1

i

d

TRKYEKOltr

iS

BANKASI

Yayinlan

Genel Yayin: 306 Tarih Dizisi: 22

|

"

""

_mmmm.

niini

....

al.hA.L.-.

.

I

I

zgn.Ada The Rise and Fall of the Great Powers

Copyright Vintage Books Kesim Tehf Haklan Ajansi kanahyla almmigttr, Trkiye

14Bankast Kltr Yaymlari

Yayma Hazarlayan Mrgit Balabanhlar

Kapak Tasarrms MehmetDzelti Serhat

lusel

ztrk

Sayfa Dzeni Tipograf (0212)292 41 11 Sekizinci Bastm Mayis 2001 ISBN 975-458-030-8

OTM 10302208 Bassmevi SefikMatbaasi (0212)551 55 87

istanbul

TRKiYE

ig

BANKASI

KOltOr

Yayinlan

I

I

16. YZYILDAN GNMZE EKONOMIK DElSIM VE ASKERATISMALAR Paul KennedyBirtane evirenKaranak1

ykselig ve kgleri

byk glerin

...

.

..

.........

.................

....r....ii...

.

.

9..

,

.

.uni.mme

F-----m

-

b-

1

\

I

ath'eI

I

i

i

i

Ii

l II

iiIi

I

I

I

ii i

III

To

-

I

I

$5

10

-

p

9-w

----

-Ii-F-=ri

k

.

....

.

.

...

.

9.

mi...........--

.

a

rh.I

--MillitiliLI

I

NDEKILER

TABLO GRi

VE EMALAR.................................

.................................................................

......

....... ...

.......

....... . ......... ......... ............

....

....

....

11 . 13 .... ............. ...... ... .... . ..

DNYADA1. BATI DNYASININMNG MSLMAN

NCESI SANAY VE STRATEJi EKONOM............... ....... ................................................... .. .................................................................

YKSELISI... .. ........,,................. ...... ................. ............ -

N

...................

DNYASI

...............................................................

DISTA KALAN K LKE "AVRUPA MUCZES".......

JAPONYA.......,

VE RUSYA

..............................................................

27 3 34 3942 59 60 70 87 103

...,.................................................................................

2. HABSBURGLARIN EGEMENLIKMCADELENN ANLAMHABSBURG SAVA, BLOKUNUN ULUSLARARASI I VE VE KUVVETL..............................

GIRiIMI, 1519-1659.......................... ..............................,,,.........

................................

KRONOLOJSZAYIF...,,......,.......,.....................................

__ _ ....,...,..,.,..............

YANLARI... .......

.....

............

KIYASLAMALAR

........

...

.............................

PARA VE ULUS-DEVLET

.............................

3. MALYE, CORAFYA ccMALDEVRM"..........

VE SAVASLARINKAZANILMASI, 1660-1815........

....

...

107110 121 137 . 154

JEOPOLTKI

....

........................................................

,

.........................

.....................................................................................................................

SAVAgLARIN SAVALARIN

KAZANILMASI, KAZANILMASI,

IGGO-IT63 Igg-ISIJ

.......

......................................

...................

.......................................................................

SANAYi AINDA VE STRATEJi EKONOM4. SANAYLESME VE DEEN GLOBAL DENGELER, 1815-1885AVRUPA NGLZcc.. .......... ...

185

DIgINDAKHEGEMONYASI GLER"...........................................

DNYANIN

MIF

SN... .............,....,,.. .....-....

..

....

..............--....

.......-....--......--...-.

...

19093

..

......,...,..........................................

ORTA

....

......-.......-..................................-...

ZZ215

KIRIM

5AVAgl VE RU5YA'NIN

GCNN

AINMASI

.................................._..................

Ii II

7

..

E.L.-WLflIJ

IEL"LNMk

.

|

BRLEgK

DEVLETLER

VE

ALMAN BRL SAVAQLARISONULAR........................,.,

SAVA....,.,..............,................................ , ..............,

,...............,,............

,,,

............

..............

... .... ................ ...... , ,.......................

...

.......

123 229

,............................... ..............,

239

5.

IK KUTUPLU BIR DNYANINDOUSU VE "ORTA GLER"N BUNALIMI: BRNCIBLM, 1885-1918KUVVETLER DENGES ... GLERN KONUMU, ISS -I I4 ------------- - -------TTFAKLAR VE SAVAA SORKLEN, IS o-I I4 TOPLU SAVA) VE DENGELER, 19I4-I IS G........ ......................................__............... ......,

.............

......

DEgEN

DNYA

243 247251

-----------

----------....

..............

,__.............,..............,,,.............

304313

...........................................................

6.

KKUTUPLU BIR DNYANIN"ORTA GLER"NSONRASI OKUYANLAR

BUNALIMI.......................................

DOUSU VE KiNCI BLM, ..................................,............................................................

1919-1942...,,..............................

SAVA) SAHNE GEL EN

ULUSLARARASI SPER I 3

DZEN

....

.........

....

..

MEYDAN

DIINDAKBUNALIM,

335 335 353

GLER

..................

,

,

.............,...............,...............,...........

386.......,, ,......................

I-IP41

......................

.

..

..................

400

VE STRATEJEKONOMINNVE BUGN YARINIKULLANIMI"... ... .......

7.

K KUTUPLU BR DNYADA STKRARK ccEZC UVVETN

VE DEME,................................................

1942-1980

.............

DORU OLARAK GRNM.....................

YEN STRATEJKSOUK SAVA) VE I 80'E

K KUTUPLUI Jo'DEN

DNYADA

DONYA NCMEYDANA

. . .... ...........

.

..............................................

...............

.............................,..................

GELEN

ATLAKLAR

...........................,..........

DEEN EKONOMK

DENGELER

.....

,,.

..,......,,..............................

415 415 426 443 469 489

8.

Y YlRMIBRINC ZYILA DORUTARH VE SPEKLASYON POLTKASI N'N DENGELEME........ .................................,. ..............................,.,.

.....................

.....................................

..........,,..........................

............,,........................

JAPONLARIN AET

AMAZI

........-......

..............................................,..........__.............

POTANSYELVE SORUNLARI SOVYETLER BRL VE "EL.KLER" GRECE GERLEME BRLEgK DEVLETLER: NDE.............,.,.................,...........,,.........................

.........................................,.......................

517 ... ... 517 ... 526 . 540 .... 554 574. .. ...... . ... ......

BR NUMARA

OLMA

SORUNU

....

603629 635 725

SONSZ NOTLAR BIBLIYO

...............,...,....,..............................

,,...............,...................,.,

.....,.,,...............,.......

.........-...............................--

.-........-.........-..............-...........

-..........................

...

GRAFYA

..........,....................................

.

.

........................

.................

..............

8

l

HARITALAR

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

ON ALTINCI ON ALTINCI CHARLES'A

YZYILDA YZYILDA MRAS

MERKEZLER G P AVRUPA'DAK OLTK BLNMELERDNYA.........................,.......................... ............................................................ ..............................................................

..................................

SPANYOL AVRUPA'DAK AVRUPNINI75o

KALAN TOPRAKLAR, I 19 GCNN YIKILIyI..............................................................................

DURUMU IJ2.I'DEKEN

DOLAYLARINDA

AVRUPALILARIN OLDUU

SMRGE SIRADA

MPARATORLUKLARIDURUMU, ISIo BAQLICA

................

29 44 62 71 147 150.............

NAPOLYON'UNI OD

8.9.

CLBRTANYA GLER

AVRUPNIN

69

DOLAYINDA BYK

MPARATORLU$UNUN KABLOLARI...........................................................

SMRGELER, 278 311 336 419 ------------... 611 ..........................

DONANMA AVROPNIN

SLERVE

DENZALTI

VE BU GLERN SONRA AVRUPA

I9

1. BRNC DNYA SAVAI'NDAN OLDUU 11. HTLER'N EN GL12.B.D. KUVVETLERNN DNYAI.

I4'DEKI 87

SAVA PLANLARI

..........................................................

DNEMDE AVRUPA'NIN

DURUMU,...................

1942

ZERNDEKYAYILIMI,

Ii

III

i

I

I

i

Ii

II I

I

I

I

9

TABLO VE SEMALAR

h

TABLOLAR 1. 2. 3. 4. 5. ASKER NSAN GCNDEKARTILAR, I470-1660 BRTANYA'NIN SAVA) DNEMNDEK GIDER VE GELRLER,I688-IBIS...................................................

................

6.7. 8. 9.

..... .. BYKL,I690-ISI4 .. DONANMALARIN BYKL,I68 -ISI DNYA MALAT VERM NDE NSP PAYLAR, 1750-1900 BAgINA SANAYLEgME DZEYLER, 1750-1900 K GLERN ASKERPERSONEL DURUMLARI., ISI6-ISSO AVRPALI BYK GLERN GSMH'LARI, 1830-1890...........................................,...................

GLERN

NFUSLARI,

1700-1800

87 116 135

ORDULARIN

............................................

_.........................................,...................

136 136...... .............................

191

--

-----------.

-------------------....

191197 216 216 222 . 248,

.....,.,,..................................

.............................................

10..

AVRUPALI GLERN GLERN GLERIN

BYK GLERNKIRIM TOPLAM KENTSEL SAVAgI

11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30.

BAgINA GSMH'LARI, 1830-IS90 K SIRASINDAKASKER HARCAMALARI......................_...

........................

-

.

NFUSLARI, KESM

IB O-Ip38

......,..,.....................,.................._..._,,.

NFUSLARI................,...................................._..

VE BU NFUSLARIN

TOPLAM

NOFUSLAR

.. . .......... ... DZEYLER, IS8o-Ip38 .... DEMR/ELIK GLERN RETMLER, IS o-I 38 .. . GLERN TKETMLER, IB90-Ip38 ENERJ ........... GLERN PERSPEKTFLE ISSO-I 38 TOPLAM NSP SA.NAY OTANSYELLER, P ... DNYA MALAT VERMNDE NSP PAYLAR, IS8o-I 38 ...................._.. GLERIN ORDD VE DONANMA PERSONEL, 1880-I I4 -------GLERN SAVAg GEMS TONAJLARI, ISSO-I9I4 GLERN ULUSAL GELRLER, NFUSLARI VE BAINA GELRLER K . .............. TTFAKLARIN AISINDAN 1914'TEK SANAY/TEKNOLOJ KARgILAgTIRILMASI .. I9I4-1918 B.K. HARP MALZEMELERRETM,..................... .... . .......... ....................... ............... .......................................... .. ........... ------------------------... ..................... ........................... ------- -------------------------...

YZDES ISpo-Ip38 NDEK BAINA SANAYLEgME KI

249 249 250 250 251 251 253 253 298 315 325 329 332

RUSYA

OLMADAN

BRLEK..,...............................,........................,.,,

DEVLETLERN

KATARAK

KARQILAgTIRMALARI SAVA) HARCAMALARI DNYA BYK YILLIK MALAT GLERN MALAT

SANAYI/TEKNOLOJKUVVETLER, 2

VE SEFERBER

EDLEN TOPLAMIp30-I 38I3-Ip38

SANAYRETM ENDEKSLER,I9IS-ISAVUNMA HARCAMALARI,

SANAYRETM NDEKSLER,I E GLERN UAK RETM, I 31-Ip39 DNYA MALAT VERM PAYLARI, 8 I929-I93.......................,___........................................... ...........

__................................ I I4-1919 ..... .............................. ..... ........................... ............. ...... .. ......... ....

340359

362391 397

......................................

.......

I

31. 32.33.

439 456 GLERN 194 8-I o SAVUNMA HARCAMALARI, 469 38. GLERN NKLEER ATI) ARALARI, ---------------------490 RETIM, ISJO-Ip3O 9. DNYA MALAT SANAYLER 491 40. DNYA TCARET HACM, IS50-1971 .... ......... .. . . . .. 491 41. DNYA RETMNDE YZDE ARTILARI, I 48-Ip68 511 42. KS BINA YILLIK ORTALAMA VERM BYMES ORANLARI, 1948-1961 514 43. GAYRSAF DNYA HASILASI PAYLARI, I 60-I 8O . . .. .. ............... 515 NFUS, BAgINA GSMH VE GSMH 44. 1980'DE K .. . . ... .. .. 558 45. GEREK GSMH'DA BYME, 1979-I 83 .. . ........... ............. . .................... N GSYH'NIN 1979-1980'DE RETMEK KULLANILAN DOLARINI 46. 1000 KARgILII 580 KLO OLARAK KMR VE ELK .. 591 47. STRATEJK NKLEER SAVA) BAgLIKLARI TAHMNLER ........ ........................... 600 48. NATO VE VARgOVA PAKTI DONANMA GLER ........ .... .. 618 49. B.D. FEDERAL AIK, BOR VE FAZLER, 1980-ISSS ----------------. ---36. 37.GLERN

34. 35.

GELRLERVE BUNLARIN YZDELER GLERN NSP SAVA POTANSYELLER Ip37'DEK TANK RETM 1944'TEK GLERN UAK RETM, Ip3 -I945 GLERN SLAH RETMLER, 1940-1943GLERN HARCANAN ULUSAL I937'DEK..........., ., ., ....................................., ....................................,,,................................................. -------------------------

SAVUNMAYA.........................................

.......................

.........................

-------------.

--

--

-

399 399 422 422

----....-------------....

..

424.

I950'DEK

TOPLAM

GSMH'LARI

VE

K$......

BAINA......

GSMH'LARI.........................

............

,,

........

.1974

-------------

....................

.............................

.

...-.

................................

...................

..........................

----......

...

...

,

,

....

....

.

.............

.

...

....

....

,,

...........................__..............

.

.....

.

....

....

.

.........__..............

.

---

SEMALAR . .3.RUSYA VE ALMANYA'NIN ORANLAMALARI SOVYETLER

NSP GC

..........................

.,

.

N, HNDiSTAN VE BAZI BATI AVRUPA DEVLETLERNN...........................................,...,.....................................

..... .... ........... .... .... .. 1980-1010GSYH

.

296 536 579

BRL VE

N'DE

TAHIL

RETM, 1950-1984

...................................

....

...

...

...

i-I

I

||

|

I

i

I

|||II

lII

I I

II

11

I

lIi i

GRIS

i

Rnesans sonrasi- dnemdeki ulusal ve g zerinedir. Amaci, Bati Avrupa'nm "yeni monargileri"nin kurulmasmdan ve okyanus tesi, global devletler sisteminin baglangicmdan bu yana geen beg yzyil iinde, egitli Byk Glerin, birbirlerine kiyasla, nasil ykselip ktklerini izlemek ve aiklamaktir. Kitap, ister istemez savaglari, zellikle de Byk G ortakhklari* tarafindan uzun sureli olarak yapilan ve uluslararasi dzende byk etkileri olan nemli atimalari genig bir biimde konu etmektedir; ancak tam anlamiyla askeri tarih zerine yazilmig bir kitap da degildir. 1500 yilmdan bu yana, global ekonomik dengelerde ortaya ikan degigiklikleri ele almaktadir; ama dogrudan bir ekonomi tarihi ahymasi degildir. Kitabin ilgi odagmi olugturan, uluslararasi sistem iinde nde gelen devletlerin her biri hem zengin hem kuvvetli olmak (ya da hem zengin hem kuvvetli olmayi srdrmek) iin varligini abalarve gcn artirmaya ken, ekonomi ile strateji arasinda grlen etkilegimdir. Kitabin altbaghmda deginilen atigma, bu yiizden hep degigiklike erevesi iinde incelenmektedir. Bu dnemdeki Byk Glerden herhangi birinin zaferi ya da bir bagka Byk Gcn kmesi, ogu kez silahli kuvvetlerinin uzun srelerle yaptigi savaglarin sonucunda oldu; ancak bu, o devletin verimli ekonomik kaynaklannin sirasmda daha az ya da daha ok etkili biimde kullanilmasmm sava; br byk devletlerinve daha arka planda, o devletin ekonomisinin, asil atigmadan nceki on ytllar iindeki ykselig kine kiyasla, ya da kgnn de bir sonucudur. Bundan dolayi, bir Byk Gcn durumunun barig sirasinda srekli olarak nasil degigtigi, bu ahyma iin, savag sirasinda nasil arpigtigi kadar nem tagimaktadir.-yani

Bu

kitap,

"modern"

uluslararasi

"askeri"

"ekonomik

*

Ortakhk:

Koalisyon.

-

.n.

I

13

Burada ortayarak zmlenecettir

konulan grg, metin iinde ok daha ayrmtihama ok

ola-

kisa olarak gylece zetlenebilir:

Dnya meselelerinde bai eken uluslarin nispi gleri hibir zaman degigmeden kalmaz, bunun baghca sebebi de, farkh toplumlar arasmdaki egitsiz buyme hizlari ve bir topluma bir digerinden daha byk yarar saglayan teknolojik ve yapisal atihmlardir. Szgelimi, 1500'den sonra menzilli silahlarla donatilmig yelkenli gemilerin ortaya akigi ve Atuzun lantik ticaretinin nem kazanmasi, tm Avrupa devletlerine aym lde yarar saglamadi - kimilerine brlerinden ok daha fazla yardimci oldu. Bunun gibi, daha sonraki dnemlerde buhar gc ve bu gcn fazlasiyla bagimh oldugu kmr ve metal kaynaklarmm meydana ikmasi, belli birtakun uluslarm nispi gcn artirmig, digerlerinin nispi gcn de azaltmigtir. lkeler retim kapasitelerini artirdilar mi, barig zamanmda genig apli silahlanma giderlerini, savag zamamnda da byk ordu ve donanmalarm bakimmm ve saglanmasmm getirdigi ykleri kaldirmalari kolaylaglyordu. Bunu bylece dile getirmek, kaba bir merkantilizm gibi gelebilir ama askeri gce destek saglamak iin ogu kez zenginlige erigmeye ve onu korumak iin de ogu kez askeri gce ihtiya olur. Ancak, devlet kaynaklarinin ok byk bir blm varhk yaratmak amacindan uzaklagtirihp askeri amalara ayrilirsa, o zaman byle bir geyin uzun vadede ulusal gcn zayiflamasma yol .ama ihtimali vardir. Bunun gibi, bir devlet geni alanlar fethederek ya da pahah savaglar baglatarak- stratejik ynden agiri geniglemeye giderse, dig yayilmanm getirebilecegi kazanlann, btn burlarm bedeli yamnda hafif kalmasi gibi bir riske girmektedir. Sz konusu lke, nispi bir ekonomik gerileme dnemine girmigse, bu giderek gidderli hale gelen bir amaz olur. Bati Avrupa'nm 14. yzyilda ileri gitmesinden bu yana, Byk G sistemi iineken lkelerin de bagi yani spanya, Hollanda, Fransa, Britanya mparatorlugu ve gnmzde de Birlegik Devletler gibi lkelerin ykselmelerinin ve sonra da kmelerinin izledigi izgi, retim ve gelir saglama kapasiteleri ile askeri gleri arasmda daha uzun vadede ok anlamh bir kargihkh iligkinin var oldugunu ortaya koymaktadir. "Byk Glerin ykselig ve kgleri"nin bu kitapta sunulan anlatimt, kisaca gyle zetlenebilir: Birinci blm, dnyayi 1500 dolaylarmdaki haliyle inceleyip o dnemin merkezleri"nden her birinin\ kuvvetli ve zayif yanlarim zmleyerek, daha sonra olacak geyleri hazirlayan kogullari ortaya koymaktadir Ming ini;Osmanh imparatorlugu ve Hindistan'daki Mslman uzantisi Mogol imparatorlugu; Moskof Rusyasi; Tokugawa Japonya'si Ortaban Avrupa'daki devletve ler kmesi. O zaman henz yukaridaki siralamanm en sonunda yer alan blgenin kaderinin, brlerinden daha st bir dzeye ikmak oldugu hi de belli degildi. Ama adi geen dogu imparatorluklarmdan bazilari-szgelimi, -

"g

-

14

l

Avrupa ile kiyaslandiklarmda ne kadar etkileyici ve dzenli grnrlerse grnsnler, hepsi de yalnizca resmi devlet dini konusunda degil, ticari etkinlikler ve silah geligtirilmesi gibi alanlarda da, dgnce ve uygulama birligi zerinde israr eden merkezi bir otoriteye sahip olmano yarattigi sonulardari zarar grmglerdir. Avrupa'da bylesi bir st otoritenin bulunmaylgi ve egitli kralhklar ile kent-devletleri arasmdaki kavgact rekabetter, askeri alanda geligme saglamak zere surekli arayigar iin itici bir g olugturmug; bu araylglar ise, yarigmaci ve girigimci bir evre iinde ortaya ikan yeni teknolojik ilerlemelerle verimli bir etkilegim iine girmigtir. Degigme ynnde nlerinde daha az engel bulunan Avrupa toplumlari, srekli olarak bir ekonomik byme tirmanigi artirdilar; iine girerek askeri etkinliklerini bu da onlari, zamanla yerkrenin br blgelerinin nne geirecekti. Bu teknolojik degigme ve askeri yarig dinamigi Avrupa'yi her zaogulcu haliyle ileri dogru iterken, yarigan bencilce rekabeti, devletlerden birinin brlerini gemeye yetecek lde kaynak elde edip, sonra da kitaya egemen olma ihtimali gene de vardi. 1500'den sonraki yaklagik 150 yil boyunca, Ispanyollarm Avusturyah Habsve burglarm nderliinde hanedan-din temeli uzerinekurulan bir blok, igte tam byle bir gey yapacakmig gibi grnyordu; br byk Avrupa devletlerinin "Habsburglarm egemenlik girigimi"ni dizginleme abalari, Blm 2'nin tmn kaplamaktadir. Byk kitap boyunca yapildigi gibi, nde gelen glerin kuvvetli ve zayif yanlari birbirleriyle kargilagtirmah olarak ve bati toplumunu butnyle etkileyen daha genig ekonomik ve teknolojik degigikliklerin igigi altmda zmlenmektedir; bu da okuyucunun bu dnemdeki pek ok savagm sonularini daha iyi anlamasi iin yapilmigttr>Bu blumn ana temasi, Habsburg hkmdarlarimanki

-

nm byk kaynaklara sahip olmalarina ragmen, tekrar tekrar girigtikleri atigmalarla dzenli olarak airi genilemeyi srdrmeleri ve askeri aidan, zayiflayan ekonomik tabanlarmin tagiyamayacagi kadar agir ynkler ustlenmeleridir. Avrupah diger Bynk Gler de uzaylp giden bu savaglardan ok byk zararlar grdler ama onlar zor da olsa-maddi kaynaklari ile askeri gleri arasindaki dengeyi, dgmanlari Habsburglara gre daha iyi korumayi bagardilar.-zar

1660 ve 1815 arasinda meydana gelen ve Blm 3'te ele alman Byk G mcadelelerini, genig bir blok ile ok sayidaki rakibi arasmda bir yarig olarak zetlemek o kadar kolay degildir. Ispanya ve Hollanda gibi daha nceki dnemlerin Byk G1eri ikinci siraya dgerken, beg byk devletin (Fransa, Britanya, Rusya, Avusturya ve Prusya) srekli birer g merkezi olarak ortaya ikiglari, bu karmagilidnemde olmugiI

II

15

Eu bey devlet, 18. yzyil Avrupa'smda diplomasi ve sava; sahnesine hizla degigmesiyle arahkh egemen olacak v uzun sreli, ittifaklarin olarak kesilen bir dizi ortakhk savagma girigeceklerdir. Fransa'mn nce XIV. Louis, sonra da Napolyon'un ynetimi altmda, ne daha nceleri ne de o zamandan bu yana olmadigi kadar, Avrupa'yi denetimi altmda yaklagtigi bir dnem olmugtur; ama Fransa'nm abalari, br tutmaya glerin en azindan son are olarak birlegmeleriyle her zaman iin dizginlenmigtir. 18. yzyilin baglarmda, srekli silah altmda tutulan bir ordunun ve ulusal bir donanmanm maliyeti korkiin boyutlara erigtigi iin, ileri bir bankacihk ve kredi sistemi olugturabilen bir lke (Ingiltere gibi) mali ynden pek ok avantaja sahipti. Ancak cografi konum etkeni de, glerin yaptiklari ok sayida ve sik sik degigen mcadelelerdeki kaderlerinin belirlenmesinde byk nem tagiyordu; bu durum, Rusya lkenin neden 1815'e gelindiginde ok dave ngiltere gibi iki ha nem kazanmig olduklarini aiklamaya yardim olmaktadir. Her iki lke de, Ortabati Avrupa'daki mcadelelere mdahale etme glerini korumuglar, ama cografi konumlari nedeniyle gvenlik iinde olmuglardir. 18. yzyil ilerlerken, her ikisi de Avrupadigi dnyaya dogru yayilmig ve bu arada Avrupa'daki g dengesinin oldugu gibi korunmasim saglamiglardir. Son olarak gu da sylenebilir ki, yzyihn son eyregine gelindiginde, Ingiltere'de Sanayi Devrimi baglamigtt, bu devrim Ingiltere'ye hem denizagiri yerleri smrgelegtirmek, hem de Napolyon'un Avrupa'ya egemen olma girigimini boga ikarmak iin daha byk bir kapasite kazandiracakti. Buna karp, 1815'ten sonraki yzyil boyunca, dikkati ekecek gekilde uzun ortakhk savaglari grlmedi. Stratejik bir denge vardi ve bu denge 1815 tarihli Avrupa Devletleri Anlagmasi iinde yer alan nemli glerin tm tarafmdan destekleniyordu; bylece hibir ulus tek bagina ne egemenlik girigiminde bulunabilecek durumdaydi, ne de byle bir istek duyuyordu. 1815 sonrasmdaki onyillar boyunca ynetimlerin baglica ugraglari lke ii istikrarsizhklar ve (Rusya ile Birlegik Devletler sz anakaralar konusu oldugunda) zerinde yaydmakti. Bu yer aldiklari nispi istikrar kogullari, Britanya knparatorlugu'nun global bir g olarak deniz gc, smrgecilik ve ticaret alanlarmda doruk noktasina ikmasina imkn vermig ve ayrica lkenin fiilen tekeli altmda bulunan\ buhar gcne dayah sanayi retimi ile elverigli bir etkilegim iine girmigtir. Ancak 19. yzyihn ikinci yarisma gelindiginde, sanayileyme birtakim bagka blgelere de yayihyor ve uluslararasi g dengelerini dahatur."kanat"

eski nc lkelerdennoloji aralarini

uzaklagttrarak,

saglayacak kaynaklara da dzenlemelere de sahip olan lkelerden yana kaydirmaya bagliyordu. Daha o siralarda, dnemin bir-iki nemli atigmasi bir lye ka-

sonuna kadar kullanmalarmi

ortaya yeni ikmig retim ve tek-

16

Ii

I

dar Kirim Savagi, ama zellikle, Amerikan Savagi ve Fransa-Prusya Savagi askeri sistemlerini modernlegtirmeyi bagaramayan ve artik savaglarm niteligini degigtirmekte olan ok byk ordulari ve ok daha pahah ve karmagik silahlari destekleyecek genig tabanh bir sanayi altyapisindan yoksun toplumlara yenilgi getiriyordu. Bylece 20. yzyil yaklagirken, teknolojik degigmenin hizi ve byme oranlarmm .duzensizligi, uluslararasi sistemi 50 yll ncesine gre k daha istikrarsiz ve karmagik yapti. Bu, Byk Glerin 1880 sonra%mda, kismen kazan amaciyla, kismen de bagkalarmin yildizlarim sndurecegi korkusuyla, Afrika'da, Asya'da ve Pasifik'te ek smurge topraklari edinmek iin yaptiklari ilgm ve bencilce yarigta ortaya ikiyordu. Eu ayrica hem karada hem denizdeki silahlanma yarigmin artigiyla ve egitli ynetimler, ilerde ikabilecek bir savag iin kendilerine ortak ararken, barig sirasinda bile kalici askeri ittifaklar kurmalarmda da grlmugt. Ancak 1914 ncesi dnemin smrgecilik kavgalarmin uluslararasi bunalimlarmm ardmda, bir on yildan brne, ekonove mik g endeksleri, global dengelerde daha da temel degigiklikler oldugunaigaret ediyor ve yzyil boyunca temelde Avrupa merkezli olan dnya sisteminin sngn gsteriyordu. Ellerinden gelen abayi harcamalarma ragmen, Fransa ve Avusturya-Macaristan gibi Avrupa'mn geleneksel Byk Gleri ve yakm zamanlarda birligini saglamig olan talya gibi bir Byk G yarigi terk ediyorlardi. Buna kargi, kocaman birer kita byklgnde olan Birlegik Devletler ile Rusya, n plana ikiyor ve Rusya bunu arhk devletinin yetersizliklerine ragmen yaplyordu. Batt Avrupa uluslart arasmda ise, belki yalmzca Almanya'da, gelecekteki dnya g1erinin kuracagi sekin itilaf iinde kendisine zorlayarak bir yer saglayacak g ve kuvvet vardi. Ote yandan Japonya, ogu D Asya'da egemen olmaya kararhydi ama pek uzaklara gidememigti. Bylece tm bu degigiklikler, yarim yzyil ncesine gre global ikarlarmi savunmasi ok daha zorlagan Britanya mparatorlugu iin, kamilmaz olarak hayli bynk, sonuta da agilamaz hale gelen sikmtilar dogurdu.-

I I

O halde, 1900'den sonraki elli yllm en nemli geligmesi, (Blm 5 gler iin bunave Blm 6'on baghklarinda deginildigi gibi), hm yaratan iki kutuplu bir dnyanm doguu olarak grlebilir; ama tm sistem iin sz konusu olan bu degigim, hi de przsz bir biimde gereklegmemigtir. Tersine, Birinci Dnya Savagmm tketici, kanli toplu savaglari, smai tegkilatlanma ve ulusal verimlilige verdigi primle imparatorluk Almanya'sma, hizla agdaglagan ama gene de geri olan arhk Rusyasi kargisinda birtakim ustnlklersagladi. Ancak Almanya dogu cephesinde kazandigi zaferden sonraki birka ay iinde batida yenilgiyle kar ila itken, mttefikleri de ayni gekilde savagin ItalyLa, Balkanlar ve"orta"

I

17

Yakmdogu'daki harekt alanlarinda kyorlardi. Amerika'nm daha sonralari askeri, zellikle de ekonomik alanda yaptigi yardimlarm katkisiyla, bati ittifaki nihayet rakip ortakliga kargi kendisine stnlk saglayacak kaynaklara kavustu. Ancak, savagtaki ilk taraflarin hepsi iin yipolmugtu bu. Avusturya-Macaristan yok olmustu; ratici bir mcadele Rusya'da devrim gereklegmigti, Almanya ise yenik dgmgt; ama Fransa, talya ve hatta ingilterebile zafer kazanirken agir zararlara ugramiglardi. stisnalaryalnizca, Pasifik'teki durumunu daha da glendiile, ren Japonya tabii ki 1918'e gelindiginde dnyanm tartismasiz en byk gcu haline gelmig olan Birlegik Devletlerdi.Amerika'nin 1919 sonrasinda dig lkelerdeki savalardan hizla ekilmesi ve Bolgevik rejimle ynetilen Rusya'nm btina paralel giden tecrit politikasi sonucunda ortaya ikan uluslararasi sistem, bu kitapta ele ahnan beg yzyil iinde belki hi olmadigi kadar temel ekonomik gereklerle uyugmazhk halindeydi. Ingiltere ve Fransa, zayiflamig olmalarina ragmen, hl diplomasi sahnesinin tam ortasmda yer ahyorlardi; 1930'lu yillara gelindiginde bu konumlari, militarize olmuy revizama yonist talyan, Japon ve Alman devletlerinin tehditi altina girdi - Almanya 1914'te oldugundan bile daha amali bir biimde, Avrupa hegemonyasi girigiminde kararliydi. Ancak geri planda Birlegik Devletler, byk bir farkla dnyanm en kudretli imalati lkesi olarak kaldi; Stalin'in Rusya'si da hizla bir sanayi sper gcune dngyordu. Sonu olarak, revizyonist glerin iinde bulunduklari amaz quydu, birer kita bynklgundeki iki devin glgesinde kalmak istemiyorlarsa, hizla genilemek durumundaydilar. Statkocu orta glerin amazi da guydu, Alman ve Japon tehditini savugtururken, byk bir ihtimalle kendilerini de zayif dgreceklerdi. II. Dnya Savagi, tm inig ikglarina ragmen, esas olarak bu gerileme korkularinm haklihgini ortaya ikarmigttr. lk baglardaki gz alici zaferlerine ragmen Mihver Devletleri, igin sonunda 1914-1918 savagma gre ok daha byk olan verimli kaynaklar dengesizligine kargi baan kazanamadilar. Bagardiklari. gey, Fransa'mn yildizmin snmesi ve ngiltere'nin telafi edilemez bir biimde zayiflamasi oldu -- kendileri de stn g kargismda ezildiler. 1943'e gelindiginde, onyillarncesinde yapilan iki kutuplu dnya tahmini niha) kaynaklarm' yet gereklegmig ve askeri denge bir kez daha ekonomik global dagilimma yetigmigti."orta"

,

Kitabin son iki blm ekonomik, askeri ve ideolojik ynden iki kutuplu bir dnyanin gerekten var grndg yillari incelemektedir. Bu iki kutupluluk, soguk savagm yarattigi pek ok bunahmla politik dzeyde de grld. Birlepik Devletler ve SSCB'nin kimseyle kiyaslana18

I

mayacak g1er olarak sahip olduklari konum, nkleer silahlar ve uzun mesafeli bu atis sistemlerinin ortaya ikiiyla pekigmig grnyordu; da, diplomatik ortamm oldugu kadar stratejik ortamm da, degil 1800, 1900'deki ortamdan bile tmyle farkh olduguna igaret ediyordu. Ama gene de Byk Gler arasindaki ykselme ve kme sreci buyme hizlarinda ve teknolojik degigikliklerde grlen ve global ekonomik degigmelere yol aan farkhliklar, degigmelerin yavag yavag politig ve askeri dengeleri etkilemesi sreci - sona ermig degildi. 1960'li yillardan 1970'li ve 1980'li yillara geilirken, Birlegik Devletler ve SSCB askeri ynden n planda kaldilar. Ikisi de uluslararasi konulart iki kutuplu, ogu zaman da Manici* bir aidan yorumladiklari iin, aralarmdaki rekabet onlari durmadan tirmanan ve bagka hibir gcn ayak uydurmayi mit edemeyecegi bir silah yarigma srkledi. Ancak bu birka on yil iinde global verimlilik dengeleri her zamankinden hizh olarak degigti. nc Dnyanm imalat verimi ve GSMH payi 1945'ten sonraki on yilda bugne kadar kaydedilen en dgk dzeydeyken o tarihten sonra srekli olarak artmistir. Avrupa savag zamanmm yikmtilarmdan

kurtulmuy ve Avrupa Ekonomik Toplulugu kimligine brne-

rek, dnyanm en byk ticaret birikimi haline gelmistir. in Halk Cumhuriyeti etkileyici bir hizla siraylglar yapmaktadir. Japonya'nm bymesi ylesine olaganst olmuytur ki, kisavag sonrasi ekonomik mi lmlere ok kisa bir zaman nce Rusya'nin toplam gre GSMH'sim gemigtir. Buna kargi, gerek Amerika'nm gerek Rusya'nin byme hizi daha gevgemig ve bu lkelerin global retim ve zenginlik paylari 1960'll ydlardan baglayarak dramatik bir biimde klmgtr. O halde, daha ufak uluslarm hepsini bir yana birakirsak, yalnizca ekonomik endeksleri degerlendirdigimizde, gimdiden bir kez daha ok kutuplu bir dnya ile ka,rgi kargiya oldugumuz aiktir. Bu kitabm strateji arasmdaki etkilegime olan ilgisi dolayis1yla, Byk Gler ve ekonomiaskeri dengeler ve verimlilik deng'eleri arasinda konusu oldugunda bugn grdgumz kopuklugu irdelemek zere, son (ve ister istemez speklasyona dayah) bir blm sunmak ve burada, gnmzn beg bmerkezi"nin yk politik-ekonomik A -in, Japonya, ET, Sovyetler Birligi ve Birlegik Devletler-- ulusal aralari ile ulusal amalari arasmda baglanti kurmak gibi ok eskilere giden bir grevle ba etmeye ahgirken kargi kargiya kaldiklari sikintilara ve sahip olduklari imknlara igaret etmek uygun grnd. Byk Glerin ykselig ve ksleri hi de noktalanmig degildir. sz"g

II

I

hareketle,-

Manici: Hiristiyan-Zerdgt karmasi bir dinin kurucusu olan Mani'nin grglerinden olaylari iyilik-ktlk zithgi aisitidan grme egilimi anlaminda kullanilmaktadir. .n.*

II

I

19

Kitabm kapsami bylesine geni oldugundan, degigik kimseler tarafindan degigik ama1ar iin okunacagi aiktir. Kimi okurlar umduklarini bulacaklardir. Son beg yzyildaki Byk G politikalarmi, genig anlamda ama gene de makul lde ayrmtiya inerek ele alan, nde gelen devletlerden her birinin, bagkalarina kiyasla olan konumlarinin ekonomik ve teknolojik degigikliklerden nasil etkilendiklerini ve hem barig dnemlerinde hem de savagm getirdigi sinavlar sirasmda strateji ile ekonomi arasmdaki srekli etkilegimi konu edinen bir inceleme. Kitap niteligi geregi, ufak gleri ele almamaktadir; ne de (genellikle) k, k iki tarafli savaglari. Gene niteligi geregi, kitap, byk bir agirhkla Avzellikle de orta blmlerinde. Ancak yle olmasi korupa merkezlidir, geregi, dogaldir. nusu Bu inceleme bagka okurlar iin, belki de zellikle bugnlerde ya sistemleri" ya da tekrar tekrar gereklegen savag dzenleri konusunda genel kurallar getirmeye byk ilgi duyan siyaset bilimcilerine,istediklerinden daha azmi sunacaktir. Bir _yanhy anlamay1 nlemek zere, bu noktada a1ka ortaya koymak gerekir ki kitap, szgelimi bgunu da yk ( ya da savaglarm Kondratieff ekonomik byme ve yavaglama evrimlerine baglanabilecegi yolundaki teoriyle ilgili degildir. Ayrica sava in sebeplerine iligkin genel teorilerle ve savaglarin Byk Gler tarafmdan ikarilma ihtimalinin bululen" ya da bulunmadigi sorusuyla da agirlikli olarak ilgili degildir. imparatornup luk teorilerini, (Michael Doyle'un yakolarda ikan Empires kitabmda ele ahndigt gibi) imparatorluk denetiminin nasil igledigi ya da imparatorluklarm ulusal gce katkida bulunup bulunmadigma iligkin teorileri konu alan bir kitap da degildir. Son olarak da, ne tr toplumlarm ya da toplumsal / idari tegkilatlanmanm savag sirasmda kaynak yaratmada en etkili olduguna iligkin herhangi bir genel teori de ileri srmemektedir. Ote yandan kitapta, bu tr genellemeler yapmak isteyen bilim adamlari iin bol malzeme oldugu da aiktir. (Kitabin sonuna bu kadar ok not konmasmm bir sebebi de, szgelimi savaglarm finanse edilmesi konusuna ilgi duyan okurlara daha ayrmtili kaynaklari gstermektir.) Ancak tarihilerin genel teorilerle ugragirken kargilagtiklarisorun set bilimcilerin tersine-- geoipin ortaya koyduklarmm hemen her zaman bilimsel sonu1ara izin vermeyecek kadar egitli olmasidir\ Bylece kimi savaglarm (1939 savagi gibi) karar mercilerinin genel g dengelerinde meydana gelen degigikliklere iligkin korkularma baglanabilecegi dogruysa da, ayni gey 1776'da (Amerikan Devrimi Savagi) ya da 1792'de (Fransiz Devrimi Savagt) veya 1854'te (Kirim Savagi) baglayan mcadeleleri aiklamada o kadar yardimci olmayacaktir. Aym gekilde, byk bir savagm baglamasma yardimci olan halinde"ki bir Byk Gce iyi bir rnek olarak 1914 yilinin Avusturya-Macaristan'i gs"dn"systemic")

"ykse-

"ken"

-

-siya-

"saglam"

"k

20

I

I I

I

I

terilebilir ama byle bir grg ileri sren kivi bu kez de, Boynadiklari lyk Gler Almanya ve Rusya'nm, gene o zaman ayni de kritik rolleri dnmek zorunda kalacaktir. Bunun gibi, imparatorluklarm krh olup olmadiklari ya da imparatorluk denetirninin, llemesafesi" orantismdan etkilenip etkilenmedigine iligkin bilir bir herhangi genel bir teori aldeki eligkili igaretlere bakilirsa- kimi zaman evet, kimi zaman hayir gibi bayatlamig bir cevaba yol aabilecektir. Bununla birlikte, insan, a priori teorileri bir yana birakir ve yalmzca son 500 yil iinde "Byk Glerin ykseligi ve kg"ne iligkin tarihsel kayitlara bakarsa, genel geerligi olan birtakun sonularm ikarilabilecetabii, srekli olarak tek tek istisnalarm bulunabilecegini gi de aiktir ederek. Szgelimi, genel ekonomi kabul ve verim dengelerinde zaman iinde meydana gelen degigiklikler tek tek glerin uluslararasi sistem ile iinde sahip olduklari konum arasinda, seilebilen bir sebep-sonu iligkisi vardir. Ticaret akigmdaki hareketin 16. yzyildan baglayarak, Akdeniz'den Atlantik ve Kuzeybati Avrupa'ya dogru olugu ya da 1890'dan sonraki on yillarda dnya imalat sanayii verimi paylarmm yeniden dagihmmda Bati Avrupa'dan bir uzaklagma grlmesi, bu konuda iyi rnekler olugturmaktadir. Her iki rnekte de ekonomik degigmeler, ilerde askeri dzen / toprak dzeni zerinde belirleyici bir etki yapacak olan yeni Byk Glerin ykseligini haber veriyordu. Bu yzden global verimlilik dengelerininson birka yd iinde "Pasifik kenart"na dogru kaymasi, yalnizca iktisatilarm ilgisini ekecek bir konu degildir. Bunun gibi, tarih kay1tlaripunu gstermektedir ki bir Byk Gcn ekonomik ykseligi ve kg ile, nemli bir askeri g (ya da dnya imparatorlugu) olarak geligimi ve gerilemesi arasmda uzun vadede ok aik bir baglanti vardir. Bu da hemen hi gagirtici degildir, nk birbiriyle baglantih olan ilii olgudan dogmaktadir. Bunlardan ilki, genig ap11bir askeri yapmm desteklenebilmesi iin ekonomik kaynaklarm gerekli olugudur.- Ikincisi ise, uluslararasi sistem sz konusu oldugunda, zenginlik ve gucn her zaman iin nispi oluglari ve byle grlmeleri geregidir. yzyil nce, Alman merkantilist yazar von Hornigk gu yorumu yapiyordu."g-

"ykselen"

-

Bir ulusun bugn iin kudretli ve zengin olup olmamasi, gcnun ve zenginhgmin buyuklugune ya da saglamligma degil; esas olarak, kompularmm aym geylere kendisinden daha ok ya da daha az sahip olmasma baglidir. Kitabm bundan sonraki blmlerinde bu yorum tekrar tekrar dogrulanacaktir. Hollanda 18. yzyil ortalarmda, yzyil ncesine gre salt anlamda daha zengindi ama bu tarihe gelindiginde Byk G olma ni21

ok azalmigti; nk Fransa ve ngiltere gibi kompulari ok"una (yaniJaha fazia gce ve zenginlige) sahiptiler. 1914'teki Fransa, 1850'nin Fransa'sma gre kesinlikle daha glyd -- ama kendisinden ok daha gl olan Almanya onu glgede birakirken byle bir gcn avutucu yani yoktu. Ingiltere, gnmzde orta-Viktorya dneminde ulagtigi doruk noktasma gre ok daha varlikhdir; silahh kuvvetleri de ok daha gl silahlara sahiptir, ama Ingiltere'nin dnya hasilasi iindeki payi yzde 25 dolaymdan yzde 3 dolayina inmigken, bunun kendisine pek yarari yoktur. Eger bir lke ok"una sahipse, iIer yolundadir; az"ma sahipse sikmtdari da vardir. Ancak bu, bir ulusun nispi ekonomik ve askeri gcnn bir birleriparalel olarak yukselip azalacant anlamina gelmemektedir. Bu kitapne ta ele alman tarihsel rneklerin ogu, bir devletin nispi ekonomik gcnn geligim egrisi ile askeri dzen / toprak dzeni zerindeki etkisinin geligim egrisi arasmda, gzle grlr bir farki" bulundugunu gstermektedir. Bunun sebebini kavraitiak zor degildir. Ekonomik ynden genigleyen bir g --1860'h yillardaki ingiftere,1890'lardaki Birlegik Devletler ve gnmzde Japonya-silahlanmaya ok para harcamak yerine zengin olmay1 tercih edebilir. Yarim yzyil sonrasinda ise ncelikler degigmig olabilir. Daha nceki ekonomik genigleme, denizagiri blgelerde stlenilen birtakim ykmllkleri de beraberinde getirmigtir (digpazarlara ve di -lkelerdeki hammaddelere bagimhhk, askeri ittifaklar, belki de sler ve smrgeler). Bu arada teki ve rakip gler, ekonomik aidan daha byk bir hizla geniplemekte ve onlar da nfuzlarini lke digina yaymak istemektedir. Dnya rekabete daha aik bir yer haline gelmigtir ve lkelerin pazarlar iindeki paylarmda agmma olmaktadir. Karamsar gzlemciler gerilemederi sz etmekte, yurtsever devlet adamlari ise agrismda bulunmaktadir. Eskisine gre daha alkantih olan bu yeni kogullarda, Byk G muhtemelen savunmaya iki kugak ncesine gre ok daha fazla harcama yapmak durumunda kalacak, ancak gene de dnyanin kendisi iin pek de gvenli bir evre olmadigini grecektir bunun da tek sebebi, br glerin daha buyk bir hizla bym olmalan ve giderek daha gl hale gelmeleridir. Imparatorluk spanya'sinm ordusu iin yapti"i harcamalar, alkantih geen 1630'lu ve 1640'li yillarda, Kastilya eko nomisinin daha saglikh olduu 1580'lere gre ok daha fazlaydi. Edward dnemi ngiltere'sinin 1910 yilmdaki savunma harcamalari, szgeligi, ngiliz ekonomisinin nispi olarak en geligkin oldugu ve Palmerston'un da lm yili olan 1865'e gre ok daha bykt, ama hangi Ingiliz 1910'da kendisini daha byk gvenlik iinde hissedebiliyordu? Bundan sonraki blmlerde ayni sorunun gnmuzde hem Birlegik Devletlerin hem de SSCB'nin kargisma dikildigi savunulmaktadir. Nispi"daha

teligi

"daha

"daha

"zaman

"yenilenme"

-

:

.

22

I

.

gerileme iindeki Bynk Glerin bu duruma olan igdsel tepkisi, daha ok para harcamak, bylelikle de potansiyel kaynakgiddetlenuzaklagtirarak, larini uzun vadeli amazlarmi dirmek biiminde ortaya ikmaktadir. Kitapta sunulan beg yuzyillik tarihten ikarilabilecek bir bagka genel sonu gudur ki, Avrupa ya da dunya egemenligi iin yapilan bynk savaglarino nihai sonulari ile, taraflardan ortaklik her birinin seferber tigi verimli kaynaklarm miktari arasmda, ok kuvvetli bir kargilikh ihyki bulunmaktadir. Bu, spanyol-Avusturya Habsburglarma kargi yapilan mcadelelerde, 18. yzyilin spanyol Taht Savagi, Yedi Yil Savaglari ve Napolyon Savagi gibi byk atigmalarmda ve yzyilimizdaki iki dnya savaginda hep byle olmugtur. Uzun sreli yipratici bir savag, igin sonunda ortakhklarm her birinin nispi kapasitesini len bir sinava ok"una mi, az"ina mi sahip dngmektedir. Bir tarafin, oldugu, mcadele uzadika giderek daha nemli hale gelir. Ancak insan bu genellemeleri kaba bir ekonomik determinizmin tuzagma dgmeden yapabilir. Kitabin srekli ilgi konusu, dnya meselelegenig egilimler"i izlemekse de, rinde son beg yzyilda grlen ekonominin her olayi belirledigi ya da her ulusun bagarisimn ve bagariBagka geylerin de olsizhimn tek sebebi oldugu ileri srlmemektedir. duguna igaret eden belirtiler fazlastyla vardir: Cografya, askeri teykilatlanma, ulusal moral, ittifak sistemi ve daha pek ok etken devletler sistemi yelerinin nispi glerini etkileyebilir. Szgelimi, 18. yzyilda Hollanda Cumhuriyeti'nin topraklari Avrupa'mn en zengin blgesiydi, Rusykseldi. Kigilerin ya da en yoksulu -- ama Hollandahlar kt, Ruslar meydanmda gibi) ve. muharebe ortaya ikan budalaligimn (Hitler'inki alaylarmin, ister yzyistn becerinin de (ister 16. yzyildaki Ispanyol hmizdaki Alman piyadelerininki gibi olsun) tek tek zafer ve yenilgilerin aiklanmasinda byk payi vardir. Ancak tartigilmaz gibi grunen bir savaglanokta gudur ki, uzun sreli Byk G (genellikle ortakhk) de rmda zafer, pek ok kez verimlilik tabam daha ok geligen tarafm olmugtur ya da spanyol kaptanlarin dedigi gibi en son escudo kimdeyse alayci ama esasta onun. Bundan sonra sylenecekler, ogunlukla, bu gsterecektir. Son beg yzyil iinde bagolan dogru yargimn haklihgim kalarmin nne gemig olan uluslarin gluluk aismdan sahip olduklari konum ile nispi ekonomik durumlari yakm bir paralellik gsterdigi bugn grlen egilimlerin iindir ki, ekonomi ve teknoloji alanlarmda gnmz g dengesi aismdan ne gibi anlamlar tagidigmi irdelemek yararli olur gibi grnmektedir. Bu, insanlarin kendi tarihlerini kendileinkr etmek demek degildir; ancak insanlar bunu, rinin yarattiklarmi imknlari smirlayan (yeniimknlar da yaratan) tarihsel kogullar ere"guvenlik"e "yatirim"dan

"daha

"daha

"daha

vesinde yaparlar.

23

girmeden edememigti. "Byk G1er" zerine bir deneme yazmak bagka geydir, ayni konuyu kitap halinde anlatmak bagka bir gey. Benim ilk bagtaki niyetim, okurlarm degigen byme oranlari, ya da pu veya bu Byk Gcn kargisma dikilen birtakim jeostratejik sorunlarla ilgili arka plan ayrmtilarini (bellibelirsiz de olsa) bildiklerini varsayarak kisa, bir kitap yazmakti. Grg almak zere kitabin ilk blmlerini egitli kimselere gndermeye ya da kitabm bazi ana konulari zerinde deneme konugmalari yapmaya bagladigimda giderek aiklikla grdm ki, yanh; bir varsayimda bulunmuum: oguokurun ve dinleyenin istedigi gey, arka planla ilgili daha ok aynnti, daha ok bilgi verilmesiydi; bunun da tek sebebi, ekonomik ve stratejik g dengelerinde meydana gelen degigiklikleri anlatan bir ahymanin bulunmamasiydi. Ne ekonomi tarihileri ne de askeri tarihiler bu alana el atmig olduklari iin, konu ihmale ugramigti. Eger hem metin iinde hem de kitabin sonundaki notlarda bol ayrinti bulunmasimn bir gerekesi varsa bu, Byk Glerin ykselig ve k tarihindeki ok nemli boglugu doldurmaktir."denememsi"

Bu kitabm rnek aldigi eski bir ahyma, nl Prusyah tarihi Leopold ve Rankehin die grossen Mchte ("byk gler") zerine yazdigi ve uluslararasi g dengelerinde 1spanya'nm kgnden sonra olugan inig ve ikiplari gzden geirdigi, birtakim lkelerin neden n plana ikip sonra da gerilediklerini gstermeye ahytigi denemedir. Ranke, denemesini agdag dnyanin ve Fransa'mn Napolyon Savagmda sergiledigi egemenlik girigiminin yenilgiye ugramasmdan sonra bu dnya iinde neler olup bittigini zmleyerek noktalamigtir. Byk Glerin her biriyle ilgili ynelik ihtimaller"i incelerken, Ranke de tarihilikten uzaklagip, gelecege ynelik belirsiz speklasyon dnyasma"gelecege

I

24

I

I

I

DNYADA SANAY NCES VE EKONOM STRATEJ

I I

i

i

I

I i

i

I

i

l II

I I II I

.LAA_itabr1-riLM.

.

|

i.

I

BATI DONYASININ

YKSELISI

modern ve modernncesi dnemleok bilim adami tarafmdan ayirmak zere seilen 1500 yllmda,' Avrupa, dnbirbirinden yanin geri kalan kismi zerinde egemenlik kurmaya hazir bir hale gelmigti ancak o sirada bu, kita sakinleri iin hi de belli olan bir gey deiligkin bilgildi.O agm insanlarmm Dogunun byuk uygarhklarina anlatildiklarmda tazeligini koruyan gezginci hikhep gileri, yeniden yelerine dayandigi iin, blk prk ve ogu kez de hatahydi. Bununla birlikte, ogunlugun kafasmda beliren olaganstu zenginliklere imgesi, gerege olve kocaman ordulara sahip dogu imparatorluklari duka yakmdi; bu toplumlar kendileriyle ilk kez kargilaaniara, sahip olduklari geyler aisindan Bati Avrupa halklari ve devletlerine gre ok daha gansh grnmg olsalar gerektir. Gerekten de bu byk merkezleriyle yan yana getirildiginde, kltr ve ekonomi etkinlikleri daha belirgin hale Avrupa'nm nispi znyifliklan, kuvvetli yanlarmdan geliyordu. Her geyden once Avrupa, dnyanm ne en, bereketli ne de en kalabalik blgesiydi; her iki bakimdan da Hindistan ve in bagkeyi aliyorlardi, Avrupa jeopolitik aidan, biimsiz bir yapiya sahipti; kuzey ve batida buzla ve suyla smirlanmig, dogusunda ka.ra ynnden sik sik yapilan istilalara aik, gneyde ise stratejik tuok daha nceleri ve zaklara kargi zaylft1. 1500'de ve bu tarihten sonralari, bunlar soyut dgnceler degildi. Ispanya'nm son Mslblgesi Granada'nin Ferdinand ve Isabella'mn ordularina boyun man egiginin zerinden' daha sekiz yil gemigti; ama bu olay sadece blgesel bir mcadelenin sona erdigine igaret ediyordu, Hiristiyan lemi ile ok daha genig kap.samh mucadelePeygamberin gleri arasindaki nin degil. Batt dnyasinin byk, bir blmnde IstanbuPun 1453'te bu olay Osdgmesinin yarattigi gok hl etkisini srdrmekteydi; manh iin, Trklerinin ilerleyiginin artik durdugunu gstermedigi

Pekri

"kita"si,

iI

I

27

.u3Pimil1IHillidilFI

IWI".

II

.

yklendigi anlamOsmanh vutluk'u

kalan Balkan topraklarmin ogunu almiglardi; bundan da beteri, yreklere korku salan yenieri ordularmm Budapepte ve Viyana'ya dogru ilerledikleri 1520'li yillardi. Gneyde, Osmanli kadirgalarinin limanlarina baskolar yaptiklari Italya'da, papalar, Roma'nm kaderinin de yakmda istanbl'unkine benzeyeceginden korkar olmugladi? Bu tehditler, Sultan II. Mehmet ve ondan sonra gelenlerce ynlendirilen tutarh bir yksek stratejinin birer parasi iken, Avrupahlarm bunlara olan tepkileri tutarsiz ve dagmikti.- Osmanh ve in mparatorluklari ile, Mogollarin kisa bir sre sonra Hindistan'da kuracaklari dzenden farkh olarak, her yerde laik ya da dinsel tek bir nderin tanmdigi bir birlegik Avrupa hibir zaman olmadi. Avrupa, byle olmak yerine ufak kralhklar ve prenslikler, smir boyu lordluklari ve kent-devletlerinin olugturdugu bir karmagaydi. Batida, zellikle de ispanya, Fransa ve ingiltere'de daha g1 monargiler doguyordu ama bunlarm hibiri i gerginliklerden kurtulamadi ve hepsi de brletini Islamla mcadele iin birer mttefik olarak degil, kendilerine birer rakip olarak grmeye devam ettiler. Asya'nm byk uygarhklariyla kiyaslandigmda, Avrupa'nm kltr, matematik, mhendislik alanlari ya da gemicilik teknolojisi ve diger teknolojiler aismdan belirgin strlklerinin oldugu da sylenemezdi. Avrupa'nm kltr ve bilim birikiminin olduka byk bir blalmmisti"; m zaten Islam dnyasmdan tipki Mslman toplumlarm yzydlar boyu kargilikh ticaret,. fetihler ve yerlegim yoluyla in'denaldiklari gibi. Geriye dnp bakildigmda, Avrupa'mn 15. yzyilin sonlarmda, gerek ticaret gerek teknoloji aismdan hiz kazandigi grlebilir; ancak o dnemle ilgili olarak yapilabilecek en dogru genelleme, belki de su olabilir: O siralarda byk dnya uygarhk merkezlerinden her biri apagi yukari benzer bir geligme agamasinda bulunuyor, kimileri bir alanda daha ileri ama bagka alanlarda daha geri olabiliyordu. Teknolojik ve buna bagli olarak da askeri aidan Osmanh m-. paratorlugu, Ming Hanedam ynetimindeki in ve daha sonra da Mogol egemenligindeki Kuzey Hindistan ile Avrupa Devletler sistemi ve bu sistemin Moskof Rusya'smdaki uzantisi, daima Afrika,. Amerika ve Okyannsya'nm daginik toplumlarmdan stn durumdaydilar. Btn bunlar, Avrupa'nm 1500 yilmda en nemli kltrel g merkezlerinden biri olduguna igaret etse de, Avrupa'nm gnn birinde en tepeye ikacagi hi de belli olmuyordu. O halde, Avrupa'nm ykseliginin searagtirmadan beplerini nce, br yarigmacilarm kuvvetli ve zay1f yanlarmi incelemek gerekir.ve geriye"dn

daha da bykt. Yzyilin sonuna gelindiginde, TrkleriTunanistan'i ve Iyonya Adalarini, Bosna'yi, Arna-

I

!

28

.

I

iMPARATORLUU

-

.INKA

{MALMPARATORLUU

CD

a:

c: a:

e:

KOXCo.E

Te

--.

nSS

...............

o

,

.. ...

-

a:ciff

MING 1NI Modernncesi aglardaki uygarhklar arasmda hibiri, in'dendaha ileri grnmyor, kendisini ondan daha stn hissetmiyordu.3 15. yzyilda Avrupa'nm 50-55 milyonluk nfusuna kargilik, in'in 100130 milyonluk hatiri sayilir byklkte bir nfusu, olaganst kltr, 11. yzyildan beri mkemmel bir son derece bereketli ve sulanabilen kanal sistemiyle birbirlerine bagh ovalari, iyi egitim grmg bir Konfahatirilan uyumlu, hiyerargikynetimi varys brokrasi tarafindan di. Btn bunlar in toplumuna yabanci ziyaretileri imrendirecek bir . tutarhhk ve incelik kazandirmigti. Bu uygarhm gebe Mogol agiretlerince sert bir biimde kesintilere ugratildigi ve Kubilay Han'm istilalarmdan sonra da boyunduruk altina girdigi dogruydu. Ama in'inyle bir yapisi vardi lsi, kendisini fethedenler onu degigtirecegine o, kendisini fethedenleri degigtiriyordu ve Ming Hanedarn 1368 yihnda ortaya ikarak imparatorlugu yeniden birlige kavusturup sontinda da Mogollari eski dzen ve bilgi birikimi byk lde yerli yerinde kaldi. yenince, "Bati" bilimine saygi duymayi grenmek zere yetigtirilmig olan okurlar alandaki iin in uygarliginin en arpici yam, teknolojik erken geligme olsa gerektir. ok ncelerden baglayarak kocaman kitaphklar kurmuglardi. Yeri degigtirilebilir harflerle basimcilik, in'dedaha 11. yzyilda ortaya ikmig ve kisa bir sre iinde ok sayida kitap olugturulmustu. Kanal yapuni ve nfus artislarmm baskisiyla kamilaticaret ve sanayi, ayni oranda incelik kazanmigtt. inkentleri, ornan taag Avrupasi'ndaki kentlerden ok daha bykt; in'inticaret yollari ise, Avrupa'mnkiler ka dar geniglemigti. Kgit para ticaretin akigmi ve pazarlarm bymesini hizlandirmigti. 11. yzydm sonlarma gelindiginde,Kuzey in'demuazzam bir demir sanayii vardi ve burada esas olarak, ordunun ve devletin kullanimi iin y11da yaklagik 125.000 tonluk bir retim yapuiyordu szgelimi, bir milyondan fazla askeri olan ordu, demir rnleri iin muazzam bir pazardi. Suna da igaret etmek yararh olacaktir ki, bu retim miktari, yedi yzyil sonra ngiltere'nin Sanayi Devriminin ilk agamalari sirasindaki demir retiminden ok daha fazlaydi. Gerek barutu ilk bulanlar da muhtemelen inlilerdi. Mingler 14. yzyil sonlarmda da Mogol hkmdarlarmi devirmek zere top kullandilar? Kltr ve teknoloji alanindaki bu ilerlemeler dgnlrse,. inlilerin denizagiri blgelere kegif gezilerine ve denizagiri ticarete bagladiklarmi duymak da ayirtici olmayacaktir. Miknatisli pusula bir bagka inbuluguydu; bazi in yelkenlileri daha sonra ortaya ikan ispanyol kalyonlarmm byklgndeydi ve Hint ve Pasifik adalariyla yapuan ticaret, potansiyel olarak, kervan yollari boyunca yapilan ticaret kadar krliydi.-

30

I

'

Onylllarca Oncesinde, Yangtze Nehri zerinde deniz harbi uygulanmiti 1260'li yillarda Kubilay, Hang Sung ininin gemilerini dize getirmek glle firlatict makinelerle donatilrns kendi byk savag filosunu zere, kurmak zorunda kalmigti ve 14. yzyil baglarinda kiyt tahil ticareti hizla geligiyordu. Kay1tlara gre, 1420 yilinda Ming donanmasmda, aralarinda 400 tane geni; yzc tahkimat ve uzun mesafeli seferler iin tasarlanmig 250.gemi bulunan 1350 muharebe gemisi vardi. Byle bir deniz gcniin yant sira, ondan geri kalan ama Kore, Japonya, neydogu G Asya ve bu tarihlere gelindiginde Afrika'yla bile ticaret yapan ve zel kiilerce igletilen pek ok gemi bulunuyordu; bunlar, deniz ticaretine vergi koymak peginde olan in devletine gelir saghyordu. En nl resmi denizagiri seferler, 1405-1453 yillari arasinda Amiral Chang Ho tarafindan yedi uzun mesafeli seferdi. gereklegtirilen Zaman zaman yzlerce gemiden ve on binlerce gemiciden olugan bu filolar, Malacca ve Seylan'dan, Kizil Deniz girigine ve Zanzibar'a kadar cepitli limanlara ugramigti. Bir yandan kendilerine saygi gsteren yerel hkmdarlara armaganlar veriyor, bir yandan da boyun egmeyenleri Pekin'i tanimaya zorluyorlardi. Bir gemi, in imparatorunu eglendirmek zere Dogu Afrika'dan zrafalar tagimig, bir bagkasi ise Gnegin Oglunun stnlgn gsteren Seytanimama akilsizhmi lanli bir hkmdari getirmigti. (Ancak guna .da igaret etmek gerekir ki, inlilerin hibir zaman yagma yapmadiklari ve adam ldrmedikleri anlagihyor Portekizlilere, Hollandalilara ve Hint Okyanusu'nu istila eden br Avrupahlara benzemiyorlardi.) Tarihilerin ve arkeologlarin Chang Ho'nun donanmasimn byklg, gc ve denize dayanikhhgi konusunda sylediklerine bakilirsa byk hazine gemiyukari 400 ayak uzunlugunda olduklari ve lerinin bazilarmm apagi 1500 tondan fazla su ikardiklari anlagilmaktadir bunlar, pekl, Denizci Henry'nin* seferlerinin Septe'nin gneyine dogru ciddi olarak ilerlemeye baglamasmdan birka on yil ncesi, Portekz'i lirlerdi."' Ancak inlilerin1433'teki seferi bu dizinin sonuncusu oldu; yll sonra da aik deniz gemilerinin yapimmi yasaklayan bir imparatorluk karari ikarildi; daha sonra da zel bir emir ikiden fazla diregi olan gemileri yasakladi. Donanma personeli, bundan byle Byk Knal boyunca igleyen daha ufak gemilerde aligtmlacakti. Chang Ho'nun koca savag gemileri kizaga ekildi ve ryp gittiler. Denizagiri yerlere ailmayi ekici kilan tm imknlara ragmen in,dnyaya arkasini dnmeye karar vermigti.-

"kegfedebi-

Denizcilik bilimine yaptigi katkilardan dolayi Ingiliz tarihilerin "Denizci Henry" ("Henry the Navigator") diye adlandirdiklari Portekiz prensi (1394-1460). .n.-

I

I

31

Bu karar iin, kugkusuz akla yakin bir stratejik sebep vardi. Imparatorlugun kuzey s3nirlari bir lde gene Mogollarin baskisi altma girmigti ve askeri kaynaklari tehlikeye daha aik olan bu blgeye yigmak akilhca grnebilirdi. Bu kogullar altmda bynk bir donanma pahah bir lkst; hem zaten inlilerin gneye Annam'a (Vietnam) dogru yayllma girigiminin de boguna ve pahah bir i; oldugu ortaya ikiyordu. Ancak olduka geerli grnen bu dgnce, deniz gcndeki kisitlamanin getirdigi sakmcalar daha sonralari aika belirdigi zaman yeniden gzden geirilmig gibi grnmemektedir; yaklagik yzyil gibi bir zaman iinde in kiyi peridi ve hatta Yangtze Nehri zerindeki kentler Japon ugruyordu korsanlarmm saldirilarma donanmasmi ama imparatorluk yeniden inga etmek yolunda ciddi bir aligma yoktu; Portekiz gemilerinin inkiyilari aiklarinda tekrar tekrar belirmeleri bile in'iyeni bir degerlendirme ympmaya zorlamadi.* Mandarinler gerekli olan tek gey kara savunmasidir diye dgnyorlardi; nk irtuyruklularin deniz ticareti yapmalari zaten yasaklanmig degil miydi? O halde igin maliyeti ve isteksizlik yaratan bagka etkenler bir yana birakilirsa, in'ingeri ekilmesindeki asd sebep Konfys brokrasinin tutuculugundan bagka bir gey degildi'- Ming dneminde, Mogollar tarafindan daha nceleri kendilerine benimsetilen degigiklikler kargisinda duyulan fkeyle g kazanan bir tutuculuk. Bu havasi iinde devletin st kademelerinde yer alan kimseler, denizagiri geniglemeye ve ticarete dayah daha parlak bir gelecek yaratmano degil de, gemigi korumanm ve yeniden yakalamanm pegindeydiler. Konfys yasasma gre, harbin kendisi esefle kargilanacak bir olaydi ve silahli kuvvetleri gerekli kilan tek gey barbar saldmlari ya da i ayaklanma korkusuydu. Mandarinlerin orduya (ve donanmaya) kargi duyduklari hognutsuzluga, tccarlar kargisinda duyduklart kugkular da ekleniyordu. zel sermayenin birikmesi, ucuza ahp pahahya satma uygulamalagsteriilikleri, sekin, bilim adami ri, nouveau riche** tccarlarmm nitelikli burokratlari rahatsiz ediyordu neredeyse, ok agir kogullar altmda ahgan yigmlarm fkesini ektigi kadar. Mandarinler pazar ekonomisini tmyle iglemez hale getirmek istemiyorlardi ama mallarma el koyarak ya da ahymalarini yasaklayarak tuccarlara sik sik mdahalelerde bulunuyorlardi. in uyruklarmca srdrlen dig ticaret, mandarinlerin gznde daha da kugkulu bir gey olmahydi; bunun da tek sebebi, dig ticaret zerindeki denetimlerinin daha zayif oluguydu."restorasyon"I

I

iin, bir lde canhhk kazanmg olan in kiyi filosu iki Korelilere,Japonlarm istila girigimine karp olan direnilerinde yardimci oldu; ancak Ming donanmasindan artakalan bu kuvvet de o tarihlerden sonra zay1flad1. Nouveau riche: Sonradan grme. .n.*

1590'h

yillarda,

kisa bir

sre

-

32

lI

I

birlikte dgnldgnde, kentli inli diye bir yey yoktu; imparatorluk saraymm yeri degigtiginde bagkentin de taginmasi gerekiyordu. Ancak yetkililerin tegviki olmadan tccarlar ve br girigimcilerin bagari kazanmalari mmkn degildi ve varlikli hale gelenler bile, paralarini protosmai geligme iin yatinm yapmak yerine, toprak ve egitim iin harcama egilimindeydiler. Ayni gekilde, denizagida srekli bir ekonomik geri ticaretin ve balikiligin yasaklanmasi nigleme iin olabilecek itici g potansiyelini yok etti; sonraki yzyillarda Portekizliler ve Hollandahlarla olan di.; ticaret ise lks mallarda pek ok kaamak olmugsa da) yetkililerin denetimi alve (kugkusuz tinda yapilmigtir. Sonu olarak, Ming inidrt yzyil nceki Sung inine gre canhhgi ve girigimciligi ok daha az olan bir ulkeydi.Ming dneminde, kugkusuz geligmig tarim teknikleri vardi, ancak bir sre sonra tarim daha yogun olarak yapildigi ve verimi ok dgk topraklar bi.le kullamldigt zorlagti; nfus ancak veba, selhalde, nfus artigina ayak uydurulmasi ler ve savag gibi hepsi de baga ikilmasi zor olan Malthus etkenleriyle dizginlenebiliyordu. 1644'ten sonra Minglerin yerine geen daha gayretli Manular bile bu srekli nispi gerilemeyi durduramadilar. Olup bitenleri son bir ayrmti zetleyebilir: 1736'da tam Abraham Darby'nin* Coalbrookdale'deki demir fabrikalari hizla geligmeye bag-' Honan ve Hopei'deki maden eritme ocaklari ve kmr ladigi strada finnlari tamamen terk edildi. Bunlar, Normandiya Dk William, Hastings'e ikmadan nceki dnemlerde byk tsislerdi. Oysa tekrar retime gemeleri 20. yzyildan nce olmayacakti.tm--

kargismdaki bu hognutsuzluk, yukarida sz edilen muazzam teknolojik bagarilara ters dgmemektedir. Byk in Seddinin Minglerce yeniden yapilmasi ve kanal sisteminin geligtirilmesi, demir fabrikalari ve imparatorluk donanmasi, devletin amalari iindi, nku brokrasi bunlarin gerekli oldugu yolunda imparatora akil vermigti. Ama bu girigimler baglatildiklari gibi ihmale de ugruyorlardi. Kanallar yok olmaya terk edildi, ordu aralikh olarak eni donanimlardan yoksun birakildi, astronomi saatleri (yaklagik 1990'da yapilmq1ardi) ihmal edildi, demir fabrikalari sonunda yok olup gitti. Ekonomik bymeyi kstekleyen geyler bu kadar da degildi. Basimcihk bilimsel eserlerle smirlandirihyor, pratik bilgilerin yayhele toplumsal eleptiri amaciyla hi gereklegmiyordu. gin aktarimi, Kgit para kullanimma son verildi. in kentlerine hibir zaman Batidaki kentlere saglanan zerklik tamnmadi; kentlilik terimi ierdigianlamlarla

Ticaret ve zel sermaye

II

tasflye

Abraham Darby: (1678 (?) 1717) Demir cevherini ilk kez kok _kullanarak bariyla-

eden

ngilizdemirci ustasi.

-

.n.

.

33

...

...

................mimmlimmIm

i

-mimamenum-la

MSLMAN DNYASI 16. yzyilm baglarmda in'iziyaret eden ilk Avrupali gemiciler, lkenin buyklgnden, nfusundan ve zenginliginden etkilenseler bile, geldikleri yerin kendi iine dnm bir ulkeoldugunu fark edebilirlerdi. Byle bir yorum, hi kugkusuz genileme agamasimn ortalarmda buluok daha bnan, daha yakm oldugu iin de Hiristiyan alemi aisodan yk bir tehdit olugturan o zamanki Osmanh imparatorlugu iin yapilamazdi. Daha genig bir tarihsel ve cografi perspektiften bakildigmda, 16. yzyil boyunca dnya meselelerinde en hizli geligen gleri Mslman devletlerin olugturdugunu ileri srmek dogru olur. 19yalnizca Osmanli Trklerinin batiya dogru ilerlemesiyle kalmiyor, Iran'daki Safavi Hanedani da zellikle I. smail (1500-1524) L Abbas'm (1587-1629)hve kmdarliklari sirasmda g, zenginlik ve yksek kltr aismdan bir yeniden canlanma dnemi geiriyordu; gl bir Mslman hankklar zinciri, Kagkar ve Turfan zerinden in'e giden eski ipek Yolu'nun denetimini hl elinde tutuyordu; bu zincir Bornu, Sokola ve Timbuktu gibi Bati Afrikah Islam devletleri zincirine benzemiyor da degildi; Java'daki Hindu imparatorlugu, 16. yzyilin baglarmda Mslman glerce devrilmigti; Kabil Krah Babr ise fetih yolunu izleyip kuzeybatidan Hindistan'a girerek 1526'da Mogol imparatorlugunu kurdu. Hindistan zerindeki Mogol egemenligi baglarda pek saglam degildi ama Babr'n torunu Ekber (1556-1605)tarafmdan bagariyla pekigtirildi; Ekber, abalari sonucunda batida Belcistan'dan doguda Bengal'e uzanan bir kuzey Hindistan imparatorlugu yaratti. Ekber'in soyundan gelenler 17. yzyil boyunca, Hindu Marathalara karp daha gneye dogru ilerlediler; tam bu siralarda Hollandahlar, Ingilizier ve Fransizlar da Hindistan Yarimadasma deniz yoluyla girmekteydiler; tabii ki bu ok daha nemsiz bir biimde oluyordu. Mslman nfuzunun dinsel nitelikli olmayan bu genileme igaretlerinin yani sira, Afrika'da ve Hint Adalarmda Islama iriananlarm sayismda muazzam bir artig oldugunu yrtlen Hiristiyanda eklemeliyiz; bu artig kargismda misyonerlerce lagtirma aligmalari snk kahyordu. Ama modern agin baglarmda Avrupa'ya ynelen en byk tehdit, kugkusuz Osmanh Trklerinden, daha dogrusu Osmanlilarm heybetli ordularmdan am en ileri muhasara kuvvetleri ve ve sahip olduklari, aralarmdan Osmanli egemenligi daha 16. yzyihn baglarmgeliyordu. da Kirim (buradaki Ceneviz ticareti blgelerini istila etmiglerdi) ve Ege'den (burada da Venedik imparatorlugunu yikmaktaydilar) Levant'a* kadar uzaniyordu. gelindiginde, Osmanli kuvvetleri 1516'yaLevant: Akdeniz'in

-

dogu sabilleri ve burada yer alan lkeler.34

-

.n.

I

l

I

Sam'ialmigti; ertesi yil ise Memluk kuvvetlerini Trk toplariyla perian ederek Misir'a girdiler. Hint Adalarmdan gelen baharat yolunu bylece kapadiktan sonra, Nil boyunca hareket ederek Kizil Denizden Hint Okyanusuna dogru, buralardaki Portekiz saldirilarina karglik vererek ilerlediler. Bu durum Iberyali gemicileri rahatsiz ediyordu ama onlarm duyduklari rahatsizhk, Trk ordularimn dogu ve gney Avrupa'daki prenslere ve halklara verdigi korku yanmda hi kahrdi. Bulgaristan ve rbistan zaten Trklerin elindeydi; Trkler Eflak'ta ve tum Karadeniz vresinde en buyk nfuza sahiptiler; ama gneyde Misir ve Arabisardmdan tan'a kargi yapilan saldirilarm Sleyman dneminde (15201566) Avrupa'ya kargi baskilar bagladi. O yillarda Hiristiyan leminin dogudaki gl kalesi olan Macaristan, ustn Trk ordularma daha fazla kargi koyamadt ve 1526 Moha Savagi'ndan sonra istila edildi, bir rastlantiyla Babr, Mogol imparatorlugunu kurmasma imkn veren Pampat zaferini de aym yil kazandt Kuzey Hindistan'm bagma gelenler, yakmda btn Avrupa'nm da mi bagina gelecekti? Trkler 1529'da Viyana'yi kugatinca, byle bir gey bazi kimselere aik bir ihtimal gibi grnmg olsa gerektir. Ashnda o stralar kuzey Macaristan'da istikrara kavugan sinir hatti ve Kutsal Roma imparatorlugu oldugu gibi korundu ama bundan sonra Trkler srekli olarak tehlike olugturdular ve hibir zaman tam anlamiyla gz ardi edilemeyecek bir askeri baskt uyguladilar. 1683 gibi ileri bir tarihte bile bir kez daha Viyana'yi kugatmaktaydilar.'Aym lde rktc olan bir bagka yey de Osmanh deniz gcgeniglemesiydi. in'deki Kubilay Han gibi, Trkler de sirf denizle evrili bir dgman kalesini fethetmek ugruna bir donanma olugturmuglardi Sultan Mehmet'in 1453 tarihli saldirisina yardim etmek zere byk kadirgalar ve kk apta yzlerce tekneyle abluka altma aldiginn-

bu dgman kalesi, Istanbul'du. Muazzam kadirga filolari, daha sonra da Karadeniz'deki harektta gneye, Suriye ve Misir'a dogru ynelen saldirilarda ve Ege adalari, Rodos, Girit ve Kibris'in denetimi iin Venedik'e kargi girigilen bir dizi atigmada kullanildi. 16. yzyilin baglaroda birka on yil boyunca Osmanh deniz gc Venedik, Ceneviz ve Habsburg filolarmca fazla yaklagtirilmadi; ama yzyilm ortasina gelindiginde Mslman deniz kuvvetleri tm kuzey Afrika kryisi boyunca etkin dururndaydilar ve talya,spanya ve Balear Adalarmdaki limanla1570-1571'de Kibris'i almayi bara akolar dzenliyorlardi; sonunda ardilar, daha sonra nebahtiSavagi sayesinde durduruldular 6 Osmanli Imparatorlugu, elbette askeri bir mekanizma olmanm ok tesine gemigti. Fetihei bir sekinl.er toplulugu olan Osmanlilar (in'dekiManular gibiydiIer), Roma mparatorlugundandaha genig bir alanda ve uyruklari haline gelen ok genig halk ylgmlari zerinde35I

bir inan, kltr ve dil birligi kurdular. Islam lemi 1500'e gelmeden nce, yzyillar boyu kltr ve teknoloji alanlarmda Avrupa'dan ilerdeydi. slam kentleri genig, iyi aydinlatilmig ve kanalizasyonu olan kentlerdi; kimilerinde universiteler, kitapliklar ve gagirtici gzellikte camiler vardi. Matematik, haritacihk, tip ile bilim ve sanayinin daha pek ok kolunda --degirmenler, silah dkm, fener kuleleri, at yetigtiriciligi- Mslmanlar ndeydi. Osmanhlarm gelecegin yenierilerini Balkanlardaki Hiristiyan genler arasmdan seme sistemi, iglerine bagli, gsterilen dzenli askeri birliklerin olugmasmi sagladi. Bagka irklara hoggr sayesinde pek ok yetenekli Yunanh ve Yahudi Sultamn hizmetine girdi. istanbul kugatmasinda Sultan Mehmet'in bag silah dkmcs bir Macar'di. I. Sleyman gibi bagarih bir liderin ynetimi altmdaki gl Osmanh brokrasisinin denetledigi 14 milyon uyruk vardi o zamanlar ispanya'da 5 milyon, ngiltere'de ise topu topu 2,5 milyon insan yagamaktaydi. istanbul en parlak d,ueminde, tm Avrukentlerinden daha bykt. 1600'de 500.000'i askm kent sakini pa var di. Ancak Osmanli Trkleri de tkezieyecekler, kendi ilerine dnecekler ve dnyaya egemen' olma firsatmi kairacaklardi; oysa bunun byle olacagi, Minglerin arpici bir benzerlikle kmelerinden ancak yzyil sonra ortaya ikmigti. Bir lye kadar bu srecin, Trklerin daha nce elde ettikleri bagardarm dogal sonucu oldugu ileri srlebilir: Osmanh ordusu, ne kadar iyi ynetilirse ynetilsin uzayip giden sinirlarmi koruyabilirdi ama hem insan hem para aismdan ok agir kayiplar vermeden daha fazla geniglemesi pek mmkn degildi; Osmanli emperyalizmi sonraki ispanyol, Hollanda ve Ingiliz emperyalizminden farkh olarak, fazla bir ekonomik yarar getirmedi; 16. yuzyilm ikinci yarisma gelindiginde,mparatorluk stratejik bakimdan apri genigleme belirtileri gsteriyordu: Byk bir ordu orta Avrupa'ya yerleptirilmigti; genig bir doAkdeniz'de harekt halindeydi; Osmanh askerleri Kuzey Afrinanma, ka, Ege, Kibris ve Kizil Denizde arpigiyordu; Kirim'i, ykselen Rus gcne kargi koruyabilmek iinde takviye kuvvetlere ihtiya vardi. Yakindogu'da bile rahat bir Osmanh kanati yoktu; bunun sebebi de tabani Irak'ta ve daha sonra da Iran'da bulunan Siikesimin, egemen Snn uygulama ve gretilerine kafa tutmasiyla slam leminde ortaya 1kan kici dinsel blnmeydi. Zaman zaman durumun o siralarda Almanya'da grlen dinsel mcadelelerden farki kalmiyor ve Sultan, egemenligini ancak Siimuhaliflerini kuvvet kullanarak ezmekle koruyabiliyordu. Ancak sinirm te yaninda Byk Abbas ynetimindeki Iran Kralhgi Osmanlilara kargi Avrupahlarla irtifak kurmaya hazirdi; tipki Fransa'nm daha nce Kutsal Roma mparatorluguna kargi Trklerle igbirligi yapmasi gibi. Bu kadar ok dgman kargismda, Osmanliresmi-yi-

"dinsiz"

36

|

I

Ii

imparatorlugunun bymesini srdrebilmesiihtiyaci olacakti;eden on sultan

da yetersizdi.

iin olaganst liderlere 1566'dan sonra birbiri ardinca hkmdarhk oysa

,

:

.

Ancak dig dgmanlar ve kipisel bagarisizhklar her geyi aiklamaya yetmemektedir. Sistem bir btn olarak ele ahndigmda, Ming ininde oldugu gibi inisiyatif, gr ayrihklari ticaret karpsmda alman merve keziyeti, despotik ve agiri geleneki tutumun yol atigi bazi kusurlarBudala bir sultan Osmanli an giderek daha ok zarar grmekteydi. paratorlugunu ylesirie iglemez hale getirebiliyordu ki, aym geyi bir Papano ya da Kutsal Roma Imparatorunun tm Avrupa iin yapmasi hibir zaman mmkn degildi. Yukardan aik seik emirler gelmedigi iin brokrasinin can damarlari sertlegti ve tutuculuk degigiklige stn tutularak, yenilik hareketleri boguldu. 1550'den sonra toprak geniglemesi ve bunun getirdigi ganimetlerde kesinti olup, bir de fiyatlardaki artiglar buna eklenince, yenierifer lke iinde yagmalama eymuazzam lemlerine girigtiler. Daha nce tegvik gren tccarlar ve girigimciler (bunlarmhemen hepsi yabanciydi), ne oldugu belirsiz vergiler demek zorunda birakthyor, mallarina aika el konuyordu. Srekli artan vergiazalmasma ler ticareti kertti ve kent nfusunun yol ati. En kt etaskerlerin topraklarina ve hayvanlarma musallat olkilenenler, belki de dugu kyllerdi. Durum ktye gittike sivil yetkililer de yagmaya bagvurdular; rgvet talep edip mal stoklarma el koydular. Sava; giderleri ve ran'la olan mcadele yznden Asya ticaretinin yitirilmesi, ynetimin yeni gelirler bulma irpmiglarmi yogunlagtirdi; bu da tre tanimaz vergi kesenekilerine daha bynk g kazandirdi.' dine Siilerin ynelttikleri tehdite verilen giddetli tepki, belirgin bir oranda, resmi tutumun btn zgr dgnce biimlerine kargi katilagtigini ortaya koyuyor ve bunun byle olacagini gsteriyordu. Matbaa makineleri yasaklanmigti nk bunlar tehlikeli dgunceler yayabilir1erdi. Ekonomik kavramlar ilkel dzeyde kaldi. Batili mallarin ithal edilmesi isteniyor anoak ihracat yasaklaniyordu; loncalarm yeniliklere reticilerin ynkseliglerine set ekme abalari desteklenive yordu; ticaretle ugraanlara dinsel aidan yneltilen eleptiriler giddetleniyordu. kk grTrkler Avrupa kkenli dgnce ve uygulamalari duklerinden, ldrc salgmlari denetim altma alacak yeni yntemleri bunun bir sonucu olarak da halk giddetbenimsemeyi reddediyorlardi; li salgmlardan ok zarar grd. 1580 yilmda bir yenieri kuvveti, insam gerekten de gagkmhga dgren bir karanhkilik* nbetine kapilarak, devlete ait bir gzlemevini salgma yol atigi iddiasiyla yok etti. Silahh kuvvetler, gerekten de tutucu glerin kalesi haline gelmigti. Av"kapitalist"

Karankkihk:

Obscurantism.

-- .n. 37

I

I

kuvvetlerin kendilerininkine gre daha yeni silahlari oldugunu fark ara sira da bu silahlar yzunden zarar grmelerine ragyenieriler, kendilerini aga uydurmak konusunda agir hareket men ediyorlardi. Csseli toplar, daha hafif dkme demir toplarla degigtirilmedi. Inebahti yenilgisinden sonra daha genig, Avrupa tipi tekneler yapmadilar. Gneydeki Mslman filolarma, dogrudan dogruya Kizil Denizin ve Basra Krfezinin daha sakin sularinda kalmalari emredilietmelerine,

rupah

Ingiliz emperyalizminin

kaldirihyordu. Belki teknik sebeplerin de bu kararlarda payi vardir; ancak kltr ve teknoloji konusunda tutuculuk da rol oynamigtir. (Bukargi, bagibozuk Berberi korsanlar, firkateyn tipi savag gemilerini na hizla benimsediler.) Tutuculuk konusunda yukarida sylenenler, ayni lde hatta daha da agirhkh olarak, Mogol mparatorlugu iin de sylenebilir. Imparatorlugun en parlak dnemindeki byklgne ve kimi imparatorlarm askeri dehasma, saraylarmdaki gz kamagtiricihga ve lks rnlerde grlen ustahga, hatta ileri bir bankacihk ve kredi agma ragmen, sistemin znde bir zayifhk vardi. ogunlukla induizme bagh ok byk H ve yoksul kyl yiginlarmm zerinde, lkeyi fethetmig olan Mslman bir sekinler tabakasi yer almaktaydi. Kentlerde sayica hayli kabarik olan tccarlar, ari kovaru gibi igleyen ve i; sahibi Hindu aileler arasmda imalat, ticaret ve kredi konularmda, onlari Weber'in Protestan ahlakma mkemmel birer rnek yapacak bir tutum iinde grlyordu..pazarlar

yor,

bylece Portekiz tipi

aik .deniz

tekneleri

yapma

geregi ortadan

le"ye hazir, girigimci bir toplumun olugturdugu bu tablonun kargismda, Hint yagaminda temelden gelen pek ok kstekleyici etkenin olugturdugu karanhk tablolar da vardi. Hindularm kati dinsel tabulari, agdaylaymaya ters etki yapiyordu; kemirgenlerin ve bceklerin ldrlmesi mmkn olmuyor, bu nedenle de ok byk miktarda yiyecek maddesi ziyan oluyordu; p ve pislige dokunmakla ilgili toplumsal kurallar saghksiz kogullarm srp gitmesine yol aarak, hiyarcikh vebanm remesine uygun bir ortam olugturdu; kast sistemi inisiyatifi yok etti, riteli kkleptirdi ve aligverigi kisitladi; Brahman rahiplerinin yerel Hintli yneticiler zerindeki nfuzlari bu karanhkiligm enst dzeylerde etkili oldugunu gsteriyordu. Byle bir sistem iinde, her turl radikal\ degigiklik girigimlerine kargi ok derinlere kk salmig toplumsal denetim mekanizmalari vardi. Bu yzden, daha ileri dnemlerde Hindistan'i nce talan edip sonra da Yararcihk* ilkelerine gre ynetmeye aligan pek ok ingiliz'in nihayet buradan ayrilirken, ulkeninkendileri iin hl bir sir oldugunu hissetmelerine gagmamak gerek."Yararcihk: Utilitarianism.-

karbam olmadan nce, ekonomik

"ileri

ham-

.n.

38

Ama Mogol ynetimini Hint devlet daireleriyle kiyaslamak mmkn degildir. Grkemli Mogol saraylari, o kadar gze batan tketim merkezleriydi ki, Versailles'daki Gney Kral bile onlart agiri bulabilirdi. Binlerce hizmetli ve asalagm, asiri giysi ve mcevherlerin, haremin ve hayvanat bahelerinin ve bir sr koruma grevlisinin giderleri, ancak sistemli bir talan mekanizmasmin kurulmastyla kargilanabiliyordu. gelir saglamak zorunda Efendilerine nceden belirlenmig miktarlarda tccara, fark gzetmeden bela oluyorvergi toplayicilari kyl ve polan lardi. rn ve ticaret durumu ne olursa 01sun, paranin gelmesi gerekiyordu. Bu soygunculuga kargi yapisal ya da bagka tr bir denetim meigleminin kanizmasi --isyanlar digmda-- olmadigi iin, vergi toplama olarak adlandirilmasi gagirtici degildir. Her yil alman bu muazzam hara kargiliginda halk hemen hibir gey elde edemiyordu. Ulagkitlik, sel ve ldrtirma konusunda hemen hi iyilegme saglanmiyor; bulunmuhastaliklara kargi halka yardimci olacak bir mekanizma c olduka sik grlen olaylardi. Btn bunlarin yanmyordu ve bunlar da, Ming Hanedam ihmli, neredeyse ilerici grnmektedir. Teknik segerilemesi kaimlmazdi; nk kenbeplerle, Mogol mparatorlugunun disini gneyde Marathalara, kuzeyde Afganlara ve en sonunda da East India Company'e* kargi korumasi giderek zorlagti. Gerekte ise, kok daha fazla, kendi iinden nn sebepleri dig kaynakh olmaktan"yemek"-

geliyordu.

DIST'A KALAN IKLKE JAPONYA VE RUSYA-

Ming, Osda, politik glenme ve ekonomik byme igaretleri veren iki devlet daha vardi. Uzakdogu'da Japonya, byk kompusu in gcn kaybetmeye baglarken ileriye dogru adimlar atmaktaydi. Cografi konumlari japonlara (ngilizlere oldugu gibi) ok nemli bir stratejik zellik kazandirmisti. nk bir ada lkesi olmak, karadan gelecek istilalara kargi korunma saghyordu. in'inise byle bir zelligi yoktu. Ancak, Japon adalari ve Asya arasmda anakarasi hibir. zaman tam bir kopukluk olmadi; Japonklnyarlantr ve dini, byk lde daha eski olan in uygarhmdan ulagmig bir brokrasiyle ynetilirken, Japonmigti. Ama in birlige ya'da iktidar, klan tabanli feodal lordluklarm elindeydi ve imparator bir hiti. 14. yzyilda var olan merkezilemig ynetimin yerini, klanlar arasmda srp giden kavgalar almigti -- benzetme yerinde olursa, isko16. yzyila gelindiginde,ve Mogolmanh

Imparatorluklarma hi yaklagmasalar

byklk ve nfus

aisindan

East India Company:ri arasmda etkinlik

tarafmdan Ingilizlerve

gsteren ticari

politik kurulug.

kurulan ve Hindistan'da, 1600-1873-

yllla-

.n.

I

39

isteniyor ve gene ayni sebeple, kendi arazilerinde oturmalarma izin verilen alti ay boyunca ailelerinin Yedo'da (Tokyo), neredeyse rehin olarak kalmalari gerekiyordu. Zorla kabul ettirilen bu birlik, tek bagma ekonomik geligmeyi bogmadi; sanat alanmdaki olaganst bagarilari da engellemedi. lke asaglanan poda barig ticaretin hayrinaydi; kentler ve genel nfus by40

balik bir orduya kumanda edebilecek kaynakiara sahip kipilere ya da topluluklara dogru kaylyordu. Bunun Japonya'daki sonucu, gcn byk yerel diktatr Hideyoshi'nin elinde toplanmasi oldu, Hideyoshi'nin hirs onu, sonunda Kore'yi iki kez fethetme girigimine kadar gtrd. Bu girigimler bagarisizhga ugrayip Hideyoshi de 1598'de lnce, Japonya- yeniden i kavgalarin tehditi altma girdi; ancak birka yil iinde tm g, leyasu ile Tokugawa klanindan gelme bagka gogunlarm elinde toplanmigti. Bu kez merkezilegen askeri ynetim sarsilacak gibi degildi. Tokugawa Japonya'si, ok bakimdan, bir nceki yzyilda Batipek da ortaya ikmig olan monargiler"in zelliklerine sahipti. Aradaki byk fark, gogunlugun denizapiri geniglemeden, asimda dig dnyayla hemen her tr1 temastan vazgemesiydi. 1636'da aik deniz teknelerinin yapimi durduruldu ve Japon uyruklularin aik denize ikmalari yasaklandi. Avrupalilarla olan ticaret, Nagasaki limamndaki Deshima'ya ugrayan ve kendisine izin verilmig bulunan Hollanda gemisiyle sinirlandirilmigti; brleri digari atiliyordu. Daha nceleri bile hemen hemen tm Hiristiyanlar (yabanci e yerli), gogunlugun buyruguyla aciv masizca katledilmilerdi. Aika belli oluyordu ki, giddet nlemlerinin ardmdaki baglica sebep, Tokugawa klanmin rakipsiz olarak denetim saglama kararbligiydi;' bu nedenle yabancilar ve Hiristiyanlar potansiyel bir yikici g olarak grlyorlardi. Ancak br feodal lordlara da\ bu gzle bakihyordu; bu yzden de yllm yarismi bagkentte geirmeleri"yeni

ya'daki klanlar arasmda sren mcadele gibiydi bunlar. Eu durum, ticaretle ugraganlar--iin ideal bir ortam degildi ama ekonomik etkinliklenemli lde bir engel olugturmadi. oldugu gibi, denizde de Karada re girigimciler, yerel diktatrler ve servenci askerler birbirleriyle kiyasiya rekabet ediyor, hepsi de Dogu Asya ticaretinin krh oldugunu gryorlardi. Japonkorsanlar yagma iin in ve Kore kiyilarini silip sprda yor, onlar bunu yaparken bagka Japonlar batidan gelen Portekizli ve Hollandah ziyaretilerle mal degig-tokuu yapma firsatmi memnunlukla kargiliyorlardi. Hiristiyan misyonerlerin ve. Avrupa mallarmm Japon toplumu iine sizmalari, mesafeli duran, kendi kabugundan ikmayan Ming imparatorluguna sizmalarindan ok daha kolay oldu." Bu canh ama alkantih tablo, Avrupa'dan ithal edilen silahlarm kullanimmdaki artipla kisa bir sre sonra degigecekti. Dnyanin bagka yerlerinde oldugu gibi g, tfekleri ve en nemlisi de toplari olan kala-

'

r

I

l

yor, nakit parayla deme yapma uygulamasmin giderek artmasi tccarlara ve bankerlere daha buyk nem kazandirtyordu. Ancak tccar ve bankerlere hibir zaman Italya'da, Hollanda'da, ngiltere'de kazandikteknoloji ve sanayi alamnda bagka yerlari nem verilmedi; Japonlarm renemedikleri ve benimseyemedikleri belliylerde grlen geligmeleri di. Ming Hanedam gibi, Tokugawa gogunlugu da bir iki istisna digmda, kendi iinkendisini dnyadan koparma yolunu seti. Bu, Japonya'nm ekonomik etkinlikleri yavaglatmamig olabilirdi ama Japon devletideki hin nispi gcne zarar verdigi kesindi. Ticaretle agragmayi kmseyen, yolculuga ikmalari ve trensel nitelik tasiyan durumlar digmda aikta silah tagimalari yasaklanan, lordlarina bagli samuray savailari, riteller ve can sikmtisiyla dolu bir yagam srmekteydiler. Iki yzytl boaskeri sistem kemiklegti; yle ki Komodor Perry'nin nl yunca tm gemiler"i 1853'te geldiginde, korku iinde kalan Japon ynetimi"kara

nin,

yoktu.

Amerikahlarm kmur verilmesi ve bagka birtakim kolayhklarm saglanmasma iligkin isteklerini yerine getirmekten bagka yapacagi bir gey Rusya, politik glenme ve byme dneminin baglarmda Japonya ile bazi bakimlardan benzerlikler gsteriyordu. Cografi konumu yznulagtirma sistemi zaylf oldugu, kismen de Litvanya, Polonden ya, sveve Osmanli imparatorlugu ile aralikh olarak girigilen atigmalar mevcut yollari bile kestigi iin- Batidan ok uzakta kalan Moskof Kralligi gene de sahip oldugu Avrupa mirasmdan derinden etkilenmig ve bu konuda Rus Ortodoks Kilisesinin etkisi hi de az olmamigti. stelik, Rusya'nm Asya.ovalarimn svarileri kargisindaki zayifhma kahsayesinde olmugtu: Tfek ve top. Bu yeni ci bir zum bulmasi da bati imparatorluklari"ndan silahlarla Moskova artik kendisini biri yapabilir ve bu yolla genigleyebilirdi. svelilerin Polonyalilarin ayni ve silahlari ellerinde bulundarduklari hesaba katilirsa, batiya dogru saldirmak zordu; ama bu askeri-teknolojik ilerleme, gney ve doguda yer alan kavim ve hanliklari smrgeleptirerek geniglemeyi ok daha kolaylagtirmigti. Szgelimi, 1556'da Ruslar Hazar Denizi'ne ulagmiglardi. Eu askeri yayllmacihm yani sira ve ogu kez onu glgede birakan bir biimde, Rus kgifleri ve ncleri srekli olarak Urallarm dogusuna, Sibirya ilerine dogru ilerleyerek 1638'de fiilen Pasifik Okyanusu'na ulagtilar." Mogol suvarilerine kargi zorlukla kazandiklari askeri stnlge ragmen, Rus imparatorlugunun geniglemesi kolay ya da nne geilemez bir gey olmadi. Fethedilen halklarin sayisi .arttika, i ekigme ve ayaklanma ihtimali de byyordu. Korkun van'in, pek ok soyluyu temizlemesinden sonra bile durum buydu. Kirim'daki Tatar Hanhgi gl bir dgman niteligini korudu; 1571'de bu hanligin askerleri Moskova'yl yagmaladilar ve hanlik 18. yzyilm sonlarma kadar bagimsiz-kismen

"barut

I

II

|

41

kaldi. Batidan gelen tehlikeler daha da byk oldu; szgelimi, Polonyahlar 1608-1613 yrllari arasinda Moskova'yi iggal ettiler. Rusya'nin bir bagka zayif noktasi da, batidan aldigi birtakim geylere ragmen, teknolojik aidan geri kalmasi ve ekonomik ynden az geligmig olmasiydi.

Iklimin ok sert olugu, yerlegim merkezleri

arasmdaki

John'ailigkin bilgileri kadardi.""AVRUPA MUCIZESI'sis

ulagtirmanm yetersizligi bu durumun sebebini kismuazzam aikhyordu men ama ok ciddi toplumsal kusurlarm da bunda payi vardi: arlarmaskeri mutlakiyetiligi, egitimin Ortodoks Kilisesinin tekelinde olugu, brokrasinin rgvet yemeye yatkin ve gvenilmez olugu, tarimi feodal nitelikli kilan ve duraganlagtiran serflik kurumu. Ancak bu nispi geriligine ve tersliklere ragmen Rusya geniglemeye devam etti zerinde Moskoflarin bogun egmelerini saglave kazandigi topraklar otokratik ynetimi zorla kurdu. Avrupa'dan rejime kendisini koruyan masi iin silah gc saglamasina yetecek kadari ahnmigti ama batili anlamda toplumsal ve politik imkmna kargi piddetle direnildi; szgelimi Rusya'daki yabancilar yikici etkileri engellemek zere yerli halktan ayri tutuluyorlardi. Bu blmde sz edilen br despotizm rneklerinden farkh olarak, arlarm imparatorlugu ayakta kalmabagaracak ve Rusya bir gr bir dnya gc haline gelecekti. Ancak yi 1500'de, hatta 1650'ye gelindiginde bile, bunun byle olacagi pek ok Fransiz, Hollandah ve ingiliz iin hi de belli bir gey degildi; onlarm Rus hkmdarlariyla ilgili bilgileri herhalde efsane kahramani Prester"agdaglagma"

uzakhklar,

Nasil oldu da, Avrasya kara ktlesinin bati blgelerinde yagayan, daginik ve nispi olarak incelikten yoksun halklar arasinda, buray1 ilerde kesintisiz bir biimde dnya meselelerinde ticari ve askeri lider kogeligme ve teknolojik numuna getirecek nne geilemez bir ekonomik sreci baladi? Bu, bilim adamlarim yenilik ve bagka gzlemcileri yzyillar boyu meggul etmig bir konudur; bundan sonraki paragraflarda da yapilabilecek tek gey, mevcut bilginin bir sentezini sunmaktan ibarettir. Ancak byle bir zet ne kadar kaba hatli olursa olsun, bu aligmamn izgilerini aiga ikarmak gibi, rastlantmne yayilan dgncenin tiyla gelen bir avantaj da saglamaktadir: Yani igin iine karigan bir dinamik sz konusuydu; esas olarak ekonomik ve teknolojik ilerlemelerin srkledigi ama her zaman iin toplumsal yap1, cografya ve ara sira begibi bagka degigkenlerle de etkilegim iinde olan bir diliren rastlantilar namik; dnya politikasmin geligim izgisini anlamak iin de dikkati, kiilik sapmalari ya da diplomasi ve politikadaki haftahk degigiklikler yerine, maddi ve uzun vadeli unsurlar zerinde yogunlagtirmak gerekir.'ana

42

.

I

l i

G, ancak farkli devletler ve toplumlar arasmda sik sik kiyaslama yaparak tanimlanip llebilen nispi bir geydir. merkezleri"ni gsteren bir haritaya Dnyano 16. yzyildaki Avrupa'nm hemen dikkat eken bir yam, politik aidan bakildigmda, gibi bir imblnmuglgdr (bkz. Harita 1 ve Harita 2). Bu, in'deki paratorlugun kugunun ardindan ve onun yerini alacak hanedanin merkezi iktidarin iplerini yeniden bir araya getirmesinden nce kisa bir sre iin grlen, rastlantlya bagh ve kisa mrl bir durum degildi. 'Avrupa politik aidan her zaman blnmglk iinde olmugtu; Ren ve Tuna'nm kuzeyinden daha tesini fethetmeyi bagaramayan Romalilarin ustn abalarma ragmen bile. Roma'nm yikilmasmdan sonraki bin yd boyunca temel politik g birimi, Hiristiyan dininin ve kltrnn kesintisiz olarak geniglemesiyle ters orantih biimde ufak ve yerel bir birimdi. Batida Charlemagne ya da doguda Kiev Rusyasi rneklerinde oldugu gibi, otoritenin ara stra bir noktada toplanmas1 geici bir durumdu ve hkmdarin degigmesi, i ayaklanmalar ya da distan gelen istilalarla sona eriyordu. borluydu; athlari sayeAvrupa bu politik eyitliligi cografyasma egemenligini hizla kabul ettirebilecegi sinde kurulan bir imparatorlugun kocaman ovalar yoktu; Ganges, Nil, Dicle ve Firat, Sari Irmak ve Yangtze evresinde oldugu gibi zor kogullarda ahgip abalayan ve kolayca fethedilebilir olan kyl yigmlarma yiyecek saglayan genig ve bereketli akarsu blgeleri de yoktu. Avrupa'mn dogal grnm, vadilerdeki dagmik nfus merkezlerini birbirinden ayiran siradaglar ve genig ormanlariyla ok daha kesintiliydi; iklimi de kuzeyden gneye, batidan doguya dogru bir hayli degigiyordu. Bunun egitli nemli sonulari olmustur. Her geyden nee, hem. glu ve kararh bir yerel diktatr tarafmdan bile olsa birlik saglamig bir denetimin kurulmasim zorlagtiriyor, hem de kitanm Mogol gebe agiretleri gibi digtan gelen bir kuvvet tarafmdan hizla istila edilme ihtimalini en alt dzeye indiriyordu. Tersine, egitlilik gsteren d-gal toprak yapisi, gcn merkeziyeti olmadan geligmesini ve srmesini tegvik etmig ve yerel kralhklar, simr boyu lordluklari ile daghk blge klanlari ve ovalardaki kent konfederasyonlari, izilen Avrupa Roma'nm kgnden sonraki herhangi bir zamanda yamah bohaya benzetmiglerdi. Bu boha zerindeki desenler haritasim bir yzyildan brne degiebilirdi, ama birlik saglamig bir imparatorlugun varligina igaret eden tek bir renk hibir zaman kullanilamazdi." Avrupa'nm farkh iklim zellikleri takas iin uygun farkli rnlerin elde edilmesini sagladi; zamanla pazar iligkileri geligince bu rnler nehirler ya da bir yerlegim alanlyla br arasinda orman ilerinden geen patikalar zerinden tagmdi. Herhalde bu ticaretin en nemli niteligi,esas olarak yigm halindeki rnlerden olugmasiydi dogudan gelen"g-

I

43I

I

lI

i

rmPALATINL[K

bMAAVUSTURY

TORLUU

FOLONYA

( BAVYER-

.

. -

-

FRANSA

.

iI

I

I I

I

I

'

kervanlarla tagman lks rnler yerine, 15. yzyil Avrupa'smm artan nfusunun ihtiyalarim kargilayacak kereste, tahil, parap, yn, ringa baligi vb. Burada da cografya ok nemli bir rol oynuyordu nk bu mallarm su yoluyla ulagimi ok daha ekonomikti ve Avrupa'da zerinok akarsu vardi. D