63

KURULUŞUNDAN BİZANS DEVRİ SONUNA KADAR

TIOS ANTİK KENTİ

BÜLENT ÖZTÜRK*

* Klasik filolog, Doktora öğrencisi, Marmara Üniversitesi, Eskiçağ Tarihi Anabilim Dalı. bul.oztrk@gmail.com

Zusammenfassung

Die an der Westküste des Schwarzen Meeres im Landkreis Çaycuma der Provinz Zonguldak liegende antikeStadt Tios wurde in der 2. Hälfte des 7. Jahrhunderts v. Chr. durch einen Priester namens Tios an derMündung des antiken Flusses Billaios (= heute Filyos) als eine Kolonie der Stadt Miletos gegründet. Sie wirdin den antiken Quellen mit unterschiedlichen Namen als Tios, Tieion, Teion und Tion genannt. Währendder hellenistischen Zeit unterstand sie der Herrschaft verschiedener regionaler Königreiche. Die römischeHerrschaft über die Stadt Tios begann im Jahre 70 v. Chr. Aus den kaiserzeitlichen Inschriften und Münzengeht hervor, dass die Kaiser und Statthalter Wert auf den Aufstieg der Stadt legten. In der byzantinischenZeit war Tios eine bischöfliche Residenz, was aus den Bischofsnamen auf den Bleisiegeln ersichtlich ist.

Schlüsselwörter: Tios, Tieion, Teion, Billaios, Filyos, Zonguldak, Bithynien, Paphlagonien,Schwarzes Meer, hellenistische Zeit, Rom, Byzanz, Bischof, Inschrift, Münze, Bleisiegel.

Abstract

The ancient site of Tios (modern Filyos) lies at the mouth of the river Billaios (Filyos Çayı), towards thewestern end of the southern Black Sea coast, in Zonguldak province. In ancient sources the city is spelt invarious ways, including Tios, Tieion, Teion and Tion. In the second half of the seventh century BC the citywas founded as a Milesian colony by the priest named Tios. It was dependent to various kingdoms through-out the Hellenistic period and the city fell under Roman control in AD 70. In the Roman Imperial period, itis understood from inscriptions and coins that Roman emperors and proconsuls encouraged the developmentof the city. In the Byzantine period the city was a bishopric and we find the names of bishops of Tios on leadseals.

Key words: Tios, Tieion, Teion, Tion, Billaios, Filyos, Zonguldak, Bithynia, Paphlagonia, Black Sea,Hellenistic, Roman, Byzantine, bishop, inscription, coin, lead seal.

Özet

Batı Karadeniz kıyısında Zonguldak İli Çaycuma İlçesinde bulunan Tios Antik Kenti, antik Billaios Irma-ğı’nın (=bugünkü Filyos Çayı) hemen ağzında M.Ö. VII. yüzyılın ikinci yarısında, Tios adında bir rahip ta-rafından bir Miletos kolonisi olarak kurulmuştur. Antik kaynaklarda kentin adı; Tios, Tieion, Teion ve Ti-on olmak üzere farklı isimler altında telaffuz edilmiştir. Kent, Hellenistik Devir boyunca çeşitli bölge kral-lıklarının hâkimiyeti altında kalmıştır. Kent üzerindeki Roma hâkimiyeti ise, M.Ö. 70’te başlamıştır. Yazıt-lardan ve sikkelerden Roma İmparatorluk Devri’nde, Roma imparatorları ile valilerinin kentin kalkınma-sına önem verdikleri anlaşılmaktadır. Kent, Bizans Devri’nde ise piskoposluk merkezi hâline gelmiştir; ziraTioslu piskoposların isimlerini kurşun mühürler üzerinde görebilmekteyiz.

Anahtar kelimeler: Tios, Tieion, Teion, Billaios, Filyos, Zonguldak, Bithynia, Paphlagonia, Karade-niz, Hellenistik, Roma, Bizans, piskopos, yazıt, sikke, kurşun mühür.

Batı Karadeniz kıyısında; Zonguldak İli,Çaycuma İlçesi, Filyos Beldesi’nde bulunanTios Antik Kenti; Bithynia Bölgesi’ni, Paph-lagonia Bölgesi’nden ayırdığı belirtilen vekentin hemen doğusunda denize dökülenAntik Billaios Irmağı’nın1 (= Filyos Çayı) ağ-zında kurulmuştur (Harita 1).2 Antik kay-naklarda bazen Bithynia, bazen Paphlagoniabazen de bir Pontos kenti olarak nitelendi-rilen bu yerleşimin antik adı “Tios” (= T¤ow),“Tieion” (= T¤eion), “Teion” (= TÆÛon) ve Ti-on (= T¤on) olmak üzere dört farklı şekildeanılmaktadır:3

Kentten ilk kez bahseden Skylaks (M.Ö. V.yüzyıl) ve sonrasında Strabon (M.Ö. 69 –M.S. 14), kent adının “Tieion” olduğunubelirtirler.4 “Tios” adını kullanan RomaDevri antik yazarlarından Aelianus (M.S. ca.175 – 235), kenti Herakleia ve Amastris ilebirlikte, Pontos kentleri arasında gösterir-ken;5 Athenaios (M.S. II. yüzyıl sonu – M.S.III. yüzyıl başı), “Pontos kenti” ve “Miletoskolonisi” olarak tasvir etmiştir.6 M.S. II. yüz-yılda yaşamış olan Tralleisli Phlegon ise birisim listesinde, “Pontos ve Bithynia’dan birkent” olarak nitelendirdiği Tios’un ethni-kon’unu Tianos (= TianÒw) ve Tiane (= Ti-anÆ)7 olarak vermektedir.8 Ammianus Mar-

64

cellinus (M.S. ca. 322 – 400), adını diğerPontos ve Paphlagonia kentleri arasına yer-leştirdiği kentin, diğer bölge kentleri gibi,kökenini Hellenler’in aktivitelerinden aldı-ğını belirtirken;9 Arrianos (M.S. II. yüzyıl)burayı, “Hellenler’in Ion kökenli kenti” ve“Miletoslular’ın kolonisi” olarak nitelendir-miştir.10 M.S. VI. yüzyıl edebiyatçılarındanByzantionlu Stephanos da, “Pontos’unPaphlagonia kenti” olarak zikrettiği yerleşi-min ethnikon’unun Tianos (= TianÒw) oldu-ğunu ifade etmiş, ayrıca Tianeus (= Tiane-Êw) formunun kullanıldığını da belirtmiş-tir.11 Konstantinos Porphyrogennitos (M.S.905-959) eserinin farklı bölümlerinde Tiosve Tieion formunu kullanmakla kalmamış,

Harita 1: Paphlagonia Haritası, BARRINGTON 2000: 85.

Resim 1: Ön yüzünde, kentin kurucusu olarak kabul edilenRahip Tios, arka yüzünde ise Dionysos’un görüldüğü Tiossikkesi, Rec. Gén. “Tius”, Pl. VI 17.

ayrıca üçüncü bir form olarak Teion’u dabunların yanına eklemiştir.12 Claudius Ptole-maios (M.S. ca. 83-161), kenti bir “Pontus vePaphlagonia kenti” olarak belirtmiş ve adınıda Tion olarak dile getirmiştir.13 Roma Dev-ri yazıtlarında kentin adı, Teios (= Te¤ow)14;ethnikon’u Tianos (= TianÒw)15 ve Teianos (=TeianÒw)16; Hellenistik ve Roma Devri’ne ta-rihlenen sikke ile ağırlıklarında ethnikon’uTIANΩN veya TEIANΩN; Bizans Devri mü-hürlerinde ise kentin adının Tios ve ethni-kon’unun gene Tianos (= TianÒw) olduğu gö-rülmektedir. Kent, günümüzde kullanılan“Filyos” adını ise, yerleşimin hemen doğu-sunda bir ırmak olan Billaios’tan ses değişimiyoluyla almaktadır.17

Büyük Kolonizasyon Dönemi’nde (M.Ö.750-550) Karadeniz kıyısında kurulmuşMiletos kolonilerinden biri olarak gösterilenkentin, ona adını veren Tios adında Miletos-lu bir rahip18 (Resim 1) tarafından kuruldu-ğu dile getirilmekte;19 buna dayanarak da,Miletoslular tarafından kolonize edildiği za-man sözü edilen rahibin, oikistes olarak bukolonistlerin başında bulunduğu düşünül-mektedir.20 Byzantionlu Stephanos ise;Bithynialı Demosthenes’in, kentin kurucusuolarak Pataros21 adlı bir kişiyi gösterdiğiniifade etmektedir.22 Ayrıca; Tanrı Dionysosda, Tios’un ktistes’i olarak kentin Domiti-anus, Traianus ve Marcus Aurelius dönem-lerine ait sikkelerinde görülmektedir (Resim2, 3).23 Strabon; söz konsu yerleşimi, hak-kında söylenecek önemli bir şeyi olmayanbir pol¤xnion (= polikhnion [= kasaba]) ola-rak tasvir etmekte, bununla birlikte Perga-monlu Attalos Kral Ailesi’nin kurucusu Phi-

letairos’u (M.Ö. 283-263) da “Tioslu bir ki-şi” (= énØr TianÒw) olarak tanımlamaktadır(Resim 4).24 Ona göre, burada Mariandynlerülkesinden gelen ve Parthenios Irmağı’nakadar uzanan kıyıda yaşayan Kaukonlar25

bulunmaktaydı (bkz. Harita 1).26

Elimizdeki kaynakların yetersizliği nedeniy-le kentin siyasi tarihini M.Ö. IV. yüzyılınsonlarından itibaren kesinleştirebilmekte-yiz. Bu dönem öncesine ilişkin olarak kenttarihi hakkında öğrenebildiğimiz, ancak ke-sin olmayan tek olay ise, Athenianos’un an-lattığına göre, Büyük Kyros’un (M.Ö. 559-529), arkadaşı Kyzikoslu Pytharkhos’a yedikent hediye ettiği ve Tios’un da bu kentler-den biri olduğudur.27 RUGE 1936: 857-858, metinsel tamamlamadan ve Tios dışın-daki diğer kentlerin Troas ve Phrygia bölge-lerinde bulunmasından yola çıkarak bu bil-giyi oldukça şüpheli bulmaktadır.28

Herakleia Pontika Tiranı Dionysios’un M.Ö.303 yılındaki ölümüyle birlikte, karısı veBüyük İskender’in savaştığı Dareios’un er-kek kardeşi Oksyathros’un kızı olan KraliçeAmastris yönetimin başına gelmiş oldu. An-cak, bu dönemde Trakya Kralı Lysimakhos,Herakleia surlarına dayanınca, KraliçeAmastris de çareyi, onunla evlenmekte bul-du; fakat bu evlilik kısa sürdü ve M.Ö. 300yılında Lysimakhos, I. Ptolemaios Soter ile I.Berenike’nin kızları olan II. Arsinoe (doğ.ca. M.Ö. 316) ile evlenmek için KraliçeAmastris’ten ayrıldı. Kraliçe Amastris, budönemde kendi adını taşıyan Amastris ken-tini, Tios ile birlikte Sesamos (Bartın/Amas-ra), Kytoron (Kastamonu/Cide) ve Krom-na’yı (Bartın/Kurucaşile) birleştirip kurmuş

65

Resim 3: Ön yüzünde Marcus Aurelius, arka yüzünde ise Diony-sos Ktistes’in görüldüğü Tios sikkesi, Rec. Gén. “Tius”, Pl. CVIII 11.

Resim 2: Ön yüzünde Traianus, arka yüzünde ise DionysosKtistes’in görüldüğü Tios sikkesi, Rec. Gén. “Tius”, Pl. CVII 2.

(bkz. Harita 1); fakat Tios kenti kısa zaman-da isyan ederek bu sympoliteia’dan ayrılmış-tır.29 Kraliçe’nin, oğulları tarafından öldü-rülmesi üzerine, Lysimakhos M.Ö. 289’daHerakleia’yı ele geçirip, anne katillerini deöldürtmüştür. Bu olaylardan sonra II. Arsi-noe; Herakleia ve Amastris ile birlikte Tioskentini de Lysimakhos’tan hediye olarak al-dı.30 Ancak, Lysimakhos’un M.Ö. 281’dekiKyrupedion Savaşı’nda ölmesiyle, bu iç ka-rışıklıktan faydalanan Herakleia Pontikatekrar bağımsızlığına kavuştu.

Bu dönemde Herakleia Pontika sınırları için-deki Tios, Bithynia Kralı Zipoites (M.Ö. 327-279) tarafından Kieros ile birlikte ele geçiril-miş; ancak Zipoites’in M.Ö. 280/279 yılında-ki ölümünden sonra, oğullarından I. Niko-medes ile Zipoites arasındaki taht kavgasınınsonucunda iç savaş çıkmıştır. I. Nikomedes,Kelt kabileleri olan Tolistobaglar, Tektosaglarve Trokhmiler’in yardımını alarak bu müca-deleden zaferle çıkarken, bunun yanı sıra,birçok kentin desteğini de almış olup, bukentlerden biri de Tios’tur.31 Keltler’in yardı-mı sadece Nikomedes için değil aynı zaman-da, bu dönemde Seleukoslar’a karşı Byzanti-

66

on, Herakleia Pontika, Khalkedon, Kieros(sonradan Prusias ad Hypium) ve Tios kent-leri tarafından oluşturulan “Kuzey Paktı”için de geçerliydi.32 I. Nikomedes’e (M.Ö.279-250) bu zaferinde yardımcı olan Herak-leia Pontika yönetimi, onunla anlaşmış vedaha önce I. Nikomedes’in babası Zipoitestarafından kendilerinden alınmış olan Tiosile Kieros’u, özgürlüklerini satın alarak eldeetmiştir;33 ancak Tios’un idaresini I. PrusiasDönemi’ne (M.Ö. 229-182) kadar koruya-bilmiştir.34

I. Prusias, Makedonya Kralı V. Philippos ilebirleşerek, Pergamonlu Attaloslar’a karşı sa-vaşmış ve M.Ö. 197’de yapılan antlaşmaylagüneyde Myrleia ve Kios, doğuda ise Tios veKieros’u ele geçirmiş ve böylece, bu kentle-ri yeniden Bithynia Krallığı’na dâhil etmiş-tir.35 Fakat, M.Ö. 188’deki Apameia Antlaş-ması ile kendisinden Pergamon Krallı-ğı’ndan aldığı Mysia topraklarını geri ver-mesi istenmiş, kral da bunu kabul etmeyin-ce savaş çıkmıştır. Savaşı kaybeden I Prusi-as M.Ö. 184’te, söz konusu bölgeyi geri ver-mek zorunda kalmıştır. Bunun yanında, Ti-

Resim 5: ELEUYERIA (= Eleutheria) yazılı Tios sikkesi,Rec. Gén., Pl. CVI, no. 8.

Resim 6: Tios kentinde darp edilmiş Bithynia Krallığı’na aitII. Prusias sikkesi. www.sylloge-nummorum-graecorum.org

Resim 4: Tioslu Philetairos, Napoli Museo Nazionale,www.utexas.edu/imagesr/philetairos.jpg

os’a kadar uzanan bir toprak parçasının dasavaş tazminatı olarak Eumenes’e verilmişolması mümkün görünmektedir.36 Bu sıradaPontos Kralı Pharnakes adına generali Leok-ritos, Sinop’u aldıktan sonra, kıyı boyuncailerleyerek M.Ö. 181/180’de Tios kentini elegeçirmeyi başarmıştır.37 Antik yazar SicilyalıDiodoros burada bize bu gelişmeyi şu şekil-de anlatmaktadır: “Leokritos, yaptığı düzenlisaldırılarla Tios kentindeki (paralı) askerleri,kenti teslim etmek zorunda bıraktı. Bunun üze-rine askerlerin, kenti güvenli bir şekilde terk et-mesini garanti eden bir anlaşmayla kenti onlar-dan teslim aldı. Fakat Leokritos, Pharnakes’inde emriyle sözünü tutmayıp anlaşmayı boza-rak, askerler kenti terk ederken, yollarını kesipüzerlerine saldırdı ve hepsini oklarla katletti”.

Pergamon Kralı II. Eumenes (M.Ö. 197-159) ile Pontos Kralı Pharnakes arasındaGalatia arazisi yüzünden çıkan savaşta,Bithynia Kralı II. Prusias (M.Ö. 182-149),Pergamon tarafında yer almıştır. Savaş son-rasında II. Eumenes, müttefikleri IV. Aria-rathes ve II. Prusias ile I. Pharnakes arasın-da imzalanan antlaşma neticesinde (M.Ö.

179) Tios’un da dâhil olduğu bazı kentleriele geçirmiş; ancak Tios’u II. Prusias’a hedi-ye etmiştir.38

Böylece Tios, IV. Nikomedes’in ölümüne ka-dar (M.Ö. 74), Bithynia Krallığı’nın ege-menliğinde kalmış ve Billaios Irmağı ile bir-likte buranın kıyıdaki doğu sınırını oluştur-muştur.39 IV. Nikomedes ise, ölmeden öncevasiyet yoluyla ülkesini Roma’ya bırakmış,böylece Tios kenti de Roma’nın topraklarınadahil olmuştur. Ancak Strabon, VI. Mithri-dates’in Herakleia Pontika’ya kadar Bithyniakıyılarını zaptettiğini söyleyerek, adını zik-retmese de, aslında Tios’u da bu kapsamadâhil edilmiş oluyordu.40 Bunun üzerine

67

Resim 8: Ön yüzünde C. Papirius Carbo’un görüldüğü Tiossikkesi, Rec. Gén. “Tius”, Pl. CVI 9.

Resim 7: Tios kentinde darp edilmiş Bithynia Krallığı’na ait IV.Nikomedes sikkesi. www.sylloge-nummorum-graecorum.org

Resim 9 Antoninus Pius Dönemi, M.S. 140 yılına ait TiosKenti Miltaşı, MAREK 1993, Tafel 4, no. 4.

M.Ö. 64 yılında Pompeius’un yaptığı düzen-lemeyle Pontus-Bithynia Eyaleti (= provinciaPontus et Bithynia) oluşturulduğu zaman, adıdirekt olarak zikredilmemiş olsa da, Tioskenti aynı Herakleia Pontika gibi, bu eyaletedahil edilmişti;42 ancak bu oluşumda önem-li bir merkez olarak değil de, daha çok bü-yük kıyı kentlerinden birine, olasılık da He-rakleia Pontika kentine bağlı olduğu düşü-nülmektedir.43 Bu dönemde söz konusueyaletin valisi olan C. Papirius Carbo adına(M.Ö. 61-59) Tios kenti tarafından bastırılanbir sikke ise,44 kentin sahip olduğu otono-

68

Resim 10: Tios Kenti Roma İm-paratorluk Devri Kurşun Ağır-lıklar, Triton 6 (2003), 253.

Harita 2: Roma İmparatorluk Devri Provincia Pontus et Bithynia Yolları, MAREK 1993: Karte V.

Roma yönetimi bölgeye Cotta ve Luculluskomutasında askerler ve donanma göndere-rek, M.Ö. 71/70 yıllarında, Mithridates’eyardım eden, aralarında Tios’un da olduğubölgedeki kentleri zaptetmiştir. Bu aradaRomalı komutan Cotta, Herakleia Pontikakomutanı Connacorex’in Tios ve Amastris’iele geçirdiğini öğrenince, M.Ö. 70 yılındaTriarius’u bu kentleri geri almak için ordu-suyla yollamış ve her iki kenti yakıp yıktıra-rak ele geçirmiştir.41 Tios da böylece Romayönetimi altına girmiş ve bir Roma kentiolarak varlığını sürdürmüştür.

miye ilişkin önemli bir belge olarak dikkatçekmektedir (Resim 8).45

Roma İmparatorluk Devri’nde, Roma impa-ratorları ile valilerinin bölgenin ve kentinkalkınmasına önem verdikleri anlaşılmaktaolup, elimizdeki antik kaynaklardan kentinartık bir polis statüsüne kavuştuğu anlaşıl-maktadır.

Pontus-Bithynia Eyaleti Valisi Plinius’un Trai-anus’a yazdığı mektuplardan birinde, Pon-toslu Largos adlı bir zenginin, kendisine, He-rakleia ve Tios kentlerine, İmparator Trai-anus adına ithaf edilecek yapılar yapmak yada “Traianus Oyunları” adıyla beş yılda biryapılan oyunlar düzenlemek şartıyla vermeküzere bir yardımda bulunma niyetinde oldu-ğunu öğrenmekteyiz.46

Kent civarında bulunmuş miltaşlarından,Vespasianus Dönemi procurator’u LuciusAntonius Naso aracılığıyla kentte var olanyolun yenilendiği (M.S. 78);47 AntoninusPius Dönemi’nde gene kent yolunun onarıl-

dığı (M.S. 140 [Resim 9]);48 Septimius Se-verus Dönemi’nde ise Eyalet Valisi QuintusTinius Sacerdus49 aracılığıyla kent yolununyapıldığı (M.S. 199) ve I. Constantinus - Li-cinius’un kente yol yaptırdıkları (M.S. 313-317)50 anlaşılmaktadır. Tüm bu belgeler,kente ulaşan antik yolun varlığının yazılıkanıtları olarak önem arz etmektedir (Hari-ta 2).51

Vespasianus Dönemi’nden başlayarak Galli-enus Dönemi’nin sonuna kadar kesintisizolarak sikke darp ettiği anlaşılan Tios’a aitbir sikke üzerinde eyaletin proconsul’ü M.Salvidenus Asprenas’ın (ca. M.S. 76/77) adı-na rastlamaktayız.52 Roma İmparatorlukDevri’ne tarihlenen bir kurşun ağırlık gru-bunun üzerinde ise Tios Kenti Boule ve De-mos’u ibaresini görmekte;53 bunun netice-sinde de kentte söz konusu meclislerin va-rolduğu sonucunu çıkarmaktayız (Resim10). Bu meclisleri kente ilişkin sikkelerdede görebilmekteyiz (Resim 11).54

Diocletianus Dönemi’nde Küçükasya 3 ayrıyönetim bölgesine (= diocesis) ayrılınca, Tioskenti de Pontica diocesis’i içinde yer almış, budurum M.S. 535 yılına kadar sürmüştür. Ay-rıca alt yönetim bölgesi olarak M.S. IV. yüz-yılın sonlarında ise I. Theodosius (M.S.379–395), Bithynia’dan geniş bir yer ayıra-rak, orada özel bir yönetim oluşturmuş vebu bölgeye amcasının adından esinlenerek“Honorias” adını vermiştir.55 Kent bu tarih-

69

Resim 11: Teios, Boule ve Demos, Lindgren III, no. 219.

Harita 3: Pontica Diocesis’i, Honorias Eyaleti, Tios, M.S. 400.

lerde, merkezi Herakleia Pontika olan sözkonusu Honarias Bölgesi’nde bulunmaktaolup, bu bölgenin piskoposluk merkezlerin-den biri hâline gelmiştir (Harita 3).56 Iustini-anus’un Paphlagonia ve Honorias bölgeleri-nin birleştirilmesine yönelik M.S. 535’tekibildirisinde; Tios kentinin adı, Honorias Böl-gesi’nde bulunan altı kent arasında görül-mektedir.57 Tios, Honarias’ın piskoposlukmerkezi olmasının yanında, M.S. VIII. yüz-yıldan XIII. yüzyıla kadar Klaudiopolis (=Bolu) kentinin yardımcı piskoposluğuydu.58

Bu döneme ait konsil listelerinde Tios kentipiskoposlarının adlarına rastlamaktayız:M.S. 451 Khalkedon Konsil’de Apragmoni-os;59 M.S. 518’de Andreas;60 M.S. 536 Kons-tantinopolis Konsili’nde Eugenios;61 M.S.681 Konstantinopolis Altıncı Genel Konsil-de Longinos;62 M.S. 787 Nikaia Genel Kon-sil’de Mikhael;63 M.S. 869/870 Konstantino-polis Sekizinci Genel Konsil’de Konstanti-nos.64 Ayrıca kurşun mühürlerde de M.S.XII. yüzyılın sonuna kadar Tioslu kent pis-koposlarının isimleri görülmektedir: Kypri-anos (M.S. VIII. yüzyıl)65 (Resim 12-13),Antonios (M.S. IX./X. yüzyıl)66 (Resim 14),Basilios (M.S. X. yüzyıl)67 (Resim 15) Mik-hael (M.S. X./XI. yüzyıl)68 ve Anthios (M.S.XI. yüzyıl sonu) (Resim 16).69 Bizans Dev-ri’nde kentin bir finans merkezi olabileceğide ileri sürülmektedir; zira kentin dioiketes’iLeon’a (M.S. X. yüzyıl) ait bir kurşun mü-hür70 (Resim 17), bunu ortaya koymaktadır.Aynı şekilde gene bir mühürde spatharios vedioiketes Petros’un (M.S. X. yüzyıl) adını gör-mekteyiz (Resim 18).71 Söz konusu mühür-deki spatharios, kentin askeri yönden önem-li bir kent olduğunu; başka bir mühürde gö-rülen Tioslu droungarios Theodoros (M.S.VIII. yüzyıl)72 ise, kentin askerî bir donan-maya sahip olduğuna ve askerî bir limanolarak kullanıldığını da düşündürmektedir.

Konstantinos Porphrygennitos, kıyı kentleriarasında bahsettiği Tios’un,73 bir Hellenkenti olduğunu ve M.S. X. yüzyılda, merke-zi Ankyra olan Boukellarios thema’sında bu-lunduğunu belirtmektedir74 (Harita 4). Tios,M.S. XII. yüzyıl sonlarında ise, Sangarios’tan

70

Resim 12: Tioslu Piskopos Kyprianos’a ait kurşun mühür,McGREER – NESBITT – OIKONOMIDES 2001: 24, a.

Resim 13: Tioslu Piskopos Kyprianos’a ait kurşun mühür,LAURENT 1963: Pl. 65, no. 480.

Resim 14: Tioslu Piskopos Antonios’a ait kurşun mühür,LAURENT 1963: Pl. 65, no. 481.

Resim 15: Tioslu Piskopos Basilios’a ait kurşun mühür,McGREER – NESBITT – OIKONOMIDES 2001: 24.

Resim 16: Tioslu Piskopos Anthios’a ait kurşun mühüre aitçizim, LAURENT 1963: Pl. 66, no. 483.

Amastris’e kadar uzanan bir alanı kaplayanPaphlagonia thema’sı topraklarına dâhil edil-miştir.75

Kentin bu dönemden sonraki kaderini IV.Haçlı Seferi sonucunda Latinler’in 1204’teKostantinopolis’i işgali ve Selçuklular’ın ya-yılımı belirlemiştir. Konstantinopolis’in iş-galinden sonra Trapezous’a sığınan Bizanstahtının varisleri David ve Aleksios Komne-nos, burada Trabzon İmparatorluğu’nu kur-muşlar; David (Komnenos), 1204-1214 yıl-ları arasında İznik İmparatorluğu’nun ba-şındaki Laskarisler’e karşı seferler düzenle-miş ve bunun sonucunda Amastris, Herak-leia Pontika ve olasılıkla Tios kentini de ele

geçirmiştir.76 Ancak, Theodoros Laskaris1214 yılında bu kentleri ve civarındaki bü-tün yerleşimleri geri almayı başarmıştır.77

M.S. XIII. yüzyıl ortalarına doğru BizansDevleti giderek zayıflamış ve 1261 yılındaCenevizliler ile bir anlaşma yapılarak, onla-ra önemli ayrıcalıklar verilmiş; bunun neti-cesinde de Cenevizliler, Karadeniz kıyıların-da, aralarında Tios’un da olduğu önemlikentleri ele geçirmişlerdir. İç PaphlagoniaBölgesi’nin topraklarının, Anadolu Selçuk-luları’nın eline geçmesine rağmen; Herakle-ia Pontika, Tios, Amastris ve Kytoros kent-lerini içine alan kıyı kesim, 1280’lere kadarBizans topraklarının bir parçası olarak kal-

71

Resim 17: Tioslu Dioiketes Leon’a ait kurşun mühürMcGREER – NESBITT – OIKONOMIDES 2001: 23, a.

Resim 18: Tioslu Spatharios ve Dioiketes Petros’a ait kur-şun mühür, McGREER – NESBITT – OIKONOMIDES2001: 24.

Harita 4: Boukellarion thema’sı M.S. X. yüzyıl, www.mlahanas.de/Greeks/Medieval/war/Themes950.gif.

maya devam etmiştir (Harita 5).78 M.S. XIV.yüzyılın ilk yarısı yazarlarından GeorgiosPachymeres; aralarında Kromna, Amastris,Tios ve Herakleia Pontika’nın bulunduğukıyı kentlerinin, iç kesimlerle olan bağlantı-sının kesildiğini ve bu kentlere sadece deniz

72

Resim 19: Ön yüzünde Antoninus Pius, arka yüzde Diony-sos ile Irmak Tanrıları Billaios ve Sardon’un görüldüğü Ti-os sikkesi, Rec. Gén. “Tius”, Pl. CVII 17.

Resim 20: Agoranomos’a ilişkin bir adak, MAREK 2003:69, 105.

Resim 21: Agoranomos’a ilişkin bir adak, ROBERT 1937:Planche XV, 3.

yoluyla ulaşım sağlanabildiğini söylerken,söz konusu bu bölgenin henüz Selçukluegemenliğine girmediğini de göstermekte-dir.79 Tios’ta Bizans egemenliğinin tam ola-rak ne zaman sona erdiği belli değildir; fakatİspanyol elçi Gonzales de Clavijo, 1403’tekente deniz yoluyla yaptığı bir seyahat esna-sında kentin, Türkler tarafından işgal edildi-ğini ve ayrıca Filyos Kalesi’nde de askerî bir-likler bulunduğunu söylemektedir.80

Nihayetinde anlaşılan odur ki; kent, XIV.yüzyıl sonları ile XV. yüzyıl başları arasında-ki dönemde, Osmanlı İmparatorluğu’nunyönetimi altına girmiştir.

EKONOMİ VE DİN

Elimizdeki belgelerden Tios’ta “ticaret”, “ba-lıkçılık”, “üzüm yetiştiriciliği” ve “şarap üre-

düşündürmektedir. Ayrıca, gene kente aitiki adak yazıtındaki85 égoranÒmow’lar (=agoranomos), kentte canlı bir ticaret hayatı-nın olabileceğine ilişkin diğer yazılı belge-lerdir (Resim 20-21).84 Athenaios’un anlat-tıklarından, bu kentte balıkçılık yapıldığınıöğrenmekteyiz.85 Ayrıca Aelianus da, kentinbir limana sahip olduğunu ve Athenaios’udoğrular nitelikte, tonbalığı avcılığı sayesin-

73

Harita 5: Bizans İmparatorluğu, M.S. 1265.

timi” yapıldığını öğrenmekteyiz: Tios’a ait,M.S. III. yüzyıla tarihlenen iki mezar yazı-tında görülen naÊklhrow (= naukleros),81

deniz ticareti yapıldığının en önemli yazılıkanıtları olmakla beraber, bunlardan birininPantikapaion’da (Kırım/Kerş) bulunmuş ol-ması ise, ticaretin coğrafi boyutunu görme-miz açısından oldukça önemlidir. Kentin,Billaios Irmağı’nın hemen ağzında kurul-muş olması ve bu ırmağın iç bölgelere bir ti-caret yolu olarak kullanılmış olduğu da,kente ait sikkelerden açıkça anlaşılmaktadır.Zira kente ait bir sikkede Dionysos ile IrmakTanrıları Billaios ve Sardon birlikte betim-lenmiş olup, sikkenin üzerinde üzüm salkı-mı, buğday başağı ve hatta gemi pruvası gö-rülmektedir (Resim 19).82 Bu da hem buürünlerin bu bölgede yetiştirildiğine, hemde söz konusu ırmakların bu ürünlerin ta-şınmasında bir yol olarak kullanıldığının

Resim 22: Üzüm motifi, Antoninus Pius Dönemi, Rec. Gén.“Tius”, Pl. CVII 28.

de kentin geliştiğinden söz etmektedir.86 Ti-os Kenti, deniz ticareti ve balıkçılığın yapıl-dığı bir liman kenti olmasının yanında, ter-ritorium’unda başta üzüm yetiştiriciliği ol-mak üzere, çeşitli tarımsal faaliyetler de yü-rütülüyordu.87 Kentte üzüm yetiştiriciliği-nin bir sonucu olarak, şarap üretimi de ger-çekleştirilmekteydi; M.S. X. yüzyılda der-lenmiş bir yıllık, Tios kentindeki şarap üre-timini doğrulamaktadır.88 Zira kent adınabastırılmış Roma İmparatorluk Devri sikke-lerinin arka yüzlerinde bunu destekler şe-kilde, “üzüm” motifi (Resim 22) ve Diony-sos’un figürlerine rastlamaktayız (Resim 1,2, 3, 10 ve 19).89

Kentin bir rahip tarafından kurulmasıylabaşlayan dinsel yönü, Hellenistik Devir’dedevam etmiş, Roma İmparatorluk Devri’ndeartarak güçlenmiş, Bizans Devri’nde ise birpiskoposluk merkezi olmasıyla doruk nok-tasına ulaşmıştır:

Elimize az sayıda ulaşan Hellenistik Devir’eait kent sikkelerinde; Zeus, Dionysos ve He-ra’yı(?); Vespasianus’tan Gallienus Döne-mi’ne kadar darp edilmiş olan Roma İmpa-ratorluk Devri kent sikkelerinde Aequitas,Ares, Artemis, Asklepios, Asklepios Soter,Athena, Athena Pallas, Bendis, Billaios, De-meter, Dikaiosyne-Nemesis, Dionysos Ktis-tes, Dionysos, Glykon, Hades-Sarapis, Har-pokrates, Helios, Hera/Bithynia(?), Herak-les, Hermes, Hestia, Hygieia, Isis, Kybele,Nemesis, Nike, Pan, Poseidon, Sardon, Sera-pis, Tios/Teios, Telesphoros, Tykhe, Uberitas,Zeus Syrgastes ve Zeus’u;90 yukarıda da bah-settiğimiz ağırlık grubunda ise Zeus, Diony-sos ve Hermes’i görmekteyiz (Resim 7).91

Roma İmparatorluk Devri yazıtlarından iseAsklepios, Dionysos, Theos Hypsistos, Me-ter Theon, Zeus, Helios, Sarapis ve Isis’inkentte tapınım gördüğü anlaşılmaktadır.92

Bizans Devri’ndeki piskoposların adlarınaise yukarıda da bahsettiğimiz gibi, kurşunmühürlerde ve ayrıca konsil listelerinderastlamaktayız.

Sonuç olarak şunu söylemeliyiz ki, tarihiboyunca siyasi bir güç oluşturamayan Tios

kenti, tüm Antik Çağ boyunca HerakleiaPontika ve Amastris gibi kentlerin gölgesin-de kalmış gibi görünse de, gerek bir limankenti olması gerekse Billaios Irmağı’nın he-men ağzında bulunuyor olması gibi sahipolduğu coğrafi avantajlarıyla, aslında bölgeiçin hem siyasi hem ekonomik hem de aske-rî anlamda güç ve dengelerin değişmesi yö-nünden önemli bir kent konumunda olmuşolmalı; bilhassa Bizans Devri’nde dinsel açı-dan ön plana çıkan bir kent durumundaolarak da, sahip olduğu bu avantajlarını pe-kiştirmiştir. 2006 yılında Prof. Dr. SümerAtasoy’un başkanlığında başlayan arkeolo-jik kazılarla birlikte,93 önümüzdeki yıllardabulunması muhtemel yazıt, sikke ve arke-olojik malzemeler sayesinde kentin tarihihakkında daha ayrıntılı bilgiler edineceği-mizi düşünüyoruz.

DİPNOTLAR1. Marcian. 8.2. Kent, Billaios Irmağı’na 20 stadia mesafededir,

Arr. Peripl. M. Eux. XIII, 5, 5; Marcian. 8.3. Kentle ilgili veya kent tarihine değinilmiş

önemli çalışmalar: AINSWORTH 1842: 49-52;BOUTKOWSKI 1864; Rec. Gén. “Tius”, 615-640; MENDEL 1901; RUGE 1936; BEAN19762: 925; ROBERT 1937: 266-291; WIL-SON 1960: 152-155; FRANKE 1966; ROBERT1977; ROBERT 1980; ZGUSTA 1984: 618-619, no. 1336; MAREK 1993; FRENCH1988; BELKE 1996; ESEN 2003; LANG 2003:570-573; MAREK 2003.

4. Scyl. 90.5; Str. XII 3, 5. 5. Ael. N.A. XV 5.6. Athen. Deip. VIII 331.7. TianÒw (m.) = TianÆ (f.)8. Phleg. 2b, 257, F. 37.46-49.9. Amm. Marc. XXII 8, 16.10. Arr. Peripl. M. Eux. XIII 5, 5. 11. Step. Byz. 624. 20 - 625. 8.12. Const. Porph., De Them., VI 17-24; De Legat.

299, 29.13. Ptol. Geog. V 1, 7.14. ROBERT 1937: 295, no. 3.15. Bu yazıtlar için bkz. CIRB, no. 705. 732.

FRENCH 1994: 105 v.d., no. 13 = IK 64, no.115.

16. St. Pont. III, no. 7a; IK 24.1, no. 442b.

74

17. ESEN 2003: 197.18. Bu rahip, kente ait birkaç sikkenin ön yüzün-

de görülmektedir; bu da, kentte bir Tios kültü-nün olduğuna işaret etmektedir.

19. St. Byz. 624. 20-21. Bu konu hakkında ayrı-ca bkz. MAREK 1993: 16; WILSON 1960:152-55;

20. PEKMAN 1970: 21. 21. M.Ö. VII. yüzyılda Trakya’dan Küçükasya’ya

geçen bir kabilenin lideri, bkz. Arr., frg. 60,FGr Hist, 11, s. 864.

22. St. Byz. 624. 21-23.23. Rec. Gén. 620, no. 28; 624, no. 67. 24. Str. XII 3, 8. Philetairos’un Tieionlu olduğu

Str. XIII 4, 1’de de görülmektedir; hatta buradakendisinin çocukluğundan beri hadım olduğuda belirtilmektedir. Lysimakhos tarafından Per-gamon Kalesi’nin komutanlığı ve 9.000 talan-ton’luk hazinenin bekçiliğiyle görevlendirilmişbir subaydır. Kardeşi Eumenes de Amastris’inyönetimini almıştır. Philetairos ölünce, yerineyeğeni II. Eumenes geçmiştir.

25. Str. XII 3, 5’te Kallisthenes’in Gemilerin Dizi-lişi adlı eserinden alıntı yaparak; Kaukonlar’ın,Parthenos Irmağı yöresindeki görkemli evlerin-de yaşadıklarını, Polykles’in oğlu tarafındanyönetildiklerini, onların Herakleia’ya ve Mari-andynler ülkesinden Kappadokia olarak nite-lendirdikleri Leukosyria’ya kadar uzandıklarınıve Tieion dolaylarındaki Kaukon kabilelerininParthenos Irmağı’na kadar yayıldıklarını; hâl-buki bu ırmaktan sonra Kytoron’u elinde tutanHenetler’in bulunduğunu ve onun zamanındadahi Parthenios Irmağı dolaylarında bazı Ka-ukonita topluluğunun yaşadığını eklemektedir.Kaukonlar hakkında ayrıca bkz. Hom. Il. X429; XX 329.

26. Str. XII 3, 5.27. Athen. Deip. I 54. Konuyla ilgili ayrıca bkz.

RUGE 1936: 857-858. 28. MAGIE 1950: 309.29. Str. XII 3, 10. Bu ayrılmanın tam zamanı be-

lirtilmemekle birlikte, JONES 19832: 150’yegöre, bu ayrılma, Lysimakhos’un ölmesiyle bir-likte gerçekleşmiştir. Kent tarafından ELEU-YERIA (= Eleutheria) yazılı sikke darp edilmişolup (Rec. Gén. “Tius”, no. 4); bu sikkenin,kentin bu konumuna işaret edebileceği belirtil-mektedir, JONES 19832: 150.

30. Phot. Bibl. 225, a30.31. JONES 19832: 150.32. Memn. XI; XIX 2.33. Memn. XVI 6. MAGIE 1950: 309, dn. 28, JO-

NES 19832: 150’in aksine, kentin ELEUYE-

RIA (= Eleutheria) yazılı sikkelerinin (bkz. Re-sim 5), bu döneme tarihlenebileceğini belirt-mektedir.

34. MAREK 1993: 35.35. Memn. XXVII 6; MAGIE 1950; MAREK

1993: 35.36. Konuyla ilgili ayrıntılı olarak bkz. MAGIE

1950: 760, dn. 56; JONES 19832: 151.37. D.S. XXIX 23. MAGIE 1950: 760, II. Eume-

nes’in bir süre için Tios’a sahip olduğu görüşü-nün, RUGE 1936: 860 ve JONES 1937 tarafın-dan kabul edilmişse de, bunun çok tartışmalıolduğunu dile getirmektedir. Ona göre, Phar-nakes’in, kenti Bithynialılar’dan ziyade Eume-nes’den aldığına ilişkin hiçbir ima yoktur vePolybios’taki, kenti kendisi için tutma hakkınaya da niyetine sahip olduğunu veya kentin herzaman onun krallığına ait sayıldığını göstere-cek hiçbir kanıt da bulunmamaktadır.

38. Plb. XXV 2, 7; Const. Porphyr. de legat. 299.29.

39. JONES 19832: 152.40. Str. XII 3, 1.41. Memn. XVI 35.42. Str. XII 3, 6.43. FLETCHER 1939: 23, dn. 24.44. Rec. Gén. “Tius”, no. 5.45. JONES 19832: 159; MAREK 1993: 35. 46. Plin. ep. 75. Fakat bu durumun ne şekilde so-

nuçlandığına ilişkin elimizde bir bilgi yoktur.47. MENDEL 1901: 39, no. 188.48. ROBERT 1937: 295, no. 3. Tios-Amastris ara-

sındaki yola aittir.49. Quintus Tinius Sacerdus, Q. T. Sacerdus Cle-

mens’in oğludur. M.S. 199 yılında Bithynia’dalegatus Augustorum pro praetore olarak görevyapmış, bu dönemde eyaletin yollarını onart-mıştır.

50. MENDEL 1901: 39, no. 189.51. Konuyla ilgili krş. FRENCH 1988.52. Rec. Gén. “Tius”, no. 19;53. Ağırlıkların yazıtları için bkz. SEG 53 (2003)

no. 1418-1420.54. FRANKE 1966: Abb. 4; Lindgren III, no. 219.55. Iust. Nov. 219.56. TEXIER 2002 III: 95. 57. Iust. Nov. 219.58. FEDALTO 1988: I 93.59. ACO II, 1, 1, 57 (no. 37) et passim. LE QU-

IEN 1740: 575, i.60. ACO III, 65 (no. 13). LE QUIEN 1740: 575, ii.

75

61. ACO III, 127 (no. 44) et passim. LE QUIEN1740: 575, iii.

62. LE QUIEN 1740: 575, iv.63. LE QUIEN 1740: 575, v.64. MANSI XI 212 A et passim; XIII 373 B, 392

D; XVI 144 C, 159 B; XVII 377 D. LE QUIEN1740: 576, vi. SNG Tubingen, no. 2151-2154.

65. LAURENT 1963: 352-353, no. 480; ZACOS– VEGLERY 1972: no. 2386 (burada hatalı ola-rak Stephanos olarak okunmuştur); McGREER– NESBITT – OIKONOMIDES 2001: 24, no.10.5.

66. LAURENT 1963: 353, no. 481.67. LAURENT 1963: 352, no. 479; McGREER –

NESBITT – OIKONOMIDES 2001: 24, no.10.4.

68. LAURENT 1963: 353-354, no. 482.69. LAURENT 1963: 354, no. 483.70. McGREER – NESBITT – OIKONOMIDES

2001: 23, no. 10.1.71. McGREER – NESBITT – OIKONOMIDES

2001: 23-24, no. 10.2.72. McGREER – NESBITT – OIKONOMIDES

2001: 24, no. 10.3.73. Const. Porph., De Them., VII 12-14.74. Const. Porph., De Them., VI 17-24. Ayrıca

bkz. HALDON 2007: 104-105, Harita 5.3.75. ANGOLD 1975: 244.76. BRYER – WINFIELD 1985: 67.77. Georg. Acr. 11. 1-4.78. BOOTH 2004: 59-61.79. Georg. Pach. 4. 27.80. CLAVIJO 1928: 105; BELKE 1996: 276.81. Bu yazıtlar için bkz. ROBERT 1937: 272,

no.1; CIRB, no. 732.82. Rec. Gén. “Tius”, no. 42.83. Bu yazıtlar için bkz. ROBERT 1937: 288, no.

14; 289, no.17.84. Bu adakların üzerindeki tartı ve çan figürleri,

ticarete ilişkin semboller olarak ayrıca dikkati-mizi çekmektedir.

85. Athen. Deip. VIII 331.86. Ael. N.A. XV 5.87. ROBERT 1980: 176-189; WILSON 1960:

153.88. GP, V 2, 10. Bithynia Bölgesi’ndeki şarap üre-

timi ile ilgili ayrıca bkz. a.g.e. IV 1, 3; IV 1, 13.89. Yukarıda da belirttiğimiz gibi; Dionysos, sik-

kelerde kentin ktistes’i olarak görülmekte, buda kentteki üzüm ve şarap üretiminin önemli

bir noktada olduğunu düşündürecek bir kanıtolarak karşımıza çıkmaktadır.

90. SEG 53 (2003), no. 1418-1420.91. Söz konusu sikkeler için bkz. Rec. Gén. “Ti-

us”, no. 615-640; SNGCop., no. 610-621;SNGvAulPontus, no. 917-1049; BMC Bithynia,s. 203-207; FRANKE 1966; SNGvAulPontusNach., no. 7171-7190.

92. Söz konusu yazıtlar için bkz. MENDEL 1901;ROBERT 1937: 266-291; FRENCH 1994, no.13; AVRAM 1998-2000.

93.Kentte yapılan arkeolojik çalışmalarla ilgilibkz. ATASOY 2008; SÖNMEZ – ÖZTÜRK2008.

KAYNAKÇAAA = Archäologischer Anzeiger.ACO = Acta Consiliorum Oecumenicorum.Ael. N.A. (Aelianus, De natura animalium) = De

Natura Animalium Libri XVII, Ed. by RudolfHERSCHER, Leipzig 1864.

AINSWORTH 1842 = W. F. AINSWORTH Travelsand Researches in Asia Minor Mesopotamia, Chal-dea and Armenia I-II, London 1842.

Amm. Marc. (Ammianus Marcellinus, Rerum ges-tarum libri) = Ammianus Marcellinus, with anEnglish translation by J. C. ROLFE, I-III, Cam-bridge(Mass.)/London 1935–1939 (The LoebClassical Library).

AMMY = Anadolu Medeniyetleri Müzesi Yıllığı.ANGOLD 1975 = M. ANGOLD, A Byzantine Go-

vernment in Exile: Government and Society Underthe Laskarids of Nicaea (1204-1261), Oxford1975.

ArkSan. = Arkeoloji ve Sanat Dergisi.Arr. Peripl. M. Eux. (Arrianos, Periplus Maris Euxi-

ni) = Arrianus’un Karadeniz Seyahati, Çev.: M.ARSLAN, İstanbul 2005.

ARSLAN 1992 = M. ARSLAN, Museum of AnatolianCivilizations Roman Coins, Ankara 1992.

ATASOY 2008 = S. ATASOY, “Zonguldak-Filyos(Tios/Tieion/Tion/Tianos/Tieum) Kurtarma Ka-zısı”, şurada: Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu’na 65.Yaş Armağanı, EUERGETES (Yay. Haz. İ. DELE-MEN – S. ÇOKAY-KEPÇE – A. ÖZDİZBAY – Ö.TURAK), 2008, 91-97.

Athen. Deip. (Athenaios, Deipnosophistai) = Deip-nosofistÆw: The Deipnosophists, with an Eng-lish translation by C. B. GULICK, I-V, Lon-don/New York 1927–1933 (The Loeb ClassicalLibrary).

AVRAM 1998-2000 = A. AVRAM, “Stratoneikow

76

euarestou tianow kai tomeithw”, Analele Uni-versitatii Bucureşti, Studii Clasice 32, In memori-am Michel Lejeune. 1908-2000, 137-140.

BEAN 19792 = G. BEAN, “Tios”, PECS (19792),925

BELKE 1996 = K. BELKE, Paphlagonien undHonorias, TIB 9, Vienna 1996.

BCH = Bulletin de Correspondance Hellénique.BMC Bithynia = British Museum Catalogues of Gre-

ek Coins. Pontus, Paphlagonia, Bithynia, Kingdomof Bosphorus (W. WREATH), Bologna 1963.

BOOTH 2004 = I. BOOTH, “The Sangarios fron-tier: The history and strategic role of Paphlago-nia in Byzantine defence in the 13th century”,Byzantinische Forschungen 28 (2004), 45-86.

BOUTKOWSKI 1864 = A. BOUTKOWSKI, Rec-herches historiques sur la ville de Tium, Paris1864 (non vidi).

BRYER – WINFIELD 1985 = A. BRYER – D.WINFIELD The Byzantine Monuments and To-pography of the Pontos, Washington 1985.

CIG = Corpus Inscriptionum Graecarum.CIRB = Corpus inscriptionum regni Bosporani, Ed.

by Vasilii Struve, Moscow 1965. In Russian. —Replaces IosPE II and part of IosPE IV.

CLAVIJO 1928 = R. G. CLAVIJO, Embassy to Ta-merlane 1403-1406 (= Clavijo), Ed. by E. D.ROSS-E. POWER, London 1928.

DARROUZÈS 1981 = J. DARROUZÈS, NotitiaeEpiscopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae(Géographie ecclésiastique de l’Empire Byzan-tin, Tome 1), Paris 1981.

D.S. (Diodoros Siculus, Bibliotheke historike) = Di-odorus of Sicily, with an English translation byC. H. OLDFATHER – C. L. SHERMAN – C. B.WELLES – R. M. GEER – F. R. WALTON, I-XI,London/New York 1947–1970 (The Loeb Clas-sical Library).

EA = Epigraphica Anatolica: Zeitschrift für Epigrap-hik und historische Geographie Anatoliens.

ESEN 2003 = İ. ESEN, “Antik Tios/Tieion/Villaios(Filyos) Kenti”, AMMY 2002 (2003), 196-224.

FEDALTO 1988 = G. Fedalto, Hierarchia Ecclesi-astica Orientalis, 2 vols. I: Patriarchatus Constan-tinopolitanus; II: Patriarchatus Alexandrinus, An-tiochenus, Hierosolymitanus, Padua 1988.

FLETSCHER 1939 = W. G. FLETSCHER, "ThePontic Cities of Pompey the Great", TPAPA 70(1939), 17-29.

FRANKE 1966 = P. R. FRANKE, “Zur Chronolo-gie der autonomen Münzen des bithynischenTios”, AA (1966), 58-67.

FRENCH 1994 = D. FRENCH, “Sinopean Notes4 Cults and Divinities: The Epigraphic Eviden-ce”, EA 23 (1994), 99-112.

FRENCH 1988 = D. FRENCH, Roman Roads andMilestones of Asia Minor, II: An Interim Catalogueof Milestones, Ankara 1988.

GP = Geoponica sive Cassiani Bassi Scholastici de rerustica eclogae. Ed. by H. BECKH, Leipzig1895, Stuttgart 1994.

Georg. Acr. (Georgios Acropolites, Annales) = Ge-orgii Acropolitae opera, vol. 1. (1st ed. Corr. P.WIRTH) Leipzig 1903; Stuttgart 1978.

Georg. Pach. (Georgios Pachymeres, History) =Georges Pachymeres Relations Historiques, Ed. byA. FAILLER & Trans. by V. LAURENT, Paris1984.

GÖKOĞLU 1952 = A. GÖKOĞLU, Paphlagonia,Kastamonu 1952.

HALDON 2007 = J. HALDON, Bizans Tarih Atla-sı, Çev.: A. ÖZDAMAR, İstanbul 2007.

Hom. Il. (Homeros, Iliada) = Iliada, Çev.: A. ER-HAT – A. KADİR, İstanbul 19926.

IK = Inschriften griechischer Städte aus Kleinasien.IK 24,1 = G. PETZL (Hrsg.), Inschriften griechisc-

her Städte aus Kleinasien, 24,1: Die Inschriftenvon Smyrna, Teil II,1, Bonn 1987.

IK 64 = D. FRENCH (Hrsg.), Inschriften griechisc-her Städte aus Kleinasien, 64: The Inscriptions ofSinope, Bonn 2004.

Just. Nov. (Justinianus, Novellae) = Novellae, Ed.& Trans. by S. P. SCOTT. Cincinatti 1932

JONES 19832 = A. H. M. JONES, The Cities of theEastern Roman Provinces, Oxford 19832.

KIEPERT 1914 = R. KIEPERT, Karte von Kleinasi-en in 24 Blatt, Berlin 1914.

LANG 2003 = G. LANG, Klassische antike StättenAnatoliens, Band II: Larisa-Zeleia, Norderstedt2003.

LAURENT 1963 = V. LAURENT, Le Corpus desSceaux de l’Empire Byzantin V. 1, L’Eglise, Paris1963.

LE QUIEN 1740 = M. LE QUIEN, Oriens Christi-anus I-III, Graz: Akademische Druck, 1958.Phys. Beschreibung Allg. Notiz Ristampadell’edizione 1740.

Lindgren III = H. C. LINDGREN, Ancient GreekBronze Coins from the Lindgren Collection, Qu-arryville 1993.

MAGIE 1950 = D. MAGIE, Roman Rule in AsiaMinor, I–II, Princeton 1950.

Marcian. (Marcianus, Geographus) = Menippi pe-riplus maris interni (epitome Marciani), Geograp-hi Graeci minores, vol. 1, 563-572, Ed. K. MÜL-

77

LER, Paris 1855 (repr. Hildesheim: Olms,1965).

MAREK 1993 = C. MAREK, Stadt, Ära und Terri-torium in Pontus-Bithynia und Nord-Galatia, Tü-bingen 1993 (MDAI[A], Beiheft 39).

MAREK 2003 = C. MAREK, Pontus et Bithynia:Die römischen Provinzen im Norden Kleinasiens,Mainz 2003.

McGREER – NESBITT – OIKONOMIDES 2001 =E. McGREER – J. NESBITT – N. OIKONOMI-DES 2001, Catalogue of Byzantine Seals at Dum-barton Oaks and in the Fogg Museum of Art, Vol.4, The East, Dumbarton Oaks, WashingtonD.C. 2001.

Memn., FGrHist (Memnon) = F. JACOBY, DieFragmente der griechischen Historiker, I–XV, Ber-lin/Leiden 1923–1969.

MENDEL 1901 = MENDEL, “Inscriptions deBithynia”, BCH 25 (1901), 5-92.

PECS = The Princeton Encyclopedia of Classical Si-tes.

PEKMAN 1970 = A. PEKMAN, Eskiçağda BazıAnadolu Şehirlerinin Tanrı ve Kahraman Ktis-tes’leri, İstanbul 1970.

Phot. Bibl. (Photios, Bibliotheca) = Bibliotheque, 9vol. Ed. by R. HENRY (1959-1991, CollectionByzantine), Paris.

Plin. ep. (Plinius Caecilius Secundus, Epistulae)= Genç Plinius’un Anadolu Mektupları: Plinius,Epistulae, 10. Kitap, Çev.: Ç. DÜRÜŞKEN – E.ÖZBAYOĞLU, İstanbul 2001.

Plb. (Polybios, Historiai) = The Histories, with anEnglish translation by W. R. PATON, I-VI, Lon-don/New York 1922–1927 (The Loeb ClassicalLibrary).

Porphyr. de legat (Constantinus Porphyrigos, delegatibus) = Excerpta historica iussu imp. Cons-tantini Porphyrogeniti confecta, vol. 1: excerpta delegationibus, Berlin 1903.

Ptol. Geog. (Ptolemaeus, Geographia) = ClaudiiPtolemaei geographia, lib. I-III, ed. by. F. A.NOBBE, Leipzig 1843-1845.

RE = Paulys Real-Encyclopadie der klassischen Al-tertumswissenschaft.

Rec. Gén. = Recueil général des monnaies grecquesd’Asier mineure. commencé par W. H. WAD-DINGTON continué et complété par F. BABE-LON et T. REINACH. Tome premier 1er fasci-cule: Pont et Paphlagonie. 2e édition, Paris1925.

ROBERT 1977 = L. ROBERT, “Documents d’AsieMineure”, BCH 101 (1977), 43-132.

ROBERT 1937 = L. ROBERT, Études Anatoliennes:

Recherches sur les inscriptions grecques de l’AsieMineure, Paris 1937.

ROBERT 1980 = L. ROBERT, A Travers l’Asie Mi-neure. Athens 1980.

RUGE 1936 = W. RUGE, “Tieion”, RE 11 (1936),856-862.

SEG = Supplementum Epigraphicum Graecum. SEVİN 2001 = V. SEVİN, Anadolu’nun Tarihi Coğ-

rafyası I, Ankara 2001. Scyl. (Scylax, Periplus) = Periplus Scylacis. Geog-

raphi Graeci minores, vol. 1, Paris 1855.SNGvAulPontus = SNG Deutschland, Sammlung

v.Aulock, Pontus-Paphlagonien-Bithynien, Berlin1957.

SNGvAulPontus Nach. = SNG Deutschland, Samm-lung v.Aulock, Nachträge I: Pontus-Paphlagonien-Bithynien, Berlin 1967.

SNGCop. = SNG Copanhagen 18: Bosporus Bithy-nia, The Royal Collection of Coins and Medals Da-nish National Museum, Copanhagen 1944.

SÖNMEZ – ÖZTÜRK 2008 = İ. F. SÖNMEZ – B.ÖZTÜRK, “Batı Karadeniz’de Bir Antik KentKazısı: Tios (Filyos)”, ArkSan 127 (2008), 133-146.

St.Pont. III = Studia Pontica, III. Fas 1: Recueil desinscriptions grecques et latines du Pont et de l’Ar-ménie. J. G. C., ANDERSON, Franz CUMONTand Henri GRÉGOIRE, Brussels 1910.

St. Byz. (Stephanos Byzantios, Ethnika) = Stepha-ni Byzantii: Ethnicorum, Quae supersunt ex recen-sione Augusti Meinekii, Berolini 1849.

Str. (Strabon, Geographika) = The Geography ofStrabo, with an English translation by H. L. JO-NES, I-VIII, London/New York 1917-1932(The Loeb Classical Library).

TPAPA = Transactions and Proceedings of the Ameri-can Philological Association.

TIB = Tabula Imperii Byzantini.WILSON 1960 = D. R. WILSON, The Historical

Geography of Bithynia, Paphlagonia and Pontus inthe Greek and Roman periods: A New Survey withParticular Reference to Surface Remains Still Vi-sible [BA dissertation, Oxford University,1960].

ZACOS – VEGLERY 1972 = G. ZACOS – A. VEG-LERY, Byzantine Lead Seals, Basel 1972.

ZGUSTA 1984 = L. ZGUSTA, Kleinasiatische Orts-namen, Heidelberg 1984.

Bu makale, doktora seminer çalışmamın yeniden dü-zenlenmiş hâli olup; söz konusu çalışmanın danış-manlığını yapan Prof. Dr. Mustafa Hamdi Sayar’ave makaleyi gözden geçiren Dr. Hüseyin Sami Öz-türk’e teşekkür ederim.

78