki Fransõz Has-tanesi takviye edilmi tir46.

18 Mart 1915’te Çanakkale Bo az Muharebesi sõrasõnda, tüm tabyalarda sargõ yerleri faaliyettedir47. 9’uncu Sõhhiye Bölü ünde, birer araba durak yeri mevcuttur48. Eceabat ve Kilitbahir’de 100’er yataklõ, Erenköy’de Çanakkale Müstahkem Mevki Komutanlõ õ bünyesinde 500 Yataklõ Seyyar Hastanesi49, Çanakkale Merkez Hastanesi ile Gelibolu'daki 400 Yataklõ Gelibolu Hastanesi hizmetini sürdürüyordu. 19. Tümen'in Seyyar Hastanesi Kilitbahir'de, 9. Tümen'in Seyyar Hastanesi de Sarõçalõ'da revir olarak yarõ aktif bir halde bulunuyordu.50 Tekirda 'daki Kolordu Merkez Hastanesi de yerinde hizmet vermeye devam ediyordu51.

Kara muharebeleri ba lamadan önce 5’nci Ordu Komutanõ, 26 Mart 1915'te Gelibolu'ya gelmi , ordu karargâhõ Gelibolu'da kurulmu tur. Ordunun Sõhhiye Reisi Yarbay Dr. Mustafa Talat Bey ve Alman Islahat Heyeti Sa lõk Mü aviri Yarbay Prof. Dr. Mayer ve Sahra Sõhhiye Genel Müfetti Vekili Alman Titri Bey’dir52.

18 Mart 1915 Deniz Zaferinden sonra Gülnihal Vapuru, üç adet 500 yataklõ menzil hastanesi, be adet 150’ er yataklõ harp hastanesi, sõhhiye deposu, 20 kadar uzun yolcu arabalõ hasta nakliye kolu Biga’da Ordu Menzil Ba hekimli i emrine verilmi tir53.

5’inci Ordu Komutanlõ õ Sa lõk Ba kanlõ õn Ordu Komutanlõ õna sundu u raporda mayõs ayõ toplam yatak sayõsõ 5050’dir54: 1450 yatak Tekirda 55, 400 yatak arköy56, 150 yatak Gelibolu57, 300 yatak Lâpseki, 500 yatak Ezine, 450 yatak Dümrek Köyü, 1300 yatak Biga, 500 yatak da Dimetoka hastanesinde mevcuttur.

Menzil Müfetti li ine ba lõ sabit hastanelerden ba ka seyyar hastaneler de açõlmõ tõ. Akba iskelesi, ‘Akba Sevk-i Mecruhin

46 ATASE Ar ivi, BDH, Kls. 2422, Dos. 45, Fih. 4. 47 ATASE Ar ivi, BDH, Kls 4701, Dos., H-1, Fih. 1- 49. 48 Genelkurmay Ba kanlõ õ, I. Dünya Harbinde Türk Harbi, C.V, Çanakkale Cephesi Harekâtõ, 1. Ki- tap, Ankara 1993, s.273. (Çanakkale Cephesi, C.V, 1. Kitap olarak kõsaltõlacaktõr.) 49 Çanakkale Cephesi, C.V, 1. Kitap, 19. Kroki. 50 Niyazi smet Gözcü, "Umumi Harpte Çanakkale Müdafaasõ Esnasõnda Türk Ordusu Sõhhi Hizmet-leri", Askeri Sõhhiye Mecmuasõ, S. 23, Temmuz stanbul 1938, s. 77. 51 Gözcü, a.g.m., s. 78; Özbay, a.g.e., s.230. 52 Gözcü, a.g.m, s. 79; Özbay, a.g.e., s.230. 53 Özbay, a.g. e., s.230. 54 ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 3474, Dos. H-9, Fih. 3- 14 ve 3-22. 55 KA Ar ivi, Kt 523, Blg 95, 5 Nisan 1331; Askeri Tõbbiye 3. sõnõf hocasõ Ahmet Bey Tekirda Has- tanesi Ba hekimli ine verilmesi hakkõnda bkz: KA Ar ivi, Kt 263, Blg 80, 25 A ustos 1331. 56 KA Ar ivi, Kt 523, Blg 95, 5 Nisan 1331; Kõzõlay arköy Hastanesi Ba tabibi Talha Yusuf Bey’dir. 57 KA Ar ivi, Kt 523, Blg 59, 1 A ustos 1331.

38

Kumandanlõ õ Riyaseti’58 emrinde yaralõ aktarma merkezi olarak çalõ õyordu59. 25–30 Nisan 1915 günleri sa lõk hizmetlileri ile tümen sõhhiye bölüklerinin görevlileri ve kõta teskerecileri yaralõlarõ toplayõp seyyar hastanelere sevk ediyordu60.

Sava yo unla tõkça cephe gerisinde büyük sargõ yerleri Tengerderesi, So anlõdere, Havuzlarderesi, Kocadere ve Matikdere bölgelerinde açõlmõ tõr.61

Mayõs ayõ içerisinde Ordunun sa lõk birimleri: 19. Tümen ile 5. Tümen’in Sõhhiye Bölükleri Kocadere Köyü ile Bigalõ Köyü civarõnda, kõtalarõn bir kõsmõ, 7. Tümen Sõhhiye Bölü ü Kirte civarõnda; 9. Tümen Sõhhiye Bölü ü de Sarafim Çiftli i yakõnõnda faaliyete geçirilmi ti. 7. Tümen Seyyar Hastanesi Yalova Deresi batõsõnda ve Yalova Köyü’nde a õr yaralõlara, güneyinde 5. Tümen Seyyar Hastanesi hafif yaralõ ve ayakta tedavi görenlere, 19. Tümen Seyyar Hastanesi de Akba iskelesine getirilen yaralõlara ve sevkõyat hizmetine tahsis edildi i gibi 9. Tümen Seyyar Hastanesi ile bir seyyar hastane de A aderesi’ndeki yaralõlara, Çamburnu’ndaki hastane de di er hastalara tahsis edilmi tir.62

Haziran ayõnõn ortalarõnda Güney Grubundaki kuvvetlerin ço almasõ üzerine A aderesi’ndeki dört Seyyar Hastane geni letilerek her an faal ekilde hizmet veren büyük bir yaralõ hastanesine dönü türüldü. Bu hastanede Dr. Murat brahim (Cankat), Dr. Kemal (Keskinel), Dr. Ö. Vasfi (Aybar) ve Dr. Nevres (Kuya ) Beyler operatör olarak görev yapmõ lardõr63. Kilitbahir civarõna kurulan Seyyar Hastane’de de ayakta tedavi hizmetleri devam edilmektedir.64

Haziran 1915 sonlarõna do ru Kerevizdere ve Zõ õndere’deki Türk tarafõnõn a õr zayiatõ üzerine Karargâh-õ Umumi, 2. Ordu’yu Seddülbahir bölgesine göndermi ve sa lõk hizmetleri sevk ve idaresinde ba tabip olarak brahim Tali (Öngören) Bey görevlendirilmi tir.65

Eski De irmendere bölgesinde 4’ncü, 6’ncõ ve 11’inci Tümenlerin Sõhhiye Bölükleri, Sarafim Çiftli i kuzeyinde 9’uncu Tümenin Sõhhiye Bölü ü; So anlõdere güney sõrtlarõnda 7’nci, 12’nci ve 2’nci Tümen Sõhhiye Bölükleri bulunuyordu66.

58 KA Ar ivi, Kt 250, Blg 81, 1331. 59 ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls 2426, Dos. 65, Fih. 9. 60 ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls 86, Dos. H-1, Fih. 34-2. 61 Çanakkale Cephesi, C.V, 3. Kitap, s.545. 62 Gözcü, a.g.m., s. 82; Özbay, a.g.e., s.231. 63 Özbay, a.g.e., s.232. 64 BOA, HR, SYS, 2117/45 65 Özbay, a.g.e., s.232; Gözcü, a.g.m., s. 84. 66 Çanakkale Cephesi, C.V, 3. Kitap, s. 549.

39

Havuzlar Deresi bölgesinde 10’uncu ve 6’ncõ Tümenin Seyyar Hastaneleriyle 3’üncü Kolordunun 5’inci Seyyar Hastanesi ve 2’nci Kolordunun 3’üncü Seyyar Hastanesi yerle mi tir.67

Çamburnu/Eceabat bölgesi güneyinde, 12’nci Tümenin Seyyar Hastanesiyle Güney Grubu’nun sõhhiye deposu faaliyet göstermekteydi.68

Cephede hizmet veren tedavi amaçlõ merkezler be ciltlik Milli Savunma Bakanlõ õ ‘ ehitlerimiz’69 adlõ kitabõnda topyekûn yer almaktadõr: 1’inci Fõrka Sõhhiye Bölü ü Hastanesi, 1. Menzil Hastanesi, 1. Seyyar Hastane, 1. Seyyar A õr Mecruhin Hastanesi, 2. Harp Hastanesi, 2 Nolu Hastane, 2 Nolu Menzil Hastanesi, 2. Menzil 3 Nolu Hastanesi, 2 Nolu Seyyar Hastane, 2. Kolordu 1. Fõrka 4. Seyyar Hastane, 2. Kolordu 4. Seyyar Hastane, 3. Fõrka/5. Kolordu Sõhhiye Bölü ü, 3. Harp Hastanesi, 3. Kolordu 24 Fõrka 44. Seyyar Hastanesi, 3. Kolordu 14 Fõrka Seyyar Hastanesi, 3. Kolordu imal Grubu A õr Mecruhin Hastanesi70, 3. Kolordu imal Grubu A õr Mecruhin 1. Seyyar Hastanesi, 3. Kolordu 1. Seyyar imal Grubu A õr Mecruhin Hastanesi, 3. Kolordu 9. Seyyar Hastanesi, 4. Seyyar/5. Kolordu Hastanesi, 4. Sõhhiye Bölü ü, 5. Kolordu Merkez Askeri Hastanesi, 5. Ordu 2 Nolu Hastanesi, 5. Ordu Menzil 3. Nolu Harp Hastanesi, 5. Ordu Menzil 5 Nolu Harp Hastanesi, 7. Fõrka Sõhhiye Bölü ü, 7. Fõrka 12 Nolu Seyyar Hastanesi, 8. Fõrka Sõhhiye Bölü ü, 9. Fõrka Sõhhiye Bölü ü, 9. Fõrka Seyyar Hastanesi, 10. Fõrka Seyyar Hastanesi, 10. Fõrka/5. Kolordu Sõhhiye Bölü ü, 11. Fõrka Seyyar Hastanesi, 11. Fõrka Sõhhiye Hastanesi, 11. Fõrka A õr Mecruhin Hastanesi, 11. Kolordu Cenup Grubu A õr Mecruhin Hastanesi, 14. Kolordu Çanakkale Grubu, 15. Fõrka Sõhhiye Bölü ü, 15. Fõrka Sevk Mecruhin Hastanesi, 16. Kolordu 8. Fõrka 13 Nolu Seyyar Hastanesi, 16. Fõrka Seyyar Hastanesi71, 18. Fõrka Sõhhiye Bölü ü, 19. Fõrka Sõhhiye Bölü ü72, 19. Sõhhiye Bölü ü73, 24. Fõrka Seyyar Hastanesi, A adere’de 11. Fõrka Seyyar Hastanesi, A adere Mecruhin Hastanesi, A adere Hastanesi74, A õr Mecruhin Hastanesi,

67 ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 4351, Dos. 46, Fih. 1,1-1,1-2. 68 Çanakkale Cephesi, C.V, 3. Kitap, s. 549; ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls 4351, Dos., 46, Fih. 1-2. 69 Milli Savunma Bakanlõ õ, ehitlerimiz: Osmanlõ-Rus, Osmanlõ-Yunan, Trablusgarp, Balkan, I. Dün-ya, stiklal, Kore, Kõbrõs, ç Güvenlik, C. I-V, Ankara 1998; Bu eserde yer alan tüm Çanakkale ehit-lerinin vefat

ettikleri tüm hastaneler taranmõ ve bu makalede kaydedilmi tir. 70 BOA, HR, SYS, 2218/36 71 Harp Mecmuasõ, Y.1, S.7, Mart, stanbul 1332, s.111’de “ ki büyük çadõrlardan birinin önünde ameliyat anõnõ da gösteren foto rafõn yanõnda Arõburnu’nda Kocadere’de imal Grubu 16. Fõrka A õr Mecruhin Hastanesi” ifadesi kayõtlõdõr. 72 BOA, HR, SYS, 2411/32 73 BOA, HR, SYS, 2416/49 74 BOA, HR, MA, 1138/13, 5 A ustos 1915

40

A õr Mecruhin 1. Seyyar Hastanesi, Akba Hastanesi, Akba Nakliyat Hastanesi, Akba Nakliyat Merkez Hastanesi, Akba Tekkesi Hastanesi75, Akba Tekkesi Seyyar Hastanesi76, Anafartalar Gurubu A õr Mecruhin Hastanesi, Cenup Grubu Sevk Mecruhin 1. Seyyar Hastanesi, Cenup Grubu Sevk Mecruhin Hastanesi, Cenup Grubu A õr Mecruhin Hastanesi, Cenup Grubu Mecruhin Hastanesi, Çamburnu Hastanesi, Çamburnu Emraz-õ Adiye Hastanesi, Havuzlar Civarõnda Bulunan Hastane77, Havuzlardere’de Seyyar Hastane78, Ordu Menzil Hastanesi, Sargõ Mahalleri, Sevk Mecruhin Hastanesi, So anlõdere 15. Sõhhiye Bölü ü, Sõhhiye Bölü ü Sargõ Mahalli, imal Grubu Mecruhin Hastanesi, imal Grubu A õr Mecruhin 1.Seyyar Hastanesi, imal Grubu A õr Mecruhin 3. Kolordu Hastanesi, Mecruhin Hastanesi, Triyandafil Çiftli i Hastanesi v.b.

Bu hastanelerin bir kõsmõnõn sa lõk personeli (özellikle doktor, di hekimi, eczacõ, kimyager) ve malzeme eksiklikleri vardõ79. Kõta sargõ yerinden geriye sevk edilecek olan yaralõlar, hafif yaralõ toplama yer- lerine, yarasõ a õr olanlar ise araba durak yerlerine gönderiliyor, buradan da tümen sõhhiye bölüklerince açõlan büyük sargõ yerlerine götürülüyordu80.

Tümen sõhhiye bölüklerinde, gelen yaralõ ve hastalarõn tedavisi ve hatta basit ameliyatlarõ yapõlmakta, daha ileri tedavi gerekenler ve yatak mevcudundan fazla olanlar, seyyar hastanelere yollanmak oldu undan 81 ‘Tümen Sõhhiye Bölükleri’nin çalõ malarõ yeniden düzenlenmi tir82.

5’nci Ordu Sõhhiye Reisi Yarbay Dr. Mustafa Talat Bey, Ordu Sõhhiye Riyaseti’ne gönderdi i 26 Temmuz 1915 tarihli yazõda, “Kuzey Grubu hastaneleri kapasitelerinden çok daha fazla doludur. Sevk bekleyen pek çok yaralõ ve hasta vardõr. Aynõ hal Güney Grubu için de geçerlidir. Bunlarõn bir an önce tahliyesini rica ederim,” diyerek artõk yaralõ gönderilmemesini istemi tir83.

3. Harp Hastanesi Ba tabipli i’nden Menzil Tabipli i’ne 26 Temmuz 1915 tarihli ‘çok acele’ ibaresi ile gönderilen bir telgrafta; emir

75 BOA, HR, SYS, 2098/12, 30 A ustos 1915. 76 BOA, HR, SYS, 2417/63 77 BOA, HR, SYS, 2212/11, 29 Temmuz 1915 78 BOA, HR, SYS, 2218/36; BOA, HR, SYS, 2416/49 79 ATASE Ar ivi, BDH 4, Kls. 4701, Dos. H-1, Fih. 1- 48. 80 ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 3402, Dos. 10, Fih. 23. 81 ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 4681, Dos. 324, Fih. 1-50. 82 ATASE Ar ivi, BDH 4, Kls. 4836, Dos. 2, Fih. 22. 83 ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 3586, Dos. 22, Fih. 1.

41

üzerine 100 hasta yerine 87 hasta hazõrlandõ õ, 62 Nolu Vapurun gönderilecek hastalarõ kabul etmedi i, buna kar õlõk beraberinde 180 hastayõ daha getirdi i, bu yaralõlarõ burada bõraktõktan sonra, yaralõlar için çorba vererek kõsa bir zaman bile kalmadan hareket etti ini; hastane yatak mevcudunun 99 olup bo yata õn olmadõ õ, gelen 180 hasta ile gitmesi gereken 87 hasta hakkõnda ne yapõlmasõ gerekti inin bildirilmesini istemi tir84.

Deniz Araçlarõ, Yaralõ ve Hasta Nakliyatõ

Seferberli in ilk günlerinde yaralõ ta õmak için Seyr-i Sefain idaresindeki Edremit ve Gülnihal85 adlõ vapurlar, Kõzõlay’a tahsis edilmi tir86. ki vapurun da gerekli tadilatõ yapõlmõ olsa da Edremit Vapuru Kõzõlay’õn elinden geri alõnmõ tõr87.

60, 61, 63, 67 ve 70 No.lu irketi-i Hayriye Vapurlarõ, Kõzõlay’õn özel i aretini ta õmalarõna ra men masraflarõ Genelkurmay tarafõndan kar õlanmõ tõr88. 5 Mayõs 1915 günü 5’nci Ordu Sõhhiye Reisi Yarbay Dr. Mustafa Talat Bey, “Akba skelesi Hastanesi’ne Gülnihal Hastane Gemisi89 ve 66 No.lu irket-i Hayriye Vapurunun Akba skelesi - stanbul arasõnda; 67 No.lu irketi Hayriye Vapuru’nun Çanakkale skelesi - stanbul arasõnda ve 62 No.lu irket-i Hayriye Vapuru’nun stanbul -De irmenburnu skelesi arasõnda yaralõ ve hasta nakliye

i lerinde kullanõlaca õnõ” bildirmi tir.90 Temmuz ayõ içinde Seddülbahir muharebeleri sonucunda çok

miktardaki yaralõnõn ve günden güne sayõlarõ artan hastalarõn, bu güne kadar bu i e tahsis edilen irket-i Hayriye’nin 60, 61, 70 No.lu Vapurlarõ91 ile Seyr-ü Sefain daresinin (Deniz Yollarõ letmesi) Gülnihal adlõ küçük posta vapuru ile tahliyesi mümkün olamõyordu. Bunun için Osmanlõ Kõzõlay kinci Reisi Dr. Besim Ömer Bey, 5 A ustos 1915 günü Genel Karargâh Sahra Sõhhõye Müfetti li i’nden gelen talep üzerine “5’nci Ordu sa lõk hizmetlerinin düzenli yürümesi için Seyr ü Sefain daresi’nin elindeki ekteki belgede nitelikleri kayõtlõ Akdeniz

84 ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2418, Dos. 4, Fih. 37. 85 KA Ar ivi, Kt 129, Blg 167, 07. 01 1331. 86 ATASE Ar ivi, BDH 1, Kls. 2474, Dos. 359, Fih. 1,2. 87 1919 (1335) Senesinde Mün‘akid Hilal-i Ahmer Meclis-i Umumisi Heyet-i Muhteremesine Takdim Edilen 1330–1334 Senelerine Ait Merkez-i Umumi Raporu, Matbaa-i Orhaniye, stanbul 1335, s.20. (OHACMUR eklinde kõsaltõlacaktõr.)

88 ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2189, Dos. 41, Fih. 2-2; OHACMUR, s.21; Özbay, a.g.e., s.236. 89 BOA, HR, SYS, 2098/12 90 ATASE Ar ivi, BDH 4, Kls. 4542, Dos. 6, Fih. 1. 91 BOA, DH, KMS, 32/8

42

Vapurunun92 Kõzõlay Hastane Gemisi haline getirilerek boyanmasõ, tertibi ve yataklarla tefri i Kõzõlay tarafõndan yerine getirilecektir. Akba Limanõ’nda sabit bir halde duracak ve gerekirse hasta nakledecek olan bu geminin dü man saldõrõsõndan korunmasõ için Amerikan Elçili i vasõtasõyla gerekli i lemlerin yerine getirilece i konusunda izin istedi ini” bildirmi tir93. Aynõ gemi ile yolcu gemisi Gülcemal de stanbul’a yaralõ ve hasta naklinde kullanõlmõ tõr94. ki gemi de her türlü

saldõrõdan korunmak için yeni ba tan boyanmõ tõr95. Yine bu sõrada Bahriye Nezareti’nin Re it Pa a adlõ büyük bir nakliye gemisi96, Alman Kõzõlhaç’õ emrinde hizmet vermesi için 200 yataklõ bir hastane gemisi haline getirilmi tir. Fakat bu gemiden yeterince istifade edilememi tir.97

30 Nisan 1915 günü 283, 1 Mayõs’ta 352, 2 Mayõs’ta 1.211, 3 Mayõs’ta 1.723 yaralõ asker Akba iskelesinden nakledilmi tir. Mare al Fevzi Çakmak, Haydarpa a skelesi’ne 4 Mayõs’ta 700 yaralõnõn getirildi ini belirtmektedir. Ayrõca yine Fevzi Pa a tarafõndan 7 Mayõs (dâhil)’a kadar Çanakkale’den gelen yaralõ sayõsõnõn 12.000’e ula tõ õ, 21 Mayõs tarihli günlü üne de 3000 kadar daha yaralõnõn geldi i not edilmi tir98.

5’nci Ordu’nun Hastanesi’nden, Nisan, Mayõs ve Haziran aylarõnda deniz yolu ile civar kaza ve vilayetlerdeki sa lõk kurulu larõna nakledilen 14 Temmuz 1915 tarihli listeye göre Nisan ayõnda, 44 subay, 6 yedek subay, 4.595 er; Mayõs ayõnda, 84 subay, 11 yedek subay, 6.767 er; Haziran ayõnda, 13 subay, 6 yedek subay, 1.576 er sayõsõ ar iv kayõtlarõna geçmi tir99.

5’nci Ordu Sõhhiye Riyaseti’nin Sahra Sõhhiye Müfetti li i’ne gönderdi i 16 ve 17 Ekim tarihli iki telgrafta, 1.139 askerin hastalõklarõ nedeni ile sevkinin yapõldõ õ belirtilmi tir100.

Menzil Ba hekimli i 21–22 Kasõm 1915 günü gece yarõsõnda ‘gayet acele’ notu ile Sirkeci Sevk-i Mecruhin Komisyonu Riyaseti’ne çekilen bir telgrafta, Akba Nakliyat skelesi’nden 300’ü a õr olmak üzere

92 KA Ar ivi, Kt 23, Blg 208, 12 Temmuz 1331. 93 BOA, HR, SYS, 2179/3 94 Özbay, a.g.e., s.236. 95 BOA, HR, SYS, 2179/3 96 BOA, HR, MA, 1150/35 97 Gözcü, a.g.m., s. 88; Özbay, a.g.e., s.236. 98 Nilüfer Hatemi, Mare al Fevzi Çakmak ve Günlükleri, C. I, Yapõ Kredi Yay., stanbul 2002, s. 318. 99 ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2426, Dos. 65, Fih. 1-3. 100 ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2474, Dos. 359, Fih. 1, 2.

43

toplam 741 yaralõnõn Gülnihal Vapuru’yla stanbul’a hareket etti i bildirilmi tir101.

Çanakkale Cephesi’nde, 25 Nisan 1915’ten Kasõm ayõnõn sonuna kadar Akba ve A aderesi Sevkõyat Hastaneleri’nden aktarõlan rakamlar öyledir102: Nisan’da 20.067 yaralõ, 207 hasta; Mayõs’ta 16.298 yaralõ,

1.192 hasta; Haziran’da 15.031 ya-ralõ, 959 hasta; Temmuz’da 17.721 yaralõ, 2.954 hasta, 145 hava de i imi; A ustos- ta 12.742 yaralõ, 10.747 hasta, 2.489 hava de i imi; Eylül’de 5.162 yaralõ, 7.738 hasta, 2.457 hava de i imi; Ekim’de 5.315 yaralõ, 5.973 hasta, 7.224 hava de i imi; Kasõm ayõnda 3.939 yaralõ, 4.028 hasta, 5.574 hava de i imi. Genel toplamõ 150.868 olan yukarõda rakamlarõn 99.275’i yaralõ, 33.794’ü hasta, 17.799’u da hava de i imi için sevkõyata tabi tutulmu tur.

Yaralõ ta õyan gemilerde ehit sayõsõ arttõ õnda uygun bir iskeleye103 yana õlõp ehitler ilgililere teslimden sonra yola devam ediliyordu.104

Cepheye Mücavir Rumeli Yakasõndaki Sa lõk Hizmeti Tõp Fakültesi ö rencilerinden bir bölümü Nisan 1915’te Re it Pa a

Vapuru’na bindirilen Sungurlu Taburu ile birlikte Çanakkale’ye, oradan Gayret-i Vataniye muhribi himayesinde Gelibolu’ya getirilmi ve hastanelere da õtõlmõ lardõr.105

Tedavileri uzun sürecek hastalar da Tekirda ’a nakledilmek suretiyle; Çanak-kale ve Bo az bölgesindeki hastaneler daima yeni yaralõ ve hastalarõ kabule hazõr olmasõ için bo yer ve yatakla hazõr halde bulunduruluyordu.106 Kara muharebeleri ba lamadan önce, Müstahkem Mevki Komutanlõ õ emrinde Gelibolu'da ehir dõ õndaki kõ la binalarõnda 3. Kolordu tarafõndan kurulmu 400 yataklõ Gelibolu Hastanesinden ibaretti107.

Haziran ayõ içinde 5. Ordu menzil emrine verilen Tekirda ’daki Merkez Hastanesi108 ve Mecruhin (yaralõlar) Hastanelerine109 ilave olarak 101 ATASE Ar ivi, BDH 1, Kls. 1343, Dos. 45, Fih. 23. 102 Gözcü, a.g.m., s. 88; Özbay, a.g.e., s. 235. 103 Çanakkale Kõzõlay Ba kanõ smail Bey, tahsis edilen vapurlarõn yana abilmesi için gerekli iskele-lere tahsis edilmesi istenen yer hakkõnda bkz:.KA Ar ivi, Kt 270, Blg 33, 11 Mart 1331. 104 Conk, a.g.e., s.150. 105 Özbay, a.g.e., s.232. 106 ATASE Ar ivi, BDH 1, Kls 595, Dos., 72, Fih. 1.; Özbay, a.g.e., s.230; Gözcü, a. g,m., s. 79; Sevk edilen bütün yaralõlarõn üzerlerinde ‘hüviyet varakasõ’ art olmasõna ra men buna itina gösterilmedi i, bu varakanõn ço u yaralõnõn üzerinde bulunmadõ õ, yolda ahadeti, hastanede ifadesi alõnamaz durumda olmalarõ halinde hüviyeti meçhul kalmasõ yüzünden ehit ailelerinin de ma dur olaca õ dü ünülerek bu konuda hassas davranõlmasõ sõkõ sõkõ tembih edilmi tir; ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls 3448, Dos., 62, Fih. 1, 1-1. 107 Çanakkale Cephesi, C.V, 1. Kitap, s.273. 108 Dr. Ahmet Ragõp Bey, Tekirda Merkez Hastanesi Operatörlü üne tayin edilmi tir. KA Ar ivi, Kt 44, Blg 88, 18 Nisan 1331.

44

ehrin dõ õndaki yamaçlarda bulunan askeri noktalarda, Emraz-õ Adiye (ayakta tedavi) Hastanesi adõnda geni bir Nekahethane açõlmõ tõr.110

Cepheye en yakõn istasyon Uzunköprü tren istasyonu oldu u için bu istasyon deniz ula õmõndan sonra büyük bir önem arz etmekteydi. Deniz ula õmõndan sonra, cepheye 100 km.lik mesafede olsa da ula õm konusunda vazgeçilemez bir öneme sahipti. Özellikle tilaf denizaltõlarõnõn büyük tahribatõ, Uzunköprü tren istasyonu çok daha önemli hale getirdi.

Buradan cepheye ula õmdaki en büyük engel tilaf Devletleri’nin gündüzleri Uzunköprü – Gelibolu ula õm hattõnõ sürekli bombalamasõ idi. Rumeli yakasõndaki Gelibolu-Bolayõr-Ke an-Uzunköprü osesi ile Bolayõr-Eksamil- arköy ve Ke an-Hayrabolu-Tekirda yollarõ da ula õmda kullanõlabilecek durumdaydõ111. Kuzey bölgedeki 6 A ustos 1915 itibariyle ba layan ve 27 A ustos 1915’e kadar devam eden muharebeler esnasõnda günden güne hasta, yaralõ sayõsõ giderek ço alõp bazõ salgõn hastalõklar orduyu yõpratmaya ba ladõ õ için, ba langõçta sürekli a õrtma bombardõmanlar sebebiyle tahliye edilen Gelibolu Hastanesi112 çadõrlar ve barakalarla takviye edilerek kõ la yakõnlarõnda 1.700 yataklõ olarak açõlmõ tõr. Yeniden ordu emrine verilen 150 yataklõ bir menzil hastanesi de Galata Köyü yakõnlarõn-daki Bayõr köyünde hizmete ba lamõ tõr.113

Mürefte’de 350 yataklõ menzil hastanesi ile Galata Köyü114 nün yakõnlarõndaki bayõrda 600 yataklõ bula õcõ hastalõklara mahsus di er bir menzil hastanesi kuruldu.115

Bu bölgede hizmet veren sa lõk birimleri: Maydos Hastanesi116, Karainebeyli 20 yataklõ Revir Hastanesi, Galata’da 200 mevcutlu Salgõn Hastanesi, Galata’da 200 yataklõ Mevki Hastanesi, Gelibolu Hastanesi117, Gelibolu Askeri Hastanesi, Bergos’ta 2000 Yataklõ Hafif Yaralõ Mevki Hastanesi118, Gelibolu’dan sonra Ke an Hastanesi, arköy 5. Harp Hastanesi, arköy 5. Menzil Harp Hastanesi, arköy 1. Harp Hastanesi,

arköy’de 150 yataklõ, 350 mevcutlu 5 No.lu Kõzõlay Hastanesi,

109 ATASE Ar ivi, BDH 1, Kls 633, Dos., 210, Fih. 38-3. 110 Gözcü, a.g.m., s. 86; Özbay, a.g.e., s.233. . 111 ATASE Ar ivi, BDH. 2, Kls 2480, Dos. 397, Fih. 3; Gözcü, a., g.,m., s. 80; Özbay, a.g. e., s.231. 112 BOA, HR, SYS, 2412/41, 18 A ustos 1915 113 Aynõ yer. 114 BOA, HR, MA, 1139/3 115 Gözcü, a.g.m., s. 84; Özbay, a.g.e., s.233. 116 KA Ar ivi, Kt 283, Blg 32, 18 Mart 1331. 117 BOA, DH, KMS, 32/8 118 KA Ar ivi, Kt 270, Blg 63, 1 Eylül 1331.

45

arköy’de 200 yataklõ, 300 mevcutlu 5 No.lu arköy Kõzõlay Hastanesi119, arköy-de 350 yataklõ Harp Hastanesi, Eriklice Hastanesi, Mürefte’de 280 yataklõ Mevki Hastanesi, 150 mevcutlu Ke an Hastanesi, 50 mevcutlu Uzunköprü Hastanesi, Tekirda Hastanesi120, Tekirda Mecruhin Hastanesi, Kõzõlay Tekirda Merkez Hastanesi121, Tekirda ’da 750 yataklõ, 1400 mevcutlu Merkez Hastanesi, 300 mevcutlu Tekirda Merkez Hastanesi Nekahethane, Tekirda ’da 2.400 yataklõ Mevki Hastanesi, Tekirda ’da 80 yataklõ Alman Kõzõlhaç Hastanesi122.

Geriye nakil esnasõnda Gelibolu'da geçici olarak Ordu Ba tabip Muavini ve Ordu Karargâh Tabiplerinden olu an bir Sõhhi Yardõm Heyetine kontrol ettirerek yaralõlarõn tedaviye ihtiyaç olanlarõna gerekli olan tedavi yapõlmõ geriye nakledilemeyecek derecede acil tedaviye ihtiyaç duyulanlar gemiden alõnarak Gelibolu'daki iki hastaneye sevkleri yapõlmõ tõr123. Tekirda hastanelerinde 1450 yatak124, arköy hastanesinde 400 yatak125, Gelibolu hastanesinde 150 yatak mevcuttur126. Daha önce Gelibolu Askeri Hastanesi 250 yataktan 1000 yata a çõkarõlmõ ve ayrõca Fransõz Mektebinde 200 yataklõ bir Kõzõlay hastanesiyle 150 yataklõ bir harp hastanesi açõlmõ 127, bunlardan bir bölümü Gelibolu merkezinin bombardõmanõ üzerine Tekirda ’a ta õnmõ tõr128.

150 yataklõ bir harp hastanesi de arköy'de açõlmõ tõr. arköy Harp Hastanesi-nin Ba hekimi olarak Doktor Kastamonulu pokrat Kasapo lu görevlendirilmi tir129.

Ola anüstü de olsa bazen muharebe sonrasõ 10.000’in üzerinde yaralõ Türk askerinden tedavi için geriye sevk edilemeyenler ovalarda, derelerde günlerce açõkta kalmalarõ sebebiyle kangrene yakalanma riskleri yüksek düzeyde oluyordu130.

Menzil emrine verilen 8. ve 10 Tümenlerin iki seyyar hastanesinden biri, Anadolu yakasõndaki Bergos131 civarõndaki bir çiftlikte, di eri de 119 KA Ar ivi, Kt 523, Blg 100, 25 Mayõs 1331. 120 BOA, HR, SYS, 2182/1; BOA, HR, SYS, 2218/43; BOA, HR, SYS, 2219/10. 121 KA Ar ivi, Kt 160, Blg 18, 24 Nisan 1331. 122 KA Ar ivi, Kt 73, Blg 52, 25 Temmuz 1331. 123 Gözcü, a.g.m., s. 81-82; Özbay, a.g.e., s.231. 124 ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls 3474, Dos., H-9, Fih. 3- 14 ve 3-22. 125 ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls 3474, Dos., H-9, Fih. 3- 14 ve 3-22. 126 ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls 3474, Dos., H-9, Fih. 3- 14 ve 3-22. 127 Türk Silahlõ Kuvvetleri Tarihi, I. Dünya Harbinde Türk Harbi, C.V, 2. Kitap, Çanakkale Cephesi Harekatõ, Ankara 1977, s.432-433. (Çanakkale Cephesi, C.V, 2. Kitap olarak kõsaltõlacaktõr.) 128 Aynõ yer. 129 Özbay, a.g.e., s.231. 130 Aynõ yer. 131 BOA, HR, SYS, 2099/9

46

Yarõmada’da Mürefte yakõnlarõndaki Eriklice Çiftli i’nde kendilerine yetecek miktarda çadõr ve malzemeler verilerek 2000 hafif yaralõyõ ayakta tedavi edebilecek bir hale getirilerek hafif yaralõ hastanesi adõyla faaliyet göstermektedir132.

Çanakkale’de Sa lõk Hizmetleri Sava öncesinde Çanakkale 75-100 yataklõ bir revir, Müstahkem

Mevki Komutanlõ õ birlikleriyle, 9’uncu Tümen için, Çanakkale’de 250 yataklõ bir mevki hastanesi bulunmaktaydõ133. Mart 1915 ba õna kadar 350 yataklõ Çanakkale Merkez Hastanesi mevcuttu134 ve kara muharebeleri ba lamadan önce, Anadolu sahilinde Müstahkem Mevki Komutanlõ õ emrinde sadece Çanakkale Merkez Hastanesi vardõ135.

Kara çõkarmalarõnõn ilk be gününde yaralõlarõn bir bölümü Anadolu yakasõnda da Çanakkale Merkez Hastanesine sevk ediliyor idi.136

Ayrõca 9’uncu Sõhhiye Bölü ü, Anadolu Hamidiye Tabyasõ’nda bir araba durak yeri kurmu tu137.

9. Tümen'in Seyyar Hastanesi de Anadolu yakasõnda Sarõçalõ Köyü'nde büyük bir revir vazifesi görmek üzere yarõ aktif bir halde bulunuyordu.138

Çanakkale ehir merkezindeki hastaneler unlardõr: Çanakkale Hastanesi139, Çanakkale Merkez Hastanesi140, Çanakkale Askeri Merkez Hastanesi141, Çanakkale Mecruhin Hastanesi, Kale-i Sultaniye (Mevkii Müstahkem) Hastanesi, 350 yataklõ Kale-i Sultaniye Mevki Hastanesi, Kõzõlay Çanakkale Hastanesi142.

Cepheye Mücavir Anadolu Yakasõndaki Sa lõk Hizmeti

Anadolu yakasõnda Çanakkale’ye en yakõn yerle im yeri olarak Umurbey’de Mart 1915 ba õna kadar 200 yataklõ hastane mevcuttu143.

132 Aynõ yer. 133 ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 3401, Dos. 8, Fih. 13; Çanakkale Cephesi, C.V, 1. Kitap, s.272. 134 ATASE Ar ivi, BDH 4, Kls. 4701, Dos. H-1, Fih. 1- 48. 135 Gözcü, a.g.m., s.77. 136 ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls 86, Dos. H-1, Fih. 34-2. 137 Çanakkale Cephesi, C.V, 1. Kitap, s.273. 138 Gözcü, a.g.m., s.77. 139 KA Ar ivi, Kt 397, Blg 80, 16 A ustos 1331 140 BOA, HR, SYS, 2413/60, 25 Eylül 1915; Çanakkale Merkez Hastanesi tabiplerinden Yüzba õ Behçet Efendi hastalõ õ iyile tikten sonra geri döndü. KA Ar ivi, Kt 44, Blg 155, 8 Temmuz 1331 141 BOA, HR, MA, 1144/22 142 KA Ar ivi, Kt 318, Blg 1,103, Haziran 1331 143ATASE Ar ivi, BDH 4, Kls. 4701, Dos. H-1, Fih. 1- 48.

47

18 Mart zaferinden sonra 5. Ordu’nun hastane ihtiyaçlarõnõ kar õlamak üzere Gülnihal Vapuru, üç adet 500 yataklõ menzil, be adet 150’ er yataklõ harp hastanesi, sõhhiye deposu, 20 kadar uzun yolcu arabalõ hasta nakliye kolu Biga’da Ordu Menzil Ba hekimli i emrine verilmi ti144.

500 yataklõ üç menzil hastanesi ile 150' er yataklõ iki Harp Hastanesi ve 20 yaylõ arabadan olu mu Hastane Nakliye Kolu'nu Biga'ya ve yine 150' er yataklõ di er üç Harp Hastanesi'ni de Lâpseki’ye sevk etmi ti145. 5’inci Ordu Komutanlõ õ Sa lõk Ba kanlõ õn Ordu Komutanlõ õna sundu u raporunda Mayõs ayõ toplam yatak sayõsõ 5050’dir. Da õlõmõ ise öyledir146:

Gelibolu merkezinin bombardõmanõ üzerine 300 yataklõ hastanenin yarõsõ Lâpseki’ye ta õnmõ tõr. Geriye kalan 150 yataklõ kõsõm 4 Mayõstaki durumdaki gibidir ve acil vakalar için bõrakõlmõ tõr147.

Karabiga’da ve Lâpseki’de 5’nci Menzil Sõhhiye depolarõ vardõ148. Hasta ve yaralõlarõn tahliyesi iptidai yolla sürdürülüyordu. 5’inci Türk Ordusunun sõhhiye kurulu larõnda hasta nakil aracõ yoktu. Bu yüzden yaralõ ve hastalarõn muharebe sahasõ gerisindeki sõhhiye kurulu larõna veya hastanelere nakilleri için hasta nakliye arabalarõndan veya erzak, cephane getiren nakliye kollarõndan faydalanõlmaktaydõ. Harekât sahasõ gerisindeki nakliyata, yerli halk da katkõda bulunmu tur149.

5’inci Ordunun sa lõk kurulu larõ, sava larõn iddetlenmesiyle paralel olarak gittikçe takviye edilmi ve 6 Temmuz 1915 günü a a õdaki cetvelde gösterilen yatak mevcuduna ula õlmõ tõr150:

Lâpseki’de 150 yataklõ 850 mevcutlu 3 ve 4 No.lu Kõzõlay Hastanesi, Çardak 150 yataklõ 750 mevcutlu 2 No.lu Kõzõlay Hastanesi, Dimetoka’da 500 yataklõ 650 mevcutlu 3 No.lu Menzil Hastanesi, Biga’da 500 yataklõ 850 mevcutlu 1 No.lu Menzil Hastanesi, Biga’da 500 yataklõ 1000 mevcutlu 2 No.lu Menzil Hastanesi, 150 mevcutlu Karabiga Hastanesi151, Karabiga Nokta Tabipli i152, 500 mevcutlu Erdek

144 Özbay, a.g.e., s.230. 145 Gözcü, a.g.m., s. 80; Menzil Müfetti li i Ba tabibi Yüzba õ Fuat Kamil Efendi’dir. 146 ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls 3474, Dos., H-9, Fih. 3- 14 ve 3-22. 147 Çanakkale Cephesi, C.V, 2. Kitap, s.432- 433. 148 ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls 2208, Dos., 25, Fih. 46. 149 Çanakkale Cephesi, C.V, 3. Kitap, s. 550. 150 ATASE Ar ivi, BDH 1, Kls 1138, Dos., 27, Fih. 2-8. 151 KA Ar ivi, Kt 513, Blg 4, 18 Kanun-õ Sani 1331; Karabiga Ba hekimi Ali Rõza Bey’dir. 152 KA Ar ivi, Kt 513, Blg 4, 13 ubat 1331; Karabiga Nokta Tabibi Mehmet Bey’dir.

48

Hastanesi153 hizmet vermektedir. Her sõhhiye bölü ü, bir araba durak yeri ve bir hafif yaralõ toplama yeri açõyordu154.

Lapseki’de 5 nci Menzil Sõhhiye Deposu155, Lapseki Nokta Kumandanlõ õ156 400 mevcutlu Dimetoka/Biga 3 No.lu Menzil Nekahethane, 200 mevcutlu Biga 1 No.lu Menzil Nekahethane, Biga’da 600 mevcutlu Sõhhiye Depo Taburu, Karabiga’da Hasta Nakliye Müfrezesi mevcuttur157.

Lâpseki’de 450+400 Yataklõ Harp Hastanesi, Çardak’ta 750 Yataklõ Harp Hastanesi, Biga’da 1.850 Yataklõ Menzil Hastanesi, Dimetoka’da 650 Yataklõ Menzil Hastanesi, Karabiga’da 150 Yataklõ Mevki Hastanesi, Erdek’te 500 Yataklõ Mevki Hastanesi faal durumdadõr158.

Menzil emrindeki sõhhi birliklerden 150' er yataklõ iki harp hastanesi birle -tirilip geni letilerek Lâpseki’de 1000 yataklõ hastaneye yine 150 yataklõ harp hastanesi de 1000 yataklõ olarak di er bir hastaneye dönü türülmü tür. 500 yataklõ iki menzil hastanesi Biga ve 500 yataklõ bir di er menzil hastanesi de Biga civarõnda Dimetoka'ya kadrolarõ geni letilerek açõlmõ tõr159.

Mayõs ayõ ba õnda her ihtimale kar õ Adapazarõ civarõnda 2000 yataklõ grubunun açõlmasõ Kõzõlay’dan istenmi 160, Kaptan'õn aldõ õ emri yanlõ anlamasõ üzerine yaralõlarõ Erdek'e getirmesinden dolayõ meydana gelen bu zorunluluk üzerine orada bulunan doktorlar ve halkõn yardõmõyla, gönderilen bir ba tabip nezaretinde 400 yataklõ Erdek Menzil Hastanesi de açõlõvermi tir161.

Bandõrmalõlar gazada yaralanan gaziler için 200 yataklõ bir hastane vücuda getirmi lerdir162.

Mücavir alandaki sa lõk birimleri: Lâpseki Hastanesi, Lâpseki Harp Hastanesi, Lâpseki’deki Halil Pa a Çiftli i’ndeki Hastane163, Karabiga Hastanesi164, Karabiga Mevki Hastanesi, Dimatoka Hastanesi, Dimatoka 153 KA Ar ivi, Kt 512, Blg 1, 10 Haziran 1331. 154 ATASE Ar ivi, BDH 1, Kls 1138, Dos., 27, Fih. 2-8. 155 KA Ar ivi, Kt 270, Blg 64, 4 Eylül 1331; 5. Ordu Menzil Hastanesi’nde kullanõlmak üzere 2000 takunyanõn 5. Menzil deposu adõna Lapseki’ye gönderildi ine dair belge için bkz: KA Ar ivi, Kt 12, Blg 246, 9 Ekim 1331. 156 KA Ar ivi, Kt 270, Blg 57, 8 Haziran 1331; Lapseki Nokta Kumandanõ binba õ Mustafa Bey’dir. 157 ATASE Ar ivi, BDH 1, Kls 1138, Dos., 27, Fih. 2-8. 158 ATASE Ar ivi, BDH 1, Kls 1138, Dos., 27, Fih. 2-8. 159 ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls 2442, Dos., 158, Fih. 17. 160 Özbay, a.g.e., s.232. 161 Gözcü, a.g.m., s. 80. 162 ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls 2422, Dos., 45, Fih. 1. 163 BOA, HR, MA, 1136/64; BOA, DH. EUM. VRK, 25/25; BOA, HR, SYS, 2412/11, 29 Temmuz 1915; BOA, HR, SYS, 2099/9; BOA, HR, SYS, 2099/10 164 BOA, HR, MA, 1147/67; BOA, HR, SYS, 2218/43

49

3. Menzil Hastanesi, Biga Hastanesi165, Biga 1 No.lu Hastanesi, Biga 2 No.lu Hastanesi, Biga 1. Menzil Hastanesi, Bandõrma Menzil Hastanesi166, Erdek Hastanesi, Erdek Menzil Hastanesi.

5. Ordunun Menzil Müfetti li i de karargâhõnõ Gelibolu'da kurarak kendi emrine verilen kõta ve araçlarõ Ordu'ya menzil sahasõ olarak tahsis edilen Biga-Lâpseki-Çanakkale ve Ezine-Balõkesir hatlarõ sahalarõna i görecek ekilde yerle tiriyordu167.

Çanakkale’nin güneyinde, 9’uncu Sõhhiye Bölü ü, Erenköy ve ntepe Topçu Gruplarõ gerisinde birer araba durak yeri kurmu tu168.

Mart 1915 ba õna kadar 50 yataklõ Erenköy Hastanesi169 ve yine Erenköy’de Çanakkale Müstahkem Mevki Komutanlõ õ bünyesinde 500 Yataklõ Seyyar Hastane mevcuttu170.

Sava öncesinde Kumkale, 25-100’er yataklõ birer revir171, Mart 1915 ba õna kadar 200 yataklõ Ezine Hastanesi hazõrdõ 172.

24. Fõrka’ya ba lõ Sarõçalõ ve Põnarba õ Hastaneleri173, Dümrek’te 200 Yataklõ Harp Hastanesi, Dümrek’te 150 yataklõ, 200 mevcutlu 3 No.lu Kõzõlay Hastanesi, Ezine’de 200 Yataklõ Mevki Hastanesi174, 500 yataklõ Ezine hastanesi175 faaldi.

Ordu Komutanlõ õna sunulan raporda Mayõs ayõnda Ezine hastanesinde 500 yatak hizmette idi.176

9’uncu Sõhhiye Bölü ü, Dardanos Topçu Grubu gerisinde birer araba durak yeri kurmu tu177.

stanbul’da Sa lõk Hizmeti

Almanlarla yapõlan gizli antla manõn pe inden seferberli in ilanõ ile birlikte 5 A ustos 1914 tarihli Harbiye Nezareti Sõhhiye Dairesi’nden Menzil Müfetti i Umu-mili ine gönderilen yazõda, “ stanbul mevcut 10.000 yatak kapasiteli hastanelerin 7.000 yataklõ bölümünün Ordu tarafõndan, geri kalan 3.000 yataklõ bölümün de Kõzõ-lay tarafõndan idare

165 BOA, DH, KMS, 32/8 166 KA Ar ivi, Kt 143, Blg 24, 18 Mart 1330. 167 Özbay, a.g.e., s.230. 168 Çanakkale Cephesi, C.V, 1. Kitap, s.273. 169 ATASE Ar ivi, BDH 4, Kls. 4701, Dos. H-1, Fih. 1- 48. 170 Çanakkale Cephesi, C.V, 1. Kitap, 19. Kroki. 171 ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 3401, Dos. 8, Fih. 13 172 ATASE Ar ivi, BDH 4, Kls. 4701, Dos. H-1, Fih. 1- 48. 173 KA Ar ivi, Kt 12, Blg 268, 14 Kasõm 1331. 174 BOA, HR, MA, 1137/55, 2 A ustos 1915; BOA, HR, MA, 1138/1, 4 A ustos 1915 175 BOA, HR, SYS, 2412/11, 31 Temmuz 1915; BOA, HR, SYS, 2099/9 176 Çanakkale Cephesi, C.V, 2. Kitap, s.432–433. 177 Çanakkale Cephesi, C.V, 1. Kitap, s.273.

50

edilmesi; sevkõyat iskelelerinin Ayastefenos, Tekirda , Gelibolu ve Çanakkale olmasõ kararla tõrõlmõ tõr. Yaralõlar stanbul’da Gülhane’ye, buradan da Kõzõlay tarafõndan kiralanacak arabalar ile hastanelere sevk edilecektir178. Yaralõlarõn cepheden sevki için de Kõzõlay’a iki vapur verilece i” bildirilmi tir179.

Ba kent stanbul’da Genelkurmay Ba kanlõ õ Genel Karargâh Sahra Sõhhiye Genel Müfetti li i180, Kõzõlay Genel Merkezi’ne Çanakkale’den gelecek yaralõlar için yeni hastanelerin açõlmasõ gerekti ini bildirince, Kõzõlay ola anüstü çabalar göstererek, cepheden gelen yaralõlar Galatasaray Mekteb-i Sultani’ye ve Daru afaka’ya yerle tirilip bakõmlarõna ba lanmõ tõr181.

Tanin’de, “Evvelki ak amdan beri mecruh gazilerimiz kafile kafile Çanakkale-den stanbul’a geliyorlardõ. Dün kahraman gazilerimizi ziyaret maksadõyla muharrir-lerimizden bazõlarõ muhtelif hastaneleri dola tõlar”182 haberine yer verildi.

Nitekim Çanakkale hareket alanõnda, 25 Nisan 1915 tarihiyle 1 Temmuz 1915 tarihleri arasõnda a a õda sayõlarõ mevcut hasta ve yaralõlar Akba ve A adere Sevkiyat Hastanelerinden, Yarõmada’dan geri menzil ve vatan hastanelerine Nisan ayõnda 25.067 yaralõ, 207 hasta; Mayõs ayõnda 16.298 yaralõ, 1.192 hasta; Haziran ayõnda 15.031 yaralõ, 959 hasta; toplam 56.394 yaralõ, 2.358 hasta sevk edilmi tir183.

stanbul’da hizmet veren sa lõk te ekkülleri: Alemda Sultan Çiftli i Hastanesi184, Beyo lu A ahamamõ Mecruhin Hastanesi185, Alman Hastanesi, Alman Salib-i Ahmer Hastanesi186, Amerikan Salib-i Ahmer Fransõz Hastanesi187, Askeri Baytar Mektebi Hastanesi, Ayastefenos Hastanesi (500 yataklõ)188 Bahriye Merkez Hastanesi, Bakõrköy Gaziler Hastanesi189, Beyo lu Sultanisi Hastanesi (500

178 Hilal-i Ahmer Cemiyeti, kiraladõ õ bu hususi arabalara toplam 1.600 lira ödemi tir. ATASE Ar ivi Kls. 2189, Dos. 41, Fih. 2-2. 179 ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 2-8. 180 BOA, HR, SYS, 2413/60 181 Nil Sarõ, Zuhal Özaydõn, “I. Dünya Sava õnda Osmanlõ Hilal-i Ahmer Cemiyeti’nin Sa lõk ve Sosyal Yardõma Katkõlarõ”, II. Türk Tõp Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler stanbul 20-21 Eylül 1990, TTK Yayõnlarõ, Ankara 1999, s.161. 182 Tanin, 2 Mayõs 1915, s.2. 183 Gözcü, a.g.m., s. 83. 184 Özbay, a.g.e., s.234. 185 KA Ar ivi, Kt 587, Blg 144. 186 KA Ar ivi, Kt 73, Blg 58, 8 A ustos 1331. 187 kdam, 5 Mayõs 1915 188 ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 2-8; ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 1-3, 1-3a. 189 Özbay, a.g.e., s.234.

51

yataklõ)190, Beyo lu Has-tanesi (500 yataklõ)191, Beylerbeyi Hastanesi192, Beylerbeyi Beden Terbiyesi Mektebi Hastanesi, Ca alo lu Hastanesi (500 yataklõ)193, Cerrahpa a Hastanesi194, Çapa Mecruhin Hastanesi195, Darülfünun Hastanesi (Zeynep Hanõm Hastanesi)196, Darulmuallimin Hastanesi, Darü afaka Hastanesi (500 yataklõ)197, Davutpa a Hastanesi, Davutpa a Kõ lasõ Hastanesi, Defterdar Hastanesi, Dersaadet Galata Hastanesi (500 yataklõ)198, Gureba-yõ Müslimin Hastanesi199, Ermeni Katolik Surp Agop Hastanesi, Fenerbahçe Mevki Hastanesi, Feriköy Mecruhin Hastanesi200, Gülhane A õr Yaralõ Hastanesi (400 yataklõ)201, Gülhane Tababet-i Askeriye Nafizan Mektebi Hastanesi202, Gümü suyu Kõ lasõ Donanõmlõ A õr Yaralõ Hastanesi (300 yataklõ)203, Hadõmköy Hastanesi204, Hapishane-i Umumi Hastanesi205, Haydarpa a A õr Yaralõ Hastanesi (1.000 yataklõ)206, Haydarpa a Yel De irmeni Hastanesi, Haydarpa a Züafa ve Mecruhin Sevk Komisyonu Hastanesi, Hasköy Hastanesi, stanbul Mecruhin Hastanesi207, stanbul Sultanisi Hastanesi (300)208, Kabata Mekteb-i dadisi Hastanesi (250 yataklõ)209, Kadõrga Hastanesi (250 yataklõ)210, Kuleli Mektebi Hastanesi (1.000 yataklõ)211, Maçka Hastanesi (600 yataklõ)212, Makriköy (Bakõrköy) Gaziler Hastanesi, Jandarma Mektebi Hastanesi (200 yataklõ)213, Maltepe Küçük

190 ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 1-3, 1-3a. 191 OHACMUR, s.10-16; kdam, 7 Mayõs 1915; kdam, 10 Mayõs 1915. 192 BOA, HR, SYS, , 2217/11, 8 Haziran 1915. 193 OHACMUR, s.10-11. 194 KA Ar ivi, Kt 498, Blg 44, 2 Haziran 1331; kdam, 11 Mayõs 1915. 195 KA Ar ivi, Kt 523, Blg 95, 27 Mayõs 1331. 196 Özbay, a.g.e., s.234. 197 ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 1-3, 1-3a; KA Ar ivi, Kt 319, Blg 377, 30 Temmuz 1331; OHACMUR, s.10-16. 198 KA Ar ivi, Kt 423, Blg 31, 26 Temmuz 1331; OHACMUR, s.10-16. 199 BOA, HR, SYS, 2182/1 200 KA Ar ivi, Kt 520, Blg 56, 23 Te rin-i Sani 1331. Ba hekim Yarbay Ali Dervi Bey’dir. 201 ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 2-8; ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 1-3, 1-3a. 202 KA Ar ivi, Kt 498, Blg 164, 13 Temmuz 1331; kdam, 10 Mayõs 1915 203 ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 2-8; ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 1-3, 1-3a; ATASE Ar ivi Kls. 2422, Dos. 43, Fih. 1-10. 204 KA Ar ivi, Kt 220, Blg 124, 10 Kanun-õ Sani 1330. 205 KA Ar ivi, Kt 111, Blg 28, 22 Nisan 1331; kdam, 11 Mayõs 1915 206 ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 2-8; ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 1-3, 1-3a; kdam, 18 Haziran 1915 207 KA Ar ivi, Kt 520, Blg 46, 20 Eylül 1331; Özbay, a.g.e., s.234. 208 ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 1-3, 1-3a. 209 ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 1-3, 1-3a. 210 KA Ar ivi, Kt 90, Blg 39, 15 Kanun-õ Evvel 1331. 211 ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 2-8; ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 1-3, 1-3a. 212 ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 1-3, 1-3a; kdam, 5 Mayõs 1915 213 ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 1-3, 1-3a.

52

Zabit Endaht Mektebi Hastanesi (300 yataklõ)214, Maltepe Hastanesi (1.000 yataklõ)215, Maluller Yurdu Fizik Tedavi Hastanesi216, Mekteb-i Harbiye Hastanesi (1000 yataklõ)217, Mekteb-i Harbiye Mecruhin Hastanesi, Moda Mecruhin-i Guzat (Gaziler) Hastanesi218, Moda ifa Yurdu Hastanesi219, Mülkiye-i Baytar Mektebi Hastanesi (250 yataklõ)220, Mühendis Mekteb-i Alisi Hastanesi, Numune stihkam Taburu Hastanesi (450 yataklõ)221, Pangaltõ Hastanesi222, Saint Jozef Alman Hastanesi, Sarayburnu Hastanesi (250 yataklõ)223 Selimiye Kõ lasõ Hastanesi (1.000 yataklõ)224, ehremaneti Çapa Mecruhin Hastanesi225, ehremaneti Hastanesi, ehremaneti Mecruhin Askeri Hastanesi, ehremaneti Haseki Nisa Hastanesi226, ehremaneti i li Etfal Hastanesi227, ehit Muhtarbey Hastanesi228, i li hastanesi Kadõköy Moda (300 yataklõ)229 Taksim Hastanesi (500 yataklõ)230, Taksim Hafif Yaralõ Amerikan Salib-i Ahmer Hastanesi, Tõp Fakültesi A õr Yaralõ Hastanesi (400 yataklõ)231, Ta kõ la Hastanesi (1.000 yataklõ)232, Topçu Mektebi Hastanesi (Topçu Kõ lasõ Hastanesi), Tuzla Hastanesi (400 yataklõ)233 Üsküdar Zeynep Kamil Hastanesi234, Vefa Hastanesi (150 yataklõ)235, Yedikule Ermeni Hastanesi236, Yedikule Rum Hastanesi, Yenibahçe Valide Sultan Hastanesi, Yeniköy Hastanesi, Yeniköy Hastanesi Nekahethanesi237,

214 ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 1-3, 1-3a. 215 ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 2-8; ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 1-3, 1-3a. 216 Özbay, a.g.e., s.234. 217 ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 1-3, 1-3a. 218 Özbay, a.g.e., s.234; kdam, 18 Haziran 1915. 219 Özbay, a.g.e., s.234. 220 ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 1-3, 1-3a. 221 ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 1-3, 1-3a. 222 KA Ar ivi, Kt 73, Blg 98, 28 Nisan 1331; Özbay, a.g.e., s.234. 223 ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 2-8; ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 1-3, 1-3a. 224 ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 2-8; KA Ar ivi, Kt 319, Blg 318, 28 Temmuz 1331. 225 ATASE Ar ivi Kls. 2436, Dos. 120, Fih. 8-23. 226 KA Ar ivi, Kt 111, Blg 23, 4 Te rin-i Sani 1331; kdam, 10 Mayõs 1915 227 KA Ar ivi, Kt 498, Blg 34, 17 Mayõs 1331. 228 ATASE Ar ivi Kls. 2438, Dos. 137, Fih. 1-52. 229 ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 1-3, 1-3a; lgili hastane Parmakkapõ da Alman Kõzõlhaç Heyeti tarafõndan açõlmõ tõr. KA Ar ivi, Kt 22, Blg 5, 8 Nisan 1331 230 OHACMUR, s.10-16. 231 ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 2-8; 1700 yataklõdõr; OHACMUR, s.10-16. 232 ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 2-8; BOA, HR, SYS, 2218/35; BOA, HR, SYS, 2218/45; BOA, HR, SYS, 2219/35; Harp Mecmuasõ, Y.1, S.7, Mart, stanbul 1332, s.111 233 ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 2-8; ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 1-3, 1-3a. 234 ATASE Ar ivi Kls. 2438, Dos. 137, Fih. 1-22; 235 ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 1-3, 1-3a. 236 KA Ar ivi, Kt 319, Blg 309, 23 Temmuz 1331. 237 Özbay, a.g.e., s.234.

53

Yõldõz Hastanesi (400 yataklõ)238, Zeytinburnu malat-õ Harbiye Hastanesi (150 yataklõ)239.

Alemda Sultan Çiftli i Hastanesi Ba hekimi Dr. Nureddin Ali Bey; stanbul Mecruhin Hastanesi Ba hekimi Dr. Rü tü (Çapçõ) Bey; Maluller Yurdu Fizik Tedavi Hastanesi Ba hekimi Dr. Remzi (Gönenç) Bey; Ai e Lütfü Hanõmefendi tarafõndan kurulmu olan Moda Mecruhin-i Guzat (Gaziler) Hastanesi Ba hekimi Dr. Galip (Geri ) Bey; Rus Hastanesi iken hükümetçe el konulup menzil hastanesi olarak hazõrlanmõ olan Pangaltõ Hastanesi Ba hekimi Dr. Yüzba õ ükrü Dervi Bey, Haydarpa a Askeri Hastanesine ba lõ olarak faaliyet göstermi olan Üsküdar Zeynep Kamil Hastanesi Ba hekimi Dr. Necmeddin Rifat (Yarar) Bey, i li Etfal Hastanesi Sertabibi evket Bey240, Yeniköy Hastanesi Ba hekimi Dr. Sait Cemil Bey’dir241.

Darülfünun Hastanesi (Zeynep Hanõm Hastanesi), Zeynep Hanõm Kona õ’nda hizmet vermi olup, doktorlardan ikisi Dr. Behçet Sabit (Erduran) Bey ve Dr. Safi Beylerdir242.

Bugün de askeri hastane olarak kullanõlmakta olan Gümü suyu Kõ lasõ Dona-nõmlõ A õr Yaralõ Hastanesi’nde Müttefik Devlet Hekimlerinden Alman Askeri He-yeti Ba hekimi Stabsarzt Kolmer, Dr. Petris ve Dr. Layka bu hastanede görev yap-mõ tõr243. Moda ifa Yurdu Hastanesi, Avusturyalõ doktorlar tarafõndan i letilmi -tir244.

Darulmuallimin Hastanesi, Moda’da Darulmuallimin (Ö retmen Okulu) binasõnda; Haydarpa a Yel De irmeni Hastanesi, Rum Cemaate ait erkek ve kõz mekteplerinde; Mekteb-i Harbiye Mecruhin Hastanesi, Mekteb-i Harbiye binasõnda; Selimi-ye Hastanesi, Selimiye Kõ lasõ’nõn deniz cephesinde, ehremaneti Çapa Mecruhin Hastanesi, Eski Darulmuallimat (Kõz Ö retmen Okulu) bugünkü Anadolu Ö retmen binasõnda, Taksim Hafif Yaralõ Amerikan Salib-i Ahmer Hastanesi, Amerikan Salib-i Ahmer ba kanlõ õnda bugünkü Fransõz konsolosluk binasõnda, Ta kõ la Hastanesi, bugünkü Ta kõ la Mimarlõk Fakültesi’nde faaliyet göstermi tir245.

238 ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 2-8; ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 1-3, 1-3a; kdam, 5 Mayõs 1915 239 ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 2-8. 240 KA Ar ivi, Kt 498, Blg 34, 17 Mayõs 1331. 241 Özbay, a.g.e., s.234. 242 Ayrõca bir taraftan Zeynep Kamil Hastanesinde Alman sa lõk heyeti de çalõ maktadõr. KA Ar ivi, Kt 578, Blg 67, 31 Mart 1331. 243 ATASE Ar ivi Kls. 2422, Dos. 43, Fih. 1-10. 244 Özbay, a.g.e., s.234. 245 Aynõ yer.

54

Ayrõca tüm yatak tefri i hazõr oldu u halde u hastaneler hizmete açõlmamõ tõr: Mühendishane ve Hendese-i Mülkiye Hastanesi (500 yataklõ), Tõp Fakültesi Hastanesi (700 yataklõ), Ta kõ la Hastanesi (1.000), Kondüktör Mektebi Hastanesi (100 yataklõ), Darülfünun Hastanesi (500 yataklõ), Beylerbeyi Beden Terbiyesi Mektebi Hastanesi (200 yataklõ), Alman Kõzõlhaçõ yönetimine devredilmi Haydarpa a Süvari Tatbikat Hastanesi (300 yataklõ)246.

Ordu tarafõndan Heybeliada Askeri Senatoryumu ve Adalar Rum Eytamhanesi (Yetimhane) nekahethane faal durumdadõr247.

Kõzõlay Hastaneleri: Kõzõlay Hastanesi248, Kõzõlay Merkez Hastanesi, Kõzõlay Bahriye Merkez Hastanesi249, Kõzõlay Beyo lu Mekteb-i Sultani Hastanesi (Galatasaray Harp Hastanesi) (1500 yataklõ)250, Kõzõlay Beyo lu Hastanesi251, Kõzõlay Ca a-lo lu Hastanesi (476 yataklõ)252, Kõzõlay Çapa Mecruhin-i Askeriye Hastanesi253, Kõzõlay Galata (Saint Benoit) Hastanesi (400 yataklõ)254, Kõzõlay Daru afaka Hastanesi255, Kõzõlay Daru ifa Hastanesi (400 yataklõ),256 Kõzõlay Gümü suyu Hastanesi257, Kõzõlay plikhane (Eyüp Sultan) Hastanesi258, Kõzõlay Harbiye Mektebi Hastanesi 259, Kõzõlay Galata Hastanesi260, Kõzõlay stihlak-i Millî Hanõmlar Cemiyeti Hastanesi261, Kõzõlay talyan Eytam Hastanesi 262, Kõzõlay Kadõrga Hastanesi (230 yataklõ)263, Kõzõlay Karaköy Mecruhin Hastanesi264, Kõzõlay Mülkiye Baytar Mektebi 246 ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 1-3, 1-3a. 247 Aynõ yer. 248 Harp Mecmuasõ, Y.1, S.3, Kanun-õ Sani, stanbul 1331, s.46; Genelkurmay tarafõndan Kasõm 1915’te Propaganda amaçlõ olarak çõkarõlan Harp mecmuasõnda Kõzõlay’õn faaliyet ve hizmetlerini bir sayfada be kare foto raf içinde resmederken en alt satõrda da u ifadeyi kullanõr: “Mecruh gazilerimiz stanbul’da Hilal-i Ahmer Hastanelerinde.” 249 Muzaffer Tepekaya-Leyla Kaplan, “Kõzõlay Hanõmlar Merkezi’nin Kurulu u ve Faaliyetleri 1877-1923”, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Manisa 2002, s.168. 250 Osmanlõ Hilâl-i Ahmer Hanõmlar Merkezi Takvimi 2, stanbul 1332 (‘Takvim 2’ olarak kõsaltõlacak- tõr.) s.28. kdam, 5 Mayõs 1915; Ba hekim Dr. Yüzba õ Mahmut Ata Bey; 251 KA Ar ivi, Kt 394, Blg 92, 1331; 252 KA Ar ivi, Kt 520, Blg 44, 28 A ustos 1331; kdam, 27 Mayõs 1915; Takvim 2, s.28. 253 KA Ar ivi, Kt 4137, Blg 259, 6 Mayõs 1331 254 Özbay, a.g.e., s.234; Takvim 2, s.28. 255 KA Ar ivi, Kt 507, Blg 1, 1331; Özbay, a.g.e., s.234; Tepekaya-Kaplan, a.g.e., s.168; s.144; Dr. Rõza Servet, Dr. Yüzba õ ükrü, Operatör Fethi, Dr. Sedat (Tavat), Operatör Kernai. 256 Takvim 2, s. 28. 257 Takvim 2, s.144. 258 Dr. Hiristo Efendi görev yaptõ õ bu hastanede vefat etmi tir. Erdemir, a.g.e., s. 330; kdam, 10 Mayõs 1915; Conk, a.g.e., s. 148. 259 Takvim 2, s.144. 260 KA Ar ivi, Kt 394, Blg 93, 1331. 261 Takvim 2, s.144. 262 Takvim 2, s.144. 263 KA Ar ivi, Kt 413, Blg 16, 22 Nisan 1331; Takvim 2, s.28; kdam, 10 Mayõs 1915; kdam, 27 Mayõs 1915. 264 Karaköy Rum Zükur (erkek) Mektebi’nde kurulmu tur.

55

Hastanesi 265, Kõzõlay Musevi Or-Ahaim / Ora-Ahyam / Varahaym Hastanesi266, Kõzõlay Pangaltõ Menzil Hastanesi 267, Kõzõlay Rami Gaziler Hastanesi, Kõzõlay i li Etfal Hastanesi 268, Kõzõlay ehremaneti Çapa Hastanesi 269, Kõzõlay Taksim /Beyo lu (Zapyon) Hastanesi270, Kõzõlay Kõzõlay Ta kõ la Hastanesi271, Kõzõlay Topçu Mektebi Hastanesi272, Kõzõlay Tõp Fakültesi Mecruhin Hastanesi (1500 yataklõ)273, Haydarpa a’da Tõp Fakültesi Hastanesi’ndedir.

Kõzõlay Ca alo lu Hastanesi, nas (Kõz) Sultaniyesi (Ca alo lu Lise Binasõ)’n-de tesisi edilmi tir. Dr. Dervi , Operatör Robert, Dr.

erafeddin Mustafa, Dr. Settar, Dr. smail Hakkõ, Dr. Binba õ Cavit (Aran); Kõzõlay Galata (Saint Benoit) Hastanesi, Dr. Mehmet Ali, Operatör Halit azi (Kösemihal), Dr Sait Cemil, Dr. Ahmet evket, Dr. Mehmet Ali, Dr. Nail (Sert), Dr. Mehmet Ali (Hilal-i Ahmer Cemiyeti Merkezi Umumi azalarõndandõr) ve Kõzõlay stihlak-i Millî Hanõmlar Cemiyeti Hastanesi, Divanyolu’nda Hilal-i Ahmer Cemiyeti tarafõndan açõlmõ tõr274.

Haydarpa a iskelesine getirilen yaralõlarõn i lem ve sevklerini Haydarpa a Hastanesi yetkilileri yaparken, 29 A ustos 1915 tarihli Mekteb-i Tõbbiye-i Askeriye Müdüriyeti’nden Sõhhiye Müfetti li i’ne gönderilen belgede “Haydarpa a istasyonu ve iskelesinde yaralõ, hasta ve zuafa sevkõyatõnõn günden güne artarak, günlük ortala-ma 200 ile 300 arasõnda olmasõ ve gelen yaralõ ve hasta erlerin günlük masraflarõnõn hesabõ ve tesviyelerinin muntazam bir ekilde yapõlmasõ için Haydarpa a’da ‘Sevk-i Mecruhin ve Zuafa Komisyonu’ kurulmasõ iktiza edecektir275.”

Yaralõ vapurlarõ birbirini takip etmekte oldu undan, bir süre sonra Kadõrga Veladethanesi (Do umevi)276, Ca alo lu nas Sultanisi (Kõz

265 KA Ar ivi, Kt 498, Blg 204, 4 A ustos 1331; Takvim 2, s.144. 266 KA Ar ivi, Kt 73, Blg 16, 15 A ustos 1331; Takvim 2, s.144. 267 KA Ar ivi, Kt 73, Blg 98, 28 Nisan 1331; Takvim 2, s.144. 268 KA Ar ivi, Kt 498, Blg 64, 10 Haziran 1331; Takvim 2, s.144. 269 KA Ar ivi, Kt 498, Blg 45, 27 Mayõs 1331; Takvim 2, s.144. 270 Özbay, a.g.e., s.234; Takvim 2, s.144; Taksim’de Zapyon Lisesi’nde kuruldu. Operatör Dr. Papadopulus, Operatör Nazaretyen, Operatör Binba õ Selahaddin, Dr. Yarbay Saim, Dr. Enver, Dr. Suphi, Dr. Sedat, Dr. Nafiz, Dr. Bahaeddin, Dr. Makridi, Dr. Sahak, Dr. Kõlaiditi. 400 yataklõdõr, Takvim 2, s. 28. 271 Harp Mecmuasõ, Y.1, S.7, Mart, stanbul 1332, s.111; Her detayõ dü ünülmü ve foto raf çektir-mek için poz verir bir haldeki büyük bir ko u foto rafõnõn altõnda “Ta kõ ka Hilal-i Ahmer Hastane-si’nde mecruh gazilerimiz ve hastane heyeti”; Takvim 2, s.144. 272 Takvim 2, s.144. 273 Takvim 2, s. 28; kdam, 7 Mayõs 1915. 274 Takvim 2, s. 28. 275 ATASE Ar ivi Kls. 2421, Dos. 38, Fih. 5-9. 276 KA Ar ivi, Kt 617, Blg 4, 20 Te rin-i Evvel 1331.

56

Lisesi), Darülfünun Tõp Fakültesi gibi pek çok mekân Kõzõlay Hastanesi haline getirildi. Böylece 5.500 yatak-lõ 7 hastane açõlmõ , muharebe sürecinde de toplam 19.443 yaralõ tedavi edilmi tir. Bu hastanelerden Tõp Fakültesi; on yedi ay, Beyo lu; on altõ ay, Taksim; on iki ay Galata; yedi ay, Ca alo lu; altõ ay, Kadõrga; on ay ve Darü afaka; on ay faaliyette bulunmu tur277.

Ayrõca Çanakkale yaralõlarõ için Gelibolu’da yeni bir sa lõk te kilatõ ve hastanesi kuruldu. Sava kurallarõnõ ihlal edip bombalar ya dõrõlan ilgili hastane, arköy ve Tekirda ’a nakledilmek zorunda kalõnmõ tõr278.

Tedavileri uzun sürecek yaralõlar stanbul’a Gülhane’ye, hastalar da kõsmen de stanbul'a nakledilmek suretiyle; Çanakkale ve Bo az bölgesindeki hastaneler daima yeni yaralõ ve hastalarõ kabule hazõr olmasõ için bo yer ve yatakla hazõr halde bulunduruluyordu.279 Sevk edilen bütün yaralõlarõn üzerlerinde ‘hüviyet varakasõ’ art olmasõna ra men buna itina gösterilmedi i, bu varakanõn ço u yaralõnõn üzerinde bulunmadõ õ, yolda ahadeti, hastanede ifadesi alõnamaz durumda olmalarõ halinde hüviyeti meçhul kalmasõ yüzünden ehit ailelerinin de ma dur olaca õ dü ünülerek bu konuda hassas davranõlmasõ sõkõ sõkõ tenbih edilmi tir280.

Buralarda toplanan yaralõlarõn gerekli tedavileri için her tedbirin alõnmasõ sa -lanmõ ; nakledilmesi imkanõ her fõrsat ve araçtan yararlanõlarak ( stanbul'dan ihtiyat kuvvetleri ve levazõmat getiren gemiler dahil) geri menzil ve vatan hastanelerine sürekli ekilde gönderilmi lerdir.

Hasta ve yaralõlarõn sürekli stanbul’a tahliyesi kar õsõnda, stanbul hastaneleri tamamen dolmu tu. Beliren ihtiyacõ gidermek için ehrin muhtelif yerlerinde Ordu ve Kõzõlay yardõmõ ile281 –Balkan

sava larõnda oldu u gibi– resmi ve özel okul, resmi kurum ve binalar hastane haline sokulmu tur282.

Ö rencileri cephelere sevk edilen Gülhane ile Tõp Fakültesi, e itim çalõ ma-larõnõ kõsarak birer yardõmcõ harp hastanesi olmu lardõr. A õr Yaralõ Hastaneleri adõ verilen bu kurumlarõn ba õnda, Fakülte’de

277 OHACMUR, s.10-16; Sarõ- Özaydõn, a.g.e., s. 161. 278 Sarõ- Özaydõn, a.g.e., s. 162. 279 ATASE Ar ivi, BDH 1, Kls 595, Dos., 72, Fih. 1.; Özbay, a.g. e., s.230; Gözcü, a, g,m, s. 79. 280 ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls 3448, Dos., 62, Fih. 1, 1-1. 281 ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls 2417, Dos., 19, Fih. 7. 282 Özbay, a.g.e., s.233.

57

Ziya Nuri (Birgi) Pa a ile muavini Ali Haydar Bey; Gülhane’de Doktor Zelling bulunuyordu283.

Bu hastanelerde hizmette, yardõmcõ olarak görevlendirilen Tõbbiye ö rencileri ile fahri hastabakõcõ hem irelerin gayretleri çok büyüktür284.

Sabah gazetesi, hastabakõcõlõk kurslarõnda e itim görenler ile Balkan Harpleri’nden dolayõ deneyimli hanõmlarõn ba vuruda bulunmalarõ konulu bir ilana yer vermi tir.285 Müracaat edenler çok kõsa sürede hastanelere tayin edilmi lerdir.286

Öte yandan Kõzõlhaç kurumlarõ tarafõndan da hastaneler açõlmõ tõr. Avusturya287, talya Kõzõlhaçõ288, Alman ve talyan hastaneleri289 Ordu emrine tahsil edilmi , Amerikan Kõzõlhaçõ290 tarafõndan açõlan ngiliz hastanesi ile Dr. agol, ve Dr. Haner, Ali Turhan, Hüseyin Avni Beylerin görevlendirildikleri Taksim Fransõz hastanesinde Dr. De La Comb’õn idaresinde hizmete sokulmu tur291. De La Comb, Fransõz Elçili i’nin ‘Sa lõk leri Delegesi’ idi. Sava süresince Türkiye’de kal-mõ , bu çalõ malarõna kar õlõk liyakat madalyasõ ile taltif edilmi ti.

Müttefik Devlet Hekimlerinden Alman Askeri Heyeti Ba hekimi Stabsarzt Kolmer, Dr. Petris, Dr. Layka Gümü suyu Hastanesi’nde; Dr. Peter Oberarzt Tucht Bigalõ Hastanesi’nde; Dr. Tomer zmir Menzil Hastanesi’nde; Dr. Braun, 5. Ordu Tõbbi Müfetti li i’nde ve Stabsarzt Karlof 16 Numaralõ Menzil Hastanesi’nde görev almõ lardõr292. Alman doktorlardan gönüllü çalõ mak için 5’nci Ordu Sõhhiye Ba kanlõ õ’na müracaat eden Dr. Fredlander’a 2 Eylül 1915’te olumlu cevap verilmi tir293.

Müdafaa-i Milliye Cemiyeti Merkez ubesi himayesinde ehit Muhtar Bey Hastanesi’nde dört doktor, bir eczacõ ve bir kâtipten olu an bir Alman sa lõk grubu istihdam edilmi ve harp madalyasõ ile de ödüllendirilmi lerdir294. Zeynep Kamil Hastanesi’nde Alman Dr.

283 ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls 64, Dos., 186, Fih. 19; Özbay, a.g.e., s.233. 284 Özbay, a.g.e., s.234. 285 Sabah, 4 Mayõs 1915. 286 Takvim 2, s.124. 287 Özbay, a.g.e., s.235. 288 Özbay, a.g.e., s.235. 289 Özbay, a.g.e., s.235. 290 Özbay, a.g.e., s.235. 291 De La Comb, Fransõz Elçili i’nin ‘Sa lõk leri Delegesi’ idi. Sava süresince Türkiye’de kal-mõ , bu çalõ malarõna kar õlõk liyakat madalyasõ ile taltif edilmi tir.(Takvim-i Vakayi 18282). 292 Özbay, a.g.e., s.235. 293 ATASE Ar ivi Kls. 2422, Dos. 43, Fih. 1-10. 294 ATASE Ar ivi Kls. 2438, Dos. 137, Fih. 1-52.

58

Neralman Ishaim, Dr. Chevallier Voltaire, Dr. Ribschar Fufi beylerden olu an sa lõk grubu istihdam edilmi tir295. ehremaneti Çapa Mecru-hin Hastanesi’nde Macar Kõzõlhaç grubu hizmet yapmõ tõr296.

Mart 1916’da stanbul’daki hastanelerin doluluk oranõ son derece yüksektir. Bu sebeple 5’nci Ordu Sõhhiye Reisi’nden Menzil Sertebabeti’ne gönderilen yazõda stanbul hastanelerinde bo yatak olmadõ õ beyanla yaralõ ve hastalarõn di er yerlere gönderilmesi istenmi tir297.

Çanakkale Eceabat ilçesindeki Gelibolu Yarõmadasõ Tarihi Milli Park Müdür-lü ü Kütüphanesi’nde ilgili müdürlü ün stanbul’daki ‘ ehitlikleri mar Vakfõ dare Müdürlü ü’nden Edirnekapõ ehitli i’nde metfun Çanakkale ehitlerinin isimlerini talep eden bir yazõya cevaben gönderilen dosya mevcuttur298.

Tasvir-i Efkar gazetesi, Çanakkale ehitlerinin büyük bir kõsmõnõn Edirnekapõ ehitli i’ne defnedildi inden ve yakõn bir alana ayrõ bir ehitli in yapõmõ ile ilgili –daha sonra gerçekle ememi – bir projeden

bahsetmektedir299. Tanin gazetesi, 11 Kasõm 1915 tarihli nüshasõnda Suriye lmi

Heyeti’nin Edirnekapõ ehitli i’nde metfun Çanakkale ehitlerini ziyaret ettikleri haberini okuyucularõ ile payla mõ tõr300.

Anadolu Yakasõndaki hastanelerde vefat eden Çanakkale ehitleri Karacaahmet Kabristanõ’na defnedilmi tir301.

Hastabakõcõlõk Hizmeti Kõzõlay Beyo lu Hastanesi’nde 49, Kõzõlay Taksim Hastanesi’nde

25, Kõzõlay Daru afaka Hastanesi’nde 22, Kõzõlay Galata Hastanesi’nde 23, Kõzõlay Ca alo lu Hastanesi’nde 27, Kõzõlay Kadõrga Hastanesi’nde 22, Kõzõlay Tõp Fakültesi Hastane-si’nde 22, Bahriye Merkez Hastanesi’nde 13, Pangaltõ Menzil Hastanesi’nde 7, Mülkiye Baytar Mektebi Hastanesi’nde 2, i li Etfal Hastanesi’nde 6, Harbiye Mektebi Hastanesi’nde 6, stihlak- Milli Kadõnlar Cemiyeti Hastanesi’nde 16, Musevi Hastanesi’nde 3, Topçu Mektebi Hastanesi’nde 2, ehremaneti Çapa Hastanesi’nde 5, A a Camii Mecruhin Hastanesi’nde 18, Maçka 295 ATASE Ar ivi Kls. 2438, Dos. 137, Fih. 1-22. 296 ATASE Ar ivi Kls. 2436, Dos. 120, Fih. 8-23. 297 ATASE Ar ivi Kls. 1343, Dos. 2, Fih. 1-2. 298 Edirnekapõ ehitli i Çanakkale ehitleri Listesi, Gelibolu Yarõmadasõ Tarihi Milli Park Müdürlü- ü, Eceabat. 299 Tasvir-i Efkar, 10 Temmuz 1915. 300 Tanin, 11 Kasõm 1915. 301 Erdemir, a.g.e., s. 378.

59

Hastanesi’nde 3, talyan Eytamhanesi’nde 2, Ta kõ la Hastanesi’nde 3, Gümü suyu Hastanesi’nde 2 olmak üzere toplam 284 hastabakõcõ görevlendirilmi tir302.

Gönüllü olarak hastabakõcõlõk yapan hanõmlardan Dava Vekili Akif bey’in zevcesi Sahire Hanõm, kerimesi Atiyye Hanõmefendiler, tüccardan Rõza Dervi Bey’in zevcesi Mevhibe Hanõm, tüccardan inasi Bey’in zevcesi Celadet Hanõm, tüccardan Kemal Dervi Bey’in zevcesi Emine Hanõm, tüccardan Hidayet Dervi Bey’in zevcesi Hafiza Hanõm, Veli Efendi’nin kerimesi Rukiye Hanõm, Nazmi Efendi’nin kerimesi Sabiha Hanõmefendilere ve Feriköy Hastanesinde gönüllü çalõ an birçok hanõma madalya verilmi tir303.

Cephenin kuzeyindeki lojistik hizmetlerinin koordine edildi i ve hastanelerin faal oldu u Yalova Köyü’nde Kõzõlay Hastanesi’nde hastabakõcõ/hem ire olarak görev yapan ve 5’nci Ordu Sõhhiye Reis Muavini Dr. Ragõp Bey’in e i olan Erika Hanõmefendi görev ba õnda iken hastanenin dü man uçaklarõ tarafõndan bombalanmasõ sõrasõnda hayatõnõ kaybetmi tir (17 Aralõk 1915)304.

Hilâl-i Ahmer yõllõ õnda Kadõrga hastanesinde görev yapan hastabakõcõlarõn isimleri u ekilde sõralanmaktadõr: “Madam Herman, Madam Rozan, Prenses Oblonski, Matmazel Rayatnoren, Madam Ro eden, Madam Elenihrõstodolu, Rusyalõ Amgalisov Binti Mehmed Zeki Kamilof, Meryem Binti smail Yabukov, Meryem Rahmetullah Pata ov, Rukiye Binti Mehmet Zarif Panov, Zahire Hanõm, Rukiye Hanõm, Fatma Suzan Hanõm, Ay e Sõdõka Hanõm, Hatice Hanõm. Hastanenin Ba tabibi smail Dervi , Operatörü Atõf Beylerdir305.

Padi ah V. Mehmet Re at tarafõndan 2 Kasõm 1912 tarihinde yaptõrõlan evkiye Hastanesi (Sarayõ Hümayun Hastanesi de denilmektedir) sa lõk personeli isimlerine ili kindir. Di er hastanelere göre oldukça fazla sa lõk personelinin görev yaptõ õ bu hastanede306gönüllü olarak hastabakõcõlõk yapanlarõn isimleri unlardõr: “Matmazel Brendizi (Gündüz ve gece hizmet etmi ti), Madam Yusuf Razi (Yalnõz gündüzleri hizmet etmi tir), Madam Taytas Efendi (Yalnõz gündüzleri hizmet etmi tir), Madam Avlambiyus Efendi (Yalnõz

302 Takvim 2, s.125. 303 ATASE Ar ivi Kls. 1438, Dos. 137-A, Fih. 39. 304 Üzerinde Osmanlõca kitabeli kabri Yalova Köyü Kabristanõ’ndadõr; Servet-i Fünun, S.1280, 30 Aralõk 1915, s. 70. 305Osmanlõ Hilal-i Ahmer Cemiyeti Salnamesi (1329-1331), stanbul 1335, s.126 (OHACS olarak kõ-saltõlacaktõr); Takvim 2, s. 28. 306 OHACS, s.169.

60

gündüzleri hizmet etmi tir), Matmazel Gözenberg Efendi (Yalnõz gündüzleri hizmet etmi tir), Matmazel Leylâ Donza Efendi (yalnõz gündüzleri hizmet etmi tir), Matmazel Rozantal (yalnõz gündüzleri hizmet etmi tir)307”.

Cepheye Geri Dönü Tedavileri yapõlan yaralõlarõn bir kõsmõ Dersaadet

Misafirhanesi’nden cepheye nakledilmi lerdir (11 Temmuz 1915)308. 14 Temmuz 1915 günü Pa abahçe Vapuru ile iyile en erlerden bir grup cepheye gönderilmi tir.309 Aynõ tarihlerde tedavisi tamamlanan 83 asker

am Vapuru ve irket-i Hayriye’nin 62 numaralõ vapuru ile 66 asker ile 16 Temmuz 1915 tarihinde de 61 asker cepheye sevk edilmi tir310.

Çe itli tarihlerde Çanakkale muharebelerinde yaralanan subaylarõn tedavi için stanbul hastanelerine gönderilmi tir311. Ayrõca yaralõ subaylardan bir kõsmõ yurt dõ õnda tedavi ettirilmi ve tedavileri devam edenlerle ilgili bilgiler heyete ba kanlõk eden görevliler tarafõndan bildirilmi tir312.

Harp Mecmuasõ’nda sayfanõn ba tan üçte birini kapsayacak ekilde, lüks bir ortamda 25 ki inin ayakta ve oturarak boy gösterdi i foto raf karesinin alt kõsmõnda “Almanya kaplõcalarõnda tedavide mecruh zabitlerimiz (yaralõ subaylarõmõz), Alman ve Avusturya zabitleriyle muhasebeleri (sohbetleri).” Yan kõsõmda da Türk subayla-rõn isimleri verilmektedir: “Mülazõm-õ Evvel Nazõm Efendi, Yüzba õ Hikmet Efendi, Dr. Alaeddin Efendi, Yüzba õ Mehmet Efendi, Dr. ükrü Bey, Mülazõm-õ Evvel Ömer Vehbi Efendi, Yüzba õ Bedri Efendi, Kaymakam (Yarbay) Servet Bey, Mülazõm evket Efendi, Dr. hsan Arif Bey”313.

arköy Kõzõlay Hastanesi Ba tabibi Talha Yusuf Bey “Dün ilave edilen 100 yata õn hepsine mecruh alõnmõ ve bundan dolayõ mecruh sayõsõ 259 olup 24 neferin taburcu edilip kõtalarõna gönderildi ini ve 41 bo yata õn oldu unu” bildiriyor314. 307 OHACS, s.172. 308 ATASE Ar ivi Kls. 1999, Dos. 447-A, Fih. 1-5. 309 ATASE Ar ivi Kls. 1999, Dos. 447-A, Fih. 1-12, 13, 14. 310 ATASE Ar ivi Kls. 1999, Dos. 447-A, Fih. 1-15, 16, 17; ATASE Ar ivi Kls. 1999, Dos. 447-A, Fih. 1-18, 19, 20; ATASE Ar ivi Kls. 1999, Dos. 447-A, Fih. 1-9, 10. 310 ATASE Ar ivi Kls. 1999, Dos. 447-A, Fih. 1-12, 13, 14. 310 ATASE Ar ivi Kls. 1999, Dos. 447-A, Fih. 1-15, 16, 17. 311 KA Ar ivi, Kt 23, Blg 216, 24 Nisan 1331. 312 ATASE Ar ivi Kls. 2422, Dos. 43, Fih. 1-11; 313 Harp Mecmuasõ, Y.1, S.7, Mart, stanbul 1332, s.111. 314 KA Ar ivi, Kt 523, Blg 41, 18 Haziran 1331.

61

Ege Bölgesi ve Di er Bölgelerde Sa lõk Hizmeti Haziran ayõnda Bandõrma zmir demiryolu üzerindeki 4. Kolordu

Asker Alma Reisli i emrinde tesis edilen Balõkesir, Kõrka aç, Soma ve Manisa Harp Hastaneleri de 5. Ordu hasta ve yaralõlarõna tahsis edilmi tir315.

Müttefik Devlet Hekimlerinden Alman Dr. Tomer zmir Menzil Hastanesi’nde görev yapmõ tõr316.

Ula õm kolaylõ õ sebebiyle Tekirda ve stanbul, yaralõ ve hasta sevkinde en önde gelen sa lõk hizmet merkezlerindendi. Temmuz ve A ustos muharebelerinde artõk stanbul hasta kabul edemez bir dolulu a ula õnca Sahra Sõhhiye Müfetti -i Umumisi’nin “ stanbul’a ba ka yaralõ ve hasta gönderilmemesi” emri üzerini cephenin güneyindeki illere sevkõyat ba lamõ tõr317.

Sahra Sõhhiye Müfetti -i Umumili i’nden 5’nci Ordu Menzil Müfetti li i’ne 11 Aralõk 1915 tarihli gelen telgrafla Asya Grubu’ndaki yaralõ ve hastalarõn zmir ve Manisa’ya sevki için zmir ve Manisa hastanelerine gerekli emirlerin verildi i belirtilerek hastalarõn tren istasyonlarõna süratle gönderilmesi istenmi tir318.

Tuzla, Hereke, zmit319, Eski ehir ve Konya’ya kadar uzanan yurt

içi sa lõk kurullarõyla birlikte, stanbul Komutanlõ õ Ba hekimli i’ne ba lõ olarak faaliyeti planlanmõ tõ320.

28 Temmuz 1915 günü tüm 5’nci Ordu personel mevcudu 250.818 oldu una göre mevcut hastanelerdeki yatak toplamõ, ordu mevcudunun % 4,7 sine ula mõ tõ. 14 Temmuz 1915 gününe kadar yeniden açõlan veya geni letilen hastanelerle tümenlerin sõhhiye bölükleri ve seyyar hastanelerinin durumu öyle olmu tur321. Bu suretle harbin sonlarõna do ru 5’inci Menzil Müfetti li ine ba lõ hastanelerle 5’inci Orduya ba lõ birliklerin elinde bulunan hastanelerin yatak mevcudu artmõ ; ordu mevcudunun % 7,5’e çõkarõlabilmi ti322.

315 Özbay, a.g.e., s.235. 316 Aynõ yer. 317 Aynõ yer. 318 ATASE Ar ivi Kls. 1181, Dos. 226, Fih. 22. 319 zmir Hastanesi (200 yataklõ) ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 2-8; ATASE Ar ivi Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 1-3, 1-3a. 320 Özbay, a.g.e., s.230. 321 Türk Silahlõ Kuvvetleri Tarihi, a.g.e., C.V, 3. Kitap, s. 549. 322 Aynõ yer.

62

Buna ra men yapõlan çarpõ malarda meydana gelen yaralõlarõn yatõrõlmasõnda güçlük çekilmekteydi. Nitekim 5’inci Ordunun Kuzey ve Güney Gruplarõnda meydana gelen çarpõ malar sõrasõnda günde 3.000 ve hatta 4.000 yaralõ vakasõ olmu , bunlarõn bakõmõ ve yatõrõlmasõ için, ilk müdahalelerinden sonra memleket içi hastanelere sevkleri gerekmi tir323.

Temmuz ve A ustos aylarõnda Akba ve A aderesi Sevkõyat Hastaneleri vasõtasõyla vatan ve menzil hastanelerine yollanan yaralõ, hasta ve hava de i imi adedi öyledir: (Bu rakama yarõmada’daki Bayõrköy, Galataköy ve Gelibolu Hasta-nelerine yapõlan sevkõyat dâhil de ildir324.)

Sahra Sõhhiye Genel Müfetti li inden, stanbul’a hasta gönderilmemesi hususunda verilen emir üzerine memleketlerine gidebilecek zuafayõ325 raporla hava de i imi vererek yollama i lemi de cephede çalõ an doktorlarõn görevlerindendi. Geriye sevk edilen hastalar yalnõz ordu menzil hastanelerine sevk edilmi lerdi326.

Eylül, Ekim ve Kasõm aylarõ nispeten sakin ve yalnõz sõnõrlõ siper ve mevzi muharebeleri ile geçmi tir. Bu sükunet döneminde iki taraf siperlerinin bir çok yerlerde birbirine birkaç metre kadar yakõn olmasõndan dolayõ ço u el bombalarõyla olmak üzere günde 200-300 yaralanma meydana geliyordu. Hasta sayõsõ ise bir yandan ia enin günden güne bozulmasõndan, di er yandan aylarca siper içinde kalmaktan ve di er taraftan elbise, çama õr gibi giysilerin kalmamasõ, temizleyici maddelerin bulunamamasõ, kirlilikten korunulamamasõ yüzünden artõyordu327.

1915 yõlõ ba õnda Sa lõk Dairesi Ba kanlõ õ’nõn en büyük faaliyeti, hasta ve yaralõlarla, stanbul çevresine yayõlan bula õcõ hastalõklarla mücadele olmu tur. lk tedbir olarak, Anadolu’dan gelen ikmal erlerinin temizlenmesi ve a õlarõ yapõlmõ tõr. Bu amaçla stanbul’un Anadolu yakasõndaki Tuzla bölgesinde temizlik tesisleri kurulmu , ayrõca mevcut hastanelerin yatak sayõlarõ artõrõlmõ tõr328. Nihayet 19/20 Aralõk 1915’te kuzey, 8/9 Ocak 1916’da tilaf birlikleri Yarõmada’dan çekilmi lerdir.

323 Türk Silahlõ Kuvvetleri Tarihi, a.g.e., C.V, 3. Kitap, s. 549. 324 Gözcü, a.g.m., s. 88; Özbay, a.g.e., s.235. 325 Sava ma yetene i kalmamõ , cõlõzla mõ , balõma muhtaç hale gelmi erat ile ilgili önlem ve i lemleri içeren yedi maddelik emirler bütün birliklere gönderilmi tir. ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls 4351, Dos., 46, Fih. 3, 3-1, 3-2, 3-3. 326 Gözcü, a., g.,m., s. 87-88; Özbay, a.g. e., s.236. 327 Gözcü, a., g.,m., s. 89; Özbay, a.g. e., s.236. 328 Türk Silahlõ Kuvvetleri Tarihi, I. Dünya Harbinde Türk Harbi, C.X, I. Dünya Harbi, dari Faaliyetler ve Lojistik, Ankara 1985, s. 299.

63

Sonuç Çanakkale Bo azõ’nõ geçip, mevcut Cihan Harbi’nin Avrupa’daki

a õr kõ artlarõnõ hafifletmek ve kõsaltmak adõna Ba kent stanbul’u devreden çõkarõp Rusya ile birle erek Mayõs ayõnda da Almanya’yõ do uda çökertip, hem az zahmetle zafer kazanmak hem de mevcut öhretlerine öhret katmak amacõndaydõlar.

Gelibolu Yarõmadasõ’na amfibi tarzda karaya asker çõkaracaklar; güneyde Alçõtepe, kuzeyde Conkbayõrõ zirvelerini ele geçirip, Kilitbahir platosunu tutarak Türk sahil savunma toplarõnõ etkisiz hale getirecekler, deniz mayõnlarõnõ temizleyip Bo az önünde bekleyen Birle ik Filo’ya yol açõp, hedeflerine do ru emin adõmlarla yürüyeceklerdi.

Her iki hesaplarõ da geri tepti. Muharebeler boyunca 100.000’in üzerindeki yaralõ ve hastanõn tedavisi meselesi mevcut çalõ manõn özünü te kil etti. Üç farklõ ar iv ile Kõzõlay’a ait veriler ve askeri eserler en büyük malzemeyi olu turdu. Buna ra men çalõ ma eldeki malzemenin kifayetsizli i nedeni ile pek çok yönden eksiklik arz etmektedir. Belki kullanõlan bilgi ve belgeler için sadece ‘gündem belirleme’ u ra õsõ denilebilir.

Sõrasõyla Çanakkale cephesinde yaralanma ve hastalõklardan, sa lõk kurulu larõndan, yaralõ ve hasta nakliyatõndan, cepheye mücavir Rumeli, Anadolu yakasõnda, stanbul’da, Marmara, Ege ve di er bölgelerdeki sa lõk ve hastabakõcõlõk hizmetlerinden bahsedilecektir.

Cephede, yakõn ve uzak hastanelerde a õr ve hassas bir hizmeti büyük bir özveriyle yürütmü olan doktor, hem ire, hastabakõcõ ve tezkerecilerin olu turdu u sa lõk hizmeti kadrosunu, bu sava õn adsõz ve iddiasõz kahramanlarõnõ, yeni nesillere aktarmak bu çalõ manõn temel hedeflerinden biridir.

Tahaffuzhanelerde oldu u gibi a õ uygulamalarõna cephede de devam edilmi tir.

‘Harp paketi’ndeki malzemelerle yapõlan ilk müdahalenin ardõndan sõhhiyecilerin yardõmõyla ate hattõnõn hemen gerisinde bulunan korunaklõ ‘yaralõ yuvalarõ’na götürülür; yarasõnõn derecesine göre karar verilerek i lemin ikinci a amasõna geçilir.

Daha ileri tedavi gerektiren yaralõlar ise hasta nakil ve asker/mühimmat ta õyan gemileri ile civar bölge ve stanbul hastanelerine aktarõlmaya çalõ õlmõ tõr.

‘Nekahethaneler’de, sõcak muharebede bir hafta çarpõ õp hayatta kalan Mehmetçik, buralara getirilerek en az bir, bir buçuk ay

64

e lendirilerek, sa lõk kontrollerinden geçirilerek, sonunda bedensel ve psikolojik olarak sa lõ õna kavu anlar görev yerlerine gönderilmi lerdir.

Yaralanmalarõn büyük bir kõsmõ ba , gö üs, kol ve bacakta olmaktadõr; bunlarõn ço u da bomba, arapnel veya piyade mermilerinden meydana gelmektedir. Süngü yaralarõna ise çok az rastlanmaktadõr. Vücutta olu an yanõklar ve eldeki yaralanmalar da çoktu.

Birliklerin zeminlik ve siperlerdeki olumsuz artlar kar õsõndaki mücadelesi, uykusuzluk, a õrõ yorgunluk dâhil, psikolojik sarsõntõ geçirmesine neden olabiliyordu.

Cephede sõtma, tifus, tifo, dizanteri, kolera, iskorbüt gibi vakalarla mücadeleye her zaman devam ediliyordu.

Kur unun çõkartõlmasõ veya arapnel parçalarõnõn temizlenmesi gibi yüzeysel yaralarla çok sõk kar õla õlmaktadõr. Kafa yaralanmalarõ, kimi zaman karõn ve gö üs yaralanmalarõndan daha kolay iyile ebiliyordu. Gö üs yaralanmalarõna pek dokunulmuyordu. En akla yatkõn yöntem, yaralõyõ kendi haline bõrakmaktõ. Karõn yaralanmalarõ yüzünden çok fazla kayõp ya andõ. Kol ve bacaklarõn kesilmesinde de ço u zaman kangren olma tehlikesi vardõ.

Cephedeki sa lõk te ekkülleri, 18 Mart zaferine sahil savunmasõ bölgesi ve denize mücavir alandaki sargõ yerleri ve mevcut hastanelerden ibaretti. Karadaki muharebelerin uzayaca õ kesinle ince sistem ona göre tanzim edildi.

Cephedeki yaralõlarõn ve hastalarõn tedavilerinin yanõnda, cephenin kuzeyine do ru Behramlõ, Kilitbahir, Eceabat, Bigalõ, Kocadere, Küçük Anafartalar, Büyük Anafartalar, Akba , Yalova, Ilgardere, Tur un, Galata, Karainebeyli, Gelibolu, Bergos, Bolayõr, Evre e, Uzunköprü,

arköy Eriklice, Mürefte, Malkara, Tekirda , Kõrklareli, Edirne gibi köy, kasaba ve vilayetlerdeki hastanelerde; stanbul hastanelerinin yakla õk tamamõna yakõnõ, Anadolu yakasõnda Çanakkale ve kuzeyinde Lâpseki, Karabiga, Biga, Dimetoka, Erdek, Bandõrma, Mudanya, Adapazarõ, zmit; Çanakkale güneyindeki Erenköy, Põnarba õ, Ezine, Edremit,

Ayvalõk, Balõkesir, Soma, Menemen, zmir; Akhisar, Ankara, Afyonkara-hisar, Adana, Antalya, Burdur, Dinar, Konya, Milas, Söke, Tokat gibi di er birçok kasaba ve vilayetler gazilere sa lõk hizmetleri konusunda her türlü imkânlarõnõ seferber etmi lerdir.

Cephede ve cephe dõ õnda hizmet veren tedavi amaçlõ merkezler be ciltlik Milli Savunma Bakanlõ õ ‘ ehitlerimiz’ adlõ kitabõndan teker teker taranarak aktarõlmõ tõr. “Deniz araçlarõ, yaralõ ve hasta nakli” ayrõ

65

ba lõk altõnda i lenmi tir. Yaralõ ta õyan gemilerde ehit sayõsõ arttõ õnda uygun bir iskeleye yana õlõp ehitler ilgililere teslimden sonra yola devam ediliyor olmasõ da ilginç bir detaydõr. Cepheye en yakõn istasyon Uzunköprü tren istasyonu oldu u için bu istasyon deniz ula õmõndan sonra büyük bir önem arz etmektedir. Deniz ula õmõndan sonra, cepheye 100 km.lik mesafede olsa da ula õm konusunda vazgeçilemez bir öneme sahiptir. Özellikle tilaf denizaltõlarõnõn büyük tahribatõ, Uzunköprü tren istasyonu çok daha önemli hale getirmi tir.

stanbul mevcut 10.000 yatak kapasiteli hastanelerin 7.000 yataklõ bölümünün Ordu tarafõndan, geri kalan 3.000 yataklõ bölümün de Kõzõlay tarafõndan idare edilmesi; sevkõyat iskelelerinin Ayastefenos, Tekirda , Gelibolu ve Çanakkale olmasõ kararla tõrõlmõ tõr.

Ula õlabilen doktorlarõn isimleri, hastabakõcõlõk hizmeti, stanbul’daki definler gibi gündemlere de yer verilmeye çalõ õlmõ tõr.

Sonuç olarak, Çanakkale’yi geçilmez kõlan Mehmetçi in tedavisi için tüm imkânlarõn seferber edildi inden bahsetmek, hiç de mübala alõ olmayacaktõr.

KAYNAKÇA Ar iv Belgeleri ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2189, Dos. 41, Fih. 2-2. ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2421, Dos. 38, Fih. 5-9. ATASE Ar ivi, BDH 1, Kls. 1999, Dos. 447-A, Fih. 1-5. ATASE Ar ivi, BDH 1, Kls. 1999, Dos. 447-A, Fih. 1-12, 13, 14. ATASE Ar ivi, BDH 1, Kls. 1999, Dos. 447-A, Fih. 1-15, 16, 17. ATASE Ar ivi, BDH 1, Kls. 1999, Dos. 447-A, Fih. 1-18, 19, 20. ATASE Ar ivi, BDH 1, Kls. 1999, Dos. 447-A, Fih. 1-9, 10. ATASE Ar ivi, BDH 4, Kls. 4836, Dos. H-1, Fih. 1- 47. ATASE Ar ivi, BDH 1, Kls. 93, Dos. 775, Fih. 73. ATASE Ar ivi, BDH 4, Kls. 4701, Dos. H-1, Fih. 1- 48. ATASE Ar ivi, BDH 4, Kls. 4701, Dos. H-1, Fih. 1- 179. ATASE Ar ivi, BDH 4, Kls. 4701, Dos. H-1, Fih. 1- 49. ATASE Ar ivi, BDH 1, Kls. 595, Dos.72, Fih. 1. ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2422, Dos. 45, Fih. 4. ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 4556, Dos. 2. ATASE Ar ivi, BDH 4, Kls. 4943, Dos. 2, 3. ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 4943, Dos. 9.

ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 3402, Dos. 10, Fih. 23.

ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 4681, Dos. 324, Fih. 1-50 ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2430, Dos. H-1, Fih. 6. ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2480, Dos. 397, Fih. 3. ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 86, Dos. H-1, Fih. 34-2. ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 3474, Dos. H-9, Fih. 3- 14 ve 3-22.

66

ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2426, Dos. 65, Fih. 9. ATASE Ar ivi, BDH 4, Kls. 4836, Dos. 2, Fih. 22. ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 4351, Dos. 46, Fih. 1,1-1,1-2. ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 4351, Dos. 46, Fih. 1-2. ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2208, Dos. 25, Fih. 46. ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 1/ 217, Dos. 51, Defter 2, s. 12. ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 3495, Dos. 1, Fih. 10-3. ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 4351, Dos. 46, Fih. 6. ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 1/ 217, Dos. 51, Defter 2, s.54. ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 4532, Dos. 23, Fih. 4-18. ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2442, Dos. 158, Fih. 17. ATASE Ar ivi, BDH 1, Kls. 633, Dos. 210, Fih. 38-3. ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2417, Dos. 19, Fih. 8. ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 64, Dos. 186, Fih. 19. ATASE Ar ivi, BDH 1, Kls. 1138, Dos. 27, Fih. 2-8. ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 58, Dos. 16, Fih. 13. ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 4351, Dos. 46, Fih. 3, 3-1, 3-2, 3-3. ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2422, Dos. 45, Fih. 1. ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 2-8. ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2211, Dos. 34, Fih. 1-3, 1-3a. ATASE Ar ivi, BDH 1, Kls. 2474, Dos. 359, Fih. 1,2. ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2189, Dos. 41, Fih. 2-2. ATASE Ar ivi, BDH 4, Kls. 4542, Dos. 6, Fih. 1. ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2426, Dos. 65, Fih. 1-3. ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2208, Dos. 21, Fih. 6-17. ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2208, Dos. 21, Fih. 5-18. ATASE Ar ivi, BDH 2, Kls. 2426, Dos. 65, Fih. 1-12. ATASE Ar ivi, BDH 3, Kls. 3586, Dos. 22, Fih. 1-2. ATASE Ar ivi, BDH 4, Kls. 1887, Dos. 53, Fih. 5/5. ATASE Ar ivi, BDH 4, Kls. 4351, Dos. 46, Fih. 2/5. ATASE Ar ivi, BDH 1, Kls. 1438, Dos. 137-A, Fih. 39. BOA, HR, SYS, 2413/60 BOA, HR, SYS, 2411/32 BOA, HR, SYS, 2217/45 BOA, HR, SYS, 2100/1 BOA, HR, SYS, 2100/10 BOA, HR, SYS, 2218/36 BOA, HR, SYS, 2411/32 BOA, HR, SYS, 2098/12 BOA, HR, SYS, 2417/63 BOA, HR, SYS, 2212/11 BOA, HR, SYS, 2218/36 BOA, HR, SYS, 2099/9 BOA, HR, SYS, 2416/49 BOA, HR, SYS, 2412/11 BOA, HR, SYS, 2117/45 BOA, HR, SYS, 2412/41

67

BOA, HR, SYS, 2218/43 BOA, HR, SYS, 2219/10 BOA, HR, SYS, 2412/11 BOA, HR, SYS, 2179/3 BOA, HR, SYS, 2098/12 BOA, HR, SYS, 2179/3 BOA, HR, SYS, 2412/11 BOA, HR, SYS, 2099/10 BOA, HR, SYS, 2218/43 BOA, HR, SYS, 2182/1 BOA, HR, SYS, 2217/11 BOA, HR, SYS, 2099/9 BOA, HR, SYS, 2218/35 BOA, HR, SYS, 2218/45 BOA, HR, SYS, 2219/35 BOA, HR, SYS, 2413/60 BOA, HR, SYS, 2409/21 BOA, HR, SYS, 2409/53 BOA, HR, MA, 1136/61 BOA, HR, MA, 1148/28 BOA, HR, MA, 1136/61 BOA, HR, MA, 1150/35 BOA, HR, MA, 1139/3 BOA, HR, MA, 1138/13 BOA, HR, MA, 1137/55 BOA, HR, MA, 1138/1 BOA, HR, MA, 1150/35 BOA, HR, MA, 1147/67 BOA, HR, MA, 1144/22 BOA, HR, MA, 1136/64 BOA, DH, KMS, 32/8 BOA, DH, KMS, 33/15 BOA, DH. EUM.VRK. 25/25 KA Ar ivi, Kt 22, Blg 5, 5 Nisan 1331 KA Ar ivi, Kt 523, Blg 95, 5 Nisan 1331 KA Ar ivi, Kt 523, Blg 95, 5 Nisan 1331 KA Ar ivi, Kt 523, Blg 59, 1 A ustos 1331 KA Ar ivi, Kt 250, Blg 81, 1331 KA Ar ivi, Kt 129, Blg 167, 07. 01 1331 KA Ar ivi, Kt 23, Blg 208, 12 Temmuz 1331 KA Ar ivi, Kt 270, Blg 33, 11 Mart 1331 KA Ar ivi, Kt 44, Blg 88, 18 Nisan 1331 KA Ar ivi, Kt 283, Blg 32, 18 Mart 1331 KA Ar ivi, Kt 270, Blg 63, 1 Eylül 1331 KA Ar ivi, Kt 523, Blg 100, 25 Mayõs 1331 KA Ar ivi, Kt 160, Blg 18, 24 Nisan 1331 KA Ar ivi, Kt 73, Blg 52, 25 Temmuz 1331

68

KA Ar ivi, Kt 397, Blg 80, 16 A ustos 1331 KA Ar ivi, Kt 44, Blg 155, 8 Temmuz 1331 KA Ar ivi, Kt 318, Blg 1,103, Haziran 1331 KA Ar ivi, Kt 513, Blg 4, 18 Kanun-õ Sani 1331 KA Ar ivi, Kt 513, Blg 4, 13 ubat 1331 KA Ar ivi, Kt 512, Blg 1, 10 Haziran 1331 KA Ar ivi, Kt 270, Blg 64, 4 Eylül 1331 KA Ar ivi, Kt 270, Blg 57, 8 Haziran 1331 KA Ar ivi, Kt 12, Blg 268, 14 Kasõm 1331 KA Ar ivi, Kt 143, Blg 24, 18 Mart 1330 KA Ar ivi, Kt 587, Blg 144 1331 KA Ar ivi, Kt 73, Blg 58, 8 A ustos 1331 KA Ar ivi, Kt 498, Blg 44, 2 Haziran 1331 KA Ar ivi, Kt 523, Blg 95, 27 Mayõs 1331 KA Ar ivi, Kt 423, Blg 31, 26 Temmuz 1331 KA Ar ivi, Kt 520, Blg 56, 23 Te rin-i Sani 1331 KA Ar ivi, Kt 498, Blg 164, 13 Temmuz 1331 KA Ar ivi, Kt 220, Blg 124, 10 Kanun-õ Sani 1330 KA Ar ivi, Kt 111, Blg 28, 22 Nisan 1331 KA Ar ivi, Kt 520, Blg 46, 20 Eylül 1331 KA Ar ivi, Kt 90, Blg 39, 15 Kanun-õ Evvel 1331 KA Ar ivi, Kt 73, Blg 98, 28 Nisan 1331 KA Ar ivi, Kt 319, Blg 318, 28 Temmuz 1331 KA Ar ivi, Kt 111, Blg 23, 4 Te rin-i Sani 1331 KA Ar ivi, Kt 498, Blg 34, 17 Mayõs 1331 KA Ar ivi, Kt 319, Blg 309, 23 Temmuz 1331 KA Ar ivi, Kt 498, Blg 34, 17 Mayõs 1331 KA Ar ivi, Kt 578, Blg 67, 31 Mart 1331 KA Ar ivi, Kt 394, Blg 92, 1331 KA Ar ivi, Kt 520, Blg 44, 28 A ustos 1331 KA Ar ivi, Kt 4137, Blg 259, 6 Mayõs 1331 KA Ar ivi, Kt 507, Blg 1, 1331 KA Ar ivi, Kt 394, Blg 93, 1331 KA Ar ivi, Kt 413, Blg 16, 22 Nisan 1331 KA Ar ivi, Kt 498, Blg 204, 4 A ustos 1331 KA Ar ivi, Kt 73, Blg 16, 15 A ustos 1331 KA Ar ivi, Kt 73, Blg 98, 28 Nisan 1331 KA Ar ivi, Kt 498, Blg 64, 10 Haziran 1331 KA Ar ivi, Kt 498, Blg 45, 27 Mayõs 1331 KA Ar ivi, Kt 617, Blg 4, 20 Te rin-i Evvel 1331 KA Ar ivi, Kt 23, Blg 216, 24 Nisan 1331 KA Ar ivi, Kt 523, Blg 41, 18 Haziran 1331 www.kizilaykutuphane.org/arsiv.php

69

Kitap ve Makaleler 1919 (1335) Senesinde Mün‘akid Hilal-i Ahmer Meclis-i Umumisi Heyet-i Muhteremesine Takdim Edilen 1330-1334 Senelerine Ait Merkez-i Umumi Raporu, (OHACMUR) Matbaa-i Orhaniye, stanbul 1335. Ahmet Esenkaya “Çanakkale Muharebelerinde tilaf Devletleri’nin Sava Hukukuna Aykõrõ Davranõ -larõ” Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Atatürk ve Çanakkale Sava larõ Ara tõrma Merkezi, Çanakkale Ara tõrmalarõ Türk Yõllõ õ, S. 4, Çanakkale, 2006, s.51-96. CONK, Cemil, “Çanakkale Seferi”, Çanakkale Hatõralarõ, C.II, Arma Yayõnlarõ, stanbul 2002.

ÇAPA, Mesut, Kõzõlay (Hilal-i Ahmer) Cemiyeti (1914-1925). Ankara 1989, 354 s.(Ankara Üniversi-tesi Türk nkõlâp Tarihi Enstitüsü Yayõnlanmamõ Doktora Tezi.) ÇAPA, Mesut, Kõzõlay [Hilal-i Ahmer] Cemiyeti [1914-1925], Türkiye Kõzõlay Derne i Yayõnlarõ, Ankara 2009, 210 s. ÇAPA,Mesut, “Osmanlõ Kõzõlay(Kõzõlay) Cemiyeti”, Osmanlõ C.5 (Toplum), Yeni Türkiye Yayõnlarõ, Ankara 1999. ERDEM R, Lokman, Çanakkale Sava õ Siyasi, Askeri ve Sosyal Yönleri, Gökkubbe Yayõnlarõ, stan- bul 2009. Genelkurmay Ba kanlõ õ, I. Dünya Harbinde Türk Harbi, C.V, Çanakkale Cephesi Harekatõ, 3. Ki-tap, Çanakkale Cephesi Harekatõ, Ankara 1980. Genelkurmay Ba kanlõ õ, I. Dünya Harbinde Türk Harbi, C.V, Çanakkale Cephesi Harekatõ, 1. Ki-tap, Ankara 1993. Genelkurmay Harp Tarihi Ba kanlõ õ, Türk Silahlõ Kuvvetleri Tarihi, C.III, 1.Kitap, 6. Kõsõm (1908-1920), Ankara 1971. GÖRGÜLÜ, smet, On Yõllõk Harbin Kadrosu, TTK Yay., Ankara 1993 GÖZCÜ, Niyazi smet, "Umumi Harpte Çanakkale Müdafaasõ Esnasõnda Türk Ordusu Sõhhi Hizmetleri", Askeri Sõhhiye Mecmuasõ, S. 23, Temmuz stanbul 1938. HATEM , Nilüfer, Mare al Fevzi Çakmak ve Günlükleri, C. I, Yapõ Kredi Yay., stanbul 2002.

KARAL AKGÜN, Seçil, Murat Ulu tekin, Hilal-i Ahmer’den Kõzõlay’a, Ankara 2002. 498 s. Osmanlõ Hilal-i Ahmer Cemiyeti Hanõmlar Heyet-i Merkeziyesi tarafõndan Tertip Edilen Takvimi 2, (Takvim 2) stanbul 1332. Osmanlõ Hilal-i Ahmer Cemiyeti Hanõmlar Heyet-i Merkeziyesi tarafõndan Tertip Edilen Takvim 3, (Takvim 3) stanbul 1333. Osmanlõ Hilal-i Ahmer Cemiyeti craat Raporu (OHAC R), stanbul 1338. Osmanlõ Hilal-i Ahmer Cemiyeti Salnamesi (1329-1331), (OHACS) stanbul 1335. ÖZBAY, Kemal, Türk Askeri Hekimli i Tarihi ve Asker Hastaneleri, C.I., stanbul 1976. SARI, Nil- Zuhal Özaydõn, “I. Dünya Sava õnda Osmanlõ KõzõlayCemiyeti’nin Sa lõk ve Sosyal Yardõma Katkõlarõ”, II. Türk Tõp Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler stanbul 20-21 Eylül 1990, TTK Yayõnlarõ, Ankara 1999, 161-171 s.

TEPEKAYA, Muzaffer-Leyla Kaplan, “Kõzõlay Hanõmlar Merkezi’nin Kurulu u ve Faaliyetleri 1877-1923,” Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Manisa 2002, 149-202 s.

70

Türk Silahlõ Kuvvetleri Tarihi, I. Dünya Harbinde Türk Harbi, C.I, Osmanlõ mparatorlu unun Siya-si ve Askeri Hazõrlõklarõ ve Harbe Giri i, Ankara 1970, s.169

Türk Silahlõ Kuvvetleri Tarihi, I. Dünya Harbinde Türk Harbi, C.V, 2. Kitap, Çanakkale Cephesi Harekatõ, Ankara 1977. Türk Silahlõ Kuvvetleri Tarihi, I. Dünya Harbinde Türk Harbi, C.X, I. Dünya Harbi, dari Faaliyetler ve Lojistik, Ankara 1985, s. 222- 223,299-305

Süreli Yayõnlar Ahenk Harp Mecmuasõ kdam

Servet-i Fünun Takvim-i Vakayi Tanin Tasvir-i Efkâr Türk Yurdu