Azәrbaycanın görkәmli adamları

ġӘMĠSTAN NӘZĠRLĠ

AZӘRBAYCAN

GENERALLARI

BAKI

GӘNCLĠK

1991

Rәyçi: Azәrbaycan SSR Elmlәr Akademiyasının müxbir

üzvü Qaraş Mәdәtov

Redaktoru: Tahirә Muxtarova

Nәzirli ġ.Ә.

N 50 Azәrbaycan generalları. B.; Gәnclik, 1991, 208 sәh.

Yazıçı-jurnalist Şәmistan Nәzirlinin oxuculara tәqdim olunan ―Azәrbaycan

generalları‖ kitabı uzun illәr aparılan axtarışların vә gәrgin zәhmәtin bәhrәsidir.

Tarixi sәnәdlәrin şahidliyi ilә yazılan bu әsәrdә indiyәdәk adı heç yerdә

çәkilmәyәn inqilabdan әvvәlki general oğullarımızın әvәzsiz xidmәtlәri qәlәmә

alınıb. Kitabda ilk dәfә ötәn әsrdә döyüşkәnliyi ilә ad-san qazanmış Kәngәrli,

Qazax, Gәncә, Qarabağ vә Borçalı süvari alaylarının, hәmçinin Sovet dövründә

fәaliyyәt göstәrәn azәrbaycanlı generalların qәhrәmanlığından söhbәt açılır.

Azәrbaycan Demokratik Hökumәtinin hәrb tarixinә parlaq sәhifәlәr yazmış

S.Mehmandarovun, Ә.Şıxlinskinin, İ.Vәkilovun, İ.Usubovun misilsiz

xidmәtlәrindәn bәhs olunur.

ÖN SÖZ

Mәnim dә әlimdәn, bu gәlir ancaq,

Sәni keçmişinlә elәyim tanış.

Başuca yaşamaq istәsәn әgәr,

Bax, gör babaların necә yaşamış.

Bulud Qaraçorlu Sәhәnd

GӘNC OXUCU! XIX әsrin ortalarından bәri Azәrbaycan hәrb tarixinin bir

hissәsini özündә әks etdirәn ―Azәrbaycan generalları” kitabı sәnin üçün yazılıb. Burda ulu sәrkәrdәlәrimiz Cavanşirin, Babәkin, Koroğlunun, Şah İsmayıl Xәtainin,

Sәttarxan vә Bağır xanın döyüş әnәnәlәrini davam etdirәn, silahını paslanmağa

qoymayan general oğullarımızın hәyat yolu ilk dәfә toplu halında sәnә tәqdim

olunur.

Hәlә qәdimdәn Azәrbaycanda elә nәsillәr, elә qәbilәlәr olub ki, onlar öz

döyüşkәnliyi ilә tәkcә Qafqazda yox, hәtta Avropada da tanınıblar. Naxçıvanda

Kәngәrlilәr, Bakıda Bakıxanovlar, Qazaxda Şıxlinski vә Vәkilovlar, Borçalıda

Yadigarovlar, Şәkidә Çәlәbilәr, Gәncәdә Cavadxanlar, Qarabağda Cavanşirlәr,

Lәnkәranda Talışinskilәr vә başqaları kimi el qeyrәti çәkәn, ana torpağın, başı

üstünü tәhlükә alanda birlәşib ayağa qalxan, onun hәr qarışı uğrunda canlarından

keçәn oğullar yetişib.

Tarixi sәnәdlәr şahiddir ki, onların arasında yüksәk rütbәli hәrbçilәr -

generallar da olub. O vaxtkı tarixi şәraitә görә, onların bәzilәri hәrbçi kimi,

döyüşkәn igid kimi ad - san qazansalar da yüksәk hәrbi rütbә ala bilmәmişlәr. Bu

isә çarizmin qatı müstәmlәkәçilik siyasәtindәn vә türkdilli xalqlara

inamsızlığından irәli gәlirdi.

Qafqaz Әlahiddә Ordusunun komandanı general-feldmarşal İ.F.Paskeviç

1826-cı ildә Peterburqa göndәrdiyi raportda birinci vә üçüncü Azәrbaycan

alaylarının igidliyini, döyüşlәrdә qeyri-adi şimşәk sürәtilә fәrqlәnәn Qarabağ vә

Qazax suvarilәrinin mәrdliyinә valeh olduğunu qeyd edirdi.

―Onlar bütün döyüşlәrdә çox böyük cәsarәtlә vuruşurlar. Hücumlarda isә

irәlidә gedirlәr... bayraqların, topların vә әsirlәrin çoxunu onlar zәbt etmişlәr‖.

Azәrbaycan alaylarının igid döyüşçülәri yerli xanların, bәylәrin

övladlarından tәşkil olunmuşdu. 1829-cu ildә torpağımızı yadellilәrdәn qoruyan

dörd süvari alayı yaradılmışdı. Birinci alay qarabağlardan, ikinci alay

şirvanlılardan vә şәkililәrdәn, üçüncü alay Gәncә, Qazax, Şәmşәddin vә

borçalılardan dördüncü alay isә İrәvan azәrbaycanlılarından vә naxçıvanlılardan

tәşkil olunmuşdu. Naxçıvandakı, qәdim, Kәngәrli qәbilәsinin igidlәrindәn isә

xüsusi-beşinci alay yaradılmışdı. Onlar öz döyüşkәnliyi ilә daha çox fәrqlәnirdilәr.

―Kavkaz‖ qәzeti 1890-cı il 6 noyabr tarixli nömrәsnndә bu barәdә yazırdı:

―Döyüşkәnliyi ilә bütün Qafqazda mәhşur olan Kәngәrlilәr Zaqafqaziya

sakinlәrindәn geri qalmaq istәmәzdilәr. Onlar ağa vә bәylәrinin rәhbәrliyi ilә

xüsusi süvari dәstәlәri tәşkil edib, bütün döyüşlәrdә bizim qoşunlarla çiyin-çiyinә

mәrdliklә vuruşdular‖.

Yeri gәlmişkәn, 1913-cü ildә çap olunmuş ―Qafqaz hәrbi-tarix muzeyinin

sorğu kitabı‖ndakı bir qeyd igid Kәngәrlilәrin tәkcә Qafqazda deyil, bütün Şәrqdә

şöhrәt tapmasından xәbәr verir:

―Kәngәrli süvarilәrinin bayrağı yaşıl olub. Әfsanәyә görә ilk Naxçıvan xanı

xәlifә Murad özünün Kәngәrli qәbilәsi ilә Әrәbistandan köçüb gәlmişdir. Bu qәbilә

Araz çayının sahilinә gәlәrәk Naxçıvanda xanlığın әsasını qoymuşdur. Kәngәrli

suvarilәri bütün Şәrqdә cәsurluğu ilә şöhrәt qazanmışdılar. Onlar döyüşә girәrәk

ölümә nifrәt әlamәti olaraq atlarının boynuna qırmızı kaporlar taxardılar ki,

düşmәn tәrәfindәn tez gözә çarpsınlar‖

Başqa bir mәnbә isә Kәngәrlilәrin Әrәbistandan gәlmәsini inkar edir. Rus

tarixçisi Viktor Qriqoryev Sankt-Peterburqda çap etdirdiyi ―Naxçıvan әyalәtinin

statistik tәsviri‖ kitabında yazır ki, Kәngәrli tayfaları Türkiyә әrazisindәki

Diyarbәkirdәn Naxçıvana gәliblәr. Onlar doqquz yüz iyirmi ev olublar. Kәngәrlilәr

döyüşkәn, işgüzar, uzun müddәt aclığa dözәn adamlardılar, hәrbçidirlәr.

Qonaqpәrvәr, dostluqda möhkәm, lakin çox mәğrur vә qürurludurlar.

Hәlә 1806-10-cu illәrdә Zaqafqaziya Rusiya ilә birlәşәndә Qarabağ hakimi

İbrahimxәlil xana general-leytenant, oğlu Mәmmәdhәsәn ağaya, Mehdiqulu xana

vә Cәfәrqulu ağaya isә general-mayor rütbәsi verilmişdir. Şәki hakimi Cәfәrqulu

xan Şәkinski dә general-leytenant idi. Bunlar xanlıqlara başçılıq edәn әsil-nәcabәtli

şәxsiyyәtlәr idi.. Çar üsul-idarәsi yerli hakimlәrә ona görә ali rütbә vermişdi ki,

mәhz onların vasitәsilә yerli әhalini özlәrinә tabe etsinlәr.

Gәnc oxucu, әgәr sәn akademik M.V.Neçkinanın ―Qriboyedov vә

dekabristlәr‖ kitabını mütaliә etsәn, onun iki yüz qırx dördüncü sәhifәsinә diqqәt

yetir. Orada oxuyacaqsan ki, qarabağlı Rüstәm bәy Fransa imperatoru Napoleon

Bonapartın şәxsi yavәrlәrindәn biri olub. Napoleonla birgә İspaniya, Misir

yürüşlәrindә iştirak edib. Qeyri-adi igidliyinә görә Vaqram döyüşlәrindә şәxsәn

imperatorun özü onu Fransanın ali hәrbi Legion ordeni ilә tәltif edib.

Napoleon Bonapart Moskvaya hücum edәndә qarabağlı Rüstәm bәy әsir alınıb. Az

sonra Qarabağa qayıdıb. Sonralar onu general Aleksey Yermolov Qafqaz

canşinliyindә öz yanına işә dәvәt edib. Ömrünün axırına kimi general Yermolovun

yanında işlәyib.

Bizә belә gәlir ki, Rüstәm bәyin әn aşağı rütbәsi polkovnik olub. Fransa

imperatoru Napoleonun şәxsi yavәri kimi mәsul vәzifә daşıyan, general Aleksey

Yermolov kimi iliyinә qәdәr hәrbçi olan adamın dәvәti ilә canişinliyә hәrbi işә

cәlb edilәn Rüstәm bәyin aşağı rütbәsi ola bilmәzdi.

Bu, Azәrbaycan hәrb tarixindә açılmamış maraqlı sәhifәlәrdәn biridir.

Görәsәn, igid azәrbaycanlı bәyi yüz yetmiş il bundan әvvәl Avropaya hansı

yollarla gedib çıxıb? Bu igid eloğlumuzun müәmmalı, indiydәk namәlum hәrbi

hәyatı nә vaxt öyrәnilәcәk? Axı, Napoleon kimi sәrkәrdә hәr yoldan ötәnә belә bir

fәxri ordeni vermәzdi.

Vaxtilә onlar necә yaşamışlarsa, bu gün bizim borcumuz onları elә dә

xatırlamaqdır. Hәyatın qәribә çalın-çarpaz cığırları var. Bu cığırlar yola qovuşana

qәdәr min bir çәtinliklәrdәn keçir. Hәr oğul bu çәtin cığırlardan keçib hamar yola

çıxa bilmir. Biz bu yola çıxıb xalqımızın inkişafı uğrunda sidq-ürәklә çalışanları,

torpağımızın hәr qarışı uğrunda can qoyanları alqışlayırıq.

Bir sәrkәrdә oğlumuzun açılmamış hәyat sәhifәsinә mәn qәdim Gәncәdәki

İmamzadә mәscidinin hәyәtindә rast gәldim. Mәzarın mәrmәr başdaşında

solmaqda olan yazını oxuyanda unudulmuş igidin xatirәsi qәlbimi göynәtdi. Orda

yazılmışdı: ―İkinci Qafqaz istehkamçı, batalyonunun komandiri polkovnik İlyas

bәy Ağalarov. Tәvәllüdü: yeddi iyun 1860-cı il. On sәkkiz mart 1913-cu ildә hәlak

olub‖. İllәrin tufanı mәrmәr qәbir daşından onun sonuncu izini dә silib aparır.

―Hәr bir insanın içәrisindә onunla birgә doğulan vә ölәn kainat var. Hәr bir

başdaşı altında bütöv bir dunya tarixi yatır‖.

Qax rayonundakı mәrkәzi qәbiristanlıqda general Hәsәn xanın başdaşındakı

yazıları oxuyarkәn Henrix Heynenin bu müdrik sözlәrini xatırladım.

General-mayor Hәsәn xan burda dәfn olunub. Kimdi Hәsәn xan, daha hansı

döyüşlәrdә iştirak edib, hansı xidmәtlәrinә görә general-mayor rütbәsinә layiq

görülüb? Qәbir daşındakı qısaca yazıdan başqa yerli әhali dә heç nә bilmir. Tәәssüf

ki, biz ―başdaşı altındakı bütöv bir dünya tarixindәn‖ bu günә kimi xәbәrsizik.

Bakıda İçәrişәhәrdәki Mirzә Şәfi küçәsindә bir ağbirçәk ana yaşayır. Gövhәr

xanım Usubova ömrünün sәksәn ilini çoxdan arxada qoyub. Onunla tez-tez

görüşurәm. Hәr dәfә dә inqilabdan әvvәl yaşayıb-yaratmış, xalqımıza misilsiz

xidmәt göstәrәn ziyalı babaları haqqında iftixarla söhbәt açır:

- Mәnim әmilәrim, dayım, babalarım tәkcә hәkim, müәllim, din xadimi

olmayıblar. Onların arasında hәrbçi dә olub, - deyir Gövhәr xanım. 1858-ci ildә

poruçik Paşa ağa Әmiraslan ağa oğlunun adına verilmiş bir sәnәdin әslini mәnә

bağışlayır.

Sәnәddә göstәrilir ki, 1856-cı il avqustun iyirmi altısında imperator II

Aleksandr müsәlman süvari alayının döyüşçüsü Paşa ağa Әmiraslan ağa oğluna

poruçik rütbәsi verilmәsi şәxsәn özü imzalamışdır. Bu fakt ona görә qeyri-adidir

ki, milyonlarla әsgәr vә zabit heyәti içәrisindә eloğlumuz öz qәhrәmanlığı ilә necә

seçilirdisә, ona verilәn rütbәni imperiyanın birinci şәxsi - imperator II Aleksandr

imzalamışdır.

İnqilabdan әvvәl Tiflisdә ―Kavkazskiy kalendar‖ adlı illik bir mәcmuә çap

olunurdu. Onun sәhifәlәrindә o dövrün görkәmli ziyalılarının, hәrbçilәrin ünvanı

vә rütbәsi göstәrilirdi. 1873-74 cü illәrin ―Kalendar‖ında Qafqaz Әlahiddә

Ordusunda xidmәt edәn müxtәlif rütbәli oğullarımızın da adları çәkilir.

Әksәriyyәtinin adına ilk dәfә rast gәldiyimiz üçün onları sizә tәqdim edirik.

General-mayor Yusif bәy Hәsәn bәy oğlu Ağalarov, Nikolay Nikolayeviç Ağayev

(şuşalı general Fәrәc bәy Ağayev), İsrafil bәy Yadigarov, Cәfәr ağa Şәmşәddin ağa

oğlu, polkovnik Ağa xan Şirvanlı, İsmayıl xan İsgәndәr xan oğlu Xoyski, Hәsәn

xan Mirzәağa bәy oğlu, Sәlim bәy Yusif bәy oğlu, Hәsәn ağa Cәfәrqulu ağa oğlu

Bakıxanov, Әhmәd ağa Cәfәrqulu ağa oqlu Bakıxanov, Cavad xan Şirvanlı, Mirzә

İbrahim bәy, Kәlbalı xan Ehsan xan oğlu, Rәşid xan Mehdili, mayor Mirzә

Xudadat bәy Vәkilov, kazak leyb-qvardiyasının kornetlәri Şahrux Mirzә, Xanbaba

xan,1 Mәmmәdәli Mirzә, Әbdülsәmәd Mirzә vә Nәsrulla Mirzә. (Bәhmәn Mirzә

Qacarın oğlanlarıdır. Onun yeddi oğlu rus ordusunda xidmәt etmişdir).

Xalqımızın tarixi nә qәdәr zәngin olsa da, lakin hәlә dә qaranlıq sәhifәlәr

çoxdur. Bu ―qaranlıqlar‖a işıq salmağın, hәr şeyi olduğu kimi yazmağın vaxtı

çoxdan çatıb. Axı, bugünkü tarix, dünәnkinin üzәrindә dayanır vә tәbiidir ki,

dunәnki ―qaranlıqlar‖ bu gün açılmasa sabah daha yeni ―qaranlıqlar‖a körpü

olacaq.

Otuzuncu illәrin tuthatutları, qansızlıqları bizi elә vahimәyә salıb ki, ilan

vuran ala çatıdan qorxan kimi, türk kәlmәsindәn qorxmuşuq. Dil vә din

qardaşlarımıza arxa çevirmişik, ona görә ki, milli bütövluyümüz olmayıb. Әsrlәrin,

illәrin dolanbaclarında görkәmli oğullarımızı itirә-itirә gәlmişik. Azәrbaycan

Rusiyaya birlәşdirildikdәn sonra türklәrә dostluğumuzu, qardaşlığımızı danmışıq.

Hәtta iş o yerә çatıb ki, mәcburәn dәdә-baba familimizi dә dәyişmişik. Sәbәbi dә o

olub ki, ad-famillәrimiz türk ad-famillәrinә oxşayır. Pasportlarımızda ―milliyyәti‖

sözünün qarşısında ―türk‖ yazılardı. Sonra bu kiminsә xoşuna gәlmәdi. Yuxarıdan

gәlәn hansısa gizli tapşırığa әsasәn pasportlarımız dәyişdirildi.

... Bütün bunlara baxmayaraq nә yaxşı ki, Türkiyә ilә Azәrbaycanı bir-birinә

bağlayan qan birliyi qırılmadı.

... Klassik şairimiz S.Ә.Şirvaninin ―Tәzxirә‖sindә ―Osman bәy vә Ömәrbәy‖

adlı kiçik bir fәsil var. Şair burda iki şirvanlı, qardaşın igidlikdә, sәrkәrdәlikdә

tayı-bәrabәri olmadığını iftixarla yazır:

―Osman bәy şәhri Şamaxının xanzadәlәrindәndir. Qardaşı Ömәr bәy ilә o

cәnab dövlәti-әliyyeyi-Rusiyyәdә sahibmәnsәb vә sahibvәzifә kimsәnәlәrdәn

olmuşlar. Onlar kimi әhlikәmal vә sahibcәmal vә sahibzövq kimsәnәlәr daireyi-

Şirvanә gәlmәmişdir. Hәr ikisinin tәbi olmağı mәşhurdur vә zikrixeyr ilә adları hәr

dildә mәzxurdur. Cәnab Ömәr bәyi qayәtdә xoşәhval vә xoşmәzaq deyirlәr.

... Әlhәq bu iki qardaş kimi, yeganә daireyi-cahana gәlmәmişdir. Tarixi

hicrәtin... dә vә tarixi mәsihiyyәnin... sәnәsindә Sultan - Rumun Fransa imdadıyla

Rusiyyә ilә davaları olduqda Ömәr bәy lәşkәri-Rusda sәrlәşkәr idi. Lәşkәri-rus

mülki-Karsda olan zamanlar Ömәr bәy dövlәti-Rusiyyәdәn rugәrdan (incik düşәn,

üz döndәrәn - Ş.N.) olub, әsgәri-Rumә mülhәqq oldu. Dövlәti-Rum Ömәr bәy

mәzkuru hәman öz mәnsәbi vә nişanı ilә qәbul edir vә mәvacib qәrar qılıb,

özlәrinә sәrәsgәr etmşidir. Әlan mәaliki-Rumda ―Yaranan Ömәr paşa‖ ismiylә

mәşhurdur.

Ömәr bәy fәrar edәndәn sonra dövlәti-Rusiyyә Osman bәyi tutub Sibirә

göndәrmişdi. Cәnab Osman bәy dә Sibirdәn fәrar edib, İstambulda qardaşına

mülhәqq olmuşdur. Әlan Osman bәy dölәti - Rumda sahibmәvacib

kimsәnәlәrdәndir. Vә Qustәntәniyyәdә mәrtәbeyi-muhәndislik ilә mәşhurdur.

Amma Ömәr bәyin mәrtәbәsi Osman bәydәn әladır‖.

Burda adamın yadına müdrik babalarımızdan qalmış bir hikmәt düşür:

―Ağıllı adamların vücudu saf qızıl kimidir, hara getsәlәr, qiymәtlәri bilinәr‖.

1 Xanbaba xan M.F.Axundovun qızı Nisә xanımın hәyat yoldaşı idi. (- Ş.N.).

* * *

Hәr bir xalq özünün tarixi abidәlәri, görkәmli şәxsiyyәtlәri ilә ölmәzdir.

Onlar millәtin vә xalqın qәdimliyindәn, qәhrәmanlığından soraq verir. Fәxrlә

demәk olar ki, tarixi şәxsiyyәtlәrdә xalqımızın bәxti gәtirib. Xüsusilә,

qәhrәmanlarımız vә şairlәrimiz qibtә edilәcәk dәrәcәdә çoxdur. Başqa millәtin,

başqa xalqın tarixi şәxsiyyәtini özününkülәşdirmәk üçün heç kәsin qapısına

getmәmişik vә heç bir millәtin oğlunu öz adımıza çıxmaq iddiasında da deyilik.

Bizdә Vәkilov familiyası hәr yerdә fәxrlә çәkilir. Çünki bu familiya sevimli

şairimiz Sәmәd Vurğuna mәxsusdur. Hәlә ötәn әsrin әvvәlәrindә bu familiyanı

daşıyan görkәmli şair, dövlәt xadimi, hәrbçilәr olub. Onlardan biri dә Krım

muharibәsinin (1853-55-ci illәr) qәhrәmanı kapitan Mәnsur ağa Vәkilov idi. 1855-

ci il sentyabrın 12-dә Qafqaz Әlahiddә Ordusu komandanın verdiyi әmrdә

oxuyuruq:

―Üçüncü süvari-musәlman (Azәrbaycan - Ş.N.) alayındakı qazaxlılardan

ibarәt sotniyanın komandiri, kapitan Mәnsur ağa Vәkilova ―İgidliyә görә‖ vә üstü

yazılı dördüncü dәrәcәli ―Müqәddәs Anna ordeni‖, Qazax - bәy polusotniyasından

olan milis praporşiki Mir Mirzә Mәhәmmәd Şәrif oğluna podporuçik rütbәsi,

Borçalı bәy polusotniyasının vәkili Mәmmәdşah bәy Ağasultanova gümüş temlyak

gәzdirmәk hüququ vә yunker rutbәsi, Qazax bәy polusotniyasından Mustafa ağa

Eyyub ağa oğluna ―İgidliyә görә‖ vә üstü yazılı gümüş medal, Qazax

sotniyasından Mustafa ağa Mirzәli ağa oğlu Vәkilova gumuş temlyak gәzdirmәk

hüququnda yunkerlik rutbәsi verilsin‖ (Bax. ―Kavkaz‖ qәzeti, № 85, 24 sentyabr

1855-çi il).

Professor Satur Arayan özünün 1978-çi ildә nәşr etdirdiyi ―Ermәni xalqının

tarixi taleyindә Rusiyanın rolu‖ monoqrafiyasında (sәh. 210-211-dә) kapitan

Mәnsur ağa Vәkilovu oxucuya ermәni ―Martiros Vekilev‖ kimi tәqdim edir. Hәlә

1826-cı ildә Şamxor vә Gәncә, Lori-Pәnbәk rayonunda, Dilican dәrәsindәki

döyüşlәrdә Qazax süvari dәstәsinin iranlılara qarşı göstәrdiyi qәhrәmanlıqlar

xalqımıza yaxşı mәlumdur. Raport vә әmrlәrdә kapitan Mәnsur ağa Vәkilovdan

danışılanda ―M.Vekilov‖ yazılırdı. Görünür professor Ağayanın әlinә girәvә dә

buradan düşüb. Yuxarıda gәtirilәn sitat da onun әsassız olduğunu sübut edir.

Әgәr professor Ağayan Alahiddә Qafqaz korpusunun baş komandanı general

N.N.Muravyovun ―Kavkaz‖ qәzetindә dәrc olunmuş әmrini oxusaydı, görәrdi ki,

genaral N.N.Muravyov kapitan Mәnsur ağa Vәkilovun başçılıq etdiyi Qazax süvari

dәstәsinin hәrbi әmәliyyatlardakı qәhrәmanlığını bir neçә dәfә neçә yüksәk

qiymәtlәndirir. Yәqin ki, oxuyub, amma onu Mәnsur ağa Vәkilovun

qәhrәmanlığından çox ad-familiyasını dәyişdirib ―Martiros Vekilev‖, bәzәn dә

―Vәkilyan‖ elәmәk düşündürüb. Bu isә ermәni xәstәliyinә tutulanlardan birinin

xalqımıza qarşı növbәti ―hücumlarından‖dır.

Borçalının Tәkli kәndindәki nüfuzlu Yadigarovlar nәsli dә adlı-sanlı

generallar vә hәrbçilәr yetişdirib. Tәәssüf ki, bizim qәflәt yuxusuna

getmәyimizdәn istifadә edәn ermәnilәr onları öz adlarına çıxaraq ―Ediqaryan‖,

gürcülәr isә ―Ediqaraşvili‖ kimi yazırlar.

Diqqәtlә axtarsaq belә faktlardan lap çox tapmaq olar.

* * *

Generallarımız tәkcә hәrb sahәsindә deyil, xalqın maariflәnmәsi sahәsindә

dә fәal iştirak etmişlәr. 1849-cu ildә Şamaxıda mәktәb açmağa cәhd edәn yerli

әhalinin kömәyinә general İsmayıl bәy Qutqaşınlı, kapitan Şirәli bәy, poruçik

Mehdi bәy gәlmişdilәr. Bu xeyirxah işdә hәrbçi oğullarımız maddi cәhәtdәn

maarifçilәrә yaxından kömәk etmişlәr. 1883-cü ildә Lәnkәran mәktәbinә mebel

әldә etmәk üçün polkovnik Miribrahim xan Talışinski iki yüz üç manat mәblәğindә

ianә vermişdir. Naxçıvanda general Ehsan xan Kәngәrlinin oğlu kapitan İsmayıl

xan vә general Kәlbalı xan dәdә-baba mülkünü pulsuz istifadә üçün mәktәbә

vermişlәr.

General-leytenant İsmayıl xan 1896-cı ildә Naxçıvandakı ―Tәrbiyә‖

mәktәbinin hәyәtindә öz hesabına hovuz vә fәvvarә düzәltdirmişdir.

Belә hәrbçi oğullarımızın hәyatına gur işıq tutan mәşhur әdәbiyyatşünasımız

Firidun bәy Köçәrli qazaxlı şair Mustafa ağa Nasirin (1824-1883) әsil-

nәcabәtindәn danışanda yazır:

―Mustafa ağanın padәri - valları podpolkovnik Hәsәn ağadır ki, o da

nәcabәtü şücaәtdә mәşhur namdar vә öz әsrindә sahibi-hökumәtü iqtidar bir bәy

imiş. Cümlә övladü әnsabı cәddibüzürgüvarları Qiyas bәy nisbәtlә

―Qiyasbәyzadәlәr‖ demәklә beynәlәnam müştәhir vә bәnamdırlar.

Mustafa ağa Dağıstan davasında çox sәdaqәt vә hünәrlәr göstәrib çin almışdı

vә iki il Varşavada qalıb rus vә firәng dillәrini kifayәtincә öyrәnmşidi. Lakin necә

ki, dәfәat ilә tәçrübә olunubdur, Mustafa ağanın hünәr vә sәdaqәtlәri dövlәt

nәzәrindә qәdrü-qiymәtsiz qalıb vә hәtta onun haqqında aşkarәn әdalәtsizlik vüqua

gәlmәyә görә, Mustafa ağa öz vәtәninә müraciәt edib vә üzlәtü fәrağәt guşәsini

ixtiyar qılıb, vaxtlarını ibadәtdә vә tәhsili-ülumu maarifdә keçiribdir.‖

Xalqımızın taleyindә müәyyәn xidmәtlәri olmuş general oğullarımızın

haqqını dana bilmәrik. Kimә daha çox xidmәt etmәlәrindәn asılı olmayaraq bu

generallar, bu hәrbçilәr bizim xalqın, oğullarıdır. Mövcud tarixi şәraiti, inamı,

hәrbi andı yada salmaqla biz onları haradasa buraxdıqları sәhvә görә

bağışlamalıyıq. Tariximizin zәnginliyi naminә güzәştә getmәk borcumuzdur.

Bunların arasında elәlәri dә olub ki, adını, atasının adını dәyişsә belә (bunlar

cәmisi iki nәfәrdir - şuşalı Fәrәc bәy Ağayev vә bakılı Heybәt Heybәtov)

xalqımıza xidmәtdә dönük çıxmayıblar. Bunların haqqında ruslar ona görә

yazmırlar ki, Azәrbaycan xalqının oğludurlar. Biz dә yazmırıq ki, ―dönük‖

çıxıblar. Bәs onda necә olsun? Bu general oğullarımızın hәyat yolu öyrәnilmәsin?

Bax, elә burda xalq yazıçımız İsmayıl Şıxlının sözlәrin xatırlamamaq olmur.

―Hәr fәrdin bioqrafiyası olduğu kimi, hәr nәslin dә özünә mәxsus

bioqrafiyası var. Bu bioqrafiyalar müxtәlif şәraitdәn, müxtәlif tarixi dövrlәrdәn

keçdiyi üçün müxtәlifdir. İnsanların taleyi olduğu kimi, nәsillәrin dә taleyi var. Bu

talelәri sonradan pislәmәk, yaxud dәyişdirmәk olmaz. Onların üstündәn xәtt dә

çәkmәk olmaz. Onları necә varsa, elәcә dә qәbul etmәk lazımdır. Әgәr sonradan

gәlәnlәr özlәrindәn әvvәlkilәri inkar etsәlәr, onu yoxa çıxartmağa çalışsalar, tarixin

mәrhәlәlәrindә bir boşluq әmәlә gәlir‖ (―Bakı‖ qәzeti, 29 sentyabr 1987-ci il).

Siz bu kitabda hәr bir azәrbaycanlı generalın başqa tәltifatlarla yanaşı

Müqәddәs Anna ordeni ilә tәltif olunduğuna mütlәq rast gәlәcәksiniz. Şübhәsiz ki,

tәәccüb edәcәksiniz. Bunun da sәbәbi var. 1815-ci ildә tәsis olunmuş bu ordenlә

rus ordusunda ilk dәfә qәhrәmanlıq göstәrәn qeyri-xristianlar tәltif olunurdu. Bu da

müsәlmanlara inamsızlığın birforması idi.

Rus-yapon müharibәsi hәlә yenicә başlayanda batareya komandiri kapitan

Әliağa Şıxlinski göstәrdiyi rәşadәtә görә Peterburq Georgi Dumasının qәrarına

әsasәn dördüncü dәrәcәli Müqәddәs Anna ordeni ilә tәltif edilir. Lakin tәkcә

Şıxlinskinin özü yox, hәtta onun rus zabit dostları vә komandiri belә bir tәltifatın

Şıxlinski kimi cәsur zabitә verilmәsini tәhqir hesab edirlәr. Haqsızlığa bax ki,

Şıxlinskinin tabeliyindә olanlar belә ondan yüksәk ordenlә tәltif olunmuşdular.

―Yaponların böyük bir hüçumu dәf edildikdәn sonra, bir neçә gün sakitlik

oldu. Qәrb cәbhәsinin rәisi, briqada komandiri polkovnik Vladimir Aleksandroviç

İrman şәrq cәbhәsi ilә tanış olmaq üçün yanımıza gәldi. Bir qәdәr bizimlә bir yerdә

olduqdan sonra, birdәn gözü papağımdakı Anna qırmızı qotazına vә ―İgidliyә

görә‖ sözlәri yazılmış dördüncü dәrәcәli ―Müqәddәs Anna‖ ordeninә sataşdı. Bu

orden kiçik döyüş mükafatı idi.

Vladimir Aleksandroviç dedi:

- Lap xәcalәt çәkmәlidir. Әliağa kimi igid bir zabiti bu vaxta qәdәr başqa bir

şeylә mükafatlandırmamışıq. Halbuki, qala komendantı özü onu tәltif edә bilәrdi.

- Sonra polkovnik İrman ayağa qalxdı vә mәni qucaqlayaraq әlavә etdi:

- Belә adamı tәltif etmәk nә qәdәr xoşdur.

Türkiyә ilә müharibәdә Anna xaçı alan bir kapitan, bundan pәrt olaraq, onu

itin boynundan asmışdı‖2

Gәnc oxucu, bizim keçmiş generallarımızın taleyi müxtәlif arxiv

sәnәdlәrindә, Rusiyanın ayrı-ayrı şәhәr arxivlәrindә toz basa-basa yatıb qalır. Vaxt

gәlәcәk, onların döyüş yolu yazılmış sәnәdlәr çürüyüb mәhv olacaq, itib-batacaq.

Onda gәlәcәk nәslә onların şan-şöhrәtindәn, Vәtәnә, xalqa xidmәtlәrindәn heç nә

gedib çatmayacaq. Onların izi belә qalmayanda, o nәsil bizi lәnәtlәyәcәk vә gәlәn

yeni nәsil bunu bağışlamayaçaq. Mәhz ona görә dә xidmәtlәri xalqımıza hәlә -

yaxşı, mәlum olmayan şöhrәtli generallarımızın, hәrbçilәrimizin tozlu qovluqlarına

әl uzadıb onları açmalı, yazmalıyıq. Yazmalıyıq ki, Azәrbaycanımızın hәrb

tarixindәki qaranlıq sәhifәlәr üzә çıxsın.

Әziz oxucu! Bir vacib mәsәlәni dә nәzәrinizә çatdırmaq istәrdim. Әgәr sәn

bu kitabda ―müzәffәr Sovet Ordusu‖, ―azadlıq gәtirәn Qızıl Ordu‖, ―xilaskar rus

ordusu‖ kimi ifadә vә sözlәrә rast gәlsәn bil ki, bunlar ayrı-ayrı kitablardan vә

arxiv sәnәdlәrindәn götürülmüş sitatlardandır. O ki qaldı rus ordusunun,

ümumiyyәtlә sovet ordusunun ―müzәffәr yürüşünә‖ vә son vaxtlar ona qarşı azalan

inam hissinә, qoy buna milyonlarla xalqın taleyi ilә oynayan tәk-tәk adamlar,

xalqların azadlıq uğrunda mübarizәsini silah gücünә yatızdıranlar, bir sözlә,

2 Ә.Şıxlinski ―Xatirәlәrim‖, Bakı, 1984-cü il, sәh. 69—70).

ordunu xalqa qarşı qaldıranlar cavab versinlәr. Tarix qarşısında, insanlıq

qarşısında!

Hәr bir generalın hәyat yolu ilә bağlı sәnәdlәrlә işlәyәndә böyuk qazax

yazıçısı Muxtar Auezovun bir cümlәsini istәr-istәmәz xatırlayıram:

―Gecikmiş yolçu çoxdan ötüb keçәn karvanın tәrk etdiyi ocaq külü içindәn

közәrәn bir kömür parçası taparaq, onu ehtiyat vә qayğı ilә üflәyib, öz nәfәsilә od

әmәlә gәtirdiyi kimi, mәn dә bu xatirәlәrә ehtiyat vә qayğı ilә yanaşmalı olurdum‖.

Bu cümlә qarşıma çıxan çәtinliklәri sanki unutdururdu. Mәn daha böyük

hәvәslә, mәsuliyyәtlә onların ömür yolunu öyrәnmәk istәyirdim. Buna nә dәrәcәdә

nail olmuşam, harda sәhvlәrim, büdrәmәlәrim olubsa, onlar sizinlә görüşdә üzә

çıxacaq. Çәkdiyim zәhmәtә dә siz qiymәt verәcәksiniz.

Uzun illәrlә apardığım axtarışlardan sonra müәyyәn etmişәm ki, inqilabdan

әvvәl vә sonra sәksәndәn çox generalımız olub. Hәlәlik onların bir neçәsi haqqında

yazılarımı sizә tәqdim edirәm.

TARĠXDӘ AD QOYUB

QӘHRӘMANLARIM

Azәrbaycan xalqının hәr sahәdә böyük

nümayәndәlәri var. Ordu sıralarında,

hәrbi alәmdә bizim böyük mütәxәssislәrimiz

- generallarımız çox olmalıdır... Xalqımız

üçün hәrbi dühalar yetirin! Bu da yalnız uzun

müddәtordu sıralarında xidmәt etmәklә vә

hәrbi elmlәrә sahib olmaqla mümkün

olacaqdır!

Sәmәd Vurğun

GENERAL NAXÇIVANSKĠLӘR

KӘLBALI XAN NAXÇIVANSKĠ

Nә Azәrbaycan, nә dә rus hәrb tarixi general-mayor Kәlbalı xan

Naxçıvanskinin anadan olduğu ili saxlamayıb. Ümid verәn arxivlәrdә, inqilabdan

әvvәlki hәrbi-tarixi mәnbәlәrdә nә qәdәr axtardıqsa, onun tәvәllüdünü dәqiqlәşdirә

bilmәdik. İnqilabdan әvvәlki әdәbiyyatlarda general Kәlbalı xan Naxçıvanskinin

bir neçә yerdә sәthi dә olsa, adı çәkilir vә hәrbi fәaliyyәti qeyd olunur.

Kәlbalı xan, Naxçıvanın sonuncu hakimi Ehsan xanın oğludur. Zaqafqaziya

Rusiya ilә birlәşәndәn sonra generallıq rütbәsi alan Ehsan xan, 1828-ci il fevralın

onunda Rusiya ilә İran arasında Türkmәnçay sülh müqavilәsini imzalayanlardan

biri olmuşdur. O, burada İrәvan vә Naxçıvan xanlığının, Ordubad dairәsinin

sәlahiyyәtli nümayәdәsi kimi iştirak etmişdi.

Hәrbi tarixçilәr V.Potto, İ.Zinovyev, general V.Zubov, İ.Paskeviç vә yazıçı

A.Qriboyedovun yol qeydlәrindәn mәlum olur ki, rus-İran müharibәsi zamanı

Ehsan xan on min nәfәrlik naxçıvanlılardan vә ruslardan ibarәt olan qoşuna

başçılıq etmişdir. Bu müharibәdә ad-san qazanan general Ehsan xan sonralar Krım

müharibәsindә dә şücaәtlә vuruşmuş, ali hәrbi ordenlәrlә tәltif olunmuşdur.

Görkәmli sәrkәrdә kimi Ehsan xanın adı Kremlin Georgi salonunda qızıl hәrflәrlә

yazılmışdır.

Tarix öz sәhifәlәrindә bir maraqlı faktı da saxlayıb: Aleksandr Qriboyedov

vә Abbasqulu ağa Bakıxanov İrana gedәndә Ehsan xanın Xandikindәki evindә

qonaq olmuşlar. Bu barәdә A.Qriboyedovun ―İrәvan yürüşü‖ yol qeydlәrindә

maraqlı sәtirlәr var:

―Sübh tezdәn oyandıq: bәrk isti idi. Abbasqulu ağa nәql elәdi ki,

Yelizavetpol döyüşü şair Nizaminin mәqbәrәsi yanında baş verib.

Naxçıvandan sәkkiz mil aralıda dayanmışıq. Araz kәnarından Abbasabadın

geniş mәnzәrәsi açılır. Şimal-şәrqdәn Qarabağ dağlarının, Naxçıvan düzәnliyinin

möcüzәli gözәlliyi açılır. Arazın arxası Yaylandağla vә ona oxşar iki başqa dağla

әhatә olunub. Qәrbә doğru baxanda isә Ağrıdağı ucalır. Naxçıvan özü isә Qarabar

dağlarının davamı olan düzәngahda yerlәşir.

Naxçıvana daxil oluruq. Xan evinin qüllәsi mәnim otağımın pәncәrәsindәn

daha aydın görünür‖.

1826-cı ildә Fәtәli şahın vәliәhdi Abbas Mirzә altmış minlik qoşunla Arazı

keçib Azәrbaycana hücum etdi. Bu vaxt Ehsan xan Abbasabad qarnizonunun rәisi

idi. Ehsan xanın, qalanı iranlılara tәslim etmәk istәmәdiyini görәn Abbas Mirzә şah

qoşununun qırx minini İrәvan vә Naxçıvana yeridir. Hәmin döyüşlәrin şahidi olan

mәşhur tarixçi Mirzә Adıgözәlbәy yazırdı:

―O vaxt naxçıvanlı Ehsan xan Abbasabad qalasının mühafizi idi. Orada

olduğumu bilib yanıma qasid göndәrdi. O, mәnә xәbәr verdi: ―Knyaza (komandan

İ.F.Paskeviç nәzәrdә tutulur.-Ş.N.) bildirin ki, bu tәrәfә hәrәkәt etsin.‖

―Qafqaz hәrbi-tarix muzeyi‖nin 1913-cü ildә nәşr etdiyi altı yüz otuz bir

nömrәli ―Soraq kitabçası‖nda general Kәlbalı xan Naxçıvanskinin mәşhur xan

nәslindәn olduğu qeyd olunur. O, on dörd yaşında ikәn Peterburqdakı zadәgan

balalarına mәxsus paj korpusuna daxil olur. Әla oxuyan Kәlbalı xana mәktәbdә

tam tәhsil almaq qismәt olmur. Qәfil xәstәlәndiyinә görә vәtәni Naxçıvana qayıdır.

Bir müddәt müalicә olunduqdan sonra yenidәn hәrbi işә sәfәrbәr edilir. 1849-cu

ildә könüllü olaraq Dağıstan yürüşündә iştirak edir. Gergebel döyüşlәrindә

göstәrdiyi igidliyә görә üçüncü dәrәcәli müqәddәs Stanislav ordeni ilә tәltif olunur

vә zabit rütbәsinә layiq görülür.

1853-cü ildә Krım müharibәsi başlananda yerli bәylәrdәn ibarәt süvari alayı

tәşkil edir. Bir il sonra, iyunun 19-da Kәlbalı xan Naxçıvanski Çınqıl döyüşündә

fәrqlәndiyinә görә dördüncü dәrәcәli müqәddәs Georgi ordeni ilә tәltif olunur.

Hәmin il iyulun otuzunda rus ordusunun general-leytenantı, İrәvan süvari

polkunun rәisi Vrangel Qafqaz ordusunun baş komandanına mәlumat göndәrmişdi.

General tәkcә Kәlbalı xan haqqında deyil, hәmçinin döyüşdә igidliklә vuruşan

oğullarımız barәdә fәxrlә yazırdı:

―Qoşunlarımızın hәdsiz igidliyi barәdә әlahәzrәt cәnabınızın qarşısında

tәkrarәn şәhadәt vermәyi özümә borc bilirәm ki, zabit vә әsgәrlәr döyüşә hәvәslә

gedirlәr: yüngül yaralananlar cәbhәni tәrk etmir, ağır yaralılar isә döyüş

meydanında qalırdılar. Tibb işçilәri elә oradaca onlara yardım göstәrirdilәr. 18 iyul

tarixli ilk mәlumatımda adları çәkilәn kapitan İsmayıl xandan (Kәlbalı xanın

qardaşıdır - Ş.N). vә podporuçik Kәlbalı xandan başqa müsәlmanlardan ibarәt bәy

drujinasından praporşiklәr Әlixan vә Paşa xanın, dörd nömrәli müsәlman

(Azәrbaycan) polkundan kapitan Hüseyn Sultanın adlarını da çәkmәliyәm. İsmayıl

xanla Kәlbalı xan hücum zamanı öz hissәlәrinin önündә gedәrәk igidlik nümunәsi

göstәrirdilәr.

...Yanımda volonter3 işlәyәn Xancan xan Mәmmәdqulu oğlunu da hәmçinin

müәyyәn göstәrişlәrlә döyüşә göndәrirdim... Onlar yaralanır, ancaq döyüş

meydanını tәrk etmirdilәr‖.

1855-ci ildә imperator II Aleksandrın tacqoyma mәrasimi günü Kәlbalı xan

leyb-qvardiya qusar polkuna komandir tәyin olunur. Bundan sonra Qafqaz

canişinliyinin sәrәncamında xidmәt edir. Müxtәlif batalyon vә polkların komandiri

olur. Nizami ordudakı nümunәvi xidmәtinә vә әla komandirlik fәaliyyәtinә görә

1874-cü ildә general-mayor kimi yüksәk rütbәyә layiq görülür.

1877-78-ci illәrdә rus-türk müharibәsindә general Kәlbalı nur. Bütün

döyüşlәrdә şücaәtlә vuruşan, azәrbaycanlılardan ibarәt İrәvan süvari briqadasının

komandiri Kәlbalı xan hәrbi әmәliyyatlarda böyük şücaәt göstәrmişdir. Bu

müharibәdә onun qәhrәmanlığı brilyantla bәzәdilmiş qılıncla vә müqәddәs Georgi

ordeni ilә qeyd edilmişdir. General-mayor Kәlbalı xan Ehsan oğlu Naxçıvanski

1883-cü ildә vәfat etmişdir.

Sәnәdlәri araşdırarkәn mәlum oldu ki, Ehsan xan oğluna Kәlbalı xanın adını

qoymuşdur. Ona görә dә mәnbәlәrdә iki Kәlbalı xan adına rast gәldik. Baba

Kәlbalı xan Naxçıvanski haqqında Azәrbaycan Sovet Ensiklopediyasının yeddinci

cildindә qısa da olsa mәlumat verilir.

―Kәlbalı xan Naxçıvanski (? - 1823, Tәbriz) - Naxçıvan xanı. Rusiyadan hәrbi

yardım istәdiyi üçün altı il Tehranda hәbsdә saxlanmış, gözünün biri

çıxartdırılmışdı. Fәtәli şah hakimiyyәt başına gәldikdәn sonra İrәvan xanlığında

yaşamışdır. Abbas Mirzә tәrәfindәn Naxçıvana vali tәyin olunan Naxçıvanski İran

hökumәtinә xidmәt etmәk istәmәdiyindәn Mәkkәyә ziyarәt bәhanәsilә, yerinә oğlu

Ehsan xanı tәyin edib hakimiyyәtdәn uzaqlaşmışdı‖.

Bir maraqlı faktı da oxucuların nәzәrinә çatdırmaq istәrdim: XIX әsrin

ortalarında Naxçıvanda ―Qönçeyi-Ülfәt‖ adlı әdәbi mәclis fәaliyyәt göstәrirdi. Bu

mәclisә, o vaxtlar Naxçıvan şәhәr rәisinin müavini işlәyәn mәşhur gürcü şairi

Nikolaz Barataşvili dә tez-tez gәlәrdi. O, burada on sәkkiz yaşlı Qönçәbәyim adlı

çox istedadlı bir qızla tanış olub dostlaşır. Lirik qoşmaları ilә bu gün Azәrbaycan

3 Fәdai, könüllü әsgәr

әdәbiyyatında yaşayan hәmin Qönçәbәyim general-mayor Kәlbalı xan

Naxçıvanskinin bacısıdır.

Nikolaz Barataşvili, Maiko Orbelianiyә yazdığı mәktubunda Qönçәbәyimlә

tanışlığını belә tәsvir edir: ―İndi Naxçıvanda yeni bir şer var. Bu, on sәkkiz yaşlı

Qönçәbәyimin şerlәridir. Xan qızıdır. Olduqca gözәl vә vüqarlı görkәmi var.

Tәsәvvür edin, gözәllikdә lap Orlovun arvadına oxşayır. Әrindәn çox yanıqlıdır.

İndi әrindәn ayrılıb, çalışır ki, boşansın. Yazıq qızın on iki yaşı olanda zorla әrә

veriblәr. Onların әhvalatı bir romandır. Şerlәrindә öz halına ağlayır. Yazılarından

birindә deyir ki, mәnim gözәl bağçam, istәyirәm gәlib sәnin fәvvarәn vә güllәrinlә

söhbәt edәm. Ancaq qorxuram әrim orada olsun.

Bu şeri tәrcümә edib göndәrәcәm. Mәnә belә gәlir ki, Sәttar bu mahnını

bilir. Yenә bir mahnı var. Çox xoşagәlәndir. Belә düşünürәm ki, bunu Cәfәr dә

bilir, Sәttar da. Onlara rast gәlәndә deyәrsәn ki, bu mahnıları oxusunlar‖.

Ey mәnim mәzar çiçәkli bağçam,

Gülüstan qoynunda fәvvarә vuran.

Sularla hәmsöhbәt olmaq istәrәm,

Qorxuram ki, әrim çıxa o yandan.

Gözәl vә fitri istedada malik olan Qönçәbәyim 1837-ci il martın on beşindә

atası Ehsan xanın Naxçıvanda açdığı qәza mәktәbindә oxumuşdur. İki yüzә qәdәr

azәrbaycanlı uşağın tәhsil aldığı bu mәktәbin hamisi, әvvәlcә general-mayor Ehsan

xanın özü, sonralar isә onun iki oğlu-kapitan İsmayıl xan vә general-mayor Kәlbalı

xan olmuşlar. Bu vәtәnpәrvәr, ziyalı oğullar ata-baba mülkünü on iki il müddәtinә

mәktәb üçün pulsuz istifadәyә vermәklә yanaşı, hәr il Naxçıvan qәza mәktәbinin

nәfinә gümüş pulla iki yüz manat ianә dә hәdiyyә etmişlәr.

Tәәssüf ki, ailә sәadәtindә Qönçәbәyimin bәxti üzünә gülmәmişdir. Onu

1844-cü ildә sevmәdiyi Şamil xana әrә vermişlәr. Ömrünü sәrxoşluqla keçirәn

Şamil xana könül vermәmiş, ondan boşanmışdır. Könül verib sevdiyi, lakin qovuşa

bilmәdiyi mayor İbrahim xanın hәsrәtilә yaşamışdır.

Bizә sәk rәqiblәr deyirlәr asi4,

Mövlayә bağladıq yәni ixlası,

Mәn Bәyimәm İbrahimin butası,

Gizlin deyil aşkarә, de gәlsin.

Fәrәhlәndirici haldır ki, tәkcә naxçıvanskilәr nәsli Azәrbaycan hәrb tarixinә

beş general bәxş etmişdir. Nәvә Kәlbalı xanın oğlu Hüseyn xan Naxçıvanski dә

general-leytenant olmuşdur. O, rus ordusunda tam artilleriya generalı rütbәsinәcәn

yüksәlmişdir.

4 A s i - üsyan edәn, itaәt etmәyәn.

HÜSEYN XAN NAXÇIVANSKĠ

Hüseyn xana qәdәr bu nәsildә üç general olmuşdur. - Ehsan xan, Kәlbalı xan

vә İsmayıl xan. Sonuncu haqqında әlimizdә çox az mәlumat var. O, 1819-cu ildә

anadan olub, 1908-ci ildә sәksәn doqquz yaşında doğma vәtәni Naxçıvanda vәfat

edib. Kәngәrli tayfasındandır.

Onun haqqında daha bir qısa mәlumata hәrbi Sovet Ensiklopediyasının

birinci cildindә rast gәldik. Orada yazılır ki, Bәyazid şәhәri 1877-78-ci illәrdә rus

qoşunları tәrәfindәn mühasirәyә alınanda, iyirmi üç gün ağır döyüşlәr getdi. Bu

döyüşlәrә rәhbәrliyi polkovnik İsmayıl xan Naxçıvanski edirdi. Onun kömәkçilәri

kapitan Ştokviç vә poruçik Tomaşevski idi.

Ordudan general-leytenant rütbәsindә tәrxis olunan İsmayıl xan Ehsan xan

oğlu Naxçıvanski vәtәnindә quruculuq, abadlıq işlәri ilә mәşğul olmuşdur. O,

Naxçıvan şәhәrinә su çәkdirmiş, kәhrizlәr qazdırmış vә bu gün tarixi abidә kimi

qorunan günbәzli hamamı tikdirmişdir. Oğlu Әman xana mәşhur şairә Xurşidbanu

Natәvanın qızı Xanbikә xanımı alıb Qarabağ xanlığı ilә qohum olmuşdur.

Bizdә olan bu qısa mәlumatlardan burda ona görә istifadә etdik ki, bәzi

tәdqiqatçılar Hüseyn xanla İsmayıl xanı qarışıq salırlar. Bu sәhv ordan irәli gәlir

ki, bir çox mәnbәlәrdә hәr ikisinin adı ―Xan Naxçıvanski‖ yazılır. Zadәgan

nәslindәn olduqlarına görә sağlıqlarında da onlara hörmәt әlamәti olaraq ―xan‖

deyә müraciәt edirmişlәr. Hәtta Әliağa Şıxlinski ―Xatirәlәrim‖in yüz әlli beşinci

sәhifәsindә Hüseyn xanın birinci dünya müharibәsindәki fәaliyyәtindәn danışanda

yazır: ―General Xan Naxçıvanskinin komandası altında olan bizim süvarilәrimiz

alman süvarilәrini darmadağın etmişdilәr‖.

İsmayıl xan Hüseyn xanın doğma әmisidir. Rus ordusunda әvәzedilmәz

xidmәtlәri olan Hüseyn xana, sonralar Cәmşid xan Naxçıvanskiyә hәrb sәnәti,

yüksәk sәrkәrdәlik bacarığı irsәn keçmişdir.

Hüseyn xan Kәlbalı xan oğlu Naxçıvanskini müasirlәri sәrt, nüfuzlu bir

general kimi tәsvir edirlәr. İlk dәfә mәn onun şәklinә 1916-cı ildә çap olunmuş

―Niva‖ jurnalının yeddinci nömrәsindә rast gәldim.

Rus-yapon vә birinci dünya müharibәsindәki fәaliyyәtini müxtәlif arxiv

sәnәdlәrindәn öyrәndim. İlk gәncliyi vә tәhsil illәri haqqında isә Naxçıvanda

yaşayan tarix elmlәri namizәdi İbrahim Bağırov mәlumat verdi.

İbrahim müәllimin mәlumatına görә general Hüseyn xan Naxçıvanski 1863-

cü il iyunun iyirmi sәkkizindә anadan olub. Atası on beş yaşlı Hüseyn xanı

Peterburqdakı Paj korpusu mәktәbinә oxumağa göndәrir. O vaxtlar Peterburqda

çoxlu naxçıvanlı ziyalı yaşayırdı. Onların arasında xan nәslindәn olanlar çoxluq

tәşkil edirdilәr. İmperatorun şәxsi himayәsindә olan korpus mәktәbini Hüseyn xan

1881-ci ildә әla qiymәtlәrlә bitirir. Çarın xüsusi süvari qoşununda xidmәt edәn

kornet Naxçıvanski beş il keçmәmiş podporuçik rütbәsi ilә tәltif olunur.

Sonralar Qafqazda vә Rusiyanın müxtәlif şәhәrlәrindә hәrbi xidmәtdә olan

Hüseyn xan Naxçıvanski nümunәvi zabit kimi ali orden vә medallara layiq görülür.

Rus-yapon müharibәsi başlayana qәdәr o, İranın ―Şire-Xorşid‖ ordeninin ikinci vә

dördüncü dәrәcәsi ilә (bahalı almazla bәzәdilmiş), zabitlәrә mәxsus ―Rumın

ulduzu‖ ilә, Avstriyanın ―Dәmir xaç‖, ikinci dәrәcәli ―Stanislav‖, dördüncü

dәrәcәli ―Muqәddәs Aleksandr‖, ―Müqәddәs Anna‖, Bolqarıstanın ―Döyüş

xidmәtlәrinә görә‖ ordenlәri ilә tәltif olunur. Nizami orduda sәrkәrdәlik

qabiliyyәtinә görә, Hüseyn xan 1903-cü il aprelin altısında polkovnik rütbәsi alır.

İnqilabdan әvvәlki qәzetlәr, müxtәlif arxiv sәnәdlәri öz sәhifәlәrindә Hüseyn

xan haqqında az da olsa mәlumat verib. Onlarla tanış olanda istәr-istәmәz belә

qәnaәtә gәlirsәn ki, Әliağa Şıxlinski vә Sәmәd bәy Mehmandarov artilleriya

sahәsindә hansı zirvәni fәth etmişdisә, Hüseyn xan Naxçıvanski dә süvari

birlәşmәlәrinә komandanlıqda hәmin zirvәdә dayanırdı.

1904-cü ildә rus-yapon müharibәsi başlananda Naxçıvanski әksәriyyәti

qafqazlılardan tәşkil olunmuş ikinci Dağıstan süvari alayına komandanlıq edirdi.

Polkovnik Hüseyn xanın alayı 1905-ci il yanvarın on dördündә Lan-Lun-Qou

kәndi uğrunda ağır döyüşlәr aparmışdır. Bir neçә gün kәndi ala bilmәyәn

döyüşçülәr mahir komandirin hәrbi fәndi ilә dan üzü sürәtli hucuma keçәrәk onları

kәnddәn vurub çıxartmışlar. Bu güclü döyüş sәhnәsi mәşhur rәssam

Mazurovskinin yağlı boya ilә işlәdiyi rәsmdә әbәdilәşmişdir. Әsәrdә alay

döyüşçülәrinin qızğın hәmlәsi vә polkovnik Hüseyn xan Naxçıvanskinin obrazı

ustalıqla işlәnmişdir.

İgid hәmyerlimiz, polkovnik Hüseyn xan Naxçıvanski yaponlara qarşı

göstәrdiyi döyüş mәharәtinә görә üstü yazılı qızıl silah, dördüncü dәrәcәli

―Müqәddәs Georgi‖, bantlı ―Müqәddәs Vladimir‖ vә ―İgidliyә görә‖ ordenlәri ilә

tәltif olunmuşdur.

Birinci dünya müharibәsinә qәdәr imperatorun xüsusi qoşununda xidmәt

edәn Hüseyn xan Naxçıvanskiyә 1907-ci il martın otuz birindә general-mayor

rütbәsi verilmişdir.

Müasir rus hәrbi tәdqiqatçısı Fyodor Nesterov ―İllәrin әlaqәsi‖ (1984-cü il)

tarixi-publisistik әsәrindә әlahәzrәtin sadiq generalları sırasında artilleriya generalı

N.İ.İvanovun, general qraf Kellerin vә general Xan Naxçıvanskinin adlarını fәxrlә

çәkir. O yazır ki, çar II Nikolay manifestә qol çәkib hakimiyyәtdәn imtina edәndә

belә, bu әsilzadә generallar әlahәzrәtә teleqramla müraciәt edәrәk bildirdilәr ki, biz

hәmişә sәnә sadiq qalacağıq. İmperator uzun illәr boyu bu әsilzadә generallara

inanmaqda zәrrәcә sәhv etmәmişdi.

Hüseyn xan Naxçıvanski döyüşәn ordu generalı idi. O, bütün rütbә vә

tәltifatlara mәhz cәbhәlәrdәki xidmәtlәrinә görә layiq görülmüşdü. O, buyruq vә

mәiyyәt generalı deyildi. Hәrbçilәr daha yaxşı bilirlәr ki, süvari qoşunu üzrә tam

ali general rütbәsinә çatmaq nә qәdәr böyük istedad vә sәrkәrdәlik bacarığı tәlәb

edir. Hüseyn xan Rusiyanın o dövrdәki adlı-sanlı generalları ilә birgә işlәyirdi.

Şöhrәti bütün Rusiyanı dolaşan, A.Brusilov, Y.Barsukov, M.Draqomirov,

Y.Alekseyev kimi generallar, onun ordu heyәtindәki, müharibәdәki döyüş

xidmәtlәrini yüksәk qiymәtlәndirirdilәr. Yәqin ki, Hüseyn xan Naxçıvanskinin

birinci dünya müharibәsindәki xidmәtlәrini Dövlәt mükafatı laureatı, hәrb elmlәri

doktoru, professor, general-mayor Yevgeni Barsukovun yüksәk

qiymәtlәndirmәsindәn F.Nesterovun xәbәri olmamış deyil. Müharibәnin ilk iyirmi

gününü tәsvir edәn Barsukov, general Naxçıvanskinin müvәffәqiyyәtli hücumu

haqqında yazır:

―Bir döyüşdә Xan Naxçıvanskinin süvarilәri beş batalyonu, iki eskadronu,

on iki topu İnster çayının o tәrәfinә ataraq, iki top vә dörd qutu mәrmi әlә

keçirmişdilәr. İnster çayında, Meşken Kraupişken vә Lauqaden yaxınlığındakı

bәrәlәr tutulmuşdu.

Naxçıvanski 1914-cü ilin avqustunda Şәrqi Prussiyaya yürüşdә iştirak

etmişdir. General-leytenant Hüseyn xan rus süvarilәrinin әn yaxşı hissәlәrinә-

birinci vә ikinci qvardiya süvari diviziyalarına komandanlıq edirdi. Avqustun on

beşindәn iyirmi birinәdәk mәşhur Qumbien döyüşlәrini qәlәbә ilә başa çatdıran

Naxçıvanski süvarilәri, hәm dә birinci ordunun kәşfiyyat әmәliyyatını aparmış vә

döyüşdә onlara kömәk etmişlәr. Az sonra Hüseyn xanın qvardiya süvarilәri

Kraupişken şәhәri әtrafında, sәkkiz kilometr mәsafәdә özünә müdafiә mövqeyi

tutmuş almanlarla döyüşә girdi. Bu, hәlledici döyüş idi. Almanlar bir addım belә

geri çәkilmәk istәmirdilәr. Onlar ilk gündәn hücumu şiddәtlәndirib İnster çayı

sahillәrini tutmağa çan atırdılar. Düşmәn tәrәf Naxçıvanski süvarilәrinin güclü

hücumuna tab gәtirmәdi. İlk dәfә süvari qvardiya alayının eskadrolları almanların

müdafiә xәttini yarıb bir neçә topunu әlә keçirdi... Çoxlu zabit vә әsgәr itkisi verәn

düşmәn tәlәsik geri çәkildi.

Sentyabr ayında düşmәn cәhd edirdi ki, iki rus korpusunu birlәşdiyi yerdә

yaxalasın vә onlara qәfil zәrbә endirsin. Düşmәnin bu niyyәtini hiss edәn general

Naxçıvanski Qordauen-Nordenberq dәmir yolu boyunca mövqe tutaraq şiddәtli

döyüşlәri dayandırmadı. Almanların cәbhәni yarmaq cәhdi baş tutmadı.

Birinci dünya müharibәsi cәbhәlәrindә göstәrdiyi misilsiz qәlәbәlәrә vә

sәrkәrdәlik mәharәtinә görә, Hüseyn xan Naxçıvanskiyә 1916-cı il yanvarın iyirmi

üçündә tam süvari qoşun generalı rütbәsi verildi.

Bir çox ali mükafatlara layiq görülәn vә zabitlәrә mәxsus ―Müqәddәs

Georgi‖ ordeninin dörd dәrәcәsi ilә tәltif olunan görkәmli hәrbi xadim Hüseyn xan

Naxçıvanski 1919-cu ildә Petroqradda vәfat etdi. Onun mәzarı Aleksandr Nevski

monastrının qәbiristanlığındadır.

CӘMġĠD XAN NAXÇIVANSKĠ

O, Kәngәrli nәslindәn olan axırıncı generaldır. Onun general babalarının

hamısı qoca yaşında öz әcәli ilә vәfat edib. Tale Cәmşid xana cәmi qırx üç il ömür

qismәt elәdi. Onun da iyirmi altı ilini hәrbi fәaliyyәtdә keçirdi. Ömrünün әn qaynar

çağında otuzuncu illәrin haqsız qurbanlarından biri oldu. Günahı da bu idi ki,

qardaşı Davud vә Kәlbalı İranda şah qvardiyasında xidmәt edir. Guya Cәmşid xan

da başçılıq etdiyi ―casus-tәxribatçı dәstәsi‖ ilә onlarla sıx әlaqә saxlayır.

Azәrbaycanda şura hökumәti yarananda hәr iki qardaş rәsmi şәkildә icazә alıb

İrana getdilәr. Tezliklә İran ordusunda ad-san qazanıb yüksәk rütbә aldılar. Lakin

otuzuncu illәrdә şahәnşah Davud vә Kәlbalı qardaşlarına inamı itirdi. Sәbәbi dә

ondan ibarәt idi ki, onların qardaşı Cәmşid xan Naxçıvanski Qızıl orduda briqada

komandiridir. Axı vaxtilә onların ata babaları rus qoşunlarını Naxçıvana

çağırmışdı, İran ordusuna qarşı vuruşmuşdu. Görünür, şahәnşaha bu mәlumat da

çatdırılıbmış... Ona görә dә şahәnşah onları güllәlәtdirir. Bu tayda, 1938-ci ilin

mayında Cәmşid xan hәbs edilib güllәlәnәndә artıq dörd il әvvәl qardaşları İranda

qәtlә yetirilmişdi. Onda C.Naxçıvanski, Moskvada M.Frunze adına Ali Hәrbi-

Siyasi Akademiyanın ikinci kurs rәisi kimi yüksәk vәzifәdә işlәyirdi.

―Onun dalınca gecә gәldilәr. Axtarış aparmaq üçün şahid gәrәk idi. Dalandar

şahidlik etmәyә etiraz etdi: ―Kim olsaydı gedәrdim, bircә Naxçıvanskidәn başqa.

Mәn onun gözünә necә baxaram?‖. Hәbs etmәk barәdә orderlә qara emkada

gәlәnlәrdәn biri pillәlәri tәlәsik qalxdı. Qapını açan ev sahibәsinә hövlnak dedi:

―Lap qiymәtli nәyiniz varsa gizlәyin‖. Qızıl ordunun xan nәsilli briqada komandiri

Cәmşid Naxçıvanski pula-mala qәtiyyәn tamah salmayan bir insan idi.

Vidalaşarkәn o, qızı Aliyәnin yuxulu gözlәrindәn öpdü, arvadını bağrına

basdı: ―Özündәn vә uşaqdan muğayat ol! Mәnim heç bir günahım yoxdur. Tezliklә

qayıdacağam!..‖ - dedi.

O, uzun illәr keçәndәn sonra qayıtdı. Qayıtdı ki, xalqın yaddaşında әbәdi

qalsın‖ (Qriqori Akselrod ―Xan nәsilli briqada komandiri‖. ―Nedelya‖ qәzeti №

17, 1988-ci il).

O dövrdә haqsız güllәlәnәn briqada komandiri Cәmşid xan Naxçıvanski,

diviziya komandiri Qambay Vәzirov, komissar Heydәr Vәzirov, Cabir Әliyev,

polkovnik Cәlil Әliyev, Seyfulla Mehdiyev, Qalib Vәkilov vә Soltanhәmid

Paşayevin sәnәdlәri ilә tanış olanda, sağ qalan müasirlәrindәn general-mayor Akim

Abbasovun, professor Әyyub Әsgәrovun vә onların ailәlәrinin xatirәlәrini

dinlәyәndә yanıb-yaxılırsan. Adamı yandıran odur ki, bu igid komandirlәrin

fәaliyyәtindә yeni quruluşa qarşı hardasa zәrrәcә inamsızlıq, sәhv vә büdrәmәlәr

tapa bilmirsәn. Bәs haqsız qan niyә axıdılıb, onların ailәlәri sürgünlәrdә min bir

әziyyәti niyә çәkib? Stalinin әshabәlәri - Beriya, Bağırov belә görkәmli hәrbi

xadimlәrimizi qanlı ―tәmizlәmә‖ maşınında niyә mәhv ediblәr? Suallar, suallar...

Onlara cavab tapmaq çәtindir.

Otuzuncu illәrdә bağları doğradılar ki, bәylәr salıb, bәhrәsini yemәk olmaz.

Evlәri uçurdular ki, xanlardan qalıb. Mәscidlәri bağlayıb allahsızlar ittifaqı

yaratdılar. Oğulları hәbs edib öldürdülәr ki, nәsli bәy olub, xan olub.

Bu gün tarix bu sәhvlәri boynuna aldığına görә otuz-qırxıncı illәr dövründә

vә әllinci illәrin әvvәllәrindә repressiya qurbanlarına bәraәt verir. Onların şәrәfinә

abidәlәr ucaldır, küçәlәrә, meydanlara onların adı verilir. Nәhayәt, gәnc nәsil gec

dә olsa görkәmli ata-babalarının xatirәsi önündә mәnәvi borcunu yerinә yetirir.

Heç bir ―casus-tәxribatçı dәstәsi‖ olmayan (әslindә belә bir dәstә yox idi),

İrandakı qardaşları ilә heç vaxt mәktublaşmayan Cәmşid xan da, o vaxt çox adi bir

hala çevrilәn müdhiş cәzanın qurbanı oldu. Günahı isә xan nәslindәn olmağı idi.

Haqqında söhbәt açdığımız Kәngәrlilәrin xan nәsli Azәrbaycan hәrb tarixinә

qızıl sәhifәlәr yazmış Cәmşidi 1895-ci il avqustun iyirmi üçündә dünyaya bәxş

etdi. O, yeddi yaşına çatanda anası Fәrәntac xanımdan Azәrbaycan dilindә

yazmağı, dayәsi Anna İvanovna Nikolayevnadan isә rus vә fransız dillәrindә

danışmağı öyrәnmişdi. Sәkkiz yaşlı Cәmşidi rus ordusunun zabiti olan atası Cәfәr

xan Tiflisdәki yunkerlәr mәktәbinә qoyur. Bir il sonra Qәrbi Ukraynadakı

Yelizavetqrad (İndiki Kirovqrad şәhәri - Ş.N.) qvardiya mәktәbinә göndәrilir.

1914-cü ildә podporuçik rütbәsi ilә qvardiya mәktәbini bitirir. Birinci dünya

müharibәsi başlananda imperiyanın müsәlman әhalisindәn tәşkil olunmuş tatar

süvari eskadronunun komandiri tәyin olunur.

Cәmşid Naxçıvanski hәrbi mәharәti ilә ilk dәfә birinci dünya müharibәsindә

ad-san qazanmışdı. O, ―Brusilov cәbhәsi‖nin yarılmasında iştirak etmiş.

―Müqәddәs Georgi‖ ordeninin dördüncü dәrәcәsi ilә tәltif olunmuşdu. Avstriya vә

Rumıniya cәbhәlәrindә üç dәfә yaralanan Naxçıvanski igid bir süvari zabiti kimi

gümüş silahla tәltif edilmiş vә ikinci, üçüncü, dördüncü dәrәcәli Anna, ikinci,

üçüncü dәrәcәli Stanislav ordenlәri ilә mükafatlandırılmışdır.

Cәnub-qәrb cәbhәsi dağıldı. Cәmşid Naxçıvanski başçılıq etdiyi süvari alayı

ilә birgә doğma Azәrbaycana qayıtdı. Füsunkar Qarabağın Şuşa şәhәrindә yerlәşәn

alay daşnak tör-töküntülәrinә vә daxili düşmәnlәrә qarşı döyüş әmәliyyatlarında

fәal iştirak etdi.

Azәrbaycanda Aprel inqilabından bir neçә gün sonra respublika Xalq

Komissarları Sovetinin sәdri Nәriman Nәrimanov Şuşaya tәcili teleqram göndәrdi.

O, alay komandiri Cәmşidә tәklif edirdi ki, dәrhal Bakıya qayıtsın vә milli ordu

hissәlәrinin tәşkilinә başlasın. Onun komandirlik etdiyi süvari polku könüllü olaraq

sovet ordusu tәrәfinә keçdikdәn sonra Birinci fәhlә-kәndli polku adlandırılaraq XI

Ordunun tәrkibinә daxil edilir. Cәmşid Naxçıvanskinin özü isә ilk Azәrbaycan

birlәşmiş komanda mәktәbinin müavini, az sonra isә rәisi tәyin olunur. Ordu

komandiri kimi ilk günlәrdәn lәyaqәtlә xidmәt edәn C.Naxçıvanskiyә hәmişә

müsbәt xasiyyәtnamәlәr verilmişdir.

İstedadlı sәrkәrdәnin sovet hökumәtinә sәdaqәt vә mәhәbbәti, yüksәk hәrbi

biliyi XI Ordunun komandanı Levandovski, hәrbi İnqilab Şurasının üzvü

S.Orconikidze, Azәrbaycan hәrbi-Dәniz Xalq Komissarı Әliheydәr Qarayev

tәrәfindәn yüksәk qiymәtlәndirilmişdir.

1921-ci il martın on dördündә ordu komandanı Levandovskinin Cәmşid

Naxçıvanskiyә verdiyi xasiyyәtnamәdә oxuyuruq:

―Korpus da daxil olmaqla bütün hissәlәrә operativ, taktiki cәhәtdәn

komandanlıq etmәyә tam layiqdir... Sakit, tәmkinli, fәal vә tәşәbbüskardır...

Azәrbaycan MİK-in vә Zaqafqaziya MİK-nin tәrkibinә seçilmişdir. Diviziya

komandirliyi vәzifәsinә tam uyğundur‖.

İyirmi birinci il dekabrın on doqquzunda milli diviziya yaratmaq işindәki

fәallığına görә Naxçıvanskiyә Azәrbaycan hәrbi Dәniz Xalq Komissarlığı tәşәkkür

elan etmiş vә mükafat olaraq ona gümüş dәstәkli qılınc hәdiyyә verilmişdi. O, yeni

yaradılan Azәrbaycan dağ-atıcı diviziyasına komandir tәyin olundu.

General-mayor Akim Abbasov vaxtilә Naxçıvanskinin komandir olduğu

diviziyada xidmәt edib.

- Cәmşid Naxçıvanski qәtiyyәtli komandir idi. Onun gözәl cizgili siması,

sәliqәylә yana ayrılıb daranmış qara saçları vә qalın qaşları altında açıq, aydın

baxışları indi dә gözümün önündәdir. O, yaraşıqlı qamәti, hәrbçilәrә mәxsus

dәyanәti ilә müasirlәrindәn seçilirdi. Biz-Cәmşid Naxçıvanskinin diviziyasında

xidmәt edәnlәr, ondan hәrbi peşәnin sirlәrini öyrәnmiş komandirlәr onu iftixarla

xatırlayırıq. Biz bu gün dә keçmiş әnәnәlәrә görә onu ―Xan Naxçıvanski‖, döyüş

tәxәllüsünә görә ―Şamo‖ deyә yad edirik. Xanlar rayonu әrazisindәn iki kilometr

cәnub-şәrqdә yerlәşәn dağı biz komandirlәr vә qızıl әsgәrlәr, hәmçinin yerli

sakinlәr komandirimizә ehtiram әlamәti olaraq ―Xan Naxçıvanski dağı‖

adlandırırdıq. Cәmşid komandir mәntәqәsini bu dağda qurmuşdu. Buranın relyefi

elәdir ki, hәmin dağdan әtrafın geniş әrazisi, Azәrbaycan diviziyasının tәlim

meydançaları aydın görünürdü.

Cәmşid Naxçıvanski hәrtәrәfli hәrbi mütәxәssis idi. O, siyasi cәhәtdәn

hazırlıqlı vә inqilab işinә sәdaqәtli zabit idi.

Mәhz bu yüksәk keyfiyyәtlәrinә görә 1923-cü ildә hәrbi İnqilab Şurasının

әmri ilә Cәmşid Qızıl Ordunun ali komanda heyәti kursuna dinlәyici qәbul olunur.

Bu kursu müvәffәqiyyәtlә bitirәn Naxçıvanski 1931-ci ildәn M.V.Frunze adına

hәrbi Akademiyanın xüsusi qrupunda tәhsilini davam etdirir. Buranıda fәrqlәnmә

diplomu ilә başa vuran Cәmşid Naxçıvanski xalq müdafiә komissarının әmri ilә

müәllim saxlanılır.

Hәmin dövrdә C.Naxçıvanskiyә verilmiş attestasiya sәnәdindә oxuyuruq:

―C.Naxçıvanskiyә әvvәllәr verilәn müsbәt rәylәr öz qüvvәsindә saxlanılsın.

O, hәr cәhәtdәn inkişaf etmişdir. Cәmşid Naxçıvanski hәrbi tәlimlәrdә, operativ

taktiki әmәliyyatlarda özünü bacarıqlı sәrkәrdә kimi göstәrmişdir.

C.Naxçıvanskidәn korpus komandiri kimi dә istifadә etmәk olar... O, tәmkinli,

sakit tәbiәtlidir, tükәnmәz enerjiyә malikdir, tәşәbbüskardır, gözәl inzibatçıdır,

yaxşı tәşkilatçılıq qabiliyyәti vardır...‖.

Bu da hәrbi Akademiyanın kurs rәisi vә komissarı, sonralar Sovet İttifaqı

marşalı Boris Şapoşnikovun hәmin attestasiyanın tәsdiqi barәdә rәyi:

―Cәmşid Naxçıvanskinin attestasiyası ilә razıyam, atıcı diviziyasının

komandiri vәzifәsinә münasibdir‖.

Vaxtilә süvari qoşunun qızğın pәrәstişkarı olan Cәmşid orduda bu qoşun

növünә vәtәndaş müharibәsinin tәәssüratı ilә hәddәn artıq qızğın münasibәt

bәslәyәnlәrin birinci olaraq әleyhinә çıxanlardan idi. O, Akademiyanın

dinlәyicilәrini köhnәlmiş şablonlardan tezliklә azad olmağa çağırırdı; sübut edirdi

ki, gәlәcәk müharibәdә cinahların dövrәlәnmәsi üstünlük tәşkil edәcәk; döyüş

meydanlarında o kәs qalib gәlәcәk ki, müxtәlif qoşun növlәrinin qarşılıqlı

fәaliyyәtini tәmin edә bilәcәk, döyüşün idarә olunmasına yaradıcı şәkildә

yanaşmağı öyrәnәcәk. Toxum münbit zәminә düşmüşdü. Lakin bu toxumun

cücәrmәsi...‖5

Bәli, nadanlar, şәr vә iftira düşkünlәri bu toxumun cücәrmәsinә imkan

vermәdilәr. Onun tәrbiyә edib yetişdirdiyi müdavimlәri S.Biryuzov, A.A.Qreçko,

P.F.Batisti marşal rütbәsinә çatdılar. Özü isә günahsız mәhv edildi. Onun

fәaliyyәtinә verilәn xasiyyәtnamәlәrlә, rәylәrlә tanış olandan sonra Cәmşid

Naxçıvanskinin ―xalq düşmәni‖ çıxmasına inanmaq çox çәtindir. Bu ağa qara

demәk kimi bir yalandır. Ona görә dә polad kimi әyilmәyәn Cәmşidi sındırdılar.

Lakin o, istintaqda heç bir yalanı boynuna almayıb. Özünün günahsız dostlarını

satmayıb, nә xalqının, nә dә nüfuzlu nәslinin adını lәkәlәmәyib.

İllәr keçdi. Başqaları kimi sonralar ona da bәraәt verildi. Vaxtilә haqqında

ürәk dolusu danışa bilmәdiyimiz bu görkәmli komandir haqqında gәnc nәslә

5 Akselrod. Göstәrilәn oçerk.

mәlumat vermәk üçün imkan yarandı. İndi onun adına Bakıda ixtisaslaşdırılmış

internat mәktәb vә küçә var. Boya-başa çatdığı Naxçıvanda isә ev muzeyi

açılmışdır.

Bakı Dövlәt Universitetinin müәllimi, hüquq elmlәri doktoru, professor

Әyyub Әsgәrov vaxtilә yetmiş yeddinci Azәrbaycan atıcı diviziyasının sıralarında

zabit kimi xidmәt edib.

O, istedadlı sәrkәrdә Cәmşid Naxçıvanskinin son günlәrinin şahidi olub:

1937-ci ilin payızında Leninqradda keçirdiyim mәzuniyyәtdәn geri

qayıdırdım. Moskvada hәrbi kursda oxuyan yoldaşlarımla görüşmәk uçün Frunze

adına akademiyaya getdim. Yaxın dostum vә akademiyanın müdavimi Hacıbaba

Zeynalovun qonağı oldum. Hәmyerlilәrimiz Cәlil Әliyev, Әhmәdәli Әliyev,

Bәhram Şıxıyev, Fәrhad Şahbazov vә başqaları ilә dә burada görüşdüm.

Bir gün Hacıbaba Zeynalovun otağında şama toplaşmışdıq. Bu vaxt

C.Naxçıvanski otağa girdi. Biz hamımız ayağa qalxıb ehtiramla, rәsmi tәzim

edәrәk onu salamladıq. Görkәmli sәrkәrdә hәr birimizlә ayrı-ayrılıqda görüşdü.

Üz-gözündә xoş tәbәssum cilvәlәnirdi... O, 77-ci Azәrbaycan atıcı diviziyasında

xidmәt etdiyimi bildikdә mәnimlә söhbәtә başladı. Azәrbaycan xalqının hәyatı ilә

yaxından maraqlandı, diviziyanın siyasi döyüş hazırlığı sahәsindә әldә etdiyi

uğurlar barәdә yeni mәlumatları çox diqqәtlә dinlәdi vә ürәkdәn sevindi. O,

Vәtәnin müdafiә qüdrәtini daim möhkәmlәndirmәyin, dövrün tәlәblәrinә uyğun

olaraq, yüksәk bilikli kadrların hazırlanmasının, xüsusilә yeni texnikaya

yiyәlәnmәyin vacib olduğunu bildirdi. Sonra: Oğul, bizim xalqımıza yaxşı

hazırlıqlı kadrlar lazımdır, - dedi. Gedәrkәn hamıya müraciәt edәrәk: - Bu ali

hәrbi mәktәb-akademiya әsl siz gәnclәrin yeridir, sizin üçündür, әfsus ki, bizim

nümayәndәlәrimiz burada çox azdır. Üzünü mәnә döndәrib: - Çalışın, qoçaq olun,

mәn elә sizi dә burada görmәk istәrdim, - deyib xoş arzularla bizdәn ayrıldı.

GENERAL FӘRӘC BӘY AĞAYEV

1958-ci ildә Şamaxıdakı dördsinifli ali ibtidai mәktәbdә yüz qırx dörd nәfәr

buraxılış imtahanı verirdi. Onlardan otuz iki nәfәri azәrbaycanlı idi. Burada

zadәgan, ruhani, rәiyyәt silkinә mәxsus uşaqlar tәhsil alırdılar. İmtahan verәnlәr

arasında uzun illәr çar ordusunda xidmәt edәn praporşik Sәlim bәyin oğlu Hәsәn

bәy Mәlikov da vardı. Buraxılış imtahanlarını qeyri-adi bir müvәffәqiyyәtlә verәn

Hәsәn bәy fitri istedadı ilә hamını heyran qoydu. İmtahanda iştirak edәn Qafqaz

tәhsil dairәsinin müdiri baron Aleksandr Pavloviç Nikolai, Hәsәn bәy Mәlikovun

padşahlıq hesabına birinci dәrәcәli Tiflis gimnaziyasına qәbul olunmasına

mәmnuniyyәtlә razılıq verdi.

Lakin mәktәbin direktoru üzrxahlıq edib:

- Aleksandr Pavloviç, - dedi, - cәsarәt edib haqqında hüzurunuza tәrif dolu

tәlәbnamәlәr yazdığım şagird Hәsәn bәy Mәlikov, bax budur. Özünüz onun

biliyinin şahidi oldunuz.

- Yadımdadır, sәhv etmirәmsә bir ildә iki dәfә yazmışdınız. - Baron Nikolai

ani olaraq fikrә gedib, - cәnab direktor, - dedi, - bu cılız müsәlman balası sizin

yazdığınız tәriflәrә dә layiqdir. Әlbәttә, bu müvәffәqiyyәtin qazanılmasında sizin

müәllimlәrin böyük әmәyi var. Mәn onun Tiflis gimnaziyasında oxumasına bütün

qәlbimlә sevinәrdim. O hәqiqәtәn istedadlı uşaqdır.

Mәktәb müdiri ona vә mәktәbinә deyilәn tәrifdәn xoşhal olub, barona

hörmәtlә tәzim etdi.

- Möhtәrәm Aleksandr Pavloviç, ancaq bir çәtinliyimiz var.

Nәdi o çәtinlik, nәdәn ibarәtdir?

- İnişil bu uşağın atası Sәlim bәy vәfat etdi. İndi ailәnin başçısı onun böyük

qardaşıdır. O da iki ayağını bir başmağa dirәyib deyir ki, qardaşım Hәsәn bәyin

Tiflisә oxumağa getmәsinә razı deyilәm.

- Niyә?

- Deyir ki, uşağı gözümdәn uzağa qoya bilmәrәm. Hәlә çox balacadır.

- Olarmı o cәnabla özüm söhbәt edәm? Bәlkә, yola gәtirdik.

- Olar, amma bir mәsәlәni sizә açım...

Baron şәhadәt barmağını dik tutub zarafatla:

- Dayan, dayan, yәqin sünnidir, tәrs damarı var. Sәn dә ondan qorxursan, -

deyib başını bulaya-bulaya: - ay müsәlmanlar, ay müsәlmanlar...

- Yox, Aleksandr Pavloviç, sünni olmağına sünni deyil, qorxuram, tәrs

damarı tutar, daha da acığa düşәr, belә istedadlı, uşaq әlimizdәn çıxar. Mәn bir

fәnd işlәtmişәm. Deyim, qulaq asın. Hәsәn bәyin atasının dayısı general-leytenant

Fәrәc bәy Ağayev Tiflisdә yaşayır. Yәqin ki, siz dә onu tanıyırsınız. Generalın

imzası ilә bir xahişnamә hazırlamışam. Guya o, bizim mәktәb müdiriyyәtindәn

tәvәqqe edir ki, Hәsәn bәyi Tiflis gimnaziyasına oxumağa göndәrәk...

- Qardaşı yenә dә razılaşmır?

- Biz hәlә generalın mәktubu barәdә Hәsәn bәyin böyük qardaşına bir söz

demәmişik. İstәrdik ki, mәktub barәdә ona siz deyәsiniz.

- Niyә mәhz mәn...

- Ona görә ki, siz Qafqaz tәhsil dairәsinin hamisisiniz.

Zaqafqaziya Baş İdarәsi Sovetinin üzvüsünüz, hәm dә hәqiqi mülki müşavirsiniz.

Sizin - baron Aleksandr Pavloviç Nikolainin sözü daha inandırıcı olar.

- General-leytenant Fәrәc bәy Ağayev hәzrәtlәrini mәn dә yaxşı tanıyıram.

Deyirsәn, cәsarәt edib onun adından danışaq? Mәnә belә gәlir ki, bir müsәlman

ziyalısının artması üçün işlәtdiyimiz fәndә görә cәnab general bizi bağışlar. Amma

onu da deyim ki, bu fәnd heç dә bәd deyil. Çox mәharәtlә tapılıb. Uşağı xilas

etmәyin başqa yolu yoxdur. General tәrәfdәn arxayın olun, razılıq mәnim

boynuma. Bu barәdә Tiflisә qayıdan kimi onun özünә dә mәlumat verәrәm.

Baron Aleksandr Pavloviç Nikolai Tiflisә qayıdanda Şamaxı mәktәb

müdirinin işlәtdiyi ―fәnd‖ haqqında generala mәlumat verdi. General bığaltı

gülümsündü vә mәmnuniyyәtlә qohumu Hәsәn bәy Mәlikovu himayәsinә

keçirәrәk, Birinci dәrәcәli Tiflis gimnaziyasına qәbul olunmasına kömәk etdi.

Bәs, general-leytenant Fәrәc bәy Ağayev kimdir? Necә olub ki,

tәdqiqatçılarımız onun üstündәn sükutla keçiblәr? Hәsәn bәy Zәrdabi kimi

görkәmli maarifpәrvәri bizә bәxş edәn bu xeyirxah adamın ömür yolu hәyatın

hansı sınaqlarından çıxıb?

General-leytenant Fәrәc bәy Ağayevin haqqında biz ilkin mәlumata

―Kavkaz‖ qәzetinin sәkkiz dekabr min sәkkiz yüz doxsan birinci il tarixli

nömrәsindә vә ―Kavkazski kalendar‖ illik mәcmuәsinin 1873-1874-cü illәrdәki

nömrәlәrindә rast gәldik. Birinci mәnbәdә haqqında geniş mәlumatla ―Fәrәc bәy‖

kimi tәqdim olunan eloğlumuz, ikincidә Qafqaz Әlahiddә Ordusunun generalları

sırasında ―Nikolay Nikolayeviç Ağayev‖ adlandırılır. Ona görә ki, bu yaraşıqlı,

igid qafqazlı zabitini 1844-cü ildә imperator birinci Nikolay vә onun arvadı

Mariya Aleksandrovna xaç suyuna çәkib oğulluğa qәbul etmişdilәr.

Uzun müddәt Peterburqda xidmәt edәn padşahın sevimlisi Fәrәc bәy

Ağayevә Qafqaza qayıtdıqdan sonra yaxın qohumları belә yaxşı münasibәt

bәslәmәmişlәr. Hәtta Hәsәn bәy Zәrdabi mәktublarından birindә yazır ki, atam el

arasında xәcalәt çәkirdi ki, dayısı rus adını qәbul edib. Ona görә dә ondan üz

döndәrib küsmüşdü. Get-gәlimiz belә yox idi. Ömrünün sonlarında Tiflisdә

yaşayan generala hamı ―rus Ağayev‖ deyәrmiş. Şübhәsiz ki, sonralar sәhvini başa

düşәn general vәsiyyәt etmişdir ki, nekroloqunda ad-familiyası Fәrәc bәy Ağayev

kimi göstәrilsin. Onun bu vәsiyyәtinә әmәl olunur.

General-leytenant Fәrәc bәy Ağayev füsunkar Qarabağın Şuşa şәhәrindә

1811-ci ildә adlı-sanlı bәy ailәsindә dünyaya gәlib. İlk hәrbi tәhsilini Tiflis kadet

korpusunda aldıqdan sonra 1837-ci ildә Qafqaz Әlahiddә Ordusunda müsәlman

süvari polkunda xidmәtә başlayıb. Xidmәtinin yeddinci ilindә әn yaxşı qvardiya

rotmistri Fәrәc bәy eskadron komandiri kimi Peterburqa göndәrilir. Peterburqda o,

birinci Nikolayın xüsusi qvardiya kazak polkunda leybqvardiya komandiri

vәzifәsinә tәyin olunur. Elә burda da o, imperatorun vә onun arvadı Mariya

Aleksandrovnanın sevimlisi olur.

Fәrәc bәy Ağayev özünün qeyri-adi hәrbi qabiliyyәti vә igidliyi sayәsindә

xidmәtinin on ili әrzindә polkovnik rütbәsinә kimi yüksәlir. 1850-ci ilә qәdәr

Peterburqda, xüsusi qvardiya kazak polkunda qüsursuz xidmәt edәn polkovnik

F.Ağayev hәmin ili Әlahiddә Qafqaz Ordusunun sәrәncamına göndәrilir.

1853-cü ildә Krım müharibәsi başlananda polkovnik Fәrәc bәy Ağayev

Qarabağın azәrbaycanlı igidlәrindәn ibarәt süvari alayı tәşkil edib, özü dә onun

komandiri olur. Müxtәlif arxiv sәnәdlәri, komandanlığa göndәrilәn raport vә

mәktublar göstәrir ki, Fәrәc bәyin şuşalılardan ibarәt süvari polku Kürәkdәrә

uğrunda gedәn döyüşlәrdә altmış minlik korpusa qarşı dönmәz bir iradә ilә

vuruşmuşdur. 1854-cü ildә osetinlәrdәn tәşkil olunmuş milis alayı da Fәrәc bәyin

alayına tәhkim edilir. Süvari qoşun dәstәsinin komandiri kimi yüksәk vәzifә

daşıyan eloğlumuz hәrbi xidmәtinә vә qoşun başçısı kimi göstәrdiyi qәhrәmanlığa

görә üstündә ―Cәsurluğa görә‖ yazılmış qızıl xәncәrlә, çoxlu hәrbi ordenlәrlә,

hәmçinin imperator tacı ilә bәzәdilmiş birinci dәrәcәli ―Müqәddәs Anna‖ ordeni vә

ikinci dәfә birinci dәrәcәli ―Müqәddәs Anna‖ (qılıncla birgә) ordenlәri ilә tәltif

olunmuşdur.

1853-56-cı illәrdәki sәrkәrdәlik fәaliyyәtinә görә Fәrәc bәy Ağayev general-

mayor kimi fәxri rütbәyә layiq görülür.

Müharibә yenicә başlayanda Fәrәc bәy Ağayevin başçılığı ilә Qarabağ

Azәrbaycan süvari dәstәsinin tәşkili haqqında Peterburqa mәlumat göndәrәn qraf

Vorontsov qeyd edirdi ki, polkovnik Fәrәc bәyin sayәsindә könüllü dәstәlәr

tezliklә yığıldı. Döyüşçülәr yürüşә mәşhur Qarabağ kәhәrlәrindә vә layiqincә

silahlanmış halda başladılar.

Qırx ilә yaxın orduda qüsursuz xidmәt edәn Fәrәc bәy Ağayev 1882-ci ildә

general-leytenant rütbәsindә istefaya çıxmışdır. Ömrünün sonuna kimi Tiflis

Xeyriyyә cәmiyyәtindә çalışan general-leytenant Fәrәc bәy Ağayev min sәkkiz yüz

doxsan birinci il noyabrın iyirmi altısında sәksәn yaşında Tiflisdә vәfat etmişdir.

GENERAL-LEYTENANT ӘRӘBLĠNSKĠ

Min doqquz yüz ikinci il, yanvarın üçündә Dәrbәndin qәdim müsәlman

qәbiristanlığında istefada olan general-leytenant Balakişi Әlibәy oğlu Әrәblinskini

әsgәri şәrәflә dәfn etdilәr. Bu, Qafqazın müsәlman әhalisindәn Rusiyada ilk ali

hәrbi tәhsil alan Azәrbaycan oğlu idi.

Hәmin gün general-leytenantı Dәrbәnd әhalisi vә Abxaz, Samur, Abşeron,

bir dә Şirvan süvari alayının әsgәrlәri şәrәflә son mәnzilә yola saldılar.

Tam әlli il rus ordusunda nümunәvi xidmәt edәn general-leytenant Balakişi

Әrәblinski 1828-ci ildә Zaqatalanın Tala kәndindә anadan olmuşdur. Mahal rәisi

Әlibәyin ailәsindә böyüyәn Balakişi Peterburqdakı birinci dәrәcәli kadet

korpusunu 1948-ci ildә müvәffәqiyyәtlә bitirib kornet rütbәsi almışdır. Müxtәlif

hissәlәrdә qüsursuz xidmәt edәn Әrәblinski çox gәnc yaşlarında, podpolkovnik

rütbәsindә briqada komandiri kimi mәsul vәzifәyә irәli çәkilmişdir. Sonralar

diviziya komandiri olan general-leytenant Balakişi Әrәblinski әlli illik xidmәtindә

o vaxt Rusiyada olan bütün yürüş vә döyüşlәrdә iştirak etmişdir.

Hәlә 1848-49-cu illәrdә Vilaqoş qalası uğrunda gedәn ağır döyüşlәrdә

hәmyerlimiz kapitan Әrәblinski dә mәrdliklә vuruşaraq birinci dәrәcәli müqәddәs

Stanislav ordeni ilә tәltif olunmuşdur.

Balakişi Әrәblinskinin ikinci böyük yürüşü 1854-cü ildә Rusiyanın Xivә

xanı ilә apardığı müharibәdә olmuşdur. Bu hәrbi sәfәrdә mayor Әrәblinski general

Lazerevin ordusunda vuruşurdu.

Bu illәrdә Qarabağ süvari dәstәsinin tәrkibindә general-leytenant Fәrәc bәy

Ağayev, Azәrbaycan süvari briqadasında general-mayor İsmayılbәy Qutqaşınlı,

Mәnsurağa Vәkilov, ikinci süvari Azәrbaycan alayının komandiri, polkovnik

İsrafilbәy Yadigarov, podpolkovnik Cәfәrağa Әlibәyağa oğlu, general-mayor

Cәfәrquluağa Bakıxanov, dördüncü İrәvan süvari batalyonunun komandiri mayor

Ağasıbәy Avşarov (1887-ci ildәn general-mayor olub. - Ş.N.), mayor Firidunbәy

Vәzirov (1877-78-ci illәr Rusiya-Türkiyә müharibәsindә general-mayor rütbәsi

alıb. Ş.N.) vә başqa hәmyerlilәrimiz qorxmaz döyüşçü, bacarıqlı komandir kimi

tanınırdılar.

1853-56-cı illәrdә Krım müharibәsindә dörd süvari alayında mindәn çox

azәrbaycanlı әsgәr vә zabit vuruşurdu. Onlardan biri dә Balakişi Әrәblinski idi. Bu

müharibәdә podpolkovnik Әrәblinski göstәrdiyi igidliyә görә üstü yazılı qılınc vә

müqәddәs Anna ordeni ilә tәltif olunmuşdur.

Balakişi Әrәblinskinin iştirak etdiyi sonuncu müharibә 1877-1878-ci

illәrdәki Rusiya-Türkiyә müharibәsi idi. Qısa müddәtli döyüşdә göstәrdiyi qeyri-

adi igidliyә vә әvәzsiz komandirlik fәaliyyәtinә görә hәmyerlimiz Balakişi

Әrәblinski general-mayor rütbәsinә layiq görülmüşdür.

1896-cı ildә istefaya çıxan general-leytenant Balakişi Әrәblinski Dәrbәndә

qayıtmış, ömrünün axırına kimi orada yaşamış, imperator tәrәfindәn ona hәdiyyә

olunan torpaq sahәsinә başçılıq etmişdir. Yerli әhali arasında gözәl insani

keyfiyyәtlәri ilә hәdsiz hörmәt qazanmış general-leytenant Balakişi Әrәblinskinin

şәrәfinә adlandırılan Dәrbәnd yaxınlığındakı kәnd vә stansiya indi dә onun adını

daşıyır.

1902-ci il 20 yanvar tarixli nömrәsindә ―Kaspi‖ qәzeti general-leytenant

Balakişi Әrәblinskiyә hәsr etdiyi nekroloqda yazırdı: ―Mәrhum tәbiәtәn humanist

idi. Rütbәsindәn vә milliyyәtindәn asılı olmayaraq çәtin anlarda hәmişә hamının

kömәyinә gәlir, hәyatda özünü çox sadә aparırdı. Rәis kimi xidmәti işdә tәlәbkar

olsa da, әdalәtli idi. Tabeliyindә olanlara qayğı ilә yanaşırdı. Buna görә dә әn aşağı

rütbәlilәr belә onu ata kimi sevir, hörmәt edirdilәr. Onun diqqәti cәlb edәn

keyfiyyәtlәrindәn biri dә qonaqpәrvәrliyi idi.

General-leytenant Balakişi Әrәblinskinin dәfn mәrasimindә iştirak edәnlәrin

hәdsiz çoxluğu ona olan xalq mәhәbbәtinin әyani tәzahürüdür. Onun evindәn

qәbiristanlığa qәdәr uzanan yol mәrhuma son borcunu vermәk mәqsәdi ilә tabutu

müşayiәt edәnlәrlә dolu idi‖.

General-leytenant Balakişi Әrәblinskinin iştirak etdiyi müharibәlәr haqqında

indiyәdәk onlarla elmi, bәdii әsәrlәr yazılıb. Ancaq nәdәnsә general Әrәblinskinin

adı bu müharibәyә aid nә elmi, nә dә bәdii әsәrlәrdә heç olmasa bir dәfә dә

çәkilmir. Tәdqiqatçı vә tarixçilәrimiz onun haqqında heç bir mәlumat vermәyiblәr.

İlk dәfә mәnә general Әrәblinski haqqında söhbәt açan Azәrbaycan Dövlәt

Tarix Muzeyinin elmi işçisi Nәrmin xanım Tahirzadә oldu. Onun nәvәlәrini

tapmaqda da Nәrmin xanım kömәyimә çatdı.

Hazırda general-leytenant Әrәblinskinin iki nәvәsi Bakıda yaşayır. Montin

qәsәbәsindә yaşayan qız nәvәsi Fatma xanım general babası dünyadan köçәndәn

iki il sonra anadan olub. Fatma xanımın dediyinә görә babasının mәnsub olduğu

Әrәblәr mәhәllәsi Zaqatalada indi dә durur.

Fatma xanımda generalın cәmi iki şәkli, bir dә generalın qızı Sona xanım

Әrәblinskayanın bacısı Nurcahana atasının xәstәliyi vә ölümü haqqında yazdığı

qısa bir mәktubu saxlanılır.

―Noyabrın iyirmisindә sarılıq xәstәliyinә tutuldu, az sonra sağaldı vә

bәdbәxtlikdәn yenidәn çiban çıxartdı. Dekabrın ikisindә tәşrih edib yaranı kәsdilәr.

Yaranın yerini qızmar dәmirlә xlorofomsuz dağladılar. Atamız yaşlı olduğuna görә

xlorofomdan istifadә etmәk olmazdı. Operasiyadan sonra özünü bir qәdәr yaxşı

hiss etdi. İyirmi gündәn sonra әhvalı birdәn-birә pislәşdi vә keçindi.

Min doqquz yüz ikinci il yanvarın ikisindә dәfn olundu. Müxtәlif polklardan

zabitlәr, deputatlar gәlib anamıza başsağlığı verdilәr.

Evimizin qabağı adamla dolu idi. Sonra matәm musiqisi çalındı. Küçәlәrdә

adam әlindәn güclә tәrpәnmәk olurdu‖.

General-leytenant Әrәblinskinin ikinci nәvәsi Hәyat xanım Abdullayevadan

isә onun çox qısa tәrcümeyi-halını öyrәnә bildim.

Bir dәfә Azәrbaycan Dövlәt Tarix Muzeyinin inqilaba qәdәrki sәrgi

guşәsindә bir portret gördüm. Orda meşin divanda әylәşәn Bakı milyoneri Hacı

Zeynalabdin Tağıyev öz evindә tәsvir olunmuşdu. H.Z.Tağıyevin başının üstündәn

isә general-leytenant Balakişi Әrәblinskinin portreti asılmışdı. Bәlәdçi qızdan

portretdәki generalın kimliyini soruşdum. ―Bilmirәm, tanımıram‖ - dedi. - Bircә

H.Z.Tağıyevi tanıyıram...

General Balakişi Әrәblinskinin portreti H.Z.Tağıyevin başı üstündәn

tәsadüfәn asılmayıb. Onlar qohum idilәr. Generalın kiçik qızı Sona xanım Hacı

Zeynalabdin Tağıyevin hәyat yoldaşı idi. Manaf Süleymanovun ―Eşitdiklәrim,

oxuduqlarım, gördüklәrim‖ kitabındakı maraqlı epizod bunu bir daha tәsdiq edir.

Müәllif yazır ki, Hacı Zeynalabdin öz qızları - Sara vә Leylanı Peterburqa, Smolnı

qızlar institutuna oxumağa göndәrmәk qәrarına gәlir vә sәnәdlәri ora yollayır. Çox

keçmir Smolnıdan rәdd cavabı gәlir ki, nә bәy, nә xan vә nә dә zadәgan

olmadığınız üçün qızlarınızı qәbul edә bilmәrik; bu instituta yalnız qraf, knyaz,

xan, bәy, әmir qızları qәbul edilir. Hacının arvadı Sona xanım rәsmi sәnәd tәqdim

edir ki, atası general Balakişi Әrәblinski müharibәdә rәşadәt göstәrib vә Rusiyaya

sәdaqәtinә görә çar tәrәfindәn qızıl silahla tәltif olunmuşdur; bu qızlar da onun

nәvәlәridir, bütün imtiyazlardan istifadә etmәk hüquqları var.

Tağıyevin qızları ana babalarına - general Әrәblinskiyә görә Smolnı qızlar

institutuna qәbul edilirlәr.

Hacı Zeynalabdin Tağıyevin qızı Sürәyya xanımın xatirәlәrindәn:

- Hәlә ötәn әsrin doxsanıncı illәrindә Buxara әmiri Seyid Mir Әbdül Әhәd

xan hәr il Qafqaza müalicәyә gedәrdi. Onun yolu hәr dәfә Bakıdan keçәr vә gedib

qayıdanda rәiyyәti ilә bәrabәr bir neçә gün şәhәrimizdә qalar, neft mәdәnlәrinә,

toxuculuq fabrikinә, ayrı-ayrı zavodlara, Mәrdәkandakı bağbanlıq mәktәbinә,

Bibiheybәt mәscidinә, teatr vә digәr yerlәrә baş çәkәrdi.

... Buxara әmiri hәr dәfә Bakının bir neçә nәfәr yüksәk rütbәli mәnsәb

sahiblәrinә, milyonçulara vә hәtta adi adamlara belә qızıl vә gümüşdәn birinci vә

ikinci dәrәcәli Buxara ―Ucalan ulduz‖ ordeni vә digәr Buxara medalları

bağışlayardı. Atama vә ana babam general-leytenant Әrәblinskiyә dә birinci

dәrәcәli ―Ucalan ulduz‖ qızıl ordeni vermişdi. Hacıya arxa tәrәfindә xoş sözlәr

hәkk edilmiş iri, çox qiymәtli bir qızıl saat da bağışlamışdı.

GENERAL BAKIXANOVLAR

Bakı xanı Mirzә Mәhәmmәd xan Sanini

övladlarından neçә nәfәri hәrb xidmәtindә

olub, hörmәt vә izzәt kәsb etmişlәr. Cümlәsindәn

mәşhuru vә qabili mәrhum Abbasqulu ağa

Bakıxanov olubdur. Bu zati-şәrif ağıl vә zәkavәti

sayәsindә az vaxtın içindә bir ülum vә fünuna

dara olub, müasirlәri beynindә ad vә san

qazanmışdı vә Qafqazın hәr yerindә adı

söylәnirdi. Mәrhum Salikin (Kazım ağa Salik

Şıxlinski - Ş.N.) müasiri imiş ki, ona ―diyari-

nәzmü şerdә padşahlıq‖ lәqәbi vermәklә onu yad

etmişlәr.

Biri Qüdsi lәqәb Abbasqulu bәy,

Diyari-nәzmü şerә padişahdır.

Firidun bәy Köçәrli

ġAĠR, ALĠM, GENERAL BAKIXANOV

Abbasqulu ağa artıq çoxdan rus ordusunda

xidmәtdәdir vә onu tanıyanların hamısı

bilir ki, atasının ümidlәri tamamilә

doğrulmuşdur. İndi o, Avropa mәdәniyyәtinә

daha yaxından bәlәd olmaq üçün vә

maraqlandığına görә Rusiyanı sәyahәt

edir.

Y.N.Ozeretskovsk dekabrist yazıçı.

Abbasqulu ağa Bakıxanov general olmuşdurmu? Bu sual çoxlarını

düşündürür. ―Azәrbaycan gәnclәri‖ndә mәnim ―General Bakıxanovlar‖ adlı

mәqalәmdәn sonra bu sualla tez-tez mәnә müraciәt edirlәr. Vaxtilә bir tәdqiqatçı

arxiv materiallarında rast gәldiyi ―General A.Bakıxanov‖u Abbasqulu ağa bilib vә

bu barәdә mәtbuatda çıxış etmişdi. Sonralar mәlum oldu ki, hәmin general

Qüdsinin kiçik qardaşı Abdulla ağa Bakıxanovdur. Hәr ikisinin adının baş hәrfi

―A‖ ilә başladığına görә tәdqiqatçı onları sәhv salmışdı. Amma Bakıxanovlar

nәslinin nümayәndәsi Mәmmәdrza Bakıxanov ata-babalarının söhbәtlәrinә istinad

edәrәk inadla deyirdi ki, Abbasqulu ağa Bakıxanov da general olub. Әldә heç bir

sәnәd olmadığına vә inqilabdan әvvәlki әdәbiyyatlarda bu barәdә hәlәlik yazılı

mәnbә tapılmadığına görә bu fikrә inanmaq çәtin idi.

Lap bu yaxınlarda azәrbaycanlı generallar haqqında tәdqiqat apararkәn

Azәrbaycan Dövlәt Tarix Muzeyinin kitabxanasından mütaliә üçün bir kitab aldım:

Arnold Zisserman ‖İyirmi beş il Qafqazda‖. Bir әsrdәn çox rәflәrdә qalan bu

kitabın vәrәqlәri az qala bir-birinә yapışmışdı. Sәhifәlәrindәn hiss etmәk olurdu ki,

bu qiymәtli kitab çoxdan istifadәsiz qalıb.

Kitabın adından göründüyü kimi müәllif düz iyirmi beş il - 1842-ci ildәn

1867-ci ilә kimi Qafqazda hәrbi xidmәtdә olub. Poruçik kimi xidmәtә başlayan

A.Zisserman podpolkovnik rütbәsinә qәdәr yüksәlib. Gәncәdә, Qazaxda, Qubada,

Dәrbәnd vә Teymur Xan-Şurada hәrbi qәrargahda işlәyib. İlisu sultanlığındakı

komendantlıqda xüsusi işlәr rәisi olub.

Arnold Zissermanın beşcildlik monumental әsәri 1879-cu ildә Sankt-

Peterburqda nәfis tәrtibatla çap olunub. Kitabın ikinci cildinin әlli üçüncü

sәhifәsindә maraqlı bir fakta rast gәldik. Müәllif yazır: ―... Kiçik bir keçiddәn

sonra biz Gülüllü kәndindә düşәrgә saldıq. 1842-ci ildә knyaz Arqutinski

Qazıkumık xanlığını hiddәtlәndirәn, öz dairә rәislәri podpolkovnik Snaksaryovu

başqa zabitlәrlә birgә әsir tutan dağlıları burada qırmışdı. O vaxtlar hәlә general-

mayor rütbәli knyaz Arqutinski Samur dәstәsi adlanan vә Cәnubi Dağıstanda hәrbi

әm