Birlik ve Beraberlikte Cami ve Din Görevlilerin Rolü

8. Uluslararası Din Görevlileri Sempozyumu Tam Metin Bildirileri

(Sancaktepe-201 7)

Editör Yrd. Doç. Dr. RECEP Yil-DIZ

İstanbul 2017

ÖZ

8. Uluslararası Din Görevlileri Sempozyımw Tam Metin Bildirileri -2017

-------------------------

KUR'AN'DA ~EŞLiK HUKUKU VE TOPLUMSAL BÜTÜNLÜGE YANSIMALARı

AdilBOR

İnsanın güvenli bir ortamda yaşaması ve dünya imarının istenilen bir şekilde gerçekleşmesi insanın sorumluluklannı yerine getirmesine bağlıdır. İnsan yapısında menfaatperestlik., hakSızlık yapma, başkalarının aleyhinde olabile­cek ittifaklar kurma ve böylelikle yeryüzündeki düzeni bozma potansiyeli var. İşte bu yapıdaki insanın düşünce ve duygularında dengenin sağlanması, işte ve beşeri ilişkilerde hak ve adaleti sağlayan hukuki ilkelere ihtiyaç var. İşte bu çalışmamızda Kur'an'da Kardeşlik hukukunun hangi. açılardan ele alındığı, insanların beraber yaşamalarından kaynaklanan bakların neler olduğu incele­necektir. Keza insan onurunun korunması, akli potansiyelin ve yetenekierin kullanılması, emri bi'l-marufve'n-nehyu ani'l-munkerin, dürüst davranmanın, merhametli olmanın, ihtilaflan çözmenin, hoşgörülü olmanın ve saygı dilini kullanmanın bir hak olup olmadığı irdelenecektir. Bunlarla birlikte Kur'an'da insanlar arası ilişkileri düzenleyen hakların insan hayatına ve topluma ya0sımalan üzerinde de durulacaktır.

Anahtar Kelimeler: Kur' an, Hak, İnsan, Kardeşlik, Toplum ve Güven

QUR'ANIC LAW OF BROTHERHOOD AND ITS REFLECTION UPON SOCIETAL COHERENCE

ABSTRACT

The human desire to li ve in a safe eqvironment and construction of the earth depends upon the fulfilment of responsibilities. The human potential of see­king benefıt of others, injustice and to plan alliances against others requires legal principles for equilibrium in human thought and emotions and to estab­lish rights and justice in human relations and work. In this piece, we will exarnine aspects of the Qur'anic law of brotherhood and rights of coexistence. Likewise, it will examine the protection of human dignity, the use of mental potential and abilities, the desire to act honestly, to r(!solve disputes and the concepts of mercy, tolerance and.respectful language. Furthermore, focus will be placed upon the rights to regulate inter-human relations in the Qur'an and its reflections in human life and society.

Keywords: Qur'an, Right, Human, Brotherhood, Society Canfidence

Geoişletilı:niş ve yeniden gözden geçirilı:niş ıebligdir. Dr. Haselci Dini Y!lksek ihtisas Merkezi MOdürü, Pendik, istanbul, adilbor@lıotı:nail.com.

27

Birlik ve Beraber/ilde Cami ve Din Görevlilerinin Rolr7 -201 7

GİRİŞ

Allah, insanı akıl ve irade ile donatıp yeıyüzüne halife tayin ettikten sonra onunla sürekli iletişim halinde olmuş, insaııın güven içinde mutlu bir hayat geçirmesi ve dünya imarını layıkıyla gerçekleştirmesi için kendisine rehber­lik etmiştir. Çünkü insan, yapısı gereği doğru bir yaşam biçimini seçmeyebi­l ir, akli yetisi de bunun için yeterli olmayabilir. İşte insanın vahyin rehberli­ğine ihtiyacı onun bu yapısindan kaynaklanmaktadır.

Kur'an-ı Kerim, insanlık tarihinde İslam olarak isimlendirilen dinin temel ilkelerini ihtiva etmekte olup bireysel ve toplumsal ilişkilerde oldugu gibi baklar konusunda' da insana rehberlik yapabilecek bir mahiyettedir. İnsanlar arasında birlik ve beraberliğin tesis edilmesi, hak ve adaletin tabakkuku, emniyet ve güvenin hakim olduğu bir toflumun inşasına yönelik Kur'an'da birçok emir ve tavsiyeler bulunmaktadır. Kur'an'ın takdim ettiği bu tasav­vurda ırk, kabile, bölge ve renk esas alınmamakta, İslami ve insani değerler (takva) ölçü kabul edilmek:tedir.8

Medine'de oluşan _ilk Müslüman toplumun, bem insan olmaktan hem de inançtan kaynaklanan kardeşlik hukuku üzerine bina edildiği görülİnektedir. inanç eksenli kardeşlik sözleşmesiyle Habeşistanlı Bilal, Rum kökenli Su: hayb, Fars kökenli Selman ve Arap kökenli Kureyş, Evs ve Hazreç' lilerin kardeşliği tesis edildi ve Medine vesikası ile de insan olma vasfındari kay­naklanan kardeşlik ve başka bir · ifadeyle vatandaşlık bilinci oluştu ve karşılıklı haklar tahakkuk etti. Bu anlayışa göre Müslüman olsun veya ol­masın bütün bireyler Müslüman toplumun doğal birer ferdidir. Farklı bir coğrafyada dünyaya gelmiş olması veya herhangi bir ırka mensubiyeti buna engel teşkil etmez.

Bilinmektedir ki toplumu oluşturan bireylerin fıkir dünyalarında, kullanılan kavramların etkisi büyüktür. İlahi olsun beşeri olsun bütün inanç ve düşün­celerin kendisine has kavramları vardır ve· bireY.lerin düşünce ve inancı bu kavramlarla oluşmaktadır. Hicaz bölgesinde etkin olan şirk anlayışında ol­duğu gibi İslam'ın da insan ve evren tasavvuru, toplum ve değerlerin niteli­ğiyle ilgili kendine has kavramları bulunmaktadır.

Günümüzde yaygm olan kapitalizm, sosyalizm, liberalizm, rasyonalizm ve modernite gibi ideolojik akımların da kendisine özgü kavramları söz konu­sudur. Özellikle son iki yüz yılda batı dünyası, reform, aydınlanma, Röne­sans ve modemiteyle birlikte gerçekleşen teknolojik ve bilimsel gelişmeler neticesinde evren, toplumsal hayat ve sosyal ilişkileri düzenleyen normlar

7 Al-i lmrfuı 3/103; eo-N isa 4/175; el-Hac 22/78. * el-Hucur.it 49/ 13.

. 28

8. Uluslararası Din Görevlileri Sempozyumu Tam Metin Bildirileri -2017

---------------------.ile ilgili yeni kavramlan inşa .etmiş ve bu kavramlar üzerinden Müslüman toplumlan etkilemişlerdir. Batıdaki ilmi, fıkri ve teknolojik gelişmelere mu­kabil · İslam dünyası, kendi değerlerini, düşün,cesini, .din dilini güncelleye­memiş ve buna bağlı olarak da yeni kavr~mlar üretememiştir. Buna karşın batı sadece bilgi ve teknolojik üstünlük ile. değil, insanlara cazip gelen de­mokrasi, insan hakları, özgürlük, eşitlik, kadın bakları gibi yeni kavramlar üreterek Müslümanların zihin dünyasını inşa ederek bu kavramlan kullan­maya inab.küm kılmaya çalışmışlardır.

Bununla birlikte Müslüman aydınlar da islamı değerleri roademitenin kendi bağlamında ürettiği ve kendi ideolojisini yansıtan bu kavramlarla Müslüman toplurnlara iletıneye çalıştılar ve islamı bu kavramlarla savundular. İslam medeniyetine ait olan hukukuHalı veya hukuku'l-ibad gibi kavramlar bırakılarak batı kültür havzasında oluşturulan özgürlük ve insan haklan gibi kavramlarla Müslüman nesillere Kur'an ve sünnetin muhtevasını tebliğ et­meye çalıştılar. Bundan dolayı İslam tasavvurundaki o deruni ve manevi duygular kayıp olmaya yüz tuttu. Çünkü İslam medeniyetine ait hukuku'l­ibad gibi kavramlarda müminlerin ödevlerine yönelik bir vurgu söz konu- · suydu. Aynı şekilde hak kavramı da doğal hukuk ve rasyonalizm kavramları temelinde değil, kulluk ve yükümlülükler çerçevesinde tanımlanmış ve insan bakları kavrammda olduğu gibi be.şerin zihinsel bir soyutlaması değil, inkarı mümkün olmayan bir gerçekliğe (hakk) isnat etmektedir. Kul hakları (huku­ku'l-ibad) da Allah'ın çizdiği sınırtarla (hududallah) kayıtlıdır. Çünkü İslam'da hak terimi, İslam'ın insan modeli olan mürnin kavramı temelinde tanımlanmıştır. Mürnin ise her şeyden önce kuldur.9

Bu çalışmamızda irisan olmaktan ve inançtan kaynaklanan kardeşliğin ma­hiyeti ve bunlara bağlı olarak İslam açısından önemli görülen hukukun te­mel ilkeleri, Kur'an'ın ve İslam medeniyetinin havzasında oluşmuş kavram­larla ifade edilmeye gayret edilecek, ayrıca farklı dinlerin, ~kların, mezhep­lerio ve meşreplerin olduğu İslam coğrafyasında kardeşlik hukukunun top­lumsal hayata yansımalan irdelenecektir. Kur'an'da kardeşlik hukukunu ifade etmeye çalışırken kullanılan terimler ise, batıda üretilen kavramlarla değil , İslami kavramlarla ortaya konmaya çalışılacaktır.

Kardeşlik hukuku konusu doktora düzeyinde çalışmalan hak eden bir konu­dur. Biz tebliğimizde kardeşlik hukukunun önemli gördüğümüz nokta­lanndan söz etmekle yetineceğiz.

• Bu konuda geniş bilgi için bk. Kurşat Atalar, Dı1şflllcenill O~ıtlloşması, Pınar yayıni an, Istanbul, 2015, s. 68-70.

29

Birlik ve Beraberlikte Cami ve Din Görevlilerinin Ro/ii -1017

--------l .KUR' AN'DA KARDEŞLİK ÇEŞİTLERİ

Kur'an-ı Kerim'in muhatabı insandır. Tevhit inancı ekseninde toplum birey­lerin ilişkisini düzenlemek, güvenli bir toplum oluşturmak ve böylelikle nitelikli bir şekilde dünya imanın gerçekleştirmek Kur'an'ın gönderiliş amacından önemli bir karedir. Bunun doğal bir sonucu olarak insanın doğuş­tan ve inançtan kaynaklanan kardeşlik hukuku ve sorumluluklan olduğu anlaşılmaktadır. Bunların .aynı zamanda evrensel ve fıtri oluşu Kur'an me­sajının kapsayıcılığını gösterir.

l.l.İnsan Olmaktan Kaynaklanan Kardeşlik

İslam' da yaratılış açısından insanlar eşittir ve hiçbir ferdin diğerine üstürilü­ğü yoktur. Nisa suresinde bu husus şöyle belirtilmektedir: "Ey insanlar! Sizi bir tek nefisten yaratan, aynı nefisten eşinizi de yaratan ve böylelikle sayısız erkek ve kadın meydana getiren rabbinize itaatsiziikten sakının."10 Bu ayette geçen nefs kavramının Hz. Adem'i, zevc kavramının ise Havva'yı ifade ettiği belirtilmektedir. Ancak nefs kavramı cins/tür olarak da yorum­lanmıştır. 11 Buna göre bütün insanlar Adem'in çocuklandır ve Adem de topraktan yaratılmıştır. 12 Bu cins birliğinden dolayı insanın ırkı, rengi ve bölgesi farklı da olsa soyu ve taşıdığı özellikler aynıdır. 13

İnsan olmaktan kaynaklanan kardeşliğe delalet eden ayetlerden biri Hucur~t suresinde geçen "Ey insanlar! Biz sizi bir erkek ve bir kadından yarattık. Kendinize mahsus bir kimlik sahibi olmanız, birbirinizi farklı kimliklerinizle tanıyıp yardımlaşmamz için sizi boylara ve kabilelere ayırdıle Ama şunu bilin ki Allah katında en değerli olanınız, O'nun emir ve yasaklan hususun­da eo duyarlı, eo dikkatli olaoınızdır. Şüphesiz Allah her şeyi bilen, her şey­den haberdar olandır"14 ayetidir. Bu ayette geçen şu'üb kavramı, uzak nesebi (soy) ·ve kabile ise Kureyş gibi yakın akrabayı ifade etmekte ve bunun bir üstünlük vesilesi değil, sosyolojik olarak insanların birbirlerini daha kolay tanımalan için gerekli bir husus olduğuna işaret etmektedir. Bu ölçüye göre insanian n değerli oluşu belli bir soy ve kabileye mensup olmasına göre de:. ğil, ilahi ve insani değerleri yaşayıp yaşamamasına bağlıdır. 15 Zemahşeri'nin de belirttiği gibi bütün insanlar Adem ve Havva'dan çağalmış ve bundan dolayı hiçbirinin nes~binden dolayı diğerinden üstün olduğunu iddia etmek

10 eo·Nisii 4/1. 11 Ebu AbduUab Fabreddin Muhammed b. Omer Fabreddin er-R.dzl, Mefôrihu '1-Gayb. Oaru'J.fikr, Beyrut, 1981, XlX,

167. 12 el-Hac 2215. " Ebu Cafer İbo Cerir Mubaııımed b. Cerir b. Yez.id et· Taberi, Cômiıi'I-Beyô11 fi Teftiri'I-Kur'ôu, lhk. Mahmut Mu-

hammed Şakirve Ahmet Muhammed Şakir, Mektebeıii lbn Teymiyyc, Kahire, ıs .. VII, 514. · " el-Hucur5t 49113. "Taberi, Cômiıi'I-Bey6ufi Teftiri'/.Kur'liu, XXI, 387.

30

8. Uluslararası Din Görevlileri Sempozyımm Tam Meti11 Bildirileri -2017

·doğru değildir. Çünkü insanın üstünlüğü, Kur'an'ın ihtiva ettiği değerleri yaşamaya bağlıdır. 16

insanların bir bütün olarak kardeş olduğunu gösteren ayetlerden biri de "İşte biz, insan · öldürmenin çok kötü bir iş olıİıasından dolayı israilloğullan'na şöyle emrettik: Canına kıyılan- bir kimseye karşı (lcısas), olmaksızın veya yeryüzünde fıtne-fesadı önleme maksadına matufbulunmaksızın her kim bir. insanı · öldürürse tüm insanları öldürmüş gibi olur. Ama kim de bir insanın hayatını korur ve kurtarırsa bütün insanlara hayat bahşetm.i.ş olur "17 ayetidir. Bu ayetten anlaşıldığına ·göre bütün insanlar bir aile gibidir. Onun bir ferdi7

ne yapılan olumsuz bir muamele bütün insanlığa yapılmış sayılır. Bu balaşa göre haksız yere bir insan öldürüldüğünde bütün insanlar öldürülmüş kabul edilmekte ve bir insanın varlığının devam etmesi için gerekli şartlan oluş­turmak da adata insanlık ailesini ihya etmiş olmak şeklinde kabul edilir.

Görüldüğü üzere SÖZ konusu ayette kullanılan insan kavramıyla belli bir kabile, şehir ve bölge insanı değil, bütün insanlık ailesi kastedilmektedir. Çünkü Kur'an tasavVunına göre insanlar, Allah ile iletişim kurmada, 18 ya­ratılış hikmetinde, 19 kendilerine üftirülen ruhta/0 yapılannda bilgi edinme melekesinin bulunmasında/1 saygınlıkta (keramet),22 vicdan ve akletmede,23

tabi'i haklarda24 eşittir. ·

İnsan olmaktan kaynaklanan, insanın onurunu koruyan ve güven içinde ya­şamasını sağlayan bir kısım temel ilkeler bulunmaktadır. Bunlar kul hakları (hukuku'l-ibad) olarak ifade edilmektedir. Günümüzde önemle üzerinde d urulan bu haklara, bütün sema vi dinlerde dikkat çekilmiş ve en , son Kur'an'da da bu bakların belli bir ırk ve inanca sahip olan insanlar için de­ğil, bütün insanlık ailesi için geçerli olduğu beyan edilmiştir.

1.~. İnançtan Kaynaklanan Kardeşlik

Kur'an-ı Kerim'in mubatap kitlesi, soyuna, rengine, diline, coğrafyasına bakılmaksİzın bütün ınsanlık ailesidir. Kur'an'ın gönderiliş amacı, bütün farklılıklarıyla birlikte insaniann yeryüzünde güven içinde yaşarnalarına rehberlik yapmaktır. Kur'an'da insanların iHihi iradeye tabi olmaları isten-

16 Zemahşeri, Ebn'l-Kasım Carullah Malımüd b. Ömer b. Muhammed, ei-Keşş6f an Hak6ikı Gaviimizi't·Tenzil ve Uyıini'l-Ek6vil ji Vıicıilıi'ı-Te 'vi/, ·

17 el-Maide 4/32. " el-Rüm 30130. •• ez-Zanyaı 51156. "" es-Secde 3219. 11 el-Bakara 2133. 21 eı-lsıil ı1no. :ı.ı el-K.ıyüme 7512-14. u el-Miiide 518.

31

Birlik ve Beraberlikte Cami ve Din Görevlilerinin Ro/ii -2017

mesine rağmen, düşünce ve geleceğini tayin etme hususunda özgür bırakılmışlardır. Bunun bir sonucu olarak farklı yakınlaşmalar yaklaştınlar ve düşünceler meydana gelmiştir.

Kuran-ı Kerlın'de insan olmaktan kaynaklanan kardeşlik dışında iman kar­deşliği, ideolojik kardeşlik, ekonomik çıkariara dayalı kardeşlik vb. kardeş­lik türlerindtm de bahsedilmektedir. Bu kardeşlik nevileri, genellikle ehftl, ibvan/b}. ve ibve/~ ICavramlarıyla ifade edilmektedir. Bu kavramların tekili olan ehftl, anne-babadan, bunlardan birinden veya süt emzirme yoluy­la gerçekleşen kardeşliği ifade etmektedir.25 Ancak ehftl'ın s:oğulu ihve genel anlamda nesep kardeşliğini 26 ifade ederken, ibvan ise farklı şekillerde oluşan dostluk ve kardeşliği belirtmektedir?7 Ancak mecazi olarak ibvan, aynı kabileye mensup olan, aynı dine inanan, aynı sanat ve işi beninlseyen, aynı düşünce ve değerleri paylaşan ki~ilerin oluşturduğu kardeşlikleri ifade etmek için de mevzubahis olmaktadır.2 ·

İnanç yoluyla oluşan kardeşlik Hucurat sfıresinde "Müminler ancak ve an­cak kardeştirler" 29 ayetinde tahsis üslubuyla ifade edilmektedir . .. Bu ayette nesep kardeşliği için vaz e,dilen ibve kavramı iman yoluyla gerçekleşen kar­deşlik için kullanılmaktadır. Çünkü bu mecazt kullanım ile inançla oluşan kardeşliğin nesep kardeşliğinden daha önemli olduğu ima edilmektedir. Bu nedenle mirasta nesep kardeşliği değil iman kardeşliği esas alınmış ve aynı inanca sahip olmayan kardeşler mirasçı olarak kabul edilmemiştir?0 Bir ayette inanca dayalı kardeşlik şöyle tasvir edilmektedir: "Hani siz bir vakit­ler kanlı bıçaklıydınız, ama Allalı kalplerinizi birbirinize ısındırdı ve O'nun· lütfettiği iman sayesinde kardeş oldunuz. Yine vaktiyle bir . ateş çukurunun tam kenarında idiniz; Allah sizi oraya düşürmekten de kurtardı. İşte Allah size ayetlçrini böyle açıklıyor ki doğru yoldan şaşmayasıruz'' 31 Bu ayette iman kardeşliği ihvan kavramıyla ifade edilmektedir.

Ayrıca Kur'an'ın farklı bağlamlarında ibvan kavramının, münafıkların kar­deşliği,32 ekonomik şeytanlada gerçekleşen kardeşlik,33 Medine'de ilk ola­rak oluşturulan Müslüman toplumu illegal yollarla yılanaya çalışan grubun

"'Yiısuf 1218-63-65-69; Ar'raf7/ı ı 1-142; ei-Maide 5/25-30-Jı; Yüuus 10/87. Bu konuda geniş bilgi için bk. Mubaıiı­med Fu.id Abdulbaki, ei-Mu'cemu'I-Mufelıres li E/fôzi'I-Kur 'on-i'I-Kerfm, Dıiru'I·Hadis, K.:ıhire, 1987, 30-31.

'" en-NiS<1 4/ı ı-ı 76; Yiısuf ı 2158. n lbn Manzilr, Eb!l'I-Fıızl Mubamıned b. Mllkerrem b. Ali ei-Ensan lbn Manzftr, Lis:inu'I-Ar.ıb, Diinı İbyıii't-Turisi'l­

Ar.ıbi, 2.bs., ı 997. ı, 90·9 1. 21 İsfahani, ei-AU:inıe er-Rağıb, Mufredatll Elftizi'I-Kur'6ıı, ıhk. Safvan Adnan Davüdi, Daru'I-Kalem, Dımaşk, 2002,

68. u ei-Hueuniı 49/1 1. 10 Razi, Mefôti/ıu'f.Goyb, XXVIII, 138. " At-i lmrıln 31103. n eı-Haşır 59/ı 1. 11 el-lsrii ı 7/37

32

8. Uluslararası Din Görevlileri Sempozyımıu Tam Metin Bildirileri -2017

kardeşliği,34 cennete gidenlerin kardeşliği 35 ve nesep yoluyla meydana gelen kardeşliği36 ifade ettiği görülmektedir. Görüldüğü üzere Kur;an'da bahsedi­len kardeşlik toplumsal değerlere ve insanıı bakış açısına göre farklılık ar­zetmektedir.

Velhasıl, insanlık tarihinde tevhid inancı ile özelde kendisine inanan, genel­de ise bütün insanların bulçıkunun güvence altına alınması amaçlanmıştır. Söz konusu kardeşlik sadece düşüncede ve söylemlerde değil, davranışlarda vahdet olarak tezahür eden bir kardeşliktir. Ancak_ Kur'an-ı Kerim, tevhid inancının iktiza ettiği ölçüler dışında meydana gelen kardeşlik türlerini ten­kit etmekte birlikte onlan sosyal bir realite olarak kabul eder ve haklannın müdafaa edilmesini talep eder. 37

2.GENEL ANLAMDA KARDEŞLİK-HUKUKU

Sorumsuzluk ve duyarsızlıkların normal bir alışkanlık haline geldiği bir dönem yaşanmaktadır. Düşüncede var olan ahlaki ve insani değerler ile ha­yat tarzlan arasında derin uçurumlar oluşmuştur. Bencillik, duyarsızlık v~ hazların tatminini öğütleyen değerler toplumun hayatına hakim olmuş du­rumdadır. Manevi ve ahlaki değerler ise nostaljik bir anıt gibi hayatm ke­narında durmaktadır. Öyle ki ahlaki ve hukuki değerler, bir vitrin malzeme­sine dönüşmüştür. Bunun sonucunun insanlığa ve İslam dünyasına ağır bir şekilde döndüğü görülmektedir. ilişkilerde genellikle güvensizlik, bu­lanıklık, yapmacıklık, yüzeysel ve duygusuz bir zeriıin oluşmuştur. Ön yargılar, mesafeli duruşlar ve kaygılı bakışlar toplumsal hayatın her alanına nüfuz etmiştir. Bunun birçok nedeni olabilir. Ancak kardeşlik h~un toplumsal hayata yansıtılmamasının etkisi inkar edilemez. Hukukun tekili olan hak kavramı, gerçekleşen, sabit olan ve batılın zıddı anlamındadır. Kur'an bağlamında hak kavramı, sahih ilim, adalet, sıdık, açık olan, hikmet ve başkası üZerinde tahakkuk eden hak anlamlannda kul­lanılmaktadır. Hakkın alanı çok geniş olduğu için terim olarak fakihler hakkın net bir tanımını yapmamışlardır. Bununla birlikte fakihler hakları, mali, edeb!, ahlaki ve toplumsal haklar olarak kendi içinde farklı· kısırnlara ayırmışlardır. Hakların, şer'! olarak müstahak olunan bir ,ı:naslahat olarak tanımlamışlardır.38 Ancak şunun belirtilmesinde fayda vardır: İslamda hak kavramı sadece Müslümanlarla ilgili bir kavram değildir. "İslam, renk ve ırk ayırımı yapmadan inanan-inanmayan her insana eşit haklar tanımaktadır.

3-1 ei-Ahzab 33/18 35 el-HicrlS/47 3

' eo-Nisii4/176 37 eo-Nisa 4/75. 31

Bu konuda geniş bilgi için bk. Kutup Muhammed Kutup Tnbliye, lj!f-lslôm ve Hu.(:ii4ıı'/-lnsaii.D.inı'I-Fikri'I-Arabi, . yy. 1984, s. 29-34.

33

Birlik ve Beraberm1e Cami ı•e Dili Görevlilerinin Rolıi -2017

Hiç kuşkusuz bu anlayış, "Allah bütün alemierin Rabbidir" ontolojik gerçe­ğini kabul etmenin kaçınılmaz bir sonucudur. Bu yüzden İslam düşünce sistemi sadece Müslümanlara değil, herkese karşı iyi davranınayı ve herke­sin hakkını gözetmeyi temel ilke olarak kabul etmiştir."39

Kardeşlik hukuku, insan fıtratı, inanç ve toplumsal birlikteliğin bir sunucu olarak tahakkuk eder. Kur'an'da özellikle inançtan doğan karşılıklı haklar­dan bahsedilmekte ve süıinette de bu hakların nasıl yaşanınası gerektiği be­lirtilmektedir. Müslüman bir bireyin bu konudaki tavn empatide bulun­maktır. Çünkü inanmak aynı zamanda başkalanna karşı soruroluk bilincine sahip olmak ve herkesin birbirine karşı sorumlu olmasıdır.40 Böyle bir an­layışta Müslüman bir bireyin kendisi için istediğini Müslüman kardeşi için istemesi gerekmektedir. Bu durum bir hadiste şöyle nakledilmektedir: "Siz­den biri, kendi şabsı için istediğini kardeşi içlıı istemedikçe bakiki .anlamda mürnin olarnaz.'.41

Ancak biz bu çalışmamızda sadece Müslümanları ilgilendiren haklar ele almayıp, insanlık ailesini kapsayan haklardan babsedeceğiz. Aslında iman­dan kaynaklanan hakiann birçoğunun bütün insan türünü ilgilendiren baklar olduğunu söylemek mümkündür.

2.1. İnanç ve Fikir Hürriyetini Sağlamak

Kur'an-ı Kerim, doğru düşünce ve eylemler sergileme hususunda insanlara rehberlik etmekte,42 hakikatı benimseyenleri müjdelerken, yanlış yola sapan­lan da uyarmaktadır.43 Bütün bunlar yapılırken, "Dinde zorlama yoktur" 44

hitabıyla inançlanndan dolayı insanlara yapılacak baskı reddedilmektedir. İoançta insanların hür olduğunu ifade eden ayetlerden biri "(Ey Peygamber) insanla n, İsHim 'a bikmetle, güzel öğüt ve nasihat! e davet et. 'Onlarla en gü­zel yönteriıle mücadele et. Rabbin kimin hak yolda olduğunu ve kimin batıla saplandığını bilir. Allah doğru yolda olaolan bilir"45 ayetidir. Bu ayette inanç ve farklı fıkirlere karşı baskı ve şiddet ile değil, fıkir ve düşünceyle mücadele edilmesi tavsiye edilmektedir. Keza Kehf sfiresinde Allah Hz. Peygamber' e hitaben, "De ki, hak rabbinden gelendir. Bundan böyle dileyen iman etsin ve dileyen ~ar etsin. Biz zalimler için cehennemİ hazırladık"46

demekle, her bireyin kendisinin inancını belirlemede özgür olduğu

n Muhsin Oeınirci, Kur'an ve Sünnete Göre Tenıellıısan Hakları (ınruşmalı ilmi !oplantı), Ens;ı.r Neşriyaı, lsuı.ııbul, 2014, s. ı ı.

.ıo Ebü Abdillüı Muhammed b. ismiiii b. lbıü!ıim Cu'O Bubiiri, ei·C6mi'u 's.Salıilı Edeb, 27; Müsliın, Birr, 66. '' Müslim, lman, 71-72; Bubiiri, İman, 7; lbn Mfrce Mukkadime, 9. '1 ei-İsr.i 17/7. •ı Sebe 34128; el-Fatır 35125. " el-Ba.kara, 21256. "eo:Nabl 16/125. "'el-Kehf 18129.

34

8. Ulıtslararasr Din Görevlileri Sempozyıtmu Tam Metin Bildirileri -2017

··- -·- --··- - --· ---------·· ----------hatırlatmasında bulunmaktadır. Yine Zümer suresinde düşünce hürriyeti hususunda şöyle denilmektedir: "(Ey Peygamber) biz bu kitabı sana hak olarak gönderdik. Artık kim doğru yolu seçerse kendi lehinedir. Kimde sa­parsa ancak kendi aleyhinde sapmış olur. s·en bu hususta onlara vekil değil­sin"47 Bütün bu ayetler insana ne imanın ne <le inlcarın dayatılmasının doğru olınadığı ve inauçta insanın özgür olduğuna işaret etmektedir. Çünkü imanın dayatılmasının mümkün olmadığını aklı başında olan herkes çok iyi bilir. Şayet ·iman bir seçim ise bunun bireyin özgür iradesine ve seçimine bıralalması gerekmektedir. Zira insanlara fiziki olarak egemenliğine almak mümkündür. Ancak onların düşünceleri olan tasdiklerine hükmetmek imkansızdır. 48

Nakledildiğine gör~ Eski Mısır'da Krallar, baş ilahı temsil etmişler ve yer­yüzünde mabudun vekili sayılmışlardır. Bu çerçevede Hz. Musa 'nın döne­mindeki Firavun, kendisini en büyük rab olarak ilan etmiş49 ve Kur'an 'ın belirttiğine göre Firavun, kendi izni olmadan Musa'ya iman etmeyi yasak­lamıştır. Bu durum Kur'an'da şöyle ifade edilmektedir: "Bunun üzerine Firavun, " Demek siz benden izin almadan ona inandınız, öyle mi? Sizin yaptığınız bu durum bir danışıklı dövüştür. Belli ki siz Mısır'ın yerli halkını · buradan çıkartıp İsrailoğullar'ının hakimiyetini sağlamak istiyorsunuz. Ama siz görürsünüz gününüzü! Ahdim olsun ki ellerinizi, akaklannızı çaprazlama keseceğim, sonra hepinizi asacağım" diye tehdit savurur. 50 Sonuç itibariyle din ve vicdan özgürlüğünü kısıtlamak, ilahi öğretilerin bir gereği değil, olsa olsa Firavun'un kandır.

2. 2 Adalete Tanıklık Etmek

İslam'ın temel değerlerinden ve Kur'an tasavvurunu oluşturan önemli kav­ramlardan biri adalettir. Kur'an'ın farklı bağlamlarında ad~let, bazen J..WI ve türevleriyle51 bazen de .b.....:ill ve türevleriyle ifade edilınektedir.52 Adalet her­kese hakkının verilmesini ifade ederken, adaletin zıddı olan zulüm, başka- . larının haklana saldırmak anlamına gelir. Adalet kavramı, kişinin Allab'a ve topluma karşı adil davrai.:ımasını ifade etmekle birlikte, Müslümanların bir­birlerine karşı dürüst davranmalan ve birbirlerinin baklana riayet etmelerini

. de içermektedir.53 Adalet, müsavatı ya~i eşitlik kavramını iktiza etmekte,

"' ez-Zümer 39141. " Ahmet asla.n, Insan Hakları "e ls/om, www.Jibertedownload.conı, s. 124. '9 Ahmet inao, İnsan Hakları ve Din, Çanakkale Üniversitesi Yayınlan, Çanakkale, 2010, s. 40. ıo el-A 'riif?/123-124. ıı en-Nisii 4/58; en-Nahll6/90; ei-Hucur.iı 49/9. 51 ei-Mıiide 4/42; el-Mwnıehine 60/ 8. n Muhammed Tahir b. Muhammed b. Mubariımed et-Tunusi lbn Aşfır, et-Iolırir ve'r-Te11vir, ed•Daru' t-Tunusiyye,

Tunus, 1984, 14: 255

35

· Birlik ve Beraberlikte Cami ve Din Görevlilerinin Ro/ii -2017

--- -·---

bütün faziletierin toplamı ve insanı hatalardan koruyan bir terazi mesabesifr. dedir. Öyle ki sağduyulu bir kişi adalet ka~Tamını işittiğinde ondan lezzet alır ve onun zıddı olan zulümden de nefret eder. 54

Kur'an'da peygamberlerin gönderiliş amaçlanndan birinin yeryüzünde ada­letin ikame edilmesi olarak belirtilmektedir. Bir ayette bu konu şöyle ifade edilmektedir: "Allah'a yemin olsun ki, biz peygamberleri mucize1erle gön­derdik. Onlarla beraber kitabı indirdik ve insanlar arasında adaleti tesis ede­cek ölçüler belirledik."55 Ancak adalet, sadece kendisi gibi düşünen, kendi mezhep ve meşrebinden olanlara has bir değer olmayıp farklı din, mezhep ve meşreplere bağlı olan herkes için uygulanması gereken bir erdemdir. Hatta düşman olanlara karşı dahi adaletten taviz verilmemesi gerekmektedir. Ku(an'da bu husus şöyle ifade edilmektedir: "Ey iman edenler! Allah için kıyam edin ve adalete şahitlik yapın. Bir kavme olan lazgınlığınız sizi ada­letsizliğe itrnesin. · Adil davranın. Çünkü adil davranmak takvaya daha yakındır. İslam 'ı yaşayınız. Muhakkak Allah yaptıklannızdan haber­dardrr."56

Usarİ:ıe b. Zeyd, Beni Mab.zutı kabilesinden hrrsızlık yapan asil bir kadının elinin kesilmemesi için aracılık yapmaya kalkıştığında, Hz. Peygamber ona şöyle der: "Sizden önceki toplumların belak nedeni, onlardan asil olan birjsi ise hrrsızlık yaptığında eli kesilmezdi. Aşireti olmadığı için zayıf olan birisi hrrsızlık yaptığında eli kesilirdi. Allah'a andolsun ki, kızım Fatrna dahi hrrsızlık yapsa onun elini keserim."57 Hülasa, adaletin yer almadığı bir İsla­mi anlayışın insanlara güven vermesi zordur. İslam dünyasında yaşanan bunca savaş ve sıkıntıların temelinde adaletten yoksun bir dindarlık an­layışının önemli yerinin olduğu söylense abartı sayılmaz. Çünkü adaletin olduğu yerde düşünce, fıkir ve üretimde gelişme olw·. Zulmtin olduğu top­'Iurolarda ise yıkım söz konusudur.

2. 3. İnsanın Onurunu Korumak

Kur'an-ı Kerim'e bakıldığı_nda insanın üstünlüğü, şahsiyetli ve onurlu kılınması, sadece onun fizyolojik yapısı ve şekliyle değil, kendisine yükle­nen manayla ilgilidir. İnsan fıtratıyla uyumlu olduğu ifade edilen · İslam58

arneli ve ahHild prensipleriyle insanın onurunu muhafaza etmeyi amaçla­maktadrr. Bu hususta inanıp inanmamak fark etmez. İnsan olmak onun onu­run muhafazası için yeterli bir nedendir. İnsanın onurlu olmasıyla ilgili bir ayeti kerimede şöyle denilmektedir: "Biz Adem çocuklarını saygın !<ıldık.

s.ı Ra~ıb el-lsfahani, e::-Zeriyga ile Mekôrlmi'l-Şeriya. Dinı lkra. Dımışk, 2001, s. 247. u el-Hadid 57n5. 56 e1-Maidc 5/8. "Bubari, Hudiid, 12; Muslim, Hudüd, 8,9. " er-Rum 30/30.

36

8. Uluslarorası Din Görevlileri Sempozyıımu Tom Metin Bildirileri -2017

Onları deniz ve karada taşıdık Onlara güzel rızıklar verdik ve onları ya­rattıklanmızın birçağuna üstün kıldık."59 Zemahşeri'nin belirttiğine göre bu ayette bahsedilen insanın saygınlığı ve onuru (kerameti), insanın akletme, konuşma, eşyayı birbirinden ayrıt etme, yazı yazma, dünya ve ahiret işlerini i~ak etme gibi özelliğe sahip olmasıyla gerÇekleşmektedir.60

İnsan taşıdığı nefis ve bedeniyle varlık aleminin en onurlu ve değerli varlığıdır. Bu hususta ona denk başka bir varlık yoktur. Çünkü insanın, akıl ve konuşmak gibi özelliklere sahip olması, deniz .ve karada taşınması, en güzel yiyeceklerden kendisine ilisan edilmesi ona bu ayrıcalığı katmak­tadır.61 Ancak insanın onurlu olması, salt akletme ve konuşma gibi özellik­lerden kaynaklanmamaktadır. Sorumluluk sahibi olması da onun onurlu olduğunun bir kanıtıdrr. Çünkü düşünce ve davranışlarından sorumlu olmak onurlu ve şahsiyetli olmanın başka bir göstergesidir.62

Hz. Peygamber, veda hutbesinde insan onurunun korunmasını gündeme taşımış ve onun muhafaza edilmesini talep etmiştir. 63 Özellikle Müslümanın onurunun zedelendiği ve ayaklar altına alındığı bir ortamda onu destekleme­yen Müslümanı Allah zelil kılar. Müslümanın onurunu koruyan kimsenin de onurunun korunacağı beli.rtilmektedir.64 Başka bir badiste ise şöyle denil­mektedir: "Kim Müslüman kardeşinin onurunu korumak için mücadele ederse Allah onu cehennem azabından korur ve kim Müslüman kardeşinin olmadığı ve onurunun çiğnendiği bir ortamda onu müdafaa ederse Allah onu cehennem azabından azat eder."65

Netice itibariyle İslam dini, insanların ırzı, namusu, şerefi ve haysiyetlerine karşı saygılı davranmayı, onlarla alay etmemeyi, onlara küfür ve hakarette bulunmamayı emretmektedir. Gıybet, haset, iftira, işkence ve baskıyı yasak­laması yönündeki emirler, yasaklar ve tavsiyeler insan onurunu korumaya yöneliktir ve kardeşlik hukukunu teminat altına almaya matuftur.

" e l-A ·ıar, 7/203; el-lsrat7/70. '"Zemahşeri, ei-Keşşôf 011 Hokôiki Gavômidi 't-Teıızil ve UJnilli '1-Akôvil fe Vııculıi 't-T~il. m, 534. 61 Razi, Mefôtilıu '1-Goyb, XXI, 14. 61 Recep Ardogan, "Kcliiml Açıdan insan Haldannın Tcmellendirilmesi", Kur'aıı ve Snnnete G~re Temel lnsaıı Haldan,

Ensar Neşriyat, Istanbul, 20 ı 4, s. 97. 61 lbn Seyyidi'n-Nııs, Uıninıı'I-Eser, thk. Muyyeddin Mısto, Danı lbn Kesir, Beyruı,s. 365. " Ebiı Davud, Edeb, 36. " Tirmizi, Birr, 20.

37

Birlik ve Beraberlikte Cami ve Din Görevlilerinin Roli/-201 7

--~ ------

2. 4. Haksızlığa Maruz Kalanı Desteklemek

İslam' da adalet temel bir ilke olarak kabul edilirken, adaletin zıddı olan zulmün ber çeşidi yasaklanmış ve zülüm yapanlar lanetleomiştir. Zulüm, karanlık ve haddi aşarak bir şey olması gereken yerin d1şına koymak an­lamına gelmektedir.66 Allah'a şirk koşmak zulüm olduğu gibi kişinin kendi­sine ve insanlara haksızlık yapması da zülüm olarak kabul edilmektir.67

Kur'an'ın farklı bağlamlarında Allah'ın, zalimterin düşmanı olduğunu,68

zalim milletleri birlayete erdirmeyeceğini,69 zaliq:ıleri sevmediğini,70onları lanetlediğini, 71 zalimleri yok edeceğini72 belirtilmekte ve zalimlere .ıiiç kim­senin yardım etmeyeceği73 ve onların ·cehenneme gidecel9-eri74 ifade edil­mektedir. Zalimlerle ilgili Kur'an'da eo çok dikkat çeken cümlelerden biri de, "Allah, zalimleri birlayete erdirrnez"75 cümlesidir. Zalimliğin bu yıkıcı etkilerinden dolayı İslam' da da her türlü zulüm yasaklanm1ştır.

Mazlum olan Müslümanı desteklemek, onun yanında yer almak kardeşlik huk-ukun bir gereğidir. Bu hususta bir ayette şöyle denilmektedir: "Maruz kaldıklan baskılardan kurtulmak için sizden yardım isterlerse onlara yardım ediniz."76 İbn Kesir'in (ö.) belirttiğine göre bu ayetin anlaiDl şöyledir: "Zul­me maruz kalmış bedeviler sizden yardım talep ettiklerinde onları destekle­meniz zorunludur. Çünkü onlar inanç açısından sizin kardeşlerinizdir.?'77

Mazlumu desteklemek, mal, para, silah, gündem oluşturmak ve günün muk­tezası neyi gerektiriyorsa imidin dahilinde olan her şey ile olabilir. Bu konu­da bir hadiste şu bilgiler nakledilmektedir: "Müslüman kardeşin zalim de olsa mazlum da olsa ona yardım et. Sahabeden birisi ey Allah'ın resulü mai­luro olduğu halde ona yardım etmeyi anladım. Ancak zalim olunca ona nasıl yardım edilir? Bunun üzerine Hz. Peygamber, zatimi başkasına haksızlık yapmaktan alı koymak ona yardtm etmektir buyurur. " 78 Bu hadisten de anlaştldığı üzere Müslüınamn, zalim de olsa yaptığı zulümden vaz geçirmesi hususunda ona yardım etmesi gerekmektedir. Çünkü Müslüman olmak be­raberinde bu sorumlulukları da getirmektedir. Bu hususta bir badiste de şöy-

64 Ebü'I-Hilseyio Ahmed b. Faris b. Zekeriyya lbo Faris: Mu'cemu Makôyisu '1-Luğa, ıhk. Mulummed Avd Murib ve Fatime Mulıammed Aslan, Oaru ihyai't-Turasi'I·Ar.ıbi, Beyrut, 2001.s. 617.

61 lsfab5ni, el-Mufredötli E/fözi'I-Kıw 'aıı, s. 537-538. 61 Bakarn 2/193 . .. Bakarn 21253. '" Al~i İmr:in 3/57. 11 Hud 11/18. •: lbruhim14/13. " B:ıkara. 21270. " Insan 76131. "Cama62/S; Saf,61n; Ahl<df46/10; Şura 42110. "el~Eofal 8172. · "Ebü'I·Fida lmiidüddin Isınail b. Ömer İbo Kesir, Tefs~vnt'I-Kur'aui'I~Azim, ıhk. Hasaıı.Abbas Kutup, Musıafa Seyyid

ve Mubammed Seyyid Reşad, Mektebetü Kunube, Ciyze. 2000, 7: 130. 11 Bulı:ıri, Metilim, İkrab, 6; Tirmizi, Fiten, 68.

38

8. Uluslararası Din Goreviileri Sempazyımm Tam Metin Bildirileri -20/7

le denilmektedir: "Müslümanların kanları birbirine denktir ve kendinden olmayanlara karşı tek bir el gibidirler. Konum olarak en alt seviyede olan bir Müslüman diğer Müslümanlar adına karar verebilir."79 Bu hadisten de an­laşılmaktadır ki Müslümanlar tek vücut giqidirler ve bundan dolayı birbirle­rini desteklemeleri gerekmektedir. Bundan . dolayı Müslümanlardan birinin canına ve malına yapılan bir saldın bütün Müslümanlara yapılmış sayı lmaktadır.

Bulasa haksızlığa karşı gelmek, İslam 'ın temel niteliklerinden olmasına rağmen, günümüzde zulmün bütün bu yıkıcı ve dogurduğu olumsuz sonuç­larına rağmen İslam coğrafyasında zulme karşı gereken tepkinin verildiğini söylemek mümkün değildir.

2. 5. Merhameti Esas Almak

Bütün canlılara karşı merhametli olmak, Kur'an ve sünnetin temel değerle­rinden biridir. Merhamet, acı duymak, şefkat etmek, bağışlamak ve iyilikte bulunmak anlamlarına gelmektedir.80 Birçok ayet ve badiste merhametli olmanm önemine vurgu yapılmaktadır. Kur'an'da Allah'ın merhametli ola­cağı, 81 bol merhamete sahip old!Jğu,82 Kur'an'ın merhamet kaynağı oldu­ğu83 ve Hz. Peygamber'in bütün insanlar için rahmet olduğu 84ifade edil­mektedir.

Tevbe suresi hariç bütün sürelerin başında zikredilen besmelede Allah'ın Ralıman ve Rabim isimlerinin yer alması, İslam anlayışının merhamet üze­rine bina edildiğini göstermektedir. Besmelede Ralıman sıfatından sonra Rahim yerine, Azim gibi başka bir s ıfatın getirilmemesi ve Rabmandan son­ra Rahiın sıfatının zikredilmesi, merhametli olmanın önemine bir vurgu­dur.85 İlahi merbametin sonsuzluğunu ifade eden bu ayetin Kur'an'ın hemen başında yer alması da tesadüfi değildir. Kur'ani değerlerin temelinde bütün caJ?lılara merhamette bulunmak olduğu hemen işin başında beyan edilmek istenmektedir. ·

Kur'an-ı Kerim'in ahlaki değerlerinin esası, bütün canlılara karŞı merhamet­li davranmak, onlara karşı şefkatli olmak ve onlara işkence yapmamaktır. Bu husus bir ayette şöyle ifade edilmektedir: "Müminler, "Rabbimiz! Bize dün­yada da aribette de iyi ve güzel şeyler ilisan eyle! Biz samirniyetle tevbe

"Ebü Oavud, Cihııd, 147; !bo Mace, Oiy:it, 31. 10 lbo M:ınzur, Lisiimı'I-Arab, 5: 173. 11 el-En 'ıim 6/54. ı:: el-En ':im 6/147. u el-En 'am 6/157. " el-Enbiya 21/107. u Rağıb Sercıini, ei-Kıyem ve'I-Aiılakji'/-Hadôreti'l-lslanıiyye, www.Raoulallııb.Neı, s. 83.

39

· Birlik ve Beraberlikte Cami ve Din Görevlilerinin RoU/ -2017

edip sana yöneldik" dediler. Allah da şöyle buyurdu: "Ben dilediğimi azabıma çarptını;ıa gücüne sahibim. Rahmet ve şefkatim ise her şeyi ku­şatmıştrr. Fakat ben rahmet ve şefkatimi emir ve yasakla.ı::ım konusunda so­rumlu, duyarlı, bilinçli davrananlara, zekatı verenlere ve ayetlerime yürekten inananlara tabsis edeceğim."86

2. 6. Dürüst Davranmak

Dürüstlük, yalan söylem.emek ve hülanün gerçeğe uygun olması anlamına gelmektedir. İrfan eWine göre sıdk, kişinin, ölüm tehlikesinin olduğu yerde dahi doğruyu söylemesidir.87 Akıl, din, mürüvvet ve dürüstlükle yad olabil­mek için dürüst olmak gerekmekte ve bundan dolayı dürüstlük Müslümanın en belirgin özelliklerinden biri sayılmaktadrr.88 Kur'an'da sıdık/dürüstlük ve adalet özelliğinin ön plana çıkarılması, İslam'a göre dürüstlüğün ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Bu hususta bir ayette şö~le denilmektedir: "Allah'ın ketarnı dürüstlük ve adalet olarak tamamlandı." 9 Bu ayette geçen "Kelime"den mecazi olarak Kur'an kastedilm.ektedir. Araplar bir kasideyi bir şaire nispet ettiklerinde "Bu filan kişinin kelimesidir" demekle ondan kelamı kastederler.90 Allah'ın kelamırun tamamlanması ise emir, nehiy, ha­ber, inşa, va'ad ve vai'd olarak gerekeni ihtiva etmektir.91

Kur'an'ın yanı srra hadislerde de dürüstlüğün önemi üzerinde ·durulmakta ve dürüstlüğün insanı cennete götüreceği belirtilmektedir. Bu konu bir hadiste şöyle ifade edilmektedir: "Dürüstlükteo (sıdk) ayrılmayın. Zira dürüstlük sizi iyi}iğe (birr), iyilik de sizi cennete götürür. Kişi sürekli dürüst olur ve dürüstlüğün peşinde olursa Allah katında dürüst olaolardan (sıddtk) yazılrr. Yalandan kaçının, zira yalan sizi kötülüklere (fucur) götürür. Kişi sürekli . yalan söyler, yalanın peşinde olursa Allah katında yalancıl~rdao (kezzab) .olduğu yazılrr."92 Görmez, dürüstlükle ilgili şu tespitlerde bulunmaktadrr:

"Ahlaki bütün sistemlerin ahlaklı ve erdemli bir hayat için şart koştuklan en büyük ilke şüphesiz doğruluktur. Doğruluk sadece söze özgü ve sözden bek­lenen bir ilke olmadığı gibi ayw şekilde doğrunun zıddi olan yalan da sadece sözle Hintili değildir. Susacak yalan üzere hayat silreolcr, yalan söz söyleyen­lerden hep fazla olmuştur. Eski dilimizde buna "samt-ı kazip" rlenmiştir. Ger­çek anlamda doğruluk (sıdk) hakikat anlammda doğru olanı tasdik etmek, tas­dik ettiğimiz hakikate uygun doğru söz söylemek ve verdiğimiz sözde dur-

"el-A'riif71156. 11 Seyyid Şerif, et-Tarifôt, Mel.:teberu Luboan, Beyruı, ıs., s. 138. u Ebü'l-Haseo Ali b. Muhammed b. Habib el-Basri el-Maverdi, Edebu'd·Diiflya ve'd-Difl, thk. Mustafa Sakii, Daru'l­

Kurubi'f.IJmiyy~. Beyrut, s. 254. "et-En'ıim 61115. 90 Taberi, Ebü Ca'fer Muhanımed b. Cerir b. Yez.id ei-Amüli et-Taberi et-Bağdiidi, CamiU'I·Beyao fi Tefsiri'l-Kw'ao,

DirO'I-Ma'rife, Beyruı, 1986, 12, 62. " Zemahşeri, Ebü'I-Kiisım Mahmüd b. Ömer b. Muhammed ei-Harizmj, ei-Keşşaf an Hillila Gavamizi't-Teozil ve

Uyi)ni'I·Ekiivil fi vücuhi'He'vil, Mektebetn'I-Ubeykan, Riyad ,1998, 3, 60. 92 Buhar!, Edcb, 69; MOs !im, Birr, 103, 1 04.

40

8. Uluslararası Din Glirevlileri Sempozywnu Tam Metin Bildirileri -201 7

mak, söylediğimiz doğru söze uygun davranışta bulunmaktır. Şayet doğru lu~ söZiln sıfatı olarak alacak olursak sözün, bem insanın iç dünyasın~ inancına ve düşüncesine hem de iş ve davranışianna uygun olması demektir."93

Velhasıl, dürüst olmanın, söz ve eylemlerinde dürüst davranmanın kardeşlik hukukunun bir parçası olduğunu düşünİnekteyiz. Bundan dolayı Müslü­manın Müslümana karşı dürüst davranması bir haktır.

2. 7. ;ihtilafları Çözmek

İnsanlar arasında zaman zaman sorunlar meydanıı. gelebilir ve bu insan ol­manın da muktezasıdır. İnsanı yaratan Allah onun bu yapısını en iyi bildiği için Kur'an'da insanlar arasında ihtilaflar meydana geldiğinde onlara çözüm yolları da gösterilmektedir. Kur'an'da sorunların çözümü sulh kavramı ile ifade edilmektedir. Sulh ise insanlar arasındaki nefreti ortadan kaldırmaktır. 94

Toplumda barışı gerçekleştirmek için bireyler arasındaki sorunlan çözmek İslam'ın Müslümanlara yüklediği önemli bir görevdir. Çünkü sulh, toplumu iç kargaşadan korur ve dış etkilere karşı korunaklı bir bale getirir. Toplum-. ların asıl çöküş nedeni de içerdeki düşmanlıklar ve böİünmelerdir. Bundan dolayı Müslümanlardan iki grup birbiriyle çatıştığında aralanndaki sorun­ların çözülmesi emrediLmektedir. Barışın tesisine yanaşmayan ve haksız olan gruba karşı mazlumun desteklenmesi tavsiye edilmektedir. Böylelikle iki grup veya iki birey arasında gerçekleşen sorunlarda taraftar değil, barışı sağlayan üçüncü taraf olunması istenmektedir. Toplumsal ve bireysel sorun­larm çözülmesinde ancak adil davranınakla barış tesis edilebilir.95

Burada dikkat edilmesi gereken diğer bir husus da, birbiriyle sorun yaşayan birey ve grupların birbirini tekfır veya tadlil etmelerinin doğru bir yaklaşım olmadığıdır. Çünkü Kur'an'da birbiriyle savaşan ve birbirine kılıç· çekenler,

kardeş olarak ifade edilmektedir. Ayrıca adalete dayalı barışı gerçekleştiren­lerin sevildiği ve Allab'm merhametine mazhar olduklan belirtilmektedir.96

Bu bağlamda akla şöyle bir soru gelebilir, sulh ile ilgili bu kadar emir ve tavsiyeler bulunmasına rağmen neden Müslümanlar arasında sorunlan gide­recek ve barışı tesis edecek bir kurum inşa edilmemektedir. Acaba barışı tesis etmekle ilgili olan emirlerin niçin naniaz ve zekat ile ilgili emirler ka­dar farziyeti ifade ettiği düşünülmemektedir? Müslümanlar arasında böyle bir kurum olsayd ı muhtemelen İslam dünyasındaki sorunlar bu kadar can yakmayacaktı. Netice itibariyle toplumsal sorunların çözümü yönünde

91 Mehmet GOnnez. Hz. Peygamber Dilinde Doğruluk ve Sadıık.n, Mehmeıgônneı.com, s. 1. "'Rağtb ei-lsratı5ni, ei-Mii.fredôtli Elfôzi/Kur'an, s. 489. "ei-Hucuriit 49/9. ,. el-Hucuriit 49/1 O.

41

Birlik ve Beraber/Ikie Cami ve Din Görevlileriliili Rolıi -2017

çalışmak ve Müslümanlar arasında barışı tesis etmek kardeşlik hukukun­dandır.

2. 8. Marufu Emretmek ve Münkerden Sakındırmak

Toplumda dostluk ilişkilerinin gelişmesinde, akl-i sellm, ilahi vahyin onay­ladığı değerlerin yaygınlaştırması, toplumun gelenekleri, insan fıtratına

aykırı olmayan hayata ba~ış açısı ve ahlaki değerler önemli rol oynamak­tadırlar. ·Marufun emred~Lmesi ve münkerin nehiy edilmesi, Müslüman top­lurolann ıslahında ve değerlerinin korunmasında etkili iki önemli unsurdur. Kur'an-ı Kerim'de bu iki durum Müslüman erkek ve Müslüman kadınların bir özelliği olarak ifade edilmektedir. Tevbe suresinde bu durum şöyle belir­tilmektedir: "Mümin erkekler ve mumın kadınlar birbirlerinin yardımcısıdırlar. Onlar manıfun hakim ve kötülüğün mahkiim olması için uğraşırlar. Namazı hakkıyla kılar, zekatı verir, Allah'a ve elçisine yürekten · bağlılık gösterirler. Allah'ın rahmet ve merhametine gark edeceği kimseler işte bunlardır."97 Başka bir ayette Müslümanlardan hayradavet eden, marufu emreden ve kötülükten caydıran bir grubun olması emredilmektedir.98 Keza başka bir ayette iyiliği emretmek ve kötülükten sakındırmak,' Allah'a iman etmeye takdim edilmiş ve bu nitelik en hayırlı ümmetin özelliği olarak ifade edilmektedir.99 Kaliteli ve hayırlı bir toplum olabilmek için söz konusu il9 özelliğe sahip olmak gerekmektedir. Çünkü toplumda bir ferdin zayi olması ve toplumun değerlerinden kopması bir bütün olarak toplumun ziyan olması demektir. Bundan dolayı aklın da iktiza ettiği gibi insanlığa rehberlik edecek olan Müslüman toplumlarda herkes birbirine karşı sorumludur ve bu aynı zaman bir kardeşlik hukukudur.

2. 9. Hoşgörülü Olmak ve Saygı Dilini Kullanmak

Sözlükte hoşgörü; yumuşaklık ve kolaylık sağlama anlamında olan müsa­maha 100ile ifade edilmektedir. Fıtrat gereği toplu halde yaşayan insanın her bir ferdinin inancı, kişiliği, yaşayışı ve hayata bakışı farklı olabilir. İnsan­Iann birbirlerinin bu farklı yönlerini olduğu gibi kabul etmelerine hoşgörü adı verilmektedir ·ve anlam olarak taassubun zıddıdır. Taassup, körü körüne bir fikre bağlanıp onda ısrar etmektir. Taassubun siyasi, mesleki, ilmi, kavmi, dini ve mezhebi gibi farklı çeşitleri vardır. 101

Beşeri ilişkilerde güzel ve aynı zamanda muhataba değer atfeden bir dil kullanmak Müslümanın Müslüman üzerindeki bir bakkıdır ve bu hak Müs-

97 eı-Tevbe 9nı. " Al-i lmran 3/104. " AJ.j lınr.in 3/11 o. 100 EbO'l-Hüseyio Ahmed b. Faris b. Zekeriyyıi lbn Faris, Mu'cemu Maköyisu '1-Luğa, thk. Muhaııımed Avd Murib ve

Fatime Muhammed Aslan, Diinı İbyni't-Tumsi'l-Ar.ıbl, Beyruı, 2001, s.469. 101 Süleyman U1uda~,/slanı'da Mıirşit ve lrşat Faaliyeti, irfan Yayınlan, Istanbul. 1975, s. 148.

42

8. Uluslararası Din Görevlileri Sempozyımm Tam Metin Bildirileri -2017

lüman olsun olmasın hiçbir insandan esirgenmemelidir. Kur'an da Hz. Musa ve Hz. Harun'un Firavun'a gidip ona vahyi tebliğ etmek için gönderildikle­rinde i letişimde ona yumuşak davranınayı davranılması ve saygıyı ifade eden bir dilin kullanılması istenmektediİ. Taha suresinde bu husus şöyle ifade edilmektedir: Firavun'a tatlı bir dil ile yumuşak bir üslupla hitap edin. Belki böylece aklını başına alıp imana gelir yahut. en azından yüreğin, e Allah . korkusu düşer de azgınlıktan vaz geçer."102 Hz. Musa'nın Firavun ile ileti­şiminde hoşgörülü olması talep edildiği görülmektedir. ÇünlW k;ültür seviye­si yüksek olanların hoşgörülü olması gerekir. 103

Kur'an-ı Kerim 'de hi tapta kullanılan sözün olumlu sıfatları şu Şekilde belir­tilmektedir. Güze.l söz (kavl-i hasen), uygun ve olumlu söz (kavl-i maruf), 104

kavl-i adi (dengeli söz), sağlam ve doğru söz (kavl-i sedid), 105 kavl-i tayyib (hoş söz), yumuşak ve faydalı söz (kavl-i leyyin), 106 saygılı söz (kavl-i ke­rim), 107 açık söz (kavl-i beliğ), 108 ve kolaylaştıncı söz (kavl-i meysur), 109

. Ayrıca "Kur'an-ı Kerim'de kavl-i su: (kötü söz) çirkin söz (kavl-i müo­ker),110 yalan söz (kavl-i z0r),111 eğri söz (kavl-i lahn), 112 ve kavl-i zuhruf (süslü söz) gibi olumsuz anlainda bazı özelliklerinin zikredildiği görülmek-· tedir. 113 Kur'an'da söz ile ilgili zikredilen bu niteliklere iletişimde dikkat edilmesinin kardeşlik haklarından biri olduğunu düşünmekteyiz. ·

2. 10 Akli Potansiyeli AktifHale Getirmek

Akıl, insanın en değerli varlığıdır. İnsam diğer varlıklardan ayıran en önemli özelliktir. Akıl, bütün faziletierin esası ve dinin de temelidir. Akıl ile eş..:

yanın hakikati anlaşılır, iyi ve kötü işler onunla birbirinden ayrıt ediıir. 114

Din adına da olsa akli potansiyelin kul!anılmasını engellemek ve aklın öz­gürce kullanılması, önündeki engellerin kaldınlmaması, bir hak ihlali. sayılmaktadır. Çünkü tevhit inancı başta olmak üzere dinin doğru an­laşılması ve insana tevdi edilen dünya imarının nitelikli bir şekilde

yapılabilmesi insan aklının işlevsel oinıasına bağlıdır. Kur'an'ın belirttiğine göre bu önemli potansiyeli kullanmayan insanlar olum~uzluklar içinde yaşa-

102 Taha 20/44. 101 Muhammed M. Picktl1all. Kardqlik ve Hoşgörü, ırc. H. Şencan. T. Dinçer. Akabe Yay., İstanbul, 1985, s. 37. 1 o.ı eo-Nisa 415. 10' en-Nis:i 4/9. 106 Taba 20/44. 107 el-lsr:i 17/23. 103 eo-Nisa 4/63. 109 ei-İsra 17128. 110 el-Mücadele 58/2. 111 el-Mücadele 5812. m Muhammed 47/30. "' Bu konuda geniş bilgi için bk. Mehmet Göremez, Kur"aı1-1 Kerim'iu/şığmda Söz ve Davromş Estetiği, Mebmet­

gormez. Com, s. 1-2. "" Maverdi, Edebu'd-Düuyo ve 'd-Diu, thk. Musıatiı Seka, Oaru'l-Kutubi'I-İlmiyye, Beyrut, s. 20.

43

Birlik ve Beraber/if.:te Cami ve Din Görevlilerinin Rolıi -2017

yacaktır. 115 Bu nedenle gerekçesi ne olursa olsun insanın. bu önemli serma­yesini kullanmasını engellemek ve işlevsel bir hale gelmesi için gereken ortamın hazrrlanmasına katkının sunulmaması insanı cehenneme dahi götü­rebilir. Bu hususta mülk süresinde şöyle denilmekt~dir, "Bizler aklımızı kullansaydık veya hakikatleri işitseydik cehennem ehlinden olmazdık." 116

Görtildüğü üzere aklın insanlar için neler ifade ettiği net bjr şeklide ortaya konmaktadrr. ·

2. 11. Fırsat Eşitliğini Sağlamak

İnsaı;ı fıtratı gereği farklı yeteneklere sahiptir. İnsan, kendisiyle baş başa kaldığında her şeyin kaynağının Allah olduğuna İnanmak, Allah ile iletişim kurmak, ondan gelen mesajları kabul etmek, ona itaatte bulunmak, düşün­mek, araştırmak, en mükemmel kavuşmak, evreni incelemek ve var oluş nedenini araştırma yeteneğiıiin bulunduğunu fark edecektir. 117 Kur'an-ı Kerim' de taklidin şiddetli bir şekilde eleştirilmesi ve taklit anlayışını benim­seyenlerin kınanması118 insamn aklı başta olmak üzere kendi yeteneklerini kullanmasına matuftur. Kaliteli ve nitelikli insanların inşası ve dolayısıyla erdemli bir toplumun oluşması insanın fıtri yeteneklerinin işlevsel olmasına bağlıdtr. Bu da ancak fırsat eşitliği ve özgür bir ortamın oluşmasıyla müm­kün olmaktadrr.

3. KARDEŞLİK HUKUKUNUN TOPLUMA Y ANSıMALARI

Nitelikli birtoplumun oluşması ve herkesin kendini güvende hissedebilmesi için Kur'an ve sünnetin ihtiva ettiği tevhit anlayışı başta olmak üzere kar­deşlik hukuku, ahlaki ve insani değerler doğru bir şekilde anlaşılınası muk­teza-yı hale uygun, çağın dili ve kavramlanyla mubatap kitleye iletilmesine bağlıdır. Aksi takdirde insanlığın saadeti için gönderilen İslam, onların rnut­suz olmasına da sebep olabilir. Çünkü insanların fıtri ve toplumsal ihtiyaç­larına hitap etmeyen bir dindarlık anlayışı, "Gönüllü müntesipler değil, kin dolu düşmanlar üretir ve belli bir süre sonra arkasında kan, gözyaşı ve nef­retten başka bir şey bırakmaz." 119 Bu .nedenle aklın işlevsel olduğu, ilmi geleneği dışlamayan ve çağdaş bilimleri de bilen kişiler tarafından yapılan dini yorumlar ve içtihatlar önem arz etmektedir. · ·

Kur'an ve sünnette belirtilen kardeşlik hukuku işlevsel olduğunda toplumu oluşturan bireyler arasında önyargılar ortadan kalkar ve toplumsal iletişim daha etkin olur. Aksi takdirde bireylerin zihinlerinde zanna dayalı önyargLlar

ı u Yunus 101100. 11

' ei-MQ!k 67/10. 111 Reşit Rıza Teftint'I-Menôr, Oaru'I-Menar, Kalıire, 1954. 1:276 111 ei-Mdide 4/104; cl-A'rıif7-28-44-102; Yüous IOnS; Yusuf 12179. "' Semih Yolaçao, islam Kı1/tiiriinde Kmdqlik Ruhu, Ekrem Yayınlan, İstanbul, 2006, s. 15.

. 44

8. Uluslararası Din Goreviileri Sempozyunw Tam Metin Bildirileri -2017

. oluşabilir ve toplumsal ilişkileri olumsuz etkiler. Bundan dolayı Kur'an'da zandan kaçınması emredilmektedir. Keza haklara riayet edildiği takdirde bu durum toplumun birliği ve bütünlüğüne olumlu anlamda yansır. Çünkü in­sanlar kendini güvende hisseder. Toplumşal bütünlük ve bireyler arası nite­likli ilişkiler de güvenin hakim olduğu toplumlarda daha çok görülmektedir.

Kardeşlik haklannın kurumsallaştığı toplumlarda bireylerin huzuru ve mut­luluğu artar ve bu durum toplumsal bütünlüğe katkı sunar. Bu gün İslam dünyasının her yerinde kan, gözyaşı, yıkım, yetim çocuklar ve dul kadınlarm varlığı, İslam coğrafyasında Kur'an ve sünnette yer alan kardeşlik hukuku­nun kurumsal bir hale .gelmemesinin bir sonucudur. Bundan dolayı günü­müzde İslam coğrafyasında huzur ve mutluluktan eser kalmamış ve bunlann yerini derin bir karamsarlık almıştır. Ayrıca kardeşlik hukukunun kurumsal­Iaştığı ahlaki değerlerin içselleştirildiği toplumlarda insanların sağlığı ve psikolojik durumu da iyi bir seviyede olur. Diğer taraftan kardeşlik hukuku ve adalet gibi İslam'ın temel değerlerinin zihinlere ve gönüllere yerleşmedi­ği toplumlarda abus yüzler oluşur. İslam dünyasının yüzünün mubtesim · olmamasının bundan kaynaklandığını düşünrnekteyiz.

İslam'ın ahlaki ve geniş anlamda kardeşlik hukukunun normatİfhale geldiği toplumlarda taassup, kabile ve ırka taassup olmaması gerekir. Maalesef Kur'an'da taassubun her çeşidi tenkit edilmesine rağmen, bedevi kültürün bir ürünü olan taassup halen İslam coğrafyasında varlığını sürdürmektedir. Kardeşlik hukukuna riayet edildiği toplumlarda ve coğrafyalarda bireylerin birliktelikleri daha yoğun olur. Bu çerçevede cuma, bayram, teravih ve ce­naze namazianna katılım· daha olur. Çünkü kardeşlik hukukunun işlevsel olduğu toplumlarda insanların birbirlerine bakışı daha olumlu olur. Keza kardeşlik ruhunun olduğu toplum bireyleri arasında sorumluluk bilinci, bir­birlerini bağışlama ve hoşgörü anlayışı gelişir. Bunun bir sonucu olarak toplumda yardımlaşma, dayanışma ve hasta. ziyaretleri gerçekleşir. İletişim­de kullanılan nezih dil de beşen ve komşuluk ilişkilerini geliştirir. Buna göre kişinin komşusu müşrik ve ateist bile olsa, komşu olduğundan komşu­luk haklan tahakkuk eder ve bu haklara riayet edilmesi gerekir. 120 Ayrıca kardeşlik hukukunun kurumsallaştığı ve uygulandığı toplumlarda can ve mal güvenliği ve mazlumların hakkını müdafaa anlayışı gelişir.

120 Abdulvalıham eş-Şo 'rôni. Hul.ıtl.ıı'I-Uiıırvetı '1-lslômiyye, tre. Harnet Eker, Sönmez Neşriyat, lsıiuıbul, 1975, s.97.

45

Birlik ve Beraberlikte Cami ve Din Görevlilerinin Rolıi -1017

SONUÇ

Kur'an-ı Kerim, insanın bayrı elde etmede ve şerden de kaçınmasında, emir ve nehiyleriyle dünya iınannda, ferdi ve ictiına'i bayatta insanın dalalete düşmemesi ve hidayete ermesi için ahlaki, insani konularda, adalete tanıklık etmede ve hakkaniyet çerçevesinde mutlu bir bayatın yaşanmasına rehberlik yapmaktadrr. Amacı, hak ve adalet başta olmak üzere ihtiva ettiği değerle­riyle erdemli bir toplum ohişturnıak ve böylelikle toplumsal bütünlüğü sağ­lamaktır. Kur'an'da kardeŞlik hukukuna vurgu yapılması ve bu yönde. bir kısım tavsiyelerde bulunulması da bundandır. Çünkü kardeşlik hukuku iş­

levsel bir hale getirilip kurumsallaştığında bütün farklılıklarıyla toplumu oluşturan bireyler arasında pozitif duygular gelişir. Ancak bu hususta önemli olan başta kardeşlik hukuku olmak üzere İslam 'ın ahlaki değerlerinin batıda inşa edilen kavramlarla değil, İslam'ın kurucu metinleri olan Kur'an, sünriet ve bunlar etrafında oluşan kavramlarla mubatap kitleye iletilmesidir.

Netice itibariyle aynıarıneve babadan dünyaya gelen çocukların tarihi süreç içinde dinleri, rrklan, dilleri, renkleri, coğrafyalan ve kültürleri farklılaşsa da hepsi .Adem'in çocuklandrr, tabi'i ve evrensel baklarda eşittirler. İnsan­ların bu farklılıklardan dolayı bilian ihlal edilmesi ve haksızlığa maruz kalması doğru değildir. Aksine insanların mensubiyetleri ve dilleri yeryüzü-. nün düzenini korumada birbirlerine destek olmada ve insanlık medeniyetini geliştirmede bir zenginliktir. Bu nedenle insanlar coğrafya ve soy kütüğü olarak birbirinden uzak da olsalar Kur'an'ın ta'aruf kavramıyla ifade ettiği üzere birbirlerinin hakianna saygılı olmak ve hatta birbirlerinin baklarının muhafazası için mücadele etmek gerekmektedir. İnsanlığın ortak baklan olan adaleti, merhameti, insan onurunu ve insan baklarını önc~lemeyen bir dini yorum, vabyin amacına hizmet etmeyecek ve insanlan Kur'an-ı Ker~·~ yakınlaştırmak yerine ondan uzaklaştıracaktır.

KAYNAKÇA

ARDOGAN Recep, Kur'in ve Sünnete Göre Temel İnsan Hakları.

ASLAN Ahmet, İnsan Haklan ve İslam, www.libertedownload.com.

AT ALAR Kurşat, Düşüncenin Okullaşması, Pınar yayınlan, İstanbul.

BtJHARi, e/-Cômi'u 's-Salıilı Edeb, 27; Mfislim, Birr, 66.

DEMİRCİ Muhsin, Kur'an ve S~nnete Göre Temel İnsan Haklan (tartışmalı ilmi toplantı), Ensar Neşriyat, İstanbul, 2014.

EL-MA VERDi Eb!l'l-Haseo Ali b. Muhammed b. Habib el-Basri, Edebu'd-DUnya ve'd-Din, thk. Must~:fa Saka, Daru'l-Kutubi'l-İlıniyye, Beyrut.

. 46

8. Uluslararası Din Görevlileri Sempazyumu Tam Metin Bildirileri -2017

. EŞ-ŞA'RANI Abdulvahhaın, Hukuku'l~Uhuveti'l-İslfuniyye, tre. Harnet Eker, Sönmez Neş­riyat, İstanbul, 1975.

FAHREDDİN ER-RAzi Ebu Abdullah Fahreddin Muhammed -b. Ömer, Mefiitilıu'l-Gayb, Daru'l-Fikr, Beyrut. ·

GÖRMEZ Mehmet, Hz. Peygamber Dilinde Doğruluk ye Sadaka, Mehmetgörrnez.com.

GÖRMEZ Mehmet, Kur'an-ı Ke.rim'in ışığıoda Söz ve Davranış Estetiği, Mehmetgorrnez . . Com. .

İBN AŞÜR Muhammed Tahir b. Muhammed b. Muhammed et-Tunusi, et-Tahrir ve't-Tenvir, ed-Daru't-Tunusiyye, Tunus, 1984. ·

İBN FARİS Ebü'l-Hüseyin Ahmed b. Faris b. Zekeriyya, Mu' cemu Makiiyisu'I-Luğa, thk. Muhammed Avd Murib ve Fatime Muhammed· Aslan, Daru İhyai't-Turasi'I­Arabi, Beyrut, 2001. .

İBN KESİR Ebü'l-Fida İmadüddin İsmail b. Ömer, Tefsiyru'l-Kur'ani'l-Azim, thk. Hasan Abbas Kutup, Mustafa Seyyid ve Muhammed Seyyid Reşiid, Mektebetu Kurtube, Ciyze, 2000.

İBN !VIANZÜR, Ebü'l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Aliei-Ensari İbo Manzilr, Lisiinu'I-Arab, Diiru İhyai't-Turasi'l-Arabl, 1997.

İBN SEYYİDİ'N-NAS, Uyilnu'l-Eser, thk. Muyyeddin Mısto, Daru İbn Kesir, Beyrut.

İNAN Ahmet, İnsan Haklan ve Din, Çanakkale Üniversitesi Yayınlan, Çanakkale, 20!0.

İSFAHANI, ei-Alliime er-Rağıb, Mufrediitu elfiizi'l-Kur'iin, th.k. S_afvan Adnan Davildi, Daru'l-Kalem, Dımaşk, 2002.

KUTUP Muhammed Kutup Tahliye, el-İsliim ve Hukitku '1-İnsan,Diiru'I-Fikri'I-Aİabi, yy. 1984.

MA VERDİ, Edebu'd-Dünya ve'd-Din, thk. Mustafa Seka, Diiru'l-Kutubi'I-İlmiyye, Be)mıt.

MUHAMMED FUAD ABDULBAKİ, ei-Mu'cemu'I-Mufehres li Elrazi'I-Kur'an-i'l-Kerim, Diiru' l-Hadis, Kahire.

MÜSLİM, Ebü'l-Hüseyin ei-Kuşeyri en-Nisaburi Müslim b. ei-Haccac, Sahilı-i Müslim,İman, 71-72

PİCKTLIALL Muhammed M .. Kardeşlik ve Hoşgörü, tre. H. Şencan . T. Dinçer. Akabe Yay,. İstanbul, 1985.

RAGIB EL-İSFAH.A.Ni, ez-Zeriyga ile Mekiirimi'ş-Şeriya, Diiru İkra, Dımışk, 2001.

RAGIB SERCANİ, el-Kıyeni ve 'l-A!ılakfi'l-Hadiireti'l-İslamiyye, www.Raoulallah.Net.

REŞiT RlZA Tefsiru'l-Meniir, Daru'l-Menar, Kahire, 1954.

SEYYİD ŞERiF, Tarifiit, Mektebetu Lubnan, Beyrut, ts.

TABERİ, Ebu Ca'fer Muhammed b. Certr b. Yezld ei-Amüli et-Taberi ei-Bağdadi, Camiü'l­Beyiin fi Tefsiri'I-Kur'iin, Diirü'l-Ma'rife, Beyrut, 1986, 12, 62 . .

ULUDAG Süleyman, İslam'da Mürşit ve İrşat Faaliyeti. irfan Yayınlan., İstanbul. 1975.

47

Birlik ve Beraberlikte Cami ve Dilı Görevlilerinin Rolı7 -2017

YOLAÇAN Semih, İslam Kilitüründe Kardeşlik Ruhu, İstanbul: Ekrem Yayınlan, 2006.

ZEMAHŞER.İ, el-Keşş6f an Hakiii/d Gav6midi't-Tenzil ve Uyiini'/-Ak6vil fe Vuculıi't-Tevil, thk. Adil Ahmed Abdulmevcud, Mektebetu'I-Abikan, Riyad, 1998 .

. 48