2. Smith H.M., Thompson C.L.: Observations of hand pre-ference in wild groups of white-faced sakis (Pithecia pi-thecia) in Suriname. Am. J. Primatol. 2011, 73, 655-664.

3. Erić M., Koprivčić I., Vučinić N., Radić R., Krivokuća D., Lekšan I., Selthofer R.: Prevalence of the palmaris longus in relation to the hand dominance. Surg. Radiol. Anat. 2011, 33, 481-484.

4. Geuze R.H., Schaafsma S.M., Lust J.M., Bouma A., Schie-fenhövel W., Groothuis T.G.: Plasticity of lateralization: Schooling predicts hand preference but not hand skill asymmetry in a non-industrial society. Neuropsycholo-gia. 2012 [Epub ahead of print].

5. Back W., Schamhardt H.C., Savelberg H.H., Bogert A.J., Bruin G., Hartman W. Blendinger W.: Psychologie und Verhaltenweisen des Pferdes. Recht, Peter Thein. Mün-chen-Wien-Zürich, 1984.

6. De Boyer Des Roches A., Richard-Yris M.A., Henry S., Ezzaouïa M., Hausberger M.: Laterality and emotions: vi-sual laterality in the domestic horse (Equus caballus) dif-fers with objects’ emotional value. Physiol. Behav. 2008, 94, 487-490.

7. Davies H.M., Watson K.M.: Third metacarpal bone late-rality asymmetry and midshaft dimensions in Thorough-bred racehorses. Aust. Vet. J. 2005, 83, 224-226.

8. Dzierzęcka M., Wąsowski A., Kobryń H.: Leg bones in-juries during race training in two-year-old thoroughbred horses. Medycyna Wet. 2007, 63, 574-577.

9. Dzierzęcka M., Charuta A., Wąsowski A., Bartyzel B.J., Janiuk I.: Injuries of limb joints during race training of 2-year-old Thoroughbred horses. Bull. Vet. Inst. Pulawy. 2008, 52, 175-178.

10. Estberg L., Stover S.M., Gardner I.A., Johnson B.J.: Rela-tionship between Race Start Characteristics and Risk of catastrophic Injury in Thoroughbreds: 78 Cases. J. Am. Vet. Med. Assoc. 1998, 212, 544-549.

11. Hernandez J., Hawkins D.L., Scollay M.C.: Race-start characteristics and risk of catastrophic musculoskeletal

injury in Thoroughbred racehorses. J. Am. Vet. Med., As-soc. 2001, 218, 83-86.

12. Kalisiak O.: Parameters influencing prevalence and outco-me of tendonitis in Thoroughbred and Arabian racehor-ses. Rozprawa doktorska. SGGW, Warszawa 2008.

13. Pearce G.P., May-Davis S., Greaves D.: Femoral asymme-try in the Thoroughbred racehorse. Aust. Vet. J. 2005, 83, 367-370.

14. Perkins N.R., Reid S.W., Morris R.S.: Risk factors for in-jury to the superficial digital flexor tendon and suspen-sory apparatus in Thoroughbred racehorses in New Ze-aland. N. Z. Vet. J. 2005, 53, 184-192.

15. Dabareiner R.M., Cohen N.D., Carter G.K., Nunn S., Moy-er W.: Musculoskeletal problems associated with lame-ness and poor performance among horses used for bar-rel racing: 118 cases (2000-2003). J. Am. Vet. Med. Assoc. 2005, 227, 1646-1650.

16. Oikawa M., Kusunose R.: Fractures sustained by race-horses in Japan during flat racing with special referen-ce to track condition and racing time. Vet. J. 2005, 170, 369-374.

17. Ellis D.R., Simpson D.J., Greenwood R.E., Crowhurst J.S.: Observations and management of fractures of the proxi-mal phalanx in young Thoroughbreds. Equine Vet. J. 1987, 19, 43-49.

18. Hodson E., Clayton H.M., Lanovaz J.L.: The hindlimb in walking horses: 1. Kinematics and ground reaction for-ces. Equine Vet. J. 2001, 33, 38-43.

19. Parkin T.D., Clegg P.D., French N.P., Proudman C.J., Riggs C.M., Singer E.R., Webbon P.M., Morgan K.L.: Risk of fa-tal distal limb fractures among Thoroughbreds involved in the five types of racing in the United Kingdom. Vet. Rec. 2004, 154, 493-497.

20. Peloso J.G., Mundy G.D., Cohen N.D.: Prevalence of, and factors associated with, musculoskeletal racing in-juries of thoroughbreds. J. Am. Vet. Med. Assoc. 1994, 15, 620-626.

21. Pool R.R.: Traumatic injury and osteoarthritis. W: Trot-ter, G. W. (edit.): Joint Disease in the Horse. W.B. Saun-ders Co, Philadelphia 1996, s. 104-119.

22. Parkin T., Clegg P.D., French N.P., Proudman C.J., Riggs C.M., Singer E.R., Webbon P.M., Morgan K.L.: Analysis of horses race videos to identify intra-race factors for di-stal limb fracture. Prev. Vet. Med. 2006, 74, 44-55.

23. Wąsowski A.J.: Wpływ wybranych czynników ze szczegól-nym uwzględnieniem dojrzałości kośćca na występowanie chorób kończyn u dwuletnich koni pełnej krwi angielskiej w  treningu wyścigowym. Rozprawa doktorska, SGGW, Warszawa 1997.

24. Dzierzęcka M., Charuta A., Czerwiński E., Majchrzak T.: Quantitative comparison of parameters of the spongious substance of the ambilateral pastern bones of thorough-bred horses. Bull. Vet. Inst. Pulawy 2009, 53, 759-764.

25. Dzierzęcka M., Czerwiński E.: Comparison of the micro-structure of the spongy bone of the bilateral pastern bo-nes in racehorses based on the imaging analysis of radio-grams. Pol. J. Vet. Sci. 2010, 13, 551-553.

26. Piastowska A.W.: Influence of biologically active substan-ces from soybean on mineral content and mechanical pro-perties of bones in rats. Rozprawa doktorska, SGGW, War-szawa 2005.

27. Advani S., Wimalawansa S.J.: Bones and nutrition: com-mon sense supplementation for osteoporosis. Corr. Wo-mens Health Rep. 2003, 3, 187-192.

28. Matrin R.B., Ishida J.: The relative effects of collagen fiber orientation. Porositt, density and mineralization on bone strength. J. Biochem.1989, 22, 419-426.

29. Turner C.H., Robling A.G.: Designing exercise regiments to increase bone strength. Exerc. Sport Sci. Rev. 2003, 31, 45-50.

Dr Małgorzata Dzierzęcka, e-mail: malgorzatadzierzecka@wp.pl

Stany zapalne błony śluzowej macicy (en-dometritis), które wykazywano u jed-

nej trzeciej jałowiejących klaczy uważane są od dawna za główną przyczynę niepo-wodzeń w rozrodzie koni (1). Endometri-tis jest najczęściej skutkiem zakażenia, ma też związek z obecnością powietrza w po-chwie (pneumovagina), zaleganiem moczu w pochwie (urovagina), ekspozycją na na-sienie lub domaciczną infuzją substancji drażniących (2, 3, 4). Klacze z cytologicz-nie potwierdzonym stanem zapalnym en-dometrium, podobnie jak zwierzęta ce-chujące się obecnością mikroorganizmów w macicy, miały istotnie obniżony wskaź-nik ciąży. Dotyczyło to szczególnie klaczy, u których stwierdzono nasilony stan zapal-ny (5). W porę postawiona diagnoza i lecze-nie endometritis podnosi szansę uzyskania

ciąży (3). Podstawą skutecznego leczenia jest rozpoznanie, które opiera się na bada-niu klinicznym zwierzęcia, rektalnej pal-pacji i ultrasonografii narządów rodnych i jajników, waginoskopii oraz na badaniach laboratoryjnych: cytologii i bakteriologii wymazów oraz histopatologii bioptatów z dróg rodnych (6, 7, 8, 9, 10).

Najbardziej powszechną, pośrednią, metodą diagnozowania endometritis jest badanie bakteriologiczne wymazów z ma-cicy. Jednakże izolacja bakterii niekoniecz-nie jest dowodem występowania zapalenia błony śluzowej macicy, podobnie jak nie-powodzenia w izolacji bakterii nie wyklu-cza endometritis. Cytologiczne badanie oparte na wykrywaniu neutrofilów w bar-wionych rozmazach materiału uzyskanego z powierzchni endometrium jest prostym

sposobem szybkiej diagnozy stanów za-palnych macicy. Wskazuje ono jedynie na obecność nacieku zapalnego, nie mówiąc nic o etiologii. Ocena cytologiczna próbek w połączeniu z badaniem bakteriologicz-nym umożliwia lepszą (pełniejszą, bardziej szczegółową) identyfikację klaczy z endo-metritis (11, 12, 13, 14).

Celem pracy była bakteriologiczna i cy-tologiczna ocena wymazów z macicy kla-czy przeznaczonych do rozrodu.

Materiał i metody

Materiał do badań stanowiło 212 wyma-zów pobranych z macicy klaczy różnych ras w wieku 3–20 lat. Zwierzęta pochodzi-ły z państwowych stadnin koni, stad ogie-rów oraz ośrodków prywatnych, w których prowadzony jest rozród koni. Próbki do ba-dań bakteriologicznych pobierano z trzonu macicy przy użyciu zestawu do pobierania wymazów firmy IMV (Francja). Do labora-torium dostarczano je w ciągu 24–48 go-dzin od pobrania, w podłożach transpor-towych Amies z węglem aktywowanym (Eurotubo, Hiszpania). Każdy wymaz po-siewany był metodą sektorkową na podło-że stałe z dodatkiem krwi końskiej – Co-lumbia. Dokonywano oceny intensywności wzrostu, występowania hemolizy podło-ża oraz wyglądu kolonii). Równolegle ba-dany materiał wysiewany był na podłoże

Bakteriologiczna i cytologiczna ocena wymazów z macicy klaczy przeznaczonych do rozrodu

Janusz Zbylut, Edward Malinowski

z Zakładu Fizjopatologii Rozrodu i Gruczołu Mlekowego Państwowego Instytutu Weterynaryjnego – Państwowego Instytutu Badawczego w Puławach, Oddział w Bydgoszczy

Prace kliniczne i kazuistyczne

507Życie Weterynaryjne • 2012 • 87(6)

Edwardsa, w celu szybkiej izolacji pacior-kowców oraz podłoże McConkeya do izo-lacji pałeczek Gram-ujemnych. Płytki in-kubowane były w temp. 37°C, w warun-kach tlenowych i beztlenowych (w kotłach świecowych) przez 18–24 godz. Dodatko-wą (dłuższą) inkubację posiewów prze-prowadzano w celu umożliwienia wzro-stu drobnoustrojów z rodzaju Corynebac-terium. Płytki przetrzymywano w cieplarce przez następne 24 godziny, po czym doko-nywano drugiego odczytu. W przypadku drobnoustrojów bezwzględnie chorobo-twórczych (Klebsiella pneumoniae, Pseu-domonas aeruginosa) stwierdzenie na płyt-ce jednej kolonii przyjmowano za dowód zakażenia. W przypadku innych drobno-ustrojów liczba ta musiała być większa (kil-ka lub kilkanaście jednorodnych kolonii). Pojedyncze kolonie z podłoży wybiórczych przesiewano celem namnożenia bakterii. Obecność powyżej 90% kolonii jednego ga-tunku uznawano za wzrost monokultury. Wzrost dwóch lub trzech gatunków bak-terii określano florą mieszaną. Stwierdze-nie więcej niż trzech gatunków uznawano za zanieczyszczenie. Z wyhodowanych ko-lonii sporządzono preparat mikroskopowy barwiony metodą Grama. Następnie prze-prowadzano wybrane próby biochemicz-ne, w celu wyboru odpowiedniego zesta-wu testów identyfikacyjnych. Ostateczne rozpoznanie opierało się na wykorzystaniu zestawu komercyjnych testów identyfika-cyjnych API firmy Bio – Merieux (Francja) – postępowano według instrukcji produ-centa oraz programu komputerowego do odczytu testów API.

Równolegle z  badaniem bakteriolo-gicznym przeprowadzono cytologiczną ocenę pobranego materiału. Materiał po pobraniu był rozprowadzany na jałowym szkiełku podstawowym. Wysuszony roz-maz wybarwiano metodą Hemacolor. Pre-paraty oceniano mikroskopowo pod imer-sją olejową przy powiększeniu obiektywu

100x, oglądając przynajmniej 10 pól wi-dzenia według Riddle i wsp. (15). Za brak stanu zapalnego, przyjmowano obecność w polu widzenia komórek nabłonka i od 0 do 2 neutrofilów. Umiarkowany stan zapalny stwierdzano przy 3–5 neutrofi-lach w polu widzenia, ciężki natomiast, gdy liczba neutrofilów w polu widzenia przekraczała 5.

Wyniki i omówienie

W tabeli 1 zestawiono wyniki badań bak-teriologicznych w  zależności od inten-sywności stanu zapalnego. Na podsta-wie badania cytologicznego w 43 (20,3%) przypadkach stwierdzono stan zapalny. Pozostałe klacze (169 = 79,7%) na pod-stawie tego badania zakwalifikowane zo-stały jako zdrowe. U 37% klaczy z ujem-nym wynikiem badania cytologicznego nie wykazano wzrostu bakterii w bada-niu hodowlanym. W pozostałych przy-padkach notowano obecność drobno-ustrojów. Dużo mniejszy odsetek jało-wych próbek stwierdzano w przypadku stanu zapalnego, tj. 10 i 8% odpowiednio przy umiarkowanym i intensywnym sta-nie zapalnym. Natomiast przy cytologicz-nie potwierdzonym stanie zapalnym ob-serwowano wzrost zarówno monokultur, jak też zakażeń mieszanych.

Wzrost bakterii odnotowano w 68,4% badanych próbek. Najczęściej izolowano ß-hemolityczne paciorkowce. Stanowiły one 26% (50 szczepów) wszystkich izolo-wanych bakterii, przy czym 20 szczepów wzrastało w monokulturze). W 55 wyma-zach stwierdzono obecność E. coli. Pa-łeczki te stanowiły 29% izolowanych bak-terii oraz 38% dodatnich bakteriologicz-nie przypadków. Wśród nich 33 szczepy wzrastały w  monokulturze (23% przy-padków). Gronkowce w liczbie 23 szcze-pów stanowiły 12% izolowanych bakterii, przy czym w 13 wymazach występowały, jako jedyny gatunek. Wśród paciorkow-ców dominował Streptococcus zooepide-micus. W mniejszym odsetku izolowano S. dysgalactiae, S. equisimilis, S. porcinus, S. pyogenes, S. suis oraz S. uberis. Wśród gronkowców rozpoznano: Staphylococ-cus sciuri, S. capitis, S. xylosus, S. lentus, S. aureus, S. hyicus, S. epidermidis, S. ha-emolyticus, S. cohni i S. simulans. Udział najczęściej izolowanych z macicy klaczy rodzajów bakterii w  zależności od in-tensywności stanu zapalnego przedsta-wia tabela 2. Oprócz wymienionych wyżej gatunków bakterii, izolowano Klebsiella (K. pneumoniae – 5 szczepów i K. oxyto-ca – 1 szczep) oraz Pseudomonas. Wymie-nione gatunki uznawane są za patogenne dla układu rozrodczego klaczy.

Z  piśmiennictwa wynika, że w  za-leżności od metody pobierania próbek

The bacteriological and cytological evaluation of the samples from the uterus of mares assigned for reproduction

Zbylut J., Malinowski E., Department of Pathophysiology of Reproduction and Mammary Gland, National Veterinary Research Institute, Bydgoszcz

The aim of the study was the bacteriological and cytological evaluation of the uterine samples tak-en from mares assigned for reproduction. The examined material consisted 212 uterine swabs from mares aged from 3 to 20 years. The speci-mens were obtained using double-guarded set of uterine swab (IMV, France). Each specimen was inoculated on Columbia, Edwards and McConkey agar. Each type of colony on solid media was Gram stained for microscopic examination. Definite iden-tification of the bacteria was performed using commercial biochemical tests API (Bio–Merieux, France). In parallel to the bacteriological exami-nation the cytological evaluation of specimens was performed. Cytological samples were classified as positive for endometritis if more than 2 neutrophils were seen in the field. Based on cytological exami-nation in 43  cases (20.3%), inflammatory process was found. In 37% mares with negative cytological examination pathogens were also absent. Bacteria were isolated from 68.4% of examined samples. More frequently ß-hemolytic Streptococcus, E coli and different species of Staphylococcus were isolat-ed. Streptococcus equi subsp. zooepidemicus dom-inated over other streptococci. It has been estab-lished that Streptococcus zooepidemicus was the most frequent cause of inflammation of endome-trium in mares. The cytological changes typical for endometritis were more frequently connected with the presence of Streptococcus spp. than with E. coli and Staphylococcus spp.

Keywords: mares, reproduction, cytology, bacte-riology.

Intensywność stanu zapalnego

Najczęściej izolowane bakterie

Streptococcus spp.(Str. zooepidemicus)

Staphylococcus spp. E. coli

Brak (n=169) 18% (12%) 10% 23%

Umiarkowany (n=30) 57% (27%) 13% 10%

Intensywny (n=13) 46% (38%) 8% 38%

Badanie cytologiczne Badanie bakteriologiczne

Intensywność stanu zapalnego

Liczba przypadków

Brak wzrostu

Wzrost monokultur

Wzrost flory mieszanej

Brak 169 63 (37%) 85 (50%) 21 (12%)

Umiarkowany 30 3 (10%) 10 (33%) 17 (57%)

Intensywny 13 1 (8%) 6 (46%) 6 (46%)

Tabela 2. Najczęściej izolowane bakterie w zależności od intensywności stanu zapalnego

Tabela 1. Wyniki badań bakteriologicznych w zależności od intensywności stanu zapalnego

Prace kliniczne i kazuistyczne

508 Życie Weterynaryjne • 2012 • 87(6)

(wypłuczyny z macicy, wymaz za pomocą wacika, szczoteczki czy biopsja endome-trium) oraz kryterium oceny (na podsta-wie odsetka neutrofilów pośród komórek endometrium) odsetek stanów zapalnych endometrium jest różny i waha się pomię-dzy 5,5–26% (9, 16, 17). Odsetek cytolo-gicznie dodatnich próbek w badaniach wła-snych jest niemal identyczny do uzyskane-go przez Riddle i wsp. (15).

Wraz ze wzrostem intensywności sta-nu zapalnego zwiększał się odsetek pałe-czek okrężnicy oraz paciorkowców, szcze-gólnie Streptococcus zooepidemicus, wśród najczęściej izolowanych z macicy bakterii. Z obecnością paciorkowców częściej wią-zały się zmiany cytologiczne w endome-trium niż z obecnością E. coli. Wyniki te potwierdzają wcześniejsze stwierdzenia, że zakażenia Pseudomonas, Proteus i coli-form były rzadziej połączone ze zmianami cytologicznymi (18). Część z tych drobno-ustrojów zdolna jest do wytwarzania śluzu o dużej lepkości, dzięki któremu skutecz-nie chronią się przed komórkami syste-mu obronnego (19). Natomiast zakaże-nia powodowane przez beta-hemolitycz-ne paciorkowce (65%) oraz Klebsiella (80%) i gronkowce (82%) były najczęściej połą-czone z patologicznymi zmianami w ob-razie cytologicznym, a izolacja ≥2 mikro-organizmów była zawsze połączona z za-paleniem macicy. Ogólnie 64% dodatnich hodowli bakteryjnych była skorelowana z tzw. dodatnią cytologią (15). W innych pracach odsetek dodatnich bakteriologicz-nie próbek wraz z pozytywnym wynikiem badania cytologicznego wynosił około 22% (17), a nawet mniej, gdy badania dotyczy-ły bakterii beztlenowych (5).

Odsetek dodatnich bakteriologicznie próbek oraz rodzaje bakterii izolowanych z endometrium klaczy w referowanych ba-daniach własnych były zbliżone do przed-stawianych przez innych autorów (17, 18, 20, 21, 22). W badaniach przeprowadzo-nych na dużym materiale (2123 próbki) najczęściej w wymazach z macicy stwier-dzano obecność beta-hemolitycznych pa-ciorkowców (34–39%), następnie E. coli (16–17%), Pseudomonas spp. 11,7% oraz mikroorganizmów uważanych za niepato-genne (10–11,3%) jak Bacillus spp., Micro-coccus spp. czy Streptococcus alfa-hemo-lyticus. Drożdżaki oraz bakterie z rodza-jów Staphylococcus, Proteus, Enterobacter i Klebsiella izolowano z 17% wymazów. Florę mieszaną stwierdzano w 9% bak-teriologicznie dodatnich próbek (15, 18, 17, 23). Podobnie w badaniach Nielsen (8) najczęściej izolowanymi bakteriami były beta-hemolityczne paciorkowce (77%). Wzrost monokultur bakteryjnych z wy-mazów z  endometrium obserwowano w 43% próbek hodowanych w warunkach tlenowych, a w 4% próbek stwierdzono

wzrost więcej niż jednego rodzaju bakte-rii. We wszystkich przypadkach mieszane-go wzrostu notowano od 4 do 6 różnych gatunków bakterii.

Bacillus spp. i Micrococcus spp. są uwa-żane za bakterie bytujące na skórze, cho-ciaż często izolowane były u klaczy jało-wiejących. Prawdopodobnie bakterie tych rodzajów nie stanowiły przyczyny niższego wskaźnika ciąży, lecz ich obecność w ba-daniach bakteriologicznych była związana z warunkami, które mogły obniżać płod-ność. Jałowiejące i  starsze klacze mogą mieć przerwane, uszkodzone oraz osła-bione fizyczne bariery chroniące narząd rodny przed zanieczyszczeniem, w  tym nieszczelność sromu, fałdu przedsionko-wo-pochwowego, szyjki macicy, co czyni je bardziej podatnymi na zakażenia po-wodowane przez komensale i mikroorga-nizmy bytujące na łechtaczce i przedsion-ku pochwy (24). Wykazanie tych bakterii w wymazach, przy jednoczesnym braku cytologicznych objawów zapalenia (obec-ność neutrofilów, kruszywa komórkowe-go, przejrzystość pobranego z macicy pły-nu), należy uznać za wynik fałszywie do-datni. LeBlanc (17) za zanieczyszczone uznał 11% kontrolowanych próbek. Nie-mniej jednak zawsze izolacja mikroorga-nizmów z wymazów z macicy klaczy po-łączona była z obniżeniem wskaźnika cią-ży, nawet przy braku widocznego stanu zapalnego (15).

Z przeprowadzonych badań wynika, że Streptococcus zooepidemicus stanowi naj-częstszą przyczynę stanów zapalnych bło-ny śluzowej macicy u klaczy. Zmiany cyto-logiczne typowe dla endometritis częściej wiązały się z obecnością paciorkowców niż E. coli lub gronkowców.

Piśmiennictwo

1. Liu I.K.M., Troedsson M.H.T.: The diagnosis and treat-ment of endometritis in the mare: yesterday and today. Theriogenology 2008, 70, 415-420.

2. Card C.: Post-breeding inflammation and endometrial cytology in mares. Theriogenology 2005, 64, 580-588.

3. LeBlanc M.M.: When to refer an infertile mare to a the-riogenologist. Theriogenology 2008, 70, 421-429.

4. Watson E.D.: Post-breeding endometritis in the mare. Anim. Reprod. Sci. 2000, 60-61, 221-232.

5. Ricketts S.W., Mackintosh M.E.: Role of anaerobic bacte-ria in equine endometritis. J. Reprod. Fertil. Suppl. 1987, 35, 343-351.

6. Bostedt H., Boryczko Z., Max A.: Rozpoznawanie i lecze-nie zapaleń macicy u klaczy. Życie Wet. 1996, 71, 225-227.

7. Kusy R., Szczubiał M., Wawron W.: Stan zdrowotny ma-cicy a zaburzenia płodności klaczy. Medycyna Wet. 2000, 56, 700-704.

8. Nielsen J.M.: Endometritis in the mare: A diagnostic stu-dy comparing cultures from swab and biopsy. Therioge-nology 2005, 64, 510-518.

9. Overbeck W., Witte T.S., Heuwieser W.: Comparison of three diagnostic methods to identify subclinical endome-tritis in mares. Theriogenology 2011, 75, 1311-1318.

10. Schlafer D.H.: Equine endometrial biopsy: Enhancement of clinical value by more extensive histopathology and ap-plication of new diagnostic techniques? Theriogenology 2007, 68, 413-422.

11. Barański W., Małecki-Tepicht J., Janowski T.: Badanie cy-tologiczne i bakteriologiczne macicy klaczy. Życie Wet. 2000, 75, 193-196.

12. Ingarden J., Dubiel A., Lewczuk M.: Ultrasonografia oraz cytologia w diagnozowaniu i monitorowaniu leczenia stanów zapalnych macicy u klaczy. Życie Wet. 2001, 76, 586-591.

13. Lietz W.: Wykorzystanie badań cytologicznych do roz-poznawania schorzeń układu rodnego klaczy. Medycyna Wet. 1991, 47, 34-35.

14. Reiswig J.D., Therelfall W.R., Rosol T.J.: A  compari-son of endometrial biopsy, culture and cytology during oestrus and diestrus in the horse. Equine Vet. J. 1993, 25, 240-241.

15. Riddle W.T., LeBlanc M.M., Stromberg A.J.: Relationships between uterine culture, cytology and pregnancy rate in Thoroughbred practice. Theriogenology 2007, 68, 395-402.

16. Aguilar J., Hanks M., Shaw D.J., Else R., Watson E.: Im-portance of using guarded techniques for the preparation of endometrial cytology smears in mares. Theriogenology 2006, 66, 423-430.

17. LeBlanc M.M., Magsig J., Stromberg A.J.: Use of a low--volume utrine flush for diagnosis endometritis in chro-nically infertile mares. Theriogenology 2007, 68, 403-412.

18. Albihn A., Båverund V., Magnusson U.: Uterine micro-biology and antimicrobial susceptibility in isolated bac-teria from mares with fertility problems. Acta Vet. Scand. 2003, 44, 121-129.

19. LeBlanc M.M., Causey R.C: Clinical and subclinical en-dometritis in the mare: Both threats to fertility. Reprod. Dom. Anim. 2009, 44, 10-22.

20. Frontoso R., De Carlo E., Pasolini M.P., van der Meulen K., Pagnini U., Iovane G., De Martino L.: Retrospective study of bacterial isolates and their antimicrobial suscep-tibilities in equine uteri during fertility problems. Res. Vet. Sci. 2008, 84, 1-6.

21. Huthwohl H., Weiss R., Schmeer N., Schliesser T.: The occurrence and significance of plasma coagulase negati-ve staphylococci from the genital tract of horses. Dtsch. Tierarztl. Wchr.1989, 96, 256-258.

22. Shin S.J., Lein D.H., Aronson A.L., Nusbaum S.R.: The bacteriological culture of equine contents, in-vitro sensi-tivity of organisms isolated and interpretation. J. Reprod. Fertil. Suppl. 1979, 27, 307-315.

23. Ulgen M., Seyrek-Intas, Misirlioglu D., Seyrek-Intas D., Kocabiyik A.L., Sevimli A.: Importance of reproductive management on fertility of mares in Turkey. Revue Méd. Vét. 2003, 154, 345-350.

24. Hurtgen J.P.: Pathogenesis and treatment of endometritis in the mare: A review. Theriogenology 2006, 66, 560-566.

Dr Janusz Zbylut, Zakład Fizjopatologii Rozrodu i Gruczo-łu Mlekowego Państwowego Instytutu Weterynaryjnego w Puławach, Oddział w Bydgoszczy, ul. Powstańców Wlkp., 85-090 Bydgoszcz

Prace kliniczne i kazuistyczne

509Życie Weterynaryjne • 2012 • 87(6)