1

AZßRBAYCAN ÐÅÑÏÓÁËÈÊÀÑÛ ÊßÍÄ ÒßÑßÐÐÖÔÀÒÛ ÍÀÇÈÐËÈÉÈ

AZßRBAYCAN DÞVLßT AQRAR

UNİVERSİTETİ

ßlyazmasû höququnda

AZßR MAARÈF OÜLU PßNAHOV

AQRAR SAHßÄß ÈSTEHSAL

AMÈLLßRİNDßN ÈSTÈFADßÍÈÍ

ÒßÊÌÈËËßØÄÈÐÈËÌßÑÈ PROBLEMLßRİ

08.00.05. - «Xalq tÿsÿrröfatûnûí èqtèsadèyyatû vÿ idarÿ edèlmÿsè (kÿnd tÿsÿrröfatû)»

Èqtisad özrÿ fÿlsÿfÿ doktoru elmi dÿrÿcÿsè almaq ö÷ön

tÿqdèm edèlmèø dèssertasèyanın

A V T O R E F E R A T Û

GƏNCƏ — 2011 2

Dèssertasèya èøè Azÿrbaycan Elmè-Tÿdqèqat Kÿnd Tÿsÿrröfatûnûn Èqtèsadèyyatû vÿ Tÿøkèlè Ènstètutunda yårènÿ yetèrèlmèødèr.

Elmè rÿhbÿr: İqtèsad ålmlÿrè doktoru, professor

İsa Höseyn oülu Alûyev

Rÿsmè opponentlÿr : İqtèsad ålmlÿrè doktoru, professor Fözuli ßziz oülu Mÿmmÿdov

İqtèsad üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Vahid Hacûbÿy oülu Abbasov

Aparûcû tÿøkèlat: Azÿrbaycan Dþvlÿt İqtisad Universiteti Ìöäàôèÿ «___»___________2011-ci èldÿ saat___da Azÿrbaycan

Dþvlÿt Aqrar Universiteti nÿzdindÿ fÿlsÿfÿ doktoru elmè dÿrÿcÿsè almaq ö÷ön tÿqdim olunan FD.04.013 birlÿøäèðèëìèømiø Dèssertasèya Øurasûnûn èclasûnda aøaüûdakû önvanda olacaqdûr.

Önvan: Az.2000, Gÿncÿ øÿhÿrè, A. İsgəndərov kö÷ÿsi 64, ÛÛI mÿrtÿbÿ.

Dèssertasèya èøè èlÿ Azÿrbaycan Dþvlÿt Aqrar Universitetiíèí

kètabxanasûnda tanûø olmaq olar. Avtorefårat «_____»___________2011-ci èëäÿ ýþíäÿðèëìèøäèð.

FD.04.013 Birlÿødirilmiø Dèssertasèya Øurasûíûn

3

elmè katèbè, èqtèsad özrÿ fÿlsÿfÿ doktoru, dosent: V.T. ßmrahov

4

ÈØÈN ÖMUMÈ XARAKTERÈSTÈKASÛ

Mþvzunun aktuaëëûüû. Þlkÿ èqtèsadèyyatûnûn, onun möhöm tÿrkèb hèssÿlÿrèndÿn bèrè olan aqrar sahÿnèn ènkèøafû vÿ èdarÿ olunmasûnda èstehsal amèllÿrè möhöm rol oynayûr. Sinfi yanaømalardan asûlû olaraq hÿr bir ictimai — iqtisadi formasiyada istehsal amillÿrinin tÿsnifatû fÿrqlÿndirilsÿ dÿ mahiyyÿt etibarû ilÿ eyni mÿzmun daøûyûr. Hÿr bir cÿmiyyÿtdÿ istehsal amillÿrinÿ yenilÿri daxil edilir. Bazar iqtisadiyyatû øÿraitindÿ sahibkarlûq fÿaliyyÿti möstÿsna istehsal amili kimi qiymÿtlÿndirilir vÿ onun sayÿsindÿ - torpaq, ÿmÿk vÿ kapètal resurslarûnûn daha sÿmÿrÿlè èdarÿ olunmasûna øÿraèt yaradûlûr.

Tÿbèè, maddè vÿ ÿmÿk resurslarû èstÿnèlÿn èstehsalûn mþvcud olmasû vÿ baø tutmasû ö÷ön ÿsas bazès rolunu oynayûr. Tþrÿmÿ resurslarû sayûlan èstehsal amèllÿrè èsÿ, bèr-bèrè èlÿ qarøûlûqëû fÿalèyyÿtdÿ vÿ sûx ÿlaqÿdÿ olub, èstehsal prosesènèn baø vermÿsènè tÿmèn edèrlÿr. Onlardan bèrènèn olmamasû normal èstehsal prosesènèn baø tutmasûna ÿngÿl tþrÿdèr.

Aqrar sahÿdÿ èstehsal amèllÿrè þzönÿmÿxsus xösusèyyÿtlÿrè èlÿ dègÿr sahÿlÿrdÿkindÿn fÿrqlÿnèrlÿr. Bu xösusèyyÿt, ÿsasÿn kÿnd tÿsÿrröfatû mÿhsullarû èstehsaëûíûí mþvsömè xarakter daøûmasû èlÿ baülûdûr. Möasèr dþvrdÿ bu sahÿ mÿhsuldar qövvÿlÿrèn ènkèøafû baxûmûídan, èqtèsadèyyatûn nèsbÿtÿn gerèdÿ qalmûø sahÿsè hesab edèlèr. Bu baxûmdan da o, èqtèsadè vÿ texnolojè dÿyèøèklèklÿrÿ ÷åâèê reaksèya verÿ bèlmèr. Yaxud, bÿzè èstehsal amèllÿrènèn (mÿsÿlÿn, kapètal) bu sahÿdÿ tÿtbèqè, èqtèsadèyyatûn dègÿr sahÿlÿrè èlÿ möqayèsÿdÿ, nèsbÿtÿn az gÿlèr gÿtèrèr. Lakèn, unutmaq olmaz kè, þlkÿnèn ÿrzaq tÿhlökÿsèzlèyè baxûmûndan kÿnd tÿsÿrröfatû vÿ ÿrzaq mÿhsullarûnûn èstehsalû stratejè ÿhÿmèyyÿt kÿsb edèr.

Bununla yanaøû, aqrar sahÿnèn dayaíûqëû ènkèøafû èstehsal amèllÿrèndÿn vÿ mþvcud èstehsal potensèalûndan sÿmÿrÿlè èstèfadÿ edèlmÿsèndÿn ÷ox asûlûdûr. Bu gön cèddè struktur dÿyèøèklèklÿrènÿ mÿruz qalan aqrar sahÿdÿ èstehsal amèllÿrèndÿn daha sÿmÿrÿlè èstèfadÿ olunmasû mÿsÿlÿlÿrè aktuallûq kÿsb edèr. Þlkÿnin milli mÿnafeyi, qloballaøan dönya iqtisadiyyatûna inteqrasiya, þlkÿnin ÿrzaq tÿhlökÿsizliyi vÿ s. gÿrÿkli mÿsÿlÿlÿr tÿdqiqatûn vacibliyini

øÿrtlÿndirir. İqtisadi kateqoriya kimi qÿbul edilÿn istehsal amillÿri olmadan istehsalûn tÿøkili mömkön deyildir.

“Èstehsal resurslarû” vÿ “istehsal amillÿri” fÿrqli anlayûølardûr. Èstehsal resurslarû ÿmtÿÿlÿr, xidmÿtlÿr vÿ baøqa dÿyÿrlÿrin yaradûlmasû prosesindÿ istifadÿ oluna bilÿn tÿbii, sosial vÿ mÿnÿvi

5

qövvÿlÿrin mÿcmusudur. İstehsal amillÿri isÿ istehsal prosesinÿ artûq real surÿtdÿ cÿlb olunan resurslarû ifadÿ edÿn iqtisadi kateqoriyadûr. “Èstehsal resurslarû” “istehsal amillÿri”ndÿn daha geniø anlayûødûr. Èstehsal amillÿri tþrÿmÿ resurslarûdûr vÿ yalnûz qarøûlûqlû fÿaliyyÿt ÷ÿr÷ivÿsindÿ olur. Hazûrda mþvcud torpaqlardan sÿmÿrÿli èstèfadÿ olunmasû vÿ onun mönbètlèyènèn artûrûlmasû (torpaq amèlè), kÿnd yerlÿrèndÿn ÿhalè mèqrasèyasûíûn, xösusÿn dÿ fÿal èø÷è qövvÿsènèn vÿ gÿnclÿrèn øÿhÿrÿ axûnûnûn qarøûsûnûn alûnmasû (ÿmÿk amèlè), dönya bazarûna yöksÿk keyfèyyÿtlè vÿ ekolojè cÿhÿtdÿn tÿmèz kÿnd tÿsÿrröfatû vÿ ÿrzaq mÿhsullarûnûn ÷ûxarûlmasû (kapètal amèlè), olduqca vacibdir.

Aqrar sahÿdÿ èstehsal prosesènèn fasèlÿsèzlèyè, ÿslèndÿ èstehsal amèllÿrèndÿn èstèfadÿnèn fasèlÿsèzlèyè demÿkdèr. Tÿhlèllÿr gþstÿrèr kè, aqrar èstehsal prosesèndÿ èstehsal amèllÿrè möxtÿlèf sÿvèyyÿlÿrdÿ, lakèn qarøûëûqëû ÿlaqÿ vÿ formada istifadÿ olunur. Mÿsÿlÿn, torpaüa qèda maddÿlÿrè, ÿmÿk cèsèmlÿrè vÿ ÿmÿk bèr èstehlak dþvrèyyÿsèndÿ sÿrf edèlèr vÿ þz dÿyÿrènè yenè mÿhsulda maddèlÿødèrèr; ÿmÿk vasètÿlÿrè øÿklèndÿ olan kapètal èsÿ, þz dÿyÿrènè yenè mÿhsula hèssÿ-hèssÿ ke÷èrèr. Möntÿzÿm surÿtdÿ tÿkrarlanan (mþvsömè hallar nÿzÿrÿ alûnmazsa) bu proses èstehsal amèllÿrènèn dþvrèyyÿsènè ÿks etdèrèr.

Gþröndöyö kèmè, aqrar sahÿdÿ èstehsal amèllÿrèndÿn sÿmÿrÿlè vÿ mÿqsÿdlè øÿkèldÿ, bèr-bèrè èlÿ ÿlaqÿlÿndèrèlmèø formada èstèfadÿ olunmasû bu möhöm sahÿnèn dayanûqlû ènkèøafûna tÿkan vermÿklÿ, kÿnd tÿsÿrröfatû vÿ ÿrzaq mÿhsullarûnûn bol-luüuna sÿbÿb ola bèlÿr. Odur kè, aqrar èslahatlarûn èkèncè mÿrhÿlÿsènèn hÿyata ke÷èrèl-dèyè möasèr dþvrdÿ èstehsal amèllÿrènèn yenè øÿraètèn tÿlÿblÿrènÿ uyüun olaraq tÿkmèllÿødèrèlmÿsè möhöm ÿhÿmèyyÿt kÿsb edèr. Bu baxûmdan, bazar èqtèsadèyyatû øÿraètèndÿ aqrar sahÿnèn èdarÿ edèlmÿsèndÿ èstehsal amèllÿrèndÿn èstèfadÿnèn tÿkmèl-lÿødèrèlmÿsènÿ aèd tÿdqèqat èøènèn mþvzusu aktual olub praktiki ÿhÿmiyyÿt kÿsb edir.

Problemèn þyrÿnèlmÿ vÿzèyyÿtè. Tarèxÿn èlkèn maddè èstehsal sahÿsè olan aqrar sahÿdÿ èstehsal amèllÿrènèn yerè, onlardan sÿmÿrÿlè èstèfadÿ edèlmÿsè, bu sahÿnèn èdarÿ olunmasû vÿ hÿmèn amèllÿrdÿn èstèfadÿnèn tÿkmèllÿødèrèlmÿsè mÿsÿlÿlÿrè hÿmèøÿ þlkÿnini iqtisad÷û alimlÿrinin dèqqÿt mÿrkÿzèndÿ olmuødur. Z.ß.Sÿmÿdzadÿ, A.A.Nadèrov, M.M.Sadûqov, A.T.ßhmÿdov, È.H.Èbrahèmov, È.H.Alûyev, M.C.Höseynov, S.V.Salahov, ß.×.Verdèyev, A.È.Mÿmmÿdov, È.Ø.Qarayev, F.ß.Mÿmmÿdov, Â.Ù.Abbasov, F.S.Adûgþzÿlov, Q.N.Manafov, R.R.ßliyev, A.F.Abbasov vÿ digÿrlÿri, eyni zamanda xarici þlkÿ iqtisad÷û alimlÿri A.Smèt, D.Rèkardo, P.Samuelson, U.Hordhauz, C.Robènson, S.Fèøer, D.Beqq, R,Dornbuø, B.Mènts,

6

A.A.Nèkonov, V.A.Tèxonov, A.N.Barèsenko, V.F.Baøma÷nèkov, N.A.Popov, A.V.Tka÷, A.S.Bulatov vÿ dègÿrlÿrè problemèn ayrû-ayrû cÿhÿtlÿrènè vÿ xösusèyyÿtlÿrènè þz elmè ÿsÿrlÿrèndÿ genèø vÿ ÿtraflû øÿðù etmèølÿr. Lakèn, yenè èqtèsadè sèstemÿ uyüun olaraq, aqrar sahÿnèn èdarÿ olunmasûnda èstehsal vÿ texnèkè amèllÿrdÿn èstèfadÿ vÿ onun tÿkmèllÿødèrèlmÿsè mÿsÿlÿlÿrè kompleks øÿkèldÿ tÿdqèq olunmamûødûr. Mÿhz buna gþrÿ dÿ, aqrar sahÿdÿ èstehsal amèllÿrèndÿn èstèfadÿ problemlÿrinÿ dair tÿdqiqat èøènèn aparûlmasûnû zÿruri etmiødir.

Tÿdqèqatûn mÿqsÿd vÿ vÿzèfÿlÿrè. Tÿdqèqatûn mÿqsÿdè bazar èqtèsadèyyatû øÿraètèndÿ, aqrar sahÿnèn èdarÿ olunmasûnda èstehsal amèllÿrènèn nÿzÿrè-metodolojè mÿsÿlÿlÿrènè vÿ mþvcud vÿzèyyÿtènè tÿhlèl etmÿk, onun tÿkmèllÿødèrèlmÿsè yollarûnû möÿyyÿnlÿødèrmÿk vÿ elmè cÿhÿtdÿn ÿsaslandûrûlmûø konkret tÿklèflÿr hazûrlamaqdan èbarÿtdèr.

Tÿdqèqatûí mÿqsÿdènÿ mövafèq olaraq, aøaüûdakû vÿzèfÿlÿr möÿyyÿn edèlmèø vÿ onlarûn yerènÿ yetèrèlmÿsènÿ naèl olunmuødur:

- èstehsal amèllÿrèndÿn èstèfadÿnèn nÿzÿrè-metodolojè mÿsÿlÿlÿri araødûrûlmûø, èdarÿ olunma mÿnbÿyè kèmè onlarûn èqtèsadè mahèyyÿtè vÿ mÿzmun elementlÿrè tÿdqèq olunmuødur;

- aqrar sahÿdÿ èstehsal amèllÿrèndÿn èstèfadÿ vÿ onlarûn èdarÿ olunmasûnûí spesèfèk xösusèyyÿtlÿrè möÿyyÿnlÿødirilmiødir;

- aqrar sahÿdÿ èstehsal amèllÿrèndÿn èstèfadÿnèn möasèr vÿzèyyÿtè geniø tÿhlil edilib vÿ qiymÿtlÿndirilmiødir;

- ke÷èd dþvröndÿ kÿnd tÿsÿrröfatûnûn mþvcud vÿzèyyÿtènÿ èstehsal amèllÿrènèn tÿsèrè möÿyyÿnlÿødèrèlmèødèr;

- aqrar sahÿnèn èdarÿ olunmasûnda èstehsal-texnèkè amèllÿrdÿn èstèfadÿnèn tÿkmèlëÿødèrèlmÿsè èstèqamÿtlÿrè tÿdqèq olunmuødur;

- aqrar sahÿdÿ ÿmÿk ehtèyatlarûndan èstèfadÿnèn sÿmÿrÿlèlèyènèn yöksÿldèlmÿsè yollarû gþstÿrèlmèødèr;

- möhöm èstehsal amèlè olan kapètal amèlèndÿn èstèfadÿnèn yaxøûlaødûrûlmasû istiqamÿtlÿri möÿyyÿnlÿødèrilmèødèr;

- aqrar sahÿnèn dayanûqlû ènkèøafûna naèl olmaq èstèqamÿtèndÿ, èstehsal amèllÿrèndÿn èstèfadÿnèn sÿmÿrÿlèlèyènèn yöksÿldèlmÿsè èlÿ baülû konkret tÿklèf vÿ tþvsèyÿlÿr èølÿnèb hazûrlanmûødûr.

Tÿdqèqatûn obyektè. Tÿdqèqat obyektè kèmè, aqrar sahÿdÿ mölkèyyÿt mönasèbÿtlÿrèndÿn asûlû olmayaraq fÿalèyyÿt gþstÿrÿn tÿsÿrröfat qurumlarû se÷èlmèødèr.

Òÿäãèãàòûí ïðåäìåòèni Azÿrbaycan Respublikasûnûn aqrar bþlmÿsindÿki istehsal mönasibÿtlÿri vÿ istehsal amillÿri tÿøkil edir.

Tÿdqèqatûn nÿzÿrè - metodolojè ÿsaslarûnû respublèkanûn vÿ xarici þlkÿlÿrin alimlÿrinin istesal amillÿrindÿn istifadÿyÿ dair ÿsÿrlÿri,

7

Az.ETKTİ vÿ Tİ-nin, AMEA-nûn elmi ÿsÿrlÿri, bu sahÿyÿ aid dþvlÿt qanunlarû, fÿrman vÿ sÿrÿncamlarû, digÿr normativ-höquqi aktlar tÿøkil edir.

Dèssertasèya èøèndÿ èqtèsadè—statèstèk tÿhlil, qruplaødûrma, balans, sorüu, möøahèdÿ, vÿ dègÿr ösullardan èstèfadÿ olunmuødór.

Tÿdqèqatûn ènformasèya bazasûnû Azÿrbaycan Respublèkasû Dþvlÿt Statèstèka Komètÿsènèn, Kÿnd Tÿsÿrröfatû Nazèrlèyènèn statèstèk mÿlumatlarû hÿm÷ènèn mövafèq elmè-tÿdqèqat ènstètutlarûnûn apardûqlarû tÿdqiqat iølÿrinin màòåðèàëlarû tÿøkèl edèr.

Tÿdqèqatûn elmè yenèlèyè aøaüûdakûlardan èbarÿtdèr: - bazar mönasèbÿtlÿrènèn tÿlÿblÿrè vÿ qanunauyüunluqlarû

nÿzÿrÿ alûnmaqla aqrar sahÿnèn èdarÿ olunmasûnda baø verÿn dÿyiøikliklÿr vÿ èstehsal amèllÿrèndÿn èstèfadÿnin xösusèyyÿtlÿrè möÿyyÿnlÿødirilmiødir;

- gÿlÿcÿkdÿ aqrar sahÿdÿ èstehsal amèllÿrèndÿn èstèfadÿnin ènkèøaf perspektèvlÿrè øÿrh edilmiødir;

- bazar konyónkturu nÿzÿrÿ alûnmaqla, aqrar sahÿnèn èdarÿ olunmasûída èstehsal amèllÿrènèn parètetlèyènèn tÿmèn edèlmÿsè èstèqamÿtlÿrè aøkar edèlmèødir;

- kÿnd tÿsÿrröfatûnda sahèbkarlûüûí fÿalèyyÿt mexanèzmènè vÿ onun ènkèøafûnû øÿrtlÿndèrÿn èstehsal amèllÿrèndÿn èstèfadÿ prènsèplÿrè vÿ qaydalarû araødûrûlmûødûr;

- aqrar sahÿdÿ èstehsal amèllÿrènèn optèmal nèsbÿtè vÿ dþvrèyyÿsènèn sörÿtlÿndèrèlmÿsè yollarû möÿyyÿnlÿødèrilmèødir;

- èstehsal amèllÿrè èlÿ kÿnd tÿsÿrröfatû mÿhsullarûnûn hÿcmè arasûndakû asûëûlûq elmi cÿhÿtdÿn ÿsaslandûrûlmûødûr;

- aqrar sahÿdÿ èstehsal amèllÿrènèn qarøûëûqëû ÿvÿz olunmasû èmkanlarû möÿyyÿnlÿødèrilmèødir;

- aqrar sahÿnèn èdarÿ olunmasûnda èstehsal amèllÿrèndÿn èstèfadÿnèn yenè èqtèsadè øÿraètÿ uyüunlaødûrûlmasûna dair tÿkliflÿr hazûrlanmûødûr.

Tÿdqèqatûn tÿcröbi ÿhÿmèyyÿtè. Aqrar sahÿnèn èdarÿ olunmasûnda èstehsal-texnèkè amèllÿrdÿn èstèfadÿ problemlÿrinÿ aèd èølÿnèb hazûrlanmûø vÿ elmè cÿhÿtdÿn ÿsaslandûrûlmûø tÿklèflÿrdÿn möasèr mÿrhÿlÿdÿ aqrar sahÿnèn ènkèøafûna, hÿm÷ènèn kÿnd tÿsÿrröfatû vÿ ÿrzaq mÿhsullarûnûn èstehsalûnûn artûrûlmasûna dair tÿdbèrlÿrèn hÿyata ke÷èrèlmÿsèndÿ èstèfadÿ oluna bèlÿr.

Tÿdqiqatûn nÿticÿlÿrinin sûnaqdan ke÷irilmÿsi vÿ istifadÿ edilmÿsi.

Dèssertasèyanûn ÿsas möddÿalarû vÿ nÿtècÿlÿrè AZ.ETKTİ vÿ Tİ-dÿ

8

ke÷irilÿn elmè-praktiki konfranslarûn materiallarûnda (Bakû, 2008), “Kÿnd tÿsÿrröfatûnda istehsal amillÿrindÿn istifadÿnin

qiymÿtlÿndirilmÿsi” (Bakû, 2008), “İstehsal amillÿrindÿn istifadÿnin tÿkmillÿødirilmÿsi” (Bakû, 2008), «Óñîâåðøåíñòâîâàíèå èñïîëüçîâàíèÿ ôàêòîðîâ ïðîèçâîäñòâà». Ìîñêâà, vÿ s. elmè mÿqalÿlÿrdÿ þz ÿksini tapmûødûr.

Tÿdqiqat iøindÿ irÿli sörölmöø tÿkliflÿr ömumilÿødirilÿrÿk tÿqdim

edilmiø vÿ istifadÿ ö÷ön qÿbul olunmuør. Arayış, ¹ 51. 04 09 2009 Dissertasiyanûn mþvzusu ilÿ ÿlaqÿdar ömumi hÿcmi 2,9 ÷ap

vÿrÿqindÿn ibarÿt 8 elmi mÿqalÿ dÿrc olunmuødur. Èøèn quruluøu vÿ hÿcmè. Dèssertasèya èøè gèrèø, ö÷ fÿsèl, nÿtècÿ vÿ

istifadÿ edilmiø ÿdÿbiyyat siyahûsûndan èbarÿt olub, 139 sÿhèfÿni ÿhatÿ

edir. Dissertasiyada 15 cÿdvÿl vÿ 2 şəkil verilmiødir.

9

TßDQÈQAT ÈØÈNÈN ßSAS MßZMUNU

Dissertasiya èøèíèí ýèðèø hissÿsindÿ mþvzunun aktuallûüû ÿsaslandûrûlmûø, problemin þyrÿnilmÿ vÿziyyÿti araødûrûlmûø, tÿdqiqatûn mÿqsÿd vÿ vÿzifÿlÿri möÿyyÿnlÿødirilmiø, iøin nÿzÿri-metodoloji ÿsaslarû, elmi yeniliyi vÿ tÿcröbi ÿhÿmiyyÿti, tÿdqiqatûn nÿticÿlÿrinin sûnaqdan ke÷irilmÿsi vÿ istifadÿ edilmÿsi øÿrh edilir.

Dissertasiya iøèíin birinci fÿsliíäÿ «Èñòåùñàë àìèëëÿðèíäÿí istifadÿnin íÿçÿðè-ìåòîäîëîæè ÿñàñëàðû» àðàøäûðûëûð. �äàðÿîëóíìà ìÿíáÿéè êèìè èñòåùñàë àìèëëÿðèíèí ìàùèééÿòè âÿ ìÿçìóíó à÷ûãëàíûð, àãðàð ñàùÿäÿ èñòåùñàë àìèëëÿðèíäÿí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åäèëìÿñè âÿ îíëàðûí èäàðÿåäèëìÿñè õöñóñèééÿòëÿðè øÿðù îëóíór.

Gþstÿrilir ki, bazar mönasèbÿtlÿrè sèstemèndÿ bötön tÿsÿrröfat subyektlÿrènèn vÿ èqtèsadè qurumlarûn fÿalèyyÿtè ÿsasÿn bèr mÿqsÿdÿ mþvcud èstehsal resurslarû vÿ amèllÿrèndÿn daha sÿmÿrÿlè èstèfadÿ olunmañûíà âÿ yöksÿk mÿnfÿÿt ÿldÿ edèlmÿsènÿ yþnÿldèlèr. Ömumèyyÿtlÿ, hÿr bèr cÿmèyyÿt þzönön èqtèsadè göcönÿ, qödrÿtènÿ vÿ ènkèøaf sÿvèyyÿsènÿ mÿhdud resurslardan vÿ èstehsal amèllÿrèndÿn sÿmÿrÿlè vÿ mÿqsÿdyþnlö øÿkèldÿ èstèfadÿ etmÿklÿ naèl ola bèlÿr. Bu baxûmdan, mþvcud olan èstehsal resurslarû vÿ amèllÿrènèn èqtèsadè se÷èmè èlÿ, onlardan èstèfadÿ edèlmÿsè èmkanlarû arasûnda qarøûlûqlû ÿlaqÿlÿrèn tÿmèn edèlmÿsè ÷ox zÿrurèdèr.

«Èstehsal resurslarû» èlÿ «èstehsal amèllÿrè» bèr-bèrèndÿn fÿrqlè anlayûødûr. �stehsal resurslarû ÿhatÿ baxûmûndan daha genèø olmaqla, èstehsal prosesènÿ cÿlb edèlÿn bötön tÿbèè vÿ sosèal amèllÿrèn mÿcmusundan èbarÿtdèr. Lakèn, «...èstehsal amèllÿrè tþrÿmÿ resurslardûr. Resurslardan fÿrqlè olaraq, èstehsal amèllÿrè yalnûz qarøûlûqlû fÿalèyyÿt ÷ÿr÷èvÿsèndÿ olur. �stehsal amillÿri dedikdÿ istehsalûn nÿticÿlÿrinÿ hÿlledici tÿsir gþstÿrÿn hÿr bir möhöm önsör vÿ ya obyekt baøa döøölör.

Èstehsal amèllÿrènèn sayû vÿ onlarûn tÿsnèflÿødèrèlmÿsè baxûmûndan ayrû-ayrû èqòèñad÷ûlar möxtÿlèf ôèkèr vÿ möddÿalar èrÿlè sörörlÿr. Mÿsÿlÿn, vaxtèlÿ A.Smèt kapètalûn möhöm èstehsal vasètÿsè olaraq, toplanmûø vÿ maddÿlÿømèø ÿmÿk olduüunu gþstÿrèrdè. A. Smètÿ gþrÿ, hÿr bèr þlkÿdÿ mÿhsulun mötlÿq östönlöyÿ malèk olmasû, onun yalnûz èstehsal amèllÿrè hesabûna daha mÿhsuldar èstehsal edèlmÿsè èlÿ øÿrtlÿnèr.

Dègÿr klassèk èqtèsad÷û alim D.Rèkardo èsÿ A.Smètèn mötlÿq östönlöklÿr nÿzÿrèyyÿsènÿ cavab olaraq möqayèsÿlè östönlöklÿr nÿzÿrèyyÿsènè èrÿlè sörmöødö. O, èstehsal xÿrclÿrè baxûmûndan hÿr hansû bèr þlkÿnèn mötlÿq östönlöyÿ malèk olmadûüû øÿraètdÿ dÿ mÿnfÿÿtèn

10

ÿldÿ olunmasû mömkönlöyönö ÿsaslandûrmûødû. Lakèn, onlar èstehsal amèllÿrènèn vÿ èstehsal xÿrclÿrènèn bèr-bèrèndÿn nÿ dÿrÿcÿdÿ fÿrqlÿndèyènè øÿrh etmÿmèødèlÿr.

J.B.Sey ö÷ èstehsal amèlè (torpaq, ÿmÿk vÿ kapètal) nÿzÿrèyyÿsènè èrÿlè sörÿrÿk, bu amèllÿrdÿn hÿr bèrènèn ÿmÿk haqqû, renta vÿ faèz formasûnda gÿlèr gÿtèrdèyènè möÿyyÿn etmiødir.

Marjènalèstëÿr èsÿ (marjènalèst nÿzÿrèyyÿ) èstehsal amèllÿrènè torpaq, ÿmÿk, kapètal vÿ sahèbkarlûq fÿalèyyÿtè olmaqla 4 qrupa ayûrmûølar. Marjènalèstlÿr èstehsal vÿ bþlgönö hÿm tÿlÿb, hÿm dÿ qèymÿtdÿn asûlû èzah edèrdèëÿr. Onlar hesab edèrdèlÿr kè, èstehsal amèllÿrè özrÿ gÿlèrlÿrèn bþlöødörölmÿsè, hÿr bèr amèlèn qèymÿtèndÿn asûëûdûr. K.Marks vaxtèëÿ D.Rèkardo vÿ A.Smètèn xÿrc qèymÿtè nÿzÿrèyyÿsènè tÿnqèdè øÿkèldÿ araødûrmûødû. O, «Kapètal» ÿsÿrindÿ qeyd edèrdè: «...èstehsal sÿnayesèndÿ ömuìè èstehsal øÿraètè hÿmèn daèrÿdÿ orta èstehsal øÿraètèdèr. Demÿlè, mÿsÿlÿn bèr arøûn ÷ètèn dÿyÿrènè möÿyyÿn edÿn ÿmÿk mèqdarû deyèl, bazarda ÿmtÿÿ satan bötön pambûq par÷a fabrèkantlarûnûn bèr arøûn ÷ètèn èstehsalûna sÿrf etdèklÿrè orta ÿmÿk mèqdarûdûr». Sonralar, hÿtta möasèr dþvrdÿ gÿlèrlÿrèn bþlöødörölmÿsènèn yenè-yenè modèfèkasèyasû vÿ varèantlarû meydana gÿldè.

XÛX ÿsrèn sonu XX ÿsrèn bèrèncè yarûsûnda yaøayûb fÿalèyyÿt gþstÿrmèø C.M.Keynsin (1883-1946) dÿ gÿlèrlÿrèn formalaømasûnda èstehsal amèllÿrènèn rolu, onlarûn bþlöødörölmÿsènÿ ÿsaslanan makroèqtèsadè model nÿzÿrèyyÿsè dÿ þzönÿmÿxsusluüu ilÿ diqqÿti cÿlb edir. Qeyd edÿk kè, bu nÿzÿrèyyÿ daha ÷ox malèyyÿ (kapètal) aspektlèdèr.

Dègÿr bèr tÿdqèqat÷û alim C.B.Klark «Xösusè mÿhsuldarlûq» nÿzÿrèyyÿsènè èrÿlè sörmöødör. O, belÿ bèr nÿtècÿyÿ gÿlmèødèr kè, èstehsal prosesèndÿ bèlavasètÿ aøaüûdakû 4-amèl èøtèrak edèr:

1) kapètal (pul formasûnda); 2) kapètal nemÿtlÿrè (èstehsal vasètÿlÿrè vÿ torpaq); 3) sahèbkarlûq fÿalèyyÿtè; 4) èø÷èlÿrèn ÿmÿyè. Klarkûn fèkrèncÿ, hÿr bèr èstehsal amèlè xösusè mÿhsuldarëûüa malèk

olaraq mÿhsul dÿyÿrènèn yaradûlmasûnda èøtèrak edèr. Èstehsal amèllÿrènèn mölkèyyÿt÷èlÿrè (sahèblÿrè) yenè yaradûlmûø gÿlèrdÿn, hÿr bèr èstehsal amèlènèn èøtèrak payûna gþrÿ þz payûnû almaëûdûr.

�qtèsadèyyatûn èdarÿ olunmasûnûn möhöm mÿnbÿyè sayûlan èstehsal amèllÿrènèn sayû, mahèyyÿtè vÿ mÿzmun elementlÿrè barÿdÿ möxtÿlèf fèkèðëÿr mþvcud olmuø vÿ olmaqdadûr. Aparûlan tÿhlèllÿr nÿtècÿsèndÿ, bu fèkèrlÿrè ömumèlÿødèrÿrÿk vÿ möasèr qloballaøan èqtèsadè dþvrön

11

tÿlÿblÿrènÿ uyüun gÿldèyènè nÿzÿrÿ alaraq, hÿmèn aìèllÿrèn, ÿsasÿn aøaüûdakûlardan èbarÿt olmasû mÿqsÿdÿuyüun sayûlûr.

- ÿmÿk; - tÿbèè sÿrvÿtlÿr (torpaq vÿ dègÿr sÿrvÿtlÿr); - kapètal (sÿrmayÿ); - tÿøÿbböskaðëûq fÿalèyyÿtè (sahèbkarëûq). Tÿdqiqat iøindÿ bu amèllÿrèn hÿr bèrènèn mahèyyÿtè, qarøûlûqëû

ÿlaqÿsè, onlarûn optèmal nèsbÿtlÿrè vÿ dþvrèyyÿsènèn sörÿtlÿndèrèlmÿsè yollarû, hÿm÷ènèn èstehsal amèllÿrè özrÿ gÿlèrlÿrèn formalaødûrûlmasû mÿsÿlÿlÿrè nÿzÿrdÿn ke÷èrilir.

ßmÿk amèlè èstehsaëûn ÿn möhöm, vacèb faktorlarûndan bèrè olub, bu prosesdÿ èstèfadÿ olunan fèzèkè vÿ ÿqlè ÷aëûømalarû bötþvlökdÿ ÿhatÿ edèr. ßmÿyin mÿzmunu, onun xassÿsè èlÿ baülûdûr. Ömumèyyÿtlÿ, ÿmÿk möhöm bèr kateqorèya olmaq etèbarèlÿ, ènsanûn mÿqsÿdÿuyüun fÿalèyyÿtè kèmè tÿhlèl edèlèr. Bu fÿalèyyÿt prosesèndÿ ènsan ÿmÿk alÿtlÿrè vasètÿsèlÿ tÿbèÿtÿ tÿsèr edèr, hÿm÷ènèn þz tÿlÿbatûnû þdÿmÿk ö÷ön, zÿrurè olan èstehlak dÿyÿrènè yaratmaq mÿqsÿdèlÿ ondan èstèfadÿ edèr.

Tÿbèè sÿrvÿtlÿr (torpaq vÿ dègÿr sÿrvÿtlÿr) dÿ möhöm èstehsal amèllÿrèndÿn bèrè hesab edèlèr.

Ehtèyaú vÿ tÿëÿbatlarûn þdÿnèlmÿsè zamanû, ènsanlar onlardan bèrbaøa vÿ ya dolayû øÿkèldÿ (formasûnûn dÿyèødèrèlmÿsè yolu èlÿ) èstèfadÿ edirlÿr.

Mÿlumdur kè, ènsanlar yalnûz þz ÿmÿklÿrènè sÿrf edÿrÿk, tÿbèè sÿrvÿtlÿrdÿn èstèfadÿ etmÿklÿ yaøaya bèlmÿzlÿr. Bu prosesdÿ dègÿr möhöm èstehsal amèlè sayûlan kapètalûn (sÿrmayÿnèn) olmasû vaúèb vÿ zÿrurèdèr. Kapètal èstehsal amèlè kèmè, ÿmtÿÿ (mÿhsul) vÿ xèdmÿtlÿr èstehsaëûnda èstèfadÿ edèlÿn nemÿtlÿr mÿcmusu øÿklèndÿ olur. Bu maøûnlardan, dÿzgahlardan, avadanëûqlardan, anbar bènalarûndan, nÿqlèyyat âÿ rabètÿ vasètÿlÿrèndÿn èbarÿtdèr. �ñòåùñàë àìèëëÿðèíèí àðàñûíäàkû ãàðøûëûãëû ÿëàãÿíè aøaüûda verilÿn ��kil 1-d�n aydûn gþrmÿk olar.

��kil ÿsasûnda gþstÿrilir ki, ÿhalè (ènsanlar) þz zÿhmÿtènè vÿ ÿmÿyènè fèzèkè vÿ zehnè ÿmÿk øÿklèndÿ tÿsÿrröfat subyektlÿrènÿ tÿklèf edèr. Onlar èñÿ ÿmÿkqabèlèyyÿtlè ÿhalènèn hesabûna möxtÿlèf mÿhsul vÿ xèdmÿtlÿr èstehsal edèb satûøa ÷ûxarûr. Hÿmèn mÿhsulëàð vÿ xèdmÿtlÿrèn satûøûndan möÿyyÿn gÿlèr ÿldÿ olunur. Bu gÿlèrdÿn, orada ÷alûøan èø÷èlÿrèn ÿmÿk haqqû þdÿnèlèr. Son nÿtècÿdÿ èsÿ, tÿsÿrröfat subyektlÿrè ÿmÿk tÿbèè sÿrvÿtlÿr (torpaq vÿ dègÿr sÿrvÿtlÿr nÿzÿrÿ alûnmaqla) vÿ kapètaldan (sÿrmayÿdÿn) èstèfadÿ etmÿklÿ, èstehlak ö÷ön lazûm olan mÿhsullar èstehsal edèr vÿ reallaødûrûr.

Gþröndöyö kèmè, hÿr ö÷ amèlè bèr araya gÿtèrÿrÿk möÿyyÿn gÿlèr 12

(qazanc) ÿldÿ etmÿk èstÿyÿn tÿøÿbböskar vÿ yaradûcû øÿxsÿ ehtèyac duyulur. Fèkrèmèzcÿ, bu amèl èstehsaëûn dþrdöncö amèëènè tÿøkèl edÿ bèlÿr. Lakèn bu mÿsÿlÿdÿ fÿrqlè mþvqelÿr mþvcuddur. Möasèr dþvrdÿ bèr ÷ox èqtèsad÷ûlar onu èstehsaëûn dþrdöncö amèlè kèmè qÿbul etsÿlÿr dÿ, dègÿrlÿrè èsÿ tÿøÿbböskarëûq fÿalèyyÿtènèn ÿmÿk amèlèndÿ èøtèrak etdèyènè qeyd edèr vÿ onu ayrûca amèl kèmè qÿbul etmèrlÿr. Fèkrèmèzcÿ, sÿrbÿst bazar mönasèbÿtlÿrè øÿraètèndÿ sahèbkarlûq fÿalèyyÿtènè, èstehsaëûn ÷ox möhöm amèlè kèmè qèymÿtlÿndèrèlmÿsè dözgöndör. O, da vurüulanûr ki, istehsal amili kimi sahibkarlûüû zÿruri edÿn bir sûra øÿrtlÿr var: iqtisadi, sosial, höquqi vÿ s.

��kil 1. Èstehsal amèllÿrènèn qarøûëûqëû ÿlaqÿsè Èstehsal amèllÿrèndÿn èstèfadÿnèn nÿzÿrè-metodolojè ÿsaslarûnûn

tÿdqèqè gþstÿrèr kè, bu amèllÿrdÿn kompleks vÿ sÿmÿrÿlè èstèfadÿ edilmÿsi nÿtècÿsèndÿ þlkÿ èqtèsadèyyatûnûn dayanûqlû ènkèøafûna vÿ cÿmèyyÿt özvlÿrènèn sosèal vÿzèyyÿtènèn yöksÿlmÿsènÿ nail olmaq mömköndör.

Þlkÿdÿ aparûlmûø aqrar islahatlarûn nÿticÿlÿri gþstÿrir ki, yenè èqtèsadè mönasèbÿtlÿr øÿraètèndÿ aqrar sahÿdÿ ÿmÿk mönasèbÿtëÿrènÿ möxtÿlif yanaømalar meydana gÿlmèødèr. Beëÿ kè, ÿìÿê bazarû øÿraètèndÿ ÿmÿk amèlè möqavèëÿ predmetènÿ ÷evrèlmèø vÿ beëÿlèkëÿ ÿmÿk möqavèëÿëÿrènèn rolu xeylè artmûødûr.

Tÿdqiqat gþstÿrir ki, aqrar sahÿdÿ sahèbkarëûq fÿalèyyÿtè möxtÿlèf ÿlamÿtlÿrÿ gþrÿ tÿsnèflÿødèrèlèr. Bura èlk nþvbÿdÿ mölkèyyÿt formasû,

13

mölkèyyÿt÷èlÿrèn sayû, onlarûn fÿalèyyÿt èstèqamÿtlÿrè vÿ dègÿr èqtèsadè-tÿøkèlatû mönasèbÿtlÿr daxèldèr. Statèstèk mÿlumatlara gþrÿ, bu gön aqrar sahÿdÿ þzÿl bþlmÿnèn payû 99% hÿddèndÿdèr.

Ömumèyyÿtlÿ, þlkÿ èqtèsadèyyatûnûn, o cömlÿdÿn aqrar sahÿnèn ènkèøafû þzÿl bþlmÿ vÿ sahèbkarlûq fÿaliyyÿyyÿti èlÿ sûx baülûdûr.

Dissertasiya iøinin ikinci fÿslindÿ “Aqrar sahÿdÿ istehsal amillÿrindÿn istifadÿnin mþvcud vÿziyyÿtinin tÿhlili vÿ qiymÿtlÿndirilmÿsi” øÿrh olunur. Aqrar sahÿnin inkiøafûnûn mþvcud durumu tÿhlil edilÿrÿk qiymÿtlÿndirilir, hÿm÷inin aqrar sahÿdÿ istehsal texniki amillÿrdÿn istifadÿ vÿziyyÿti geniø araødûrûlûr.

Qeyd olunur ki, þlkÿnin iqtisadi möstÿqilliyinin mþhkÿmlÿndiril-mÿsindÿ, sosial—iqtisadi problemlÿrin hÿllindÿ, dinamik dayanûqlû inkiøafûn tÿmin edilmÿsindÿ aqrar sahÿ möhöm rola malikdir

Sistem dÿyiøikliklÿrindÿn sonra möxtÿlif sÿbÿblÿrdÿn baø vermiø tÿnÿzzöl þlkÿnin aqrar sahÿsindÿn dÿ yan ke÷mÿmiødir. 1995—ci ilÿdÿk davam etmiø tÿnÿzzölön qarøûsû hÿyata ke÷irilmiø aqrar islahatlar nÿti-cÿsindÿ alûnmûødûr.

Prezidentin sÿrÿncamlarû ilÿ imzalanmûø “Azÿrbaycan Respublikasûnûn ÿrzaq tÿhlökÿsizliyi proqramû” (2001-ci il), “2003—2005—ci illÿr ö÷ön Azÿrbaycan Respublikasûnda yoxsulluüun azaldûlmasû vÿ iqtisadi inkiøaf özrÿ Dþvlÿt Proqramû”, “Azÿrbaycan Respublikasûnda ki÷ik vÿ orta sahibkarlûüûn inkiøafû özrÿ Dþvlÿt Proqramû” (2002—2005—ci illÿr), “Azÿrbaycan Respublikasû regionlarûnûn sosial — iqtisadi inkiøafû Dþvlÿt Proqramû” (2004—2008-ci illÿr), “Azÿrbaycan Respublikasûnda ÿhalinin ÿrzaq mÿhsullarû ilÿ etibarlû tÿminatûna dair Dþvlÿt Proqramû” (2008-2015—ci illÿr) vÿ digÿr qÿbul edilmiø sÿnÿdlÿrdÿn irÿli gÿlÿn vÿzifÿlÿrin yerinÿ yetirilmÿsi, sahibkarlûüûn inkiøafû, regionlarda infrastruktur layihÿlÿrinin hÿyata ke÷irilmÿsi ÿhalinin istehlakûnda yerli mÿhsullarûn xösusi ÷ÿkisinin artmasûnû tÿmin etmiødir.

Son illÿr aqrar sahÿyÿ dþvlÿtin diqqÿti xeyli artmûødûr. Tÿsadöfi deyildir ki, kÿnd tÿsÿrröfatû mÿhsullarû istehsal÷ûlarûna möddÿtli vergi gözÿøtlÿrinin verilmÿsi vaxtû 2014—cö ilÿ qÿdÿr, lizinqlÿ verilÿn texnikanûn þdÿmÿ möddÿti isÿ beø ildÿn on ilÿ qÿdÿr uzaldûlmûødûr.

Bötön bunlar 2008—ci ilÿ nisbÿtÿn 2009—ci ildÿ ÿksÿr kÿnd tÿsÿrröfatû mÿhsullarûnûn istehsalûnûn, ömumi mÿhsulun sabit qiymÿtlÿrlÿ dÿyÿrinin 6.1 %, o cömlÿdÿn bitki÷ilik mÿhsullarûnûn 7.2 %, heyvandarlûq mÿhsullarûnûn 4.1 % artmasûnû tÿmin etmiødir. 2009—ci ildÿ 897.0 min hektar sahÿdÿn 2988.3min ton dÿnli vÿ dÿnli paxlalûlar (qarüûdalû da daxil olmaqla) istehsal edilmiødir. 2008—ci ilÿ nisbÿtÿn 493.9 min ton ÷ox taxûl mÿhsulu toplanmûø, hektarûn orta

14

mÿhsuldarlûüû 27.9 sentner olmuødur. Èstehsal edilmiø taxûl mÿh-sulunun tÿrkibindÿ payûzlûq vÿ yazlûq buüdanûn xösusi ÷ÿkisi 67.2% tÿøkil etmiødir.

2009—ci ildÿ 6.4 min hektar sahÿdÿ emal ö÷ön øÿkÿr ÷uüunduru ÿkilmiø vÿ 188.7 min ton mÿhsul gþtörölmöødör. Bu da möqayisÿ edilÿn ilÿ nisbÿtÿn 134.4% ÷oxdur.

Kartof istehsalû sahÿsindÿ is� �ksin� olaraq azalma mü�ahid� olunmu�dur. Bel� ki, 2009—ci ildÿ onun istehsalû 2008—ci ilÿ nisbÿtÿn 3.8% azalaraq 91.26 min tona dü�mü�dür. 2009—ci ildÿ 1178.6 min ton tÿrÿvÿz mÿhsullarû istehsal edilmiødir. Bu tÿrÿvÿz÷ilik tarixindÿ ÿn yöksÿk nÿticÿdir. Bostan mÿhsullarû istehsalû 410.8 min ton olmuødur. 712.8 min ton meyvÿ vÿ gilÿmeyvÿ istehsal edilmiø, özöm istehsalû isÿ 129.9 min tona ÷atmûødûr. 2008—ci illÿ möqayisÿdÿ meyvÿ istehsalû 5.2%, özöm istehsalû isÿ 12% artmûødûr.Yaøûl ÷ay yarpaüû yûüûmû 33.3% azalaraq 323 tona enmiødir. Bir sûra texniki bitkilÿrin, o cömlÿdÿn pambûq vÿ tötönön alûø qiymÿtlÿrinin kÿskin aøaüû döømÿsi, onlarûn maya dÿyÿrinin yöksÿk olmasû istehsal÷ûlarûn bu mÿhsullarûn istehsalûna maraqlarûnûn azalmasûna sÿbÿb olmuødur.

2009—cu ildÿ bir sûra kÿnd tÿsÿrröfatû mÿhsullarû (270 min tondan çox meyvÿ, 160min tondan çox tÿrÿvÿz, 80 min tondan kartof, 20 min tondan çox bitki yaülarû) ixrac edilmiødir.

Kÿnd tÿsÿrröfatû son beø ildÿ xeyli inkiøaf etmiødir. 2004—cö illÿ möqayisÿdÿ 2009—cu ildÿ mÿhsul istehsalû dÿnli vÿ dÿnli paxlalûlar (qarüûdalû da daxil olmaqla) 38,5%, kartof 5.7%, tÿrÿvÿz 9.5%, øÿkÿr ÷uüunduru 3.3 d�f�, özöm 2.3 d�f� ÷ox olmuødur.

ßsas ÿrzaq mÿhsulu olan buüda istehsalûnûn artmasûnda toxumun keyfiyyÿti vacib olduüundan son illÿr dþvlÿt vÿ ÿksÿr þzÿl toxum÷uluq tÿsÿrröfatlarûnda yöksÿk reproduksiyalû buüda toxumunun istehsalû geniølÿndirilmiødir. 2009—cu ildÿ þzÿl toxum÷uluq tÿsÿrröfatlarûnda 46 min tondan çox buüda toxumu istehsal edilmiødir.

Heyvandarlûq aqrar bþlmÿnin, xösusilÿ ÿrzaq tÿhlökÿsizliyi baxûmûndan ÿsas sahÿlÿrindÿn biridir. 2009—cu ildÿ þlkÿdÿ 2610.8 min baø iri buynuzlu mal—qara, 8409.9 min baø qoyun vÿ ke÷i mþvcud olmuødur. 2008—ci ilÿ nisbÿtÿn iri buynuzlu mal—qaranûn sayû 1.6%, qoyun vÿ ke÷ilÿrin sayû isÿ 1.62% artmûødû. Èri buynuzlu mal—qaranûn 48.4%-ni inÿk vÿ camûølar tÿøkil edir. Tÿsÿrröfatlar ana malûn artmasûna daha ÷ox östönlök verirlÿr. Bötþvlökdÿ isÿ tÿsÿrröfatlar onlarûn ömumi sayûnûn sabit saxlanmasûna meyillidir vÿ sörö dþvriyyÿsindÿ kÿsimÿ gedÿn mal qaranûn sayûnû sÿmÿrÿli øÿkildÿ tÿnzimlÿmÿyÿ ÷alûøûrlar. Bununla belÿ 2009—ci ildÿ kÿsilmiø ÷ÿkidÿ ÿt istehsalû ÿvvÿlki ilin sÿviyyÿsindÿn 0.2 % ÷ox olmuødur.

15

2009-cu ildÿ söd istehsalû ÿvvÿlki illÿ möqayisÿdÿ 3.73%, yumurta istehsalû 9.8%, yun istehsalû isÿ 3.38% artmûødûr.

Son beø ildÿ ÿt istehsalû kÿsilmiø ÷ÿkidÿ 22.5%, söd istehsalû 18.1%, yumurta istehsalû 45.8%, yun istehsalû isÿ 24.4% artmûødû.

16

17

18

Hazûrda þlkÿdÿ 30—a qÿdÿr quø÷uluq fabriki fÿaliyyÿt gþstÿrir. 2009—cu ildÿ quø÷uluq fabriklÿrindÿ 40 min tondan çox quø ÿti vÿ t�xmin�n 450 milyon ÿdÿd yumurta istehsal olunmuødur.

Kÿnd tÿsÿrröfatû mÿhsullarû istehsal÷ûlarûna subsidiyalarûí verilmÿsi vÿ vergi gözÿøtlÿr nÿticÿsindÿ son beø ildÿ mÿhsul istehsalûnûn naminal dÿyÿri 2.4 dÿfÿ artmûø, bu dþvr ÿrzindÿ aqrar sahÿdÿ yaradûlan ÿlavÿ dÿyÿrin vÿ real artûm sÿviyyÿsi 25.1% tÿøkil etmiødir.

Kÿnd tÿsÿrröfatûnûn istÿr bitki÷ilik, istÿrsÿ dÿ, heyvandarlûq sahÿsindÿ mösbÿt kÿmiyyÿt vÿ keyfiyyÿt dÿyiøikliklÿri baø vermiødir. Dþvlÿt himayÿ÷iliyi sayÿsindÿ fermerlÿrÿ maliyyÿ vÿ texniki dÿstÿyin gþstÿrilmÿsi, sahibkarlûüûn inkiøafû, regionlarda infrastruktur layihÿlÿrinin hÿyata ke÷irilmÿsi, ÿhalinin istehlakûnda yerli mÿhsullarûn xösusi ÷ÿkisinin artûrûlmasûnû tÿmin etmiødir.

Qeyd etmÿk lazûmdûr ki, mösbÿt irÿlilÿyiølÿrÿ baxmayaraq þlkÿnin aqrar bþlmÿsindÿ hÿlÿ dÿ potensial imkanlardan tam istifadÿ olunmur. �nkiøaf etmiø þlkÿlÿrin nailiyyÿti bu sahÿdÿ respublikamûzû xeyli östÿlÿyir. Þlkÿdÿ mþvcud istehsal amillÿrindÿn tam sÿmÿrÿli istifadÿ edilmir. ßsas istehsal vasitÿsi vÿ amili sayûlan torpaqdan vÿ sudan istifadÿ sahÿsindÿ, bitki÷ilik vÿ heyvandarlûq mÿhsullarûnûn istehsalû, emalû, saxlanûlmasû vÿ satûøû, damazlûq iøi aqrar bþlmÿnin maddi-texniki bazasû, baytarlûq iøinin tÿøkili, dþvlÿt fitosanitar nÿzarÿti, ÿrzaq mÿhsullarû istehsalûnûn infrastruktur tÿminatû, mÿhsul istehsalû ilÿ baülû sahibkarlûq fÿaliyyÿti vÿ s. hÿlÿ dÿ hÿlli vacib olan problemlÿr mþvcuddur. Belÿ ki, daülûq ÿrazilÿrdÿ torpaqlarûn 40 faizÿ qÿdÿri möxtÿlif dÿrÿcÿdÿ eroziyaya uüramûødûr. Suvarûlan ÿkin sahÿlÿrinin tÿqribÿn 47 faizi möxtÿlif dÿrÿcÿdÿ øoranlaømûødûr. 657 min hektar sahÿdÿ meleroativ tÿdbirlÿrin aparûlmasûna ehtiyac vardûr.

Aqrar bþlmÿnin maddi texniki resurs tÿminatûna da aydûnlûq gÿtirilir. Qeyd olunur ki, þlkÿmiz inzibati amirlik sistemindÿn imtina edÿrÿk yeni iqtisadi mönasibÿtlÿr sisteminÿ ke÷id dþvrö yaøayûr. Sîvetlÿr dþvröndÿ mÿrkÿzlÿødirilmiø qaydada planlû øÿkildÿ kÿnd tÿsÿrröfatû möÿssisÿlÿrinin maddi—texniki resurslarla tÿminatû hÿyata ke÷irilirdi. Bazar iqtisadiyyatû øÿraitindÿ kÿnd tÿsÿrröfatû mÿhsulu istehsal÷ûlarû zÿruri istehsal vasitÿlÿrini þzlÿri ÿldÿ etmÿli olurlar. Mÿsÿlÿnin ÷ÿtinliyi onunla baülûdûr ki, kÿnd tÿsÿrröfatû mÿhsulu istehsal÷ûlarûnûn maliyyÿ imkanlarû zÿruri istehsal vasitÿlÿrini ÿldÿ etmÿk ö÷ön yetÿrli deyil. Aqrar islahatlar aparûlan dþvrdÿ ke÷miø kolxoz vÿ sovxozlarûn balansûnda olan maøûn — traktorlarû þzÿllÿødi-rilÿrÿk paylandû. Hÿlÿ o, dþvrdÿ dÿ, yeni nÿslÿ aid edilmÿyÿn texniki vasitÿlÿrin ÿksÿriyyÿtinin istismar möddÿti normativi bir ne÷ÿ dÿfÿ ös-

19

tÿliyirdi. Elÿcÿ dÿ, sovetlÿr dþvröndÿn miras qalmûø texnikanûn bþyök ÿksÿriyyÿti nasaz vÿ yararsûz olmuødur. Texniki vasitÿlÿrin sûradan ÷ûxma ÿmsalû yenilÿømÿ ÿmsalûnû xeyli östÿlÿyir. Bu sÿbÿbdÿn þlkÿnin maøûn — traktor parkûnda texniki vasitÿlÿrin sayû ilbÿil azalmûødûr. Dönya þlkÿlÿri ö÷ön xarakterik olan problem bizdÿn dÿ yan ke÷mÿyib, belÿ ki, kÿnd tÿsÿrröfatûnda istifadÿsi zÿruri olan istehsal vasitÿlÿrinin qiymÿt artûmû kÿnd tÿsÿrröfatû mÿhsullarûnûn qiymÿt artûmûnû östÿlÿyir. Kÿnd tÿsÿrröfatûnûn maddi-texniki resurs tÿminatû þdÿnilmÿmiø qalûr.

Aparûlmûø tÿhlillÿr nÿticÿsindÿ möÿyyÿn edilib ki, 01.01.2009-cu il tarixindÿ mþvcud olmuø 30662 ÿdÿd traktorun 20195 ÿdÿdi (65.9%), 4961 ÿdÿd kotandan 2982 ÿdÿdi (60%), 3886 ÿdÿd taxûlyûüan kombayndan 2091—i (53.8%), 884 pambûqyûüan maøûndan yalnûz 24-ö (0.3%) vÿ s. saz vÿziyyÿtdÿ olmuødur.

Traktorlarûn 83.8 %-i, taxûlyûüan kombaynlarûn 69.4 %-i, traktor yedÿklÿrinin 72.6 %-i, otbi÷ÿnlÿrin 48.2 % - i, kartof basdûranlarûn 81.8 %-i 15 ildÿn ÷ox istismar edilmiødir.

Dissertasiya èøèíèí ö÷öncö fÿsli «�stehsal texnèkè amèllÿrdÿn èstèfadÿnèn tÿkmèllÿødèrèlmÿsè istiqamÿtlÿri» adlanûr. Burada ùÿì áöòþâëöêäÿ èñòåùñàl-òåõíèêè àìèëëÿðäÿí, ùÿì äÿ îíóí ìöùöì êîmïîíåíòëÿðèíäÿí îëàí êàïèòàë àìèëëÿðèíäÿí èñòèôàäÿíèí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè âÿ ÿìÿê åùòèéàòëàðûídan istifadÿnin ñÿìÿðÿëèëèéèíèí éöêñÿëäèëìÿñè éîëëàðû òÿäãèã îëóíóð.

Äèññåðòàñèéàäà ãåéä îëóíóð êè, aqrar èslahatlarûn daha da dÿrènlÿødèrèlmÿsè vÿ bu sahÿdÿ èstehsal amèllÿrèndÿn èstèfadÿnèn tÿkmèllÿødèrèlmÿsè aøaüûdakû mÿqsÿdlÿrèn ùÿyata ke÷èrèlmÿsènÿ yþnÿldèlìÿëèäèð:

- aqrar sahÿdÿ keyfèyyÿt gþstÿrècèlÿrènÿ ÿsaslanan dayanûqlû èqtèsadè ènkèøafa naèl olunmasû;

- daxèlè èstehsal håsabûna þlkÿnèn ÿrzaq tÿhlökÿsèzlèyènèn tam tÿmèn edèëìÿsè;

- kÿnd ÿhalèsè arasûnda yoxsulluq sÿvèyyÿsènèn aøaüû salûnmasû; - kÿnd tÿsÿrröfatûnda tÿbèè-ekolojè tarazëûüûn qoruyub saxlanmasû

vÿ s. Kÿnd tÿsÿrröfatûnda ÿn möhöm èstehsal amèlè sayûlan torpaqdan

sÿmÿrÿlè èstèfadÿ mÿsÿlÿlÿrènèn dÿrèndÿn tÿdqèqinÿ bþyök ehtèyac vardûr. Belÿ kè, bu èstèqamÿtdÿ aøaüûdakû konkret tÿdbèrlÿrin hÿyata ke÷èrèlmÿsè mÿqsÿdÿuyüundur:

- kÿnd tÿsÿrröfatû mÿhsullarûnûn ÿkèlèb becÿrèlmÿsè zamanû yararlû torpaqlarûn kÿmèyyÿt vÿ keyfèyyÿt xösusèyyÿtlÿrènè nÿzÿrÿ

20

almaqla, onlarûn dözgön tÿyèn edèlmÿsè; - kÿnd tÿsÿrröfatûnäà nþvbÿlè ÿkèn sèstemlÿrènin tÿtbiqinÿ

øÿraètin yaradûlmasû; - yöksÿk mÿhsuldarlûq ÿldÿ edèlmÿsè ö÷ön torpaqlarûn

mönbètlèyènèn artûrûlmasû; - ÿkènÿ yaraðëû vÿ èstèfadÿ edèlÿn torpaqlarda aqrotexnèkè

tÿdbèðëÿrèn vaxtlû-vaxtûnda aparûlmasû vÿ s. Hazûrkû dþvrdÿ aqrar sahÿdÿ möhöm èstehsal amèllÿrèndÿn sayûlan

malèyyÿ sèstemènèn tÿkmèllÿødèrèlmÿsènèn mahèyyÿtè yenè yaradûlmûø, hÿm÷ènèn fÿalèyyÿtdÿ olan tÿsÿrröfat qurumlaðûna zÿrurè malèyyÿ yardûmlarûnûn gþstÿrèlmÿsè vÿ sÿmÿrÿlè kredèt sèståmènèn formalaødûrûlmasû èlÿ sûx baülûdûr. Baøqa sþzlÿ, aqrar èslahatlarûn hÿyata ke÷èrèldèyè möasèr øÿraètdÿ bu tÿsÿrröfatlarûn kapètal resurslarûna olan ehtèyaclarûnûn þdÿnèlmÿsè sÿmÿrÿlè kredètlÿødèrmÿ sèstemèndÿn vÿ onun dözgön tÿøkèlèndÿn asûlû olduüuna gþrÿ, bu èstèqamÿt möhöm vÿ prèorètet xarakter daøûyûr.

Bununla yanaøû, aqrar sahÿdÿ möhöm èstehsal amèllÿrèndÿn bèrè hesab edèlÿn malèyyÿ (kapètal) resurslarûndan sÿmÿrÿlè èstèfadÿ edèlmÿsèndÿ lèzènq xidmÿtlÿrèndÿn èstèfadÿnèn sÿmÿrÿlèlèyènèn yöksÿldèlmÿsè dÿ xösusi ÿhÿmèyyÿt kÿsb edèr. Qeyd olunduüu kèmè, lèzènq xidmÿti kÿnd tÿsÿrröfatû mÿhsullaðû èstehsal÷ûlarûnû vÿ mÿhsul emalû qurumlarûnû zÿrurè maøûn vÿ avadanëûãlarla tÿmèn edÿn sèstemlÿrdÿn bèrèdèr. O, ÿmtÿÿ (mÿhsul) èstehsal÷ûlarûíû lazûmû texnèka vÿ texnologèya, maddè-texnèkè vÿsaètlÿrè ÿldÿ etmÿkdÿ, habelÿ maøûn-traktor parkûnûn tÿzÿlÿnmÿsèndÿ xösusè malèyyÿlÿødèrmÿ formasûdûr. Kÿnd tÿsÿrröfatû ö÷ön daha ÿlverèølè formalar operatèv vÿ malèyyÿ lèzènqlÿrèdèr.

Fèkrèmèzcÿ, aqrar sahÿdÿ sahèbkarëûüûí keyfèyyÿt baxûmûndan daha da inkiøaf etdirilmÿsè vÿ genèølÿndèrèlmÿsè ö÷ön aparûlan èslahatlar dÿrènlÿødèrèlmÿlè, èqtèsadè sÿmÿrÿlèlèk tÿmèn edèlmÿlè, bu fÿalèyyÿtèn dþvlÿt tÿnzèmlÿnmÿsè haqqûnda ayrûca qanun qÿbul edèlmÿlèdèr. Aqrar sahèbkarlûüûn ènkèøafû ö÷ön ÿsas èstèqamÿtlÿrdÿn bèrè dÿ, kÿnd tÿsÿrröfatûnda èqtèsadè cÿhÿtdÿn ÿn gÿlèrlè mÿhsullar sayûlan pambûq, tötön, özöm, ÷ay, èstehsalûnû stèmullaødûran tÿdbèrlÿrèn hÿyata ke÷èrèlmÿsè ola bèlÿr. Bununla baülû, hÿmèn sahÿlÿrèn ènkèøafûía hÿrtÿrÿflè øÿraèt yaradûlmalû, èstehsal÷ûlarûn maraqlarûnûí qorunmasû tÿmèn edèlmÿlèdèr.

Aqrar sahÿdÿ sahèbkarlûüûn ènkèøafûnûn ardûcûl vÿ keyfèyyÿtlè olmasû ö÷ön, yenè ènvestèsèya konsepsèyasû yaradûlmalû vÿ hÿyata ke÷èrèlmÿlèdèr. Bu konsepsèyanûn ÿsas istiqamÿtlÿrè aøaüûdakûlardan èbarÿt ola bèlÿr:

21

- aqrar sahÿdÿ davamlû èqtèsadè artûmûn, sahèbkarëûã fÿalèyyÿtèndÿ èsÿ keyfèyyÿt artûmûnûn tÿmèn edèlmÿsè;

- aqrar sahÿdÿ ayrû-ayrû èstehsal amèllÿrènèn ènkèøafûna mane olan dèsproporsèyalarûn vÿ ÷atûømazëûãlarûn aradan qaldûrûlmasû, tarazëûã sÿvèyyÿsènèn bÿrpa edèlmÿsè;

- àqrar sahÿnèn èstehsal vÿ emal bþlmÿlÿrè arasûnda kooperatèv ÿlaqÿnèn genèølÿndèrèlmÿsè;

- sahèbkarlûq qurumlarû arasûnda qabaqcûl tÿcröbÿnèn þyrÿnèlmÿsè vÿ dègÿr tÿsÿrröfatlar arasûnda yayûlmasû (tÿblèüè);

- aqrar sahÿdÿ yenè èø yerlÿrènèn yaradûlmasû vÿ stèmullaødûrûlmasû;

- xûrda vÿ pÿrakÿndÿ sahèbkarlarûn èstehsal etdèklÿrè mÿhsullar ö÷ön dþvlÿt tÿrÿfèndÿn tÿmènatlû qèymÿtlÿrlÿ alqûsû sèstemènèn yaradûlmasû vÿ s.

Aqrar sahÿdÿ maddèlÿømèø formada kapètal qoyuluølarûnûn sÿmÿrÿsè, onun mÿsarif strukturunda ayrû-ayrû resurslarûn yerè vÿ hÿcmè èlÿ þl÷ölör. Mÿsÿlÿn, materèal tutumu, fond tutumu vÿ ÿmÿyèn þdÿnèlmÿsè arasûndakû mþvcud ÿlaqÿ, elastèk ÿmsallarû èlÿ sÿmÿrÿ kèmè qÿbul edèlÿ bèlÿr. Fèkrèmèzcÿ, kapètal qoyuluøu stèmul sÿmÿrÿ yaratmaq meylè èlÿ möÿyyÿn olunmalûdûr. Hÿr bèr konkret bþlmÿdÿ maddè-malèyyÿ mÿsarÿflÿrènèn möxtÿlèflèyè, onun son mÿhsulda aralûq xÿrclÿrèn dÿyÿrènÿ vÿ mÿnfÿÿt normasûna tÿsèr gþstÿrÿ bèlÿr. Bu mÿnfÿÿtèn möxtÿlèflèyè èsÿ, aqrar sahÿnèn bþlmÿlÿrè vÿ bþlmÿdaxèlè strukturlarûnda kapètal qoyuluøuna stèmul yaradûr vÿ onun sonrakû èstèqamÿtlÿrènè, ènkèøaf meyllÿrènè möÿyyÿnlÿødèrèr.

Òÿäãèãàò ýþñòÿðèð êè, àqrar sahÿdÿ sûüorta mönasèbÿtlÿrènèn ènkèøafûnûí ÿsas mÿqsÿdè - bu sahÿdÿ tÿbèè - èqlèm hadèsÿlÿrè nÿtècÿsèndÿ baø verÿn zÿrÿrlÿrèn kompensasèya olunmasûnû tÿmèn edÿn tarazlû sûüorta sèstemènèn yaradûlmasû, kapètal (ènvestèsèya) èmkanlarûnûn yöksÿk sÿvèyyÿsènèn tÿmèn olunmasû, bödcÿ xÿrclÿrènèn azaldûlmasû vÿ möasèr èqtèsadè proseslÿrèn qloballaømasû øÿraètèndÿ dönya èqtèsadè sèstemènÿ, o cömlÿdÿn ÖTT-yÿ sÿmÿrÿlè ènteqrasèyanûn tÿmèn edèlmÿsèdèr.

Aqrar sahÿdÿ ÿmÿk ehtèyatlarûndan sÿmÿrÿlè èstèfadÿ olunmasûnda èstehsal vÿ ÿmÿk qruplarûnûn, hÿm÷ènèn onlarûn optèmal hÿcmènèn möÿyyÿn edèlmÿsènèn bþyök rolu vardûr. Ke÷mèø tÿsÿrröfat÷ûlûq sèstemèndÿ brèqadalar adlandûrûlan bu qruplar möÿyyÿn bèr mÿhsul èstehsaëû (kÿnd tÿsÿrröfatû bètkèlÿrènèn becÿrèlmÿsè, vÿ heyvanlarûn bÿslÿnmÿsè) èlÿ mÿøüul olurdular. Bazar mönasèbÿtlÿrè øÿraètèndÿ möxtÿlèf fÿalèyyÿtlÿ mÿøüul olan kÿnd tÿsÿrröfatû qurumlarû

22

mþhkÿmlÿndèkcÿ, hÿm÷ènèn èstehsal prosesènèn èxtèsaslaøma vÿ mexanèzmlÿømÿ sÿvèyyÿsè artdûqca, bu qruplarûn da hÿcmè dÿyèøÿ bèlÿr. Bu prosesÿ èsÿ aøaüûdakû gþstÿrècèlÿr tÿsèr åäir:

- ÿkèn sahÿsènèn hÿcmè; - mÿhsuldar mal-qaranûn sayû; - ÿmÿk ehtèyatlarûnûn (èø÷èlÿrèn) sayû; - zÿrurè kÿnd tÿsÿrröfatû avadanlûqlarûnûn (maøûn vÿ

mexanèzmlÿrèn) mèqdarû vÿ s. Kÿnd tÿsÿrröfatûnda ÿmÿk ehtèyatlaðûndan sÿmÿrÿlè èstèfadÿ

olunmasû, mþvcud èø yerlÿrè èlÿ èø÷èlÿr arasûnda bÿrabÿrlèyèn qorunub saxlanûlmasûndan ÷ox asûlûdûr. ×önkè èø yerlÿrènèn ÷atûømazlûüû, èø÷èlÿrèn tam mÿøüulluüunu tÿmèn etmèr. ßksènÿ, èø÷è qövvÿsènèn artûqlûüû èsÿ ÿmÿk ehtèyatlarûíûn möÿyyÿn olunmuø normadan artûq èstèfadÿ edèlmÿsènÿ gÿtèrèb ÷ûxara bèlÿr kè, bu da hÿr bèr èø yerè möqabèëèndÿ èstehsal olunan mÿhsulun hÿcmènèn azalmasûna tÿsèr gþstÿrÿ bèlÿr.

Ömumèyyÿtlÿ, aqrar sahÿdÿ ÿmÿk ehtèyatlaðûndan èstèfadÿnèn sÿmÿrÿlèlèyènèn yöksÿldèlmÿsè yþnöndÿ mÿqsÿdyþnlö tÿdbèrlÿrèn gþrölmÿsè, bu sahÿnèn dayanûqlû ènkèøafûna bþyök tÿkaí verÿ bèlÿr.

Äèññåðòàñèéànûn sonunda tÿdqiqat prosesindÿ ÿldÿ olunan nÿticÿlÿr, irÿli sörölÿn tÿkliflÿr vÿ tþvsiyÿlÿr ömumilÿødirilÿrÿk, konkret øÿrh olunmuødur.

Dissertasiya iøinin ÿsas möddÿalarû aøaüûda dÿrc olunmuø elmi mÿqalÿlÿrdÿ þz ÿksini tapmûødûr:

1. Aqrar sahÿdÿ, istehsalûn dþvlÿt tÿnzimlÿnmÿsinin bÿzi nÿzÿri metodoloji aspektlÿri // Az.ETKT� vÿ T�. Elmi ÿsÿrlÿr sÿh. ¹ 4. Bakû, 2006, sÿh. 189-193.

2. �stehsal amillÿrinin mahiyyÿti vÿ mÿzmun elementlÿri haqqûnda // Az.ETKT� vÿ T�. Elmi ÿsÿrlÿr ¹ 4, Bakû, 2007, sÿh. 234-238.

3. Aqrar sahÿdÿ bÿzi istehsal amillÿrindÿn istifadÿ mÿsÿlÿlÿri / Az.ETKT� vÿ T�. Ömummilli lider ulu þndÿr Heydÿr ßliyevin 85—illiyinÿ hÿsr edilmiø Respublika Elmi-Praktiki Konfransûnûn ìateriallarû. Bakû, 2008, sÿh. 90-94.

4. Kÿnd tÿsÿrröfatûnda istehsal amillÿrindÿn istifadÿnin qiymÿt-lÿndirilmÿsi // Azÿrbaycan Aqrar Elmi ¹ 2, Bakû, 2008, sÿh. 134-136.

5. �stehsal amillÿrindÿn istifadÿnin tÿkmillÿødirilmÿsi // Azÿrbaycan Aqrar Elmi ¹6, Bakû, 2008, sÿh.

6. ßmÿk ehtiyatlarûnûn sÿmÿrÿliliyinin yöksÿldilmÿsi yollarû //Azÿrbaycan Milli Elmlÿr Akademiyasû, �qtisadiyyat �nstitutu. Elmi ÿsÿrlÿr ¹ 4,Bakû, 2008, sÿh. 398-407.

7. Óñîâåðøåíñòâîâàíèå èñïîëüçîâàíèÿ ôàêòîðîâ ïðîèçâîäñòâà

23

//Ìîñêâà, Ìåæäóíàðîäíûé òåõíèêî-ýêîíîìè÷åñêèé æóðíàë ¹1, 2010, ñòð. 39-42.

8. Ölk�d� k�nd t�s�rrüfat�n�n mövcud durumu //Az.ETKT� vÿ T� Az�rbaycan Respublikas�nn �halinin �rzaq m�hsullar� il� etibarl� t�minat�n�n iqtisadi probleml�rin� h�sr edilmi� Respublika elmi praktiki konfrans�n materiallar�, Bak�, 2009, s�h. 110-111

Панахов Азер Маариф оглы

Проблемы совершенствования использования производственных факторов в аграрной отрасли

РЕЗЮМЕ

Диссертация посвящена совершенствованию использования

производ-ственно-технических факторов в аграрной отрасли. Диссертация состоит из введения, трех глав, выводов и списка

использованной литературы. Во введении диссертационной работы нашли свое отражение

актуальность темы, степень изученности проблемы, цель и задачи, теоретико-методологические основы, источники информации, объект, научная новизна исследования, его практическая значимость и апробация результатов.

Первая глава посвещана разъяснению теоретико-методологичес-ких основ использования производственных факторов, раскрыты сущность и элементы содержания производственных факторов в аграрном секторе, а также выявлены особенности использования и управления производственными факторами.

Во второй главе анализируется и оценивается современное состояние использования производственных факторов в аграрной отрасли.

В третьей главе раскрываются пути совершенствования в использовании производственно-технических факторов, а также пути повышения эффективности трудовых резервов.

В заключении диссертационной работы даны предложения и рекомендации по улучшению исследования производственных

24

факторов в аграрной отрасли.

25

Panahov Azer Maarif oqlu Problems of improvement of the utilization of production factors in

of agricultural sphere

SUMMARY Thesis is devoted to improvement of production-technical factors in

agriculture. The thesis consists of introduction, 3 chapters, conclusion and the list

of used literature. Ыntroduction reflects the relevance of topic, the exploration level of

the problem, its aims and targets, the theoretical-methodological basis of the research, information sources, scientific innovation of the research, its practical importance and approbation.

The first chapter gives theoretical – methodological explanation of the utilization of the production factors, the essence and elements of production factors in agricultural sector are disclosed and the peculiarities of the utilization and management of the production factors are also detected.

The second chapter analyzes and evaluates the modern state of the utilization of production factors in the agricultural sector. The third chapter discusses the ways of improving the utilization of production – technical factors, and the ways of increasing the manpower reserves.

Ыn the end of thesis general suggestions and recommendations on the improvement of the research of production factors in agricultural sphere are reflected.

26

Kağız formatı (210x297) ¼, Kağız №1, uçot çap vərəqt 1,0 ç.v.

Sifariş № 080, tiraj 100

Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin   mətbəəsi

Rezoqraf üsulu ilə çap olunmuşdur. Gəncə şəhəri, Ozan küç�si, 102.

27

МИНИСТЕРСТВО СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ

АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ

АГРАРНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ

На правах рукописи

ПАНАХОВ АЗЕР МААРИФ ОГЛЫ

ПРОБЛЕМЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ПРОИЗВОДСТВЕННЫХ

ФАКТОРОВ В АГРАРНОЙ ОТРАСЛИ

08.00.05. - «Экономика и управления народным

хозяйством (сельское хозяйство)»

АВТОРЕФЕРАТ

диссертации на соискание научной степени доктора философии по экономике

ГЯНДЖА – 2011