SD Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi Mays 2007, Say: 15, ss. 91-110

Trk Resmine Yansyan Tarih, Ya da Tarihselcilik Araylar

Seyfi BAKAN*

ZET Bu incelemede, Trk Minyatrnn 'tarih'i konu alan zengin

birikimi ve geleneinin ardndan, 'tarih' in kavramsal olarak da yeniden deerlendirildii 19. - 20 yzyllarda, Osmanl ve Cumhuriyet ressamlarnn tarihe yaklamlar yani tarihi ada Trk resmi diliyle yorumlamalar ele alnacaktr. 19.yzyl, Osmanl yenilemesinin/batllamasnn kapal devre bir deiim geirme srecinden klp, yenilik cereyanlarnn geni toplum katlarna ulat bir yzyl olmutur. Ancak bu yenileme abalar btn yzyl boyunca ayn younlukta srmemi, Osmanl toplumunun farkl kesimlerini deayn ekilde etkilememitir. zellikle Tanzimat'n ilanndan sonra Osmanl toplumu iinde, en ok etkilenen kesim, doal olarak Osmanl entellektelleri ve dnemin Trk dnce dnyas olmutur. Pek ok kavram ve olgunun tartld ve Trk kltrne kazandrld bu sralarda, 'tarih' hakknda da yeni yaklamlar tartlyordu. zellikle edebiyat alan nclnde dnemin Osmanl-Trk entelijansiyasnda millet, hrriyet, milli devlet, milli tarih gibi kavramlar nemle yer etmeye balamt. rnegin, Ahmet Vefik (1823-1891) ve Ahmet Cevdet (1822-1895) Paalar gibi Sadrazamla kadar ykselen, edebiyat, dnce ve devlet adamlar da bu konularda eserler retmilerdi. Tarihi eser bilinci ve tarihi eser koleksiyonu yapma isteklerinin de ilk olarak ortaya kt 19.yzyln ortalarndan balayarak Asker ressamlarn bir ksmnn da bu ortamdan etkilenerek tarihi konularda resimler yapmlardr. Ardndan Trk resmi geliim sreci iinde ortaya kan, daha ok meslek birlii ve profesyonelleme arzular tasyan baz sanatlar, konusunu dorudan tarihten alan resimler yaptklar gibi, tarihi nitelik tasyan obje, mekan ya da binalarla kurguladklar tarih esinli resimler de yapmlardr.

Anahtar Kelimeler: Trk Resmi, Tarih, Tarihselcilik, Osmanl, Cumhuriyet

* Yrd .Do.Dr., Gazi niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm retim

yesi

92 Trk Resmine Yansyan Tarih ya da Tarihselcilik Araylar

ada Trk resminin diyalektik geliim sreci iinde ortaya kan, daha ok meslek birlii ve profesyonelleme arzusu tayan baz ortak sanat tavrlar veya gruplamalar Trk resmini beklenenden ok daha snrl alanda etkilemi; slup birliktelii yaratmaya sebep olacak bir renklilik ve eitlilik getirmemitir. lk asker-sivil ressamlarn resim alannda baz ge ve figr ayklama rnekleri dnda hi bir mdahale kaygs tamadan yaptklar resimlerle balayan bu srete, ancak Trk kltrnn Batl projeksiyona uygun kltrlenme srecinin nemli keba olan ok partili hayata geile birlikte ierik deiikliine de urayarak ok renkli, ok soluklu, sanatnn zgr ifadesinin konunun altnda ezilmedii, yorum abalarna olanak tanyan aamaya gelinmitir. Zaten kkl bir gelenei olmayan pentrn, yani Batl anlamdaki Trk Resminin rnek ald gelenekleri taklit etmekle balayan ve yzyl kadar sren tedirgin retim srecinden sonra da yeni ierik ve konu araylarna ynelmesi de doaldr.

15. yzyldan balayarak tarih i bir konu olarak kullanmaya balayan Trk ressamnn, bu konuda uzunca bir tecrbe dneminin ardndan geleneksel tasvir sanat minyatr brakarak Pentr, yani Batl anlamdaki resim dilini tercih ettii 19.yzylda tarih i konu alan ve ya bu konuda bir duyarlk yanstan ilk rnekler asker ressamlar olarak bilinen Osmanl sanatlarnn eserlerinde grlr.1 Asker ressamlar iinde ilk ncler Osman Nuri Paa ile Hseyin Zekai Paa gibi isimlerdir. Askeri okul kl dier ressamlar da, bazen tarihi bir konu olarak resimlerinde kullansalar da daha ok, figratif resme kontroll yaklap, naturalist eilimleri nedeniyle genellikle manzara resmi ve natrmorta arlk vermilerdir. Tarihi konular eserlerinde deerlendiren, tarihi kiilikleri resmeden tm bu konular zerinde hassas bir duyarlk gsterenler 19.yzyln ikinci yarsnn ortalarnda doan sanatlar olmulardr. ou 1870li yllarda doan skdarl Cevat, Diyarbakrl

1 Bkz..Seyfi BAKAN., Bat Dnyasnda ve lkemizde Ressamn Tarihi Kefi Art

Decor S.75 Haziran 1999 s.,122-126 ;Seyfi BAKAN., Baz rneklerle Osmanl-Trk ressamnn Tarihi evre ve Tarihe Tanklk Kaygs Trkiyede Sanat No.74 Mays-Austos 2006 s.,24-31;Seyfi BAKAN., Minyatrden Pentre Trk Resminde Tarih Duyarll lgi S.95 K 1998 s.,21-28; Seyfi BAKAN., Son Dnem Osmanl Kltr ve Sanat Dnyasnda Tarih Duyarll Osmanl Ansiklopedisi C.VII 2000 s.,457-463 ;Seyfi BAKAN., Ondokuzuncu Yzyldan Gnmze Trk Ressamlar/Contemporary Turkish Painters Kltr Bakanl Yaynlar : 1321 Sanat Eserleri Dizisi: 14 1991 Ankara; Seyfi BAKAN., Osmanl Ressamlar Cemiyeti arda Yaynclk, 1994 Ankara; Seyfi BAKAN., Tanzimattan Cumhuriyete Trkiyede Resim Kltr Bakanl Yaynlar:1990 Yaymlar Dairesi Bavuru Eserleri Dizisi:150 Ankara 1997/1998

Seyfi BAKAN 93

Tahsin, Mehmet Ali Laga ve Sami Yetik gibi bu sanatlar tarihe kar duyarl veya dorudan tarihi bir konuyu ele aldklar eserlerini 20.yzyln balarnda ortaya koymulardr. Hasan Rza, Bahriyeli smail Hakk, Mehmet Ruhi Arel, Hikmet Onat ve Ali Sami Boyarn da dhil olduu Mekteb-i Harbiye ve Mekteb-i Bahriye kl bu sanatlar en gzel eserlerini Balkan Harbi (1915) srasnda ve I.Dnya Sava (1914 1918) yllarnda yapmlardr. zellikle ili Atelyesi ortamnda gerekletirdikleri tarihi konulu veya ileride tarih olacak olaylar konu alan resimleri bu alandaki zel bir kronolojiyi belirler. Bu yllarda e zamanl olarak Anakronizmi bir slup olarak kabul eden Osman Hamdi Bey de, bu anlayn en sekin rneklerini yapmtr. Farkl dnemlere ait eya ve figrleri tarihi meknlarda bir araya getiren sanat belki de Trk resminde bu tr bir ele aln en gzel rneklerini gerekletirmitir. Bu alanda hemen takip eden, ressamlarn tarihe kar duyarl olduklar dnem, Kurtulu Savann ardndan yeni Trk devletinin kurulduu ilk yllardr. zellikle 1930larn balarnda dzenlenen nklp Resimleri Sergisi gen Cumhuriyetin kurulu dinamiklerini, bu arada da tarih duyarlln ne karan resimlerin younlukla yaplmasn salamt. zellikle Osmanl temalarna kar duyulan soukluk ve isteksizlik yan sra tarih bilincinin milliyetilik temelinde bir coku olarak deerlendirildii 1930lu yllar, bu eilimin tm plastik sanatlara yansmas sonucunu da dourmutur. Daha sonraki yllarda grlen tarihi duyarlk yanstan veya bu yoldaki sanat yorumlar genellikle sanatlarn bireysel istek ve arzular erevelerinde gereklemitir. Zaten yukarda da belirtildii gibi Osmanl Ressamlar Cemiyetinden balayarak, gnmzn telif ya da taklit slup birliktelikleri ile sanat gruplamalar da bu konuda belirleyici bir rol oynamamtr.

1940larn ortalarndan sonra Trk pentrnn girdii sre, sanatlar tr, teknik, ierik ve konu snrlamalaryla kstlamayan, bu bakmdan da sanatlarn gemiten daha zengin anlatm biimlerini deneyebilecei bir dnemin kapsn amtr. Bu dnemle birlikte, figre kontroll yaklaan hatta bazen gz ard eden Naturalist manzarac yaklam, yerini, sanatnn yorumunu ne alan ierii de yorumlayan yeni eilimlere brakmtr. Bu diyalektik geliim Trk sanatsnn teden beri nemsedii tarihi konulu resimler yapma tercihinde de yeni bir yaklam biimlerinin ortaya kmasna yol amtr. Tarihin artk sanatnn zgn slubuyla yorumland, yeni tarihi yanstma tavrnda, konu kadar biim, ierik ve arka plan deerleri de ayr bir nem kazanmtr. Bu yansma veya bu yeni eilim, baz sanatlarn tablolarnda minyatr izlenimi veren bir ekilde , baz sanatlarn de resimlerinde tarihi eya veya tarihi antlarn resmedilmesi eklinde ya da tarihi, geleneksel sanat trlerinin veya malzemenin tuvale yansmas biiminde grlmtr.

94 Trk Resmine Yansyan Tarih ya da Tarihselcilik Araylar

Gereki gzleme dayanan tarihi yorum abalarnda, bazen bu tr bir ele altan vazgeilerek konunun yalnzca tarihi mesaj veya anlatmna nem verildii de olmutur. nk artk bu tr bir ele al benimseyen sanatya gre, tarihin resme yansmasnda; ... sorun, bir gzlemin doru olup olmamas deil, gemiin ya da gelenekselin bugnle ilikisinin gerek boyutunu ortaya koymaktr. Bu da ancak daha dinamik bir tarih yorumuna dayanabilir. Byle bir yorumda fiziksel evre ile birlikte, yorumlar ( Mesajlar da. S.B) da deiir. Deimeyen (ler), insan ve toplum yaamnn zamansal gzlem snrlar dnda kalan (...) doa insan ilikileridir 2.

Bu ereveden bakldnda, gelenekseli yalnzca bir deiim srecinin bak dzeyinin altnda ya da toplumsal hafzann gemiinde kalan tecrbeler deil, yaanan srecin altyaps olarak gren nemli sayda sanatnn bu konudaki yorumundan oluan tarih yansmalar ada Trk resmi iin nemlice bir repertuvar oluturur.

Tarihi bir konuyu ele almakla birlikte tablonun ieriine allegorik yorumunu da katan ressam Avni Lifij, Ankara Devlet Resim ve Heykel Mzesindeki Karagn adl tablosunda Kurtulu savanda dmann yakp, ykt bir ky kalntlar kenarnda giysileri paralanarak tecavz edilmi yar plak bir kadn resmetmitir. 93 x 118 cm. boyutlarndaki tabloda arka planda grlen yaklp yklm ky grntleri, asl anlatlmak istenen n plandaki konunun dekoru eklindedir. yle ki ykk ev kalnts iinde sadece ayaklar grlen bir figr de bu amala kk bir ayrnt eklinde yaplmtr. Kadnn zerinde olduu kilimler, beik, siyah kartal ve kendisi tablonun konusunun arka plan geleridir ve sanat tarafndan allegorik anlamlar yklenmitir. Aile, namus ve varlk deerlerini yitiren bir insann anlatld konunun ierii, sanatnn sembolist hermetizmini de aklamaktadr. Mitolojik konulara da yakn olan sanat, bu ynyle ei ressam Harika Lifiji de etkilemi hatta Harika Lifij Yunan mitolojisinden setii bir konuyu anlatan resmiyle ili Atelyesi ressamlarnn resimlerinin gnderildii nl Viyana sergisine katlmt.

Tarihin konu olarak iki farkl anlayla yansd bu iki rnekten sonra nc resimde de, tarih, Cevat Derelinin (1900 1989), harf devriminden yllar sonra yapt, Derya Kuzular adl tablosunda resmettii balk tezghnn arkasndaki levhada tabloya da adn veren yaznn Osmanlca olarak yazlmasyla konu edilmitir. Ankara Devlet Resim ve Heykel Mzesinde bulunan 106 x 81 cm. boyutlarndaki tabloda konstrktivist slupla yapt bir balk tezgh ve alveri iin

2 Doan KUBAN., Kuramsal Yaklamda Gelenein Dinamik Yorumu Yeni Boyut

S.18 Aralk 1983 s.,32

Seyfi BAKAN 95

balk ile konuan bir kadn ve ocuk figr ile balklara bakan kedi figr resmedilmitir. Olduka sert ve kat bir geometriklemeyi ortaya koyan resim, eski yaz gibi geleneksel bir temann yer al bakmndan ilgin bir rnektir.

Baz sanatlar, geleneksellik adna geleneksel sanatlar repertuarndan setikleri bir e veya eleri hatta konular slup ilikileri erevesinde resimlerinde kullanarak geleneksellikten yararlanmlardr. rnein, yresel konulara eilen ve resimlerinde yerel renkleri, geleneksel ve folklorik deerleri n plana karrken, yntem olarak da yine geleneksel bir sanat olan minyatr sanatyla yakn iliki kurulabilecek resmetme sluplar kullanmlardr.

Bu tr ele al biimine ilk rnek, ky hayatn minyatr esinleriyle yorumlamay tercih eden Turgut Zaim (1906 - 1974)dir. Resimlerindeki kompozisyon dzeni, perspektif anlay ve figrsel yorumlarda sanatnn minyatrle kurduu iliki aka grlr. Ancak minyatrden farkl olarak o, antsal boyutlu figrleriyle ve otantik konularyla deiik konulara ynelmitir. Sanatnn halk sanatna duyduu yakn ilginin rnleri, kendine zg bir yorumla tuvaline aktard gerlerin ve kyllerin yaam kesitleridir. Turgut Zaimin resimlerinden setiimiz Yrk Ky adl rnek de bu genel espriyi srdrr. Ankara Devlet Resim ve Heykel Mzesindeki 60 x 51 cm. boyutlarndaki eserde, n planda tablonun sa ve sol kenarn kaplayan iki ykseke ev nnde, bir kadn ve bir ocuk ile eme banda iki kadn figr grlmektedir. Ayrca sa kenardaki yksek evin yan yznde bir bakkal ile satcs da konunun nemli eleridir. Arka planda, kubbeli tek minareli caminin gerisinde, byke bir mahvel ile bir tepe zerinde Ankara kalesini hatrlatan bir kale grlmektedir. n plandaki kompozisyon iinde, iki tane de zerlerinde heybeleri asl eek motifi gzden kamaz. Ayrntlardan arnm, yaln bir anlatm diline sahip olan resimde, sanat minyatr teknii ile iliki kurulabilecek bir yntemle kendine zg kiilikli ve baarl bir pentr slubu ortaya koymutur.

Latince Nativus szcnden gelen Naif (naive) kavram doal, saf, yapmacksz anlamna gelir. Bu kavram uzunca bir sre yine Latince Primituvus szcnden gelen primitif kavram ile kartrlmtr. Hatta foto-gereki ressamlara naif dendii de olmutur. Gerekte, bu iki kavram arasnda iliki olmakla birlikte, aralarndaki fark, naiflerin kendi gr, tecrbe ve dnyalar dnda herhangi bir etkene kesin biimde yer vermemeleri, doal safl kendi ilerinde aramalardr. Primitiflerin ise tarihsel sanat geliimi iinde belirli bir misyona sahip olmalar, fakat kendilerinden ncekiler ve sonrakilerle teknik ve estetik bir ilikiyi yanstmalardr. Her ikisinde de ortak olan saflk esi, aslnda iki ayr dnya grnn, hayat tarznn ve duyu biiminin yanklarn

96 Trk Resmine Yansyan Tarih ya da Tarihselcilik Araylar

tar. Biime ve renge mal olan nitelikleri olduka deiiktir. Ancak naif bir sanatnn eseri incelendiinde bu sanatnn halk resminden geni lde yararland dncesi de uyanr. Aslnda bu saptama gerektir de. Kurumsal bir aidiyet veya eitimden gemediinden, doal olarak da naif sanatlar halkn saf yaratma bilincini ilerinde tarlar. Tm bu zellikleri tamas bakmndan Trk resminin en karakteristik naif sanatlarndan birisi olan Cihat Burakn resimlerindeki yergi ve mizahla kark acemice (!) slup bir yandan halk esprisiyle aklanmas mmkn bir ba kurarken, te yandan da naif zelliklere tmyle aktr.

Turgut Zaim gibi herhangi bir sanat hareketi iinde yer almam, daha ok kendine zg ilke ve kavramlar yine kendine zg slubu ile resmeden, Cihat Burak (1915 - 1994) birok bakmdan zellikle de sanatsal slubu ile individualist bir sanat olarak kabul edilebilir. Eletirel gerekilik ince bir mizah ykyle biimlenerek onun resimlerinin vazgeilmez gesi olur. Birey olarak insan, btn olarak toplumun elikilerle dolu hayat, Burakn resimlerine, arpc bir yalnlkla ve derin bir tebessmle yansr. rnein, onun resimleri iindeki en nemlilerinden birisi olan Dolmabahe Saray nnde Milli Mcadele Gazileri adl tablosunda, Dolmabahe Saraynn grkemli kaps nnde hatra fotorafi ektirme yi eski askerlerle btnletiren Cihat Burakn resmi ister istemez bu ironik tasvirle insan glmsetirken, yozlaan deerlerin de ince szsn hissettirir. Resimde II. Mahmud, Abdlmecid ve Abdlaziz dnemlerinin Hassa Mimar Garabet Amira Balyan (1800 - 1866) tarafndan yaplan Dolmabahe Saray (1848 - 1856)nn Kabata Beikta ynndeki caddeye alan antsal girii ile yukarda belirtildii gibi bu giriin nnde izgisel bir slupla hatra fotoraf ektiren bir grup eski askeri kyafetli figr yer almaktadr. Yapnn geneline hkim olan Barok, Rokoko ve Ampirik slubun biimsel anlayn yanstan, en az yap kadar nemli bir plastik unsur olarak ne kan bu giriin nnde nbet tutan ada asker imgeleriyle eski askerleri bir araya getiren nedenler, kanmca sanatnn tarihi imge, eya ve kavramlara kar belki de eletirel bir yaklam olmaldr. Sanatnn, 1967 ylnda yapt 175 x 85 cm. boyutlarndaki bu resimde, detaylar pek ne kmayan ancak izginin arln hissettiren zgn slubu ok belirgindir.

Cihat Burakn Mahya adn tayan bir baka tablosu belki konumuz asndan daha denk den bir rnektir. 49 x 49 cm. llerindeki bu gravr, bask resimde sanatnn tarihi ve artistik kayglarnn ilgin bir yorumuyla karlayoruz. Bu resim buraya kadar verdiimiz rneklerden teknik olarak da farkl olmakla birlikte belki bu teknik tercih, sanatya setii konuyu yalboya resme gre daha kolay yorumlayabilme imkn salamtr. Tabloda sanatnn mimar oluunun salad mimari teknik ayrnt ustal ile yapt mimari detaylar

Seyfi BAKAN 97

tablonun grafik yapsnn daha ne kmasn salamtr. Resim, byk mimari yapy bir araya getirmitir. Daha ok afi dzenini akla getiren grafik kurguda tablonun alt ksmnda Ayasofyann st galerilerinden ve galerileri kuatan stunlarn arasndan kubbenin bir ksm ile harim ksm grlmektedir. stte solda ise belki Birgi akraa kona belki de anonim bir Trk evinin strktrel ve ssleme detaylar yer almaktadr. Sa st kede ise minarelerinde Divanelerin hem demi Divane gerektir yazan bir mahya olan Sultan Ahmet Camii tasvir edilmitir. Sanat alttaki Ayasofya izimi ile stteki cami ve ev izimini Ayasofya galerilerindeki stunlarn zerinde yer alan mozaik bir bordrle birbirinden ayrmtr. Tarihi sanat gelenekleri ve tarihi yaplar bir arada zgn slubu ile kullanan sanat Bankas koleksiyonunda bulunan bu eserle konunun ileniindeki izgi lirizmi ile mahyann ifade ettii anlamla da devreye ironi temasn sokmutur.

Cihat Burakdan setiimiz Yunus Emre adl son tablo da, yine ressamn setii, konu ve objelerle tarihi resminde nasl deerlendirdiini ortaya koyan ilgin bir rnektir. 1962 ylnda inko zerine renkli gravr teknii ile alt 30 x 45 cm. boyutlarndaki tablosunda; Resim alannda sol yarya bir figr, sa yarya da bir aa gibi de alglanabilecek olan ahide eklinde mezar ta yapmtr. Sa omzundan bir anta sarkan ve banda apka ile elebi kavuu arasnda bir balk olan uzun sal, gsnde byke bir madalyon olan bykl bir erkek olan figr yine izgici bir slupla resmedilmitir. Ayrca karnnn stnde bir araya getirdii ellerinin altnda da uzun bir kaftan m kanat m olduu pek seilemeyen bir unsur grlmektedir. Sa yanda ise figrle ayn boyutlarda iinde ahide grnml, st sivri kemerinin iinde karlkl iki ku motifinin, altnda da Yunusun uzun bir iirinin yer ald mezar ta veya ona benzer bir obje vardr. Cihat Burak zgn slubu ile tarihi, konu ve obje olarak resmine yanstan hatta belki de kendine zg bir sembolizmle anlam izleyiciye brakan hermetik bir ifade tarzyla, yntem konusunda da, gemie yknen bir tablo yapmtr3 .

Anadolu Trk minyatr sanatna, Dou Trk resim okullarnn yani Gney Azerbaycan veya ranl Trk sanatlarn 15. yzyldan balayarak ciddi katklar olmutur. Hatta ah Kulu gibi kimi sanatlar Anadoluya gelip Nakkahane nin bile bana geerek Anadolu minyatrnn biimlenmesinde nemli rol almlardr. Aslnda ayn kltr dairesi iinde kalan ran ve Anadolunun, Trk kltr srecinin

3 Zeki AKALOZ., Tek Bana Bir Evren : Cihat Burak Sanat evresi S.40 ubat

1982 s., 14, 15 ; Sezer TANSU., Be Gereki Trk Ressam stanbul 1976 ; Ece AYHAN., Cihat Burakla Bir Sylei Gergedan S.11 Ocak 1988 s., 52-59

98 Trk Resmine Yansyan Tarih ya da Tarihselcilik Araylar

hemen hemen her dnemde belirli llerde birbirlerini etkiledikleri grlr. te bu durumun ok saydaki rneinden bir tanesi de Tebrizli Hseyin Tahirzade Behzaddr. (1889 - 1963) Tiflis ve Tebrizde balad eitimini, 1918 ylnda Sanayi-i Nefiseden de mezun olarak tamamlayan sanat, nce Hereke Hal fabrikasnda baressam, Medresetl Hattatinde hal deseni tezhip ve minyatr retmenlikleri yaparak; Daha sonra da uzun yllar Gzel Sanatlar Akademisinde eitimcilik yaparak Trk resim ve ssleme sanatlarna katklarn srdrmtr. Tahirzadenin, 29 Austostaki byk zaferden hemen sonra Atatrk mareal niformas ve kalpayla tasvir ettii Atatrk Portresi sadece Dou - Bat Trk resim geleneklerinin bir yaknlamas deil, resimde ele ald teknik yaklam ve tr zellikleriyle de geleneksel geleri pentrle biraraya getirerek ilgin bir alma gerekletirmitir. Tabloda, Atatrkn 3/4 profilden portresini genie tezhipli bir ssleme kua evirmektedir. Portrenin altnda bir hilal, onun da altnda solda bir daire iinde zafer, sada ise sulh yazlmtr. Ayrca dtaki tezhipli kuakla iteki dikdrtgeni birbirinden ayran ince bir bordrn sa ve sol alt kelerine de 1923 Miladi ve 1339 Rumi yazlar yazlmtr. Hilalin iinde de son derece gzel bir sls hatla Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretleri yazmaktadr. Pentr ile geleneksel ssleme trleri olan hat ve tezhibi bir araya getiren sanat daha da nemlisi minyatr de unutmamtr. Atatrkn portresinin zerinde sa ve solda simetrik olarak iki Trk Bayra tutan melekler resmedilmitir. 16. yzyl minyatrlerinden kmcasna zgn, bu bayrak tutan minyatr esinli melek figrlerinin tuttuu bayraklarn zerinde de, gne nlar olan bir ay yldz motifi izilmitir. Hemen hemen geleneksel tm ssleme sanatlarn bu ada portre ile birletiren sanat tr ve teknik adan tarihi ya da geleneksel olan sanatlar da resminde bir araya getirmitir 4.

Mimarlnn resimlerindeki ge dzenini ve ematizasyon anlayn etkiledii bilinen Cihat Burak gibi mimar olan Nuri Aba (1926)n resimlerinde de benzer kurgucu yaklam beklenirse de onun resimlerinde bu tr bir eilim grlmez. Nuhun Gemisi, Hititli Balklar ve Kyde 23 Nisan adl tablolarn deerlendireceimiz sanat, 1950 ylnda Akademiden mezun olduktan sonra bir sre gerekstc bir anlatm dilini kullanmtr. Daha sonra Antik Anadolu kltrlerinden, zellikle de Hititlerden balayarak Anadolu kltrlerinden esinlendii tablolarnda kendine zg teknik slubuyla zengin ve renkli

4 Hamit KINAYTRK., 74 yl nce yaplan bir Atatrk Portresi ve Atatrkn bir

Portresi Kltr ve Sanat S.33 Mart 1997 s., 7-11 ; Gltekin ELBAL.,Atatrk Resim ve Heykel bankas Yaynlar:121 stanbul 1973 s.,182,183.

Seyfi BAKAN 99

bir tarihi kolaj dnyas yaratmtr. Aba, gemiin iinden szlp gelen konularn kendisine zg desen ve renklendirmesiyle son derece ilgin rnekler ortaya koymutur. 1970li yllarn ortalarndan sonra da Trk folkloruna ilgi duyan sanat, zellikle Karagz - Hacivat temalarn uzunca bir sre kendine zg yorumlarla sunmutur. Karagz gibi glge oyunu tiplerini pastel renkler ve sluplam biimleri ile tuvaline aktaran Aba daha sonra konu programn daha da zenginletirerek, geni bir konu yelpazesine sahip olan toplum yaam, elikileri ve geleneksel eleri anlatan resimlere ynelmitir.

Sanatnn kendine zg sluplam biimler halinde sunduu ilk resmi bir zel koleksiyonda olan Nuhun Gemisi adl tablodur. 110 x 85 cm. boyutlarndaki tabloda Dou, Hint minyatrlerini hatrlatan izler bulmak mmkndr. Tabloda, bir ka kat halinde yaplan ve ii hncahn insanlar, hayvanlar ve bitkilerle dolu olan bir gemi tasviri yaplmtr. Minyatr desenlemesini de artran izgi dzeni ve resimdeki figrlerin resmedilii sanatnn zgn slubunu son derece iyi rneklemektedir. kinci rneimiz, sanatnn yukardaki resminden daha erken tarihli olan Hititli Balklar adl 81 x 118 cm. boyutlarndaki resmidir. Sanatnn 1950li yllarda bal olduu gerekstc eilimlerinin de sezildii bu tabloda, olduka deformasyona urayan iki figr ile nlerinde izgileri yine olduka bozulmu balklar grlmektedir. Figrlerin gzlerinin de balk eklinde olduu tablodaki Hititli - Balk ilikisini kurmak, sanatnn 1960larda ilgi duyduu Hitit kltr ve plastiine olan genel yaklamyla ilgili olmaldr.

Nuri Abatan setiimiz son rnek Kyde 23 Nisan adl ok planl, ok figrl ulusallk temasn ileyen resmidir. 110 x 150 cm. boyutlarndaki tablonun stnde ve altnda ayn konuyu anlatan fakat farkl planda gelien iki ayr olay resmedilmitir. stte, Atatrkn bst nnde renciler olduu anlalan bayrakl bir grup ve onlarn arkasnda kkl bykl treni izleyen insanlar grlmektedir. Altta ise traktrlerin zerinde ellerinde bayraklar olan ve yukarda cereyan eden olayn heyecann paylaan insanlar grlmektedir. Sanatnn kendine zg renk ve biim duyarll ile yaplan resimdeki naif kompozisyon ve figrler, biimler bir ulusal gnn anlatmnda sanatya zorluk karmad gibi, deiik biimlendirme anlayyla konuya ierik farkll da katmtr 5.

Tarihi ve ya tarihten gnmze kalm her trl tarihsel miras bir konu olarak tablolarna aktaran nemli sanatlardan birisi de Mustafa Pilevnelidir. Bir dnem, Anadolu nun Antik alar ile eski Trk

5 O.Zeki AKALOZ., Eletiriler Urart Sanat Galerisi Yaynlar Sanat ve Kltr

Kitaplar Dizisi : 1 stanbul 1982 s., 15,17. ; Nzhet SLMYEL., Trk Resim Sanatndan Desenler Ankara Sanat Dergisi Yaynlar : 6 Ankara 1977 s., 137,140.

100 Trk Resmine Yansyan Tarih ya da Tarihselcilik Araylar

dnemlerinden gnme kalm soyut-somut kltr varlklarn tablolarna konu olarak seen Mustafa Pilevneli bu ynde ortaya koyduu yalboya, suluboya, ok ve tek renkli bask, hatta seramik almalarnda bazen Likya, Karya veya Roma tarihi mirasn bazen de Seluklu Sanat unsurlarn konu olarak eserlerine yanstmtr. Sanatnn sanatsal geliim srecinde zellikle de Anadolu tarihinin, eserlerinde yer bulmasnn temelinde Gzel Sanatlar Akademisi deki hocas Bedri Rahmi Eybolunun nemli etkisi olmutur. 1960 ve 1970li yllarda yapt resim ve seramik almalarnda nce Kibele ve Artemis gibi Antik tanra ve tanrlar eserlerine konu alarak tarihi sanatna yanstrken daha sonra konusunu deitirerek Seluklu sanatlarnn motif daarcndan yararlanarak Ad Bilinmeyen Seluklu Ustalarnn anna diye bir dizi alma yapmtr. rneimiz de bu seri iinde gerekletirilmi 50 x 57 cm. boyutlarnda Bilinmeyen Seluklu Ustalarn anna adl 1973 tarihli bir bask almasdr.

Sanat, tabloyu birbirinden aralkl konturlarla ayrlan blm halinde hazrlamtr. Sa ve soldaki ince dikine dikdrtgen blmelerdeki resimler kk farklarla ayndr. Ortada ise ilgin bir tasvir sz konusudur. Bu blmde ortada genel izgileri itibaryla Konya nce Minareli Medrese portali yer almaktadr. Sanda ve solunda Selvi olduu dnlebilecek soyut iki aa motifi vardr. Portalin nnde ise kadn bal bir sfenks grlmektedir. Zemin izgilerle oluturulmutur. Sa ve sol blmlerde ise, altta biraz deitirilmekle birlikte Erzurum ifte Minareli Medrese portalinin sa ve solundaki hayat aac motifi, onlarn zerinde de yine kadn bal birer siren motifi yaplmtr. Sanatnn Anadolu Seluklu sanatn hem form hem de ssleme boyutlaryla deerlendirdii resmi, konumuz asndan son derece ilgin bir rnektir6 .

Yalboya, gravr veya ahap zerine ikon tekniiyle geleneksel, hatta tarihi obje ve konular ada bir sunula bir araya getiren Ergin nan, bu yanyla resme yansyan tarih iin zengin bir repertuvar oluturan sanatlardan birisidir. Doku ve ayrnt titizlii n planda olan yal boyalarnda aplike edilen eller, ayak izi gibi Anadolu kaynakl motifler, tlsm emalar, eski yazl sayfalar, ince kaligrafik dokularla bir Dou - Bat karm grnt zenginlii ortaya koyar. Bazen, yalboyaya eklenmi yaldz, soyut lekeler, saydam geiler arasnda prototip denilebilecek figr ve portreler, eski kaligrafik dokular, mhrler, fallar, tanmsz nesnelerle gravrlerde daha belirgin olan bir ayrnt ve doku titizlii konunun ifadesini daha anlatmc klar. Eserlerinde, sahaflardan ald el yazmas metinleri aplikasyon yoluyla kullanarak kaligrafinin resimselliinden faydalanmas onda mistisizmi arayan bir aratrmann

6 Anonim., Mustafa Plevneli ile Grme Yeni Boyut S.8 Aralk 1982 s., 12,16

Seyfi BAKAN 101

ipular olarak grlebilir. Zaten, Arap harflerinin hermetik albenisi, solmu aherli katlar, insanolunun gizini tayan figrlerle eski yaztlar ya da mezartalaryla artrlan uhrevi bir ortamda doku sorunu ile biimlenmi bir estetik olgusu Ergin nann resimlerine ister istemez mistik bir anlam katar. Ahmet Kksaln ifadesiyle, Titiz bir bask iilii ve varoluu motiflerle gravrlerinde insan ile birlikte bir dnceyi bir kavramda grselletiren Ergin nan, kltrel bir kken aray abalarna da aklk getirir 7.

Ergin nann eserlerinden ilk rnek, Ressamn yks adl portfolyosundan setiimiz El adl ok renkli gravr basksdr. 27 x 39 cm. boyutlarndaki 1987 tarihli bu almasnda, izdii bir el motifinin ortasna iinde her ynden izilmi bir portrenin olduu madalyon ile geri kalan ksmlar eitli renklerde Arap harfleri ile yazlar, mhrler, kk kk bcek resimleri ile doldurulmutur. Resim sanatnn szsz bir ifade sanat olduunu en ak bir ekilde belgeleyen kompozisyon, izleyende eskilerin deruni yani ezoterik dedikleri bir takm ruhsal telkinlere benzeyen soyut kavramlar anlatr.

Sanatnn, simsiz adl 1989 ylnda yapt renkli basksnda da yukardaki genel espri korunmutur. 30 x 30 cm.lik bir kare olan iine yerletirdii dairesel resim alan, birbiri iine girmi adeta uuan izgilerden olumu desen taslaklar eklindeki figrler ve eski harflerle yazlm serbest ve yaz alanlaryla snrlanm kaligrafik kolajlarla doldurulmutur. Yansra zeminde daha kk mhr vb. gerekst anlamlar yklenebilecek eitli motifler izilmitir8 .

E. nandan setiimiz simsiz adl daha erken tarihli, yani 1980 ylnda, ahap zerine yalboya ve kolaj teknii ile yapt 30 x 30 cm. boyutlarndaki bir baka tablosunda da resim alannn bir yann kk canllar, dier yann da tezhipli bir yazma sayfasnn kolajndan oluturduu dzenleme ile imgelerle ifade edilebilecek bir grnt ortaya koymutur. Fantastik- gereki bir slubu yanstan bu tr bir ele al iindeki sanatnn, ounlukla herkes tarafndan ortak szcklerle anlatlabilecek, edebiyat dilindeki sembolizmi zmekten daha grift bir mistisizmi arad da sylenebilir 9.

Bat dnce ve sanat geleneklerini btnyle kendine maletmi ve onlar inanlr bir sentez iinde kendi yerli slam mirasyla btnletirmitir szleriyle, Erol Akyava betimleyen Batl sanat tarihileri, fantastik, sofistike, kurgusal resimleriyle minyatr

7 . Ahmet KKSAL., Ergin nann Getirdii Milliyet 23.05.1988 s.,10

8 Door Roel SLABBINCK., Ergin nan Arte, nternational Magazine of Graphic

Art, Nederland Juli/Augustus/September 1990 Nr.3 Vol.7 p., 16,21 9 Jale N. ERZEN., Ergin nan Dnmler Yeni Boyut S.6 Ekim 1982 s.,11,15; Kaya

ZSEZGN., Ergin nan : Zengin Bir Resim Dnyas Hrriyet 15.03.1993

102 Trk Resmine Yansyan Tarih ya da Tarihselcilik Araylar

gemiiyle balant kuran Erol Akyavan vizyonunu son derece doru bir ekilde deerlendirirler 10. Zaten, kendi resimlerini niteleyen sanat da Resimlerin hepsinde Tasavvufa ilgili bir ey var. Tasavvuf benim zel alanm diyor. Bilindii zere, ada resim sanatnda, eskiden kalma pentr alkanlklarnn krld ve yzyln zgn bir dzen anlayyla yeni batan organize edildii evrensel sluplar bir takm eilim gruplarndan oluurlar. Bu bakmdan Erol Akyavan resimlerinin metafizik referanslar nedeniyle gerekst bir daire iinde deerlendirildii de grlr. Geri bir yanyla doru gibi grlen bu ele al biimi yansra, sanatnn miranme tasvirleriyle minyatr resminin biimsel modernizasyonu eklindeki geleneksel tavr, onun daha ok bugnden gemie bakan ada Trk sanatsnn iinde yer ald gelenekilik kltr dairesi iinde yer almasn salar. Sanat Ordugh adl 56 x 76 cm. boyutlarndaki eserinde,16.yzyln nl musavviri Matrak Nasuhun Sleymannme yazmasnda yer alan ordugh tasvirini bu anlay erevesinde ancak ada bir slup anlayyla resmetmitir.

Trk resminde mitolojinin ilk olarak ne zaman ve hangi sanatnn almasyla konu olarak repertuvara girdiini bu aamada belirlemek zor olmakla birlikte, ehzade Abdlmecidin Dilad Hatun adl Orta Asya Trk destanlarnda yer alan bir Trk kadn savasn resmettii, gnmzde Ankara Devlet Resim ve Heykel Mzesinde yer alan tablosu ile Avni Lifijin ei ressam Harika Lifijin eski Yunan mitolojisinden konulanan ad Sava Levhalar olan nl Viyana sergisine katlan eseri ilk akla gelen rneklerdir. Bazen aka mitolojik bir konu olmasa da hatrlanaca zere daha nce szn ettiimiz Arif Kaptann Cumhuriyetin Genlie Tevdii adl tablosundaki Atatrk dnda kalan figrleri tasvir biimleri, klk kyafetleri Yunan Mitolojisinin teatral bir havada tasviri rneinde olduu gibi mitoloji dolayl bir ekilde de Trk sanatlar tarafndan kullanlmlardr.

Tm dnemlerine ve genel anlamda eserlerine hkim bir anlay olmasa da birer resimleriyle rneklediimiz tarihi konu edinen veya yorumlayan son iki sanat, Cuma Ocakl ve Zahit Bykileyendir. Daha ok iri renk lekeleriyle oluturduu figratif resimleriyle tannan Cuma Ocakl (1947)nn bu kez tersine bir tavrla, ada, gndelik hayattan setii, ancak renk ve biimin ayn lde anlatm iin devrede olduu slubunun verdii g okunurlukla mitolojik bir resim jargonu kulland baz resimleri bu noktada ilgin bir rnek olacaktr. rnein Yitik Troyallar adl resminde sanat, plak biri erkek, dieri kadn

10 . Buket KTLM., Tasavvuf zel Alanm Hrriyet 5.5.1993 s., 17 ; Jale Necdet

ERZEN., Erol Akyava Ankara 1995.

Seyfi BAKAN 103

olduu grlen iki figr tablonun isminin salad armn ok tesinde bir ekilde resmederken bir imge olarak yararland figrlerle soyut-somut ilikisi temelinde Antik Anadolu mitolojisine gnderme yapmtr.

Daha ok geometrik biimlerin pentrel plastisite iinde eritilmesi anlayna dayal resimler yapan Zahit Bykileyenin Hyk adl tablosu, tarihi toporafyaya ada bir sanatlarn bak ve deerlendirme rnei olarak ilgin bir resimdir. Sanatnn 1982 ylnda yapt 40 x 60 cm. boyutlarndaki Hyk adl eseri, iki resim alan eklinde, bir ge dzeninde hazrlanmtr. Toprak derinlii olarak grlen tablonun alt yars iinde kat kat bir piramit kesiti eklinde bir gen yaplmtr. st blm ise gk mavisi ile yaplm bir gkyz tasviridir. Toprak katnn zerinde kbik bir ktle vardr. Ve daha koyu bir renkle boyanm bir kat da tablonun sa kenarna doru bir tepe etei gibi ykselmektedir. Gkyznde de Prusya mavisi ile serbest tuelerle buket olabilecek renk dalgalanmalar sz konusudur. Hem stteki kbik ktlenin zerinde hem de alttaki alanda genin altnda, renk skalas eklinde belkide zaman ve kronolojiyi yanstan yan yana kare kutular yaplmtr.

Tarihi bir konu olarak deerlendirme hususunda hemen her zaman istekli davranan Trk ressamlarna, daha nce ifade edilen, geleneksel resim/ minyatr srecinin bu konudaki deneyimlerinin katksn belirlemek zor olmakla birlikte, Bat sanatndaki Romantizmin, Neo-Klasisisizmin, ve lkede yaanan sosyo-kltrel, siyasal konjonktrn etkilerini belirlemek mmkndr. ada resmin temellerinin atld 19. Yzyln balarndan itibaren bu erevede, Tiyatrodan, Dz yazya, iirden, Mimariye kadar farkl sanat trlerine esin kayna olan tarih ilk kuaktan itibaren Trk ressamlarnca en youn konulardan birisi olmutur. all ve Arkadalar nn Trk zlenimcilerinin , Mstakiller in, D Grubu nun Yeniler ve ardllarnn 1960l yllar soyutlamaclna kadar takip eden Trk sanatlar da ayn neden ve benzer koullar yznden farkl yorum ve ele allarla tarihi resmetmeyi srdrmlerdir. 1970lerden sonra geleneksel konu, imge veya eyalar pentr alannda deerlendirme abas iinde grlen Turgut Zaim, Erol Akyava, Ergin nan, Sleyman Saim Tekcan, Cihat Burak, Balkan Naci slimyeli, Mustafa Pilevneli, Burhan Doanay ve daha pek ok sanatnn bu yndeki abasnn temelinde, 20.yzyl hazrlayan Batdan alnan veya yerli kltrel miras ve yan sra konjonktr olduu kadar, sanatlarn bireysel istek ve arzularn krkleyen entellektel misyonlarn da saymak gerekir. zellikle 1980 sonras Post-Modern tutum sanatlara bu yolda yeni frsatlar, tanmtr. rnein Burhan Doanayn krlp, eilen, bklen renkli yzeylerle yapmaya alt post-modern kaligrafik, denemeleri ya

104 Trk Resmine Yansyan Tarih ya da Tarihselcilik Araylar

da Erol Akyavan minyatr pentr diline aktarma abalar son dnemin sanatlarnn post-modernizmin yaratma ve ifade etme olanaklaryla tarihe yaklamlarn sergiler.

ABSTRACT In this analysis hereby, the Republican period and the last Ottoman period

artists approach to the history and their interpretation in the language of painture in the 19th and 20th centuries, when the History was reformed as a concept and phenomenon after the rich tradition of the traditional Miniature art handling the history, will be dwelled upon.

It is observed that there occurred great changes on the 19th century Ottoman social structure and sensitivity to history after the proclamation of Tanzimat (the reorganization). Then, the concepts such as nation, liberty, national state and national history started to take considerable place in the Ottoman structure of social idea, especially in the field of literature. For instance, literature, men of thought and statesmen who rose to Sadrazamlk (the state of grand vizier) such as Ahmet Vefik (1823-1891) and Ahmet Cevdet (1822-1895) Pashas, produced works on this issue. (733). It is known that starting from the middle of 19th century when the awareness for the historical works and desire to make collections of historical works appeared, the some of the soldier artists drew pictures of historical issues by being affected from this environment. After that, some artists taking place in grouping activities and common artist behaviors with the desire of being professionals and forming a professional unity, appeared during the development period of Turkish art, drew pictures which are inspired by the history and they built with historical objects, places and constructions, apart from pictures directly handling the topic of history.

Keywords: Turkish Art, History, Historianism, Ottoman, Repubic

Seyfi BAKAN 105

Resim 1-Mehmet Efendi, Lamya Muharebesi ( 1897) T..Y.B.Harbiye Askeri Mzesi.

Resim 2-Avni Lifij, Karagn 93 x 118 T..Y.B. Ankara Devlet Resim ve Heykel Mzesi

Resim 3-Cevat Dereli, Derya Kuzular (1975) 100x 81 cm.T..Y.B. A.D.R.H.M.

106 Trk Resmine Yansyan Tarih ya da Tarihselcilik Araylar

Resim4- Turgut Zaim, Yrk Ky 60 x 51 cm. T..Y.B. A.D.R.H.M

Resim 5- Burak, Dolmabahe Saray nnde Milli Mcadele Gazileri ( 1967 )

Resim 6-Cihat Burak, Mahya 49 x 49 cm.Gravr Bask Bankas Koleksiyonu

Seyfi BAKAN 107

Resim 7-Cihat Burak, Yunus Emre ( 1962 ) 30 x 45 cm. inko zerine Renkli Gravr

Resim 8-Tahirzade Behzad, Atatrk Portresi ( 1923).

Resim 9-Nuri Aba, Nuhun Gemisi 110 x 85 cm. zel Koleksiyon

108 Trk Resmine Yansyan Tarih ya da Tarihselcilik Araylar

Resim 10-Nuri Aba, Kyde 23 Nisan 110 x 150 cm. T..Y.B

Resim 11-Nuri Aba, Hititli Balklar 81 x 118 cm. T..Y.B. Ziraat Bankas Koleksiyonu.

Resim 12- Mustafa Plevneli, Bilinmeyen Seluklu Ustalarnn anna 57 x 50 cm. ( 1973) Gravr Bask.

Seyfi BAKAN 109

Resim 13-Ergin nan, El ( 1987 ) 27 x 39 cm. ok Renkli Gravr Bask, zel Koleksiyon

Resim 14-Ergin nan, simsiz ( 1990) 30x 30 cm. ok Renkli Gravr Bask.zel Koleksiyon.

Resim 15- Ergin nan, simsiz ( 1980) 30 x 30 cm. Ahap zerine Yalboya ve Kolaj.

110 Trk Resmine Yansyan Tarih ya da Tarihselcilik Araylar

Resim 16- Erol Akyava, Ordugah 56 x 76 Kat zerine Akrilik zel Koleksiyon

Resim 17-Cuma Ocakl, Yitik Troyallar T..Y.B. zel Koleksiyon

Resim 18-Zahit Bykileyen, Hyk ( 1982) 60 x 40 cm.T..Y.B. zel Koleksiyon