1

Bir Hakikat Araycs: Gazl D.Cndiolu

mam Gazl... hem kl krk yarc bir hakm (filozof)... hem inancn aklyla uzlatrabilekelmc (teolog)...

hem de sahip olduklarn onlara sahip olduktan sonra terkedebilme cesaretini gstermi ak ehli bir sf

(mistik)...

Bu yaz kendi talepleri zerine NTV-Tarih dergisinin Mart 2010 says iin yazlmt. Ancak yazm

iznim alnmadan ve bana haber verilmeksizin makasland ve ne yazk ki sansrl haliyle yaymland.

Aada, ideolojik-makas kullanlarak sansrlenen makalemin asln okuyacaksnz. stesinden gelebilir

miydim bilemiyorum ama her ay benzer biimde Dou'dan veya Bat'dan, bir dnrn veya sanatnn ksa

bir portresini yazmaya kendimi ikna bile etmitim. zgnm.

* * *

mam Gazl... hem kl krk yarc bir hakm (filozof)... hem inancn aklyla uzlatrabilen bir kelmc

(teolog)... hem de sahip olduklarn onlara sahip olduktan sonra terkedebilme cesaretini gstermi ak ehli

bir sf (mistik)...

Ksaca din dncenin temel ynelimini de hibirini dierine fed etmeksizin kucaklayan mslman

dnrlerin nderi. Nitekim kendisinin hl mam olarak anlmasnn asl nedeni de bu!

Nedir bu ynelim?

Felsefe, Kelm ve Tasavvuf. Baka bir deyile: Akl, nan ve Zevk!

Akl ile inanc zevkle birletiren adamdr Gazl!

Akla dayanan kukular kl kadar keskin, imana dayanan itikad granit mermer kadar sert, ve fakat aktan

beslenen gnl bir umman byklnde geni ve derin.

ada dnyann en byk sorunu, akl-selim (dnce) ile kalb-i selim (duygu) arasndaki dengeyi kuramyor

olmas deil midir?

Entelektel adan byle bir dengeyi gzeten adalarmzn, krssnn nnde tevazyla diz kmeleri

hlinde, bu byk ustadan renecekleri ok ey var.

* * *

Bu olumlu vasflarna ramen, mam Gazl, baz evreler tarafndan, ne yazk ki slm dnyasnda bilim ve

felsefenin ilerlemesine darbe vuran bir yobaz olarak tantlmtr.

Bilgi eksikliinden ok ideolojik niyetli bir sulama!

Ne garip deil mi, Gazl'yi sulayan szde savclarn tm de bizim adalarmz.

Gazal'nin biricik suu, bir Seluklu dnemi dnr olmasyd. nk Gazl sonrasnn mahkm edilmesiyle

birlikte tarihen Seluklu ve Osmanl dnemi dnce mirasnn reddedilmesi de kolaylayordu.

Sulamann ardnda sadece dnsel etmenler rol oynamaz; bilkis medeniyet, rk, din, mezheb ayrlklar,

bizzat Gazl kartl zerinden geici ittifaklarn harc hline gelir.

2

Birbirinden kopya yoluyla oaltlan gerekeli kararda yer alan en byk su unsuru ise aslnda dncenin

bir opus magnumu, bir h eseri:

Tehaft'l-Felsife, yani Filozoflarn Tutarszl.

Gazal bu kitabnda, devrin iki byk filozofu Frb ile bn Sina tarafndan temsil edilen felsefe tasavvurunu

eletirir. Ancak eletirmeden nce, eletirecei dnce biimini yansz bir biimde serimlemek amacyla

baka bir n-metin yazar:

Mekasd'ul-Felsife; yani Filozoflarn Dnceleri.

Bu hazrlk safhasnn bir dier rn de kapsaml bir mantk metnidir.

Miyar'ul-lim, yani Kesin Bilgi'nin lt.

Bu basit bilgiler, bir tek hususa dikkat ekmek iin aktarld; en insafsz muhaliflerinin bile itiraftan

ekinmedii ynn anlatmak iin...

Konu, Gazl'nin bilimsel titizliidir. nk dost-dman herkes, onun inandklarna bilerek inandn,

reddettiklerini ise yine bilerek reddettiini asl gzard edememitir.

Gazl'nin eletiride izledii bilimsel yntemler, btnyle bugn modern eletirinin dah sahiplenebilecei

lde snanmaya ak ve kar-eletiriye dayankldr.

* * *

imdi, ister istemez biraz gerilere gidecek ve bin yl nceki klasik bilimler tasnifine kabaca bir gz atacaz:

Klasik Felsefe teorik ve pratik olmak zere iki ana blme ayrlr; Teorik Felsefe ise kendi iinde Fizik,

Matematik ve Metafizik olmak zere tekrar e taksim edilirdi. Ancak Teorik Felsefe eitiminden geecek

talebelere giri dersi olarak mutlaka Mantk lmi okutulurdu.

mam Gazl'den nce Mantk, bir Grek Bilimi kabul edilir ve devrin limlerince itibara lyk grlmezdi.

Matematik'in durumu da aslnda pek farkl deildi.

Hepsi de gemi medeniyetlerin bilimleri (ulm- evil) veya dardan gelen yabanc bilimler (ulm- dahle)

olarak tanmlanr ve bu bilimler din dnceden ayr tutularak devrin niversite (medrese) eitim mfredat

ierisine sokulmazd.

Din dncenin ana yolu arasnda da ciddi bir irtibat, bir alveri yoktu. Felsefe, Kelm ve Tasavvuf,

deta dman kardeler durumunda birbirlerinden neredeyse tamamen yz evirmilerdi.

Peki Gazl'den sonra ne oldu?

En azndan bu akm da yzlerini birbirlerine dnmek zorunda kaldlar. Hi deilse hangi koullarda

birbirleriyle el skabileceklerini rendiler.

Gazl, akln yarglar ile inan yarglarn ustalkla ayrm ve bilginin kesinliini dogmatik tasallutun elinden

kurtard gibi, dinin de akln o zaman zaman kstahla varan mark ynnce ezilmesine izin vermemitir.

Aadaki satrlara bugn bile imzasn atmayacak ada bir bilim adam veya dnr tasavvur edebilir

misiniz?

"Bilgideki kesinlik yle olmaldr ki mesel bir kimse ta altna, denei ejderhaya dntrmek suretiyle

bilginin yanlln ortaya koymay denese bile bu durum hibir kuku ve ihtimale yol amamaldr.

3

Szgelimi, 10'un 3'ten byk olduunu bildiim hlde, biri kalkp 3'n 10'dan byk olduunu iddia etse ve bu

iddiasn kantlamak iin de denei ejderhaya dntrebileceini sylese ve dediini de yapsa, ben de

bunu gzlerimle grsem, yine de srf bundan dolay bilgimin kesinliinden kukuya dmem. Sadece onun

bunu nasl yapabildiini merak ederim, o kadar! Bilgimin kesinliinden kuku duymaya gelince, asl!"

* * *

Gazl'nin, kendi dneminin temel bilimleriyle ilgili genel deerlendirmelerinin hakk nedense hl

verilememitir.

Aadaki aklamalar, Felsefe-Bilim'in kendi alannda kazand itibar ve otoriteye dayanmak suretiyle din

meselelerde ne srd dogmatik yarglarn eletirisi olarak okumak gerekir:

Mantk: Mantk lmi'nin olumlu-olumsuz anlamda dinle hibir ilikisi yoktur. (slm dnyasnda bir Hukuk

Nazariyat kitabnn giriine ilk kez bir Mantk ksm ekleyen kii Gazl'dir. Nitekim "Mantk bilmeyenin

ilmine gvenilmez" sz de ona aittir.)

Matematik: Matematik aslen Aritmetik, Geometri, Astronomi bi-limlerini iine alr ve olumlu-olumsuz

adan din meselelerle hibir ilgisi yoktur.

Fizik:Tb lmi'ne kar kmak dinin artlarndan olmad gibi, Fizik lmi'ne kar kmak da dinin artlarndan

deildir.

Metafizik: Filozoflarn en ok yanldklar alan Metafizik'tir. Mantk kantlamalarda ne srdkleri artlara

bizzat kendileri ballk gstermemiler ve bu nedenle birok konuda ihtilfa dmlerdir. Frb ile bn

Sin'nn aktardklarna baklrsa, Aristoteles'in grleri Kelmclarn grlerine yakndr.

* * *

Bu kadarck izahtan bile anlalm olmaldr ki Gazl'nin eletirisi, esas itibariyle, akln alanyla dinin

alann zenle ayrmak konusunda hassaslar. Ne din geliigzel bir surette bilimsel yarglara mdahale

etmeli, ne de bilim din yarglar alanna tecavz etme hakkn kendinde grmelidir.

Gazal'nin eletirisi, kendisinden sonra slm dnyasnda devrim apnda deiikliklere yol am, sadece

bilim ile din arasnda deil, medrese ile tekke arasnda da diyalog abalarna g katmtr.

Gazl'den sonra ilk defa medreselerde Teorik Felsefe'ye (Hikmet-i Nazariye'ye) giri olmak kabilinden

Mantk lmi okutulmu ve bylelikle bu zihinsel disiplin sayesinde mslman dnrlerin dier teorik

alanlarda da bilimsel tutarllk dizgeleri gelitirmeleri mmkn olabilmitir. (Gazl sonras kaleme alnan

bilimsel literatr hl ktphanelerimizin tozlu raflarnda ve ou yazmalar hlinde sevdallarn bekliyor.)

Szn z, Gazl, din dnce'nin sadece din tarafnn deil, dnce tarafnn da hakkn veren

ustalardandr.

Bilgi almz, gelecek kadar gemie de uzanrsa, kimbilir belki o zaman bizler de dnce tarihinden yeni

eyler renmeye balayabiliriz.

http://yenisafak.com.tr/Yazarlar/?t=28.03.2010&y=DucaneCundioglu

Hazrlayan:s.gky

http://yenisafak.com.tr/Yazarlar/?t=28.03.2010&y=DucaneCundiogluhttp://www.felsefedersligi.com/?&Bid=214404