bayindir ermen k l ses Özetisamveri.org/pdfdrg/d00305/2009_1/2009_1_toke.pdf · önemlisi bir...

Sanat Tarihi Dergisi Say /Number XVIII/1 Nisan / April 2009, 73-98

73

BAYINDIR ERMEN K L SES Emine TOK

ÖZET Bay nd r Ermeni Kilisesi, kurulu undan bu yana giderek geni leyen ilçe içinde

de i ik gruplara hizmet vermi , günümüze k smen ula abilmi tir; hem do u hem de bat yöndeki duvarlar kay pt r.Yap Cumhuriyet döneminde önce sinemaya dönü türülmü , daha sonra depo olarak kullan lm t r. Farkl kullan mlar s ras nda kilisenin bat duvar y k larak alan bat ya do ru uzat lm ve sinema sahnesi eklenmi tir. Do uda ise, apsis cephesi de y k l p, seyircinin oturmas na yönelik olarak do uya do ru uzat l p düz duvar ile sonland r lm t r. Yap n n kuzey ve güneyine daha sonradan eklenmi mekanlarla, kilisenin sokak ile ba lant s kesilmi tir.

2010 y l nda Bay nd r Belediyesi, bu kültür varl m z ya atmak için yap da restorasyon çal malar n ba latm t r. Restorasyon çal mas öncesinde Bay n d r Belediyesi’nce; dan manl m zda ve Tire müzesi denetiminde, kilisenin do u ve bat s n r n tespit etmek amac yla sondaj kaz lar yap lm t r. Yap lan sondaj çal mas sonunda, kilisenin do u-bat do rultusunda dikdörtgen planl tek bir neften ibaret küçük bir kilise oldu u, bat s nda narteksinin bulunmad tespit edilmi tir

Bay nd r, Osmanl devleti içindeki pek çok kentte oldu u gibi, 19. yüzy l ortalar ndan itibaren Müslüman-Rum-Ermeni-Yahudi gibi kar k bir etnik nüfusu bar nd rm t r. Ba bakanl k Devlet Ar ivlerinde, Bay nd r’da ya ayan Ermeni nüfusa hizmet verecek kilisenin in aat n n 15 Kas m 1856 tarihinde in a ke finin yap ld , 3 ay sonra da 11 ubat 1857 de in aat n ba lad kay tl d r.

Bu çal mada, yay nlarda bulunmayan ve yaln zca küçük bir bölümü günümüze ula m olan yap n n foto raflar ve çizimler e li inde tan t lmas , orijinal durumu hakk nda yorum yap lmas ve ça da örnekler içindeki yerinin etüt edilmesi amaçlanm t r.

Anahtar Kelimeler: Bay nd r, Ermeni Kilisesi ABSTRACT Bay nd r Armenian Church, which partially survived, served different

functions for different groups since its consturction. Both western and eastern walls are missing. In the republic period it was first turned into a movie theatre then it was used

Yard.Doç.Dr., Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, Bornova/ ZM R

Emine Tok

74 Sanat Tarihi Dergisi

as a warehouse. The western was demolished and the area was extended westwards where the screen was added. In the eastern part the apse was demolished to extend the area for the audiences and a wall ended it. With the spaces added later on the north and south the connection of the building with the street was cut.

In 2010, the Municipality of Bay nd r has started restoration works. Before, under our expertise and under the control of Tire Museum, some soundings were carried out in order to define the borders of the church in the east and west. According to the results we came to the conclusion that it was a single nave church on the east-west direction and there was no narthex on the western end.

Bay nd r, like many other Ottoman towns started to have a mixed population of Muslim-Greek-Armenian-Jew from mid-19th century. In the Prime Ministry State Archives I was recorded that the first construction survey of the church which would be in service of the Armenian community was made on 15th October 1856 and the construction started there moths later on 11th February 1857.

In this paper, our aim is to present this partly survived building, which was not published before together with photos and drawings and also to comment on its original construction and to compare with the contemporary examples.

Key words: Bay nd r, Armenian Church Geçmi i tarih öncesine kadar gerilere giden bay nd r1 , günümüzde zmir’e

ba l irin bir ilçedir. Makalemize konu olan Ermeni Kilisesi, Bay nd r’ n 46 ada 5 ve 24 parsellerinde yer almaktad r. Bu çal mada, yay nlarda bulunmayan ve yaln zca küçük bir bölümü günümüze ula m olan yap n n foto raflar, çizimler e li inde

1 Bay nd r’ da içine alan Küçük Menderes havzas n n ilk iskan na ili kin veriler s n rl d r.

Bölgede yap lan kaz larda Kalkoilitik ça a ait kal nt lar ele geçmi tir. Bölge s ras yla Hititler, Firigler ve ard ndan Lydia’l lar, Persler ve Makedonya hâkimiyetine girmi ; daha sonra M. Ö. 133’te Roma imparatorlu unun Asia eyaletine ba lanm t r. M. S. 395’te Roma imparatorlu unun ikiye bölünmesinden sonra Bölge topraklar n n yönetimi Do u Roma imparatorlu una geçmi tir. Bölgenin Türkle mesi, Mo ollar önünden kaçan Türkmenlerin sistematik ekilde Selçuklu devletinin bat s n r na y lmas yla ba lam t r. Germiyan Suba s Ayd no lu Mehmet Bey, Ege taraflar na fetih için gönderildi inde, ele geçirdi i yerlerde kendi ad yla an lan Ayd no lu Beyli ini kurmu tur. 1390 ve 1402 de Osmanl Devleti ile Ayd no lu Beyli i aras nda el de i tiren Bay nd r, II. Murat’ n 1425 y l nda Ayd no lu Cüneyt Beyi ortadan kald rmas ile birlikte Osmanl hakimiyetine girmi tir. Bölgenin tarihi ve co rafi yap s için bkz. S. Gözenç, Küçük Menderes Havzas nda Arazinin Kullan ve S n fland r lmas , st.1978, s. 91 vd.; B. Umar, Lydia, zmir, 1989, s. 15 vd; G. Ostrogorsky, BizansDevleti Tarihi, stanbul 1994, s. 96 vd.; S. Vryonis, The Decline of Medieval Helenizm in Asia Minor and the

Process ofIslamization From the Eleventh through the Fifteenth Century, London, 1971, s.260 vd.; F. Köprülü, Osmanl Devletinin Kurulu u, Ankara 1994, s.40 vd; Dukas (çev.V.L.Mirmiro lu), Bizans Tarihi, 1956, s.47vd.; H. Ak n, Ayd no ullar Beyli i Hakk nda Bir Ara t rma, Ankara 1968, s. 82 vd..

Bay nd r Ermeni Kilisesi

Sanat Tarihi Dergisi 75

tan t lmas , orijinal durumu hakk nda yorumlar yap lmas ve ça da örnekler içindeki yerinin etüt edilmesi amaçlanm t r.

Bay nd r, 19.yüzy l sonlar ndan itibaren genel görünü ü, an tlar ve nüfusu ile yabanc seyyahlar n notlar nda an lm ancak Ermeni Kilisesi’nin tasvirine ili kin herhangi bir bilgi verilmemi tir. Gerek Osmanl dönemi nüfus say mlar nda gerekse 19. yüzy lda yöreyi gezen seyyahlar n kay tlar nda, Bay nd r’da ya ayan az nl klar n ya ad hane say lar ve dökümler, kasabada ya ayan Ermeni nüfusa hizmet verecek bir dini yap n n varl n da ortaya koymaktad r.

F.V. J. Arundel, Bay nd r n genel konumu ve nüfusu hakk nda bilgi verirken, kasabadaki dini yap lar n tasvirini yapmaks z n say ca döküm verir:. “…Bay nd r, Tmolos Da ’n n (Bozda ) yamaçlar na yaslanm bir kasabad r. Kasaba, 8000 evden ibarettir. Evlerden 300 ü Yunanl lara, 15’i Ermenilere, 5-6 kadar Yahudilere aittir. Geri kalan nüfus Türklerdir. Kasabada, 1 Yunan Kilisesi, Bir Ermeni Kilisesi ve 6 cami bulunmaktad r. Handa kald m odada gün bat m çok güzel izlenmektedir…”2 eklide gözlemlerini nakleder.

1850 y l nda Kilise misyoner toplulu unun yay mlad raporda ise yaln zca kasaban n genel görünü ü ve nüfusu hakk nda bilgiler not edilmi tir: “…7 May s 1850. Ödemi ’ten Bay nd r’a hareket ettik. Kaystros üzerindeki verimli tarlalar aras ndaki yolculuk tam 4 saat sürdü. Yolda bir kahvede mola verdik. 2 saatten az bir süre içinde Bay nd r’a ula t k. Bu kasabada 3000 Türk evi, 600 Rum evi var. Kasabada çok az nüfusta Ermeni aile ya yor. Konumu mükemmel olan kasaba bir yandan da a yaslanm durumdad r ve tüm ovaya hakimdir…”3.

Daha çok arkeolojik ayr nt lara dikkat çeken seyyah C. Texier, seyahatnamesinde, Bay nd r’ n genel görünü ü, nüfusu ve burada yeti en ürünler hakk nda bilgi vermi tir; Yap lar üzerinde durmaz: “…Bay nd r ehri tamamen yenidir. Bozda yamaçlar ndan birinin güney k sm nda ho bir yerdedir. Evler k rm z tu la ve a açla yap lm t r. On kadar camisi varsa da yaln zca ikisi ta tan yap lm t r. En önemlisi bir kubbe ile örtülmü ve etraf sütunlu kemerler ile çevrilmi tir. Sokaklarda çok say da çe me akar. En kalabal k k sm Türk mahallesidir. Bu mahalle yedibin haneden çoktur. Rumlar dörtyüz aile kadar ç kar. Birkaç Ermeni ile biraz da Yahudi vard r. Temel maddeler ile tohum, zeytinya ve deri ticareti oldukça ileridedir…”4.

1881 y l nda yay mlanm , Ermeni Raporlar nda nakledilen bir not ise, son derece ilginçtir: “…Bay nd r’da, bir kilise in as için Pastor’un Evi’nin sat n al nd ve bu yap n n, dini toplant lar amac yla geni bir odadan olu tu unu söylenmektedir…”5.

2 F.V.J. Arundell, A Visit To The Seven Churches Of Asia, 1828, sf. 202. 3 Missionary Register, Church Missionary Society, C. 38, 1851, sf. 142-143 4 C. Texier, (Çev.A.Suat), Küçük Asya. Co rafyas , Tarihi ve Arkeolojisi, C.II, Ankara, 2002,

s.46-48,151. 5 Annual Report-Armenian Board of Commissioners for Foreign Missions, 1881, s. 35.

Emine Tok


1831 tarihli nüfus say m nda Bay nd r, kaza konumunda olup, sadece erkek nüfus say lm ; Müslüman, Reaya, K pti, Ermeni, Yahudi eklinde milletlere ayr lm t r. Bu defterde görülen slam-7275, Reaya-1017, Ermenilere ait erkek nüfusun 73 oldu u görülür. 1880-90 y llar na ait nüfus bilgilerinde ise Bay nd r’daki Ermeni nüfusu 177, 1893 y l say m nda 259 olarak kaydedilmi tir. 6 . Anla lan o ki Bay nd r, Osmanl devleti içindeki pek çok kentte oldu u gibi, 19. yüzy l ortalar ndan itibaren Müslüman-Rum-Ermeni-Yahudi gibi kar k bir etnik nüfusu bar nd r yordu.

Ba bakanl k Devlet ar ivlerinde7 tespit edilen iki belgede Bay nd r’da ya ayan Ermeni toplulu a hizmet verecek bir kilisenin ke if çal malar ve in a tarihi kay tl d r.

Tarih: 17/R /1273 (Hicrî) Dosya No:169 Gömlek No:99 Fon Kodu: HR.MKT.

zmir'in Bay nd r kazas nda yapt r lacak Ermeni kilisesinin mevkice bir sak ncas olup olmad n n tahkiki.

Belgelerden ilki, kilisenin ke fine ili kindir. 17 Rebiulevvel 1273 tarihlidir. Bu tarih Miladi 15 Kas m 1856 y l na denk gelir.

Di er belge kilisenin in aat na izin verilmesine ili kindir. Hicri 16 Cemazielahir 1273 tarihlidir. /Miladi 11 ubat 1857.

Tarih: 16/Ca/1273 (Hicrî) Dosya No:139 Gömlek No:7251 FonKodu: ..HR.. Bay nd r kazas nda Ermeni kilisesi in as .

Bu iki belge, Bay nd r’da ya ayan Ermeni nüfusa hizmet verecek kilisenin 15 Kas m 1856 tarihinde in a ke finin yap ld n , 3 ay sonra da 11 ubat 1857 de in aat n ba lad n aç kça göstermektedir.

Günümüzde de halk aras nda Ermeni Kilisesi ad yla an lan yap , Cumhuriyet döneminde önce sinemaya dönü türülmü 8, daha sonra depo olarak kullan lm t r. Farkl kullan mlar s ras nda kilisenin do u ve bat s n rlar y k ld için yap günümüze orijinal boyutlar ile ula amam t r. 2010 y l nda Bay nd r Belediyesi, bu kültür varl m z ya atmak için yap da restorasyon çal malar n ba latm t r. Restorasyon çal mas öncesinde Bay n d r Belediyesi’nce; dan manl m zda ve Tire müzesi denetiminde, kilisenin do u ve bat s n r n tespit etmek amac yla sondaj kaz lar yap lm t r9.

6 Bay nd rdaki hane ve milletlere göre nüfus say m için bkz. Derya Hepkar , 19. Yüzy l

Ortalar nda Bay nd r Kazas ’n n Sosyal ve Ekonomik Yap s , Tarih Bölümü, Yay mlanmam Yüksek Lisans Tezi, zmir, 2001, s.9 vd.

7 www.devletarsivleri.gov.tr 8 Atlas Sinemas 9 Kilise’sinin rölöve, restitüsyon ve restorasyon projelerine sa l kl veri te kil etmesi amac yla

yap lan kaz çal mas , zmir II Numaral Kültür ve Tabiat Varl klar n Koruma Bölge Kurulu’nun 11.02.2010 tarih ve 5488 say l karar yla onaylanm t r.



Mimari Tan m: Yukar da da belirtili i gibi Kilise, günümüze orijinal boyutlar ile

ula amam t r. Hem do u hem de bat yöndeki duvarlar kay pt r. Yap n n sinema i levi kazand dönemde, bat duvar y k larak alan bat ya do ru uzat lm ve sinema sahnesi eklenmi tir. Do uda, apsis cephesi de y k l p, seyircinin oturmas na yönelik olarak do uya do ru uzat l p düz duvar ile sonland r lm t r. Kilisenin günümüze gelebilen orijinal ölçüleri: d tan boyu 8.20m., eni 8.80m., yüksekli i 9.50 dir. Yap n n uzun süreli kullan m nda, toprak kotu yükselmi , naos içinde beton tabliyeler ile katlar olu turulmu tur ( ek.1, 2, 3, 4, 5)

Yap lan sondaj çal mas sonunda, kilisenin do u-bat do rultusunda dikdörtgen planl tek bir neften ibaret küçük bir kilise oldu u, bat s nda narteks10inin bulunmad tespit edilmi tir (Res. 1,2).

Günümüzde, yap n n dört yönden sokak ile ba lant s kesiktir. Do u ve bat yönde duvarlar kay p olan yap n n, sinemaya dönü türülme safhas nda, kuzey ve güney yöndeki cepheleri de geni letilen betonarme çevre duvarlar içinde kalm t r.

Yap da in a malzemesi olarak ta , tu la, ah ap ve demir kullan lm t r. Duvarlar, yöresel kabayonu ta ile in a edilmi tir. Ta lar aras na yatay s ralar olu turacak ekilde tu la k r klar yerle tirilmi tir; ancak bu örgü herkesimde çok düzenli de ildir. Ço u kesimde yass arazi ta lar n n sadece istiflenerek yerle tirildi i duvar i çili i izlenir. Ayn tarzda i çili i 18. yüzy l sonlar -19. yüzy l boyunca Bat Anadolu yap lar nda yayg n olarak görmek mümkündür: (Kula Meryem Ana Kilisesi Duvar tekni i(1831-37), Foça Ioannes Kilisesi (1853), Alia a Merkez Camii (Eski Rum Kilisesi) duvar örgüsü (1896), Priene St. Antuan Kilisesi (19.yüzy l ortalar ).

Naos içte be ik tonoz ile örtülüdür. Tonoz örgü malzemesi tu lad r. Kilise, içte ve d ta s val d r. Uzun süre farkl kullan mlar sonras nda yap n n içinin defalarca s vand ve boyand saptanm t r (Res.3).

Günümüzde kiliseye giri , kuzeybat daki dikdörtgen kap dan sa lanmaktad r. Ancak bu giri kap s sonradan yap ya eklenmi olan duvar üzerindedir. Orijinal giri de ildir. Yap lan sondaj kaz s sonras nda orijinalde, naos11a aç lan kap n n, bat daki duvar üzerinde, apsis ekseninde yer ald saptanm t r. Bat duvar temel seviyesine de in y k ld için kap n n biçim, yükseklik ve süslemelerine ili kin hiçbir iz günümüze ula mam t r. Ancak sondaj tespit kaz s nda, giri kap s önünde, do u-bat do rultusunda birbirine paralel uzanan iki duvar ile kar la lm t r. Bu iki duvar, naosa

Kilisenin projeleri Kalan Mühendislik taraf ndan yap lm t r. Kilise ile ilgili Projeleri

yay nlamama izin veren ve deste ini esirgemeyen Kalan Mühendislik teknik dan man in aat mühendisi Özlem Özgür’e te ekkürü borç bilirim.

10 Narteks: Kiliselerde, ana mekana aç lan sütun yada duvarla ayr lm giri bölümü. M. Sözen-U. Tanyeli, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlü ü, stanbul, 1994, Sf.171.

11 Kiliselerde ibadetin gerçekle tirildi i ana mekan. Sözen-Tanyeli 1994, 171.

Emine Tok


giri i sa layan kap y taçland ran, üzeri muhtemelen derin bir kemerle örtülü ön giri holüne ait olmal d r. Ancak, yap n n sinemaya dönü türüldü ü s rada bat duvar ile birlikte giri holünün de temel seviyesine de in y k ld anla lmaktad r (bkz.Res.1,2).

Kilisenin farkl i lev kazand dönemde, do udaki apsisi de tamamen y k lm t r. Yap sinemaya dönü türüldü ü s rada, naosun korunan bölümünün içine, farkl kotlarda betonarme tabliyeler yerle tirilmi tir (Res.4, 5). Bu tabliyelerin e imli olarak yerle tirildikleri dikkat çeker. Yap lan sondaj kaz s nda, tabliyelere destek olarak b rak lm içten ve d tan dairesel planl apsis ortaya ç kart lm t r (Res.6, 7). Kalan izlerden apsisin içte ve d ta s val ve boyal oldu u aç kça görülmektedir. Apsis duvar üzerine oturtulmu beton tabliyenin önüne, kuzey-güney do rultusunda tu la duvar örülmü ve buras do u-bat do rultusunda yerle tirilen iki tu la duvar ile üç odaya bölünmü tür. Sinema sahnesine bakan perde duvar üzerine dikdörtgen bir kap ve 3 küçük aç kl k aç lm t r. Filmin sahneye bu birimlerden yans t ld anla lmaktad r Film haz rl klar için ayr lm olan bu odalara d ar dan geçi sa lanmas amac yla, kilisenin kuzey duvar n n do u ucunda yer alan ve belki de orijinalde bemaya geçi sa land yuvarlak kemerli kap ya ula m, günümüzde buraya sonradan eklenen, do u-bat yönlü merdiven ile sa lanm t r. Bu merdivenin sonradan eklendi i, mevcut biti me çizgisinden de net olarak anla lmaktad r (Res.8). Duvar n bu alan nda, müdahaleler sonucu çok fazla tahribat meydana gelmi tir.

Naosun kuzey duvar na biti ik e imli rampan n, duvar içinde izi görülen ah ap kiri lerinin bo luklar halen takip edilmektedir. Rampa yap l rken kuzey duvar üzerindeki orijinal s va katman da zarar görmü tür (Res.9). Ayn rampan n, güney duvar boyunca da uzand kalan izlerden anla lmaktad r. Kilisenin güney duvar n n bat bölümü de günümüzde kay pt r. Yap lan ara t rma kaz s nda, bu yöndeki rampan n temizli inden sonra duvar n bat uzant s na ait izler ortaya ç km t r (bkz.res.3).

Güney duvar n do uya do ru uzat lmas s ras nda eklenen yeni duvar malzemeleri aras ndaki bir paye aya , orijinalde apsis önündeki bema bölümünün, naostan bir ikonastasis ile ayr ld n gösteren önemli ipucudur (Res.10).

Yap n n sinemaya dönü türülmesi s ras nda, güney duvar n do u kesimine yeni malzeme ile ek duvar in a edilmi (Res.11), bu ek duvar n do u ucuna ise; biri, naos içine yerle tirilmi alttaki tabliyeye aç lan, di eri, üst kottaki tabliyeye ç k sa layan iki geçit yap lm t r. Alttaki tabliyeye aç lan geçit, betonarme dikdörtgen kap eklindedir. Üstteki tabliyeye ise merdivenlerle ç k sa lanm t r (bkz. ek.2).

Kilise orijinalde; içte be ik tonoz, d ta iki yana e imli k rma çat ile örtülü olmal d r. Güney cephe duvar n n üst kotunda günümüze ula an silmeli saçak hatt , k rma çat n n duvara oturdu u hat olmal d r. açak alt , iki düz silme aras na yerle tirilmi d bükey silme eklindedir. Çat y k ld ktan sonra, silme hatt hizas ndan itibaren tu la ile duvar boyu yükseltilmi tir (Res.12).

Yap n n sinemaya çevrildi i dönemde, ah ap k rma çat s n n kald r ld , yan cephe duvarlar n n bir miktar daha yükseltildi i ve üzerinin düz bir teras ekline



dönü türüldü ü görülür. Bu i lem s ras nda, çat ya beton dökülerek sabitlenmi tir Böylece, naosun tonozu ile birlikte, kuzeyden kiliseyi saran çevre duvar n n destekledi i ek alan da, çat seviyesinde seyircinin kullan m na aç lm t r (Res.13,

ek.4). Tonoz içte, belli aral klarla at lan s destek kemerleri ile desteklenmi ,

bunlar n da üzeri profili silmeli alç kaplama ile belirlenerek tavan s vas ndan farkl boyanm t r (Res.14). Ancak günümüze ula an izler, bu destek kemerlerinin herhangi bir ta y c i levi olmad n , yaln zca dekoratif amaçla yap ld n göstermektedir (yalanc kemer) 12. S valar n ve toprak destek kemerinin bir k sm kay pt r. Fakat üst örtünün orijinal dokusu anla lmaktad r. Her bir destek kemeri aras na madalyonlar yerle tirilmi tir (Res.15, ek.6). Tonoz karn ndaki bu madalyonlar içinde muhtemelen sa peygamber, din büyükleri ve ncil sahnelerinin betimlendi i dü ünülmektedir.

Madalyonlar n büyük bir kesimi günümüze ula mam t r. Ancak s n rlar halen bellidir. Apsise daha yak n olan bölümün oval ekilli bir madalyon ile süslendi i, bat daki alan n ise dairesel ekilli daha büyük madalyon ile vurguland dikkati çeker. Madalyonlar n sa ve soluna ise yine silmelerle belirlenmi baklava ekilli panolar yerle tirilmi tir. Muhtemelen orijinalde bu panolar n da içinde ncil sahneleri veya din büyükleri betimlenmi ti. Ancak yap n n sonraki kullan mlar nda üzerlerinin en az dört kez s vand anla lmaktad r. Apsise daha yak n olan madalyonun nsal süslemeleri oldu u dü ünülmektedir (Res.16). Bu madalyonun kuzey ve güneyine iki erden toplam dört adet dikdörtgen pano konmu tur. Bu panolar, bat bölümdekilere göre daha süslü ve belirgindir. Panolar d ta, alç dan s silmelerle yap lm dikdörtgen bordür ile s n rlanm t r. Orta alana, yine silmelerle belirlenmi e kenar dörtgenler yerle tirilmi tir. Kalan izlere göre muhtemelen bunlar n da içine dairesel rozetler kondu u dü ünülmektedir. Panolar n kö elerine ise, yine alç ile yap lm yüksek kabartma eklinde kenger yapraklar yerle tirilmi tir (Res.17). Bu yapraklar n yaln zca ikisi günümüze ula m t r. Ancak, di erlerinin yerleri bellidir ve kalan izlerden bu alç süslerin demir çiviler ile tonoza tutturulduklar anla lmaktad r.

Bat bölümdeki dairesel madalyonun içindeki tüm s va katman dökülmü tür (Res.18). Do u bölüme göre k smen farkl tasarlanm t r. Madalyonun kuzey ve güneyine, iki erden dört pano yerle tirilmi tir. Bu panolar n madalyona bakan uçlar , dairesel madalyonun ekline uygun olarak e risel hatlarla son bulur. Tonoz üzengi hatt hizas na oturan di er madalyonlar ise kare ekillidirler. ki erden toplam dört adettirler. Muhtemelen orijinalde içleri farkl renklerde boyal veya konulu resimler ile süslü idi.

Tonozun aç lmas n önlemek amac yla belli aral klarla yerle tirilmi demir gergiler kullan ld ; bu unsurlar n, d ta demir kenetler ile duvara sabitlendi i (k l çlama) görülmektedir. Yap n n sinemaya dönü türüldü ü s rada sahne görü ünü engellememesi için demir gergiler de kesilmi olmal d r.

12 Yalanc kemer, bkz. D. Hasol, Ansiklopedik Mimarl k Sözlü ü, st. 1998, s.251

Emine Tok


Kilisede orijinalde, çe itli konum ve say da pencere vard . Ancak günümüzde, naosu ayd nlatan pencerelerden yaln zca kuzey ve güney duvar üzerindekiler tespit edilebilmektedir.

Orijinalde pencerelerin, Kuzey ve güney duvar üzerinde dizi olu turan kar l kl simetrik yerle tirilmi yuvarlak kemerli pencereler eklinde tasarland anla lmaktad r. Bu duvarlar üzerindeki pencere dizisi orijinalde, ayn hizada, e aral kl ve e büyüklükte olmal d rlar. çe do ru geni leyen mazgal planl d rlar ve her bir pencere, naos içinde dikey vurgu sa layan dekoratif plasterlerin aras na yerle tirilmi tir.

Kalan izlerden, pencerelerin de içte s alç silmeler ile yap lm dekoratif çerçeveler ile çevrildi i saptanmaktad r. Pencere e i i alt nda ise s alç silmelerle tasarlanm dikdörtgen kartu lar yer al r. Pencerelerin kemer üzengi hatt na ise, yatay silme eridi yerle tirildi i dikkati çeker. Böylece Yüksek duvarl yap ya içte, bir yandan destek kemerini ta yor izlenimi veren plasterler ile dikey vurgu yap ld ; tonoz üzengi hatt ve pencere kemerlerinin üzengi hatt boyunca uzanan yatay silmeler ile de dikeydeki vurgunun dengelendi i anla l r.

Yap n n sinemaya dönü türülmesi s ras nda kuzeydeki pencerelerin tamam n n içi örülerek kapat lm , güneydekilerden ise yaln zca bir tanesi aç kl n koruyabilmi tir. Kuzey cephe üzerindeki izlerden, pencerelerin d ar ya dikdörtgen aç kl klar eklinde yans d klar , ta söveler ile çevrildikleri anla lmaktad r. Pencereler içte ise yuvarlak kemerlidirler.

Kuzey duvar n bat ucundaki 1. pencerenin e ik seviyesi sonraki müdahaleler s ras nda a a çekilmi tir. Kemer al nl ise ah ap konstrüksiyon üzerine oturan dolgu ile örülerek kapat lm , böylece pencere, günümüzde dikdörtgen ekilli bir ni görünü ünü alm t r. Pencere kemer al nl na y lan dolgu izi ise günümüzde net bir ekilde izlenmektedir. Bu pencerenin yan ndaki 2. pencere di erlerine göre k smen

orijinal özelliklerini korumu tur. Ancak, iki pencereyi ay ran s plaster günümüze ula amasa da izleri halen bellidir. Pencere kemerinin karn n n da dekoratif dörtgen kartu lar ile süslendi i dikkati çeker. Bu pencere e i inin alt ndaki silmeli dikdörtgen kartu sa lamd r. Orijinalde farkl müdahaleler gören di er pencereler, söz konusu ikinci pencerenin oran ve tasar m nda olmal d r. kinci pencere ile 3. pencereyi ay ran s plaster günümüzde k smen izlenebilmektedir. Pencere yuvarlak kemerlidir. Kemer karn dörtgen kartu lar ile süslüdür. Etraf n çeviren s alç silmeler yer yer görülebilmektedir. Bu pencerenin e ik seviyesinin örülerek bir miktar yükseltildi i anla lmaktad r. Zira dolgu için kullan lan tu la malzeme uzun süre terk edilmi li e ba l olarak ortaya ç km t r. Pencere alt ndaki silmeli dikdörtgen kartu ise beton tabliye yerle tirilirken tahrip olmu tur. Ancak yine de izleri takip edilebilmektedir. Kuzey duvar n do u ucundaki 4 numaral aç kl k, günümüzde tu la ile örülerek tamamen kapat lm t r. Bu aç kl d ar dan izlemek k smen mümkündür. Yukar da da belirtildi i gibi, kemerli aç kl k, alttaki film makinelerinin bulundu u odaya geçi sa layan, ancak belki de orijinalde bemaya aç lan kap dan arta kalan izlerdir.



Kilisenin güney duvar n n yaln zca bir bölümü günümüze ula m t r (bkz.res.11). Pencerelerden yaln zca bat daki k smen sa lamd r. Ancak onun da alt nda yer alan dikdörtgen kartu u, beton tabliye in aat s ras nda tahrip olmu tur. Pencereler aras nda yer alan dikey plasterler üst k s mda izlenebilmektedir. Günümüzde tek aç k pencere bu penceredir. D ta etraf n çeviren ta söveleri sa lamd r. Bu pencerenin yan nda yer alan do udaki pencerenin içi tamamen örülerek kapat lm t r. Ancak hem içten hem de d tan s n rlar bellidir. Di erleri ile simetrik oranlarda olmal d r.

Olas l kla orijinalde, y k lan apsis cephesinde ve bat cephe üzerinde de pencere aç kl klar bulunuyordu. Ancak her iki cephe de y k ld için, bu yüzlerdeki pencerelerin say , biçim ve oranlar hakk nda fikir yürütmek mümkün görünmemektedir.

Yukar da da belirtildi i gibi, naosun kuzey ve güney duvar na sütun görünümünde dekoratif amaçl dikdörtgen formlu plasterler yerle tirilmi tir. Bunlar, toprak üzerine alç kaplama tekni inde haz rlanarak çe itli renklerde boyanm t r. Üst kesimleri silmeler ile ba l k eklinde belirlenmi tir. Ba l klar, geometrik biçimlerde tasarlanm lard r. Kartonpiyer tekni inde yap lm lard r. Kay p kesimlerden, duvardan ç kma yapan bu ba l kl plasterlerin, duvara demir çubuklar ile tutturulduklar anla lmaktad r. Söz konusu plasterler, üst örtü tonozunun destek kemerlerini ta yor izlenimi vermektedirler. Orijinalde yap n n zemininden, tonoz üzengi hatt na kadar yükseliyor ve bu kesimde destek kemeri izlenimi veren s silmeleri ta yorlard .

Görüldü ü gibi, kalan izlere göre naosun içinin orijinalde son derece simetrik tasarland n , yatay ve dikey unsurlar ile özenle süslendi ini ve boyand n hayal etmek mümkündür. Sonradan örülerek kapat lan kesimler kald r l p yap ya biti mi duvar ve mekanlar temizlendi inde ve sondaj kaz s nda elde edilen veriler e li inde, kilisenin orijinal durumuna ili kin canland rma yap labilmektedir ( ek.7). Kap , pencere kemer al nl klar ve çevreleri, apsis, tonoz üzengi hatt ile destek kemerleri, naos duvar ndan farkl olarak boyalarla belirginle tirilmi olmal d r. Pencerelerin çevresi s alç silmeler ile çevrilmi , kemer kar nlar alç silmeler ile kemerin ekline uygun olarak panolara bölünmü tür. Muhtemelen orijinalde bu panolar n içleri de renkli s valar ve belki de konulu resimler ile süslenmi ti

Naosun zemininin orijinal durumu hakk nda fikir yürütmek bugün için mümkün de ildir. Nitekim, sinemaya dönü türüldü ü s rada, naos içine, üstteki betonarme tabliyelere ç k sa layan rampalar eklenmi tir. Bunun yan nda, do udaki apsis önüne, sonradan betonarme 3 oda yap lm t r. Ça da örnekler dikkate al nd nda, yap n n naos zemininin düzgün kesilmi ta ya da mermer kaplama olmas beklenmektedir.

Kilisenin kuzey cephesinin bat bölümünün kar s nda üç payanda yer al r. Bu payandalar n orijinalde de mevcut olduklar dü ünülmektedir. Muhtemelen sokak kotu ile kilisenin kotu aras nda fark vard . Bu payandalar, teraslar aras nda destek i levi de görüyordu.

Emine Tok


De erlendirme: Osmanl imparatorlu unda Gayrimüslim tebaya kilise in as , 18. yüzy l n ikinci

yar s ndan itibaren artm t r. Siyasi gücünü yitiren imparatorluk, kendi bünyesindeki Ortodoks cemaati üzerinde Rusyan n himayesini kabul etmi , Hristiyanlar n saray izni ile yeni kiliseler yapabilmeleri ve eski kiliselerini onarmalar , yap lan anla malar ile yayg nla t rm t r. Yakla k yüz y ll k süreçte, yönetimin getirdi i kurallar ve s n rlamalar ile birlikte, Ortodoks Kiliselerinde Bazilikal planl kilise tipi yayg n olarak kullan lm t r. Kiliselerin boyutlar , cemaatin yo unlu una göre de i mi , tek nefli veya üç nefli tasarlanm lard r. Kiliselerde çan kulesi ve büyük kubbe in as na ise yaln zca baz örnekler d nda izin verilmemi tir.13.

H ristiyan mezhepleri ile kiliseleri birbirinden ay rmak güçtür. Rum, Keldani, Ermeni, Süryani gibi topluluklar aralar ndaki fark, kulland klar dil ve dua ekilleridir. Süryani ve Ermeniler, ayinlerinde müzi e daha fazla önem verdikleri için törenleri de müzik a rl kl d r. Ayn dönemde yap lan kiliselerin mimari tasar mlar , süslemeleri ve in a teknikleri benzerdir. 18-19. yüzy l kiliselerinin tümünde, iç bezemelerde eski gelenekler taklit edilmi tir14.

Bay nd r Ermeni Kilisesi, kurulu undan bu yana giderek geni leyen ilçe içinde de i ik gruplara hizmet vermi , günümüze k smen ula abilmi tir. Yukar da da vurguland gibi yap n n in a tarihi Ba bakanl k Devlet Ar iv Belgelerinde kay tl d r. 1856 y l Kas m ay nda ke ifi yap lan arazide, 3 ay sonra ubat 1857’de in aat ba lam t r. Yap ya ait oldu u dü ünülen Ermenice yaz t ise, kilise y k l p sinemaya dönü türülürken yeni ek duvar malzemesi aras nda k r k halde halen görülebilmektedir (Res.19). Yap tek neften olu an bir ibadet mekan d r. Ça da örnekler ile kar la t r ld nda, in a malzemesi, tasar m, iç süsleme aç s ndan ortak özellikler ta d görülür.

n a tekni i, 18-.yüzy l sonu-19 yüzy lda yayg n olarak görülen ta ve tu la ile yap lm i çiliktedir. ç dekorasyonda yer alan ve silmeler, plasterler, yüksek kabartma tekni inde alç ile yap lm bitkisel süslemeler, yap lar n oranlar na göre, gerek tonoz üzengi hatt boyunca, gerekse alt kesimlerde yap içi dekorasyonu olarak Geç dönem kiliselerinde yayg n olarak kar m za ç kmaktad r. Dikey yöndeki vurguyu sa layan plasterlerin aras na genellikle birer pencere yerle tirilmi tir. Bu s plasterler, tonoz üzengi hatt na de in yükselerek bazen alç ile yap lm dekoratif ba l klarla, bazen de daha sade tasar mlarla son bulurlar. Bu ba l klar da, tonoz karn na yerle tirilmi yalanc s destek kemerlerini ta yor izlenimi verecek ekilde tasarlanm lard r. Dekoratif

13 Bu konuda ayr nt l bilgi için bkz. Z. Karaca, stanbulda Osmanl Dönemi Rum Kiliseleri, 1994,

s. 35 vd.; S.Pekak, “18-19. yüzy llarda Anadolu’da ya ayan Gayrimüslim mar Faliyetleri ve Foçadaki Post-Bizans Kiliseleri”, Geçmi ten Günümüze Foça Sempozyumu ,1996, s.75 vd.; Z. Karaca, stanbul’da Tanzimat Öncesi Rum Ortodoks Kiliseleri, 2008, 48 vd.

14 B. Papi, zmir’deki Bizans Sonras levini Sürdüren Kiliseler, E.Ü. Edebiyat Fakültesi Türk slam Sanat Anabilim Dal Lisans Bitirme Tezi, zmir, 1988, s.8 vd.



unsurlar bazen de sütun görünümünde yap lm t r. Tek neften olu an kiliselerde, s pasterler aras na yerle tirilen yuvarlak kemerli pencereler tasar m olarak benzerdir. çe do ru geni leyen mazgal planl d rlar.

Çat saçak hatlar da d ta silmeler ile belirginle tirilmi tir. Cepheleri genellikle k t k katk l kal n s va ile s val d r. Ta dokunun özenli oldu u örneklerde s va yap lmaz. Tek nefli ya da çok nefli olsun kiliselerin tonoz-kubbe içleri de dekoratif alç panolar ile süslenmi tir. Günümüze sa lam ula amasalar da orijinalde içlerinin konulu resimlerle bezeli veya farkl renklerle süslü olduklar bilinmektedir. Nitekim, günümüzde i levini sürdüren geç dönem kiliseleri de benzer ekilde dekore edilmi lerdir.

Bay nd r Ermeni Kilisesinin oranlar dikkate al nd nda ana giri inin, emsalleri gibi, bat cephe ortas nda, apsis ekseninde oldu u görülür. Giri kap s önünde ise muhtemelen üzeri geni bir kemer ile örtülü bir ön mekan yer almaktad r. Olas l kla bu mekan ya kemerle yada üçgen al nl k ile cephelendirilmi ti. Ancak bat yönde tüm duvarlar temel seviyesine dek y k ld için hiçbir iz günümüze ula mam t r. Yan cephelerinde kar l kl dizi olu turan pencerelerin tasar m ve kuzeydo udaki kap ve kap üstündeki pencere tasar m Sinop Ayanc k’taki Arkhangelos Kilisesi kuzey cephe (1884), stanbul Kurtulu Hagios Demetrios Kilisesi15 güney cephe (18.yy sonu) ile benzerdir

Yukar da ayr nt l tan m ve tarihçesi hakk nda bilgi sunulan Ermeni Kilisesi, Anadolu’daki ça da örnekler göz önüne al nd nda, döneminin dini, mimari, kültürel ve sosyal ya am n yans tan önemli bir kültür varl m zd r. Ayaktad r ve k smen baz kay plar olsa da orijinal özelliklerini yitirmemi tir.

KAYNAKÇA Z.Karaca, stanbulda Tanzimat Öncesi Rum Ortodoks Kiliseleri, stanbul,

2008. Z.Karaca, stanbulda Osmanl Dönemi Rum Kiliseleri, stanbul, 1996. S.Pekak, “18-19. yüzy llarda Anadolu’da ya ayan Gayrimüslim mar

Faliyetleri ve Foçadaki Post-Bizans Kiliseleri”, Geçmi ten Günümüze Foça Sempozyumu, 1996, s.75

Derya Hepkar , 19. Yüzy l Ortalar nda Bay nd r Kazas ’n n Sosyal ve Ekonomik Yap s , Tarih Bölümü, Yay mlanmam Yüksek Lisans Tezi, zmir, 2001

Himmet Ak n, Ayd no ullar Beyli i Hakk nda Bir Ara t rma, Ankara 1968 Do an Hasol, Ansiklopedik Mimarl k Sözlü ü, stanbul, 1998 Missionary Register, Church Missionary Society, C. 38, 1851

15 Karaca, 2008, s. 362.

Emine Tok


Annual Report-Armenian Board of Commissioners for Foreign Missions, 1881 F.V.J. Arundell, A Visit To The Seven Churches Of Asia, 1828. F. lter, Bat Anadoluda Az nl k Kiliselerinden konografik Belirlemeler ve

Kimi rdelemeler”, Sanat Tarihinde konografi Ara t rmalar . Güner nal’a Arma an, Ankara, 1993, 213-238.

F. lter, “Baz Örneklerle Osmanl Dönemi Mimarl nda IX. Yüzy l Ege Bölgesi Kiliseleri: Gökçeada, Ayval k, Selçuk ( irince K rk nca Köyü)” XI. Türk Tarih Kongresi, C. V, Ankara 1990, s. 1987-2001.

B. Papi,, zmir’deki Bizans Sonras levini Sürdüren Kiliseler, E.Ü. Edebiyat Fakültesi Türk slam Sanat Anabilim Dal Yay nlanmam Lisans Bitirme Tezi, zmir, 1988

Arman Özgür Turgut, Ayval k Kilise Manast rlar , E. Ü. Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Anabilim Dal Bitirme Tezi, zmir, 1996.

Aytekin Erdo an, Çe me lçesi S n rlar çinde Bulunan Kiliseler, Bizans Sanat Doktora Seminer Çal mas , zmir, 1995.

E. Do er, Menemen ya da Tarhaniyat Tarihi, zmir, 2001. C. Texier, Küçük Asya Co rafyas , tarihi ve Arkeolojisi, (Çev. Ali Suat), C.2,

Ankara, 2002 W. M. Ramsay, Çev. Mihri pekta , Anadolu’nun Tarihi Co rafyas , ist. 1960. G. Ostrogorsky, Bizans Tarihi, stanbul 1994. F. Köprülü, Osmanl Devletinin Kurulu u, Ankara 1994 B. Umar, Lydia, zmir, 1989



ekil 1- Kilisenin içinde bulundu u parselin bodrum kat plan (Kalan Mühendislik Ar ivinden

ekil 2- Kilisenin içinde bulundu u parselin zemin kat plan . Kaz sonras nda ortaya ç kan apsis ve bat s n rlar ile birlikte (Kalan Mühendislik Ar ivinden)

Emine Tok


ekil 3- Kilisenin içinde bulundu u parselin galeri kat plan (Kalan Mühendislik Ar ivinden)

ekil 4- Kilisenin içinde bulundu u parselin çat kat plan (Kalan Mühendislik Ar ivinden)



ekil 5- Kilisenin günümüzdeki durumunu gösterir kesit. (Kalan Mühendislik Ar ivinden)

ekil 6- Naosun tonozu ve bu kottaki tavan plan (Kalan Mühendislik Ar ivinden)

Emine Tok


ekil 7- Kilisenin orijinal durumuna ili kin restitüsyon çizimi (Kalan Mühendislik Ar ivinden)



Resim 1- Kaz öncesi, naosun bat s na bak .

Resim 2- Kaz sonras nda ortaya ç kan naosun bat ve güney duvar na bak .

Emine Tok


Resim 3- Naosa güneybat kö eden bak .

Resim 4- Naos içine in a edilen beton tabliyelere kuzeybat yönden

bak .



Resim 5- Tonoz alt nda konumlanm beton tabliye.

Resim 6- Kaz öncesi naosun do usuna bak . Naos içindeki e imli beton tabliyeler mekan n alg lanmas n engellemektedir..

Emine Tok


Resim 7- Kaz sonras naosun do usuna bak . Beton tabliye alt nda apsis ortaya

ç km t r.

Resim 8- Kuzey duvar n do usunda yer alan ve orijinalde bemaya aç ld anla lan kap . Daha sonradan kap n n kemerinin önü tu la ve beton malzeme ile kapat lm t r. Ancak içten bak ld nda, kap n n orijinalde yuvarlak kemerli bir giri oldu u tespit

edilebilmektedir.



Resim 9- Kaz öncesinde, naosun kuzeybat kö esine bak .

Resim 10- Sonradan yap ya eklenen duvarda dev irme malzeme olarak

kullan lm paye aya .

Emine Tok


Resim 11- Güney cephenin günümüze ula an bölümü.

Resim 12- Orijinal saçak hatt ve profilli silme.

bayindir ermen k l ses Özetisamveri.org/pdfdrg/d00305/2009_1/2009_1_toke.pdf · önemlisi bir...

Documents