bingehên gramera kurdmancî.pdf-cdekey_57j2k7oikwuobagtwe6uksmnel5oo4ib

8/20/2019 BINGEHÊN GRAMERA KURDMANCÎ.pdf-cdeKey_57J2K7OIKWUOBAGTWE6UKSMNEL5OO4IB

1/94

BINGEHÊN

GRAMERAKURDMANCÎ

Celadet Alî Bedir-Xan


2/94


3/94


4/94

WeşanSn NÛDEM: 5

BingehenGrameraKurdmancîÇapaYekem 1994

© Weşanân NûdemPergalaberg û rûpelan:Nûdem

VVeneyaberge: C Bedir-Xan,ji M. Uzun

ISBN: 91-88592-04-9

WeşanSn NÛDEM: 5

BingehenGrameraKurdmancîÇapaYekem 1994

© Weşanân NûdemPergalaberg û rûpelan:Nûdem

VVeneyaberge: C Bedir-Xan,ji M. Uzun

ISBN: 91-88592-04-9


5/94

ÇEND GOTIN

FiratCEWERI

Ez disala 1987'ande ji SwedeçûbûmSuriyeû li Baniasebûbûmmevanekevaniya MîrCeladetBedir-Xan, Rewşen Xanime.Min li bawe mevandariyekekurt, le xweş, şen û behempabuhurandibû.We jimin rebehsakovaraHAWAR'e, behsanivîskarû hevkaren kovareûbehsa xwedîû berpirsiyarekovareMîrCeladetBedir-Xankiribû. Weev pirtûkaku di derheqa BingehenGrameraKurmancî de ye û jialiyekurdekîbinxete,bi naveKüreMencehatiyeberhevkirin, ji boku ez we çap û belavbikim,dabû min.Minjîje re soz dabûku em e

ve berhemaheja çap bikin û bi alîkariyave pirtûkedi aliye rast-nivîsandinû rastbikaranînazimanekurdî denivîskarû xwendevanenkurdhaydarbikin.

Ev berhemahejaji xebatenCeladetBedir-Xanpekhatiyeû hemûrez bi rez di kovaraHAWAR'ede hatiyevveşandin.Le herçiqasev

xebataku di ve pirtûkede hatiyecivandin,bere hatibevveşandinjî,dîsanembiyaniyenwan in û em nihaji gelek tiştan betirhevvcedarewan in û kemasiya berhemenbi vîcelebî dikişînin.Ev deh-panzdehsalenku di aliyehişyarbûnagelekurdde bûnegaven berbipeş,di aliye

ÇEND GOTIN

FiratCEWERI

Ez disala 1987'ande ji SwedeçûbûmSuriyeû li Baniasebûbûmmevanekevaniya MîrCeladetBedir-Xan, Rewşen Xanime.Min li bawe mevandariyekekurt, le xweş, şen û behempabuhurandibû.We jimin rebehsakovaraHAWAR'e, behsanivîskarû hevkaren kovareûbehsa xwedîû berpirsiyarekovareMîrCeladetBedir-Xankiribû. Weev pirtûkaku di derheqa BingehenGrameraKurmancî de ye û jialiyekurdekîbinxete,bi naveKüreMencehatiyeberhevkirin, ji boku ez we çap û belavbikim,dabû min.Minjîje re soz dabûku em e

ve berhemaheja çap bikin û bi alîkariyave pirtûkedi aliye rast-nivîsandinû rastbikaranînazimanekurdî denivîskarû xwendevanenkurdhaydarbikin.

Ev berhemahejaji xebatenCeladetBedir-Xanpekhatiyeû hemûrez bi rez di kovaraHAWAR'ede hatiyevveşandin.Le herçiqasev

xebataku di ve pirtûkede hatiyecivandin,bere hatibevveşandinjî,dîsanembiyaniyenwan in û em nihaji gelek tiştan betirhevvcedarewan in û kemasiya berhemenbi vîcelebî dikişînin.Ev deh-panzdehsalenku di aliyehişyarbûnagelekurdde bûnegaven berbipeş,di aliye


6/94

zimanû edebiyatakurdîde jî herwilobûye.Edebiyatakurdîdi vandeh-panzdehsalendawîde gavenbaşavetine;helbestkar,çîroknivîs,romannivîsû zimanzanenjîr û jehatîgihandiye.Le herçiqas edebiya-tekekurdîya nivîskîpek hatibejî, sed heyfû mixabinku xwende-vanenkurdkem in. Gazinapiraniyaxwendevananjîji nezanîû gira-niyazimane kurdîtâ. Raste, hetanihakurdanji bermecalensiyasîwextnedîtineku bi zimanû edebiyataxwe dakevin.Gavazimaneknekevewarenivîsandine, ew zimanji bin ve neyejibîrkirinû winda

nebejî, teng û qels dimîne, tene zimane sohbetû gotûbejarojanedimîne.Le bi saya sere CeladetBedir-Xan, zimanekurdîku yekjizimanen dinyaye ye herî kevin e, îro dibe zimanekîedebî, peberhemennûdem tene nivîsandin.Digel ku me gramer û rast-nivîsandinazare kurmancî ya Celadet Bedir-Xanji xwe re kiriyearmancû em bi we dinivîsîninjî, mixabinku ev xebatenheja yenalim û zimanzaneme bi girseyînegihîştinegele me. Em hevîdarinku em e bi çapkirinave berhema nemirşûneke valadagirinû bi vemünasebetealimexwe di sedsaliyabûyinawî de carekedin bi bîrbînin.

Ji bo danasînaCeladetBedir-Xanû xebatenwîjî, meji Mehmed

Uzun - kuji mej ve ye li sermalbataBedir-Xaniyandixebite-daxwazapeşgotinekekir. Em hevîdarin ku we bi qasîberhemapeşgotinjîbalawebikişîne.

zimanû edebiyatakurdîde jî herwilobûye.Edebiyatakurdîdi vandeh-panzdehsalendawîde gavenbaşavetine;helbestkar,çîroknivîs,romannivîsû zimanzanenjîr û jehatîgihandiye.Le herçiqas edebiya-tekekurdîya nivîskîpek hatibejî, sed heyfû mixabinku xwende-vanenkurdkem in. Gazinapiraniyaxwendevananjîji nezanîû gira-niyazimane kurdîtâ. Raste, hetanihakurdanji bermecalensiyasîwextnedîtineku bi zimanû edebiyataxwe dakevin.Gavazimaneknekevewarenivîsandine, ew zimanji bin ve neyejibîrkirinû winda

nebejî, teng û qels dimîne, tene zimane sohbetû gotûbejarojanedimîne.Le bi saya sere CeladetBedir-Xan, zimanekurdîku yekjizimanen dinyaye ye herî kevin e, îro dibe zimanekîedebî, peberhemennûdem tene nivîsandin.Digel ku me gramer û rast-nivîsandinazare kurmancî ya Celadet Bedir-Xanji xwe re kiriyearmancû em bi we dinivîsîninjî, mixabinku ev xebatenheja yenalim û zimanzaneme bi girseyînegihîştinegele me. Em hevîdarinku em e bi çapkirinave berhema nemirşûneke valadagirinû bi vemünasebetealimexwe di sedsaliyabûyinawî de carekedin bi bîrbînin.

Ji bo danasînaCeladetBedir-Xanû xebatenwîjî, meji Mehmed

Uzun - kuji mej ve ye li sermalbataBedir-Xaniyandixebite-daxwazapeşgotinekekir. Em hevîdarin ku we bi qasîberhemapeşgotinjîbalawebikişîne.


7/94

PEŞGOTIN

MehmedUZUN

CELADET ALI BEDIR-XANU XEBATEN WIYEN LISER ZDVIAN

isal sedsaliyanivîskar,rojnamevanû zimanzanekurdCeladetAlîBedir-Xane. Henvekîku te zanîn,CeladetAlîBedir-Xanberhemenedebîû ilmîanînepâ û ji bo parastinazimanû edebiyatakurdîgelektişt kirine.Li gelekaliyencîhane,legerû nivîskarîro balaxwedidinser xebaten vînivîskarehejaû li xebatenwî yen edebî,zimanzanîûtarîxîhûrdibin.

XebatenCeladetAlî Bedir-Xan, nemazeji bo kürdenSuriye û

Tirkiye, ango ji bo kürdenku bi kurmanciya bakurdipeyivin,pirgirîng in. Eğerwî ev xebatneaniyanape û ew îro di destenme denebûna,heyeku kürdenSuriyeû Tirkiye,di warexwendinû nivîsînazimanexwe de, îro, di nav zehmetîû dijwariyekehîn mezintirdebuna.

MerivdikarexebatânCeladetAlîBedir-Xan( tevîyenbirayewîKa-muranAlî Bedir-Xan,1895- 1978 ) yen li ser parastinû peşvebirinaedebiyatû zimanekurdî,bi kurtebirî,wehabînezimen:Zimanekurdî

ji üpenerebîbi dûrxistinû kurdîbi ûpen laönînivîsînû ji bo ve yekejî alfabeyekebi rek û pek pekanîn;standartenzimanenivîskîyenkurdîcin bi cih kirin û ji bo ve yekejî rezimanekîtekûzpekanînû diser vanhemûpekanînanre jî bi alîkariyakovaren ku wîdivveşandin,zimaneedebîû nivîskî peşve birin.

Di vvelatendin de, xebaten wehagiran û fırehji aliye akademî,enstîtuû zanîngehanten pe. Le bele,ji ber ku kurdne xwedandewletin û ji mueseseyenweha bâparin, merivekîû hevalenwîbi vanxeba-

tan rabûn.Hemjî digel zehmetîû dijvvariySnpirmezinû bi îmkanenpirkem.Ev bûyerbi serexwe, bûyerekebalkeşe. JiyanaCeladetAlîBedir-Xan li ser riyaxebatû tekoşînederbasbû. Wî her dil kir kuarmancenxwebînepe. Wî li dijîbi sedan,hezarandijwariy6nhemrojaneû hemjî aborî, siyasî,fikrî, çandîşer kirin.

PEŞGOTIN

MehmedUZUN

CELADET ALI BEDIR-XANU XEBATEN WIYEN LISER ZDVIAN

isal sedsaliyanivîskar,rojnamevanû zimanzanekurdCeladetAlîBedir-Xane. Henvekîku te zanîn,CeladetAlîBedir-Xanberhemenedebîû ilmîanînepâ û ji bo parastinazimanû edebiyatakurdîgelektişt kirine.Li gelekaliyencîhane,legerû nivîskarîro balaxwedidinser xebaten vînivîskarehejaû li xebatenwî yen edebî,zimanzanîûtarîxîhûrdibin.

XebatenCeladetAlî Bedir-Xan, nemazeji bo kürdenSuriye û

Tirkiye, ango ji bo kürdenku bi kurmanciya bakurdipeyivin,pirgirîng in. Eğerwî ev xebatneaniyanape û ew îro di destenme denebûna,heyeku kürdenSuriyeû Tirkiye,di warexwendinû nivîsînazimanexwe de, îro, di nav zehmetîû dijwariyekehîn mezintirdebuna.

MerivdikarexebatânCeladetAlîBedir-Xan( tevîyenbirayewîKa-muranAlî Bedir-Xan,1895- 1978 ) yen li ser parastinû peşvebirinaedebiyatû zimanekurdî,bi kurtebirî,wehabînezimen:Zimanekurdî

ji üpenerebîbi dûrxistinû kurdîbi ûpen laönînivîsînû ji bo ve yekejî alfabeyekebi rek û pek pekanîn;standartenzimanenivîskîyenkurdîcin bi cih kirin û ji bo ve yekejî rezimanekîtekûzpekanînû diser vanhemûpekanînanre jî bi alîkariyakovaren ku wîdivveşandin,zimaneedebîû nivîskî peşve birin.

Di vvelatendin de, xebaten wehagiran û fırehji aliye akademî,enstîtuû zanîngehanten pe. Le bele,ji ber ku kurdne xwedandewletin û ji mueseseyenweha bâparin, merivekîû hevalenwîbi vanxeba-

tan rabûn.Hemjî digel zehmetîû dijvvariySnpirmezinû bi îmkanenpirkem.Ev bûyerbi serexwe, bûyerekebalkeşe. JiyanaCeladetAlîBedir-Xan li ser riyaxebatû tekoşînederbasbû. Wî her dil kir kuarmancenxwebînepe. Wî li dijîbi sedan,hezarandijwariy6nhemrojaneû hemjî aborî, siyasî,fikrî, çandîşer kirin.


8/94

MALBATA WI

Begumanmalbataku ew je dihat,pervverîû terbiyaku wî vvergir-tibû û üstenku ewjiyabûndi xebatenwî de roleke mezinlîstin.Mal¬bataCeladetAlî Bedir-Xandi tarîxaKurdistanede rolekeevvçendmezinû girîng lîstiyeku gavameriv tişten ku ve malbateû endamenwe kirineû anînepe, nebîne,yanjî le hûr nebe, merivnikaretarîxaKurdistane başfahmbike.Henvehamerivnikarewe başbinivîsejî...Nemazeji 1840' an û vir ve, endamekîyanjî endamineve malbatedihemûbûyerensiyasî,civakîû çandîyen Kurdistanede rölengirîng

lîstine.Yek ji mîrekiyenheri mezin yen Kurdistane,mîrekiyaCizîraBotane,bi sedsalan,ji aliyeve malbateve hatiyeîdarekirin.Mîreherîdawîye CizîraBotanMîrBedir-XanPaşa ku malbatnavexweje wer-digire,di destpeka1840'ande, li dijîdewletaOsmanîserîhilda.(i) Lebele, serîhildanbi ser neketû MîrBedir-Xan, tevîmalbataxweyapirmezinû fıreh, hat surgûnkirin.Peşî ber bi Stemboleû ji we derejîberbi giravaGirîteku hingedi bin destedevvletaOsmanîde bû. Sala

1868'an,MîrBedir-Xanli Şamewefatkir. Malbatawî fıreh,jin ûzarokenwî pir bûn. Ew ewçendpirbûnku kesbaş nizaneka ew çiqasbûn. Li goraserekesker(zabit)M. Noel 90 zarok; li gora diplomatTrotter40 law û 14 keç; li goraElp Hinston65 zarokenwî hebûn.(2)Li goraHalilNadirKutlukjîji 34 jinan99 zarokenwîhebûn.o)

NeviyeMîr Bedir-XanPaşa û birayebiçûkye CeladetAlî Bedir-Xan, KamuranAlî Bedir-Xanjî di vî warîde weha dibeje: Zigorgo-tinan99 zarokenbapîrimin hebûne...Le ev üşt başti zanîn;gavawîwefaîkir, 21 law û 21 keçen wî dijiyan.Min bi xwe 15-16 mam ûewçendjîmetinxwe nasîn. w

PiraniyazarokenBedir-XanPaşajî dan ser sopa bave xweû di tev-geranetevveyîyakurdîde rölengirîngvvergirtinû lîstin.Ji zarokenwî Osmanû Husen(herdujî paşa bûn) serîhildanakurdya 1878'yîîdare kirin. HusenBedir-Xandi sala 1910'îde hatebidarvekirin.Lawekî din ye Mîr Bedir-Xan,Mîthet Bedir-Xanjî serokatiyaserîhildana1889'îkir û bi dû rejî, di sala 1898'îde li Misre rojnamayekemînya welate Kurdistanevveşand. ( Naverojnamejî Kurdistanbû.) Pişö MîthetBedir-Xan,birayewîEvdirehmanBedir-Xanberpir-siyariya rojnamevvergirtû demekedirej, li Evvrûpaye,ew weşand.LaweMîrBedir-Xan,XelîlRamîbû waliyeMeletiyeû pişû damezi-randinaKomaraTirkiyg, 1923, ji Tirkiyehate bidûncistin.(Xelîl

MALBATA WI

Begumanmalbataku ew je dihat,pervverîû terbiyaku wî vvergir-tibû û üstenku ewjiyabûndi xebatenwî de roleke mezinlîstin.Mal¬bataCeladetAlî Bedir-Xandi tarîxaKurdistanede rolekeevvçendmezinû girîng lîstiyeku gavameriv tişten ku ve malbateû endamenwe kirineû anînepe, nebîne,yanjî le hûr nebe, merivnikaretarîxaKurdistane başfahmbike.Henvehamerivnikarewe başbinivîsejî...Nemazeji 1840' an û vir ve, endamekîyanjî endamineve malbatedihemûbûyerensiyasî,civakîû çandîyen Kurdistanede rölengirîng

lîstine.Yek ji mîrekiyenheri mezin yen Kurdistane,mîrekiyaCizîraBotane,bi sedsalan,ji aliyeve malbateve hatiyeîdarekirin.Mîreherîdawîye CizîraBotanMîrBedir-XanPaşa ku malbatnavexweje wer-digire,di destpeka1840'ande, li dijîdewletaOsmanîserîhilda.(i) Lebele, serîhildanbi ser neketû MîrBedir-Xan, tevîmalbataxweyapirmezinû fıreh, hat surgûnkirin.Peşî ber bi Stemboleû ji we derejîberbi giravaGirîteku hingedi bin destedevvletaOsmanîde bû. Sala

1868'an,MîrBedir-Xanli Şamewefatkir. Malbatawî fıreh,jin ûzarokenwî pir bûn. Ew ewçendpirbûnku kesbaş nizaneka ew çiqasbûn. Li goraserekesker(zabit)M. Noel 90 zarok; li gora diplomatTrotter40 law û 14 keç; li goraElp Hinston65 zarokenwî hebûn.(2)Li goraHalilNadirKutlukjîji 34 jinan99 zarokenwîhebûn.o)

NeviyeMîr Bedir-XanPaşa û birayebiçûkye CeladetAlî Bedir-Xan, KamuranAlî Bedir-Xanjî di vî warîde weha dibeje: Zigorgo-tinan99 zarokenbapîrimin hebûne...Le ev üşt başti zanîn;gavawîwefaîkir, 21 law û 21 keçen wî dijiyan.Min bi xwe 15-16 mam ûewçendjîmetinxwe nasîn. w

PiraniyazarokenBedir-XanPaşajî dan ser sopa bave xweû di tev-geranetevveyîyakurdîde rölengirîngvvergirtinû lîstin.Ji zarokenwî Osmanû Husen(herdujî paşa bûn) serîhildanakurdya 1878'yîîdare kirin. HusenBedir-Xandi sala 1910'îde hatebidarvekirin.Lawekî din ye Mîr Bedir-Xan,Mîthet Bedir-Xanjî serokatiyaserîhildana1889'îkir û bi dû rejî, di sala 1898'îde li Misre rojnamayekemînya welate Kurdistanevveşand. ( Naverojnamejî Kurdistanbû.) Pişö MîthetBedir-Xan,birayewîEvdirehmanBedir-Xanberpir-siyariya rojnamevvergirtû demekedirej, li Evvrûpaye,ew weşand.LaweMîrBedir-Xan,XelîlRamîbû waliyeMeletiyeû pişû damezi-randinaKomaraTirkiyg, 1923, ji Tirkiyehate bidûncistin.(Xelîl


9/94

Ramî Beg, yekji wan 150 kesan bû ku piştî 1923'anhatin surgûnkirin.)LavveMîrBedir-Xan BehrîPaşajî bi serokekurdyenavdarŞexUbeydulahre hevkariyekpek anîû li dijî devvletaOsmanîserîhilda.(5)

Bave CeladetAlî Bedir-Xan,avukatû mufeûşeadliyâEmîn AlîBeg, 1851-1926, jî tevîbirayexwe Mîthet, serokatiyaserîhildanakurd ya 1889'ankir. Le ev serîhildanjî bi ser neketû piştî tekçûnaserîhildaneew hat girtin û dîsanbi şûn de, li Stembolehat vegeran-din.(6) Li Stembolejî, wî xebatenxwe domandinû alîkarîli damez-randinû weşîna gelekrexistinû vveşanenkurdîkir. Piştî serecîhaneye yekemîngava li StembolerexistinaKurdistanTealî Cemiyetihate damezirandin,EmînAlî Bedir-Xanjî bû serokeduwemîn.(7)Wîdi gelek rojnameû kovarenkurdande nivîsarencûrbecûrjî nivîsîn.Birayemezinye CeladetAlî Bedir-Xan,avukatû nivîskar SureyaBedir-Xan,1883-1938, jî bû serokeKomîtaKurdistanekudi destpeka1920'ande li Misrehatibûdamezirandin.Û bi dû ve xebatere jî, wî,tevî birayenxwe Celadetû Kamuran,di rexistinasiyasî ya kurdî,Xoybûnede xebitî. (Xoybûndi sala 1927 'an de, li derveyîvvelet, liBeyrûde hatedamezirandin.)

Bele, CeladetAlî Bedir-Xanji malbatekewehadihat.Yanî malbate-ke wisanku xwenûnerû temsîlkarevveletû serokenKurdistanaser-bixweyapeşerojedihesiband.Ji ber ve yekepervverîû terbiyaku Ce¬ladetAlî Bedir-Xanvvergirt,henvekîendamSndin yen malbate,ligora ve hesabe peşerojebû. Malbat li vvelatexerîbiye,li StembolSdijiya.Ew bi darezore li vve dere hatibûnbi cih kirin.Le bele,ji bo kuendamenmalbatekurdiyaxwerû, zînde û ya vveletji bîr nekin, jivvelet,ji deveren bavû kalan,ji CizîraBotane, dengbej,stranbej,şaîr,mamoste,kalemerû pîrejindihatinanîn.Û ji bo kuzarokenmalbatebikaribinzimanenbiyanî,nemazeyenEvvrûpayîfer bibin,ji miletendin ku li Stembolecîvvarbûbûn,mamosteû qerwaşdihatinpeydakirin.

Henvehaheja yeku meriv li ve derebehs bike;ji ber îmkanû fer-sendenve pervverîû terbiye,ji kurdîû tirkî pe ve, CeladetAlî Bedir-Xanbi erebî, farisî,yunanî,fransizîû elmanîjî dizanîbû.Û bi vveşînaHAWARE, vvî destpekir û îngilîzîjî fer bû. (8)

CeladetAlî Bedir-Xanbi gelekzimanandizanîbûû gelekvvelatûçanden biyanî nasîbûn. Beguman,ev yek ji bo xebaten vvî yenpeşerojebûn hîmekîesasî. Piştî ku vvî alfabeyaxwebi tîpen latînîanî pe û dil kir ku vve vvekî kitebokekebivveşîne, vvî di peşgotinakitebokede li ser xweû zimananvvehanivîsî; Hingî (di xortaniyaxwe de, M.U. )ji zimaninku bi herfenerebînayinenivîsandin,min

Ramî Beg, yekji wan 150 kesan bû ku piştî 1923'anhatin surgûnkirin.)LavveMîrBedir-Xan BehrîPaşajî bi serokekurdyenavdarŞexUbeydulahre hevkariyekpek anîû li dijî devvletaOsmanîserîhilda.(5)

Bave CeladetAlî Bedir-Xan,avukatû mufeûşeadliyâEmîn AlîBeg, 1851-1926, jî tevîbirayexwe Mîthet, serokatiyaserîhildanakurd ya 1889'ankir. Le ev serîhildanjî bi ser neketû piştî tekçûnaserîhildaneew hat girtin û dîsanbi şûn de, li Stembolehat vegeran-din.(6) Li Stembolejî, wî xebatenxwe domandinû alîkarîli damez-randinû weşîna gelekrexistinû vveşanenkurdîkir. Piştî serecîhaneye yekemîngava li StembolerexistinaKurdistanTealî Cemiyetihate damezirandin,EmînAlî Bedir-Xanjî bû serokeduwemîn.(7)Wîdi gelek rojnameû kovarenkurdande nivîsarencûrbecûrjî nivîsîn.Birayemezinye CeladetAlî Bedir-Xan,avukatû nivîskar SureyaBedir-Xan,1883-1938, jî bû serokeKomîtaKurdistanekudi destpeka1920'ande li Misrehatibûdamezirandin.Û bi dû ve xebatere jî, wî,tevî birayenxwe Celadetû Kamuran,di rexistinasiyasî ya kurdî,Xoybûnede xebitî. (Xoybûndi sala 1927 'an de, li derveyîvvelet, liBeyrûde hatedamezirandin.)

Bele, CeladetAlî Bedir-Xanji malbatekewehadihat.Yanî malbate-ke wisanku xwenûnerû temsîlkarevveletû serokenKurdistanaser-bixweyapeşerojedihesiband.Ji ber ve yekepervverîû terbiyaku Ce¬ladetAlî Bedir-Xanvvergirt,henvekîendamSndin yen malbate,ligora ve hesabe peşerojebû. Malbat li vvelatexerîbiye,li StembolSdijiya.Ew bi darezore li vve dere hatibûnbi cih kirin.Le bele,ji bo kuendamenmalbatekurdiyaxwerû, zînde û ya vveletji bîr nekin, jivvelet,ji deveren bavû kalan,ji CizîraBotane, dengbej,stranbej,şaîr,mamoste,kalemerû pîrejindihatinanîn.Û ji bo kuzarokenmalbatebikaribinzimanenbiyanî,nemazeyenEvvrûpayîfer bibin,ji miletendin ku li Stembolecîvvarbûbûn,mamosteû qerwaşdihatinpeydakirin.

Henvehaheja yeku meriv li ve derebehs bike;ji ber îmkanû fer-sendenve pervverîû terbiye,ji kurdîû tirkî pe ve, CeladetAlî Bedir-Xanbi erebî, farisî,yunanî,fransizîû elmanîjî dizanîbû.Û bi vveşînaHAWARE, vvî destpekir û îngilîzîjî fer bû. (8)

CeladetAlî Bedir-Xanbi gelekzimanandizanîbûû gelekvvelatûçanden biyanî nasîbûn. Beguman,ev yek ji bo xebaten vvî yenpeşerojebûn hîmekîesasî. Piştî ku vvî alfabeyaxwebi tîpen latînîanî pe û dil kir ku vve vvekî kitebokekebivveşîne, vvî di peşgotinakitebokede li ser xweû zimananvvehanivîsî; Hingî (di xortaniyaxwe de, M.U. )ji zimaninku bi herfenerebînayinenivîsandin,min


10/94

yunanı,hinkîfiransîûalfabeyarûsînasdikirin. (9)Evv di xortaniyaxwe de çû EvvrûpaRojavaû li vve derebi zimanû

çandenevvrûpayîre danûstandinekexurt anî pe. Ev yekjî, dîsandixebatenvvî de,je re bû alîkar.CeladetAlî Bedir-Xan,tevîbiraye xwe

KamuranAlîBedir-Xan,di îlona 1922' an deçû Elemanyayeû evv libajareMunîxebi cih bû. Li vve dere vvî di zanîngehaMunîxede destbi xwendinekir. Evv se salanli Elemanyayema. Di nav van se salande, evvji pir nezîkve li serçand û zimaneelemanîxebitîû le hûr bû.Evv nemazeli serpekhatinazimane edebîû nivîskîye elemanîxebitî.Û gavaevv çû û li Suriyecîvvarbû, vvî xebatenxwe yen ilmî (alfabe,reziman û standarten zimane nivîskî) li ser hîmen lekolîn ûlehûrbûnenxwe yen Elemanyayeava kirin. Li ser ve yeke, evv di

kovaraHAWAR'ede vvehadibeje: ...Yekbûna miletanbi yekîtiyazimanî destpi dike. BismarkyekbûnaElemanyayili ser yekîtiyazimaniElemanyadanîbû. Ve yekîtiyeLutherjere çekirîû pekanîbû.Yekbûnakurdanjî biyekîtiyazimanekurdîçi dibe. Yekîtiyazimanîjî biyekîtiyaherfandestpe dike. Yanîdi yekîtiyazimanîde yekîtiyaherfangavapişîne:\w)

HAVVAR, ZİMANE NIVISKIÛEDEBİYATA NİVÎSKÎ

CeladetAlî Bedir-Xan başdizanîbûku xwediye zimanekî yekgirtîûnivîskîbûyin,ji bo netevveyekurd pirgirîng û pevvîste. Gavaevv heli StembolSbû, vvî li serve babetexebatinkiribûnû li Elemanyayejîvvî xebatenxwehîn kûrtirû firehtirkiribûn.Piştî salenElemanyaye,

edî xebatenvvî kemilîbûnû diyarbûbûn, edî evv xebat li heviyavveşîne bûn daku evv bigihîhanagelekurd. CeladetAlî Bedir-Xanlibendafersendû wextebû kudestbi vveşînaxebatenxwebike.Ji aliyehukûmetaTirk re li vvî, bav û birayenvvî (Sureya,Kamuran)hatibûgirtin kuevv vegiriyanaTirkiye.Ji ber vS yeke vvîji xwe re Suriyehilbijartû çû li Suriye bi cihbû. Suriye,ji bo vvî, cihe herî baş bû.Hinge Suriyedi bin desteFiransizande bû. Perçeyekîgelâ kurd ûvvelatekurdanli vve derSbû. Û hejmarekemezinji ronakbîren kurdanku piştî damezrandinaKomaraTirkiyebegavmabûnku Tirkiye terkbikin, li Suriyedijiyan.

Di 15'egulana 1932'ande, li Şame,Celadet AlîBedir-Xandest bivveşîna kovara giranbihaHAWAR'e kir. Hervvekîku tS zanîn,HAWAR di nav vveşanen kurdan de xwedîcihekîpir taybetîye.

10

yunanı,hinkîfiransîûalfabeyarûsînasdikirin. (9)Evv di xortaniyaxwe de çû EvvrûpaRojavaû li vve derebi zimanû

çandenevvrûpayîre danûstandinekexurt anî pe. Ev yekjî, dîsandixebatenvvî de,je re bû alîkar.CeladetAlî Bedir-Xan,tevîbiraye xwe

KamuranAlîBedir-Xan,di îlona 1922' an deçû Elemanyayeû evv libajareMunîxebi cih bû. Li vve dere vvî di zanîngehaMunîxede destbi xwendinekir. Evv se salanli Elemanyayema. Di nav van se salande, evvji pir nezîkve li serçand û zimaneelemanîxebitîû le hûr bû.Evv nemazeli serpekhatinazimane edebîû nivîskîye elemanîxebitî.Û gavaevv çû û li Suriyecîvvarbû, vvî xebatenxwe yen ilmî (alfabe,reziman û standarten zimane nivîskî) li ser hîmen lekolîn ûlehûrbûnenxwe yen Elemanyayeava kirin. Li ser ve yeke, evv di

kovaraHAWAR'ede vvehadibeje: ...Yekbûna miletanbi yekîtiyazimanî destpi dike. BismarkyekbûnaElemanyayili ser yekîtiyazimaniElemanyadanîbû. Ve yekîtiyeLutherjere çekirîû pekanîbû.Yekbûnakurdanjî biyekîtiyazimanekurdîçi dibe. Yekîtiyazimanîjî biyekîtiyaherfandestpe dike. Yanîdi yekîtiyazimanîde yekîtiyaherfangavapişîne:\w)

HAVVAR, ZİMANE NIVISKIÛEDEBİYATA NİVÎSKÎ

CeladetAlî Bedir-Xan başdizanîbûku xwediye zimanekî yekgirtîûnivîskîbûyin,ji bo netevveyekurd pirgirîng û pevvîste. Gavaevv heli StembolSbû, vvî li serve babetexebatinkiribûnû li Elemanyayejîvvî xebatenxwehîn kûrtirû firehtirkiribûn.Piştî salenElemanyaye,

edî xebatenvvî kemilîbûnû diyarbûbûn, edî evv xebat li heviyavveşîne bûn daku evv bigihîhanagelekurd. CeladetAlî Bedir-Xanlibendafersendû wextebû kudestbi vveşînaxebatenxwebike.Ji aliyehukûmetaTirk re li vvî, bav û birayenvvî (Sureya,Kamuran)hatibûgirtin kuevv vegiriyanaTirkiye.Ji ber vS yeke vvîji xwe re Suriyehilbijartû çû li Suriye bi cihbû. Suriye,ji bo vvî, cihe herî baş bû.Hinge Suriyedi bin desteFiransizande bû. Perçeyekîgelâ kurd ûvvelatekurdanli vve derSbû. Û hejmarekemezinji ronakbîren kurdanku piştî damezrandinaKomaraTirkiyebegavmabûnku Tirkiye terkbikin, li Suriyedijiyan.

Di 15'egulana 1932'ande, li Şame,Celadet AlîBedir-Xandest bivveşîna kovara giranbihaHAWAR'e kir. Hervvekîku tS zanîn,HAWAR di nav vveşanen kurdan de xwedîcihekîpir taybetîye.

10


11/94

Weşîna kovaredi navkurdandekefxweşiyekepir mezinanîpe. Kovardi destpekede bi tîpen latînîû erebî, İğ paşe jî bi tenâbi tîpen latînîhatevveşandin.Di hejmarapeşîn debinave Armanc,awaySxebatûnivîsandinaHavvare sernivîsarekheyeû te de te gotinku HAWARdeberî her tiştî heyinazimanekurdîbide nasîn,ji levvre ziman serteheyineye peşine. Û paşS jî, di nivîsarede evvkarû xebatenku kovaredaneber xwe, yekbi yek, tenjimartin.Bi kurtebirî,xebatâku kovarebehsdikirû plandikir, ev bûn:

1 - Pekanînû belavkirinaalfabeyakurdîbi tîpenlatînîdinavkurdande û hînkirinavve.

2 - Li serzaravayenkurdîxebatkirin, vvanberhevkirinû li berhevdanîn.Li bingehenzimanekurdî, tarîx û avvayerabûnû peşketinavvîhûrbûn.

3 - Berhevkirinaberhemenedebiyatakurdîya devkî, vvekîçîrok,çîrçîrok,lavvjeû stran...Û vvan vveşandin.

4 - Berhevkirin,senifandinû belavkirinaklasîkenkurdîû danasînanivîskarû hozanenkurd.

5 - Li tarîxû erdnîgariya(coğrafya)vvelateKurdistanehûrbûn. (ii)KovaraHAVVAR'ebernamaxwe pirbaşbi cih anî. Hejmarapeşîn

ya kovaredi sala 1932'anû hejmaradavvînjî di 15'e tîrmeha1943'ande vveşiya. Di ve demede kovare57 hejmarvveşandin.Beguman,tevîbi hezarandijvvarîû zehmetiyan.Hemûhejmarenkovare,ji serîhetadavvî,bi xebatenku di hejmarayekemînde qalavvanhatibûkirin, tijîne: Bi sedan destan,çîrok,çîrçîrok,lavvjeû stran;perçenehejaji ede¬biyataklasîkya kurdîû li ser vvan lekolînenpirbaş; mîsalû nivîsarenxweşji genre'yenedebî; vvergerenji zimanenbiyanî û li ser zimanekurdîlekolînû legerînenheja(i2)

Piraniyalekolînû legerînenli ser zimanku di kovarede vveşiyan,ji aliyeCeladetAlî Bedir-Xanhatinnivîsîn.Hervvekîku te zanîn,bisedansal koçerîû eşîrî hîmeesasîyejiyanacivakîyakurdanbû. Ûdîsanbi sedansal kurdnebûnxwediyedevvletekenetevveyîû ji ber vansebebanjî, kurdannikarîbûnzimanû edebiyatekenivîskîya peşketîûxurt ava bikirana.Piştî sere cîhaneye yekemîn,gavadevvletaOsmanîhilvveşiyaû KomaraTirkiyeava bû, revvşa kurdanhîn xerabtirbû.BerevvelateKurdandu beşbûn (di navberadevvletenOsmanîû Farisî

de), le piştî damezrandinaKomaraTirkiye, 1923, Kurdistanbû çarperçeû zimanekurdîli Tirkiye( beşe herîmezinye vvelatekurdan dinav tixûbenTirkiye de ye) hate qedexekirin. Kurd ketin bin nîreasimilasyonû zordariyekeeceb mezin. C. A. Bedir-Xan,birayevvîKamuranû nevalenvvan hayji revvşe hebûn;eğerxebatekexurt, fırehû ilmînehatapekanîn,hinge zimanekurdîdi vvan şertan de, li ber

11

Weşîna kovaredi navkurdandekefxweşiyekepir mezinanîpe. Kovardi destpekede bi tîpen latînîû erebî, İğ paşe jî bi tenâbi tîpen latînîhatevveşandin.Di hejmarapeşîn debinave Armanc,awaySxebatûnivîsandinaHavvare sernivîsarekheyeû te de te gotinku HAWARdeberî her tiştî heyinazimanekurdîbide nasîn,ji levvre ziman serteheyineye peşine. Û paşS jî, di nivîsarede evvkarû xebatenku kovaredaneber xwe, yekbi yek, tenjimartin.Bi kurtebirî,xebatâku kovarebehsdikirû plandikir, ev bûn:

1 - Pekanînû belavkirinaalfabeyakurdîbi tîpenlatînîdinavkurdande û hînkirinavve.

2 - Li serzaravayenkurdîxebatkirin, vvanberhevkirinû li berhevdanîn.Li bingehenzimanekurdî, tarîx û avvayerabûnû peşketinavvîhûrbûn.

3 - Berhevkirinaberhemenedebiyatakurdîya devkî, vvekîçîrok,çîrçîrok,lavvjeû stran...Û vvan vveşandin.

4 - Berhevkirin,senifandinû belavkirinaklasîkenkurdîû danasînanivîskarû hozanenkurd.

5 - Li tarîxû erdnîgariya(coğrafya)vvelateKurdistanehûrbûn. (ii)KovaraHAVVAR'ebernamaxwe pirbaşbi cih anî. Hejmarapeşîn

ya kovaredi sala 1932'anû hejmaradavvînjî di 15'e tîrmeha1943'ande vveşiya. Di ve demede kovare57 hejmarvveşandin.Beguman,tevîbi hezarandijvvarîû zehmetiyan.Hemûhejmarenkovare,ji serîhetadavvî,bi xebatenku di hejmarayekemînde qalavvanhatibûkirin, tijîne: Bi sedan destan,çîrok,çîrçîrok,lavvjeû stran;perçenehejaji ede¬biyataklasîkya kurdîû li ser vvan lekolînenpirbaş; mîsalû nivîsarenxweşji genre'yenedebî; vvergerenji zimanenbiyanî û li ser zimanekurdîlekolînû legerînenheja(i2)

Piraniyalekolînû legerînenli ser zimanku di kovarede vveşiyan,ji aliyeCeladetAlî Bedir-Xanhatinnivîsîn.Hervvekîku te zanîn,bisedansal koçerîû eşîrî hîmeesasîyejiyanacivakîyakurdanbû. Ûdîsanbi sedansal kurdnebûnxwediyedevvletekenetevveyîû ji ber vansebebanjî, kurdannikarîbûnzimanû edebiyatekenivîskîya peşketîûxurt ava bikirana.Piştî sere cîhaneye yekemîn,gavadevvletaOsmanîhilvveşiyaû KomaraTirkiyeava bû, revvşa kurdanhîn xerabtirbû.BerevvelateKurdandu beşbûn (di navberadevvletenOsmanîû Farisî

de), le piştî damezrandinaKomaraTirkiye, 1923, Kurdistanbû çarperçeû zimanekurdîli Tirkiye( beşe herîmezinye vvelatekurdan dinav tixûbenTirkiye de ye) hate qedexekirin. Kurd ketin bin nîreasimilasyonû zordariyekeeceb mezin. C. A. Bedir-Xan,birayevvîKamuranû nevalenvvan hayji revvşe hebûn;eğerxebatekexurt, fırehû ilmînehatapekanîn,hinge zimanekurdîdi vvan şertan de, li ber

11


12/94

tehlûkavvindabûnâbû. Wan ev xeterdîtinû destbi xebatekirin.Xebatebi pekanînaalfabeyeke latînîku li gora zimanekurdîbû,

destpe kir. Ji rojaku İslamiyetketeKurdistaneû pe ve, kurdandestbi tîpen erebî kirin.(i3) Le bele, ji ber ku zimanekurdî, zimanekîHindi-Evvrûpayîbû, nivîsînakurdîbi tîpenerebîgelekdijvvarbû.(i4)Nemazedi destpeka1900' an de, kurdan destbi xebatekirinku devjitîpenerebîberdinû tîpen latînîhilbijerin.Le bele, yekemîncar û biavvayekîtekûz,alfabeyekekurdîbi tîpen latînîji aliyeC. A. Bedir-Xan ve hate pe.(i5) Di hejmarayekemînya HAWAR'e de, digelnivîsarenku bi tîpen latînî hatibû nivîsîn, li ser alfabeyanû jîagahiyenfıreh hene. Bi dû vveşîna kovare re jî, alfabeyanû vvekîkitebokeke,vve sale, 1932, hatevveşandin.Di peşgotinakitSbokede,CeladetAlî Bedir-Xansebebenku alfabeyalatînîanîbûnpe, vvehadidezanîn:

Di sala 19 19' an de, me dabû çiyayenMeletyi.Em ketibûnnaveşîra Reşwan. MicerNowel (îngilîzek)jî digelme bû. Micer zarinîvrodizanîbû,daebitîko hînîzari bakûrbibe ûji xwe re her tiştdinivîsandin.Minjî hin methelok,stran û çîrokberhevdikirin.

Carinanme li nivîsarinxwe çavenxwe digerandin,dimendinûdiedilandin.Min balaxwedidaMicer, bi bilivkirinekebiyanî, li bidijwarîdestnivîsaxwe dixwend,li beli ez, hetaku min ( û ) i ( o)û (î)ji (e ) h.p. derdixistin,dikelimberhezardijwarî.Macima?.. Ji ber ko Micer bi herfen latînî,li min bi herfen erebîdinivîsandin.Ser vi yeke, di cih de min qeraraxwe da ji xwe re jiherfenlatînîalfabeyekpik anî. (16)

Ji vveşînaHAWAR'evir ve ye ku kürdenSuriyeû Tirkiyealfabeyalatînîya HAWAR'ebi kar tînin û gelekkitab,kovarû rojnamebi vealfabeyedivveşînin.(17) Pekanînaalfabeyanû ya latînî, nemazeji boKurdistanaTirkiye,pir girîngbû. Ji berku karbidestendevvletaTirk,ji qedexekirinazimanekurdîpe ve, di sala 1928'ande devji tîpenerebîberdanû xwespartintîpen latînî.Wan dil hebûku evv bikaribinbi vî avvayî, ji bo çand, ziman û tarîxe, bîr û bavveriyenmilîbiafırînin.Kurdanjî li Tirkiye,ji ber sebebendiyar, destbi xwendinaöpen latînîkirin.Ji ber ve yekejî, pekanînaalfabeyekekurdîbi tîpelatînî, digelku di navberaalfabeyenkurdîû tirkî de ferqinemezinhene,ji bo KurdistanaTirkiyebû destketinekemezin.

Pişö pekanînaalfabeyanû, zimanekurdî,ji aliyenivîsandine,bipeş ve ket.Ev yekdi HAWAR'ede baş dixuye.Salekbi dû vveşînere,kovaredi hejmaraxwe ya 20' an de, bi semamaHeyineke Yeksalînivîsarekvveşand. Ev nivîsarpir baş nîşan dideku kovare bernamaxwe ya li ser ziman û peşveçûnazimânbi zanînmeşandiye.Di ve

12

tehlûkavvindabûnâbû. Wan ev xeterdîtinû destbi xebatekirin.Xebatebi pekanînaalfabeyeke latînîku li gora zimanekurdîbû,

destpe kir. Ji rojaku İslamiyetketeKurdistaneû pe ve, kurdandestbi tîpen erebî kirin.(i3) Le bele, ji ber ku zimanekurdî, zimanekîHindi-Evvrûpayîbû, nivîsînakurdîbi tîpenerebîgelekdijvvarbû.(i4)Nemazedi destpeka1900' an de, kurdan destbi xebatekirinku devjitîpenerebîberdinû tîpen latînîhilbijerin.Le bele, yekemîncar û biavvayekîtekûz,alfabeyekekurdîbi tîpen latînîji aliyeC. A. Bedir-Xan ve hate pe.(i5) Di hejmarayekemînya HAWAR'e de, digelnivîsarenku bi tîpen latînî hatibû nivîsîn, li ser alfabeyanû jîagahiyenfıreh hene. Bi dû vveşîna kovare re jî, alfabeyanû vvekîkitebokeke,vve sale, 1932, hatevveşandin.Di peşgotinakitSbokede,CeladetAlî Bedir-Xansebebenku alfabeyalatînîanîbûnpe, vvehadidezanîn:

Di sala 19 19' an de, me dabû çiyayenMeletyi.Em ketibûnnaveşîra Reşwan. MicerNowel (îngilîzek)jî digelme bû. Micer zarinîvrodizanîbû,daebitîko hînîzari bakûrbibe ûji xwe re her tiştdinivîsandin.Minjî hin methelok,stran û çîrokberhevdikirin.

Carinanme li nivîsarinxwe çavenxwe digerandin,dimendinûdiedilandin.Min balaxwedidaMicer, bi bilivkirinekebiyanî, li bidijwarîdestnivîsaxwe dixwend,li beli ez, hetaku min ( û ) i ( o)û (î)ji (e ) h.p. derdixistin,dikelimberhezardijwarî.Macima?.. Ji ber ko Micer bi herfen latînî,li min bi herfen erebîdinivîsandin.Ser vi yeke, di cih de min qeraraxwe da ji xwe re jiherfenlatînîalfabeyekpik anî. (16)

Ji vveşînaHAWAR'evir ve ye ku kürdenSuriyeû Tirkiyealfabeyalatînîya HAWAR'ebi kar tînin û gelekkitab,kovarû rojnamebi vealfabeyedivveşînin.(17) Pekanînaalfabeyanû ya latînî, nemazeji boKurdistanaTirkiye,pir girîngbû. Ji berku karbidestendevvletaTirk,ji qedexekirinazimanekurdîpe ve, di sala 1928'ande devji tîpenerebîberdanû xwespartintîpen latînî.Wan dil hebûku evv bikaribinbi vî avvayî, ji bo çand, ziman û tarîxe, bîr û bavveriyenmilîbiafırînin.Kurdanjî li Tirkiye,ji ber sebebendiyar, destbi xwendinaöpen latînîkirin.Ji ber ve yekejî, pekanînaalfabeyekekurdîbi tîpelatînî, digelku di navberaalfabeyenkurdîû tirkî de ferqinemezinhene,ji bo KurdistanaTirkiyebû destketinekemezin.

Pişö pekanînaalfabeyanû, zimanekurdî,ji aliyenivîsandine,bipeş ve ket.Ev yekdi HAWAR'ede baş dixuye.Salekbi dû vveşînere,kovaredi hejmaraxwe ya 20' an de, bi semamaHeyineke Yeksalînivîsarekvveşand. Ev nivîsarpir baş nîşan dideku kovare bernamaxwe ya li ser ziman û peşveçûnazimânbi zanînmeşandiye.Di ve

12


13/94

nivîsarede vvehate gotin: Beli, HAWAR, ev zarokayeksalîdijiyinamiletime de heyineke

weliye ko hîmizimaneme danîye. Edîzimanime ne teni zimaniamftiniye, bûyezimanenivîsandinijî. Ji milidin vi zarokahanijime re ev herfanîne ûpi nivîsandinazimanime gelekîhisanbûye ûher dengi zimani me yek bi yek weke xwe, li ser kaxezi hatiyereşandin... weke em dibejinzimani nivîsandini,nabit em bawerbikinku zimanemegihîştiyewi rezako her tişt pi tele nivîsandin.(18)

Digelalfabe, yekji xizmetenC. A. Bedir-Xan ya din jî, xebatavvîya li ser zimanekurdî ye. Wî bi xebateketekûz û pir hejabingeharezimanakurdiyabakur, kurmancî,anî pe û esas û qaîdeyenzimanenivîskîbi cîh kirin.Wîji milekîalfabeyaxwe anî pe û ji milekîjî liser rezimanexebitî;zaravayenzimanekurdîdan ber hev û ji bo zara-vayekurmancîrezûnaneketekûz anîpe. rezimanaHAWAR'eîro jîjibo zimanenivîskîesas e. (19) Di herhejmaraHAWAR'ede çendrûpelji bo rezimanhatibûnveqetandin.Û vvî fikir û xebatenxwe di vanrûpelande divveşandin.

Ji kovarenHAWAR, RONAHÎû nivîsarenvvî yen din ku di derendin de vveşiyane,baş dixuye kuC. A. Bedir-XanhemûKurdistan,gavbi gav, geriyaye,li zaraveû devokenkurdîbaş hûrbûye,edebiyataklasikyakurdîbaş nasiyeû zimane edebiyataklasîkbaş zanîbûye.Disala 1933'ande, vvîji serokeKomaraTirkiye,MustafaKemalre na-meyeke(nivîsareke)direj bi re kir. Ev nivîsarkûrahîû xurtiyazanînavvî baş nîşan dide.Di ve nivîsaraxwe de, ji gelekbabetendin pe ve,evv li ser gotinû ideayenzimanzanennijadperesten ürk radivvesteûvvan yek bi yek pûç dike û bi mîsalen fıreh avabûnû peşveçûna

zimanekurdî,peyvvendiyavvî û zimanendin didezanîn. po)HenvehadanûstandinaCeladetAlî Bedir-Xanbi kurdnas,rojhelat-nas û zimanzanenEvvrûpayere jî xurt bû. Wî evv didîtin,ji vvan rename dinivîsîû camajî bi vvanre dixebitî.Beguman,yekji sebebenrek û pekîû tekûzbûnaalfabeû rezimanavvî, ev danûstandinenenter¬nasyonale. Ji xwealfabeû rezimanaku vvî anîbûnpe, di sala 1970' ande, li Franse,ji aliye dîplomatû kurdnasefrensiz RogerLescotvehate vveşandin (Evkitebbi fransizîye, mîsalbi kurdîne.)

Eğermerivgotinadavvîbibeje,xebatû berhemen Celadet AlîBedir-Xan,ji bo ziman,çand û edebiyata kurdîku di binerîşeke tûndû ni¬jadperestde ye, pir giranbihane. Zimanekî mînazimanekurdîku liber xeteravvindabûne ye,bi sayaxebatû berhemenC. A. Bedir-Xanjiriya vvindabûnebi dûrketiye.

Le belemerivdivexebat,eserû aliyenC. A. Bedir-Xanyen dinjîji

13

nivîsarede vvehate gotin: Beli, HAWAR, ev zarokayeksalîdijiyinamiletime de heyineke

weliye ko hîmizimaneme danîye. Edîzimanime ne teni zimaniamftiniye, bûyezimanenivîsandinijî. Ji milidin vi zarokahanijime re ev herfanîne ûpi nivîsandinazimanime gelekîhisanbûye ûher dengi zimani me yek bi yek weke xwe, li ser kaxezi hatiyereşandin... weke em dibejinzimani nivîsandini,nabit em bawerbikinku zimanemegihîştiyewi rezako her tişt pi tele nivîsandin.(18)

Digelalfabe, yekji xizmetenC. A. Bedir-Xan ya din jî, xebatavvîya li ser zimanekurdî ye. Wî bi xebateketekûz û pir hejabingeharezimanakurdiyabakur, kurmancî,anî pe û esas û qaîdeyenzimanenivîskîbi cîh kirin.Wîji milekîalfabeyaxwe anî pe û ji milekîjî liser rezimanexebitî;zaravayenzimanekurdîdan ber hev û ji bo zara-vayekurmancîrezûnaneketekûz anîpe. rezimanaHAWAR'eîro jîjibo zimanenivîskîesas e. (19) Di herhejmaraHAWAR'ede çendrûpelji bo rezimanhatibûnveqetandin.Û vvî fikir û xebatenxwe di vanrûpelande divveşandin.

Ji kovarenHAWAR, RONAHÎû nivîsarenvvî yen din ku di derendin de vveşiyane,baş dixuye kuC. A. Bedir-XanhemûKurdistan,gavbi gav, geriyaye,li zaraveû devokenkurdîbaş hûrbûye,edebiyataklasikyakurdîbaş nasiyeû zimane edebiyataklasîkbaş zanîbûye.Disala 1933'ande, vvîji serokeKomaraTirkiye,MustafaKemalre na-meyeke(nivîsareke)direj bi re kir. Ev nivîsarkûrahîû xurtiyazanînavvî baş nîşan dide.Di ve nivîsaraxwe de, ji gelekbabetendin pe ve,evv li ser gotinû ideayenzimanzanennijadperesten ürk radivvesteûvvan yek bi yek pûç dike û bi mîsalen fıreh avabûnû peşveçûna

zimanekurdî,peyvvendiyavvî û zimanendin didezanîn. po)HenvehadanûstandinaCeladetAlî Bedir-Xanbi kurdnas,rojhelat-nas û zimanzanenEvvrûpayere jî xurt bû. Wî evv didîtin,ji vvan rename dinivîsîû camajî bi vvanre dixebitî.Beguman,yekji sebebenrek û pekîû tekûzbûnaalfabeû rezimanavvî, ev danûstandinenenter¬nasyonale. Ji xwealfabeû rezimanaku vvî anîbûnpe, di sala 1970' ande, li Franse,ji aliye dîplomatû kurdnasefrensiz RogerLescotvehate vveşandin (Evkitebbi fransizîye, mîsalbi kurdîne.)

Eğermerivgotinadavvîbibeje,xebatû berhemen Celadet AlîBedir-Xan,ji bo ziman,çand û edebiyata kurdîku di binerîşeke tûndû ni¬jadperestde ye, pir giranbihane. Zimanekî mînazimanekurdîku liber xeteravvindabûne ye,bi sayaxebatû berhemenC. A. Bedir-Xanjiriya vvindabûnebi dûrketiye.

Le belemerivdivexebat,eserû aliyenC. A. Bedir-Xanyen dinjîji

13


14/94


15/94

BINGEHEN GRAMERA KURDMANCI

BI nave yezdane pak e dilovan û mihirvan

REMANEN BERPEŞKI

1 - Gramer: Gramer tevayiya qeydeyen rastaxaftin ûrastnivîsandina zimene.

2 - Zimane Kurdmancî : Zimane kurdmancî zimanemilete kurdmanc e. Kurdmanc pe daxevin, dinivîsînin

û bi gotinen din his û fikrenxwe pe eşkere dikin.3 - HemanĞ n zimen: Di zimane devkî de hemane

bingehîn denge. Deng bi tıpan tene sekinandin û bivvanzimane nivîskî dest pe dike.Bi tîpan kît û bi kîtan bejebi hev dikevin. Pirîcar beje an kesekî an tiştekî

dinimîne.Û gava çend beje bi avvakîmanadardigehinhev ji wan komek çedibe. Komek fikreke tam didezanîn.

Bi peyhevketina komekan qiset tetepe. Qiset bi mi-jareke mijûl dibe ûevv ziman bixwe ye. Ji gotinen jorîndixuye ko hemanen zimen çar in:

Tîp: ageyhopmj.Kît: ta, den, ser, co, rût, a, poz, e.Beje: hesp, peyar,xanî, spehî, gotin, vvere.Komek:Par ez çû bûmRevvane.îro dinyasar e. Günde

15

BINGEHEN GRAMERA KURDMANCI

BI nave yezdane pak e dilovan û mihirvan

REMANEN BERPEŞKI

1 - Gramer: Gramer tevayiya qeydeyen rastaxaftin ûrastnivîsandina zimene.

2 - Zimane Kurdmancî : Zimane kurdmancî zimanemilete kurdmanc e. Kurdmanc pe daxevin, dinivîsînin

û bi gotinen din his û fikrenxwe pe eşkere dikin.3 - HemanĞ n zimen: Di zimane devkî de hemane

bingehîn denge. Deng bi tıpan tene sekinandin û bivvanzimane nivîskî dest pe dike.Bi tîpan kît û bi kîtan bejebi hev dikevin. Pirîcar beje an kesekî an tiştekî

dinimîne.Û gava çend beje bi avvakîmanadardigehinhev ji wan komek çedibe. Komek fikreke tam didezanîn.

Bi peyhevketina komekan qiset tetepe. Qiset bi mi-jareke mijûl dibe ûevv ziman bixwe ye. Ji gotinen jorîndixuye ko hemanen zimen çar in:

Tîp: ageyhopmj.Kît: ta, den, ser, co, rût, a, poz, e.Beje: hesp, peyar,xanî, spehî, gotin, vvere.Komek:Par ez çû bûmRevvane.îro dinyasar e. Günde

15


16/94

me di navbera du avande ye.

4- Tîp: Herdengg kodi dev û qirikame de peydadibe,li ser kaxeze bi işareteke tete sekinandin. Jivvanişaretan re tîp dibejin.

5 - Tîpen zimane kurdmancî: Di her zimanekî deherçend deng hene ewçend jîtîp peyda dibin. Ji berko dizimane kurdmancî de sih û yek dengen bingehîn hene jilewre tîpen zimane kurdmancî sih û yek in.

Hûrek: abcçdeefghiîjklmnopqrsştuûvwxz. .

Girdek: ABCÇDEEI ÎJKLMN-OPQRSŞTU Û V W X Y Z.

- Bi adetî û gelemperî em bi hûrekan dinivîsînin.Girdek kem caran ten îstîmal kirin. Komek bi girde-keke dest pedike.Tîpa serenavekî a peşîn hergav girde-keke.

6 - Dengdayiya tîpan:Tipji avvire dengdayiyeve bi du

biran leva dibin: dengder û dengdar.

7- Dengdar: Dengderew tîp in ko bi serexweji deve mederten û dengekî mûsîqayî tînin pe. Dengderen zimanekurdmancî heştin: a e e i î o u û.

8- Dengdar: Dengdar evv tîp in ko beî arikariyadengdereke nikarin ji deve me derkevin û dengekîmusîqayî bînin pe.Evv di deveme de dikevin hin cihan,wek lev, diran û ezmandev û jivvan pejneke ker peyda

16

me di navbera du avande ye.

4- Tîp: Herdengg kodi dev û qirikame de peydadibe,li ser kaxeze bi işareteke tete sekinandin. Jivvanişaretan re tîp dibejin.

5 - Tîpen zimane kurdmancî: Di her zimanekî deherçend deng hene ewçend jîtîp peyda dibin. Ji berko dizimane kurdmancî de sih û yek dengen bingehîn hene jilewre tîpen zimane kurdmancî sih û yek in.

Hûrek: abcçdeefghiîjklmnopqrsştuûvwxz. .

Girdek: ABCÇDEEI ÎJKLMN-OPQRSŞTU Û V W X Y Z.

- Bi adetî û gelemperî em bi hûrekan dinivîsînin.Girdek kem caran ten îstîmal kirin. Komek bi girde-keke dest pedike.Tîpa serenavekî a peşîn hergav girde-keke.

6 - Dengdayiya tîpan:Tipji avvire dengdayiyeve bi du

biran leva dibin: dengder û dengdar.

7- Dengdar: Dengderew tîp in ko bi serexweji deve mederten û dengekî mûsîqayî tînin pe. Dengderen zimanekurdmancî heştin: a e e i î o u û.

8- Dengdar: Dengdar evv tîp in ko beî arikariyadengdereke nikarin ji deve me derkevin û dengekîmusîqayî bînin pe.Evv di deveme de dikevin hin cihan,wek lev, diran û ezmandev û jivvan pejneke ker peyda

16


17/94

dibe. Dengdaren zimane kurdmancî bîst û sise ne:b c çdfghjklmnpqrsştvwxy z.

Şanek- Di pratike de dengder ji dengdaran biavvaye

jerîn tene derexistin. Dengder bi sere xwe jî dikarinkîteke bînine pe. Le dengdar beî dengdereke tu kîtenayînin pe. Hervvekîdi kîta par de heke me dengdaren(p)û (r) xistin û (a) bi tene hişt ew (a) bi sere xwejî kîtek e.Le (p) û (r) beî (a) ye, an dengdereke din, nikarin kîtekebînin pe.

9- Doma dengderan: Dengder ji awire domeve bi dubiran par dibin, kurt ûdirej:

Dengderen kurt: e i uDengderen direj:aeîo ûDengderen kurt bi derbeke ji deve me dertgn, deve me

bi nîvî vedibe, domavvan hindik e û evv tu caran direjnabin.Dengderen direj gava ji deve me derten dom dikin,

deveme bi temamî vedibe ûevv tu caran kurt nabin.Herçenddengderen kurt(e i u) û dengderendirej (e î û)

ji aliye şikilî ve nîzingî hev bibin jî, ji aliye dengî ve ji

hev dûr û gelekî bi ferq in. Ji ber ko cihderka heryekecidaye.

10- Xweseriya hin dengderan: Dengderin hene koni¬karin bikevin peşî an paşiya hin dengdaran. Hinen dinjî di peşî an di paşiya bejeyande peyda nabin:

I- Ev dengdera ha bi gelemperî nakeve peşî an paşiyabejeyan. Yanî bejeyen kurdmancî ne bi(i) ye dest pedikin ne jî pe temam dibin; ji hin daçek û pronavan peve; mîna: li, di, ji, bi, çi

17

dibe. Dengdaren zimane kurdmancî bîst û sise ne:b c çdfghjklmnpqrsştvwxy z.

Şanek- Di pratike de dengder ji dengdaran biavvaye

jerîn tene derexistin. Dengder bi sere xwe jî dikarinkîteke bînine pe. Le dengdar beî dengdereke tu kîtenayînin pe. Hervvekîdi kîta par de heke me dengdaren(p)û (r) xistin û (a) bi tene hişt ew (a) bi sere xwejî kîtek e.Le (p) û (r) beî (a) ye, an dengdereke din, nikarin kîtekebînin pe.

9- Doma dengderan: Dengder ji awire domeve bi dubiran par dibin, kurt ûdirej:

Dengderen kurt: e i uDengderen direj:aeîo ûDengderen kurt bi derbeke ji deve me dertgn, deve me

bi nîvî vedibe, domavvan hindik e û evv tu caran direjnabin.Dengderen direj gava ji deve me derten dom dikin,

deveme bi temamî vedibe ûevv tu caran kurt nabin.Herçenddengderen kurt(e i u) û dengderendirej (e î û)

ji aliye şikilî ve nîzingî hev bibin jî, ji aliye dengî ve ji

hev dûr û gelekî bi ferq in. Ji ber ko cihderka heryekecidaye.

10- Xweseriya hin dengderan: Dengderin hene koni¬karin bikevin peşî an paşiya hin dengdaran. Hinen dinjî di peşî an di paşiya bejeyande peyda nabin:

I- Ev dengdera ha bi gelemperî nakeve peşî an paşiyabejeyan. Yanî bejeyen kurdmancî ne bi(i) ye dest pedikin ne jî pe temam dibin; ji hin daçek û pronavan peve; mîna: li, di, ji, bi, çi

17


18/94

Ji mile din bejeyenko di esle xwe dene kurdmancî ne,û ji zimane biyaniyan ketine zimane me bi i ye destpedikin. Wek: ibret, icra, iflas, imza, inkar, insaf, işaret . Ji xwe

kurdmancen kevin gavaev bejeya ha bilev dikirin hyek didan peşiyavvan û digotin: (hibret,hicra,hiflas,himza,hinkar, hinsaf, hişaret). Ev bilevkirina ha hetanî îro jî dihin cihen Kurdistane de peyda dibe.

Şanek- Dengdera i di hin bejeyan de û gava kîtek bivvan bejeyan ve dibe, naye xwendin,le tete nivîsandin;ji ber kodi esile bejeye de i heye û gava kîta kovvenade xwendin je dibe i tete bi lev kirin. Wekî niho, iyen bejeyen qetil, bihin, remil, qifil, resim, eqil, qedir, qehir,rikin, kevin, sikil, qesir, fikir, sikir, sihir, tevin, tihin gava bejebi sere xwe ne tene xwendin.Le heke kîtek bi paşiyavvan ve bû evv i nayine bi lev kirin. Hervvekî: qet'lawî,ev çi bih'n ? bi rem'ledizane,bi qif le, van res'man,eq'le te, qed'revvî, ji qeh'ran,rik'nenBirca-Belek,ev kev'ne, di vî şik'lî de, qes'rajorîn,bi ve fîk're,şik'ra xwe, bi sih're, li ser tev'ne,ez tih'n im . Leevv di ve bilevkirine de jî vekîta xwe a bingehîn hiltînin

û di şiklen jerîn de tene nivîsandin.(qetilavvî, ev çi bihine? bi remiledizane, biqifile, vanresiman,eqile te, qedirevvî, ji qehiran,rikinenBircaBelek, ev kevine, di vîşikilî de, qesirajorîn,bi ve fikire,şikira xwe, bi sihire, li ser tevine,ez tihinim).

Le heke per an parkîtek bivvanve bû û pebejeyekenû û

hevedidanî hatepe, heke (i) ne ketiya bejeya nû nayenivîsandin. Ji ber koev per an parkît nema jiwe bejeyedibin û ev bejeya hevedidanîbejeke bisencvveye û vvevekîta xwe a xweser heye.( Kevin, kevnar. Bihin, bihnok.

18

Ji mile din bejeyenko di esle xwe dene kurdmancî ne,û ji zimane biyaniyan ketine zimane me bi i ye destpedikin. Wek: ibret, icra, iflas, imza, inkar, insaf, işaret . Ji xwe

kurdmancen kevin gavaev bejeya ha bilev dikirin hyek didan peşiyavvan û digotin: (hibret,hicra,hiflas,himza,hinkar, hinsaf, hişaret). Ev bilevkirina ha hetanî îro jî dihin cihen Kurdistane de peyda dibe.

Şanek- Dengdera i di hin bejeyan de û gava kîtek bivvan bejeyan ve dibe, naye xwendin,le tete nivîsandin;ji ber kodi esile bejeye de i heye û gava kîta kovvenade xwendin je dibe i tete bi lev kirin. Wekî niho, iyen bejeyen qetil, bihin, remil, qifil, resim, eqil, qedir, qehir,rikin, kevin, sikil, qesir, fikir, sikir, sihir, tevin, tihin gava bejebi sere xwe ne tene xwendin.Le heke kîtek bi paşiyavvan ve bû evv i nayine bi lev kirin. Hervvekî: qet'lawî,ev çi bih'n ? bi rem'ledizane,bi qif le, van res'man,eq'le te, qed'revvî, ji qeh'ran,rik'nenBirca-Belek,ev kev'ne, di vî şik'lî de, qes'rajorîn,bi ve fîk're,şik'ra xwe, bi sih're, li ser tev'ne,ez tih'n im . Leevv di ve bilevkirine de jî vekîta xwe a bingehîn hiltînin

û di şiklen jerîn de tene nivîsandin.(qetilavvî, ev çi bihine? bi remiledizane, biqifile, vanresiman,eqile te, qedirevvî, ji qehiran,rikinenBircaBelek, ev kevine, di vîşikilî de, qesirajorîn,bi ve fikire,şikira xwe, bi sihire, li ser tevine,ez tihinim).

Le heke per an parkîtek bivvanve bû û pebejeyekenû û

hevedidanî hatepe, heke (i) ne ketiya bejeya nû nayenivîsandin. Ji ber koev per an parkît nema jiwe bejeyedibin û ev bejeya hevedidanîbejeke bisencvveye û vvevekîta xwe a xweser heye.( Kevin, kevnar. Bihin, bihnok.

18


19/94

Tevin, tevnepîrk).Lebele, heke ji bervajîve di bejeya nû û hevedidanî de

(i) hate bilevkirin tete nivîsandin jî.( Sikir, şikirdar. Sihir,sihirbaz.Qedir, qedirgiran.)

U- Ev dengdera ha bi gelemperi dikeve paşiyadeng¬daren g, h, k, q, x û di paşiya dengdarine din de kemcaran peyda dibe.Hunda,hundir, guh, guher, gul, gulat, gulok,guman, guzvan,kuç, kul, kulî,kum,kurt, kurm, qub, qul, qurç, qun-

ders, qure, qurm, qurtik, xubar, xumre, xur, xurdek, xurîn, xurt.Bejeyen wek du û tu avvarteyenve qeyde ne.Ji mile din tu bejeya kurdmancî bi u ye naqede, ji

hin avvartanpeve; hervvekîpe dest pe nake jî.Ji xwe ev dengdera ha hejdi zimen de biserketinaxwe

ne qedandiye. Ji levvra û li gora bilevkirina kurd-

mancen ko w û i ye bi temamî li hev naxin bejeyenvvek xurdek bi avvaye xwirdek jî dikarin benenivîsandin.

E, î - Ev dengderenha tu carannakevinber dengdara y e. Le heke ev dengder biavvakîbi y ye ve bûne hingeev yanî e û î bi dengdera i ye diguherin ûev idikeve şuna vvan. Wekî niho:

Epe pryenmin vîpiyîde diyate vediyere riyavvan vannyan(l)

19

Tevin, tevnepîrk).Lebele, heke ji bervajîve di bejeya nû û hevedidanî de

(i) hate bilevkirin tete nivîsandin jî.( Sikir, şikirdar. Sihir,sihirbaz.Qedir, qedirgiran.)

U- Ev dengdera ha bi gelemperi dikeve paşiyadeng¬daren g, h, k, q, x û di paşiya dengdarine din de kemcaran peyda dibe.Hunda,hundir, guh, guher, gul, gulat, gulok,guman, guzvan,kuç, kul, kulî,kum,kurt, kurm, qub, qul, qurç, qun-

ders, qure, qurm, qurtik, xubar, xumre, xur, xurdek, xurîn, xurt.Bejeyen wek du û tu avvarteyenve qeyde ne.Ji mile din tu bejeya kurdmancî bi u ye naqede, ji

hin avvartanpeve; hervvekîpe dest pe nake jî.Ji xwe ev dengdera ha hejdi zimen de biserketinaxwe

ne qedandiye. Ji levvra û li gora bilevkirina kurd-

mancen ko w û i ye bi temamî li hev naxin bejeyenvvek xurdek bi avvaye xwirdek jî dikarin benenivîsandin.

E, î - Ev dengderenha tu carannakevinber dengdara y e. Le heke ev dengder biavvakîbi y ye ve bûne hingeev yanî e û î bi dengdera i ye diguherin ûev idikeve şuna vvan. Wekî niho:

Epe pryenmin vîpiyîde diyate vediyere riyavvan vannyan(l)

19


20/94

Iderî deriyeme vî deriyitül tiliyenmin ve tiliyexanî xaniyete vanxaniyankursî kursiyenvvî vankursiyan

Le heke y beî ko bivvan ve bizeliqe kete peşiya vandengderan, hinge(e) û (î) herçend (i) bene xwendin jî dinivîsandine de bi (i) ye nayine guhartin ûvveke xwediminin. Henvekî di komeken jerîn de(e) û (i) ya bejeyen(kî, ke, dere) i tene xwendin, yanî (ki, ki, deri) le dinivîsandine de di sikilen xwe en eslî de tene şanî kirin.(Evkî ye? Tu küreke yî?Evv xelke kûdereye?)

Û - Dengdera(û) tu carannakevepeşiya dengdara(w).Le heke ev her du tîp biavvakîbi hevve bûne hinge (û) jîbi(i)

(1) Ji kurdmancan birekî piçûk(e) ye bi (e) ye diguherinin ûdibejin:pe peyemin vîpeyî

de deyamin vıedeyS

20

Iderî deriyeme vî deriyitül tiliyenmin ve tiliyexanî xaniyete vanxaniyankursî kursiyenvvî vankursiyan

Le heke y beî ko bivvan ve bizeliqe kete peşiya vandengderan, hinge(e) û (î) herçend (i) bene xwendin jî dinivîsandine de bi (i) ye nayine guhartin ûvveke xwediminin. Henvekî di komeken jerîn de(e) û (i) ya bejeyen(kî, ke, dere) i tene xwendin, yanî (ki, ki, deri) le dinivîsandine de di sikilen xwe en eslî de tene şanî kirin.(Evkî ye? Tu küreke yî?Evv xelke kûdereye?)

Û - Dengdera(û) tu carannakevepeşiya dengdara(w).Le heke ev her du tîp biavvakîbi hevve bûne hinge (û) jîbi(i)

(1) Ji kurdmancan birekî piçûk(e) ye bi (e) ye diguherinin ûdibejin:pe peyemin vîpeyî

de deyamin vıedeyS

20


21/94

ye diguhere. Hervvekîdi bejeyen jerînde:

rû rivvemin vîrivvîxwesû xwesiwate ve xwesiweez bûm ez bivvam tubivvayîezçûm ez biçivvam tu biçivvayî

Şanek - Nemaze kurdmancen ko(û) ye zirav bi levdikin, li şuna (w) ye li ber (û) ye (y) eke dixin. Hinge (û) jiber ko (û) û (y) dikarin bigehinhev, vveke xwe dimîne ûnaguhere.

rû rûyemin vî rûyî

xwesû xwesûyate ve xwesûye

Ji xwe di zimane kurdmancî de bejeyen ko bidengdereke temam dibin kem in.Hervvekîyen ko bidengderan dest pedikin ne gelekin.

1 1 - Herse dengderen mayîn, yanî(a, e, o) bi her deng-dare ve dibin ûbi tu avvayîbi dengdereke din naguherin.Bi tene dengdera (e) gava digihe (e) yeke din û (y) yekdikeve navbera vvan, ji bo kurtiye mirov dikare van herdu (e) yan bi (e) an bi (a) ke bide û (y) ye yekcar jinavebexe.Wekî niho:

Maseyek masekmasak.Perçeyek perçekperçak.Perdeyek perdek perdak.Beyanameyekbeyanamekbeyanamak.

21

ye diguhere. Hervvekîdi bejeyen jerînde:

rû rivvemin vîrivvîxwesû xwesiwate ve xwesiweez bûm ez bivvam tubivvayîezçûm ez biçivvam tu biçivvayî

Şanek - Nemaze kurdmancen ko(û) ye zirav bi levdikin, li şuna (w) ye li ber (û) ye (y) eke dixin. Hinge (û) jiber ko (û) û (y) dikarin bigehinhev, vveke xwe dimîne ûnaguhere.

rû rûyemin vî rûyî

xwesû xwesûyate ve xwesûye

Ji xwe di zimane kurdmancî de bejeyen ko bidengdereke temam dibin kem in.Hervvekîyen ko bidengderan dest pedikin ne gelekin.

1 1 - Herse dengderen mayîn, yanî(a, e, o) bi her deng-dare ve dibin ûbi tu avvayîbi dengdereke din naguherin.Bi tene dengdera (e) gava digihe (e) yeke din û (y) yekdikeve navbera vvan, ji bo kurtiye mirov dikare van herdu (e) yan bi (e) an bi (a) ke bide û (y) ye yekcar jinavebexe.Wekî niho:

Maseyek masekmasak.Perçeyek perçekperçak.Perdeyek perdek perdak.Beyanameyekbeyanamekbeyanamak.

21


22/94


23/94

hin tîp - nemaze di daçekan de- herçend neyin jî bi levkirin, tene nivîsandin. Evv nayine bi lev kirin, ji ber kobi avvakîtîpeke dubare ditîninpe. Le evv ne bi hevve ne,ji hev cida, û yekevve di divviya bejeke de û a din didestpeka bejeke din de ye.

Ezdigundde bûm. ( gun'de)Dengbejjî hene. ( dengbâ'jî)Serhenggî hotin (serhen'gî)

Ji gaye gevvirre. ( gew're)

Ezjikû zanim. ( e'ji)

13 - Kît: Bi vebûn û hatingirtina deve me dengek tetepe. Ji tevayiya vvî dengî re kît dibejin. Kît ji yek an ji

yeke betir tîpan hevedidanî ne.Di kîten zimane kur¬mancî de bi gelemperî ji yeke heta pencan tîp peydadibin.

1-a e û2 - no an ez ma pe

3 - dev erd per sto kar4-qenc dran deng pist5 -stran stand

14 - Kîten bejeyî: Hervvekî di kîtan de, ji yeke hetapenca tîp peyda dibin, beje jî an ji kîteke an ji çend

kîtan bihevketî ne. Bejeya ko ji kîteke hatiye pe je reyekîte, û bejeya ko ji çend kîtan hevedidanî ye je repirkîte dibejin.

Bejeyen yekîte: dar, dran,got, strand, xwar, deng, ter.

23

hin tîp - nemaze di daçekan de- herçend neyin jî bi levkirin, tene nivîsandin. Evv nayine bi lev kirin, ji ber kobi avvakîtîpeke dubare ditîninpe. Le evv ne bi hevve ne,ji hev cida, û yekevve di divviya bejeke de û a din didestpeka bejeke din de ye.

Ezdigundde bûm. ( gun'de)Dengbejjî hene. ( dengbâ'jî)Serhenggî hotin (serhen'gî)

Ji gaye gevvirre. ( gew're)

Ezjikû zanim. ( e'ji)

13 - Kît: Bi vebûn û hatingirtina deve me dengek tetepe. Ji tevayiya vvî dengî re kît dibejin. Kît ji yek an ji

yeke betir tîpan hevedidanî ne.Di kîten zimane kur¬mancî de bi gelemperî ji yeke heta pencan tîp peydadibin.

1-a e û2 - no an ez ma pe

3 - dev erd per sto kar4-qenc dran deng pist5 -stran stand

14 - Kîten bejeyî: Hervvekî di kîtan de, ji yeke hetapenca tîp peyda dibin, beje jî an ji kîteke an ji çend

kîtan bihevketî ne. Bejeya ko ji kîteke hatiye pe je reyekîte, û bejeya ko ji çend kîtan hevedidanî ye je repirkîte dibejin.

Bejeyen yekîte: dar, dran,got, strand, xwar, deng, ter.

23


24/94

no.

Bejeyen pirkîte: serşok, dengbej, mevandar,hilfi-randin, dixwîne, qermiçandin, balafirgeh, rojname-van.

Not - Bejeyen pirkîteli gora hejmara kîten xwe binavdibin: Yekîte, dukîte, sekîte, çarkîte, penckîte...

15 - Beje: Tişteko tete bîre û di dil de radibefikireke.Ev fikir carina şikilekî û carina manake dîtine pe.Evher du avvayen fikire bi bejeyan tene eşkere kirin.Bigotinen din her beje nimînendeyefikirekeye.

Wek: dereng, hesp, reş, vvan, hatin, je-re, digel, ez,hevraz, bervvar, mehder, lo, zû, dixwar, ner, belek, çavreş,

tîj, dilovan.

16 - Birgn qiset£: Bejeli gora mana û dehkeren xwe jihev bi ferq in. Birekîvvan mirov, heyvvanû tebayine ne-rihber yen ko bi dest tene girtin an dikevin berbînahiya me şanî me didin. Birekî din tiştinewele peş

me dikin koevv bi dest nayine girtinle di bîr û di berçaven me de radibin. Ji aliye din bejeyinevvele hene kobi sere xwe nikarin tu tiştî raver bikin,le gava bibejeyen dinve dibin û dikevin navberavvanmana vvandiedilînin, dibin serî ûvvan bi hev re giredidin. Jilevvradi her zimanî de bejeli gora manayen xwe û cihe kodiqisete de dibin ûvvezîfako li ser xwe digirin bi çendbiran leva dibin. Jivvan re biren qisete an texlîtenbejeyan tete gotin.

24

no.

Bejeyen pirkîte: serşok, dengbej, mevandar,hilfi-randin, dixwîne, qermiçandin, balafirgeh, rojname-van.

Not - Bejeyen pirkîteli gora hejmara kîten xwe binavdibin: Yekîte, dukîte, sekîte, çarkîte, penckîte...

15 - Beje: Tişteko tete bîre û di dil de radibefikireke.Ev fikir carina şikilekî û carina manake dîtine pe.Evher du avvayen fikire bi bejeyan tene eşkere kirin.Bigotinen din her beje nimînendeyefikirekeye.

Wek: dereng, hesp, reş, vvan, hatin, je-re, digel, ez,hevraz, bervvar, mehder, lo, zû, dixwar, ner, belek, çavreş,

tîj, dilovan.

16 - Birgn qiset£: Bejeli gora mana û dehkeren xwe jihev bi ferq in. Birekîvvan mirov, heyvvanû tebayine ne-rihber yen ko bi dest tene girtin an dikevin berbînahiya me şanî me didin. Birekî din tiştinewele peş

me dikin koevv bi dest nayine girtinle di bîr û di berçaven me de radibin. Ji aliye din bejeyinevvele hene kobi sere xwe nikarin tu tiştî raver bikin,le gava bibejeyen dinve dibin û dikevin navberavvanmana vvandiedilînin, dibin serî ûvvan bi hev re giredidin. Jilevvradi her zimanî de bejeli gora manayen xwe û cihe kodiqisete de dibin ûvvezîfako li ser xwe digirin bi çendbiran leva dibin. Jivvan re biren qisete an texlîtenbejeyan tete gotin.

24


25/94

Di zimane kurdmancî de biren qisete dehin: navder,veqetandek, rengder, pronav, leker, jimarnav, hoker,daçek, gihanek, baneşan.

17- Guherbarî: Biren qisete jiavvireguherbariye ve bidu biran leva dibin: guherbar û neguherbar. Ji birenqisete penc guherbar û pençen din neguherbar in.

18 - Bejeyn guherbar: Bejeyen guherbarew in ko diqisete de sikilenxwe en esli diguherînin, tenetevvandinû dikevin şikiline din.

Navder- Cemşîd, Sînemxan, kaxez, kerî, şîpane,piling, Herekol, can, qencî, spîtahî, selef, mehder,xurdebîn.

Veqetandek- e, a, en, ek, in.

Pronav - ez, vve, evv, yen min, eveha, çi, kî, ke, ko,kîjan.

Jmarnav - Yek, du sed, heştek, nîvyek, çareçar, yekoyeko,pencbi penc.

Leker - Were, dixwar, de bihata, keti bû, divet, nivîsandin,xwendibûn,daket, çikandin.

19 - Bejeyan neguhrbar: Bejeyen neguherbarevv in kodi qisete de sikilen xwe en eslî tucaran naguherînin ûhergav vveke xwe diminin.

25

Di zimane kurdmancî de biren qisete dehin: navder,veqetandek, rengder, pronav, leker, jimarnav, hoker,daçek, gihanek, baneşan.

17- Guherbarî: Biren qisete jiavvireguherbariye ve bidu biran leva dibin: guherbar û neguherbar. Ji birenqisete penc guherbar û pençen din neguherbar in.

18 - Bejeyn guherbar: Bejeyen guherbarew in ko diqisete de sikilenxwe en esli diguherînin, tenetevvandinû dikevin şikiline din.

Navder- Cemşîd, Sînemxan, kaxez, kerî, şîpane,piling, Herekol, can, qencî, spîtahî, selef, mehder,xurdebîn.

Veqetandek- e, a, en, ek, in.

Pronav - ez, vve, evv, yen min, eveha, çi, kî, ke, ko,kîjan.

Jmarnav - Yek, du sed, heştek, nîvyek, çareçar, yekoyeko,pencbi penc.

Leker - Were, dixwar, de bihata, keti bû, divet, nivîsandin,xwendibûn,daket, çikandin.

19 - Bejeyan neguhrbar: Bejeyen neguherbarevv in kodi qisete de sikilen xwe en eslî tucaran naguherînin ûhergav vveke xwe diminin.

25


26/94


27/94

NIQTEŞANÎ

30 - Çjisetbi hin nîşandekan ji hev dibe.Ev nîşandekdavvî û biren komeke peş me dikin.Bi danîna vannîşandekan mana qisete çetirli hev bi der tet. Ji usûledanîna nîşandekan re niqteşanî dibejin. Ji mile dinem bi niqteşaniyg, di dema xwendine de cihen ravves ûvvesihejî dizanîn û li gora nîşandekan, cih cih û kem û

zede disekinin û behna xwe didin.

31 - Nîşandeken niqteşaniye en bingehînev in:(.) Niqte(,) Bihnok(?) Niqtepirs( ) Niqtebang(:) Niqtecot(;) NiqtebihnokJi van peve çend nîşandeken din hene ko em wan kem

caran dixebitînin; ûvvezîfa vvanji en jorîn cida û biawakî din in.

( ) KevanekDunikXezekBendik

27

NIQTEŞANÎ

30 - Çjisetbi hin nîşandekan ji hev dibe.Ev nîşandekdavvî û biren komeke peş me dikin.Bi danîna vannîşandekan mana qisete çetirli hev bi der tet. Ji usûledanîna nîşandekan re niqteşanî dibejin. Ji mile dinem bi niqteşaniyg, di dema xwendine de cihen ravves ûvvesihejî dizanîn û li gora nîşandekan, cih cih û kem û

zede disekinin û behna xwe didin.

31 - Nîşandeken niqteşaniye en bingehînev in:(.) Niqte(,) Bihnok(?) Niqtepirs( ) Niqtebang(:) Niqtecot(;) NiqtebihnokJi van peve çend nîşandeken din hene ko em wan kem

caran dixebitînin; ûvvezîfa vvanji en jorîn cida û biawakî din in.

( ) KevanekDunikXezekBendik

27


28/94


29/94

giredan. Di vî halî de bihnok, biavvakîcihgirtiye giha-neke ye. Ji mile dinev nîşandek dikare bikeve navberabiren komeke en kiçik jî.Bi serte ko bi danîna vve manakomeke neyit guhartin. Temo, Cangîr, Hevind û Fer-zende brayen hev in. Sor, spî, kesk û zer rengen ala mene. Mirov bi axaftin, nivîsandin û xwendine jiheyvva-nan tete ferq kirin. Küren min, hon çire bi ya minnakin û bi ya xelke dikin. Em hemî, eme herin sere

vvelet. Bele. ezjî, ezebi vve re bem.

32 - Revves û vesih. Me goti bû ko nîşandekenniqteşaniye, di qisete de cihenravvesû vesihe jî şanî medidin. Herçî niqte ne cihe ravvese ne; yanî di vvan demirov qederekî disekine. Herçî bihnok û niqtebihnok

in cihe vesihe ne; û divvan de em hindik disekinin.Vesiha bihnoke ji hemiyan kurtire.

33- Nîşandeken mayîn.Kevanek - Kevanek li peşî û li paşiya vvan pirsan tete

danîn ko bi sebebeke ketine komeke û heke je hatinehilanîn mana komeke ne kem dibe, û ne jî diguhere.Belaye ( vve nexweşiya xedar) ez gelekî eşandim.Segmanen me hemiyan( qedere bîst û penc mer)li relevverhatine û şergeh girtin.

Şanek - Li şuna kevanekan mirov dikare xezikan jîbexe. Belaye- vve nexweşiya xedar- ez gelekî eşandim.Segmanen me hemiyan- qedere bîst û penc mer- li relevverhatin û şergeh girtin

Dunik - Dunik dikevin peşî û paşiya vvan pirs ûkomeken ko mirovvvanj i derve dîtine û texe qisete. Te

29

giredan. Di vî halî de bihnok, biavvakîcihgirtiye giha-neke ye. Ji mile dinev nîşandek dikare bikeve navberabiren komeke en kiçik jî.Bi serte ko bi danîna vve manakomeke neyit guhartin. Temo, Cangîr, Hevind û Fer-zende brayen hev in. Sor, spî, kesk û zer rengen ala mene. Mirov bi axaftin, nivîsandin û xwendine jiheyvva-nan tete ferq kirin. Küren min, hon çire bi ya minnakin û bi ya xelke dikin. Em hemî, eme herin sere

vvelet. Bele. ezjî, ezebi vve re bem.

32 - Revves û vesih. Me goti bû ko nîşandekenniqteşaniye, di qisete de cihenravvesû vesihe jî şanî medidin. Herçî niqte ne cihe ravvese ne; yanî di vvan demirov qederekî disekine. Herçî bihnok û niqtebihnok

in cihe vesihe ne; û divvan de em hindik disekinin.Vesiha bihnoke ji hemiyan kurtire.

33- Nîşandeken mayîn.Kevanek - Kevanek li peşî û li paşiya vvan pirsan tete

danîn ko bi sebebeke ketine komeke û heke je hatinehilanîn mana komeke ne kem dibe, û ne jî diguhere.Belaye ( vve nexweşiya xedar) ez gelekî eşandim.Segmanen me hemiyan( qedere bîst û penc mer)li relevverhatine û şergeh girtin.

Şanek - Li şuna kevanekan mirov dikare xezikan jîbexe. Belaye- vve nexweşiya xedar- ez gelekî eşandim.Segmanen me hemiyan- qedere bîst û penc mer- li relevverhatin û şergeh girtin

Dunik - Dunik dikevin peşî û paşiya vvan pirs ûkomeken ko mirovvvanj i derve dîtine û texe qisete. Te

29


30/94

ne bihîstiye ko dibejin: Her tişt bi zravî diske; mirovbi stûrî . Ehmede Xanî ji bo kitebaxwe gotiye:

EvmeyvveeğerneavdareKurdmancîye evqederli kare

Xezek - dema ko qiset dikeve sikle axaftine û çare koxeberbej diguhere;li peşiya gotine xezekek tete danîn;

Mizgînî dan kere û gotine:

- Dehşik ji te re bû.Kere li vvanvegerand ûgot:- Eme min kem, bare min zede bû.Bendek - Bendeke datînin navbera du bejeyen ko di

navbeyna vvan de hogiriyek heye. Kariye-belek. Kariye-

kelebe.Birca- Belek.Bedir- Xan.Ji mile din gavaji kembûna cih kîten bejeye ji hev de

dikevin ev nîşandek vvan kîtan bi hev re giredide. Hingebeje dibe du perçe; perçekîvve di davviya xezeke dedimîne û perçe dindikevepeşiya xezeke nû.

Gava ev begavî tete peş, divet beje kît bi kît ji hev benexistin; beî ko tîpeke kîte je bibe û bikeve xezeke din.Mesela heke ( nermijandin ) kete paşiya xezeke û te decih ne bû;ev beje bivî avvayî tete birîn:( ner mi jan din)î ji van çar kîtan hin divet bikevin paşiya xeze û en amayîn peşiya xeza nû, beî ko ji tîpen her çar kîtan ne tujî jl hev bibin.

30

ne bihîstiye ko dibejin: Her tişt bi zravî diske; mirovbi stûrî . Ehmede Xanî ji bo kitebaxwe gotiye:

EvmeyvveeğerneavdareKurdmancîye evqederli kare

Xezek - dema ko qiset dikeve sikle axaftine û çare koxeberbej diguhere;li peşiya gotine xezekek tete danîn;

Mizgînî dan kere û gotine:

- Dehşik ji te re bû.Kere li vvanvegerand ûgot:- Eme min kem, bare min zede bû.Bendek - Bendeke datînin navbera du bejeyen ko di

navbeyna vvan de hogiriyek heye. Kariye-belek. Kariye-

kelebe.Birca- Belek.Bedir- Xan.Ji mile din gavaji kembûna cih kîten bejeye ji hev de

dikevin ev nîşandek vvan kîtan bi hev re giredide. Hingebeje dibe du perçe; perçekîvve di davviya xezeke dedimîne û perçe dindikevepeşiya xezeke nû.

Gava ev begavî tete peş, divet beje kît bi kît ji hev benexistin; beî ko tîpeke kîte je bibe û bikeve xezeke din.Mesela heke ( nermijandin ) kete paşiya xezeke û te decih ne bû;ev beje bivî avvayî tete birîn:( ner mi jan din)î ji van çar kîtan hin divet bikevin paşiya xeze û en amayîn peşiya xeza nû, beî ko ji tîpen her çar kîtan ne tujî jl hev bibin.

30


31/94

NAVDER

34 - Navder evv beje ye ko kesekîheyvvanekîan tiştekîşanî me dide. Ji levvrebejeyen Zîn, pismam, şer, hesp,post û kursî navder in. Ji ber ko ji van her şeş bejeyandido hin kesan, didovvendin hin heyvvanan ûdidovvenmayîn jî hin tiştan peş me dikin.

35 - Hevenav û serenav . Navder di nav xwe de û dibingehîn de bi du biran leva dibin: hevenav û serenav.

36- Hevenav. Hevenav jivve navdere re dibejin ko jiyekî betir kes,heyvvanan tiştan dinimîne ûvvan bi hev

re bi nav dike.Hervvekîrevvî, hesp, çiya. Bediro, gava emrgvvî dibejin; ev beje nave her mirovîye ko bi re ve diçe.Bejeya hesp jîvvele ye; pe herçî heyvvanenvvî cisnî henetene seh kirin.Bi bejeya çiya herçî bilindcihen dinyayehene ko ne gor, ne mitik in û jivvan bilintir in tene bire.Ev in çend hevenav: Şagirt, xanî, evor, mase, can, binahî,

derzî, kerî, pez, kevir, dar, qencî, xelk, zîvvan,keskesor, navro,girav, şeh .

37 - Serenav. Serenavevv navder e ko bi tene kesekî,heyvvanekî an tiştekî dinimîne û xweserîvvî kesî, vvîtiştî an vvî heyvvanîye. Hervvekî:Sado, Belan, Herekol . Evnavderen ha yeko yeko xweserî mirovekî, seyekî ûçiyakî ne. Ev in çend serenav: Hevind, Sîpan, Xabûr, Hin¬distan, Hezro, Kerevon, Zîn, Dergul, Kurdistan, Agirî,Cemşîd,Ferzende .

31

NAVDER

34 - Navder evv beje ye ko kesekîheyvvanekîan tiştekîşanî me dide. Ji levvrebejeyen Zîn, pismam, şer, hesp,post û kursî navder in. Ji ber ko ji van her şeş bejeyandido hin kesan, didovvendin hin heyvvanan ûdidovvenmayîn jî hin tiştan peş me dikin.

35 - Hevenav û serenav . Navder di nav xwe de û dibingehîn de bi du biran leva dibin: hevenav û serenav.

36- Hevenav. Hevenav jivve navdere re dibejin ko jiyekî betir kes,heyvvanan tiştan dinimîne ûvvan bi hev

re bi nav dike.Hervvekîrevvî, hesp, çiya. Bediro, gava emrgvvî dibejin; ev beje nave her mirovîye ko bi re ve diçe.Bejeya hesp jîvvele ye; pe herçî heyvvanenvvî cisnî henetene seh kirin.Bi bejeya çiya herçî bilindcihen dinyayehene ko ne gor, ne mitik in û jivvan bilintir in tene bire.Ev in çend hevenav: Şagirt, xanî, evor, mase, can, binahî,

derzî, kerî, pez, kevir, dar, qencî, xelk, zîvvan,keskesor, navro,girav, şeh .

37 - Serenav. Serenavevv navder e ko bi tene kesekî,heyvvanekî an tiştekî dinimîne û xweserîvvî kesî, vvîtiştî an vvî heyvvanîye. Hervvekî:Sado, Belan, Herekol . Evnavderen ha yeko yeko xweserî mirovekî, seyekî ûçiyakî ne. Ev in çend serenav: Hevind, Sîpan, Xabûr, Hin¬distan, Hezro, Kerevon, Zîn, Dergul, Kurdistan, Agirî,Cemşîd,Ferzende .

31


32/94

GUHERBARIYA NAVDERAN

38 - Navderen zimane kurdmancî ji du avvirentevel veguherbar in: zayend û mejer.Ev guherbariya navderanbi tevvangetete pe. Bi gelemperî dûpaşe navderanli gorazayend û mejerevvan diguherin. Carina jîev guherbarîbi guherina tîpeke rayekî tetepe.

39 - Zayend: Di zimane kurdmancî de du zayendhene: meûner.

40 - ZayendĞ nfir: Naven mirov, heyvvanen ner û

naven tiştine nerihber yen ko kurdmancanevv ner he-sibandine, tev de zayenden ner in. Wek: Cemşîd, meş,nerî, ga, xanî, gir, Ferat, can, beran, Xurşîd, derî, ezing, hiş,çem, kevir, lavv, dirhav .

41 - Zayende m6: Naven jin, heyvvangn me û naven

tiştine nerihber yenko kurdmancan evv me hesibandi-ne, tev deji zayende me ne.Mîna: Sînemxan,jin, meh, dar,çelek, mehîn, tifing, bizin, bîr, gol, pehnav,Herekol, Hezarom,co, enî, top, ejnû, Kurdistan .

42 - Navn heyberen rihber: Di heyberen rihber de,carina me û nerevve heybere bi bejeyine cihe ûbiserxwetene nîşan kirin.

Hervvekîdi bejeyen jerînde:

32

GUHERBARIYA NAVDERAN

38 - Navderen zimane kurdmancî ji du avvirentevel veguherbar in: zayend û mejer.Ev guherbariya navderanbi tevvangetete pe. Bi gelemperî dûpaşe navderanli gorazayend û mejerevvan diguherin. Carina jîev guherbarîbi guherina tîpeke rayekî tetepe.

39 - Zayend: Di zimane kurdmancî de du zayendhene: meûner.

40 - ZayendĞ nfir: Naven mirov, heyvvanen ner û

naven tiştine nerihber yen ko kurdmancanevv ner he-sibandine, tev de zayenden ner in. Wek: Cemşîd, meş,nerî, ga, xanî, gir, Ferat, can, beran, Xurşîd, derî, ezing, hiş,çem, kevir, lavv, dirhav .

41 - Zayende m6: Naven jin, heyvvangn me û naven

tiştine nerihber yenko kurdmancan evv me hesibandi-ne, tev deji zayende me ne.Mîna: Sînemxan,jin, meh, dar,çelek, mehîn, tifing, bizin, bîr, gol, pehnav,Herekol, Hezarom,co, enî, top, ejnû, Kurdistan .

42 - Navn heyberen rihber: Di heyberen rihber de,carina me û nerevve heybere bi bejeyine cihe ûbiserxwetene nîşan kirin.

Hervvekîdi bejeyen jerînde:

32


33/94

BraPismamBura

KurBrazîHespYekaneBeranNerîDîk

XwehDotmamDişKeçBrazeMehînMehûMihBizinMirîşk

Le gava evv heyber biavvayejorîn, bi bejeyine biserxweû cihe ne binavkirî ne, hinge bejeyen me û ner bi servvan ve datînin û bi vîavvayî zayende vvan, yanî me û

neren vvan didin zanîn. Di vî şikilî de veqetandekekdikeve navbera bejeya rayî û bejeyen me û ner . Veqe-tandek bi xwe jî zayendevvan şanî dide. Wekî niho:

kevvener kevvamekerener kerame

pisingener pisingamesîxurener sîxuramehirçener hirçamegüre ner gurame

kevroşkener kevroşkamefüe ner fîlame

43 - Qeyda jorîn, qeyda gelempere. Yanî me û nerenheyberen rihber, nemazeheyvvanan,bi gelemperî bivîavvayîtene nîşan kirin. Le kem caran û jive qeyde der,bejeyen me, ner, del, mak, mang dikevin peşiya bejeya

33

BraPismamBura

KurBrazîHespYekaneBeranNerîDîk

XwehDotmamDişKeçBrazeMehînMehûMihBizinMirîşk

Le gava evv heyber biavvayejorîn, bi bejeyine biserxweû cihe ne binavkirî ne, hinge bejeyen me û ner bi servvan ve datînin û bi vîavvayî zayende vvan, yanî me û

neren vvan didin zanîn. Di vî şikilî de veqetandekekdikeve navbera bejeya rayî û bejeyen me û ner . Veqe-tandek bi xwe jî zayendevvan şanî dide. Wekî niho:

kevvener kevvamekerener kerame

pisingener pisingamesîxurener sîxuramehirçener hirçamegüre ner gurame

kevroşkener kevroşkamefüe ner fîlame

43 - Qeyda jorîn, qeyda gelempere. Yanî me û nerenheyberen rihber, nemazeheyvvanan,bi gelemperî bivîavvayîtene nîşan kirin. Le kem caran û jive qeyde der,bejeyen me, ner, del, mak, mang dikevin peşiya bejeya

33


34/94


35/94

MEJER

47 - Di gramere de mejerevv xweseriya navderan e konavder pe heybereke bi tene an heyberine geler dikarinşanî bidin. Bi gotinen din mejer yekejmarî û gelejma-riya navderan şanî me dike û em pe dizanin gelo diqisete de qala heybereke bi tene dikin an ji yeke betir.Heke navder heybereke bi tene dinimîne hingeevv ye-kejmar e; û heke ji yeke betir dinimîne hingeevv gelej-mare.

48 - Yekejmar: Navder yekejmare, gava evv jı tişt,

mirov û heyvvanen ko dinimîne yekî bi tene raberî medike. Navderen komeken jerîn yekejmarin: Mîr hat. Ezhespekî dibînim. Ez çiyaye bilind dibinim . Ji ber ko evv jimîran mîrekî, ji hespan hespekî û ji çiyan çiyakî bitene şanî dikin.

49- Gelejmar: Navder gelejmare, gava evvji tişt, mirovû heyvvanen ko dinimîne ji yekî betir raberî me dike.Navderen komeken jerîn gelejmar in: Mîr hatin. Ez hespi-na dibînim.Ez çiyayenbilinddibînim . Ji ber ko evv ji mîrançend mîran, ji hespan çend hespan û ji çiyan çend çiyanşanî dikin.

50 - Hervvekîji mîsalen madeyen 48 û 49 dixuye dizmane kurdmancî yekejmarî û gelejmariya navderanbi çend avvayentevel xuya dibin.Evv nemaze ji mejere

35

MEJER

47 - Di gramere de mejerevv xweseriya navderan e konavder pe heybereke bi tene an heyberine geler dikarinşanî bidin. Bi gotinen din mejer yekejmarî û gelejma-riya navderan şanî me dike û em pe dizanin gelo diqisete de qala heybereke bi tene dikin an ji yeke betir.Heke navder heybereke bi tene dinimîne hingeevv ye-kejmar e; û heke ji yeke betir dinimîne hingeevv gelej-mare.

48 - Yekejmar: Navder yekejmare, gava evv jı tişt,

mirov û heyvvanen ko dinimîne yekî bi tene raberî medike. Navderen komeken jerîn yekejmarin: Mîr hat. Ezhespekî dibînim. Ez çiyaye bilind dibinim . Ji ber ko evv jimîran mîrekî, ji hespan hespekî û ji çiyan çiyakî bitene şanî dikin.

49- Gelejmar: Navder gelejmare, gava evvji tişt, mirovû heyvvanen ko dinimîne ji yekî betir raberî me dike.Navderen komeken jerîn gelejmar in: Mîr hatin. Ez hespi-na dibînim.Ez çiyayenbilinddibînim . Ji ber ko evv ji mîrançend mîran, ji hespan çend hespan û ji çiyan çend çiyanşanî dikin.

50 - Hervvekîji mîsalen madeyen 48 û 49 dixuye dizmane kurdmancî yekejmarî û gelejmariya navderanbi çend avvayentevel xuya dibin.Evv nemaze ji mejere

35


36/94

leker, tevvangû veqetandeke dixuyin.

YEKEJMAR GELEJMAR

Ev mehîne.min mehîndît.EzmehînedibînimEz mehînekedibînimEzeji te re mehînekeqencpeydabikim.Evküreke ye ?Mehînexwar.Tu vîhespîdibînî?

Ev mehînin.Minmehîndîtin.Ez mehînandibînim.Ez mehîninadibînim.Ezeji re mehînineqencpeydabikim.Evkürenkene ?Mehînanxwar.Tu vanhespandibînî?

51 - Gelejmariya serenavan: Ji berko serenav xweserîtiştekî, mirovekî an heyvvanekî ne, û pe bi teneevv binav dibin, di rastiye de serenav tu caran nabingelej¬mar. Le bi mecazî û ji bo misale bi gelejmarî tene gotin.Hervvekî: Ez ji te re melayen Cizîrî, Ehmeden Xanî ûFeqiyen Teyran ji kû peyda bikim. Tu di beyabanen

bedar û belg deli Bîngolan digerî.

36

leker, tevvangû veqetandeke dixuyin.

YEKEJMAR GELEJMAR

Ev mehîne.min mehîndît.EzmehînedibînimEz mehînekedibînimEzeji te re mehînekeqencpeydabikim.Evküreke ye ?Mehînexwar.Tu vîhespîdibînî?

Ev mehînin.Minmehîndîtin.Ez mehînandibînim.Ez mehîninadibînim.Ezeji re mehînineqencpeydabikim.Evkürenkene ?Mehînanxwar.Tu vanhespandibînî?

51 - Gelejmariya serenavan: Ji berko serenav xweserîtiştekî, mirovekî an heyvvanekî ne, û pe bi teneevv binav dibin, di rastiye de serenav tu caran nabingelej¬mar. Le bi mecazî û ji bo misale bi gelejmarî tene gotin.Hervvekî: Ez ji te re melayen Cizîrî, Ehmeden Xanî ûFeqiyen Teyran ji kû peyda bikim. Tu di beyabanen

bedar û belg deli Bîngolan digerî.

36


37/94

TEVVANG

52 - Zimane kurdmancî zimanekî tevvangbare. Yanîbejeyen vvî di qisete devvekexwe namînin û li gora ciheko di qisete de dikevine, û vvezîfako li ser xwe digirintene tevvandin û hin parkît bivvanve dibin, an hin tîpenvvan bi tipine din diguherin.

53 - Ji biren qisete bi tene en guherbar tenetevvandin.En neguherbar tu caran nayine tevvandin ûevv hergav

vveke xwe diminin.

54 - Bi gelemperî beje di qisete de an kirar an bireserin. Gava evv kirar invveke xwe diminin û gava dibinbi¬reser hinge tene tevvandin.

Tevvanga her bire qisete herçend yekcar ji hev cida

nebin jî evv kem û zedeji hev biferqin. Tevvangaher birîdi cih de û di deveravve de de bete gotin.

55 - Tevvanganavderan: Navder, hevenav bin sernavbin, li gora mejer û zayendenxwe tene tevvandin.Bi ge¬lemperî û di yekejmariye de navderen ner bi î ye ûnavderen me bi e ye û gelejmara herdivvan bi an etene tevvandin.Ev parkît bi paşiya navderanve dibin.

Hesp hat. Hesp hatin.Mehînhat. Mehîn hatin.

37

TEVVANG

52 - Zimane kurdmancî zimanekî tevvangbare. Yanîbejeyen vvî di qisete devvekexwe namînin û li gora ciheko di qisete de dikevine, û vvezîfako li ser xwe digirintene tevvandin û hin parkît bivvanve dibin, an hin tîpenvvan bi tipine din diguherin.

53 - Ji biren qisete bi tene en guherbar tenetevvandin.En neguherbar tu caran nayine tevvandin ûevv hergav

vveke xwe diminin.

54 - Bi gelemperî beje di qisete de an kirar an bireserin. Gava evv kirar invveke xwe diminin û gava dibinbi¬reser hinge tene tevvandin.

Tevvanga her bire qisete herçend yekcar ji hev cida

nebin jî evv kem û zedeji hev biferqin. Tevvangaher birîdi cih de û di deveravve de de bete gotin.

55 - Tevvanganavderan: Navder, hevenav bin sernavbin, li gora mejer û zayendenxwe tene tevvandin.Bi ge¬lemperî û di yekejmariye de navderen ner bi î ye ûnavderen me bi e ye û gelejmara herdivvan bi an etene tevvandin.Ev parkît bi paşiya navderanve dibin.

Hesp hat. Hesp hatin.Mehînhat. Mehîn hatin.

37


38/94

Di komeken jerîn de navderen hesp û mehîn nehatine tevvandin.Ji ber koevv her du jî di vvan komekande kirar in û kirar nayinetevvandin.Le ev navder bi xwedi komeken jerînde hatine tevvandin.Ji ber ko te de edîne kirar le bireser in.

Ez hespîdibînim. Ez hespandibînim.Ez mehînâdibînim. Ez mehînandibînim.

Di mîsalen jorînde navder hemî biresere lekere ne.Lenavder biresere navdereke din jî dibin. Hinge jî navdertene tevvandin.Hervvekî: Ev goşte çeleke ye. Ava goleserîn e. Di çiyayen Kurdistane de her texlît dehbe û ce-navvirhene. Gola Wane goleke spehî ye.

Şanek - Di nav bejeyen ko bi an eke temam dibin,di

hinan deev an ji esil û rayeke bejeye ye. Mîna:Revvan,baran, peyman,garan, kevan, diran h.d. Le di ninen dinde ev an bi xwe, tevvange, û ji ber sebebeke bivvan ve bûye.Mîna: Serhedan, Botan, Şervvan, Xerzan, Heverkanh.d. Jilevvre ev bejeyen ha bi tuavvayînikarin benetevvandin.Ji ber ve yeke hervvekîmirov dibeje Ez ji Revvane tem

nikare bibeje Ez ji Botane tem .Ji ber ko esle bejeye bote, an ko p6 ve bûye tevvanga gelejmareye. Ji xwe gavaem Botan dibejin mexsed cihe an eşîren Botan e. Bejeya bot biresere cih û eşîre ye û jilevvrehatiye tevvandinûbûye Botan . Mîna bejeya dar gava dibe biresere bejekedin tete tevvandin. Hervvekî: pâlen daran . Bejeyen vvekSerhedan, Şervvan, Xerzan,Heverkan, Soran jî mîna vve ne û tevde yekhavvîne.

Di ve navg de bejeya gulan rexma koji vî cisnî ye tetetevvandin. Bi rastı esleve bejeye mehagul,mehagulan e;

38

Di komeken jerîn de navderen hesp û mehîn nehatine tevvandin.Ji ber koevv her du jî di vvan komekande kirar in û kirar nayinetevvandin.Le ev navder bi xwedi komeken jerînde hatine tevvandin.Ji ber ko te de edîne kirar le bireser in.

Ez hespîdibînim. Ez hespandibînim.Ez mehînâdibînim. Ez mehînandibînim.

Di mîsalen jorînde navder hemî biresere lekere ne.Lenavder biresere navdereke din jî dibin. Hinge jî navdertene tevvandin.Hervvekî: Ev goşte çeleke ye. Ava goleserîn e. Di çiyayen Kurdistane de her texlît dehbe û ce-navvirhene. Gola Wane goleke spehî ye.

Şanek - Di nav bejeyen ko bi an eke temam dibin,di

hinan deev an ji esil û rayeke bejeye ye. Mîna:Revvan,baran, peyman,garan, kevan, diran h.d. Le di ninen dinde ev an bi xwe, tevvange, û ji ber sebebeke bivvan ve bûye.Mîna: Serhedan, Botan, Şervvan, Xerzan, Heverkanh.d. Jilevvre ev bejeyen ha bi tuavvayînikarin benetevvandin.Ji ber ve yeke hervvekîmirov dibeje Ez ji Revvane tem

nikare bibeje Ez ji Botane tem .Ji ber ko esle bejeye bote, an ko p6 ve bûye tevvanga gelejmareye. Ji xwe gavaem Botan dibejin mexsed cihe an eşîren Botan e. Bejeya bot biresere cih û eşîre ye û jilevvrehatiye tevvandinûbûye Botan . Mîna bejeya dar gava dibe biresere bejekedin tete tevvandin. Hervvekî: pâlen daran . Bejeyen vvekSerhedan, Şervvan, Xerzan,Heverkan, Soran jî mîna vve ne û tevde yekhavvîne.

Di ve navg de bejeya gulan rexma koji vî cisnî ye tetetevvandin. Bi rastı esleve bejeye mehagul,mehagulan e;

38


39/94

yanî an tevvange. Ji levvre diviya bû gulan ne hatate¬vvandin.Le ev beje ji qeyde der û biavvarteyîcareke dintete tevvandin û dibe gulane û li şuna ko Dibejin mehagulan dibejin meha gulane . Ji ber ve yeke an a gulanedivet ji esle bejey

bingehên gramera kurdmancî.pdf-cdekey_57j2k7oikwuobagtwe6uksmnel5oo4ib

Documents