blass-debrunner - grammatica del greco del nt.pdf

354

Click here to load reader

Upload: gstilita

Post on 26-Dec-2015

560 views

Category:

Documents


53 download

TRANSCRIPT

  • Introduzione allo studio della Bibbia Supplementi 2

    Friedrich Blass- Albert Debrunner Grammatica del greco del Nuovo Testamento

    Paideia Editrice

    c:; r a111fl1a ti ('a del greco del Nuovo Testamento Friedrich Blass- Albert Debrunner Nuova edizione di Friedrich Rehkopf

    Edizione italiana a cura di Giordana Pisi

    Paideia Editrice

    BIBLIOTECA !)ELLA fACOlT TEOLOoiGr .. "" . .L'l f . l ,[ fTENTR IONAlt

    Ul :Villr' ''''

  • ISBN 88.394-0541.0 Titolo originale dell'opera: Friedrich Blass - Albert Debrunner Grammatik des neutestamentlichen Griechisch Bearbeitet von Friedrich Rehkopf 14., vollig neubearbeitete Auflage Traduzione italiana di Umberto Mattioli e Giordana Pisi Vandenhoeck & Ruprecht, Gottingen 1976 Paideia Editrice, Brescia 1982, '1997

    A JOACHIM JEREMIAS PER IL SEITANTACINQUESIMO

    COMPLEANNO

  • Errata corrige

    Le cifre in neretto indicano la pagina e la riga. L'asterisco contrassegna errata pre-senti nell'edizione originale tedesca, molti dei quali sono stati emendati nella pri-ma edizione italiana. 13,15 (13 col.) Regum 13,32 (23 col.) Timotheum 17.45 (23 col.} Sthene-boea 96,15 ja'aqob rr8,12 -a.1a., r Cor. 152,38 invece di d[J-t 203.42 &[J-q>O'te:pa. 210,37 btcr'tYJcretv a.u'tettc; 2rr,36 'twv oup. 217,36 -8-e:oc;, 1tet't~P 247.4 xocrfJ-

  • IO Premessa alla quattordicesima edizione

    contribuisce sostanzialmente a chiarire il greco del Nuovo Te-stamento. A numern.ri paray,rrt(i. sono state aP,giunte nuoue sot-tosezioni, i problemi grammaticali enunciati nel testo sono stati corredati di ultaiori cscm pi, e, inoltre, so11o stati atonen-tati chiarimenti e tentativi d'interpretazione di passi difficili o esegeticamente controversi. L'indice dei passi citati pressoch completo, gli indici delle cose e dei termini sono stati aumenta-ti il meno possibile.

    Spero che la Grammatica abbia buona riuscita anche in que-sta sua nuova forma.

    Sono molte le persone che devo ringraziare per i consigli e l'aiuto che hanno prestato, e per il tempo e la fatica dedicati a questo lavoro; so che non faranno mancare il loro aiuto neppu-re in seguito, segnalando errori, oscurit e altre carenze, inevi-tabili in una rielaborazione cos impegnativa. In particolare vor-rei ringraziare il mio venerato maestro ]oachim ]eremias, al quale dedicato questo lavoro per il suo settantacinquesimo com-pleanno.

    Nel corso del lavoro tipografico ho goduto del gentilissimo aiuto offerto dall'Editrice V andenhoeck & Ruprecht e dalla Tipografia Hubert & Co. Ringrazio la Signorina Susanne Schildknecht che ha compilato l'indice dei passi, e la Signorina Dorothea Bathelt che ha letto le bozze e controllato i pi im-portanti passi neotestamentari. GCittingen, 20 settembre I975

    FRIEDRICH REHKOPF

    Avvertenza dell'editore italiano

    La traduzione del Blass-Debrunner stata condotta sulla XIV edizio-ne tedesca riveduta da Friedrich Rehkopf. Sono stati corretti, ovviamen-te, gli errori di stampa di vario J!CIU: re e le inconf!.l'tlt'nze riscrmtrate nel corso del lavoro di traduzione c rli rcviJione . Jlnrhc le edizioni prccedl'llti alla XIV sono servite dove l'ulti111a edizione tcdcrctr Jmscntafla muaitr) o lacune, inevitabili in rm lavoro in cui i paragrafi furono larciati .lemprc: inalterati, mentre le aggiunte numerose furano confinate in note ormai dovute a pi mani e, quindi, non sempre coerenti o armonizzate col testo primitivo. La bibliografia stata dal revisore italiano disposta pi razio-nalmente c, dov'era necessario, completata. Quando la XIV edizione te-desca rimanda alle edizioni precedenti, l'edizione italiana riporta per este-so la parte necessaria ad evitare il rimando.

    ABBREVIAZIONI E BIBLIOGRAFIA

    f i

  • I

    I LIBRI BIBLICI

    r. Antico Testamento

    Gen. Ex. Lev. Nurn. Deut. fos. fuJ . Ruth I2 Sam.

    I-2 Reg.

    I-2 Par.

    I-3 Esdr.

    Tob. Iudith Esth. Io h P s. Pr. Ecci. Cant.

    Genesis Exodus Leviticus Numeri Deuteronomium Iosue Iudices Ruth I-2 Samuelis ( = LXX r-2 Re-gnorum; V g. I-2 Regum) I-2 Regum ( = LXX 3-4 Re-gnorum; V g. 3-4 Regnum} I-2 Paralipomenon ( = LXX Chron.) I-3 Esdrae ( = Vulg. 3 Esdr. [apocr.], Esdr. r+n [=T. Mas. Esdr. capp. I-Io; Ne-hem. capp. rr-23]) Tobias Iudith Esther Io h Psalmi Proverbia Ecclesiastes (hebr. Qohelet) Canticum Canticorum

    2. Nuovo Testamento

    M t. Mc. Le. Io. A c t. Rom. I2 Cor. Gal. Eph. P h il. Col.

    Evangelium Matthaei Evangclium Marci Evangelium Lucae Evangclium Ioannis Actus Apostolorum Epistula ad Romanos Epistulae ad Corinthios I-2 Epistula ad Galatas Epistub ad Ephesios Epistula aJ Phili:>penses Epistula ad Colossenses

    Sa p. Ecclus Js. l er. llar. Lam. Ep. Ier.

    Ezech. Dan . Mal. Os. A m. Mich. Ioel Abd. Ion. N ah. Abac. Soph. A g. Zach. r-4 Mach.

    I2 Thess. r-2 Tim. Ti t . Philm. Hcbr. Iac. r-2 Petr. r-~ Io . Iudae Apoc.

    Sapientia Salomonis Ecclesiasticus (LXX Sir.) Isaias Iercmias Baruch Lamentationes Epistula Ieremiae (Vg. Bar. cap. 6) Danicl (V g. cap. I3 = Susanna 14 = Bel et Draco} Ezechiel Daniel Malachias Oseas Amos Michaeas Ioel Abdias Ionas Nahum Abacuc Sophonias Aggaeus Zacharias I-4 Machabaeorum (3-4 a-pocr.)

    Epist. ad Thcssalonicenses I-2 Epistulae ad Thimoteum I-2 Epistula ad Titum Epistula ad Philemonem Epistula ad Hebraeos Epistula Iacobi Epistulae Petri r-2 Epistu!ae Ioannis r-3 Epistub I udac Apocalypsis Ioanni:;

  • 2

    AUTORI GRECI E LATINI , LETTERATURA CRISTIANA E APOCRIFA

    Achill. Tat. = Achilles Tatius (IV d.C.)

    act. Andr. = acta Andreae act. (Pass.) Andr. = Passio An-

    dreae act. Andr. et Matth. = a. Andreae

    et Matthiae act. Barn. = a. Barnabae act. Io. =a. I oannis act. Phil. = a. Philippi act. Pil. = a. Filati act. Pl. = a. Pauli act. Pl. et Thecl. =a. Pauli et Tbe-

    clae act . Ptr. = a. Petri act. Ptr. Vere . == actus Petri Ver-

    cellensis = act.1 Petri cum Simo-ne

    act. Ptr. et Andr. = acta Petri et Andreae

    act. Thom. = a. Thomae Ael. = Claudius Aelianus (n/m d.

    C.) ep . = epistulae nat. an. = de natura animalium tact. = tactica var. bis t. = varia bis t oria

    A el. Arist. = Aelius Aristides (n d.C.) or. - orationes or. sacr. = orationes sacrae ( = or. 2 3

    28) Aen. Gaz. = Aeneas Gazaeus (v/

    VI d.C.) dia/. = Theophrastus, sive dialogus ep. = epistulae

    Aen. Tact. = Aeneas Tacticus (rv a.C.)

    Aesch. = Aeschylus (vi/v a.C.) Ag. = Agamemnon Choeph. = Choepbori e/eg. = fragmento elegiaca Eum. = Eumenides Pers. = Persae Prom. = Prometbeus Vinctus Suppl. = Supplices Sept. c. Theb. = Septem contra The-

    bas Aeschin. = Aeschines (Iv a.C.)

    Ctes. = oratio in Ctesiphontem fa/s . leg. = de falsa legatione Tim. = oratio in Timarchum [ep .] = [epistulae]

    Aesop. = Acsopus agr. = agrapl1nn (agrapha)

    detto di Cesi i 1 rnmandato al di fu o-ri dci Vangeli

    Aet. = Aetius Amidenus (o Mcdi-cus) (vi d.C.)

    Alciphr. = Alciphro (n d.C.) ep. = epistulac

    Alex. Aphr. = Alexander Aphro-disiensis (m d.C.) an. = de anima fat . = de fat o

    Alexis (Comicus) (IV a.C.) Amm. Mare. = Ammianus Mar-

    cellinus (Iv d.C.) Anacr. = Anacreon (vi a.C.) Anacreont. = Anacreontea (n a.C./

    VI d.C.) Anaxag. = Anaxagoras (v a.C.) Annxim. = Anaximenes (vi a.C.) Andoc. = Andocides (fine v a.C.) Anecd. Graec. = Anecdota Graeca

    ed. I. Bekker, I-III (Berlin 1814-1821)

    Testi classici, cristiani e apocrifi

    Anecd . Oxon. = Anecdota Graeca ed. ].A . Cramer, IIV (Oxford 1835-

    1837) Anth. Gr . = Anthologia Greca-?

    Anth . Pal. Anth . Pal. = Anthologia Palatina

    ed. H. Stadtmuller (1906); P. Waltz (1928 ss .); H . Beckby (1957-1958)

    Antiatt . = Antiattici -7 Anecd. Graec. (Bekker)

    Antig. Car . = Antigonus Carys-tius (m a.C.)

    Antiph. = Antiphanes (Comicus) (IV a.C.)

    Antiphon Or. = Antiphon Orator (v a .C.)

    apoc. Abr. = apocalypsis Abrahae apoc. El. = ap. Eliae apoc. Mos. = ap. Mosis apoc. Ptr. = ap. Petri Apollon. Dyscol. = Apollonius Dy~

    colus (n d .C.) pron. = de pronominibus synt. = de syntaxi

    Apol l. Rhod . = Apollonius Rlt(l-clius (III a.C.)

    Appian. = Appianus (n d.C.) be/l. civ. = bella civilia ( = Rom. hist.

    13-17) Hisp. = 'I~l]p~x-i] Praef. = Praefatio Pun. = A~~ux-i] Rom. hist. = Romanae historiae

    Apul. = Apuleius (n d.C.) mel. = metamorphoseon libri mund. = de mundo liber Plat. = de Platone Socr. = de dea Socratis

    Aqu. =Aquila (testo di) (n d.C.) interpres Veteris Testamenti

    Arat. = Aratus (m a.C.) phaen. = phaenomena

    Archiloch. = Archilochus (vn a.C.) Ar . Did . = Arius Didymus (I a.C.) Aret. = Aretaeus (Medicus) (n d.

    C.) Aristea -7 e p. Ar. Aristides = Aristides Rhetor (v .

    15

    anche -7 Pseud. Aristides) (n d. C.) rbet. = ars rhetorica

    Aristoph. = Aristophanes (v /Iv a. C.) Ach. = Acharnenses av. = aves

    Ecci. = Ecclesiazusae eq. = equites Lys. = Lysistrata nub. = nubes pax P/.= Plutus ran. = ranae

    T!Jesm . = Thesmophoriazusae tesp. = vespae

    Aristot. = Aristoteles (rv a.C.) an. = de a11ima an. posi . = analytica posteriora an. pr. = analytica priora Ath. = 'Alll]va(wv Tio.L"tE(a ca el. = de caelo ca/. = categoriae et h. Eud. = et bica Eudemia et h . m. = et bica magna et h. Nic. = et bica Nicomachea /r. = fragmento gen. an. = de generatione animalium gen. corr. = de genera/ione el corrup-

    tione hist. an. = historia animalium melaph. = metaphysica meteor. = meteorologica mot. an . = de molu animalium oec. = oeconomica pari. an. = de partibus animalium phys. = physica poel. = poetica poi. = politica probl. = problema/a rhet. = rhetorica spir. = de spiri tu top. = topica

    Pseud. Arist. = Pseudo-Aristote-les mund. = de mundo rhet. Al. = rbetorica ad Alexandrum

    Arrian. = Arrianus (Il d .C.) an. = anabasis cyn . = cynegeticus Epici. diss. = Epicteti disserlationes

  • ;:l

    r6 Ind. =Indica e p. ad Trai. = epistula ad Traianum

    Artemid. = Artemidorus Daldia-nus (Onirocriticus) (II d.C.)

    asc. ( vis.) I s. = ascensio ( visio) Isaiae

    Ascn. = Ascneth Athen. = Athenaeus (Grammati-

    cus) (rr/m d.C.) Auct. Sublim. = Auctor de Subli-

    mitatc -7 Pseud . Long. Bacchyl. = Bacchylides (v a.C.) Barn. = epistula Barnabae (II d.C.) Batr. = Batrachomyomachia Bekker -7 Anecd. Graec. Caes. = Caesar (I a.C.)

    civ. = bellum civile ga/1. = bellum gallicum

    C.A.F. = Comicorum Atticorum Fragmenta ed. T. Kock I-III (Leipzig r88o-r888)

    Callim. = Callimachus (m a.C.) ael. = aetia /r. = fragmento Art. = hymnus in Artemidem

    Callinicus (v d.C.) Vita S. Hypatii

    Cat. = Catenae in Sacras Scriptu-ras

    Catai. Cod. Astr. Graec. = Cata-logus Codicum Astrologorum Graecorum ed. F. Boll, F. Cumont, C. Kroll, A.

    Olivieri e altri (1898 ss .) Ce b. = Ce bes Thcbanus ( 1 d.C.?)

    /ab. = tabula C.G.F. = Comicorum Graecorum

    Fragmenta ed. G. Knibel ( 1899 ss.; rist. 1958)

    Choerob. = Choeroboscus (IV jv d.C.)

    Chrys. = Iohannes Chrysostomus (Iv d.C.)

    Chrysipp. T. = Chrysippus Tya-nensis (I d.C.) (ap. Athenaeum)

    Cic. = M. Tullius Cicero (I a.C.) Ali. = epistulae ad Atticum

    Abbreviazioni e bibliografia de oral. = de oratore Tusc. = Tusculanae disputationes

    Cleanthes (Iv /m a.C.) Inno a Zeus

    r Clem. = epistula Clementis ad Corinthios (I d.C.)

    2 Clem. = homilia sive epistula se-cunda Clementis ad Corinthios Ps. Clem. = letteratura pseudoclemen-

    tina diamarl. = diamartyria ep. C/em. ad Iac. = epistula Clemen-

    lis ad Iacobum cp. Petri ad Iac. = cpistula Petri ad

    Iacobum epit. = epitomae bom. Clem. = homiliae Clementinae recogn. Clem. = rccognitiones C/e-

    mentinae Clem. Al. = Clcmens Alexandri-

    nus (n/m d.C.) paed. = paedagogus slrom. = stromala

    Cleomedes (Astronomus) (II d.C.) const. Ap. = constitutiones Apo-

    stolomm (m/Iv d.C.) Corp. Gloss. Lat. = Corpus Glos-

    sariorum Latinorum (r888-r923) Corp. Hcrm. = Corpus Hermeti-

    cum ed . W. Scott l-IV (19~4-1936); cJ. A.

    D. Nock - A ._T. Festugire, Herms Trismgiste ( 1945-1954)

    CPG = C0rpus Parocrniographo-;:m Graccorum c:l. E.L. v. Lculsch - F.G. Schneide-

    win 1 (1839), II (185r) (rist. 195H) Cramer -7 Anecd. Oxon. Cratinus (Cornicus) (v a.C.) Ctcs. = Ctesias Historicus (v /IV

    a.C.) Demetr. cloc. -7 Pscud.-Dcmetr . Democr. = Democritus (v a.C.) Demosth. = Demosthencs (IV a.C.)

    or. = orationes (op.cit. anche senza titolo)

    ep. = epistula~ Did. Chalc. = Didymus Chalcen-

    terus (r a.C.)

    Testi classici, cristiani e apocrifi

    Did. = Didache XII Apostolorum (II d.C.)

    Diels = H. Diels, Die Fragmente der Vorsokratiker, 8 hsgg. W. Kranz ( r 9 3 6 )

    Dinarch. = Dinarchus (rv a.C.) Dio C. = Dio Cassius Cocceianus

    (rr/m d.C. l Dio Chrys. = Dio Chrysostomus

    (I/u d.C. l or. = ora:ioncs

    Diod. S. = Diodorus Siculus (I a. C.)

    Diog. Cyn. = Diogcnes Cynicus (Iv a.C.)

    Diog. L. = Diogenes Lacrtius (111 d.C.)

    Diog. Oen. = Diogenes Ocr.onn-densis (n d.C.)

    Diogn. = epistula ad Diognetum (II d.C.)

    Dion. Hal. = Dionysius Halicar-nassensis (I a. C.) ant. Ron:. = antiquitales Romanae compos. uerb. = de composi/ione l'N-

    borum orat. vet. = de oratoribus veteribm T bue. = de Thucydide

    Pseud. Dion. Hai. = Pseudo-Dio-nysius Halicarnassensis art. rhel. = de arte rhetorica

    Dion. Thr. = Dionysius Thrax (11 a.C.) art. r.ramm. = de arte [!,rammatira

    Diosc. = Dioscurides (I d.C.) mat. med. = de materia medica

    Emped. = Empedocles (v a.C.) e p. Ar. = epistula Aristeae I udaei

    (rrora.C.) ep. Claud. ad Alex. = epistula

    Claudii ad Alexandrinos ed. H. Idris Beli, fews and Christiam

    in Egypt ( 1924) Ephr. = Ephraem (Iv d .C.)

    I7 senza titolo)

    ench. = enchiridion gliom. Stob. = gnomologium Stobaei

    ep. Ier. = epistula Ieremiae (= V g. Bar. 6)

    Epimen. = Epimenides (vi a.C.) Epiph. = Epiphanius Constantien-

    sis (Iv d.C.) baer. = panarion seu adverws LXXX

    haereJes 4.5.6 Esdr. = liber quartus, quin-

    tus, sextus Esdrae (dal I a.C. al III d.C.)

    Etym. M. = Etymologicum Ma-gnum (XII d.C.)

    cd. Th . Gaisford ( r 848) Eur. = Euripides (v a.C.)

    Aie. "' Alcestis Andr. = Andromac!J~ Antiop. = Antiope Arche/. = Arcbelaus D

  • r8 hist. ecc!. = bistoria ecclesiastica mari. Pt!laest. = /iber de martyribus

    Palaestinae o n( o m). = onomasticon praep. ev. = praeparalio evangelica

    Eustath. Thessal. = Eustathius Thessalonicensis (XII d C.) comm. in Il., in Od. = commentarii

    in Homeri Iliadem, i11 I-1. Odysseam Euthalius (dal rv al vrr d.C.?) E v. a p. = Evangelia apocrypha E v. Eb. = fragmenta ex Evangelio

    Ebionitum Ev. Evae = Evangelium Evae (ap.

    Epiph. haer.) E v. Hebr. = fragmento ex evange

    fio iuxta Hebraeos Ev. Naz. = fragmenta ex evange-

    lio iuxta Nazaraeos E v. Petr. = Evangelium Petri Ev. Thom. = Evangelium Thomae

    Graece e~Theod. F. gr. Hist. = Die Fragmente der

    griech. Historiker ed. F. Jacobi (1923 ss.)

    F.H.G. = Fragmenta Historico-rum Graecorum ed. C. e Th. Mi.iller (r84rr872)

    Flav. Ios. = Flavius Iosephus (r d.C.) ani. = antiquit,?h'J Ap. = contra Apioner:z beli. = bellum Iudaicum

    ~il. = vilu Gal. = Claudius Galenus (rr d.C.)

    ed. C.G. Ki.ihn (r821-r833l Geogr. Graec. Min. = Geografl

    Graeci Minores ed. C. Mi.iller (r855r86r)

    geopon. = geoponica cd. H. Beckh (1895)

    Georg. Hamartolos - Georgios Hamartolos (Ix d.C.) Chronicon Syntomon

    Gorg. = Gorgias (v a.C.) Hel. = Helena Pal. = PalameJes

    Abbreviazioni e bibliografi

  • 'l .

    20

    Max. Tyr. = Maximus Tyrius (li d.C.)

    Menand. = Menander (rv /m a.C.) cpit. = epitrepontes fab. inc. = fabula incerta georg. = georgos ber. = beros mis. = misumenae Per. = Perintbia peric. = periciromen.1 pbasm. = pbasma Sam. = Samia

    Mimn. = 1\1imnermus ('III a.C.) Moeris (II d .C.)

    ed. ]. Pierson (Leiden 1759) Muson. = C. Musonius Rufus (I d.

    C.) Nicand. = Nicander (Ili/li a.C.)

    alexipbarm. = alcxiphamtaC

  • 22 Trach. = Trachiniae

    Stephanus (Byzantius) (v d.C.?) cd. A. Meineke, I, Berlin 1849

    Stob. = Ioannes Stobaeus (v d.C.) ecl. = eclogae (op .cit. anche senza ti-

    tolo) Strabo (I a.C./r d.C .) Suidas (x d.C.) SVF = Stoicorum Veterum Frag-

    menta ed. ] . v. Arnim, I-IV (1903-1924)

    Sym. = Simmaco (testo di) (n/m d.C.) interpres Vet. Testamenti

    T a t. = Tatianus (II d.C.) or. Graec. = oratio ad Graecos

    Teles = Teles Philos. (m a.C.) test. XII Patr. = testamenta XII

    Patriarchum (II a.C.?) (tr. in gre-co 50 d.C.?) test. A. = testamentum Aser

    B. = Beniamin D.= Don G.= Gad las. = Iosephi I ss. = Issachar Iud. = Iudae L. = Levi N. = Nephthalim R.= Reuben S. = Symeonis Zab. = Zabulon

    test. Abr. = testamentlll.'l Abrahae test. Ad. = test. Adae test. Sal. = test. Salomonis T.G.F. = Tragicorum Graccorum

    Fragmenta ed. A. Nauck ('1889)

    Th(!mist. = Themistius (IV d.C.) Theocr. = Theocritm (III a.C.) Theod. = Teodozione (testo di)~

    e (II d.C.) interpres Veteris Te-stamenti

    Theogn. = Theognis (vi a.C.) Theophan. = Theophanes Confes-

    sar (Homologetes) (v m d.C.) chronogr. = chronographia

    Theophr. = Theophrastus (IV /m a.C .) caus. pl. = de causis plantarum

    Abbreviazioni e bibliografia char. = characteres ign. = de igne lapid. = de lapidibus

    Theopyl. = Theophylactus (xr d. C.)

    Thom. Mag. = Thomas Magister (XIV d.C.)

    Thuc. = Thucydides (v a.C.) Tim. Locr. = Timaeus Locrus (I

    d.C.) Timo Phlasius (poeta philosophus)

    (III a.C.) Timotheus (Lyricus) (v/rv a.C.)

    Pers. = Persae Tzetzes (Ioannes) (xii d .C.) Unknown Gospel = Fragments of

    an Unknown Gospel and Other Early Christian Papyri ed . H.I. Beli- T.C. Skeat (1935)- P.

    Lond. Christ. (v. Abbreviazioni 3) Varro = M. Terentius Varro (I a.

    C.) /ing. L. = de lingua Latina

    Vett. Val. = Vettius Valens (n d. C.)

    vis. I s.~ asc. I s. vit. Ad. = vita Adae et Evae vita Cosm. et Dam. = vita Cos-

    mae et Damiani Xenoph. = Xenophon (v /rv a.C.)

    Ag. = Agesilaus an. = anabasis a p. = apologia Socratis Ath.- Pseud. Xenoph. cyn.- Pseud. Xenoph. Cyrop. = Cyropaedia Hiero hist. Graec. = historia Graeca (Hel-

    lenica) mem. = memorabilia Socratis oec. = oeconomicus sym. = symposion

    Pseud . Xenoph. = Pseudo Xeno-phon cyn. = cynegeticus resp. Ath. = respublica Atheniensium

    Xenoph. Ephes. = Xenophon E-phesius (scriptor eroticus) (n d. C.?)

    3 PAPIRI E ISCRIZIONI

    Audollent, Def. T ab. = A. Audollent, Defixionttm Tabellae, Paris 1904. Benndorf-Niemann, Reisen in Lykien = O. Benndorf und G. Niemann,

    Reisen in Lykien und Karien, Wien r884. Ber!. Klassikertexte = Berliner Klassikertexte, hg. von der Gencralver-

    waltung der koniglichen Museen zu Berli n, I-VII, Berli n r 904-2 3. BGU ( = BU) = Aegyptische Urkunden aus den koniglichen Muscen zu

    Berlin: Griechische Urkunden, I-VIII (1895-1933). BMI = Collection of Ancient Greek Inscriptions in the British Museum

    (r874SS.). CIA =Corpus Inscriptionum Atticarum (~IG r-m) (r873-1903). CIG = Corpus Inscriptionum Graecarum, I-IV, Berlin 1828-77. CIJ = Corpus Inscriptionum Judaicarum, ed. ].B. Frey 1 (1936); II

    ( 1952). CIL = Corpus Inscriptionum Latinarum, Berlin 1863-1909 ss. CPR = Corpus Papyrorum Raineri Archiducis Austriae, I Griechische

    Texte, cd. C. Wessely (1895). Dcssau, Inscr. = H. Dessau, Inscriptiones Latinae Selectae (r892-r9r6). Ditt. Or. = W. Dittenberger, Orientis Graeci Inscriptiones Selectae, I-

    II, Leipzig 1903-1905 (rist. 1960). Ditt. SylU = W. Dittenberger, Sylloge Inscriptionum Graecarum, Leip-

    zig 21898 ss.; r-rv 31915 ss. Edict . Diocl. = Edictum Diocletiani, ed. Th. Mommsen - H. Bliimner,

    Berlinl893 Eph. Epigr. = Ephemeris Epigraphica, Corporis Inscriptionum Latina-

    rum supplcmentum, Berlin r872 ss. Epigr. Gracc. = Epigrammata Graeca ex lapidibus conlecta, ed . G . Kai-

    bel, Berlin 1878. GDI = Sammlung der Griechischen Dialektinschriften, ed. H . Collitz -

    F. Bechtel (ecc.), r-rv, Gottingen r884-1915. GVI = Griechische Vers-Inschriften, ed. W. Peek (1955 ss.). IG = Inscriptiones Graecae consilio et auctoritate Academiae Lit. regiae

    Borussicae edita e, Berlin r 873 ss. IG2 = Inscriptiones Graecae, editio minor, Berlin 1913 ss. Inscr. Hierap. = Di e Inschriften von Hierapolis, ed. W. Judeich (I 898 ). Inscr. Mago. = Die Inschriften von Magnesia am Miiander, ed. O. Kern

    (1900).

  • 24 Abbreviazioni ~ bibliografia

    Inscr . Perg. = Die Inschriften von Pergamon, ed . M. Frankel (r89o-95) .

    Inscr. Priene = Die Inschriften von Priene, ed . F. Hiller von Gartrin-gen (r9o6).

    Inscrip. Dlos = lnscriptions de Dlos, ed. F. Di.irrbach et al., P:uis I926-I937

    IPE = Inscriptiones antiquae Orae Septentrionalis Ponti Euxini grae-cae et latinae, ed. M.B . Latyschev (r885 ss.).

    Mitteis-Wilcken ~Abbreviazioni 4 Monum. Anc. = Monumenti Ancyrani versio Graeca (Res gestae Divi

    Augusti, ed. E. DiehP) Bonn 1918 . MPER = Mitteilungen aus der Papyrussammlung der Nationalbibliothek

    in Wien (Papyrus Erzherzog Rainer r887-I897), N.S. I932 ss. Ostraka = U. Wilcken, Gricch. Ostraka aus Aegypten und Nubien

    (1899). P . Amh. = The Amherst Papyri, ed . J3.P. Grenfell. A.S. Hunt, I-II, Lon-

    don I 900- I 90 I. P. Ant . = The Antinoopolis Papyri, C.H. Roberts- W. Barns- H. Zillia-

    cus, I -II, London 1950, 1960 . Pap. Soc. Arch. Ath. = Papyri Societatis Archaelogicae Atheniensis, G.

    A. Petropulos, I, Athenae I939 P. Base! = Papyrusurkunden der offentlichen J3ibliothek der Universi-

    tar zu Base!, L Urkunden in griechischer Spr:1che, ed. E. Rabel (AGG N.F. I6,3), Berlin I9I7 .

    P.Berol. 5025.5026 = P.Gr. Mag. r.2 (v. s.v.). P. Cairo = Greek Papyri, ed. B.P. Grenfell- A.S. Hunt in Catalogue g-

    nral des Antiquits Egyptiennes du Muse du Caire (1903). P. Eleph. = Elephantine-Papyri, ed. O. Rubensohn in BGU, fase. spe-

    ciale (I907). P. Fay. = FayGm Towns and Their Papyri, ed B.P. Grenfell, A.S. Hunt

    e D.G. Hogarth, London I900 . P. Flor. = Papiri Fiorentini, ed. I G . Vitelli, Milano I9o6; II D. Com-

    paretti (I908I9Ir); III G. Vitelli (I9I5). P. Gen. =Le Papyrus de Genve, ed. J. Nicole I (I896-I9o6); II (1909). P . Giess . = Griechische Papyri im Museum cles oGcrhcssischen Gc-

    schichtsvereins zu Giessen, ed. O. Eger, E. Kornemann c P.M. Meyer, Leipzig I9IOI9I2.

    P. Gr. Ma g. ( = Preisendanz, Zaub.) = Papyri Graecae Magicae, hsg. von K. Preiscndanz, I e II, Leipzig-Berlin 1928, 1931.

    P. Greci e Latini = Papiri Greci e Latini . Pubbl. della Societ Italiana, Firenze I9I2 ss.

    P. Grenf. I = An Alcxandrian Erotic Fragmcnt and other Greek Pa-pyri, chiefly Ptolcmaic, cd. B.P. Grenfell, Oxford I896.

    P. Grenf. Il = New Classica! Fragments and other Greek and Latin Papyri, ed. B.P.Grenfell and H .S.Hunt, Oxford I897

    P. Hai. = Papyrus-Sammlung d . Universitiit Halle, Berlin I9I3-

    !'upiri e iscri;:ioni 25

    P. Hamb. = Gricchische Papyrusurkunde der Hamburger Staats- und Universitatsbibliothek, cd . P .M. Meycr I-III (I9I II924) .

    P. Hcrm. = Corpus Papyrorum Hermopolitanorum, ed. C. Wessely (I905).

    P. Hibeh = The Hibeh Papyri, ed. B.P. Grenfell e A.S. Hunt I (I9o6); E.G. Turner e M.T. Lengcr II (I955).

    P. Holm. = P:~pyrus Grzecus Holmiensis, ed. O. Lagercrantz, Uppsaln I9I 3

    P. Iand. = Papyrus Iandanae, ed. C. Kalbfleisch et al., Leipzig I9I2 ss. P. klein. form. = Gricchisch~ Papyrusurkur.den kleineren Formats, ed.

    C. Wessely (I90t-r9o8). P. Lcid. = Papyri Graeci Musei antiquarii publici Lugduni-Batavi, ed.

    C. Leemans I (I843); rr (I885). P . Lcipz. = Griechische Urkundcn der Papyrussammlung zu Leipzig, ed.

    L. Mitteis, I (r9o6). P. Lille = Institut papyrologique de L'Universit de Lille: Papyrus grecs

    publis sous la direction de P . Jouguet, I (Paris I907-I928); II (I9I2). P. Lond. = Greek Papyri in the British Museum, ed. F.G. Kenyon e H .

    I. Bell, I-v, London I893-I9I7. P. Lond. Christ. ( = Unknown Gospel, v. Abbreviazioni 2) = Fragments

    of an unknown Gospel cd. H.I. Bell e T.C. Skeat, London 1935 (fr. I ca. I5od.C.).

    P. Magd. = Papyrus de Magdob, ed.]. Lesquier (r9I2); in P. Lillc II. P. Masp. = Papyrus Grecs d'poque byzantine, ed. J. Maspro in Cat:J-

    logue Gnral des Antiguits Egyptiennes du Muse du Caire, I-III ( I9I II9I6). P . Mich. = Michigan Papyri, ed. I C.C.Edgar (r93I); II A.E.R.Boak

    (I933); m J.G. Winter (1936); IV H.C. Youtie et al. (1936-39). P. Osl. = Papyri Osloenses, ed. E. Eitrem e L. Amundsen, Osio 1925-

    1936. P. Oxy. = The Oxyrhynchus Papyri, ed. B.P. Grenfell e A.S. Hunt, et

    al. (I 8 5)-&.s.s.). P. Par. = Les Papyrus grecs du Muse du Louvre, ed. W. Brunet de

    Presle e E. Egger (I 86 5 ). P. Petr. = The Flinders Petrie Papyri, ed. J.P. Mahaffy e J.G. Smyly, I

    III (r89II905). P. Princeton = Papyri in the Princeton University Collections; ed. I A.

    C. J ohnson e H .B. va n Hoesen, Ba l timore I 9 3 r; ed. n E.H. Kase, Princeton 1936.

    P. Rev. = Revenue Laws of Ptolemy Philadelphus, ed. B.P. Grenfell (I896). P. Ross-Georg = Papvri russischer und georgischer Sammlungen, hsg.

    G . Zereteli et al., Tiflis 1925-35. P . Ryl. = Catalogue of the Greek Papyri in the John Rylands Library at

    Manchestcr, ed . A.S. H un t et nl., I-IV ( r9r I-1952). P. Strass . = Griechische Papyrus der Kaiserlichen Universitats- und Lan-

  • 26 Abbreviazioni e bibliografia

    dcsbibliothek zu Strassburg, ed. F. Preisigke I (1906-1912); II (1920). P. Tebt. = The Tebtunis Papyri, ed. B.P. Grenfell, A.S. Hunt, et al., I

    (1902); II (1907); III (1933-38). P. Theb. Bank = U. Wilcken, Aktensti.icke aus der koniglichen Bank zu

    Theben (AAB 1886). P. T or. = Papyri Graeci Regii Taurinensis Musei Aegyptii, ed. A. Pey-

    ron, I (1826); II (1827). Prcisigke ~Abbreviazioni 4 Ree. I. G. = Recueil d'Inscriptions Grecques, ed. Ch.Michel (1900);

    Suj)pl. I (r9r2); II (192 7). Schwyzer, Dia!. Graec. ::-: E. Schwyzcr, Dialccton:m Graccarum Excm

    pla epigraphica potiora, Lcipzig 1923. Solmsen, Inscr. Graccae = F. Solmscn, I nscriptiones Grcecae ad inlu-

    strandas dialectos selcctae, ed. E. Frankcl, Leipzig 41930. Suppl. Epigr. Gracc. = Supplemcntum Epigraphicum Graecum, ed. J.

    T.E. Hcadiu~ et :1!.. Leiden I():!) ss. Tab. Heracl . = Tabulae Heracleenses = IG XIV 645. Tituli Asiae Minoris, conlecti et editi auspiciis Acadcmiae Litterarum

    Vindobonensis, cd. E. Kalinka I (1901); II (1900-1944); ed. R. Heb~r-dey III (1941).

    UPZ ~ Wilcken, P tal. Waddington = Ph. Le Bas, W.H. Waddington, Voyage archoloJ!.ique

    cn Grce et en Asie Mineure (1847-187o), m: Inscriptions (Asic l\li-neure, Syrie, Ile dc Cypre) (1870).

    Wessely, Stud. Pal. = C. Wessely, Studien zur Palaographie und Pa-pyruskunde, Leipzig 1901-1924.

    Wilcken, Chr. e Gr., v. Abbreviazioni 4, s.v. Mitteis. Wilcken, Ptol. = U. Wilcken, Urkunden der Ptolemiierzeit, I (1922-

    27); II (1935-57). R. Wiinsch, Antike Fluchtafeln, ausgewahlt und erklart (Kl.T . 20; Bonn

    1907). R. Wiinsch, Sethianiscbe Verflucbungstafeln, Leipzig 1898. Zcn. P. Cairo= Zenon Papyri, ed. C.C. Edgar, I (Cairo 1925); II (1926);

    III (1928); IV (1931). Papiri del N .T. citati piLt frequentemente:

    p 45 = Chester-Beatty P. (M t., Io., Le., Mc.), m sec. p46 = Chester-Beatty P. (Rom . 5 ,17-6,14; 8,15-16,27; H e br.; r-2 C or.;

    Eph.; Gal.; Phil.; Col.; r Thess. 1,1-2,3; 5,5-28), III sec. p47 = Chester-Bcatty P. (Apoc. 9,10-17,2), III sec. p48 = Pap. Soc. It. n65 (Act. 2),11-17.23-29), m sec. p50 = YaleP. 1543 (Act. 8,26-32; I0,26-31) IV sec. p52 = Rylands P. 457 (Io. r8,313337 38), II sec. p66 = Bodmer 2 (Io. 1,1-6 ,11; 6,3414,26), rr/m sec . Q = manoscritto trovato a Qumran.

    4 BIBLIOGRAFIA

    Abbott, ]oh. Gr. = E.A. Abbott, ]ohannine Grammar, London 1906. Abel = P.F.-M. Abel, Grammaire du grec biblique suivie d'un cboix de

    papyrus, Paris 1927. Allen = F.H. Allen, The Use of the Infinitive in Polybius compared

    with the Use of the Inf. in Biblica! Greek, Diss. Chicago 1907. Almqvist = H. Almqvist, Plutarch und das N. T., Uppsala 1946 (Acta

    Seminarii neotestamentici Upsaliensis xv). Altaner = B. Altaner, Patrologie, Freiburg 51958. Arnim = M. Arnim, De Philonis Byzantii dicendi genere, Diss. Greifs-

    wald 1912. Audollent ~Abbreviazioni 3. Banescu = N. Biinescu, Die Entwicklunf!. des griechischen Futurums von

    der fruhbyzantinischen Zeit bis zur Gegenwart, Miinchner Diss. Bu-karest 1915.

    Bardenhewer = O. Bardenhewer, Geschichte der altchristlichen Litera-tur, I-V, Freiburg i.Br., 1913-1932.

    Barth, Rom. = K. Barth, Kommentar z . Romerbrief rs1926) (rist. 1947). Balier = W. Bauer, Gr~chisch-Deutsches Worterbuch zu den Schriften

    d es N. T. und der iibrigen urchristlichen Literatur, Berlin 51963. -,]oh. = Das ]ohannesevangelium (Handbuch zum N .T.), Tiibingen

    1912. Bechtel-Fick = F . Bechtcl u. A. Fick, Die griechischen Personennamen,

    nach ihrer Bildung erkliirt und systematisch geordnet, Gittingen 1894. Bechtel, Gr. Dial. = F . Bechtel, Die griechischen Dialekte, I-III, Berlin

    19214 Beycr = K. Beyer, Semitische Syntax im Neuen Testament. Band I, Satz-

    lehre, Teil I, Gottingen 1962. Bezdechi = S. Bezdechi, Vulgarismes dans l'pope de Nonnos. Anuarul

    Institutului de studii clasice, vol. III (1936-1940; Sibiu 1941), 34-74. Billerbeck = H .L. Strack u. P. Billerbeck, Kommentar zum Neuen Te-

    stament aus Talmud und Midrasch, I-IV, Miinchen 1922-1928; v 1956. Bjorck = G. Bjorck, "'H v o~Ocicrxwv, Die periphrastischcn Konstruktio-

    l!cn im Griecbi.rche."' (Skrifter K. Hum. Vet.-sa:nf. i Uppsah 32,2), 1940.

    -, Jl.lpha imp. = Das Alpha impurum, Uppsab 1950.

  • 28 Abbre;_._;,,~:uni e bibliogcafiu

    Black = M. Black, An Aramaic Approach to the Gospels and Acts, Ox-ford 31967 .

    Blass (Act.) = F. Blass, Acta Apostolorum ... editio philologica, Gittin-gen r895.

    -, (M t.) = F. Blass, T ex:.!:ritische Bemerkrmgen zu Matthiius (Beitrage zur Forderung christlicher Thcologie IV 4 ), Giitersloh I 900.

    -, Ausspracbe3 = F. Blass, D ber die Aussprache d es Griechischen3, Ber-lin I888.

    Bl.-Debr. = F. Blass, Crammatik des neutestamentlichen Griechisch, bearb. v. A.Dcbrunner 5r92I; 61931; 101959 (precedenti ediz. di que-sta grammatica) .

    Bonaccorsi = Giuseppe Bonaccorsi, Primi saggi di filologia neotestamen-taria, I, Torino I933

    Bonhiffer = A . Bonhifier, Epiktet und das N.T., Giessen I9I1 (Reli-gionst;cschichtliche Versuch:: und Vorarbeiten hrsg. von R. Wiinsch u . L. Deubner, x. Band).

    Banner = A Papyrus Codex o/ the Shepberd of Hermai (Similitudes 2-9) with a Fra,~ment of tbc Mandates. Ed. by Campbcll Banner. Ann Arbor 1934 (Univ. of Michigan Studics, Human . Scrics XXII) .

    Bousset, Apok. = \'l./. Bousset, Die Offenbarung ]ohannis (61906). Brockclmann, GVG = C. Brockelmann, Grz!11driss der vergleicbenden

    Grammatik der scmitiscben Sprachen, I (Berlin 1908); II (1913). -, Hebri:iische Syntax = Hebriiische Syntax, Ncukirchen Kreis Moers,

    !956. Brockmeier = Wilhelminc Brockmeier, De Sancti Eustathii episcopi

    Antiocheni dice11di ratione, Diss. Miinster I932. Bruder = C.H. Bruder, Concordantiae omnium vocum Novi Testamen-

    ti Graeci, Leipzig r888. Br .-Th. = K. Brugmann, Griechische Grammatik. 4 Auflage bearbeitet

    von A. Thumb. Mi.inchen 1913 (Handbuch der Altertumwissenschaft II I).

    Brugmann, De m. = K. Brugmann, Die Demonstrativpronomina der in-dogerm. Sprachen (Abhandl. d. sachs. Ges. der Wiss., phil.-hist. Klas-se 22,6; 1904).

    -, Grrmdriss2 = Grundriss der vergleichenden Grammatik der indoger-manischen Sprachen2, I, II 1-3, Strassburg r897-19I6.

    Biichsel (r.2.3) = F. Biichel, Kommentar z . d. ]ohannesbriefen (1933). Buck, Greek Dialects = C.D. Buck, The Greelz Dialects, Chicago 1955. Bultmann = R. Bultmann, Der Stil der Paulinischen Predigt und die

    kynisch-stoische Diatribe, Gottingen I 9 I o (Forschungen zur Religion und Literatur cles A.T. und N.T. hrsg. von W. Bousset u. H. Gunkel. 13 Heft).

    -,]oh. = Das Euangelium des Johannes (Meyer Kom.), Gottingen 13 1953

    Burkitt = F.C. Burkitt, The Syriac Forms of NT Proper Names (Pro-cecdings of the Brit. Ac. 1911/I2, 377-408).

    Bibliografia 29

    C.F. Burney, The Aramaic Origin of tbc Fourth Gospel, Oxford 1922. Burton = Ern. de Witt Burton, Syntax of the Moods and Tenses in N.

    T. Greek, Chicago 1893. Buttm(ann) = A. Buttm:mn, Grammatik des netttestamentlichen Sprach-

    gebrauchs, Berlin r 8 59. Buturas = A. Buturas, Ei!t Kapitel der histo;-ischen Grammatik der

    griechischen S prache, Lei pzig r 9 I o. Chantraine = P. Chantrainc, Histoire du parfait ?,ree, Paris 1927. -, voc. grec. = tudes sur le uocabulaire grec, Paris I936. -,/or m. no m. = La formction d es noms e:t Gr e c ancien, Paris 19 3 3. Conzelmann, I Kor. = H. Conzdmann, Der erstc Brief an die Korinth:'l'

    (Mcyer Kom.), Gottingen I969. -, Mitte d. Zeit = Die Mittc der Zeit: Studien :wr Theologie d es L!-

    kas er960). Cramer, Cat. ~Abbreviazioni 2, s.v. Cat. Cremer-Kogel = H. Crcmcr, Biblisch-theologiscbes 1Vortabuch der nt.

    lichen Gri:iciti:it, bearb{!itet von J Kogel (11 1923}. Cronert = W. Cronert. Memoria Graeca Hcrculanensis, Leipzig I903. Cuendet = L'ordre des mots dans le texte grec et dans les versions go-

    tique, armnienne et vicux slave des vangiles. r. Les groupes nomi-naux, Paris I929 .

    Dalman = G. Dalman, Gra;nmali!: d es jiidisch-pali:istinischen Arami:iiscb, Leipzig 21905.

    -,]esus = ]esus-]esclma, Lcipzig 1922. -,\V orte]. = Die \V orte ]esu, Leipzig 2I930. Dcbr. = A. Debrunner, Griech . 1V ortbildungslehre, Heidelberg I9I7

    (Sprachwissenschaftl. Gymnasialbibliothek 8 ). Debr., Das Augment i}- = Das Augment i}-. Festschrift fiir Friedrich

    Zuckcr, Berlin 1954, pp. 85-rro. Debr.-Sch. = A. Debrunner - A. Scherer, Geschichte der griechischen

    Sprache II (Sammlung Goschcn Bd. II4/1I4a. Berlin 1969) . Dcissm., B. St. = A. Deissmann, Bibelstudien, Marburg r895. -, L0.4 = Licbt vom Osten. Das N. T. und die neuentdeckten Texte der

    hell.-rom. Welt, Tiibingen 41923. -,N.B. = N eu e Bibelstudien, Marburg 1897. Denniston = ].D. Denniston, The Greek Particles, Oxford I934 Dibelius, ]k. = M. Dibelius, Der Brief des ]akobus (Meyer Kom.),

    hrsg. v. H. Grceven. Gittingen r964. -,Fast. = Kommentar z. d . Pastoralbriefen ei93 I); l hsg. v. H. Conzel-

    mann (1955). Dieterich = K. Dieterich, Untersuchungen zur Ge.rchichte der griech.

    Sprache von der hell. Zeit bis zum IO. ]h. 11. Chr., Leipzig r898 (Byz. Archiv I).

    Ditt., Or. c Syll. ~Abbreviazioni 3 Dittling = C. Dittling, Die Flexionsformen lateinischer Nomina in den

    griecbische;; Papyri und Inschriften, Diss. Base!, Lausanne 1920.

    /

  • " 30 Abbreviazioni c bibliografia

    Duden, Grammatik = Der Grosse Duden. Grammatik der deutschen Gegenwartssprache. HV, Mannhetm 2I966.

    Eakin = F. Eakin, T be Greek Article in First and Second Century Pa-pyri: Amer. Journ. of Philol. 37 (I9I6) 333-340.

    Ebeling = H. Ebeling, Griechiscb-deutsches Worterbuch zum Ncuen Testament, Hannover und Leipzig I9I3.

    Egli = ]. Egli, Heteroklisie im Griechischen, Diss. Ziirich I954 Festschr. Kretschmer = Festschrift fiir ... Pau! Kretschmer. Beitrage zur

    griechischen und bteinischen Sprachforschung. Berlin, Wien usw. I926.

    Festschr. \Vackern. = ANTIA.DPON, Festschrift Jacob Wackernagel... gewidmet ... , Gottingen I923.

    Field = F. Field, Origenis Hexaplorum quae supersunt (1875). Fischer, Vitia lexicorum N. T. = T.F. Fischer, Prolusiones de Vitiis Lexi-

    corum Novi Testamenti, Leipzig I79I. Fraenkel, N.a. = E. Fraenkel, Geschichte der gricch . Nomina agentis

    auf -n'jp, -"wp, -"YJc; (-... -). I.II. Strassburg I9IO.I9I2 (Untersuchun-gen zur indogerm. Sprach- und Kulturwissenschaft I; IV).

    Frisk = H. Frisk, Griechisches etimologisches Worterbuch r (Heidel-berg I96o); II (I97o); III (I972).

    -, Y/ ortst. = Studien zur griechischen Wortstellung. Goteborgs hogsko-las arsskrift XXXIX (I933) I.

    Funk = R.W. Funk, T be Syntax o/ the Greek Artide. Diss. Vanderbilt University, Nashville/Tennessee I 9 53.

    -,A Greek Grammar of t be New Testament (Traduzione e revisione della 9 /ro" ediz. tedesca della presente grammatica), Chicago I96r.

    Gersdorf = H. Gersdorf, Beitriige zur Sprachcharakteristik der Schrift-steller des N.T., Leipzig I8I6.

    Ges .-K. = W. G:::senius und E. Kautzsch, Hebriiische Grammatik, Leip-zig 27 I902.

    Ghedini, Lett. crist. = G . Ghedini, Lettere cristiane dai papiri greci del III e IV secolo, Milano I923 (Supplementi ad Aegyptus, serie di-vulgazione, sezione greco-romana N. 3 = Pubbl. della Univ. Catt. S. Cuore, sez. filo!. vol. I).

    -,V an g. a p. = La lingua dei vangeli apocrifi greci, Pubbl. della Uni v. Catt. S. Cuore v I6 (Milano I937), pp. 443 ss.

    Gild. = B.L. Gildersleeve, Syntax of Classica! Greek from Homer to Demosthenes. I,I (pp. r-190); II (pp. 191-332); NewYork 1900.1911.

    Gregory = Novum Testamentum Graece, ed. C. Tischendorf. Editio oc-tava critica maior. Bd. m. C.R. Gregory, Prolegomena, Leipzig 1884-I894.

    Gromska = Daniela Gromsb, D~ Sermone Hyperidis, Lemberg 1927 (Studia Leopolitana m).

    Grundmann, Mk. = \YJ. Grundmann, Das Evangelium nach Markus, Berlin 1959.

    Bibliografia 31

    Haenchen, Apg. = E. Haenchen, Die Apostelgeschichte (Meyer Kom.), Gottingen 61968.

    Hahn = L. Hahn, Rom tmd Romanismus im griech.-rom. Osten, Leip-zig 1906.

    Harsing = C. Harsing, De optati vi in cbartis Aegyptiis usu, Diss . Bonn IyiO .

    I-Ias.tings, D.B. = ]. Hastings, A Dictionary of tbc Bible (I898-I904) . Hntzid. = G.N. Hatzidakis, Einleitung in die neugricchische Gramma-

    tik (Bibliothek indo3erm. Grammatiken v), Leipzig I892. Hauser = K. Hauser, Grammatik der griechischen Inschri/ten Lykiens,

    Ziircher Diss., Base! I9I6. Havers = W. Havers, U;::ersuch;mgen :::ur Kasussyntax der indogerma-

    nischen 5 prachen, Strassburg I 9 I I ( Untersuchungcn zur indogerma-nischen Sprach- und Kulturwissenschaft III).

    -, Erkl. Synt . = Handbuch der erkliirenden Syntax, Heidelberg I93I. Hawlcins, Horae = ].C. Hawkins, Horae Synopticac, O::ford 2I909. Heinrici, r( 2) Kor. = C.F.C. Heinrici, Der erste . (zweite) Brief an di e

    Korinther (8I896); (9I900). Helb(ing) = R. Helbing, Grammatik der Septuaginta. Laut- :md Wort-

    lehre, Gottingen I 907. -, Kas. = R. Helbing, Die Kasussyntax der V erba bei den Septuaginta.

    Ein Beitrag zur Hebraismenfrage und zur Syntax der Ko~vi], Gottin-gen I928.

    Hering = ]. Hering, Lateinisches bei Appian, Diss. Leipzig I935 Hermann = E. Hermann, Die Nebensiitze in den griechischen Dialektin-

    schriften im Vergleich mit den Nebensiitzen in der griechischen Lite-ratur (Griechische Forschungen 1), Leipzig I9I2.

    Hindenl. =].B. Hindenlang, Sprachliche Untersuchunge;; zu Theophrasts botanischen Schriften, Diss. Strassburg I909 (pubb! . parzialm.; com-pleta nelle Dissertationes philol. Argentoratenses 14).

    Hoffmann, Griech. Dia!. = O. Hoffmann, Die griechischen Dialekte, r-m (I89I-I898).

    -,Gr. Spr. I = Gescbichte der griechischen Sprache r. Bis zum Ausgan-J!,e der klassischen Zeit, Leipzig 2I 9 I 6 (Sammlg. Goschen II I).

    E. Hofmann, Ausdrucksverstiirkung, Gottingen I930. Horn = R.C. Horn, The Use of the Sub;unctive and Optative Moods

    in the nonliterary Papyri, Diss. Philadelphia I926. l Huber = K. Huber, Untersuchungen iiber den Spracbcharak.ter des grie-

    chischen Leviticus, Ziircher Diss., Giessen I9I6. Humbert = ]. Humbert, La disparition du dati/ en grec ( du Jr au xe

    sicle), Paris I930 . Jann. = A.N. Jannaris, An Historical Greek Grammar, London I897. ]. Jeremias, Abba = J. Jeremias, Abba, Studien zur Neutestamentlichm

    Theologie und Zeitgeschichte, Gottingen I966. -, Abendmahlsworte = Die Abendmahlsworte Jesu, Gottingen 41967. -, Gleichnisse = Die Gleichnisse Jesu, Gottingen 8I970.

  • 32 Abbreviazioni e bibliogra,~a

    -,N. t!. T heologie = Neutestamentliche T heologie , Gottingen 2I 973. Johanness. (Kasus) = M. Johanncssohn, Der Gebrauch der Kasus und

    der Prap. in der Septuaginta, r (Gebr. der Kasus), Diss . Berlin I9IO. -, Frap(os). = Der Gebra11cb der Prdpositionen in der Septuaginta, J3er-

    lin I926 (Mitteil. des Sept.-Unternehmens lli 3 = Nachr. d. Ges. d . Wiss. zu Gottg., ph.-h. Kl. I925, Beiheft).

    IGiser = J. Kiist::r, Die Prdpositio:ll.'i! bei Dionysius von Halicarnassus, Erlangcner Diss., Borna I9I5.

    Kapsomenakis = Stylianos G. Kapsomenakis, Voruntersuchungen zu ei-ner Grammatik der Papyri der nachchristlichen Zeit, Miinchen I938 (Miinch. Beitriige zur Papyrusforschung 28 ).

    Katz, Philo's Bible = P . Katz, Pbilo's Bible, Cambridge I950. Kautzsch, Aram. = E. Kautzsch, Grammatit: des Biblisch-Aramdischen

    mi t einer kritischen Erorterung der arami:iischen \'(1 orter i m Neuen Testament, Leipzig I884.

    Kenyon = Frederic G. Kenyon. Thc Chester Beatty Biblica! Papyri. Fase. I-II, III, III Suppl., London I933, I934, I936.

    Kieers, Stelltmg, = E. Kiecke:-s, Die Stellung des Verbs im Griechi-schen und in den verwandten Sprachen, I, Strassburg I9II (Untersu-chungen zur inclogermanischcn Sprach- und Kulturwissenschaft II).

    Kl. T. = Kleine Texte fiir Vorlesungen und Dbungen, ed. H. Lietzmann, K. Aland (I902 ss.).

    Knopf-Lictzmann-Wcinel, Einf. in das NT; = R. Knopf, H. Lietzmann, H. \V.1eind, Einfuhrung in das NT. Bibelkunde des NT; Geschicbte und Religion des Urchristentums;, Berlin I949

    Knucnz = ] . K1~ucnz, Dc enun:iatis Graecorum finali bus, Innsbruck 19I3 (Commenta tiones Aenipontanae 7).

    Krauss, Lehnw. = S. Krauss, Griechiscbe und Lateinische Lehnworter in Talmud, Midrasch tmd Targum, Bd. 2, Berlin 1898-I899 (= I961).

    Kretschmcr = P. Kretschmer, Die Entstehunf!. der xow-r) (Sitzungsbe-richtc der Wiener Akademie I43, IO [I90I]).

    Kuhring = 'i.'l/. Kuhring, De prcepositionum Graecarum in cbartis Ae-gyptiacis usu, Diss. Bonn I906.

    Ki.ihner-Blass (o K.-Bl.) = R. Ki.ihner, Atsfiihrliche Grammatik der griechischen Sprache. r Teil: Elementar- und Formwlehre . 3 Aufl. von F. Blass (in 2 Banden). Hannovcr I89o-I892 ( = I966).

    Kiihner-Gerth (o K.-G.) = R. Kiihncr, Ausfiihrl. Gramm. griech. Spra-che. II Teil: Satzlehre. 3 Aufl. von B. Gerth (in 2 Banden). Hannover und Leipzig I898-I904 (= I966).

    Lademann = \Y/. Lndcmann, De titulis Atticis quaestiones ortograpbica~ et grammaticae, Diss. Base!; Kirchhain I9I6.

    Lagarde, Mitteilungen IV = Pau! de Lagarde, Mitteiltmg':n IV, Got-tingen I89I.

    Larfeld = W. Larfeld, Di e neutestamwtlichen Evangelien nach ihrer Eigenart und Abhangigkeit, Giitersloh I925.

    Lautensach = O. Lautensach, Die Aoriste bei den attischen Tragikerrt

    Bibliografia 33 und Komikern, Gottingen I9I I (Forschungen zur griech. und lat. Gramm . I).

    L.B. = R. A. Lipsius e M. Bonnet, Acta Apostolorum Apocrypha, I (I89I); II I (I898); II 2 (1903) (rist. I959).

    Liddell-Scott = A Greek-English Lexicon compiled by H.G. Liddell and R. Scott. A New Edition revised by H.St. Jones, Oxford I925-I940.

    Lindhamer = Luise Lindhamer, Zur W ortstellung im Griechischen. Ei-ne Untersucbung uber die Spaltung syntaktisch eng zusammengehori-ger Glieder durch das Verbum, Diss. Miinchen. Borna-Leipzig I908.

    Ljungvik = H. Ljungvik, Studien zur Sprache der apokryphen Apostel-gescbichten, Uppsala Univ. Arskrift I926, Filosofi ... 8.

    -, Sy;:t. = BeitrdJ!.e zttr Syntax der spatgriechischen Volkssprache, Skrif-ter utg. av K. Hum. Vct.-Samf. i Uppsala 27,3. I932 . .

    Lohmeyer, Mk. = E. Lohmeyer, Das Evangelium d es .Markus (Meyer Kom.), Gottingen I953

    -, Phil. = E. Lohmcyer, Der Brief an die Philipper (Meyer Kom.), Got-tingen I953

    Lohse, Kol., Philm. = E. Lohse, Die Briefe an die Kolosser und an Phi-lemon (Meyer Kom.). Gottingen I968.

    LXX = Septuaginta~ Rahlfs. Mayser = Edwin Mayscr, Grammatik der griechischen Papyri aus der

    Ptolemierzeit: I I 2. Aufl. bearbcitet von H . Schmoll Berlin I970; I 2 2.Aufl. Berlin und Lcipzig I9.38 (I970); I3 2.Aufl. I935 (I970); II I I926 (I970); II 2 1934 (I970); II 3 I934 (I970).

    Meister =M. Meister, De Axiocho dialogo. Diss. Breslau I9I5. Mcisterhans ~ Mhs. Melcher = P. Melchcr, De sen;;o:ze Epicteteo quibus rebus ab Attica re-

    gula discedat. P::trs prima. Diss. Halle 1905 (completo nelle Disserta-tiones philol. Halenses I 7, I).

    Meuwese = A.P.M. Meuwcse, De re;um gestarum Divi Augusti versio-ne Graeca. Diss. Amsterdam. Buscodici I920.

    Meyer, Kom. = Kritisch-exegetischer Kommentar uber das Nwe Te-. stament. Begrundet von H.A.W. Meyer.

    Meyer, Ursprung = E. Meyer, Ursprung und An/Cinge des Christentums l-III (I92I-I923).

    Mhs. = K. Meisterhans, Grammatik der attischen Inschriften, 3 Aufl. von E. Schwyzer, Berlin I900.

    Mitsotakis, Cbrestom. = ].K. Mitsotakis, Chresto!hathie der neugrie-chischen Schrift- und Umgangssprache (Lehrbiicher des Seminars fiir oricntalische Sprachen zu Berlin xrv) Berlin I896.

    Mittcis, Chr.; Gr. c Wilcken, Chr.; Gr. = L.Mitteis c U . \Y/ilcken, Grundziige und Chrestomathie der Papyruskunde (Leipzig I9I2): I Historischer Teil, I I Grundziige (Wilcken, Gr.), I 2 Chrestomathie (Wilcken, Chr.); II Juristischer Teil, II I Grundziige (Mitteis, Gr.), II 2 Cbrestomathie (Mitteis, Chr.); (Gr. cit. con la pag., Chr. con il numero).

  • 34 Abbreviazioni e bibliografia

    Mlt.-Ged. = \Xl.F. Moulton and A.S. Geden, A Concordance to the Greek Testament, .3 ed., Edinburgh I926 (I957).

    Mlt.-H.' = J.H. Moulton and \Xl.F. Howard, A Grammar of New Testa-meni Greek II, Edinburgh I928 (I96o).

    Mlt.-T. = J.H. Moulton and N. Turner, A Grammar of New Testament Greek m, Edinburgh I963.

    Morgenthaler = R. Morgenthaler, Statistik des neutestamentlichen Wort-schatzes, Zi.irich r 9 58.

    Moule = C.F.D. Moule, An Idiom Book of New Testament Greek, Cambridge I 9 53.

    Moulton = J .H. Moulton, Einleitung indie Sprache des NT. Auf Grund der vom Verf . neu bearbeiteten 3 engl. Aufl. i.ibersetzte deutsche Aus-gabc, Heidelberg I9I I.

    MPG =}.P . Migne, Patrologia, Series Graeca, Paris 1857 ss. Nachm. = E. Nachmanson, Laute und Formen der magnetischen Inschrif-

    ten, Uppsala I904. -, Beitr. = Beitriige zur Kenntnis der altgriech. Volkssprache, Uppsala

    I9IO . N a geli = Th. Nageli, Der W ortschatz d es Apostels Paulus, Gottingcn

    I905. Nestle = Novum Testamentum Graece, curavi t Eb. Nestle, 23 elabora-

    vit Erwin Nestle adiuvante K. Aland (1957). Norden = E. Norden, Agnostos Theos. Untersuchzmgen zur Formen-

    geschichte religidser Rede, Leipzig I9I3 (I956). E. Norden, Die Antike Kunstprosa, I-II, Stuttgart 5I958. Obrecht = J. Obrecht, Der echte und soziative Dativ bei Pausanias,

    Diss. Ziirich. Genf I9I9. Oldenburger = E. Oldenburger, De oraculorum Sibyllinorum elocutio-

    ne, Diss. Rostock I903. Olsson = B. Olsson, Papyrusbriefe aus der fruhesten Romerzeit, Diss.

    Uppsala I952. Pallis, Notes = A. Pallis, Notes on St Mark and St Matthew, London

    I932. Palm = J. Pahn, ber S prache und Stil d es Diodoros uon Sizilien, Lund

    I955 Palmer = L.R. Palmer, A Grammm of Post-Ptolemaic Papyri, I Acci-

    dence an d 1\'1 ord-Formation, P art I The Su/fixes, London I 946 (Pu-blications of the Philological Society XIII).

    Passow-Cronert = F. Passow's Worterbuch der gr:chiscben Sprache vollig n eu bearbeitet von W. Cronert, 3 Lieferungen ( .- civ ci), Got-tingen I9I2-I3. .

    Percy = E. Percy, Dic Probleme der Kolosser- :md Epbescrbric.fe, Lund I94G (Skrifter K. Hum . Vet.-Samf. i Lund 39).

    Pernot, tudes = H. Pernot, tudes sur la langue des Evangiles, Paris 1927.

    Preisigke = F. Preisigke, Worterbuch der griechischen Papyrusurkunden

    Bibliografia 35

    mit Einschluss der griechiscben Iascbriften, Aufschriften, O.rtraka, Mumienscbilder usw aus Agypten. Vollcndet und hrsg. von E. Kiess-ling, Berlin I9I4-1927.

    Preisigke, Namenbuch = F. Preisigke, Namenbucb, entbaltend alle grie-chischen, lateinischen, igyptiscben, hebriiiscben, arabischen und son-rtigen semitischen und nicbtscmitiscben Menscbennamen, soweit sie in griechischen Urkunden ... Agyptns sich vor(inden, Heidelberg 1922.

    Preisigke, Sammelbuch = F . Preisigke, Sammelbucb griechischcr Urkun-den aus Agypten, I (Strassburg 1915); n (I922); m-v, ed. F. Bilabel (I927-50).

    A. Prvot, L'aoriste grec en -l}T]v, Paris I935 Psaltes = St.B. Psaltes, Grammatik der Byzantinischc!l Chronikcn, Got-

    tingen I9I3 (Forschungen zur griech. und lat. Gramm. 2). Psichari = ]. Psichari, Essai sur le grec de la Septantc: Revue des tu-

    des juives 55 (I9o8) I6r-2o8 = Travaux 83I-89r. Raderm. = L. Radermacher, Neutestamentliche Grammatik. Das Grie-

    chisch des Neuen Testaments im Zusammenhang mit der Volksspra-che, Tiibingen 2 I925.

    -,\Xl. St. 31 = Besondcrbeiten der Koine-Syntax: \Xliencr Studien 31 (I909) I-I2. Rahlfs ~ Septuaginta. Ramsay, Luke = Sir \Xl.M. Mitchell Ramsay, Luke the Physician and

    other Studies in the History of Religion, London I9o8. .:_, The Church in the Roman Empire = The Church in the Roman

    Empire be/ore 170, London I9o6. Regard, Phrase nom. = P .F. Rcgard, La phrase nominale dans la langue

    du Nouveau Testament, Paris I9I9. -, Prp. = Contribution l'tude des prpositions dans la langue du N.

    T., Paris 1919. Rehkopf, Sonderq. = F. Rehkopf, Die lukanische Sonderquelle. Ihr Um-

    fang und Sprachgebrauch, Tiibingen I959 Rehm = Bernhard Rehm, Die Pseudoklementinen, I Homilien, Berlin

    I953 (GCS 42). Reinh. = H. Reinhold, De graecitate Patrum Apostolicorum librorum-

    que apocryphorum Novi Testamenti quaestiones grammaticac (Diss. phil. Halenses XIV I, I 8 9 8).

    Riggenbach = E. Riggenbach, Der Brief an die Hebraer (Kommcntar zum N.T.) Cr9I3, 23 I922).

    RLV = Reallexicon der Vorgeschichte, hsgg. M. Ebert r-r5 ( I92P932). Rossberg = C. Rossberg, Dc praepositionum Graecarttm in chartis Ae-

    gyptiis Ptolemaeorum aetatis ustt, Diss. Jena I909 . Rouffac = J. Rouffac, Recherches sur les caractres du grec clans le N. T .

    d'aprs !es inscriptions de Prine, Paris I9I r. Rudberg = G. Rudberg, Nrutestamentlicher Text zmd Nomi11a .r,:::ra,

    Uppsa]a und Leipzig I9I5 (Skrifter K. Hum . Vet.-samf. i Uppsnla I7,3).

    "-..._

  • 36 Abbreviazioni e bibliografia

    Ri.isch = E. Ri.isch, Grammatik der delphischen Inschriften r Lautlehrc, Berli n r 9 I4.

    Rydbcck = L. Rydbeck, Fachprosa, vermeintliche Volkssprache und Nez:es Testament (Acta Universitatis Upsaliensis, Bd. 5, 1967).

    Rydn = L. Rydn, Das Leben des hl. Narren Symeon von Leontios von Neapo!is, Diss. Uppsala 1963.

    Sacco = Giuseppe Sacco, La koin del Nuovo Testamento e la trasmis-sione del sacro testo. Lezioni preliminari per lo studio del N .T. greco con introduzione e crestomazia, Roma r 928 .

    Sanders = I-LA. S:mders, A Third-Century Papyrus Codex of the Epis-tles of Paul, Ann Arbor 1935 Univ. of Michigan Studies, Hum. Se-rics, vol. 38.

    -, \Vash. = The \11ashington Manskript of the Four Gospels, New York 1912. Univ. of Michig:m Studies, Hum. Series, vol. 9,1.

    Scham = J. Scham, Der Optativ,e,ebraz!cb bei Klemens von Alexandrien in seiner spracb- und stilgeschichtlichen Bedeutung. Diss. Ti.ibingen {pubbl. parzialm.; completa in Forschungcn zur christl. Lit.- und Dog-mcngeschichte IIA. Paderborn 1913).

    Schekira = R. Schckira, Dc i m peratoris Marci Aurelii Antonini libro rum -c. d. a.u-c6v sermone quaeslfones philosophicac et grammaticae, Diss. Greifsv;ald 1919.

    Scherer = A. Scherer, Zur Laut- un d Formcnlehre der milesischen I n-scbri/Le!!, Diss. Mi.inchcn 1934.

    Schlagecer, \11ortschatz = J. Schlageter, Der \Vortschatz der ausserhalb Attikas gcfundenen attischen Inschriften. Ein Beitrag ::.ur Koine, Strassburg 1912.

    Schmid = \YJ. Schmid, Der Attizismus in seinen Hauptvertretern, r-rv, Stuttgart r887-1897

    Schmidt = W. Schmidt, De Flavii I osephi elocutione: Fleckeisens Jahr-bi.icher fi.ir klassische Philologie, Suppl. xx (1894) 341-550.

    Schniewind = ]. Schniewind, Euangelion. Gi.itersloh 1927, 1931 (Bei-tragc zur Forderung christlicher Theologie II 13,25).

    Schoy = A. Schoy, De perfecti usu Polybiano, Diss. Bonn 1913. Schi.irer = E. Schi.ircr, Geschichte des ;udischen Volkes im Zeitalter ]e-

    SII Christi, r-rv, Leipzig I90I-I9II. Schi.irmann = H. Schi.irmann, I-III. Teil ciner quellenkritischen Untersu-

    chung des lukanischen Abendmahlsberichtes Lk 22,7-]8. Mi.inster I952-I957 (Neutest~mcntliche Abhandlunge1 XIX. Band, 5 Heft; xx Band, 4-5 Heft).

    Schulze, Gr. L. = W. Schulze, Graeca Latina, Gottingen, I90I. Schwab = O. Schwab, Historische Syntax der griechischen Comparation

    in der klassischen Literatur, II (Wi.irzburg I 894), m ( r 89 5) = Bei-triige zur hist. Syntax der griech. Sprache hrsg. von M. Schanz (Heft 12 und 13 = Band IV Heft 2 und 3).

    Schweizer = E. Schweizer, Grammatik der pergamenischen Inschriften, Berlin r898.

    Bibliografia 37 Schwyzer I, II = E. Schwyzer, Griecbische Grammatik, I (Mi.inchen

    1939); II Syntax und syntaktische Stilistik, vervollstandigt und hrsg. von A. Debrunner (Mi.inchen 1950).

    Septuaginta, ed. A. Rahlfs, Stuttgart 51952. Slotty =F. Slotty, Der Gebrauch des Kon;unktiZJ5 tmd OptatiZJs in den

    griechiscben Dialekten. r. Teil: Der Hauptsatz. Gottingen 1915 (For-schungen zur griech. und lat. Gramm. 3).

    Smyth, Ionic = H.W. Smyth, The Sounds and Inflections o/ the Greek Dialekts. Ionic, Oxford 1894.

    v. Sodcn = H. v . Soden, Die Schriften des NT in ihrer tiltestcn erreicb-baren Textgestalt. r. Teil: Untersuchungen, Berlin I902-1910.

    Solmsen, Beitr. = F. Solmsen, Bcitrage zur griecbischen V ortforschung, S trassburg r 909.

    Solmsen-Fraenkel, Indog. Eigennail:ea = F. Solmscn, Indogermanische Eigennamen als Spiegel der Kulturgeschichte, hsg. E. Fraenkel, Hcidel-berg 1922.

    F. Sommer, Handbuch der lateinischen Laut- t:ad Formenlehre, Hcidel-berg 21914.

    Sophoclcs, Lexicon = E.A. Sophocles, Grecle Lexicon of the Roman and Byzantine Periods, Boston 1970.

    Spengel = L. Spengel, Rhetores Graeci, 3 voli., Leipzig 1853-6. Stahl = J.M. Stahl, Kritiscb-bistorische SJntax des griechischen Ver-

    bums der klassischen Zeit, Heidelbcrg 1907. Steyer I, II = G. Steyer, Handbucb fiir das Studium des neutestament-

    lichen Griechisch, I (Berlin 1962), II Sat::.lehre (1968) . Strack-Billerbeck --? Billerbeck. Stolz-Schmalz, Lat. Gramm. = M. Leumann und J .B. Hofmann, Stolz-

    Schmalz, Lateinische Grammatik, 5 Aufl. 1926-1928. Svensson = A. Svensson, Zum Gebrauch der er:;:,iihlenden Tempora,

    Lund 1930. Swete, Introduction = H.B. Swetc, An Introduction to the Old Testa-

    ment in Greek, rev. by R.R. Ottley. Cambridge 1914. Tabachovitz = D. Tabachovitz, Sprachliche und textkritische Studien

    ::.ur Chronik des Theophanes Confessar, Diss. Uppsala 1926. -, Sept. = Die Septuaginta tmd das NT, Lund 1956 (Acta Instituti A-

    theniensis Regni Sueciae). Thack. = H. St.]. Thackeray, A Grammar of the Old Testament in

    Greek according to the Septuagint . r. Introduction, Orthography and Accidence, Cambridge I 909.

    -, Lex. ]os. = Lexicon to ]osepbus (r930 ss.) Thieme = G. Thieme, Die Inschriften von Magnesia am Maander und

    das NT, Diss. Heidelberg, Gottingen 1906. Thumb = A. Thumb, Handbuch der neugriechischen Volkssprache,

    Strassburg 21910. -, He!l. = A. Thumb, Die griechische Sprache in Zeitalter des Hellenis-

    l:ms, Strassburg 1901.

  • 38 Abbrcvia~ioni c hibliogra{iJ

    ThWb = Theologischcs Worterbuch zum NT, hrsg. von G. Kittel und G. Friedrich. r (Stuttgart I933), II (I935), III (I938), rv (I942), v (I954), VI (I959), VII (I964), VIII (I969), IX (I973).

    Tischendorf, Evangelia Apocrypba = C. Tischendorf, Evangelia Apocry-pha, Leipzig I853; 2" ed. F. Wilbrandt, Leipzig I8;6.

    Tisch. N.T. = C. Tischendorf, Novum Testamentum Graece, ed. octava critica maiorI (I869), II (1862), m (1894).

    Trunk = J. Trunk, De Basilio Magno sermonis Attici imitatore. Pro-gramm Ehingen a.D. I907-I908 und I9IOI9II, Stuttgart I9II.

    TU = Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Li-teratur, ed. O. v. Gebhardt A. v. Harnack; K. Aland, W. Eltester e E. Klostermann (1883 ss.).

    Ursing = U. Ursing, Studiw zur griechischen Fabel, Diss. Lund I930. Usener, Epicurea= H. Usener, Epicurea, Leipzig I887 (Epistulae, Frag-

    menta, Sententiae ). -, Legenden der PelC?f!.ia, Bonn r897 (=mari. Pelag. Tars. ~Abbrevia-

    zioni 2 ). Viereck = P. Viereck, Senno Graecus qua senatus populusque Roma

    nus magistratusque populi Romani usque ad Tiberii Caesaris aetatem-in scriptis publicis usi sunt, Gottingen r888.

    Viteau = J. Viteau, fitude sur le Grec du NT. Le verbe: Syntaxe des propositions. Thse, Paris r 89 3.

    -, Sujet = fitude ... compar avec celui des Septante, Sujet, complment et attribut, Paris I 897.

    Volker = F. Volker, Syntas der griechischen Papyri, r Der Artikel, Pro-gramm Miinster i.\~ . I903.

    Vogeser = ]. Vogeser, Zur Sprache der griechischen Heiligenlegenden, Diss. Miinchen I 907.

    Wackern(agel), Anr. = ]. Wackernagel, Uber einige antike Anredefor-men, Programm Gottingen I9I2.

    -, Hell. = Hellenistica, Programm Gottingen I907 ( = Kl. Schr. I03458 ). -, Hom. = Sprachliche Untersuchungen zu Homer. Gottingen 1916

    (Forschungen zur griech. und lat. Grammatik 4; pp. II59; anche in Glotta 7, I613I9; il resto come Beiheft a Glotta 7).

    Wackern., Kl. Schr. = Kleine Schriften, 2 voli., Gottingen I953 -,St. z. gr. P f. = Stttdien :wm griechischcn Perfektttm, Programm Got-

    tingen I904 (= Kl.Scbr. I0002I). -, Synt. = Vorlesunzen iiber Syntax mit besonderer Bcriicksichtigun.e.

    von Griechisch, Lateinisch tmd Deutsch 2, (r 1926; II I928). Walde-Hofmann = A. Walde e T.B. Hofmann, Lateinisches Etvmolo-

    gisches W orterbuch ei930I93.8 ). . . Waldis = ]. Waldis, Sprache tmd Stil der grossen griechischen Inschrift

    vom Nemrud-Dagh in K ommagene (Nordsyrien). E in Beitrag zur Koi-n.e-Forschttng, Zi.irchcr Diss.; Heidelberg I920.

    Warning = \~. Warning, De Vettii Valentis sermone, Diss. Miinster I909.

    Bibliografia 39 Wellhausen, Einl. = ]. Wellhausen; Einlcitung indie drei ersten Evan-

    gelien, Berlin 2 I 9 I r. Westcott-Hort, App. = B.F. Westcott e F.].A. Hort, The N. T. in ori-

    ginai Greek. Appendix alla 13 ed., Cambridge-London I88r. Wettstein = ].]. \V'ettstein, Novum Tcstamentum Graecum I, II, Am-

    sterdam I75I, I752. Widmann = H. Widm:mn, Bcitriige zur Syntax Epikttrs, Stuttgart 1935

    (Tiibinger Beitdge zur Altertumswissenschaft 24). \Vifstrand: EIKOTA I-VIII = Emendationen und Interpretationen zu

    griechischen Prosaiker;J cler Kaiserzeit. Kungl. Humanistis.ka Vetens-kapssamfundet i Lund, I93II963.

    Wilke, Rhet. = C.G. \V'ilke, Dic neutestamentliche Rhetorik. Ein Sei-tenstiick zur Grammatik dcs neutestamentlichcn Sprachidioms, Dres-den un d Leipzig r 84 3.

    Wilke-Grimm = C.G. Wilkii. Clavis Novi Test. philologica, Lexicon Graeco-Latinttm in Libros N. T. auctore C.L.W. Grimm, Leipzig 3I888; 4I903.

    \'V'iner = G.B. \'V'iner, Grammatik des ncutestamcntlichen Sprachidioms, 7 Aufl., Leipzig I867.

    Witk. Ber. = S. Witkowski, Bcricbt iiber die Literatur zur Koinc aus den Jahren I90JI')06. Jabrcsbcricht i.iber die Fortschritte der klass. Altertumswiss. I59 (Leipzig I9r2) r-279.

    Witk. ep. = S. \Y/itkowski, Epistulae priuatae Graecae quae in papyris aetatis Lagidarum scrvantur, Leipzig 219 I r. \~ittmann = ]. 'X'ittmann, Sprachlicbe Unterwchungen zu Cosmas In-

    dicopleustes, Diss. Miincben. Borna r 9 I 3. Wohlenberg, Mk = G. Wohlenb::rg, Das Evangelium des Markus, Leip-

    zrg 1903. . Wolf r, II = K. Wolf, Studiel! zur Sprachc des Malalas r. Programm

    Miinchen, I9IOII. II. Programm Miinchen I9III2 (anche come Diss. Miinchen I912).

    W.-S. = G.B. Winer's Grammatik des neutestamentlichen Sprachidtoms, 8. Auflage neu beDrbeitet von P.W. Schmiedel bis 30 (Genitiv). Got-tingen r894-I903. ~'uthnow = H. \~uthnow, Die semitischen Menschennamen in griechi-

    schen Inschriften und Fapyri des vorderen Orients, Lcipzig I930 (Stu-dien zur Epigraphik und Papyruskundc I 4).

    Zerwick = M. Zerwick, Untersuchungen zum Markus-Stil, Rom 1937. -, Graec. bibl. = Graccitas biblica excr.zplis illustratur, ed. altera et auc-

    ta et emendata, Roma 4I96o. Zilliacus, Familienbriefe = H. Zilli::cus, Zur Sprache griechischer Fami-

    lienbriefe des III. Jhdts 11. Chr., Helsingfors 1943. Zorell,Lex. = F.Zorell, Novi Testamenti Lexicon Graecum, Paris 2I931. Zuntz = G. Zuntz, The Tcxt of tbe Epistles, London I953

    l

  • 5 PUBBLICAZIONI PERIODICHE E COLLEZIONI

    AAB = Abhandlungcn der Kgl. Preussischen {dal I945-46: Deutschen) Akademie der Wissenschaften zu Berlin {philos .-hist. Klasse) {I804 ss.).

    AAMiinch. = Abh . der baverischen Akademie der Wissenschaften zu Miinchen (philos.-philol.; dal I9I I : philos .-philologische u. hist. Klas-se) (I835 ss.; N .F. I929 ss.) .

    Acgyptus = Aegyptus. Rivista Italiana di Egittologia e di Papirologia , Milano I920 ss.

    Aevum = Aevum. Rassegna di scienze storiche, linguistiche e filologi-che, Milano I927 ss.

    AGG = Abhandlungen der (fino al I924: Konig!ichen) Gesellschaft zu Gottingen (phil.-hist. Klasse) ([ I838 ss.] N.F. I896 ss.) .

    AJPh = The American Journal of Philology, Baltimore I88o ss. AJSL = American Journal of Semitic L:mguages and Literaturc, Chica-

    go I884-I941. AJTh = The American Journal of Theology, Chicago I897-I920. Ana!Bibl = Analecta Biblica. Ana!Boll = Analecta Bollandiana (dal I882) . Angdo o "AyyE.o = Angelos. Archiv fiir neutestamentliche Zeit-

    geschichte und Kulturkunde, Leipzig 1925-1932. Annales Acad. Se. Fennicae = Annales Academiae Scientiarum Fenni-

    cae (Sarja B. Humaniora 1909 ss.). APF = Archiv fi.ir Papyrusforschung und verw:mdte Gebiete, Leipzig-

    Berlin I90II94I. Arch. f . lat . Lexikogr. = Archiv fi.ir lateinische Lexikographie und

    Grammatilc, Leipzig I884-I908 . Arch. Stud . n. Sprachen = Archiv fi.ir das Studium der neueren Spra-

    chen (und Literaturen), Brunswick I846 ss. ARW = Archiv fi.ir Religionswissenschaft, Freiburg-Leipzig-Ti.ibingen

    1898-1941. ASG = Abhandlungcn der (fino al I9I8 : Konigl.) Sachsischen Gesell-

    schaft (dal 1920: Akademie) d . Wissenschaften (philol. hist . Klasse) (I852 ss.) in Leipzig.

    ASNU =Acta Seminarii Neotestamentici Upsaliensis ( I935 ss.) . Atti Ist . R. Veneto = Atti dell'Istituto Reale Veneto {I857 ss.) .

    Pubblicazioni periodiche e collezioni 41

    Bayerischc Blatter fi.ir das Gymnasialschulwesen (Bambcrg, Mi.inchen I864-I935) .

    BBB = Bonner Biblische Beitriige. BCH = Bulletin de correspondance hellnique (Pnris I 877 ss.). BFTh = Beitriige zu: Forderung christl. Theologie (Giitersloh 1897 ss.). BGcschEx = Beitrage zur Geschichte der ncutestamentlichen Exegese. Bibl. = Biblica (Roma 1920 ss .). BTRL = The Bulleti'l of .the John Rylands Library. BPhW ~ PhiloiWochenscbr. BSt = Biblische Studien, hsgg. v. Bardcnhewer (1895 ss.). Bui!. Soc. !ing. = Bulletin clc la Socit de Linguistique de Paris (Paris

    I 868 ss.). BWANT = Beitragc zu r \'V'issenschilft vom Alten u:1d Neuen Test:1-

    ment ([19o8ss .. ] 1926 ss. l. ByzZ = Byzantinisch~ Zeitschrift (Lcipzig 1892 ss.). BZ = Biblische Zeitschr. (freiburg I903-39; N.F. Paderborn I957 ss .). BZA W = Beihefte z~1 r -> ZA W . BZNW = Beihefte zur ~ ZNW. Chronique d'gypte (Bruxelles 1925 ss .). ChrW = Die christliche Welt (1887-1942) . ClassJourn = Cbssical Journal (Chicago 1905 ss.). ClassPhilol = Classic:::l Philologv (Chicago 1906 ss .). ClassQuart = Classic:-tl Quarterly (London 1907 ss.; N.S . 1950 ss .). ClassRev = Classic;: ] Revnc (Lonc!on r887 ss .). ConNeot = Coniectnne:! Neotcstamentica, a cura di A. Fridrichsen e H.

    Riesenfeld (Uppsala 1936 ss. ). DA Wien = Denkschriften der K:-~iserlichen (dal r947: Osterreichischen)

    Akademie der W issenschnften in Wicn (philosophisch-historische Klasse) (1850 ss .).

    Didaskaleion = Diclasbleior. . Studi filologici di letteratura cristiana an-tica (Torino 19 r 2-1 7; N.S . 1923-1 93 1).

    DLZ = Deutsche Li te r~ turzeitung fi.ir Kritik der internationalen \'V'is-senschaft (Lcipzig r8 8o ss .).

    Emerita = Emerita. Boletfr~ dc linguistica y filologia clasica (Madrid 1933 ss.) . .

    Eranos = Er:1nos. Acta Fhilo!ogica Succ~:1a (Gotcborg-Uppsala I 896 ss .). Exp = The Exposito; (London r875-19 25). ExpT = The Expositorv Times (Edinburgh 1899 ss.). FreibThSt = Freiburgcr Theologischc Studien ( 1910 ss.) . FRL = Forschungen zur Re!igion und Literatur de~ AT und NT (1903

    ss.) . fZThPh = Frciburger Zeitschrift fi.ir Thcologie und Philosophie (fino

    al 1954 : Divus Thomas). Geistige Arbcit = GC"istigc Arbeit. Zeitung aus der wissenschaftlichen

    Welt (Berlin 1934-44).

    '---..

  • 42 Abbrcviazio11i e bibliografia GG A = Gittingische Gelehrte Anzeigen (I 73 9 ss.). Glotta = Glotta. Zeitschrift fi.ir griechische und lateinische Sprachc

    (Gittingen I909 ss .). Gnomon = Gnomon. Kritische Zeitschrift fi.ir die gesamte klassi5che

    Altertumswissenschaft (Berlin 1925 ss .) . Hermes = Hermes. Zeitschrift fi.ir klassische Philologie (Berlin I866 ss.). HThR = The Harvard Theological Revew (Cambridge Mass. I908 ss.). HThSt = The Harvard Theological Studies (I9I6 ss.). IF = Indogermanische Forschungen (Strassburg [Berlin] I892 ss.). IF Anz. = Anzeiger fi.ir indogermanische Sprach- und Altertumskunde

    (Strassburg I892-I930). Indog. J ahrb. = Indogermanisches J ahrbuch (Strassburg, Berlin I 9 I 4

    ss .). Jahresb. Altertumsw. = Jahresbericht i.iber die Fortschritte der Klassi-

    schen Altertumswissenschaft (Bcrlin, Leipzig I 873- r 944 ). JbchAntChrist = Jahrbuch fi.ir Antike und Christcntum (I958 ss.). JBL = Journal of Biblica! Literature (New Havcn-Boston-Philadelphia

    r88I ss.). JHS = The Journal of Hellenic Studies (London r88o ss.). JThSt = The Journal of Theological Studies (Oxford I900 ss.; N.S.

    I950 ss.). Judaica = Judaica. Beitrage zum Verstiindnis des ji.idischen Schicksals

    in Vergangenheit und Gegenwart (Verein der Freunde Israels) (Zi.i-rich I945 ss.).

    K. Hum. Vet.-samf. i Lund, Arsber. = K. Humanistiska Vetenskapssam-fundet i Lund, Arsberattelse (19I8-9 ss.).

    K. Hum. Vet .-samf. i Uppsala, Arsbok = K. Humanistiska Vetenskaps-samfundet i Uppsala, Arsbok (I937 ss.).

    KZ -7 Zverg!Spt'. Language = Language. Journal of the Linguistic Society of America

    (Baltimore 1925 ss.). Lexis = Lexis . Studien zur Sprachphilosophie, Sprachgeschichte und

    Begriffsforschung (Lahr 1948 ss.). Link (The) = The Link. A Review of Mediaeval and Modern Greek

    (Oxford I938-9). Mededeel. Akad. Amsterdam, Afd. Letterk. = Mededeelingen K. Aka-

    demie van Wetenschappen, Amsterdam, Afdeeling Letterkunde (dal I92o [vol. 53] pubblicato in due serie: A. Letteten ... ; B. Geschie-denis ... ).

    Mnemosyne = Mnemosyne. Bibliotheca philologica Batava (Leiden I 8 52-62; N.S. r873-1933; N.S. I934 ss.).

    Museum Hdveticum = lvfuseum Helveticum. Schweizerische Zeitschrift fi.ir klassische Altertumswisscr.schaft (Base! I944 ss .).

    Neophilologus = Neophilologus. A Modcrn Language Quarterly (The Hague I9I6 ss.).

    NGG = Nachrichten von der (fno al 1924: Koniglichen) Gesellschaft

    Pubb!icazio11i periodiche e col/ezioiJi .43

    der Wissenschaften zu Gottingen ( philologisch- historische Klasse, I894-1933l

    N. J ahrb. = N eu e J ahrbi.icher fi.ir Philologie und Paedagogik (Leipzig I83I-97).

    NJbchKlAlt = Neuc Jahrbi.icher fiir das klassische Altertum (Leipzig I898-1924).

    NKZ = Neue Kirchliche Zeitschrift (Erlangen 1890-I933). Nov.Test. = Novum Testamentum (Leiden 1956 55.). NPhU = Neue philologischc Untcrsuchungen ( 1926 ss.). NTS = Ne\v Testament Studie5 (Cambridge 1954 ss.) . Philol = Philologus. Zeitschrift fi.ir das klassischc Altertum (Leipzig,

    Gottingen I84cl-I948) . PhilolWochenschr = Berlincr Philologischc \~ochenschrift (fino al 192 r:

    Phil. Woch.) (r88r-r943). P h U = Philologische Un ter5uchungen (I 8 8 o 55.). II),ci"t'wv = II.ci"t'w'l (Athenai 1949 ss.) . IIpax"t'.'Ax.'Ai}. = II ?a.:~"t'Lx -.:;'1; 'Axaqp.[a 'Ai}T)vwv (Athenai I926

    55.). Pr.Jahrb. = Preussische Jahrbi.icher (1858-I935). PrM = Protest:mtische Monatshefte (Berlin 1854-96; N.F. 1897-I921 ). Proc.Brit.Ac. = Proceedings of the British Academy for the Promotion

    of Historical, Philosonhical and Philological Studie5 (London 1903 ss .). Proc.Soc.Bibl.Arch. = Proceedings of the Society of Biblica] Archcolo-

    gy (London 1878-1918). RB = Rcvue Bibigue (fino al I915: Internationale) (Paris 1892 ss.; N.

    S. 1915 ss.) . REJ = Revue de5 tudes ,Tuives (Paris 188o ss.; N .S. 1937 ss.). RL = Revue des tudes Latines (Paris 1923 ss.). Rev.Byz. = Revue Byzantine (r915-r6). Rev.crit. = Revue critique d'histoirc et de littrature, recueil hebdom:~

    daire (Paris, 1866-75; N.S. 1876-I935). Rev.t.Gr .. = Revuc des tudes Grecques (Paris I888 ss.). Rev.Phil. = Revue de Philologie, de Littrature ed d'Histoire ancienncs

    (Pari5 I845-7; N.S. I877-I926; III S. I927 ss.). Rh(ein). M(us ). = Rheinisches Museum fi.ir Philologie (Bonn, Frankfurt

    a.M. I827-9; N.S. I833-9; N.S. r842 ss.). RHR = Revue de l'Histoire des Religions (I88o ss.). Riv .Bibl. = Rivista Biblica (I952 ss.). RSR = Recherches de Science Religieuse (Paris I9IO ss.). SAB = Sitzungsberichte der Deutschen (fino al I944: Prcussischcn) A-

    kademie der Wissenschaften zu Berlin (phil.-hist. Klasse) (r882 ss.). SAHeid . = Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen-

    schaften ( philosoph.-hist. Klasse) ( r 9 IO ss.). SAMi.inch = Sitzungsberichte der philosoph.-philologischen und histo-

    rischen KJasse (dal I93I: der philos.-hist. Abteilung; dal :t947: der

  • 44 J1bbreviazioni e bibliografia

    philos .-historischen Klasse) der Bayerischen Akademie der Wissen-schaften zu Miinchen (186o ss.).

    SAWien = Sitzungsberichte der Kaiserlichen (dal 1948: Osterreichi-schen) Akademie der Wissenschaften in Wien (philosophisch-histori-sche Klasse) (1948 ss .).

    Schweizcrische Rundschau (Stans 1900 ss.). Skrifter K. Hum. Vet.-sampf. i Lund = Skrifter, K. Humanistiska Ve-

    tenskapssamfundet i Lund ( 1920 ss .). Skrifter K. Hum. Vet.-samf., i Uppsala = Skrifter, K. Humanistiska Ve-

    tcnsknpssamfundet i Uppsala (r89o ss.). Sokrates = Sokrates. Zeitschrift fiir das Gymnasialwesen (Berlin r847-

    1924; Zeitschrift ... dal r847 al 1912). StKr = Theologische Studien und Kritiken (Hamburg, Gotha r828-

    1942). StudOr = Studia Orientalia, ed. Societas Orientalis Fennica (1925 ss.). Studia Theol. = Studia Theologica (Lund 1947 ss.). Stud.Ital. = Studi Italiani di filologia classica (Firenze-Roma 1893-

    1915; N.S. 1920 ss.). Stud.Pal. = C. Wessely, Studien zur Palaeographie und Papyruskunde

    (Leipzig 1901-24). Svensk Exeg. Arsbolc = Svensk Exegetislc Arsbok (Uppsala 1936 ss.). SymbOsl = Symbolae Osloenses (Arctoae fino al 1922; OsL 1923 ss .). ThBl = Theologische Blatter (Leipzig 1922-42). ThLZ = Theologische Literaturzeitung (Leipzig 1876 ss.). ThR = Theologische Rundschau (Tiibingen 1898-1917; N.S. 1929 ss.). ThSt = Theologische Studien (Utrecht 1883 ss.). ThStKr = Theologische Studien und Kritiken (1828-1942) . ThZ = Theologischc Zeitschrift der Theologischen Facultat der Univer-

    sitat Base! (Bascl 1945 ss.). Trans.Am.Phil.Ass . = Transactions of thc Amcrican Philological Asso-

    ci:Jtion (Boston etc. r869 ss.). Verbum Domini (Roma 1921 ss.). Vcrhandelingcn Ak. Wet. Amsterdam, Afd. Letterk. = Verhandelingen

    K. Akademie van 'V\letcnschappen, Amsterdam, Afdeeling Letterkun-de (1858-9r; N.S. r892 ss.).

    Vct.-Soc. i Lui1d, Arsbok = Vetenskaps-societetcn i Lund, Arsbok ( 1920 ss.).

    Vig.Christ. = Vigiliae Christianae (Amsterdam 1947 ss.) . Vox Theol. = Vox Theologica. Interacademicaal theologisch Tijdschrift

    (Assen 1930 ss.). VT = Vetus Testamcntum (Leiden 1951 ss.). WSt = Wiencr Studien. Zeitschrift fiir klassische Philologic ( r 879 ss.). WuD = Wort und Dienst. Jahrbuch der Kirchlichen Hochschule Bc-

    thel. WZKM = Wicner Zeitschriftfiir die Kunde des Morgenlandes (1887 ss.). ZAW = Zeitschrift fi.ir die alt.liche Wissenschaft (Berlin 1881 ss.).

    Pubblicazioni periodiche e collezioni 45 ZDMG = Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft

    (Wiesbadcn 1847 ss.). ZDPV = Zeitschrift des Deutschen Palastina-Vereins (1878 ss.). Zeitschrift f. d. Gymnasialwesen = Zeitschrift fiir das Gymnasialwesen

    (Berlin 1847-19r2; continuato come Sokrates, q.v. ). Zeitschrift f. i:isterr. Gymn. = Zeitschrift fiir die i:isterrcichischen Gym-

    nasien (Wicn r85o ss.). Zeitschrift f. Ortsnamenf. = Zeitschrift fi.ir Ortsnamenforschung (Miin-

    chen-Berlin 1925 ss.; dal 1925 al 1937: Zeitschr. f. Namenf.). ZhTh = Zcitschrift fi.ir die historischc Theologie (1832-1870). ZkTh = Zeitschrift fi.ir katholiche Theologie (Innsbruck r877 ss.). ZNW = Zeitschrift fi.ir die nt.liche Wissenschaft und die Kunde des

    Urchristcr.tums (dal 1921 : und die Kunde der alteren Kirche) (Gies-sen 1900 ss .; Berlin 1934 ss.).

    ZThK = Zeitschrift fi.ir Theologie und Kirche (Tiibingen r89r-I9r7; N'.F. 1920 ss.).

    Ztschr. f. rom. P h il. = Zeitschrift fi.ir romanische Philologie (Hall e r 877 ss.).

    ZverglSpr = Zeitschrift fl'1r vcrglcichcndc Sprachforschung auf dem Gc-bictc cles Dc;.Itschcn , Griechische:1 EIJC! Lat~inischen (cb! r877: auf dem Gebiete der indogermanischen Sprachen) (Berlin [ Gottingen] 1851 ss.).

    Z\XTL = Zcitschrift fi.ir kirchliche Wissenschaft und kirchliches Leben (r88o-1889).

    ZwTh = Zeitschrift fiir wissenschaftlichen Theologie (Jena, Leipzig !8J8-I9I4).

    l

  • 6 ABBREVIAZIONI GENERALI

    A.= autore ace. = accusativo add. = addidit (aggiur.ta) ad l. = ad locum agg. = aggettivo agr. = agraphon (agrapha) al. = altri (-e), alii aless. = alessandrino alibi (et) = anche altrove l.... = la colonna dell'Esapla indicata

    con l...o altrim. = altrimenti analogam. = analogamente ant. = antico aor. = aoristo ap. = apud apocr. = apocrifo, -i app. = appendice appos. = apposizione, appositivo aram. = aramatco ass(ol.) = assoluto, assolutamente att. =attivo attr. = attributo, attributi,o A.T. = Antico Testamento aum. = aumento avv. = avverbio bibl. = bibliografia (riferimenti biblio

    grafici) biz(ant). = bizantino c. = capitolo ca. = circa cfr. = confront~ ci t. = citato, -a citz. = citazione ci. = conicctura , coniccit

    rl~ss. = classico, cla;sicamente cod(d). = codice, -i col. = colonna com par. = comparativo, -a cong. = congiuntivo

    coniug. = coniugazior.e consec. = consecutiva corrisp. = corrispondente cosidd. = cosiddetto crist. = cristiano cron. = cronaca dat. = dativo decl. = declinazione delf. = delfico dep. = deponente der. = derivato, -a; derivazione Diss . = Dissertazione dor. = dorico dr. = dracma ebr. = ebraico ecc. = eccetera ed. = edizione egiz. = egiziano ell(en). = ellenistico enf. = enfasi, e n fa ti co es(s). = esempio, -i esort. = esortativo Ev(v). = Evangelium, -a femm. = femminile fin.= finito fr. = frammento frane. = francese fut. = futuro gen. = genitivo giud. = tj~uc.bico gr. =.:: greco ibid. = ibidc111 id. == idem imper. = imperativo impers. = impersonale im;>f. = imperfetto incl. = indicativo indecl. = indeclinabile inf. = infinito

    Abbreviazioni generali

    intrans. = intransitivo introd. = intrcduzior.e ion. =ionico i p. = ipotesi, ipotetico, -a it. = italiano l.= luogo lat.= latino /.c. = luogo citato lett. = lctterario, lettcr:1t ur:1 loc. = locale LXX = Septuae_iula --> ~:1hlfs m.= moto masc. = maschi!~ med. = medio, mcJde milit. = militare minusc. = minuscolo, -a ms(s). = manoscritto, -i n . = nota negaz. = negazione neutr. = neutro ngr. = neogreco o greco moderno nom. == nominati,a nr. =numero

    N.T. = Nuovo Testamento ogg. = oggetto om. = omittit (omissum) onc. = onciale opp. = opposto ostrr. = ostraka ott. = ottativo p( p). = pagina, pagine pap(p). = papiro, -i par. = parallelo, -i part. = participio partir. = partitivo pass. = passivo Patr. Ap. = Patres Aposldici perf. = perfetto pers. = personale piuccheperf. = pincchepcrfctto plur. = plurale pop. = popolare possess. = pos~essivo pot. = potenziale pred. = predicato, predicativo prep. = preposizione

    pron. = prono:ne prop. = propo~izionc qlcu. = qualcuno ql.co. = qua~che cosa q.v. = quod .vides r( r ). = riga, righe rei. = relativo rif. = riferito rill. = riflessivo rom. = romano s(s). = seguente, -i schol. = scholion, -a sc(ii). = scilicet sem. = semitico si m. = simile, -i sing. = singolare sinon. = sinonimo sir. = siriaco sogg. = soggetto sost. = sostantivo sott. = sottin:eso specialm. = specialmente st. = stato stereot. = stereotipato strum. = strumentale s. v. = sub voce superi. = superlativo suppl. = supplemento t ed. = tedesco temp. = temporale tol. = tolemaico trad. = traduzione, tradotto trag. = tragedia, tragi~i trans. = transitivo trasl. = traslato v.= vedi v( v).= versetto, -i

    47

    var(r). Ul\. = ~aria(c) leclio(nes). ,a-rinnte (-i l

    vers(s). = versetto. -i Vg. =Vulgata \'OC. = \'OCatVO ,olllJ. = volume,-i volg. = volgare V.T. = Vetw Testamentum

    /

  • I. Il greco neotestamentario

    I. Tanto la critica del testo quanto l'esegesi teologica non pos-sono fare a meno d'una minuziosa esposizione della lingua del N.T., i cui scritti nell'ambito dell'intera letteratura greca, sia riguardo al contenuto sia riguardo alla lingua, tengono una po-sizione di rilievo; la qual cosa, giustificando l'esistenza di ma-nuali interamente dedicati al greco neotestamentario, esige ad un tempo che l'oggetto della trattazione non emerga isolato, bens dalle connessioni che l'uniscono all'evoluzione della lin-gua greca osservata nella sua globalit.

    Il greco neotestamentario comprende, dunque, il greco de-gli scritti del N.T., relativamente, per, non solo ai modelli lin-guistici comuni, ma anche alle particolarit caratteristiche dei singoli autori. Bonaccorsi pp. Xlq{III ss.; J. Ros, De studie van het Biibelgrieksch van Hugo Grotius tot' Adolf Deissmann, Nimwegen-Utrecht 1940; E. Meyer, Ursprung III, Stuttgart 1923, II; Schwyzer I rz6; W.-S. r; Debr.-Sch. 3

    2. La koin

    2. L'unit pi ampia, di cui la lingua del N.T. costituisce una parte, la lingua greca comune del tempo.

    I. Un primo impulso alla formazione d'una lingua greca co-mune lo si ebbe con la costituzione della Lega delio-attica (a. 478/7 a.C.): un'alleanza di Greci contro i Persiani, in seno alla quale la preponderanza politica, commerciale e, soprattut-

    . to, culturale di Atene non pot non procurare alla lingua attica un'influenza determinante. In seguito al mescolarsi dell'attico

  • 2 52 con lo ionico ad esso molto affine, gi a partire dal 400 si pu parlare d'una koin attica.

    In virt delle conquiste macedoni di Alessandro Magno (dal 3 34 a.C.), che ne stimolarono la diffusione lungo le coste della met orientale del Mare Mediterraneo, questa koin attica di-venne lingua universale; oggi la si denomina koinb ('l xoLv'] OLctEx-ro) o, con espressione sinonima, lingua ellenistica 1.

    2. Pur non scomparendo del tutto gli antichi dialetti, l'attico costituisce, dunque, la base della koin 2 :

    a) quando gli altri dialetti concordano tra loro, gli elementi appartenenti esclusivamente, o quasi, al solo dialetto attico so-no soppressi: ad es. cpvci-r-rE~v viene soppiantato da cpvcicr-auv; ippTJV da ipcrT)v; l'ottativo e la cosiddetta seconda decli-nazione attica si fanno rarissimi (v. 44,r); il duale scompare 3 ;

    b) gli elementi che l'attico ha in comune con lo ionico per-mangono: per es. l'T) di (J:rl-rTJP, (...LcXXTJ ecc. contro (...LiX.-rT)p, (...Lct-xa. di altri dialetti;

    c) laddove gli altri dialetti divergono, per es. tra l'T) genera-lizzato dello ionico e l'a. generalizzato dei restanti dialetti, l'at-tico assume una posizione intermedia: a. dopo E L p; T) negli al-tri casi 4

    3 . Se per ci capitasse d'incontrare nella koin peculiarit specifiche dell'attico, potremmo anche parlare, e con ragione, di atticismi: cos per ~oppi, per il -r-r di determina ti vocaboli, per civci~a. ecc. invece di civci~T)lh ecc. 5

    Nel suo insieme la lingua ellenistica dunque un compro-messo tra l'attico da una parte, che ne costituisce la base, ed un certo numero di altri dialetti dall'altra.

    r. Schwyzer I rr6-r3o; Debr .-Sch . soprattutto i 6.39 s. 62.107.158; L. Radermacher, Koine: Sitzungsberichte der Akademie der Wiss. in Wien, Phil.-hist. Kl., Bd. 224, Abh. 5, Wien 1947.

    2. Gli sparuti eolismi reperibili nella koin (cfr. Mayser I I,9 s.) non riguardano il N.T. Il dorico offre alcuni contributi: l'a (da ao come dor. ii da '~ iio, ion. Tjo, att. EW donec, quamdiu) di a:ro!J.E~v (cfr. lat. la tomiae , lautumiae) 'scavare nella pietra' in Mt. 27,60; Mc. I5,46 (per ii!;w-r6 di Le. 23,53 var. l., cfr. a.!;6 'tagliapietre' dei papp., Mayser I r,6; 2,13); per {.LEyLo--riivE, v. 29 n. 5; cx-rwp (II volte nel N.T.) = ion.-att. cEx-rpuwv, v. Mayser I 3,86. Per cIJ.qnci~ELV e mci~ELV, v. 29,2; ii in luogo di 1], v. 29,3; 'AnETj, v. 29,4; a.6 e va.6, v . 44 n . r; opvL!;, v. 47,4e; IJ.7tCl.~SCl.L, ecc., v. 71 n. I; VOLOUO"Y.ELV,

    5) h v. 73.4; {.LOLXciO"~Cl.L, v. IOI n . JI; OLXOOO!J.TJ, v. !09 n. 7; opXWIJ.O-o-La., V. II9 n. 5 ; 0ouv6, V. I26 n . 5; (c7t-, XCl.'t"-)EVCl.V't"L, V. 214,4; Euon-rpov (?), v. 30 n . 4; quanto alla flessione dei nomi propri d'ori-gine straniera, v. 55,1. Si tratta di fenomeni sparsi per tutto il territo rio della .koin; naturalmente, sono da tener distinti i casi, in cui s'in-contrano isolati di:~lettismi a motivo della zona originariamente interes-sata dal dialetto in questione, oppure perch profferiti da persone prove-nienti da una determinata contrada (dialettismi locali ed individuali). A causa dell'enorme diffusione e della grande variet degli idiomi barba-ri e greci da essa soppressi o assorbiti, non fa meraviglia incontrare all'in-terno della koin ulteriori differenze dialettali. Gi i grammatici antichi parlano frequentemente d'un dialetto alessandrino; tuttavia, la ricerca non ha ancora raggiunto in questo caso risultati sicuri.

    Gli scrittori del N.T., osservati singolarmente, mostrano tra loro talu-ne discrepanze, che nulla hanno a che vedere col diverso grado di cultu-ra; cos, mentre l'Apoc. sa distinguere l'uso delle preposizioni d ed v (v. 205), altri, soprattutto Luca, le adoperano indifferentemente. Se Erma - certamente un sostenitore della lingua volgare - impiega piutto sto frequentemente le forme del superlativo in --ra.-ro e -Lo--ro in senso dativo, di contro presso gli autori del N .T . le forme in --ra.-ro e anche quelle in -Lo--ro ricorrono raramente (v. 6o); il che pu ricondursi, nel-l'ambito della koin, a differenze locali, sebbene non sia pi determina-bile l'area di diffusione; potrebbe, comunque, anche trattarsi d'una pre-ferenza individuale per un certo mezzo stilistico. Su IJ.o, v. 285,r; sull'inf. dopo verbi di moto, v. 388 n. 4

    3 o-o-/n, po-jpp, v. 34,r.2; sull'ottativo, v. 65,2; sulla seconda decl., v. 44

    } Qualora una tendenza gi presente nell'attico, o altrove, venga sol-lecitata da un dialetto, non si ha un vero e proprio dialettismo: cos, per es., il passaggio di EL a ~ non un beotismo, bench lo si osservi nel beotico gi a partire dal v sec.; tutt 'al pi, si pu dire che Io i: beo-tico abbia favorito l'ulteriore passaggio di EL attico in L (v . 23 n. r). An-che il genere di T] q.L6 dev'essersi dapprincipio formato non gi per influssi dialettali, ma piuttosto sull'esempio di T] 7tEi:va., 1 OL\jla., per ve-nire, in un secondo momento, rafforzato dal dorico (Mayser I r,7; 2,18); cfr. 49,I.

    5 [3oppci, v. 34,3; n, v. 34,rb e n . r; .vci[3a., ecc., v. 95,3; cfr. inoltre Xci~TJ e xafrou , I 00, I.

    3. La posizione della lingua neotestamentaria all'interno del greco ellenistico

    a) L'aspetto letterario

    3 A causa della non uniformit tra i singoli scrittori, del greco

  • 3 54 neotestamentario nel suo insieme si pu solo dire, molto in ge-nerale, che non n un'elegante lingua letteraria atticizzante 1 n la. semplice ed incolta lingua parlata 2 In quanto prosa tecni-ca non letteraria e non classicista, essa va accostata alla lingua dei papiri non letterari ed a scrittori qu:tli, per es., Epitteto (6o-I40 d.CY. Il pi negligente l'autore dell'Apoc. ( 136), i pi accurati sono Luca e l'autore della Lettera agli Ebrei 4; Pao-lo in tesse un greco elevato, talvolta raffinato 5 ; eppure, d'una cultura propriamente classica in Paolo, in Luca e nell'autore della Lettera agi( Ebrei nulla affiora 6, quantunque l'impiego di talune forme e costruzioni classiche, nonch di alcuni voca-boli tolti dalla lingua colta (spesso accanto ad espressioni cor-rispondenti della lingua volgare) mostri che essi dovettero rice-vere una sicura formazione linguistica e rettorica 7

    r. Dal I sec. a.C. l'artificioso ritorno all'attico rappresent sempre pi l'ideale _delle persone colte; sono di questo periodo i lessici atticisti qua-li, ad es., quello di Moeris (cfr. 45 n. 2) e, primo fra tutti, di Frinico (dr. 63 n. r; 74 n . 6); cfr . H. Erbse, Untersuchungen zu den attizi-stischen Lexica: Abh. der Deutsch. Akad., Phil.-hist. Kl., 1949/2, Ber-lin 1950; Schwyzer I 130 s.; Debr.-Sch. r.r6 ss .; 154 ss. Sull'attici-smo nel N.T., cfr. W. Michaelis: ZNW 22 (I923) 9II2I; riguardo a 2 Petr., cfr. Mlt.-H . 5 s.

    2. Le fonti sono ~ostituite dalle iscrizioni, dai papiri non letterari e dagli ostraka (cocci), v. Debr.-Sch. I r-r5.

    3. Cfr. L. RydGeck, Fachprosa, vermeintliche Volkssprache und NT: Acta Univ. Ups. 5, Uppsala I967.

    4 Luca lei in particolare nei prologhi di Le. e degli Atti e nei discor-si di Paolo.

    5. Lo stile di Paolo presenta alcune affinit con la predicazione degli stoici c dei cinici : cosl JJ-1 yvovto, d. ov, d. ocpEoc;, cfr. R . Bultmann, Der Stil der paulinischen Predigt und die kynisch-stoische Diatribe, Got-tingen I9Io; J. Weiss, Die Aufgaben der ntl. Wissenschaft in der Ge-genwari, Gottingen I9o8, II s~.; Th.Nageli, Der Wortschatz des Apo-stels Paulus, Gottingen r905 . Sulla rettorica di Paolo: J. Weiss, Beitra-ge zur paulinischen Rhetorik, Gottingen I897; V.C. Pfitzner, Pau! and the Agon-Motif, Leiden I967; N. Schneider, Die rhetorische Eigenart der pau!. Antithese, Ti.ibingen I970.

    6. Di contro, Clemente, vescovo di Roma, con yuvai:xEc; avatoEc; xa. Lpxat (I Clem . 6,2) e col raccontare dell'araba Fenice (I Clem. 25) mostra gi un caratter del tutto diverso. In una koin letteraria piut-tosto elevata sono stati scritti e la Lettera a Diogneto e il martyrium Po-l~carpi.

    55 4 7 V. anche 126.3 e l'Indice delle cose notevoli sotto il rispettivo

    nome degli autori; inoltre, cfr. i commenti e le introduzioni al N.T. Sul problema relativo all'originaria ortografia dei mss. neotestamentari cfr., per il cod. D, G. Rudberg, Nt.licher Text und Nomina sacra, Uppsala 19I5. Per il periodo iniziale della storia del testo occorre subito tener conto di una (involontaria) banalizzazione dell'originale e, in particolare, di errori per itacismo (v . 22 ss .). Alcuni mss. ed alcune recensioni su-birono anche influssi atticisti (Michaelis, art. cit. a n. r, I2I; pure la recensione dei LXX di Luciano Antiocheno atticizzante); i papiri Che-ster-Beatty del N.T. mirano ad un greco pi equilibrato (M.J. Lagrange: RB 43 [ I934) 22.I69 ss.; W.G. Ki.immel: ThR IO [ I938) 299); spe-cialmente il p47 tende a smussare la dura prosa dell'Apoc. (Lagrange 491 s.; Ki.immel 30I ). Il pi ampio ms. del Pastore di Erma (cod. Athen-sis) atticizza; una pi antica c pi semplice stesura si trova in S e nel P. Mich. (n sec. d.C.; v. Banner).

    b) Elementi non greci Giacch l'eloquio proprio della lingua volgare non appare

    insensibile all'impiego d'espressioni d'origine straniera, anche nel caso del N.T. accade che la frequenza dei vocaboli non gre-ci