AZ9RBAYCAN MEMARLIGININ KLASSiKL9Ri KllACCUKH A3EPBAifAX<AHCKOU APXUTEKTYPhl

~amil Fatullayev-Fiqarov

QAFAR iZMAYLOV

KA«llAP li13MAi1llOB

Bakt-2013

a AZ8RBAYCAN RESPUBLiKASININ MEMARLAR iTTiFAQI COI03 APXMTEKTOPOB A3EPEA~CKOM PECIIYEA11KM

Layihanin rahbari:

Dizayn: Masulkatib: Kompiiter tartibab:

Elbay Qasnnzada

Novruz Novruzov Jala Muradova Gillnar Safarova

~.Fatullayev-Fiqarov. Azarbaycan memarhguun klassiklari. Qafar izmaylov.

Baki, "!;arq-Qarb" Na§riyyat Evi, 2013, 84 sah.

© Azarbaycan Respublikasmm Memarlar ittifaq1, 2013 © "~rq-Qarb" Na§riyyat Evi, 2013

ISBN 978-9952-3HJ20-{i 978-9952-32-{)59-{i

AH3aHH:

0TBeTCI'BeHHDIH ceKpeTap~.o:

KOMIILIOTepHC)e ocpopMileHJ'Ie:

3llL6aH KaCHM-3a,d,e

Ho•pya Ho•pyao&

)[(Me MypOAOBa

fBMLHap Cacj>apo•a

III.<I>a-ryAllaeB-4>HrapoB. KilacCHKH A3ep6aAAJKaHcKoA apXHTeK-rypl>l. Kacj>ap l'bMaAiloB.

Ba><y, li13;l,aTell&eKHil AoM "'IIapr-fap6", 2013, 84 crp.

© Cmoa ApxHTCKTOpo• Aaep6aiw<<~IHCKOil Pecny6AHKH, 2013

© li13;l.aTellbCKHil AoM "I!Iapr-fap6", 2013

www.eastwest.az www.fb.com/eastwest.az

QAFAR iZMAYLOV V8 FOR~TADT

1870-ci illarin malum neft bumundan son­ra Bakmm arazisi kil;ik mahallalari va dar kii­<;alari olan nahang tikinti meydan<;asma <;evril­mi§di. ~ahar miivafiq obyektlarin tikintisina haz1r olmayana qadar he<; bir ictimai, miilki bina va tikili in§a edilmirdi. esas diqqat bir va ikimartabali ya§ayi§ binalarmm tikilmasina yonlandirilmi§di.

~ahar idarasinin Tikinti §Obasi §ahar arxi­tektorlarmm tasdiq edilmak ii<;iin taqdim et­diklari layihalari miizakira etmayi <;atd1rmird1. Tikintiya talabat biitiin parametrlar iizra mii§a­hida olunurdu.

Neft sanayesindaki canlanma §ahar tikintisi­nin inki§afnu stimulla§dmrdi, lakin hacmi struktur, xiisusila hamin dovrda, memarhq tikililari ila tarnsil olunmarni§di. Umumi §aharsalma prosesinin for­mala§masl va inki§afl davam edirdi. ahali halalik klassik iifiiqi va §aquli kasimli hissalari, sada fasad­larm iizarinda tatbiq olunan oziinamaxsus forma va iisullan olan yeni Avropa memarhgrru qabul etmaya hazrr deyildi. Faza kompozisiyas1 kii<;a §abakasinin inki§afmda faal i§tirak etmirdi.

1880-ci ildan sonra memarhq faaliyyati F.Lemkul, M.Botov, D.Buynov, A.Kandinov, Y.Skibinskiy, V.Simokson, N.Tverdoxlebov, Ma­§adi Mirza Qafar izmaylov, N.A. fonder Non­nenin yarad1c1h~ ila tamsil olunub.

Bu ilk memarlar pleyadas1d1r ki, yerli aha­linin s1rasmdan olan sifari§<;ilarin - asasan ki<;ik

torpaq sahalarina malik orta tabaqa niimayan­dalarinin talablari ila qar§da§rm§dl. Sahalardaki tikintilarin siXhgi avvalca <;ox yiiksak deyildi. Tikililar adatan bir s1rada yerla§dirilmi§ otaq­lardan, a<;~q va ortiilii eyvanlardan va ya qalere­yalardan ibarat olurdu. Dartllrm§ qaydada olan hayat sisteminda pillakanlar a<;~q iislublu olur va malikananin kanarmda yerla§dirilirdi. Manzillar sanitar qov§a~ va komak¢ otaq da daxil olmaqla mahdud sayda otaqlardan ibarat olurdu.

Bakl manzillarinin plan sisteminin inki§a­h prosesi avvalda yerli ahalinin mentaliteti ila bagh bir s1ra sosial, dini, ictimai maqamlarla iiz­iiza galirdi.

Tadrican §ahar mahallalarinda nisbatan ge­ni§ ya§ayi§ miilklari aradan <;IXlr, S1xh~ yiik­salmasi isa binalarm geni§lanmasi va ikis1ra dii­ziimlii tikililarin meydana galmasi ila alaqadar idi. Hamin dovrda yalruz ya§ayi§ manzillarinin deyil, elaca da ya§ayi§ binalarmm plan struktu­runun yeni talablara uygunla§drrllmas1 ba§ verir.

Bakl §aharinda manzillar qonaq, iimumi istifada, geni§ komak<;i otaqlar sistemli, vanna otaqh va aynca tualet otaqlanna malik idilar.

Ya§ayi§ binalanru layihalandiranlar daxi­li planla§dirmada ananavi maqamlan nazara almah olur, qad1nlar ii<;iin aynca otaqlar plan­la§dmrdllar. Qar§Iya <;IXan problem memarlarm faaliyyatinda <;atinlik yarad1rd1. Manzillarda otaqlarm iki suada yerla§dirilmasi va §ii§a ila

5

qapaddan qalereyalar - §ii§abandlar - ayn-ayn ataqlarm tacrid edilmasina va har birinin miis­taqil9Xl§a malik almasma §arait yaratd1.

Har bir arxitektar ya§aYl§ binalanm layiha­landirarkan §aharin iimumi ananavi iisullarma istinad edir, lakin eyni zamanda ya§aYl§ tiki­lilarinin in§asma miinasibatda oziinamaxsus traktavka prinsiplari tatbiq edirdi (72).

~ahar strukturunda ya§aYl§ malikanalari qabaritlarina, sahasina va abrisa miivafiq alaraq yerla§dirilarkan kampazisiya-plan iislubu tartib alunurdu, anun asasmda isa fardi layihalar i§la­nib haz1rlamrdi.

Arxitektar Ma§adi Mirza Qafar ismaylav memarhq miihitina daxil alanda Qas1m bay Haobababayav (1811-1814-cii illar) faal §akilda §aharin memarh~ va in§aSI ila ma§gul alaraq Bakmm markazinin plan va kampazisiya struk­turunun asas miiddaalanm miiayyan etmi§di. ~aharin bu yeri halalik mahv edilmami§dir va movcud alan ikimartabali binalar Azarbaycamn memarhq irsina Qas1m bay yarad1oh~ me­marhq abidalari kimi daxil almu§dur.

Qafar izmaylav faaliyyata 1868-ci ilda Qa­Slm bayin rahbarliyi alhnda ba§lami§di, hamin vaxtlar a, ikimartabali karvansaramn (indiki "Araz" k/t) layihalandirilib tikilmasi ila ma§gul idi. Q.izmaylavun memar kimi layiha tacriibasi 1884-cii ildan malumdur. Onun geni§ yarad1Cl­h~ Azarbaycanm MDMA-da qarunub saxla­mlan 250-dan arhq layiha, vaxh ila Baklnm va i<;ari§aharin biitiin tarixi kii<;alarinda ucalddan birmartabali diikanlardan tutmu§, ikimartabali ya§ayl§ evlari va Bakl milyan<;Ularmm <;axseksi­yah arxitektur binalan ila tamsil alunur.

Ya§ayl§ binalarmm planla§dmlmas1 va me­marh~ ila bagh movcud alan zangin va geni§ material hamin binalarm §aharsalma plam ba­Xlrmndan tasnifahm vermak, kii<;aya nazaran planla§drrma iislublanm miiayyan etmak, miilklarin daxili struktur traktavkas1m taqdim

6

etmak - binanm biitiin perimetr bayu a9h§1, Il-§akilli, kii<;atini, f-§akilli va suah - imkam yaratrm§dir.

Ya§ayi§ binalanrun fasadlarmm arxitektur kampazisiyas1m simmetrik va asimmetrik vari­antda analiz etmak alar.

1806-ci ilda rus qa§unlan tarafindan zabt edildikdan sanra Bak1 §aharinin far§tadh i<;a­ri§ahar atrafmda biitiin istiqamatlarda inki§af etmaya ba§lad1, burada binalann ugurlu in§a­Sl gedirdi. ~imal istiqamatinda ki<;ik miqyash kvadrat§akilli ilk §ahar mahallalari markazi movqe tutur, burada ikimartabali ya§ayl§ binala­n ucaldd1r. Sanralar §arq va qarb istiqamatinda §ahar mahallalari uzaddrm§ farmaya salmaraq, s1ral1 ya§aYl§ sahalarina boliinmii§diir, bu da arta galirli ahalinin tikinti aparmas1 ii<;iin alve­ri§li idi.

Qafar ismaylav layihalandirma va tikin­ti faaliyyatini tarixi mahallalar sarhadinda hayata ke<;irib: canubda - sahil kii<;asi, §imalda - ~amaxinka adlanan yerda, §arqda Telefannaya kii<;asinin hiidudlannda va qarbda Taza-Pir va <;ambarkand arazisinda.

Mahallanin biitiin perimetr bayu planla§dml­dlj?;l va tikildiyi Birinci in~aetma iislubunu Qafar izmaylav 1896-o ilda Qanll-Tapa deyilan yerda, Hao Hiiseynin layihasinda realla§dlrml§drr.

U<; kii<;aya iiz tutan (yonlanan) ikinci in­~aetm<J iislubu daha geni§ variantda taqdim alunub: Varontsav kii<;asindaki 2 martabali ya­§aYl§ binas1, Bazamaya kii<;asinin tini, 1880-ci il, Telefannaya, 1890-ci il; I daracali tacir Ma­§adi Faraculla 8liyevin 2 martabali ya§aYl§ evi, 1890-ci illar; 8lakbar bay Nasirbayavun <;ambarakandda 1 martabali binas1, 1890-ci il, Karbalayi Muxtar Kazrmavun Pa<;tavaya kii<;a­sindaki 2 martabali binas1; 1890-o il: II daracali tacir Karbalayi Mustafa Hao Rasulavun Pa<;t meydamndak1 2 martabali binas1, 1887-ci il; 8ziz va Haobala Qafaravlann <;adravaya kii-

~;asindaki 2 martabali binas1: Miza Baba Hacr­mn ~aharin qarb hissasindaki ikimartabali evi; Hac1 Mammad Karbalayi Mammad oglunun 2 martbali evi, 1886-cl il;, 8liverdi Mammad Cafar oglunun M.Qorkiy va <::adrovaya kii~;alarinin

tininda yerla~an 2 martabali evi, 1891-ci il; Qa­far izmaylovun ~aharin markazindaki 1 marta­bali evi. ikinci iislublu tikililar sahasi va hacmi miixtalif olan tarixi mahallalarda dislokasiya olunmu~dur. Bu binalar 1886, 1887, 1890, 1891, 1896-cl illarda bu kii~;alarda tikilib: Qanh tapa­nin ~imah, <::ambarakandin qarbi, Telefonnaya kii~;asinin ~arq hissasi.

0 dovrda evlar siX tikilmami~di, kii~;alar nis­batan geni~ va a~;1q olub oziinamaxsus memarhq tamayiiliina va iislub dasti-xattina malik idilar. Arxitekor Qafar izmaylov digar memarlarla yana~1, Bak1mn galacak inki~afrm qabaqcadan goran sakinlarinin sifari~lari asasmda ~aharin ya~aYl~ miilklarinin ~a edilmasinda faal i~ti­rakedirdi.

Ufiincii iislubda kii~;atini ~a edilan tikililar ~ahar kii~;alarinda hacrni-faza movqeyindan va maraqh memarhq hallinda ~;IXl~ edirdilar. Biitiin ya~aYl~ evlari ikimartabalidir. Ya~aYl~ evlarinin siyarusrm taqdim edirik: Suraxam va Persidska­ya kii~;alarinin tininda, 1899-cu il; A~a& Taza-Pir va Suraxam kii~;alarinda; Ma~adi Hasan Valiyeva maxsus olan Taza-Pir va Suraxam, 1890-cr il; Sii­leyman Mammadqulu oglu Tatarskaya va Tser­kovnaya kii~;alarinin tininda, 1890-cr il; Hacr Pol Malik Hacr, 1888-ci il; Sergeyev Vorontsov va Aziatskaya kii~;asinin tini, 1890-cl il; Vorontsov kii~;asi va Bazar kii~;asinin tini, 1880-ci il; Taza-Pir va <::adrovaya, 1889-cu il, Nasrulla Abbasqulu oglu Nijnyaya Priyutskaya kii~;asinda, 1890-cl il; 8li Yusif Aziatskaya kii~;asi M.Qorkiy kii~;asinin tini, 1891-ci il; Karbalayi Xalixali M.Qorki kii~;a­sinda, 1891-ci il, Hiiseyn Hacr Abdulla oglu 8mi­rov Po~;t meydamnda, Suraxam va Persidskaya kii~;alarinin tini, 1899-cu il.

Birmartabali kiinc binalan: Persidskaya kii­~;asinda Po~;t kii~;asinin tini, 1887-ci il; Balaxans­kaya kii~;asinda, Abbas Karbalayi Hiiseyn oglu­na maxsus, 1886-cr il.

Bakmm arazisinda birinci va ikinci tip tiki­lilar paritet asasmda tarixi mahallalarda domi­nanthq ta~kil edir, ~ahar kii~;alarini oz arxitektur fasadlan ila Avropa order sisteminin dabdabali iisullan ila sanki canlandmrlar. XIX asrin sonu­na qadar mahz bu binalar asas in~aat fondunu ta~kil edirdilar.

Dordiincii iislub s1ravi ~aat xarakterli­dir, ~aharin planl1 struktunma va kii~;alarin

~abakasina ikinci va ii\;iincii iislublar arasmda daxil olmu~ va oziinamaxsus tarzda Bakmm XIX-XX asrlarin hiidudunda memarhq simasl­nm formala~masmda i~tirak etmi~dir.

Burada da 2 martabali ya~aYl~ evlari domi­nanthq ta~kil edir, binalann tikilma s1xh& xeyli yiiksakdir. ~ahar ahalisi ya~aYl~ tikintisinin im­kanlanm gordiikdan soma, oz vasaitini daha galirli va sarfali olan bu sferaya yahrmaga can ahrd1.

Man isa arxitektor Qafar izmaylovun yara­d1c1hgmdan yazuam. Bu memar 1883-1893-cii illar arasmdak1 15 il arzinda Baklllin kii~;alarina yeni hayat verarkan takca s1ravi ~ahar ahli iil;iin evlar, binalar tikmami~dir, tammm~ Bakl mil­yon~;Ulan Aga Musa Nag1yev, Asian A~urov, Hacr Mustafa Rasulov va ba~qalan oz miilkla­rinin i~asrm ona etibar etmi~dilar va belalikla da, memar Qafar izmaylov bizlara zangin bir irs qoyub getmi~dir.

Dordiincii ~t tipi ~&dakl 2 martabali ~~ evlari ila tamsil olunm~dur. Suraxam kii~;asinda, Abbasqulu oglu, 1892-ci il; Krasnokres­tovskaya kii\;<lsi, Karbalayi Cafar oglu, 1892-ci il; 8bdiil Hasan Salimov - Suraxam kii\;<lsi, 1889-cu il; ..... Siileyman, 1890-cr il; ~& Taza-Pir kii~;asi. 1890-cr il; Mirza 8li oglu - Persidskaya kii\;<lsinda, 1890-cr il; Abdulla oglu; 1890-cr il; Kamenistaya

7

kii~asinda - Mammad Sadtx, 1887 -ci il; Xarum Niftulla q_lZl - ~adrovaya kii~asi, Tserkovnayarun tini, 1880-ci. il; Abdulla 8mirov - Suraxanskaya kii~asinda, 1886-CJ. il; Suraxanskayada Mammad Ma~adi, 1890-a il; Haa Zeynal, 1890-a il; Karbalayi Mammad Hiiseyn 8liyev- Balaxanskaya va A~agr Priyutskaya arasmda, 1889-cu il; Karbalayi, 1889-cu il; ~gr Taza-Pir kii~asi, 1890-a il.

Qafar izmaylov for~tadtla yana~1 i~ari~aha­rin qadim hissasinda da memarhq niimunalari yaratmi~d1r.

i~ari~aharin ~aharsalma strukturu iranm, Zaqafqaziyanm, Orta Asiyanm va hatta uzaq Hindistarun ~aharlari ila ticarat aparan, sanat­karhq, xal~a toxuculugu, bag9hq, zafaran yeti~­dirilmasi ila ma~gul alan ahalinin sosial-iqtisadi va siyasi vaziyyatindan as1h olaraq inki~af edir­di. Hala qadim zamanlardan Bakl atrafmda ba~­qa olkalara ixrac edilan neft Va duz 9Xanhrd1.

Bu faktorlar, xiisusila da ~aharin Xazar da­nizinin sahilinda alveri~li buxta va limanda yerla~masi, onu iqtisadi cahatdan qiidratli edir­di. Mahdud 21,5 hektar sahada tadrican, asrlar arzinda dini tikililari, ticarat obyektlari, hamam­lan alan ya~ay1~ mahallalari yararurd1. Miixtalif mahallalarin struktur tarkibinda boyiik olma­yan planh komplekslar formala~Ird1 ki, onlar da qovu~araq, arazinin qabanq relyefi da nazara almmaqla kii~a ~abakasina ~evrilirdi.

i~ari~aharin ~imal-qarb hissasinda, an yiik­sak noqtada i~qala-~irvan~ahlar siilalasinin iqamatgah1 yararur. iqamatgah tadrican saray adarnlan va qulluq ahlinin ya~ad1g1 mahallalarla ahata olunurdu. Tacirlar, sanatkarlar, bahq~I­lar - daniz va ticaratla s1x bagh alan insanlar danizin yaxmhgrna, sahil zolagrna dogru can ahrduar. Mahz alveri~li movqeyina gora sa­hil boyunca mohkam asash, bir-iki martabali karvansaralar (Qas1m bay, Buxara, Multaru va digar) tikilmi~di. Bu yolun iistiinda, ~imalda ~amax1 alaqapdarmdan ba~lay1b canub-qarbda

8

Salyan qapdarma qadar uzanan ticarat ma­gistrah yararur. Karvansaralarla yana~1 Ticarat magistral1nm hacmi-faza strukturuna Ciima mascidi, mahalla mascidlari, maktab-mascidlar, hamamlar va "qaranl1q s1ralar" adlanan iistii­ortiilii ticarat Slralan daxil idi. Tez bir zamanda sahil zolagmda o dovriin gamilarinin rahat yan almas1 ii~ korpiilar da oz yerlarini tutdu.

i~ari~ahar qalasl qon~u qiidratli olkalarin diqqatini har zaman cazb edirdi. 1501-ci ilda Bakrm ala ke9ran ~ah ismayd Safavi ~ahari, o ciimladan ~irvan~ahlar Saray Kompleksini xeyli dagrdu. Saray 1806-ci il rus qo~unlanrun istila­sma qadar maskun olmam1~du.

8razinin relyefi va eni~li-yoxu~lu kii~alar ~abakasi kub~akilli hacma malik evlari va ifadali siluet yaradan da~ silindrik govdali qadim mascid minaralari alan mahallalarin meydana galmasina sabab olur.

~aharin hacmi da~ plastikas1 tapaiistii ~ir­v~ahlar Saray Kompleksi ila birga geni~ ara­zinin dominanh olub, oz panoram1 ila boyiik tasir bag1~layan bir goriintii idi. Sahilda sonun­cu Sasanilar dovriina aid alan (VI-VII asrlar) afsanavi va monumental qiilla - qiivvatli, ifadali silueta va arxitektur obraza malik olub, diinya memarhgrnda analoqu olmayan "Q1z qalas1" ucahrd1. XVII asrda yerli ahali bu qalan1 "Xo~­baxtlik" adlandmrd1.

Miiallifin a~kar etdiyi anonim alyazma fraqmentinda deyilir ki, "qala ~oxlarm1 xilas et­mi~dir, takca doyii~ giinii yox. Ham9nifl Sizin kimi insanlan sirli elmlar sahasinda - niiciim elmi hifz etmi~dir. Qalada har giin nagara ~ah­nar va bu musiqili ~algr ila diinyanm Ulu ~ahrm "Giina~i" qar~dayuddar". "Qiz qalas1" haqqm­da obyektin yalmz miidafia ahamiyyatini deyil, elaca da onun madani va elmi ahamiyyatini a~Iq­layan bela mazmunlu malumatlara ilk dafa rast galinir. Maraqh fakt odur ki, burada "talabalarla birga goy qiibbasi mii~ahida olunurdu".

Baki 1806-ci ilda almdiqdan sonra i._ari~ahar arazisinda yerla~an harhi idara qalaru oz maraq­larma uygun olaraq, miidafia maqsadlari ii¢n uygunla~dirmaga ._ah~Irdi. Baki qalasmm 1835-ci ilda tartih edilmi~ yeni plam, harhi maskan ruhunda olan, tamamila farqli plan kompozisi­yasmi nazarda tutmu~du. Yiiksak iist noqtada yerla~an i._ari~ahar, elaca da ~irvan~ahlar qala rayonu va onu ahata edan mahallalar iri kvartal­lara hOliinmii~ giiclii miidafia ohyektina ._evrilir. Mii~ahida ii¢n geni~ esplanada yararur. Onun ardmca sahila dogru ~iia ~aklinda qo~a sualar­la miixtalif formah mahallalar yerla~dirilmi~di, onlann arasmda isa geni~ kii._a salmmi~di.

Bakmm 1835-ci ilda hazulanmi~ yenidan­qurma layihasi na ~aharin asrlardan hari mov­cud olmu~ ~aharsalma qurulu~unu, na da onun unikal memarhq ahidalarini qatiyyan nazara alrmr, ahalinin taleyi, arazinin tarixi topoqrafi­yasi ila hesahla~rmrd1. <::ar Rusiyasmm i~gal._I hakimiyyati yeritdiyi kolonial siyasatla oziiniin heynalxalq jandarm mahiyyatini tasdiq edirdi.

~irvan~ahlar Sarap Kompleksi, xiisusila da saray hinasi artilleriya pakqauzuna ._evrilmi~, ikinci martahanin asas divarlan da&dllmi~di. Baki xanlanmn geni~ kompleksinin yerla~diyi ~amaxi qapllarmm yanmda digar miiassisalarla hir yerda harhi komendantliq yerla~dirilmi~di. XIV-XV asrlara aid olan qadim hamamm iistii torpaqlanmi~di. 8razinin ayn-ayn yerlarinda dini tikililar da&dlnh, yerinda zahit va asgar ka­zarmalan salmmi~di.

Qafqaz Rusiya tarafindan tamamila zaht edildikdan sonra i._ari~aharin planmm dayi~di­rilmasi zarurati aradan qalxir va qala divarlan arxasmda nizami va diizhucaqh plan sisteminda salmmi~, dii~arga iisluhlu ki9k mahallalari, dar kii .. alari olan hayir ~ahar (for~tadt) yaranu.

Neft hayacanmdan sonra hir ._ox koklii ha­kllllar i._ari~aharin asasan hirmartahali olan ya­~ayi~ evlarini, qadim tamallari saxlamaq ~artila,

qaldmh ikimartahali edirdilar. Yerli ahang da­~mdan Baki-Ah~eron memarhq ananalarinda tikilmi~ hu ya~ap~ evlari ._atma tag, tagtavan va giinhazlara malik oluh, arxitektur kiitlalarin tektonikasrm niimayi~ etdirirdilar. Bu irsin ki .. ik hir hissasi halalik movcuddur.

Artlq XIX asrin sonlanna yaxm i._a~ahar ahalisinin ._oxu memar layihalari asasmda miix­talif klassik Avropa iisluhlarmda va milli motivlar asasmda iki-ii._ martahali y~a~ evlari tikdirmi~di. 0 zaman i~~aharda gedan ~t canlanmasmda istedadh arxitektor kimi tarurum~ Ma~adi Mirza Qafar izmaylov da faal ~tirak edarak fo~tadtda hir ._ox tikililarin miiallifi olm~dur.

i._ari~aharda Qafar izmaylovun layihalari asasmda ev tikdiran sifari~._ilarin hazilarini gos­tarmak istardim: 1. Karhalayi Cafar Ma~adi Karimovun 2 mar­

tahali hinasi, 1889-cu il. 2. Ma~adi ismayll Ma~adi 8li Verdi oglunun 2

martahali hinasi, 1890-cr il. 3. Ma~adi Riistam Ma~adi Asian oglunun 2

martahali hinasi, 1887-ci il. 4. Ma~adi Malik Mansurovun 2 martahali hi­

nasi, 1891-ci il. 5. Karhalayi 8lihala oglunun 2 martahali hi­

nasi, 1884 il. 6. Karhalayi Mammad-Ba&r Hacr Mustafa og­

lunun 2 martahali diikani, 1887-ci il 7. Karhalayi Xalil Aga Mammad oglunun 1 lf2

martahali hinasi, 1890-cr il. 8. Haci Zeynalahdm Ta&yevin 2 martahali ya­

~ap~ hinasi, 1890-ci il. 9. Karhalayi Sadixm 2 martahali ya~ayi~ hina­

SI, 1890-cr il. 10. II dadaracali tacir Karhalayi Molla Hadi Karim

oglunun 2 martahali ~~ hinasl, 1886-cr il. 11. Aga Sadix i~mapl oglunun 2 martahali hi­

nasi, 1887-ci il. 12. Fatali Ma~adi Baharun 2 martahali hinasi,

1891-ci il.

9

13. Hacr Qarabala Manafovun 2 martabali bina­Sl, 1890-Cl il.

14. Aga Abdulla Cafarovun 2 martabali binas1, 1886-Cl il.

15. Ma§adi Vahab Ma§adi Mammadhasan og­lunun 2 martabali binas1, 1891-ci il.

16. Ma§adi Baba Mammadqulu oglunun 2 martabali binas1, 1891-ci il.

17. Ma§adi Macid oglunun 1 martabali diikaru­lan, 1890-Cl il.

18. Qurban 8li oglunun birmartabali diikanla­n, 1891-ci il.

19. Ma§adi Zeynalabdm Hac1 8lakbar oglunun birmartabali ya§a)'l§ binas1, 1891-ci il.

20. Karbalayi Agabala Rahim oglunun 1 marta­bali binas1, 1888-ci il. Qafar izmaylovun layihasi ila tikilmi§ bina­

lar i~ari§aharin Ba§ plarunda aks olunmu§dur. Bu tikililar Boyiik Qala kii~asi va onun tasir dairasinda, Ki9k Qala kii~asinda, dairavi yol atrafmda qala divarlan ila iizbaiizda markaz­la§mi§lar. Bazilari bu giinlara qadar salamat qa­hb va indi orada ofislar yerla§ir. Masalan, Ma­§adi Malik Mansurovun (1891-ci il), Molla Hadi Karim oglunun (1886-cr il) Ciima mascidinin ya­nmda yerla§an ke~i§ ya§a)'l§ binalan. Tikililar istar hacmi-faza, istarsa da memarhq brunmm­dan, §arti Avropa tamayiillii iislub va forma iisullan ila §ahar in§aatmda hakim movqelari tutmu§lar.

Qafar izmaylov XIX asrin sonunda Bakmm an mahsuldar arxitektorlarmdan biri olmu§­dur. Onun layihalari asasmda Bakmm miixtalif kii~alarinda tikilmi§ ya§a)'l§ binalannm disloka­siyasl geni§dir. Ya§a)'l§ binalarmm kii~alar iizra siyarusm1 Siza taqdim edirik. 1. Tserkovnaya (Vidadi) Tatarskayarun

(A.M.Top~ba§eV) tini, 1890-cl il. 2. Tserkovnaya (Vidadi) <;adrovayanm (Mah­

yev) tini, 1887-ci il. 3. Taza-Pir kii~asi va <;adrovaya, 1889-cu il.

10

4. A§a~ Taza-Pir (Mirza Fatali) kii~asi, 1890-cr ii. 5. Persidskaya (M.Muxtarov) Po~t (Ta~yev)

kii~asinin tini, 1887-ci il. 6. Aziatskaya (A.O. Quliyev) Morskaya (Biil­

biil) kii~asinin tini, 1891-ci il. 7. Vorontsovskaya (M.8zizbayov) Bazar (Hii-

si Hac1yev) kii~asinin tini, 1888-ci il. 8. Balaxanskaya (Fizuli), 1886-cr il. 9. Vorontsovskaya, Aziatskayanm tini, 1890-a. il. 10. Suraxanskaya (Bir May), 1890-cl h. 11. M.Qorki, 1891-ci il. 12. Telefonnaya (28 may), 1896-cl h. 13. <;ambarakand (Muxtad1r), 1890-cr il. 14. Po~tovaya, 1890-clil. 15. Suraxanskaya, 1886 il. 16. Po~t meydan1 (Fizuli), 1887-ci il. 17. Po~t meydan1 (Fizuli), 1887-ci il. 18. A§a~ Taza-Pir va Suraxanskaya, 1890-Cl il. 19. <;adrovaya, 1890-cl il. 20. Suraxanskaya, Persidskayanm tini, 1889-cu il. 21. Persidskaya, 1890-cl il. 22. Kamenistaya (B.Safaroglu), 1887-ci il. 23. Suraxanskaya, 1889-cu il. 24. Yuxan Priyutskaya, Spasski dongasi (K. iz-

mayilova), 1890-cr il. 25. Aziatskaya, 1886-cl il. 26. <;adrovaya, M.Qorki kii~asinin tini, 1891-ci il. 27. Suraxanskaya, 1892-ci il. 28. Krasno-Krestovskaya (ilnam ~), 1892-ci il. 29. Krasnovodskaya (S.Vurgun), 1891-ci il. 30. Persidskaya, Suraxanskaya kii~asinin tini,

1889-cu il. 31. Suraxanskaya, 1886-cr il. 32. Po~tovaya, 1887-ci il. 33. Persidskaya, Gimnaziya (Tolstoy) kii~asinin

tini, 1890-Cl il. 34. Balaxanskaya, 1887-ci il. 35. Verxnyaya Priyutskaya, <;adrovayanm tini,

1889-cu il. 36. Krasnovodskaya, 1891-ci il. 37. Qanl1-Tapa (D.8liyeva), 1896-Cl il.

38. Nijne-Priyutskaya, 1891-ci il. 39. Balaxanskaya, 1889-cu il.

Qafar izmaylovun layihalari asasmda in~a olunan tikililar ~imalda Qanh-Tapa, qarbda <::ambarakand, ~arqda Telefonnaya, canubda Bay:Ll rayonunun hiidudlan daxilinda olan arazilari ahata edir. Siyaluda Qafar izmaylovun zangin memarhq irsinin ham1s1 gostarilmayib. Qeyd etdiyimiz kimi, biz Azarbaycan Respubli­kasmm Markazi Dovlat Tarix Arxivinda 250-dan arhq layiha a~kar etmi~ik, lakin onlann ara~­dmlmasi iic;iin fiziki imkanlar olmad1gmdan, layihalarin dordda biri ila kifayatlandik, hesab edirik ki, bunlar Bak1 arxitektonmun yaradicih­gmm i~1qlandmlmas1 iic;iin yetarlidir.

Tikintinin dami ba~lanna vurdugundan, memar Qafar izmaylovun rahat ya~ayi~ evlarini sezmadan buldozerla iistiindan ke9-blar. Sala­hiyyat sahiblari isa bu barbarlarm miidhi~ hara­katlarini dayandrrma~lar. Bah, taassiif ki, ha­qiqi baklhlann faxr etdiyi va qonaqlarmm heyran qald1~ tarixi va memarhq simasrm itirmi~dir.

ilk novbada, layihada fasadlan frontal ti­kintiya yonlanmi~ ya~ayi~ binalarmm, soma isa kii~atini tikililarin planlan nazardan ke~irilir.

Burada yalruz ya~ayi~ binalarmm kii~aya nazaran plan halli iiza 9xm1r, ham atraf miihit, ham da bunlan ahata edacak arxitektur motivlar yararur.

Frontal tikili~li ya~ay1~ miilklari: M.Qorki va <::adrovaya kii~alarinin tininda

8liverdi Mammadcafar ogluna maxsus ya~ay1~ evi, 1891-ci il. 1. Suraxanskaya kii~asinda 2 martabali ya~a­

YI~ binas1, Abbasqulu oglu, 1892-ci il. 2. Krasno-Krestovskaya kii~sinda 2 martabali ya­~~ binas1_ Karbalayi Cabbar oglu, 1892-ci il.

3. Karbalayi Xaliqin 2 martabali ya~ay1~ bina­Sl, 1880-ci il.

4. 2-ci daracali tacir Agababa Hac1samad og­luna maxsusu 2 martabali ya~ayi~ binas1, Aziatskaya kii~asi,1886-ci il.

5. 2 martabali ya~ay1~ binas1, 1886-ci il. 6. A~ag1-Tazapir kii~asinda 2 martabali ya~a­

YI~ binas1, 1890-o il. 7. Ma~adi Vahaba maxsus 2 martabali ya~ay1~

binas1, 1891-ci il. 8. Suraxanskaya kii~asindaki Abdiilhasan Sa­

limova maxsus 2 martabali ya~ap~ binas1, 1886-o il.

9. Spasskaya va Verxne-Priyutskaya kii~alari­nin tininda Nasrulla maxsus 2 martabali ya­~ayi~ binas1, 1890-ci il.

10. Hac1 Mammad Karbalayi Mammad ogluna maxsus 2 martabali ya~ap~ binas1, 1886-o il.

11. Siileyman Mammadqulu oglunun Tatarskaya va Tserkovnaya kii~alarinin tininda yerla~an ikimartabali ya~a~ binas1, 1890-o il.

12. Mirzababa Hao Mammadali oglunun ~a­harin qarb hissasinda yerla~an 2 martabali ya~ap~ binas1, 1890-ci il.

13. A~ag1 Taza-Pir kii~asinda 2 martabali ya~a­YI~ binas1, 1890-o il.

11

14. aziz va Haabala Qafarovlann 2 martabali ya~a)'l~ binasi, 1890-ci il.

15. Mirza ali oglunun Persidskaya kiiwsindaki 2 martabali ya~ayi~ binasi, 1890-a il.

16. abdin oglunun 2 martabali ya~ayi~ binasi, 1890-a il.

17. Mammadsadiq Haa Molla Qasrm oglunun Kamenistaya kii-.asindaki 2 martabali ya~a­YI~ binasi, 1887-ci il.

18. Xarum Nuftulla qizmm <;adrovaya va Tser­kovnaya kii-.alarinin tininda yerla~an 2 martabali ya~ayi~ binasi, 1880-ci il.

19. II daracali tacir Karbalayi Mustafa Haci Rasulovun Po-.t meydarundakl 2 martabali ya~a)'l~ binasi, 1887-ci il.

20. Abdulla bay amirovun Po~ meydarundaki 2 martabali ya~ayi~ binasi, 1887-ci il.

21. amir bay Nasirbayovun <;ambarakand ra­yonunda 1 martabali binasi, 1890-ci il.

22. Karbalayi Muxtar Kazimovun Po~ovaya kii-.asindaki ikimartabali binasi, 1890-CI il.

23. Malika maxsus 1 martabali bina, 1887-ci il. 24. Zaxar <;emyayevin ~aharin ~imal hissasin­

daki 1 martabali evi, 1888-ci il. 25. Hiiseyn Haa Abdulla ogluna maxsus 2

martabali ya~ayi~ binasi, 1890-a il. 26. Telefonnaya kii-.asindaki 2 martabali ya~a­

)'1~ binasi, 1890-ci il.

12

27. Telefonnya kii-.asinda 2 martabali ya~a)'l~ binasi, 1890-ci il.

28. Aga Dada~ Karbalayi Qurbanqulu oglunun 2 martabali ya~a)'l~ binasi, 1890-ci il.

29. Karbalayi Xallxah Haa oglunun M.Qorki kii­-.asindaki 2 martabali y~a)'l~ binasi, 1891-ci il.

30. Abbas Karbalayi Hiiseyn oglunun Balaxan­skaya kii-.asindaki 1 martabali evi, 1886-a h.

31. Mammad Ma~adi ibrahim oglunun Sura­xanskaya kii-.asinda 2 martabali ya~ayi~ hi­nasi, 1890-a h.

32. ali Yusif Mammad Vali oglunun Aziats­kaya va Morskaya kii-.asinin tinindaki 2 martabali ya~a)'l~ binas1, 1891-ci il.

33. Haa Zeynahn 2 martabali binas1, 1890-CI il. 34. Baklrun ~arq hissasinda 1 martabali bina,

1891-ci il. 35. Karbalayi Mammad Hiiseyn aliyevin Bala­

xanskaya va Nijnyaya Priyutskayarun ara­smda yerla~an 2 martabali binas1, 1889-cu il.

36. Mammadin beletajlan, 1890-a il. 37. 1 martabali bina, 1891-ci il. 38. Karbalayinm 2 martabali binasi, 1889-cu il. 39. A~a~ Taza-Pir kii-.asi ila 2 martabali bina,

1890-Cl il. Kii-.atini tikilan ya~ay1~ binalan

1. Mammad Cafar oglunun M.Qorkiy va <;ad­rovaya kii-.alarinin tinindaki 2 martabali hi­nasi, 1891-ci il.

2. Ma~adi Hasan Valiyevin A~ag1 Taza-Pir va Suraxanskaya kii-.alarindaki 2 martabali ya­~a)'l~ binas1, 1890-cl il.

3. Ma~adi Malik Mansurovun 2 martabali ya­~a)'l~ binas1, 1891-ci il.

4. Suraxanskaya va Persidskaya kii-.alarinin tininda 2 martabali bina, 1889-cu il.

5. Ma~adi Malikin 2 martabali binas1, 1891-ci il. 6. I daracali tacir Ma~adi Faraculla Aliyevin 2

martabali binas1, 1890-cl il. 7. Haa Giilmalik Hac1 Malikmammad oglu­

nun 2 martabali binasi, 1886-ci il.

8. Vorontsovskaya va Aziatskayarun tininda Ser­geyevin 1 martabali y~a~ binas1, 1890-o il.

9. Vorontsovskaya va Bazar kii~asinin tininda 2 martabali bina, 1891-ci il.

10. Atamoglarun Persidskaya va Po~t kii~a­

larinin tininda 1 martabali ya~aYI~ binas1, 1887-ci il.

11. Taza-Pir va <::adrovaya kii~alarinda 2 marta­bali bina, 1889-cu il.

-·-··-· - ·- ·-

JfCCL/ mQJ rrr sJ

12. Nasrulla Abbasqulu oglunun Nijnyaya Priyut­skaya kii~asinda 2 martabali binas1, 1890-a il.

13. Haa Hiiseynqulu Karbalayi HaCI Hiiseyn oglunun Qanh-Tapa rayonunda 2 martabali binas1, 1896-ci il. Qafar izmaylovun ya~aYI~ binalanna ~a­

harsalma movqeyindan yonalmi~ geni~ brun~­dan soma istar s1rah tikililarda, istarsa da kii­~atini binalarda ya~ay1~ miilklarinin daxili mahiyyatinin planh strukturunu ard1Cll a~Iqla­maga imkan veran sistemin asasmdakl inki~af prinsiplari a~karlanm1~du.

Malikanalarin konturundan, tikintinin sa­hasindan va sifari~9 talabindan as1h olaraq Sl­rah tikililarin va kii~atini ya~ay1~ binalanrun daxili planla~dlrma strukturu oziinamaxsus xii­susiyyatlara malik olur. Hamin faktorlar yara­diahq prosesi zaman1 memarm taxayyiiliindan ke~arak onun layihalarinda aksini taprm~du.

Ya~ay1~ miilklarinin daxili strukturlarmda bir ~ox miimkiin variantlar movcuddur. Nis­batan geni~ hayat makan1, otaqlan bir suada yerla~dirilmi~ va a9q tipli pillakan qafasi olan binalar: Abbasqulu oglunun Suraxanskaya kii­~asindaki 2 martabali ya~ay1~ binas1, (1892-ci il); 8bdiilhasan Salimovun Surxanskaya kii~a­sindaki 2 martabali ya~aYI~ binas1, (1889-cu il). Otaqlan iki suada diiziilan, a9q qalereyas1 va pillakan sistemi hayatdan olan 2 martabali ya­~ayi~ binalan da malumdur: Siileyman Mam­madqulu oglunun Tatarskaya va Tserkovnaya kii~alarindaki ya~aYI~ binas1, 1890-a il; A~a~ Taza-Pir kii~asinda, 1890-a il; Mammad Sad1q HaCI Molla Qasrm oglunun Kamenistaya kii~a­sinda, 1887-ci il; Abdulla bayin Suraxanskaya kii~asinda, 1886-ci il va b.

Bununla yana~1, ya~aYI~ binasmm va onun hayat sisteminin inki~ah prosesi gedir, otaqla­n bir Slrada yerla~an, f -~aklinda tikilan va a9q

.. ~. -~ .. :·r.kl'"?f'?r .

I

-~.;7:::.;~;.:-.::;:-~· .,..~.O~H---·-~Oo

r

~­~~ -?1:\-//.../ _Jr

/

......... ., .. ,.. ------ --

r4~"""" ·---- · '····

13

iislublu pillakan sistemi olan planlar ortaya 9-­xu (Karbalayi Xalilin 2 martabali y(l§a~ binas1; Spasskaya va Verxnyaya Priyutskaya kii~alarinin tininda olan 2 martabali ya~aYI~ binas1, 1890-a il, Abdulla bay 8mirovun Po~ meydanmdaki 2 martabali ya~aYI~ binas1, 1890-a h).

Ya~aYI~ binasmm daxili strukturunda pillakanlar konstruktiv xarakter da~Irmr. Lakin bina hayatinin r-~akilli in~aat plaruna ya~aYI~ binasmm yan tarafi, ya da manzilin markazi oxu boyu ke~an ikimar~h kapital pillakan sisteminin

.. • .. ---;-·M - :...!.f--'--~--'----!.--,1

daxil edilmasina maraq oyanu (Ma~adi Hasan Valiyevin A~a~ Taza-Pir va Suraxanskaya kii~alarindaki 2 martabali ya~ay1~ binas1, 1890-a il; Suraxaru va Persidskaya kii~alarinin tininda, 1889-cu il; Ma~adi Malik, 1891-ci il; Mirza 8li oglu, Persidskaya kii~asinda, 1890-a il; I daracali tacir Ma~adi Faraculla 8liyevin ya~aYI~ binasi, 1890-a il; Hac1 Giil Malik Haa Malikmammad oglu, 1888-ci il; Karbalayi Mammadhiiseyn

14

8liyevin Balaxanskaya va Nijnyaya Priyutskaya arasmdak1 rayonda, 1889 il).

Lakin hayat sahasinin sonraki manimsama­lari tikintinin yan sistemlari hesabma hayata ke­~irilir, onlarm arasmda a~Iq iislublu qalereya va pillakanlari olan qapah va rahat hayat makaru formala~dmhr. Bunlara Aga-Dada~ Karbalayi Qurbanqulu oglunun 2 martabali ya~ay1~ bina­lan, 1890 il; 8ziz va Haabala Qafarovlarm bina­lan (1890 il) aid edilir.

Daha inki~af etdirilmi~ hayat sistemlari har ii~ tarafdan tikilarak n-~akilli kare amala gatirir. Hac1 Mammad Karbalayi Mammad oglunun 2 martabali ya~aYI~ binasmda (1886-a il) manzilin asas hissasi s1rah binalarla in~a edilmi~ kii~aya bax1r, otaqlar iki s1rada diiziiliib. Tikilinin aks tarafi qon~u miilkiin pancarasiz divan ila ham­hiiduddur, otaqlar bir s1rada yerla~dirilib. Ya­~ayi~ binasrmn har iki hissasi tacrid edilmi~ ko­mak~i va sanqov~aq otaqlan vasitasila birla~ir. ~imal tara£ istisna olmaqla, perimetr boyunca dolay1 qalereya va a~Iq iislublu uzun, birmar~h pillakanlar yerla~dirilib. Qapah hayat sahalari ~ox zaman tut, nar, piista agaclan va iiziim ta­naklari ila ya~illa~dmhrd1 .

Mirza Baba Haa Mammadali oglunun Ba­kinm qarb hissasinda olan 2 martabali yCl§aYI~ binas1 da hamin iislublu qrupa aiddir. Otaqlarm qo~a srras1 kii~aya samtla~dirilib, kapital pillakanli sistem qisman hayata tara£ yonalibdir. 8ks tarafda tualetin da yerla~diyi miistaqil a9-q pillakan va birsuah otaqlar diiziilmii~diir. Hayat boyiik de­yildir, canub tarafda qo~u ila sarhadda tikili yox­dur. Malikana fardila~d~dir, ananavi plan­la~duma iislubuna cavab verir va otaqlar anfilada sisteminda diiziilm~diir.

Hamin dovriin ~aharsalmasmda ya~a­

YI~ binalarmm in~as1 arhq formala~mi~di va qadim Bak1 ya~ay1~ evinin faal formalan inki~af etmakda olan miihita niifuz edirdi. in~anm ya­~ayi~ makanmdaki radikal struktur dayi~iklikari

proqressiv istiqamat ahr, manzilin funksional ahamiyyati miiayyan olunur: ev sahibin kabi­neti, pillakanlara yaxm olan qabul otag1, qonaq, yemak, yataq otaqlan, u~aq ota~ va s.

Qarbdan ~arqa uzanan ya~ap~ binas1 diiriist diizbucaqh formasmdad1r. Bina ikimartabali va suah evlarla tikilmi~ kiic;:aya bax1r, fasad1 ila canub tarafa samtla~mi~dir. Har iic;: tarafda bir­suah otaqlar sistemi tatbiq edilmi~dir. Hayat tarafdan qalereya kec;:ir, pillakan qafasi oxboyu yerla~mayib va qisman qalereyaya «;:IXlr. Qalere­ya hava ac;:Ilan kimi i~1qlamr, ~imala samtlanib. Divarlar asashd1r, daxili arakasmalar movcud­dur. 8ks tarafdan hayat sahasini qapayan, qa­lereya ila alaqada olub saga va sola yonalan ac;:1qnovlii birmar~h pillakan yerla~im1~d1r Plan­la~dirma struktur hallinin daqiqliyi ila sec;:ilir, ham funksionalhq noqteyi-nazarindan, ham da otaqlann proporsional traktovkas1 ba=dan a~kar maraq dogurur: burada optimal miqyas halli vard1r va manzilin biitiin hacmi elementlari arasmdakl alaqa uzla~d1rurm~d1r.

Vorontsovskaya va Bazarnaya kiic;:alarinin tininda olan 2 martabali y~ap~ binas1 (1880-ci il) bu iislubdad1r, plan hallina gora, elaca da kii­c;:aya nazaran kompakt miilkda yerla~mi~dir. Sar­hadlar daqiqdir, hissalar proposionalillr, otaqlar iki srrada yerla~dirilib, kapital divarlar qar~Ihq­h perpendikulyardu, ikimar~h pillakanlar yan taraflarda yerla~dirilib, hava i~1qlanan kimi pilla­kanlar i~1qlamr.

Yan hissalarda otaqlar bir s1rada diiziiliib, perimetr boyunca dolay1 qalereya vard1r. Hayat tarafdan birmar~h pillakan ya~ap~ binasmm n-~akilli plan kompozisiyasmm markazi va yan taraflarini alaqalandirir. Hayat sahasi formasma gora kvadrata yaxmd1r, formala~m1~ funksio­nal strukturu va dovriin memarhq movqeyini birla~dirir. Bu movqeyin ta~akkiil tapmasmda faal i~tirak edan Qafar izmaylov oz tikililari ila Bakl memarhgrm zanginla~dirilmi~dir.

Telefonnaya kiic;:asinda, ya~ap~ miilkiiniin konturuna gora miinasib olmayan makanda, har iic;: tarafdan qon~u sahalarla ahata olumnu~ ikimartabali ya~ap~ binas1 yerla~mi~dir (1889-cu il). Otaqlan iki s1rada diiziilan fasad ensizdir, ~i­mal tarafda otaqlar bir s1rada yerla~ib, komakc;:i otaqlar va sanqov~aq birla~dirici rol oynay1r. Dominanthq ta~kil edan dairavi (dolay1) qalere­ya va ensiz ac;:1q iislublu yegana pillakan hayat makanma daxildir.

Ya~ap~ binasmm tikinti sahasinin c;:ox na­miinasib olmasma baxmayaraq, arxitektor ana­litik yolla sifari~c;:ini da qane etmi~ olan varianh ortaya c;:IXarrm~dlr.

II daracali tacir Karbalayi Mustafa Hacr Rasu­lovun Poc;:t meydamndakl ikimartabali ~a~ hi­nasi (1887-ci il) plan kompozisiyasmm digar iisulla­nm takrar etsa da, yeni halli variant taklif edir.

De;: tarafdan qo~u miilklarla ahata olun­mu~ kompakt saha yalmz fasad1 ila kiic;:anin Sl­rah tikililarina iiz tutub. Binanm canub va qarb taraflarinda bir s1rada yerla~an otaqlar qalereya vasitasila birla~ir. ~arq tarafda pillakan qafasi (meydanc;:as1), komakc;:i otaqlar va sanqov~aq yerla~ib. Sifari~c;:inin ideyas1 asasmda geni~ ha­yat ya~Illa~d1ru1b va ya~ap~ miihitinin mikroiq­limina daxildir.

ikimartabali ll-~akilli ya~ay1~ binas1 (1896-Cl il) Qanl1-Tapa kiic;:asi arazisinin tininda yerla~ib, bina Hacr Hiiseynqulu Karbalayi 8bdiilhiiseyn ogluna maxsus olmu~dur.

Bakmm bir c;:ox ya~ap~ binalan boyiik ol­mayan sahalara malik idi, kic;:ik hayat sahalarini qoruyub saxlamaga c;:ah~an sifari~c;:ilar, otaqla­nn iki suada yerla~dirilmasi iisulundan imtina edirdilar. Apxitektor konstruktiv imkanlarla he­sabla~araq a~mm add1mm1 optimal miqyasda qabul edir, otaqlar kiic;:aya bax1r, qon~u saha ila sarhadda olan otaqlar isa kic;:ik qabaritli planla~­dmhr. Burada komakc;:i otaqlar va bazan qulluq­c;:u otaqlan yerla~irdi.

15

ikimanzilli ya§aYl§ binasmda pillakan ayn­aynhqda har iki tarafi tamin edir. Dairavi (do­laJI) qalereya alveri§li §akilda yerla§ib va a9q iislublu, ikisuah pillakanlarla bilavasita alaqa­dardu. Pillakanlar asashd1r va maraqh kompo­zisiya hallina malikdir. Hayat makanmm bela planla§dmlmas1 hesabma saha qon§U miilklar­dan tamamila tacrid olunmu§ va kvadrat§akilli daxili struktur aida etmi§dir.

Sahanin ugurlu proporsiyalan, fasadla­rm kiinc-tin halli iislubi cahatdan bu formanm Bakl memarhq traktovkas1 ruhundad1r. Burada XIX-XX asrlarin qovu§agmda Avropa klassik memarh~nm oziinamaxsuslugu tazahiiriinii tapml§dlr.

Hamin dovrlarda neft sanayesinin inki§a­fmdan irali galan maliyya aXIm sayasinda §ahar oz movqelarini geni§landirir va Baklda nisbatan daha irimiqyash sahalarda in§aat i§lari aparmaq imkaru yaran1r.

For§tadtdakl tarixi mahallalarin arazisi in­§aat i§lari ila tam §akilda ahata olunmad1gmdan, §ahar Upravasmda movcud problema sinkretik yana§ma irali r;akilir. iki-iir; martabali ya§aJI§ binalanrun yaxlnl1gmda bo§ qalan sahalar Ba­kmm varh sifari§r;i tabaqalarinin diqqatini r;akirdi. Onlarm arasmda neft milyonr;ulan alan H.Z.Ta~yev, ~amsi 8sadullayev, Musa Nagi­yev va ba§qalan ila yana§l tanmml§ nasillarin niimayandalarina - A§urbayovlara, Xanlarovla­ra, Dada§ovlara, Hac1yevlara, Rasulovlara rast galmak olard1. Tikinti iir;iin 70-90 m haddinda alan sahalar Nikolayevskaya kiir;asinda, Birja va Teatr meydanlannda, Qoqol kiir;asinda karan­tinm yarunda, Morskaya, Kaspiyskaya kiir;ala­rinda, Bayd rayonunda va Qara §aharda yerla­§irdi. Hatta vagzalatra£1 saha iir;iin 1900-cii ilda "Zodr;iy" jumalmda iimumrusiya miisabiqasi da elan edilmi§di (93).

Mahz bu vaxtlar va bu sahalarda yeni me­mar-plan iisullanrun va hacmi-faza hallinin

16

dark olunmas1 va tatbiq edilamasi proseslari hayata ker;irilirdi. Ya§aYl§ binalannm daxili strukturunun keyfiyyat saviyyasi daha yiiksak idi. Ya§aYl§ va ba§ qabul otaqlanrun interyerina xiisusi diqqat gostarilirdi. Bu binalannm plan strukturunun daqiqliyi samarali konstruktiv iisullann tatbiqi va miitaraqqi in§aat materialla­rmdan istifada ila §artlanirdi.

Yeni iisullann tatbiqi tamtaraqh qabul otaq­lan sistemina iri a§mmh zallarm daxil edilma­sina imkan verdi. Naticada tamtaraqh qabul va marasimlar iir;iin boyiik faydah sahalar yaratmaq miimkiin oldu. Biitiin bunlar ganc burjuaziyarun talablarina cavab verir, zovqiinii OX§aJirdl.

Ya§ayl§ binalarmm tikintisi daxili planla§­dirma sisteminin inki§afma va kompozisiya iisullanrunn yiiksak professional saviyyada tatbiqi ila interyerlarin hallindaki rangarangliya impuls verirdi.

Geni§ vestibiilii alan tamtaraqh ba§ pilla­kanlarin tatbiqi maraqh daxili arxitektur miihit yarad1rd1. Bununla da sifari§r;ilarin istayi ila geni§ tatbiq olunan dekorativ motivlarin hacmi plastikas1 inki§af etdirilirdi.

Mahalia strukturundakl uzun sahalar ya­§aYl§ binalan qurulu§unda otaqlan iki suada diiziilan manzil seksiyalanrun meydana t;Ixma­sma §arait yaradu. Manzillarin daxili planla§­dmlmasma bela miinasibat hamin manzillari kirayaya vermak va naticada qazanc aida etmak imkan1 verirdi. Saha va mahallalarda ya§aYl§ evlari s1x tikildiyindan §ahar biidcasina daxil alan vergilarin bir qismi kiir;a §abakasinin abadla§dmlmasma va qisman ya§Illa§dmlma­sma sarf olunurdu. Bak1run isa buna boyiik eh­tiyacl var idi.

~aharin tikilmasinda, ayn-ayn miilklarin, iri sahalarin va mahallalarin salmmasmda mii­hiim rol §iibhasiz ki, layihalari §ahar Dumas1 va Upravada tasdiq edilan arxitektorlara maxsus idi. Demak alar ki, biitiin §ahar memarlan iri

ya~ap~ malikanalarinin layihalandirilmasi va in~asmda i~tirak edirdilar. Ma~adi Mirza Qafa­rov (XIX -1899) da bu s1radandu. Bu memar ~a­maxi sakini Hac1 8lakbar ii~ Nikolayevskaya kii~asinda (1888); II daracali tacir Soltanov ii¢n Birja meydanmda (1886); I daracali tacir Asian A~urov ii¢n Bayd rayonunda (1896) tikilmi~ evlarin layiha miiallifidir.

Arxitektor Qafar izmaylovun yaradicili~ ya­~~ binalarmm ~as1 istiqamatinda ~a£ edirdi. Q.izmaylovun b6yiik memarhq irsinin asas hissasi ~harin kii~a-tini, frontal xarakterli sahalarini ahata edir, fasadlarm memarhq kompozisiyasim, sim­metrikliyini va yaxud assimetrikliyini isa ~x za­man binalarm ucaldddi~ makan miiayyan edir.

Q.izmaylovun fasadlannm kompozisiya iisullarmi oxboyu simmetriya va yan rizalitlar a9qlapr. Pancaralarin diiziimiindaki ritm do­minantdir va iimumi faza hallini tanzimlayir. Horizontal va vertikal hissalarin zanginliyi iistiinliik ta~kil edir, pancara yerlari ha~1ya va sandriklarin ahatasinda kaskin profillama effek­ti ila tasir edirlar. Fasadlann iizarinda toskan or­derinin pilyastrlan va zaif ifada olunan Avropa klassik elementlari yerla~dirilib.

Arxitektor Q.izmaylovun memarhq forma va iisullannm oziinamaxsus traktovka iislubu vard1r, bu da onu Bak1 ~aharinin digar memar­larmdan farqlandirir. 0, hacma gora fasad­larm sathini, elaca da element va motivlarin

17

yerla~dirilmasinin kompozisiya strukturunu hiss edir. Fasadlarm aplaraq ~ahar miihitinda hacmi ifadalarini a~karlamalan iic;iin plastik vasita kimi rizalitlar tatbiq edilir.

Markazi ox boyu ~ geni§ raskrepovkah fasadlar divar sathinin iimumi kiitlasini ~alchr, burada ~aquli pilyastrlarm ritmi da ~tirak edir.

8lava memarhq effekti veran yonulmarm~ da~ (rustovka) hOrgiisii ila barkidilmi~ birin­ci martabada kamiz va hiindiir olmayan attik kompozisiyaru tamamlayrrlar.

Bazi ya~ayr~ binalan arxitektur kompozisi­ya ox~arhgma malikdirlar: fasadm markazinda nazara c;arpacaq rizalit, yanlardan pilyastrlar, lakin fardi interpretasiya. 8slinda, miiayyan daracada "tipik" traktovkad1r. Sifari~lar c;ox ol­dugundan, arxitektor Qafar izmaylov bela mov­qedan px1~ etmali olurdu. Bu iisuldan ~aharin digar memarlan da tez-tez istifada edirdilar.

Orta uzunluqda olan ya~ay1~ binalan qrupu birinci martabada diizbucaqh diikan gozlari ila, ikinci martabada isa ya~ay1~ otaqlan ila tamsil olunurdu. Pancara gozlarinin diiziim ritmi c;ox s1xdu, pancara ha~iyalari, balkonlar vard1r. iri rustovka (yonulmam1~ da~ horgiisii) dominant­hq ta~kil edir, bu fasadlarm sathina naciblik ala­va edir. Klassik tyaqalar va attikli SIX kamiz Ba­kmm ~ahar ya~ay1~ binasmm arxitektur simasrm formala~dmr.

Arxitektor Q.izmaylov ~N binasmm ikin­ci martabasinin movqeyini yeni iisul va motiv­larla geni~landirir. Markazda qo~ pancarali rizalit yerla~ib, yandakllar profillanib va frontonlarla ta­mamlamb. Rizalitlarin kiinclari va kannelliirl~ pilyastrlarm yerla~dirildiyi fasad sarhadlari SIX rus­tovka ediliblar. Arxitektor izmaylov fasad iizarinda a~kar klassik iislub va formalan tatbiq edir. Fasadm sathi nacib cizgilar qazanu va arxitektur kompozi­siya tam qiivvaya minir.

Markazinda rizalit olan uzun fasad, ikinci martabada bir qadar qabaga pxan ensiz pilonlarla

18

ahatalanmi~ qo~a pancaralar ritmi ila taqdim edi­lib. Pancara yerlari Toskan orderinin pilyastrlan ila qabardilib. Pancara alfuqlan diizbucaqh for­masmda olub, plastik element qisminda on plana c,;IXIT. Fasadm kanarlarmda qo~a pilyastrlar var.

Birinci martabada arxitravh g~ diikan goz­lari, pilonlar va qabanq rustovka diqqat c;akir. Burada arxitektor da~ memarhgmm prinsipial movqelarini qoruyub saxlamaqla, klassik motivlar macrasma daxil olur. Fasad iizarinda memarhgm arxitektur dii~iinca mantiqi va Bakl ~araitinda yeni ~tirak istiqamati aksini taprm~drr.

Arxitektor Qafar izmaylov yalruz simmet­rik ya~ay1~ binalan layihalandirib tikmayib, onun assimetrik memarhq kompozisiyalan da boyiik maraq dogurur.

Hiiseyn bay Xanlarovun Persidskaya kiic;a­sindaki ~N binas1 (1892-ci il) buna niimunadir. Oziinamaxsus memarhq dasti-xatti olan monu­mental iislublu ikimartabali binada markazi va yan (kiinc) rizalitlar tatbiq edilib. B~ ~ markazda, hayata kec;id isa yan tarafdandir. Har iki martaba y~aN iic;iin nazarda tutulub. Arxitektur kompo­zisiya maraqh, gozal plana malikdir.

Pancara yerlarinin ritmi markazi rizalit tara­findan qmhr, ardmca isa oziinamaxsus ahanga malik arxitektur elementlarin sonrakl harakati davam edir. Bu, fasadm biitiin sathi boyu otiirii­liir. iri bloklar hahnda pilonlara c;evrilan rustav-

kalarm da yerini qeyd etmak laztrndu. Pilonlar ikinci martabanin qo~alannu~ pilyastrlan ila birga vertikal fraqmentlar yaradu va fasadm ar­xitektur kompozisiyasrm yeni movqeya ~JXaru. Martabaaras1 qur~aqlarm iifiiqi bolgiisii va klas­sik karniz asash attikla birga oz miisbat funksi­yalarmi yerina yetirirlar.

Arxitektor Qafar izmaylovun yiiksak key­fiyyatli qrafikasm1 da qeyd etmak lazrmdu, me­mar oz ~oxsayh layihalarinin ~rtyojlarrm bO­yiik sevgi ila hayata ke¢rirdi.

$amaxinka rayonunda yerla~an digar ya­~ayi§ binasrmn layihasi ciddi plana malikdir va memarhq bax1mmdan ifadalidir. Fasadm hacmi hissalari ziddiyyatli nisbatda qurulub. Nisbatan uzadilmi§ fasad sag tarafin qeyri-sJX diiziilmii§ pancara gozlarinin sakit ritmi ila hamahangdir. Sol tarafdan enli rizalitla barkidilarak, arxitek­tur elementlarla - hayat g~inin ifadali rustav­kasi va ikinci martabanin yax§I i§lanmi§ pilyast­rlan ila nazara ~dmhr. Fasad sathinin farqli taqdimatmda zaif rustovka- yonulmarm§ da§la hOrgii- ~I§ edir. Fasadm sol kiincii mayak kimi §aquli qeyd olunmu§dur: birinci martabada SIX

rustovka, ikinci martabada isa tam atributlu pil­yastrlar vasitasila.

Arxitektor ya§ayx~ binalannm fasadlannda rizalit variasiyah memarhq kompozisiyalann­dan mamnuniyyatla istifada edir, bu iisul struk­tur ozalliklari daha da nazara~arpacaq etmaya imkan verir.

Hao Mammad Karbalayi Mammad oglu­nun Krasnovodsk kii~asindaki 2 martabali ya­~ayx~ binas1 (1889) bu qabildan olan layihalara aiddir. Uzunlugu boyiik olmayan fasad dord vertikal seksiyaya boliinmii~diir. Birinci mar­tabada sol tarafdan hayata giri~, sag tarafda ii~ diikan gozii yerla~ib, ikinci martabada isa oxlar boyu qo§a pancaralar diiziilmii§diir. iki riza­lit identik iisul va elementlarla fasadm sathina daxil edilmi~dir. Umumi harmoniya qorunub

~~'"'""" ,;)'t, """'/''/J,"'ol(l"'.:'"·'·" ),.,, ··-~,. , .. '-'"!'';,_,., ·~_.,;......;;.,.,;,..,"'_,.,I.Ar l. ,)f. •~./1<41,-J

~--, ' ,ltu.h..&~;,.r.-.N, ,.

• . ~--' lo

J·Tr -'T· r.1 .~1.

. l

- ·....:.:-·-· '-' -"-'-'--'-'

saxlanilmi§dir va fasad kii~adaki tikililarin sua­smda yeni keyfiyyatda ~lXI~ edir.

Persidskaya va Aziatskaya kii~alarinin ti­nindaki ya§ayi§ binasrm arxitektor Qafar iz­maylov Baki sakini Ma§adi Cafarin sifari§i ila 1889-cu ilda layihalandirib. Onun art1q sevimli iisullan vardu va memar mamnuniyyatla onlan tacriibada tatbiq edir.

Persidskaya kii~asina iiz tutmu~ fasad sag­da rizalitla, birinci martabada ba~ girl~, ikinci martabada isa qo~a pancaralarla barkidilib. Yeni traktovkada saslanan rizolit fasadm arxitektur kompozisiyasma klassik iislublu frontla qo§u­lur. Q.izmaylov solda ikinci martaba fasadmm kiinciinii standart pilyastrla barkidir. Birinci martabada isa rizalitdaki rustovkaya identik olan rustovka tatbiq edilmi~dir.

19

Har iki martabada rizalit va kiinc ~aqul xat­ti arasmda be~ pancara goziiniin ritmi doyii­niir. ikinci martabanin bu yerinda arxitektor markazda ii~ pancara goziinii ahata edan uzun balkon yerla~dirir. Fasadm inki~af prosesinda istifada olunan iifiiqi hissalar, ha~iyali pancara gozlari, qilil-da~ kimi detallar maraqh memarhq kompozisiyas1 yarad1r. 8nanavi olaraq b~ kar­nizin iizarinda attik i~tirak edir, fronton iizarinda yerla~an attik isa daha inki~af etmi~ ~akildadir.

Arxitektur Q.izmaylov mahdud memarhq vasaitlari ila 6z vazifasinin 6hdasindan galarak miisbat natica alda edir. 0 claim layihalarina yeni motiv va elementlar daxil etmakla fasadlarm arxi­tekturasrm canlandrrmaga ~ah~rr ki, binanm me­marh~ Bakrmn ~aatmda faal sasla~ olsun.

Arxitektor Q.izmaylov Bak1 sakini Agaba­ba Zeynalabdin oglunun sifari~i ila Tserkovna­ya kii~asindaki ikimartabali ya~ayi~ binasrm layihalandirmi~dir. Onun tartib etdiyi layiha assimetrik rizalita va ikinci martabada qon~u bina ila sarhadda yerla~dirilmi~ pilyastlara bax­mayaraq, 1893-cii ilda tamamila farqli xaraktera malik idi. Fasad ki9k qabaritlarina baxmayaq, memarhq bax1mmdan zangindir. Horizontal hissalar va birinci martabanin pilonlan qabanq rustovka ila birga klassik motivli iimumi dasti­xatti a~1qlayir. Birinci martabadaki rizalit enli

20

hayat giri~i va qo~a pancaralarla taqdim olunub. Hamin dovrlarda istanilan bina va ya tikili 6z qapal1 hayat sahasina malik idi.

Memarhq cahatdanfasadmhar birmartabasi 6z tayinatmdan asili olaraq i~lanmi~dir. Birinci martabadaki ba~ girl~ va yanmdakl pancaralar ha~iya va sandriklarla qeyd edilib. Rustovka enli pilonlan olan fasada ahamiyyat, boyiik­liik vermakla, hami~aki kimi 6z funksiyalanru yerina yetirir. Horgiisii qabardllmayan tagh lo­kal divar isa fon rolunu oynay1r.

Qabaritlarina gora bina iri olmasa da, ar­xitektor Q.izmaylov birinci martabaya goza­~arpan monumentalhq, sanki 6ziinamaxsus pyedestal alava etmi~dir. Sifari~9 isa kii~anin ~aatmda 6z binasrmn faal se~ilmasindan tabii ki, mamnun qalm1~d1.

Bu in~aatda ela bir dovr idi ki, har bir ya­~ay1~ binas1 Bakmm iimumi ~aharsalmasmda goriimlii bir obyekt kimi qabard1hrd1.

Fasadm ikinci martabasi tadrican, ard1cll ~akilda inki~af etdirilir. Burada memarhq mo­tivlari darinla~ir, "novlii" qo~a pilyastrlar yerini tutur. Sandriklarin komayi ila qabanq se~ilmi~ pancara yerlari, hamin qaydada i~lanmi~ pHon­lara soykanir. Biitiin kompozisiyada a~kar plas­tika duyulmaqdad1r. Martabaaras1 qur~aqlarm horizontal bolgiisii va attiki olan goza~arpan ba~ karniz memarhq kompozisiyas1ru tamam­layir. Arxitektor Qafar izmaylov har bir yeni layihada 6z konsepsiyas1m geni~landirir va de­mak lazrmdu ki, buna boyiik ugurla nail olur.

Bak1 sakini Agaverdi Karbalayi Mammad­cafar oglunun ~adrovaya va M.Qorki kii~a­

larinin tininda yerla~an ya~ay1~ binasmm (1891) layihasinda arxitektor rizalit va rustovka ila bagh malum iisullan tatbiq edir. Lakin bu dafa fasadlarm memarhq traktovkasmda yeni, ta­mamila namalum, lakin milli irsa miiraciat ba­xrmmdan ~ox maraqh motivlar meydana 9Xlr. ikinci martabada fasadm vertikal hissalari iiza-

rinda pilyastrlar ~aklinda ~irvan~ahlar Saray1 kompleksindan ma~hur Divan-xana siitununun iimumila~mi~ ~akli tatbiq edilmi~dir.

Bakl for~tadtmda va ic;ari~aharda bir c;ox bi­nalan layihalandirib ~a edan memar, ~iibhasiz ki, qadim qalanm har addlmmda ucalan orta asr memarhgma, xiisusila da ~irv~ahlar Sarayma diqqat etmaya bilmazdi. Arxitektur element kimi yonulmu~ siitundan istifada etmak qaranna galan memar onu ugurlu ~akilda yerli ~araita ~dmr.

ikimartabali kline binanm fasad layihasi Azarbaycanm MDTA-dandir, sif~c;i, xronoloji malumatlar va iinvan gostarilmayib. Fasadm me­marh~ qeyri-ordinardrr va struktur kompozisiya­smm halli ila diqqat c;akir. Fasad uzunlugu boyu vertikal rustovkall hissalarla be~ identik seksiyaya b6liinmii¢fu. Birinci martabada giinba~killi

va rustovkah be~ iri ticarat vitrini miqyasma gora asl paytaxt iddiahdrr. Vitrinin sathi ~ii~a xanalara ooliinarak handasi nax1~ yaradrr. Miitlaq horizontal q~aqlar va vitrinlarin iistiindaki diizbucaqh ba§­hq ritmik seksiyalann ala proporsiyalanna c;evrilir.

Qo~a pancara gozliiklii ikinci martaba ar­xitektur halli miirakkabla~dirir. Miistaqil iis­lublu vahid olan har bir pancara iimumi motiv va ritma malikdir. Soganaq~akilli pancara yeri arxitektur va dekor elementlari zangin olub iimumu kompozisiyaya daxildir. Profillanmi~ pancara ha~iyalari da~ qiflllarla ( qovu~aqlar­la) tamamlanu. Arxitektor pancara yerlarinin iizarinda qabanq formah kro~teynli fronton­lar yerla~dirmak, pancara althqlarm1 isa kic;ik handasi elementlara parc;alamaq qararma galir. Burada dekorativ hissalar (kiitlalar) bollugu tatbiq olunmu~ memalhq iisullanm iistalayir.

Goriiniir, Qafar izmaylovun qar~lla~d1g1 si­fari~c;inin memarhga talablari ooyiik idi, Qafar izmaylov da bu talablara bela dekor bollugu ila cavab vermi~dir.

Layiha materiallan iizarinda i~layan

Q.izmaylov asasan memarhgm handasi iisulla-

nna soykanir, c;ox zaman, in~as1 daha asan olan diizbucaqh qap1 va pancara yerlarindan istifada edirdi. Biz ela ya~aYl~ binalarmm layihalarini a~­kar etmi~ik ki, fasadlarm iizarinda yanmc;evravi formalar aks olunmu~dur, bu isa memarhq kompozisiyasmm badii ozalliklarini daha geni~ ac;1qlamaga imkan verir.

1889-cu ilda arxitektor Q.izmaylov kompan­yonu ila bir yerda oziiniin ya~amasl iic;iin 0 za­manlar taza manimsanilmaya va tikilmaya b~la­yan Qubernskaya kiic;asinda bir-yar1m martabali ya~aYl~ binasmm layihasini haz1rlayrr. Kompakt diizbucaqh sahada ikimanzilli n-~akilli bina ra­hat bir hayatla ahata olunmu~dur.

Kiic;aya iiz tutan ba~ fasad c;ox maraqh memarhq kompozisiyasmda taqdim olunub. Hayata giri~in iistiindaki gozal halla malik por­tal qabanq profillanmi~ da~ q1hlh yanmc;evra tagdan ta~kil olunub. Yan taraflardan bazah tos­kan orderi pilyastrlan, yiiksak attikli ona c;1xan karnizlar, dekorativ elementlar yerla~dirilib.

Sagda be~ pancara yeri oziinamaxsus i~lanib, lakin klassik portalla yana~1 fon rolunu oynay1r.

Zirzamida pancara yerlari olan kiirsii rus­tovka ila boliiniir va horizontal fasad iic;iin pye­destal rolunu oynay1r. Arxitektor Q.izmaylov fasad plastikas1 iizarinda boyiik i~ aparmi~­

du: arxitektur elementlarin relyefli taqdimah sayasinda fasad iislublu arxitektur kompozisi­yaya c;evrilmi~dir. Memar sonrakllayihalarinda fasadlarm hacmi-faza strukturunda ahamiyyatli effekt doguran yanmc;evravi tagdan tez-tez istifada etmi~dir.

I daracali tacir 8liyev iic;iin Persidskaya kiic;asinin tininda olan hiindiir kiirsillii, iki­martabali ya~aYl~ binasmm ~ahar Dumas1 tara­findan 26 mart 1890-cl ilda tasdiq olunmu~ layihasini memar Q.izmaylov yeni arxitektur movqelarda tartib etmi~dir. Fasadm solunda raskrepovka yerla~dirilib, birinci martabada iri, yanmc;evravi, tam atributlu klassik tag taqdim

21

olunub. Portalh arxitektur kompozisiya mema­nn xo~una galir va o, mamnuniyyatla bunu yeni layihada tatbiq edir.

ikind martabada qo~a pilyastrlar, iki pan­cara ila zanginla~dirilmi~, inki~afda olan karniz va siirahili attikla miirakkabla~dirilmi~ rizalit ba~qa bir arxitektur traktovkaru ifada edirdilar. Ya~a}'l§ binasmm rizalitini memar ba~qa bir va­riantda taqdim edarak, arxitektur forma va ele­mentlarin tazadh nisbatindan istifada etmaya ~ah~m1~ va buna nail olmu~dur. Fasadm iifiiqi boliimlari kiirsiida giiclanir, martabaaras1 hissa­larda qur~aqlar oz yerini tutur, goza~arpan kar­niza ~evrilir.

Fasadm arxitekturas1 iizarinda i~layarkan, memar binanm tadra maxsus oldugu­nu qabartmaq qararma galir. Martabalarda pancara yerlarini memarhq elementlari ila zanginla~dirir, yonulmam1~ d~dan da (rustov­kadan) istifada edir, balkonlar doyma metalla dekorativ i~lanir. Binanm daxili planmda otaq­lar bir s1rada diiziiliib, ba~ pillakan ikimar~­h, tamtaraqhd1r. Hayatla alaqa a~1q iislublu pillakan vasitasiladir. Ya~ay1~ binasmm har bir elementi nazara ahrub, abadla~dmlm1~ hayat da oz hallini taprm~drr. Sifari~ ~arafli oldugundan, arxitektor da oz yaradlClhq imkanlarm1 dolgun niimaYI~ etdirmaya ~a~1b.

22

A~a~ Taza-Pir kii~asindaki ya~aYl~ binasl­nm layihasinda Q.izmaylov 8liyevin ya~ay1~ binasmda istifada etdiyi biitiin memarhq cahar­larini va kompozisiya iisullanru takrar etmi~dir.

Ya~ay1~ binasmm fasadmm memarhq trak­tovkasl avvalki layiha ila miiqayisada daha sakit olmasma baxmayaraq, burada da birinci martabada yanm~evravi ta~ olan tantanali por­tal va rizalit ~tirak edir.

Maraqhdrr ki, layiha ~ahar Dumas1 tarafin­dan 28 mart 1890-cr ilda, 8liyev layihasindan iki giin sonra tasdiq olunub. Arxitektor Q.izmay­lovun sifari~lari ~ox olurdu, bu sababdan da yal­ruz farqli niianslan olan identik layihalar ortaya QXlrdl.

:;:-.=..;;=:.7....;........_........­

'

Sifari~~ Ma~adi Hasan Valiyevin A~a~ Taza-Pir va Suraxaru kii~alarinin tinindaki diiz­bucaqh sahada olan ya~a}'l§ binasmm layihasi ~ahar Dumas1 tarafindan 3 may 1890-cl ilda tasdiq olunub va an maraqh niimunalardandir. Material Azarbaycan SSR MOTA a~kar olunub. Binarun hacmi-faza kompozisiyasmda istar ba~, istarsa da yan fasadlar ala proporsional gostaricilari ila se~ilir.

Valiyev binasmm fasadlanru tartib edarkan arxitektor Qafar izmaylov oz memarhq baghhq­lanru yeni traktovkada istifada etmi¢ir. Binanm har iki fasaru simmetrik kompozisiyas1 ila se9-

lir. Ba~ fasad rizalit vasitasila markazi-ox iisulu ila tartib edilib va barkidilmi~ formalarla divar sathlnda dominanthq edir. Rizolit oziinamaxsus portal kompozisiyasmm taqdimabnda i~tirak

edir. Enli pilonlan, qabanq rustovkas1 olan birin­ci martabanin markazinda hayata giri~in tagh ala­qapisl yerla~ib. Sonrakl arxitektur inki~af ~aqul boyu barkidilmi~ dekorativ motivli pilyastrlar vasitasila hayata kec;ir. Pilyastrlann arasmdakl masafada profillar va qilil da~lan ila qabardllm1~ qo~a yanmc;evravi pancara gozlari yerini tapir. Onlar vacib badii movqeya malikdir. Arxitektor bu memarhq aksentini tasadiifdan i~latmayib, bununla o, oz layihasinda yeni iislubi tamayillii tasdiqlami~dir. Rizalitin iizarinda soganaq~akilli profila malik, attikli fronton yerla ~ib.

Birinci martabada diikanlar, ikinci marta­bada sahibkarm manzili yerla~ib. Hayat sahasi rahat diizbucaqh formada olub, ala proporsi­yalardadir. ikinci martabada, rizalitin har iki taraflarinda yeni tasavviirlara cavab veran, id­diah memarhq i~lamasi olan iic; pancara gozii oziina yer tap1b.

A~ag1 martabanin rustovkas1 iri bloklardan olan a~r pilonlarla fasad iizarinda iistiin mov­qe tutur va casaratla oz funksiyalanm da~If1r. Yan fasad kompaktd1r, burada ba~qa bir me­marhq kompozisiyas1 qurulub. iki kiinc rizali­tinin i~tirakl ila qurulan bu kompozisiya portal giri~lar ~aklinda taqdim edilib. ikinci martaba rizalitlarinin oxu boyunca yerla~an asas memar­hq elementlari- yanmc;evravi formalard1r.

Arxitektor Q.izmaylov daha effektli tasir ba~~layan kompozisiyaya nail olmaq maqsadi ila yanmc;evra~akilli formadan fasad struktu­runda istifada etmak qararma galir. Memarhq bax1mmdan a~ag1 martaba ba~ fasadm trak­tovkasrm rustovkah azamatli pilonlarla davam edir. Yuxanda memar da~ bloklar daxil olmaqla qo~a pilyastrh sevimli motivlarirri tatbiq edir. Kaskin profillanmi~ barjah yanmc;evravi tag-

lara, onlarm iistiindaki gozac;arpan karniz va badii ifadali kartu~lara xiisusi diqqat aynhr.

Arxitektor oz layihalarini yerina yetirarkan bela bir elementdan istifada edir. Rizalitlar ara­smda ba~ fasadm dekorativ elementlarinin aha­tasinda iic; pancara gozii yerla~dirilib. Har iki fasad gozal tasir bag1~laYir, plastik vasitalarin tatbiqi yeni forma va motivlarin miiayyan ta~­kilini tamin edir.

~~~~::"_'-~~~~~::0~:::'-·· =--==

··- ·.......,·~·

··~ .···~~~~---~ . ' ~- ..--.!. ' . - ~ .. __ .!. ' =t~

-· ···· ·· ··· ·· ··- --~--

.¥:~.§'~--

Qafar izmaylov Bak1 sakinlari 8ziz va Ha­crbala Qafarov qarda~larmdan ~adrovaya kii­c;asindaki ikimartabali ya~aYI~ binasmm layiha­landirilmasina sifari~ qabul edir. Layiha ~ahar Dumas1 tarafindan 31 dekabr 1890-ci il tarixda tasdiq olunur.

Layiha maraqh parametrlari ila sec;ilir. Uzun­sov saha en dairasi istiqamatinda iki hissaya bOliinmii~diir. Hayatyarn sahanin birla~dirdiyi har iki martaba ya~aYI~ tayinathd1r va iki otaq­dan ibaratdir. Birinci martaba iri bloklardan olan rustovkah pilonlarla goza c;arpdmhb. Bu motivi memar V aliyevin ya~aYI~ binasmm fasadmda da takrar edir. Qeyd etmak lazrmd1r ki, memar faaliyyatinda ~axsi konsepsiyasma soykanarak, motiv va memarhq iisullarrm tez-tez takrar edir.

Fasadda qo~a pilyastrlar tatbiq edilmi~dir, onlann arasma iki yanmc;evravi pancara yeri, dekorativ elementli timpanlar daxil edilmi~dir.

23

Ba~hcas1 odur ki, arxitektur maraq doguran, ha­sar ila birla~dirilmi~ hacmi-faza kompozisiya­SI yaranm1~du. Fasadlarm tasirli zarif plasti­kasi Bakmm ~aharsalma sisteminda gozal tartibatlann inki~afma takan vermi~dir.

Bakmm tarixi markazinin bazi mahallalari meridian boyu istiqamatda <;ox ensiz oldu­gundan, tikili sahalari <;ox zaman aks tarafdaki kii<;alara yonaldilirdi. Mahz bela sahalardan birinda - ~amaxinskaya va Spasskaya kii<;alari arasmda Q.izmaylov 1893-cii ilda Bak1 saki­ni Ma~adi Racabali Ma~adi 8lakbar oglu ii<;iin ikimartabali ya~ay1~ binas1layihalandirmi~dir.

Hal-hazrrda metronun Nizami stansiyasi ila iizbaiiz olan mahalla tamamila s6killiib, saha bo­~aldilib ... 8limizda yalmz arxiv materiallan vardrr.

Tikinti ii<;iin aynlan saha salis diizbucaq­hdir; ~amaxinskaya kii<;asi tarafdan otaqlar iki s1rada yerla~dirilib, sag tarafdan pillakan qafasi qura~dmlrm~d1r. Har iki martaba ya~ayx~ tayinathdu, tantanali qabullar ii<;iin zallan var. Saha ~arq (~amaxinskaya kii<;asi), ~imal va qarb taraflardan tikilib, canub tarafdan tikilmayib va qo~u malikana ila hamsarhaddir. ~imal tara£ mai~at talablarina uygunla~dmlmi~dir. Spass­kaya kii<;asina olan Qarb tarafda otaqlar bir SI­rada yerla~dirilib.

Fasadlar iimumu memarhq iislubunda hall edilsa da, ~amaxinskaya kii<;asina iiz tutan

24

ba~ fasad oz niianslannda daha tantanalidir. Bu kii<;a maddi va beynalxalq tayinath trassa oldugundan, ona iiz tutmu~ fasada arxitektor Q.izmaylov daha boyiik diqqatla yana~m1~d1r. Q.izmaylov uzun illarin yaradicihq faaliyyati naticasinda takmilla~mi~ ~axsi memarhq qanu­nauygunluqlarma har zaman riayat etmi~dir.

Memarhq bax1mmdan fasad dord ~aqu­li seksiyaya boliinmii~diir, sagdaki rizalita maxsusdur, lakin biitiin hissalarda iimumi motivlar qabul edilib. Birinci martabada biitov bloklardan olan rustovkah pilonlar aydm se<;i­lir. Martabaaras1 qur~aqlar horgii (horma) iislu­bunda i~lanib. Yuxanya dogru pancara althqla­rmm relyefli elementlari hesabma zanginla~ma ba~ verir, xuda iifiiqi qur~aqlar takrar olunur.

Burada fasadm goriinii~ii dayi~ir, seksiyala­nn yanm<;evravi qo~a arkadas1 ~af etmi~ iisul­larla arxitektur miihita niifuz edir. Rizalit fasadm miistaqil aksenti kimi yanm<;evra formah yegana tag ila se<;ilarak., dekor baximindan tamamlanrm~ dir. Burada vazonlar da yerla~dirilib. Rizalit fasa­dm horizontal sathinda ba~ element movqeyindan <;IXI~ edir. Lakin arkada ozal badii-memarhq funk­siyalannm d~IyiCISirur. C::oxh~iyali taglar rustov­kah enli pilonlarm iizarina yabnhb. Fraqmentlar ~aklinda olan karnizlar miistaqil rol oynayrr.

Seksiyalann vertikal boliimiinda pilyastrlar yalruz fasadm s1ravi elementi kimi ahamiyyat da~Imir, bura elaca da yerli ma~ali yadda~ da­~Iyiclian - ~irv~ahlar Saray kompleksindan qaynaqlanan memarhq formalan daxil edilmi~­dir. Arxitektor onlan bir daha emal olunmu~ ~akilda tatbiq etsa da, vacib ozalliklarini XIX-XX asrlarin sarhadinda qoruyub saxlaya bilmi~dir (1893). Qafar izmaylov tutdugu yoldan <;akilmir, plastik ifadali fasadm memarhq kompozisiyasrm tamamlamaq ii<;iin karnizli attikdan istifada edir.

Qarba y6nalan fasad nisbatan tamkinlidir, ikinci martabanin yanm<;evravi tagiannm ritmindan yalruz vertikal boliimlari qoruyub sax-

larm~drr. Toskan orderindan olan pilyastrlar ikin­ci daracali, yanmc;evravi taglar isa birinci daracali elementlar kimi ~ edirlar. Lakin onlar fasadm sathinda sinxron saslanir va bununla da Spasska­ya kii~asinda maraqh bir tikili barqarar olmu~dur.

Arxitektor Qafar izmaylov layihalarinda dirak-tir sistemindan boyiik maharatla istifada edirdi. 0, yanm~evra formah taglar vasitasila fa­sadlarm memarhguu zanginla~dirmaya, onlarm plastik notlarm1 yeni formatda canlandumaga ~ah~m1~d1r. Onlar Bakmm o zamank1 tikililari arasmda kifayat qadar tamsil olunublar.

Onlardan biri ~ahar sakini Hacr Hiiseynqu­lu Karbalayi 8bdill Hiiseyn oglu ii¢n Bakmm 3-cii hissasinda layihalandirilmi~ binadu (1891-ci il). Tikinti sahasinin formas1 demak olar ki, kvad­rat ~aklindadir. Yan divarda a9q pillakan qafasi yerla~ib. Bu pillakanlarla eyni planla~maya ma­lik olan iki manzilin qalereyasma har iki tarafdan qalxmaq olur. Bina kii~atini (kline) movqedadir.

Enina uzanan bina markazda monotonlugu miiayyan daracada ~aldan rizalitla taqdim

olunub. Ciddi memarhq traktovkas1 diizbu­caqh pancaralarin srra ritmi ila sasla~ir. ikinci martabanin pancara yerlari birinciya nazaran daha iri miqyashdir va kifayat daracada i~lanib. Birinci martabanin fasad oxu qo~a yanmc;evravi tag va fardi manzillarin tamtaraqh giri~i ila taqdim olunub. Kiirsii hiindiirdiir. Kiinclar bloklarla novbala~dirilan rustovka ila se~b. Yuxanda har kiincda pilyastr, attiki olan orta profilli karniz va enli balkonlar yerla~ib. Fasadin sada olmasma baxmayaraq, proporsiyalarm nisbati, iifiiqi va ~aquli hissalar, asas elementlarin payl~dullmas1, markazda ha~iyala~ yanm~evravi taglann ay­dm se~asi-miisbat naticalardandir.

Vorontsovskaya va <;:adrovaya kii~alarinin kasi~masinda arxitektor Q.izmaylovun 1 may 1895-ci ilda tasdiq edilan layihasi asasmda i~a edilmi~ birmartabali ya~ay1~ binas1 yerla~mi~dir. Ba~ fasad 11 sajen (23,47 m) uzunluqdad1r. Ya­~aYl~ binasmm memarhq kompozisiyas1 yu­xanda haqqmda daru~d1g1m1Z ikimartabali binanm birinci martabasini takrar edir: me­mar binanm markazinda manzillarin tacrid edilmasini miiayyan edan qo~a yanm~evravi tag yerla~dirmi~dir. Q.izmaylovun digar layi­halarindan biza malum olan detallar: pancara yerlarinin memarhq taqdimah, yiiksak saviyyali proporsional bOlgiilar, klassik motivlarin tadbiqi, "yum~aq" rustovkanm payla~dmlmas1, kiirsii element konturlarmm aydm ~akili~i seyr-9nin goziinii ox~aflr. Onun layihalari s1ravi bir i~ deyil, yiiksak arxitektur professionalhqla hayata ke9rilmi~ sanat asarlaridir.

Xo~ tasir bag1~layan formaya malik olan saha biitiin perimetr boyu tikilmi~dir. Nisbatan geni~ olan hayat isa oziinamaxsus, miinasib me­marhq iqlimi yarad1r. Y~~ binas1 halalik tahriflara maruz qalma­

~' arxitektur strukturunu qoruyub saxlaya bil­~dir. Bakmm qadim mahallalarinda tarixi miihitla hesabl~dan ~xmartabali badheybat binalarm

25

tikilmasi takca bu bina ii~ deyil, ham da onun atrafmda olan bir c;oxlan ii~ tahliika yaradrr.

Malumdur ki, 1883-1899-cu illar aras1 ya­rad1c1h~ dovriinda arxitektor Qafar izmaylov ._oxsayh ya~aYl~ binalan - asasan orta tabaqadan olanlar ii~ boyiik olmayan, ikimartabali va Bah milyon~lan ii~ boyiik geni~ binalar layihalandirib in~a etrni~dir. Sonuncular sira­smda Karbalayi Asian A~urov, Soltanov, Yusif Nag1yev (ma~hur milyon~ Agamusa Na~ye­vin qarda~1) kimi I daracali tacirlar var idi.

Bunlar ox~ar planla~d1rma hallina malik olan, otaqlan iki s1rada yerla~dirilmi~ miixtalif layiha takliflari idi.

Ya~ay1~ binalarmm layihalarinda Bah ~araitinda ._ox maraqh kompozisiya halli he­sab edilan pillakan qafasinin variantmi ilk dafa planda Qafar izmaylov tatbiq etmi~dir. Layiha 1886-CI ilda Birja meydanmda tatbiq edilmi~dir.

Hayata girl~ yerlari va kompozisiya detalla­rma ._evrilan pillakan qafaslari istisna olmaqla, birinci martabadan kii .. aya ba~dan-ba~a ticarat diikanlan iiz tutub. Ba~ giri~lar hayata ke¢dlarin arasmdadu. Ensiz birmar~h pillakanlar qo~asi­rah sistemin birinci hissasindan soma ii._mar~h pillakan meydan .. asi ila geni~ vestibiillara, ora­dan da geni~ hayatin perimetri boyu da~ siitun­lar iizarinda yerla~an a9q qalereyaya a._1hr. Yan divarlar boyu komak¢ otaqlar yerla~dirilib.

Hayatin kiinc hissalarindan ~ii~abandlara

arahq meydan .. alan olan birmar~h kii._a pillakan­lari qalxlr. Diikan yerlari va hayata ke .. idlari or­tan xa .. ~akilli da~ tagtavanlar ._arpaz diraklara is­tinad edir va vahid konstruktiv miihit yaradular.

Ticarat s1ralan diizbucaqh xanalar ~aklinda olub iki tarafa a._1hr. Arxitektor Qafar izmaylov ._ox maraqh kompozisiya plaru tap1b tatbiq et­mi~dir, bu iisul sonralar digar Bak1 memarlan tarafindan da istifada olunmu~dur.

ikinci martabanin plaru tamtarag1 ila geri qalm1r- bu, ii._mar~h pillakanlari olan aynca far-

26

di manzilin yerla~diyi seksiyad1r. Manzilda zal va boyiik otaqlar: kabinet, yemak ota~, qonaq ota~, yataq otaqlan vardu. Manzillarin komak­._i otaqlan binanm yan taraflarinda yerla~dirilib, alaqa qalereya vasitasila hayata ke¢rilir .

Uzunfasad hayata gi~ qapllarmdanke .. aniki ox boyu boliiniir, kiinclarda rizalitlar yerla~ib. Fa­sadm memarhq kompozisiyasmm hakim elemen­ti vertikal detallannm ritmidir. Birinci martabada onlar rustovkall pilonlar, ikinci martabada isa qa­banq formah pilyastrlarla tamsil edilib.

Har bir ox sistemi zangin memarhq motiv­lari ila miirakkabla~dirilan yash portik halmda taqdim olunaraq, hacmi fasad kompozisiyasi­nm ahamiyyatli hissasini ta~kil edir. Portikin markazi hissasi arxitektur kompozisiyanm daha enli va gorkamli birinci daracali formas1d1r. Yan tarafdakilar isa ikinci daracalini ta~kil etsalar da, onlar ~aklini dayi~mi~ vahid bir miihiti tamsil edirlar.

Ganc arxitektor Qafar izmaylov miistaqil layihalandirma faaliyyatina 1883-cii ilda ya­~ayi~ xarakterli, boyiik olmayan obyektlardan ba~lam1~ va fardi sifari~larsiz qalmam1~du.

1886-cl ilin sifari~i olan Sultanovun Birja mey­danmdaki ya~ay1~ binas1 onun memar kimi ugurlu inki~afma dalalat edir. Bakl ~aharinda o zaman layihalandirma ila kifayat qadar me­mar ma~gul oldugu bir vaxtda Q.izmaylov mamnuniyyatla onlarla raqabat apanrd1. Bu hal Sultanovun layihasinda yasay1~ binasl­run arxitektur obraz1mn sarbastliyi, horizon­tal detallar ._oxlugu, fasad sathinin plastik kiitlalarinin s1xhgmda dolgun biiruza verilir. Ticarat sualannda ananavi yash ._ar .. ivalara almm1~ giri~larin ritmi memarhq va psixoloji funksiyalar da~IJir. Bu, da~ horgiiniin mono­tonlugunun zaifladilmasina xidmat edir.

Geni~ hayat giri~lari va ba~ qapllarla birga poriklar, toskan orderinin vertikal kanniliira edilmi~ pilyastrlan ila bir yerda oz proporsional

hallini tapm1~lar. Arahqlarda yerla~dirilmi~ de­korativ motivli pancara gozlari memarhq kom­pozisiyasmm vacib elementlarindandir.

Portiklarin ahamiyyati attikin hiidudlarmi a~an hissa ila da miiayyan olunur. Burada pil­yastrlarm oxu boyu vazonlar yerla~dirilib, mar-

kazda isa yanmc;evravi profillanmi~, siluet xa­rakterli qabanq tag vardu.

Arxitektor Qafar izmaylov ikinci martaba­nin fasadmda vertikal pilyastr hissalari arasmda qo~a pancara gozlari yerla~dirmi~dir. Onlarm dekorativ tartibatma xiisusi diqqat gostarilib. Fasadm vertikal va horizontal hissalarinin sakit yum~aqh~m arxitektor maraq kasb edan ele­mentlarla tamamlayu. Faktiki olaraq divar sathi seyr iic;iin c;IXanlrm~ panoramh mozaikaya c;ev­rilir. Demak laz1md1r ki, Birja meydam bela bir memarhq hallina asas verir.

1896-cr ilda arxitektor Qafar izmaylov Ba­kmm Qara ~ahar rayonunda, geni~ diizbucaqh sahada Yusif Na~yev iic;iin ikimartabali ya~ay1~ binasmm layihasini haz1rlami~d1. 8la proporsi­yah tikinti digar tikililarin qo~ulugundan azad idi. Bela bir makan plan strukturunu an alveri~li bax1mdan tartib etmak imkam yaratrm~d1.

Qapah dordbucaqhmn biitiin perimetri boyu tikihni~ bina ikis1rah otaqlan va yan~1 olan ge­ni~ qalereyalan ila iic; kiic;aya iiz tutmu~dur. iki­mar~h pillakan qafaslari oxlar boyu yerla~dirilib. Ba~ fasaddakl pillakanlar har bir manzil iic;iin fardidir. Ya~aYI~ binasmm biitiin plan tartibab c;oxlu otaqlan va geni~ zah olan seksiya iislub­ludur. istismann rahafu~ iic;iin differensasiyaya riayat olunmu~dur. iki pillakan qafasinin arasm­da hayat giri~i yerla~dirihni~dir. Komakc;i otaq-

27

lann va sanitar qov~aqlanrun yerla~diyi birs1rali tikili geni~ hayatda yerla~dirilib. Yan taraflarda komak¢ otaqlarla yana~1 birsrrah, arahq mey­danc;ah, qeyri-kapital xarakterli pillakanlar yerla~dirilmi~dir. Umumilikda plarun biitiin hissalar:inin yerla~dirilmasi c;ox maraqh kompo­zisiya arsaya gatirmi~, o da oz novbasinda fasad­lann arxitektur hallini miiayyan etmaya komak etmi~dir. Martabalarin planlan identikdir, biitiin plan-tartibat parametrlarina riayat olunmu~dur.

Arxitektor Qafar izmaylov 1884-1898-ci illar arasmda tarixi mahallalarin miixtalif yerlarinda bir c;ox ya~aYI~ binalan layihalandirmi~dir. Baki memarlannm arxitektur miihitina casaratla da­xil olaraq oz layiqli yerini abadi tutan bu iste­dadh sanatkarm memarhq va badii mayaklan olan ya~aYI~ binalannm miixtalif iislub qrup­lanna Bakmm biitiin markazi kiic;alarinda rast galmak olar.

Yusif Nag1yevin ya~ay1~ binasmm fasad ar­xitekturasi Soltanovun evinin layihasi ila mii­qayisada daha tamkinlidir va hacmi-faza halli baxrmmdan daha klassikdir.

Arxitektor Qafar izmaylovun i~lari salist va qrafik olmaqla yana~1, c;ox canl1 badii i~lamaya va hassas memarhga malikdir. Sanatkar arxitek­tur kompozisiyarun asas miiddaalanru tanzim­layir va estetik movqelari geni~landirir. Mar­kazin oxkec;an maqamlan alava iisullarm tatbiqi ila mii~ayiat olunur va arxitektonik c;rrpmhlarla qar~d1qh tasirdadir. Binanm memarhgma na­ciblik gatiran yiiksak obrazlar va prinsipial ma­qamlar da movcuddur.

28

Fasadm simmetrik-ox memarhq kompozisi­yasi markazda "ikimartabali" portikla goza c;arp­dmhb. Klassik iisul va formalara galdikda isa, bu binarun fasadi Soltanov binas1 ila miiqayisada daha aydm, diiriist konturlara malikdir. Bina­nm har iki martabasinda bol-bol profillanmi~ yarrmc;evravi, aktiv formah taglar va pilyastrlann vertikal hissalari bina fasadmm iimumi kompo­zisiyasi bax~mmdan vacib ahamiyyata malikdir.

Balkona ac;dan markazi qap1m sanki pilyast­rh va sandrikli portal saxlay1r. Portik hiindiir attikla tamamlanan zaman arxitektur element­larla zanginla~dirma bir daha takrar olunur.

Burada arxitektor Qafar izmaylov hami~aki kimi ~axsi arxitektur movqelardan QXl~ edarak fasadm asas elementi olan portikin strukturuna zangin motivlar va badii traktovka daxil edir.

Fasadm kiinclari rizalitlarla barkidilmi~dir, arxitektura portikin markazi hissasinda mo­tivlar alda etmi~dir. Markazi va yan hissalar arasmda har iki martaba boyu pancara gozlari yerla~dirilib. Birinci martabadaki pancaralar ha~iyalar va q1nl da~lar ila, a~a~dan dekorativ elementlarla i~lanib. Yiiksak daracada profillan­mi~ kiirsii fasadm memarhq kompozisiyasrm oziinamaxsus ~akilda tasdiqlayir.

Fasad sathinin goriintii taqdimahnm asas vasitalari srrasma pancara gozlarinin miiayyan motivi mii~ayiat edan diiziim ritmi daxildir. Miistaqil memarhq elementi kimi qabanq rustov­ka da bu miihita daxil olaraq oz miisbat nafasini hopdurur. Arxitektor Qafar izmaylov rustovka­dan casaratla istifada edir va iimumi fasad kom­pozisiyasmm inki~a&nda arxitektur katalizator kimi ona c;ox vacib ahamiyyat verirdi.

I daracali tacir Karbalayi Asian A~urov 1896-1899-cu illarda daniz sahilinda, Bayd rayo­nunda, Dada~ov va Qarayevlarin evlar:inin ya­nmda, diikanlan da olan ikimartabali ya~ay1~ binasmm layihasini ma~hur yerli memar Ma~adi Mirza Qafar izmaylova sifari~ verir.

Asian A~urovun sifari~i Qafar izmaylovun son layihasi olmu~dur, bundan sonra arxivlarda onun adma rast galinmir.

A~urovun ya~a)'l~ binasmm layihasi planla~­dmlmasma gora miiayyan daracada Sultanovun va Yusif Nagxyevin evlarini xahrlatsa da, binanm sahila iiz tutmas1 onun iistiin cahatlarindandir.

A~urovun enina uzanan sahasi vaxtila bii­tiin perimetr boyu tikilmi~, diikanlar ikis1rah sistemla diiziilmii~dii. Diikanlar arasmda ikin­ci martabaya xidmat edan iki pillakan qafasi yerla~dirilmi~di (1896-cl il).

A~urovun diizbucaqh hayati iki barabar olmayan hissaya bOliinmii~diir, biitiin hayat sistemi perimetr boyu qalereya ila ahata olun­mu~dur, bu da ya~ay1~ binasmm plan struktu­runda birla~dirici maqamd1r. Birinci martabada, diikanlann iistiinda qalereya da~ konstruksiya­nm xa~~akilli (~arpaz) tagtavaru ila ortiiliidiir,

interyerda da maraqh formalar oziina yer alaraq arxitektur iisullarm tektonikasm1 yaradu.

Bakmm tayinahndan asili olmayaraq, istar ya­~a~, istar miilki, istarsa da dini binalannm birinci martabalarinin taxtapu~lan (ortiisii) daha ifadali arxitektur-konstruktiv forma alda edir, bu da otaqlarm interyerinda aydm tazahiir edirdi. Biitiin bunlan Asian ~urovun da evina aid etmak olar.

Evin plarunda an masuliyyatli hissa - pil­lakan qafaslari - uzununa kapital divarlardan kanara ~1xu va qisman qalereyaru kasib ke9r. D~ a9q iislublu, arahq meydan~ah birmar~h pillakanlari apxitektor Qafar izmaylov qalere­yalar boyu birs1rah tasarriifat otaqlarmm yarun­da payla~dum1~d1r.

Geni§ hayat sistemi enina qoyulmu~ blok vasitasila har iki tarafa 9x1~1 olan daha rahat makan formalannm yaranmasma komak edir. ikinci martaba biitovliikda ayn-ayn giri~lari olan

. .I

~....,.__-~~ ~ .. 1--..:0.kmf'-"'.1'~ --:""- ·

29

tacrid olunmu~ manzillardan ibarat idi. Biitiin manzillar arasmda alaqa perimetr boyu olan qa­lereya vasitasila hayata ke9rilirdi. Seksiyalarda iri zallar va funksional tayinath otaqlar vardrr.

Fasadm arxitekturas1 klassik iisul va forma­larda olub, iicoxludur: markazi, rizalitlari olan yan taraflar va ikinci daracali komak<;i rizalitlar. Miiallif Qafar izmaylov 85,34 m-lik fasad1 hacmi kiitlalar olmadtgmdan, monotonluga yol vermamak ii<;iin arxitektur aksentlara boliir.

Umumiyyatla, Bakl mahallalarinin dar kii­<;alari ~araitinda o zamanlar nadir hallarda ener­getik ekspresiyah hacmi elementlarin dinamikliyi­ni m~ahida etmak, atraf makanm doyiintiisiinii e~itmak olurdu. Yalruz XIX-XX asrlarin hiidudla­rmda fasadlarm strukturuna tamtaraqh erkerlar, bfu~akilli arxitektur kompozisiyalar daxil olur.

Arxitektor Qafar izmaylov layihalarinda sakit memarhq istiqamatini va zarif plastika­ru tutur, giin i~tgtnda arxitektur elementlarin miitaharrik tonalhgtm yarad1r.

Asian A~urova maxsus binarun fasad sat­hinda partlayt~ tahliikali ifrat<;~hga rast galinmir.

Arxitektor Qafar izmaylov yiiksak ifada­liliya nail olmaq ii<;iin ya~ayt~ binalarmm fa­sadmda arxitektur forma va elementlarin pa­tetikasmdan bahralanmak maqsadila, vertikal va horizontal hissalardan bol-bol istifada et­mayi sevirdi. Miixtalif iisul va motivlarla zan­ginla~dirilmi~ rizalitlar fasad iizarinda arxi­tektur inki~afm kompozisiya ideyasrm c1z1b ni~anlaytr, sonra isa vertikal hissalari geni~

~akilda yerla~dirir: birinci martabada rustovka­h pilonlan, ikinci da pilyastrlan. Sonuncularm miikammal diiziimiiniin ahangdar ritmi qo~a pancara yerlari ila bir yerda fasadm iimumi kompozisiyasmm kamilliyini tamin etmi~dir.

Arxitektor pancara yerlarina xiisusi diq­qat yetirmi~dir, onlarm daxili strukturuna pro­fillanmi~ ha~iyalar, sandrik va alava dekorativ motivlar daxil edilmi~dir. Diikanlarm iri giri~ va

30

pancara yerlari olan birinci martaba da~ bloklarla tamamlanaraq, funksional vazifalarini da~tmaq­dadu. Diikanlann strukturuna arahq rizalitlarla birga yanm<;evra tagh tantanali giri~lar da daxil­dir. Giri~ qapllan istisna edilmakla, A~urovun ya~ay1~ binasmda ba~qa taglar i~tirak etmir.

Qo~a pilyastrlan va profillanmi~ ala propor­siyah, ii<;bucaqh fronton va attiklari olan mar­kazi va yan rizalitlar bircinsdir va metal ~abaka ila birla~diriliblar. Diikanlarm bloklu rustovkas1 a~agt martabaya miiayyan monumentalhq ve­rir. Arxitektor interyerlarda da ideyalarrm nafis tarzda hayata ke9rmi~dir.

Miiallif arxitektor Qafar izmaylovun <;ox­sayh layihalarini tadqiq edarkan, bir maqam diqqatini <;akir: Q.izmaylov horizontal kasimlari miirakkab profilli martabaaras1 qur~aqlarla zan­ginla~dirirdi. I daracali tacir A~urovun ya~ayt~ binasmm fasadmda da hamin konsepsiyaya ria­yat olunmu~dur.

Qeyd etmak laz1md1r ki, nazardan ke9rdi­yimiz bina movcud asrin stilistik carayanlarm yerli inki~af ozalliklari nazara altnmaqla, Avro­pa klassikasrmn asas kanonlanna riayat zami­ninda tikilmi~dir.

Arxitektor Qafar izmaylov <;oxsayh sanat asarlari ila tarixi mahalla va kii<;alarin struk­tur makarundakl ya~ayt~ binalanrun memarhq hallinda yeni carayarun yaranmasma takan ver­mi~, XIX asrin sonunda ~aharimizin irsina ava­zolunmaz dayarli xazina bax~ edarak, bununla memarhq tariximizda ~arafli yerini tutmu~dur.

QAFAR iZMAYLOV V8 i<;aRi~8H8R

Boyiik Bakmm arazisinda zardii~tliik za­marundan, miisalman dovriindan va kapitalizm donamindan qalma abidalar ucalmaqdad1r. 21,5

hektara barabar boyiik olmayan arazi kaskin su;rayi~lar etmadan, yerli sakinlarin iqtisadi im­kanlanna, elaca da ya~ay1~ va miilki tikililarin in~asma takan veran qiivvalarin potensialma uygun olaraq inki~af edirdi. i~ari~aharin plan­strukturu ilkin olaraq galacak "Q1Z-qalas1" (Q1z qalas1 VI-VII asrlar) rayonundan formala~maga ba~lam1~du. ilk ata~parastlik mabadlari bura­da tikilmi~, onlarm atrafmda camla~an ya~ay1~ evlari isa tadrican ~aharsalma ozaklarina ~ev­rilarak yeni ta~akkiil tapan ~aharin tamalina ~evrilmi~lar.

Q1z qalasmm ata~parastlik mabadlarinin arasmda yerla~masi va onlan ahata edan saha orta asrlar Bak1srmn inki~af dinamikasmda asas faal ~aharsalma faktoru olmu~dur. XI asrda, Bakrm oz iqamatgahma ~evinni~ ~irvan~ah Ag­sitan Manu~ohriin dovriinda, mohta~am qala divarlanmn tikilmasi mahdud hiidudlarda ay­nlrm~ arazi atrafmda abrisi barkidir va bunun­la da i~ari~aharin mahalli qurulu~unun asas1 qoyulmu~ olur.

Ela hamin yiizillikda ~irvan~ahlar tarafindan ~ahar arazisinin an yiiksak noqtasinda saray tikintisina ravac verilmasi, arbq XV (19) asrda unikal arxitektur obyektlari olan yeni komplek­sin yaranmasma gatirib ~1xann1~du.

Belalikla, bu giiclii markazi noqta atrafm­dakl miihitin alamatdar manimsanilma dovrii ba~lay1r, formala~m1~ qov~aq ~aharin markazi va ticarat magistrallannm ta~akkiil tapd1g1 istiqamatlara: sahilboyu tarafa, Q1z qalas1 zo­nasma va Ciima mascidi (XIV asr) yoniimiina can abrd1.

1078-1079-cu (Sm1qqala mascidi) illardan ba~layaraq dini tikililarin meydana galmasi va onlann ~ahar arazisinin miixtalif yerlarinda dis­lokasiyasl ya~ay1~ mahallalarinin formala~ma­sma gatirir, mahallalar isa oz novbasinda ozii­namaxsus planla~d1rma strukturunda ~aharin canl1 ~abakasini yaradular.

Bakl tapaliyinin an yiiksak noqtasinda yer­la~an ~irvan~ahlar Saray Kompleksi, QIZ qalas1 va qala divarlan sistemina daxil edilmi~ ~imal hissadaki donjon, mahalli tikintinin ba~land1~ miirakkab relyefli arazi ila yana~1 Bakl ~aharsal­masmda ozak elementlari olmu~dur.

Tabiidir ki, oziiniin danizkanan torpaqla­nmn geoloji va cografi strukturuna gora i~ari­~ahar arazisi ii~ zonadan ta~kil olunmu~ terras sistemi ~aklini ahr. Bununla yana~1, relyefin miirakkabliyi iiziindan tikililarin planla~duma halli miixtalif formalar alda ehni~ olur, bu da hacmi-faza hallinda da aksini tapmaya bilmazdi. ~aharin tikilan arazisi boyiik olmasa da, in~aat i~lari tadrican, ahalinin iqtisadi imkanlannm in­ki~afma uygun iki - canub-qarbi va ~imal-~arqi

31

yoniimda - QIZ qalas1 yanmdak1 sahildan va ~irvan~ahlarm iqamatgahmdan ba~layaraq bir­birina qar~1 istiqamatda apanhrd1. Mahallalar boyiik olmayan, lakin o zamanlar istar ideoloji, istarsa da dini baxrmdan giiclii tasir giiciina ma­lik olan kult tikililarinin atrafmda qrupla~1rd1.

~aharin ilk mascidlari Srmqqala (1078-1079-cu illar) va Lazgi mascidi (1169-1171-ci illar) ba~ magistral iistiinda meydana galarak ilk ya~aYl~ mahallalarinin formala~d1g1 danizkanan zola­ga iiz tutur. Mahalli tikintinin faalhg1 XIV asra - Ciima mascidi (1309-1310; 1378-1379-cu illar), QIZ qalasmm yaxmhgmdakl maktab-mascid (1301), <;in mascidi (XIV asr) va ~irvan~ahlar Saraymdan ~arqa Cin mascidi (XIV asr), X1du mascid (1345-ci il) va Molla 8hmad mascidi (XIV asr), Gileyli-Mascid (1309-cu il), ~eyx ibra­him ~irva~ahm mascidi (1415-ci il), HaCl Bani mascidinin (XIV asr) tikildiyi vaxta tasadiif edir. Qeyd etmak garakdir ki, ~aharin bir ~ox dini tikililari, o ciimladan Sm1qqala, Xld1r mascid, Lazgi mascid, Ciima mascidi va b. tamallarinin altmda ata~parastliyin va ya islamaqadarki di­gar etiqad mabadlarinin izlarini saxlamaqdad1r.

~irva~ahlar Saray Kompleksi XV asrda tam formala~d1qdan sonra, QIZ qalas1 rayonunda va ba~ magistral iizarinda iri ictimai tikililarin -ba~dan-ba~a karvansaralann - ikimartabali Qa­Slm-bay (XV asr), birmartabali Buxara (XV asr), Multan1 (XV asr), ~irvan~ahlann boyiik karvan­sarasl (XV asr), ham~inin HaCl Qayib hamaml­nm (XV asr) ~as1 dovrii ba~lan1r. Bu zonada ya~ay1~ mahallalari daha bOyiik sahalidir, ¢nki ~aharin bu yerindaki faal ticarat faaliyyati ya~a­Yl~ evlarinin tikilmasini ~artlandirirdi.

~ah ismayll Safavi 1501-ci ilda Baklru al­diqdan sonra ~irvan~ahlar siilalasinin siiqu­tu ila ~aharda tikinti sangiyir va yalruz XVII asrda yeni dini tikililar - Mascid-maktab (1646-1647-ci illar), Yahya Murtuza mascidi (XVII asr) va 1964-cii ilda arxitektorlar N.Rzayev va

32

~.Fatullayev tarafindan yerin altmdan qaz1hb pxanlml~ va restavrasiya olunmu~ Tagh mascid ~aedilir.

Bakl limarunm inki~af intensivliyi ~ama­Xl va Salyan qapllarm1 QIZ qalasmm markazi va Boyiik-Karvansaranm yanmda daniz qa­pllan ila birla~diran ba~ ticarat Magistralmm iizarinda bir sua tikililarin in~as1m ~artlandirdi. Biitiin qala qapllarmm yanmda ~ahara galanlari nazaratda saxlayan va onlardan vergi y1gan gomriik xidmatlari dayarurd1.

i~ari~aharin arazisi XVIII asra qadar fakti­ki olaraq tam formala~1r, Hac1 Heybat mascidi (1791-ci il) tikilir va ~amaXl qapllarmm yanmda Bak1 xanlannm geni~ miilkii barqarar olur.

1806-cl ilda Bakl rus qo~unlan tarafindan i~­gal edildikdan sonra qaza rahbarliyi i~ari~aharin iri obyektlarini, o ciimladan Bakl xanlannm sa­raJllli va ~irv~ahlar Saray Kompleksini har­bi9larin ixtiyarma verir, harbi¢ar isa bu nadir memarhq abidasini artilleriya toplanru ikinci martabaya qaldumaq ii¢n bir sua alava kapital tikililar ~a edilmi~ pakqauza (anbara) ~evirirlar.

XIX-XX asrlarin hiidudunda mahalli tiki­lilarin strukturuna iki mascid - Baylar mascidi (1895 il) va Xanlarovlar mascidi daxil olur. i~ari­~ahardaki arazi mahdudlugu iiziindan tikililarin martabali olmasma ehtiyac yararur. Daha im­kanh ev sahiblari birmartabali dada-baba miilk­larini sokdiiriib, yerinda, zangin interyerli, pil­lakan qafaslari bela nax1~h olan komfortlu va sanitar xidmatlari manzilin i9nda yerla~dirilan daha rahat ya~aYl~ binalan tikirdilar.

Hatta oz varh qon~ularmdan geri qalmaq istamayan kas1blar da imkan daxilinda XV, XVI, XVII va s. zamanlardan qalma evlarinin iistii­nii tikib artmrdllar. Belalikla, qaladakl tikililar takca memarhq-planla~d1rma bax1mmdan de­yil, elaca da hacmi-faza bax1rmndan dayi~irdi.

Birinci terrasm iistiindan ~akilmi~ ba~ ma­gistral ba~ paralel sahil zola~ boyu i~ari~aharin

biitiin hacmli va kompozisiya elementlarini: Ba­kmm tamtaraqh ~amax1 qapdarm1, qo~a Buxara (XV asr) va Multam (XV asr) karvansaralan ila Q1z qalasma (VI-VII asrlar) 9-Xan Bakl xanlan­mn saray kompleksini (XVIII asr) birla~dirir. Qar~1 tarafda XVII asra aid olan Tagh mascid, yaxmhgmda Hacr-Qay1b hamam1 (XV asr) yer­la~ib. Qapdanndan biri daniza, digari magistra­la baxan tamnrm~ ikimartabali Qasrm-bay kar­vansarasl. Bu karvansara Qasrm baya ~irvan~ah I Xalilulla (1417-1462-ci illar) tarafindan bax~ edilib. Hamin dovrda onun yamnda bir ~ox ba~qa ticarat tikililari oziina yer tapm1~d1, Slra ~irvan~ahlarm geni~ hayatli KarvansaraJI ila bitirdi. Qas1m-bay karvansaray1 kimi bu kar­vansaraJin da qapdarmdan biri daniza, digari isa Ciima mascidi ila iizbaiizda magistrala a~d1rd1. Bu zonada Ciima mascidindan ba~qa Lazgi mascidi (1169-1171-ci illar}, ~eyx ibrahim ~irvan~ahm Maktab mascidi (1415-1416-cr illar) va Seyid Yaxya Murtuzanm (XVII asr) mascidi yerla~irdi. Magistral Salyan qapdarmm yanm­dakl Karvansara ila tamamlarurd1. Magistra­hn burada dislokasiya olunmu~ miilki va dini tikililarla dolgun olmas1 Bak1 ~aharinin plan va memarhq kompozisiyasmda onun movqeyini va ahamiyyatini miiayyan etmi~dir. Xiisusila da yuxan ~ahar markazi ~irvan~ahlar Saray Komp­leksi ila birga ~ah ismayd tarafindan da~d1hb, talan edildikdan soma.

Yuxan terras - ~aharin kii~asi, donjonda ("ismailiyya" binasmm arxasmda) ba~layrr, sarhadlari miixtalif abrisda olan ~ahar mahalla­larinin SIX ~abakasina niifuz edir, daha soma sa­kit, paralel orta terras ila Bay mascidin yanmda inki~af etmakda davam edarak, ~irvansahlar Sa­raJlllln canub sarhadlarinda Ki9k Qala kii~asinin yanmda Cin masciddan (XIV asr) yan ke¢r.

~arti olaraq radial kii~anin ba~lan~c1 ~ir­van qapdarmdan (metronun "i~ari~ahar" stansi­yasl) ba~layaraq mahallalarin s1mq xatlar ila ~i-

mal-~arq istiqamatda Hac1 Heybat mascidinin (1791-ci il) yarundan ke~arak, nisbi olaraq Mirza 8hmad mascidinin (1345-ci il) yamndakl pilla­kan-kii~a ila davam edib Qiz qalasmm yamnda­kl Tagh mascida qadar uzanud1.

Digar radial-kii~a ~irvan qapdanndan ba~­laJib ~irva~ahlar Saraymm sarhadlarila, Bay mascidi boyunca a~a~ya can ahr, orta terrasaru kasib Ciima mascidi (1309-1310; 1378-1379-cu il­lar) va Maktab mascidin (1646-1647-ci illar) ara­smdan ke~arak a~a~ terrasaya ~1x1r va daniza baxan qala divarlanmn yanmda tamamlan1r.

i~ari~aharin bela miirakkab topoqrafik strukturu hallin qabaqcadan maraqh sistemini va hacmi-arxitektur traktovkasrm irali siiriir­dii. Ya~ay1~ binalanmn pancara gozlarindan mahrum kohna kub~akilli tikili~i, daxili hayat sistemi va ~ii~abandlarila birga XIX asrin ikinci yansmdan ba~layaraq tadrican memarhq sima­srm dayi~maya ba~laJir.

Bakl-Ab~ron memarhq maktabinin tasiri altmda va yeni memarhq iisullarmm tatbiqi ila zarif i~la~ fasadlan olan ikimartabali evlar seriyas1 meydana galir. Onlara i~ari~aharin har yerinda rast galmak olar, bu binalar fardi ifada formalarma malik olub, yerli memarhgm yeni carayanlarmm inki~afma xidmat edir. Eyni za­manda XIX-XX asrlarin ke¢dinda Qala arazisina emal olunmu~ va yerli keyfiyyatda taqdim olunan Avropa klassik memarh~ niifuz etmaya ba~la­yrr. Ma~adibayovlan.n. H.Z.Ta~yevin, Hiiseyno­vun, Malikovun, Xanlarov qarda~lanrun bir-iki martabali y~aYl~ binalan, Ramazanovun milli­romantik tamayiillii dordmartabali binas1 va ba~ qalan qadim ~ahara yeni arxitekhu va memarhq alamatlari bax~ etmi~dir. ~hardaki ~a i~larinda Qasrm bay Hacrbababayov (18.11.1874-cii il}, Ma­~adi Mirza Qafar izmaylov, i.V.Qoslavski (1865-1904-cii illar}, K.B.Skurevi~ (1866-1950-ci illar) va b. i~tirak edarak oz yaradmhqlan ila i~a~aharin qadim mahallalarina yeni nafas vermi~lar.

33

Xazarin sahilindaki cografi movqeyina go­ra biitiin dovrlarda strateji movqe tutan BakJ. ~ahari rahat korfazi va limam ila Darband lima­m ila raqabat apanrd1. XII asrda birinci s1ra qala divarlan tikildikdan sonra, hamin divarlanmn strukturuna azamatli dominant kimi QIZ qalas1 {VI-VII asrlar) da daxil edilmi~di, Bak1 Xazarsa­hili zolaqda yegana harbi-ticari liman olur.

Qala divarlan i~ari~aharin biitiin miirakkab relyefli arazisini ahata edir, indiki Azneftdan ba~layaraq o zaman hala sahnmam1~ Sadovaya kii~asinin yolu boyu ~imal-qarbi istiqamatda yonalarak hala movcud olmayan Nikolayevska­ya kii~asina paralel ke~~dir. ~ahar divarlanmn canub-~arqi va canub-qarbi hissalari arasmda sahilda masuliyyatli tamamlapo divar tikilir, onun QIZ qalas1 va Azneft rayonunda ahamiy­yatli uzunluqda daniza 9xan iki qolu da var idi. Bu qollar zamanla dag1dlirm~d1r. Naticada, ~ahar divarlannm halqavi qapal1, 46 qiilla ila giiclandirilmi~ mohkam miihafiza sistemi ya­ramr. Sistema qala divarlannm ~imal-qarbinda donjonlu qasr daxil edilmi~di. Bu qasr Marda­kan, Buzovna, Ramana va Ab~eronun digar hamin dovr qasrlari ila eyni iislublu klassifika­siyaya malik idi. Qasrin donjonu dord yarus­ludur, kiinclarda yanm~evra planl1 biitov qiil­lalarla barkidilmi~dir. Ke~~da donjonun yuxans1 oziinamaxsus tac amala gatiran mer­lonlarla bazadilmi~di. 1952-1953-cii illarda don­jon qisman restavrasiya edilmi~dir. ~i~bucaqh taglan olan yaruslarm demak olar ki, ham1s1 miihafiza sisteminda dominant movqe tutaraq, ~ahari, QIZ qalas1 canubdan qorudugu kimi, ~i­mal tarafdan faal ~akilda qoruyurdu.

Qala divarlarmm strukturuna ~aharin forti­fikasiya sisteminin vacib elementlarindan olan va onun memarhq ahamiyyatli vizit kartlarma ~evrilan ~ahar qapdan daxil edilir. Qala divar­lannm strukturunda onlara xiisusi diqqat ye­tirilirdi. ~imaldan ticarat va karvan yolu olan

34

~amax1 trassasma a9lan ~amax1 qapdan uzaq ~arq Olkalarindan, Orta Asiya va Hindistandan galan ~oxsayh karvanlarm qabulu bax1mmdan daha intensiv va gedi~-ga1i~li idi. Movcud Bu­xara va Multan1 karvansaralan da buna dalalat edir. i~arida qapdarm qar~1smda mallara bax:Ib­yoxlamaq ii¢n Gomriik meydam yerla~irdi.

~amax1 qapdan, biitovliikda, xiisusila da for~tadt tarafdan monumental va ciddi memar­hq goriintiisiina malikdir.

Zaif raskrepovkah, ala proporsiyah portal formasmda olan, ~i~bucaqh ~atma tagh qala qa­pliarmm yuxansmda ma~ikullar va mazgallar yerla~mi~di. Oziinamaxsus ~akilli kron~teynlar tatbiq edilmi~dir, ~irvan~ahlann ~ir relyefli gerblari da burada aksini tapm1~du.

1886-ci ilda Ziilfiiqar xan qapdannm (1608-1609-cu illarda tikilib) durdugu qala divarlannm birinci suas1 da~ddd1qdan va hamin qapdar da­xili divarlara ko~iiriildiikdan sonra burada ba~­qa qapdar - ~ah-Abbas qaplian meydana galir. Naticada ~amax1 qapdannm arxitektur obra­zrm takrar etmakla biitiin atributlan va cinah qiillalari olan qo~a qapliardan ibarat yeni kompo­zisiya ta~kil olunur. Qala divarlarmm bu yerinda ~aharin maraqh memarhq panoram1 yaramr.

Qala divarlarmm canub-qarbinda ba~ ma­gistrah tamamlayan Salyan qapdar1 yerla~irdi. Bu magistral ~amax1 qapdanndan 500 m uzana­raq ~aharin ictimai, miilki va dini tikililarini oziinda camlami~di. Qapdann ii¢ daniza tara£ iiz tuturdu.Qapllar bilavasita karvansaralarda yerla~irdi va onlara daniz-ticarat amaliyyatla­rmda xidmat edirdilar.

1870-ci ildan ba~layaraq Bakrmn intensiv inki~a& va i~ari~ahar ahalisinin artlm1 ~araitinda ~amax1 qapllan ahalinin for~tadtla alaqasini tamin eda bilmadiyindan, Bazar kii~asinin oxu boyu yeni qap1larm a~Ilmasrm talab edilirdi, i~lari BakJ. sakini Ta~yevin vasaiti hesabma hayata ke9rmak planla~dmlm1~dl. Arxitektor

Qasrm bay Hae1bababayovun (1811-1874-cii il­lar) oliimiindan sonra 1878-ci ilda arxitektor A.Ka~inskinin tartib etdiyi layiha Peterburq­da tasdiq edilmir. ~ahar qapdarrmn harbi mii­handis-polkovnik Popenn tarafindan tartib olunmu~ layihasi ela hamin ilda tasdiq olunur. Dordmarkazli, ~i~tagh qapdar sayla cizgilanmi~ ala konturlara malik idi. Portal kompozisiya formasmda tikilmi~ qapdar profillama, elaca da tamiz yonulmu~ da~ bloklardan ibarat olan elementlarin bitkinliyi sayasinda harbi memarh­gtn plastik cahatdan zangin va yerinda saslanan aksentina ._evrilir. Qapdann arxitekturas1 iri hissalardan ibaratdir, funksional saciyyavi xiisusiyyatina gora geni~ miqyash, hallina gora dinamik olub Bakmm qala divarlarrmn s1rasma iizvi ~akilda daxil olmu~dur. Bu qapdar ~aharin o zamanki inki~a& marhalasinda arxitektorla­nn yerli iislubi ozalliklara miiraciatinin ugurlu niimunasidir.

XX asrin avvallarinda Baki arbq Zaqafqa­ziyada iri liman ~ahari va ~r Rusiyasmm sa­naye markazlarindan biridir, bela bir ~araitda kari~aharin da for~tadt strukturunda ahamiyyati yiiksalir. Yeni qala qapdanna ehtiyac yaramr va Baki Dumasmm yanmda hamin dovr u._un arbq miidafia keyfiyyatlarini itirmi~ iki do~ qiillasinin arasmda ~irvan qapdan adlandml­rm~ qapdar a..rnr. Qapdar azamatli ~~clu tag ila biitov qala divarlanna ugurla daxil olur. Burada sakit, qabanq olmayan profillama, sada rasmli or­namental motivlar tatbiq e~dir. Qapdar divar sathindan bir qadar irali 9Xaraq hacmi plastika va maddi-faza miihiti aida etmi~lar. iki iri hacmli qiilla (biirc) arasmda se¢mi~ pozisiya qapdann arxitektur kompozisiyasma xiisusi ugur gatirir. 1950-ci ilda ke~ restavrasiya zamaru qiillalar iizarinda barpa olunm~ merlonlar qala divarlan­nm itirilmi~ ozalliyini qaytanr.

Qo~a ~amaXI, Tagtyev va Salyan qapdan, elaca da Realm maktabi va Baki Dumas1 bina-

larmm sarhadlarinda arxitektor A.Eyxlerin layi­hasi asasmda iri da~ bloklardan 1907-ci ilda ti­kilmi~ tantanali, monumental, ikimar~h pillakan i._ari~aharla for~tadh arazi relyefinin an yiiksak noqtasinda birla~dirmi~ va ._ox maraqh hacmi kompozisiya yaratm1~d1r.

Qala divarlanrun arxasmda, i._ari~aharin arazisinda 1500 il arzinda oziinamaxsus ~ahar­salma va faza-arxitektur poemas1 yaraddmi~dir, onun sahifalari - Bak1-Ab~eron memarhgtrun incilaridir.

ilkin orta asrlardan ba~layaraq Xazarin sahi­linda arxitektur-~aharsalma ozalliklarina malik iki ~ahar - Darband va Baki - ta~akkiil tap1rd1. Birincisi an yiiksak tapanin iistiindaki istinad­gahdan b~layaraq daniza taraf iki paralel qala divarlari ila uzanmi~di. ~aharin ozii mahallan, mascidlari, bazarlan ila yuxan hissada yer al­~di. iran, Orta Asiya va Qafqazm ya~ayi~ man­taqalari ila qiZgm beynalxalq ticarat gedirdi.

Darbanddan farqli olaraq ellips formah iki­qat kapital qala divarlarmm ahatasinda olan Baki bilavasita Xazarin atayindadir, boyiik ol­mayan tapanin zirvasinda yerla~an ~irva~ahlar Saray Kompleksini agu~una alan ~aharin sina­sindaki mahallalari ensiz kii .. alarin zarif torn bir-birina qovu~durur.

Danizkanan sahil zolagmda ~amaXI qapi­lanndan Salyan qapdarma qadar mascidlari, Ciima mascidi, maktab mascidi, ._oxsayh bir­iki martabali karvansaralan olan rahat ticarat kii .. asi formala~Ir. XIX asrin birinci yansma qa­dar iran, Osmanh Tiirkiyasi, Orta Asiya, Rusiya ila faal ticarat gedirdi.

Sosial-iqtisadi va ictimai viisat 1880-ci ildan sonraki dovra tasadiif edir. Neftli torpaqlara qoyulmu~ iltizam sistemi lagv edildikdan sonra Ab~eronu neft hayacaru biiriiyiir. Ciddi raqabati va oz manealari olacaq boyiik iqtisadi oyunun ba~landigtm ba~a dii~an avropal1 i~ adamlan­nm xaricdan Bak1ya aXIni ba~layir. Neftla bagh

35

faaliyyata yerli ahali bir qadar sonra qo~ulur. Boyiik tabii sarvatlari olan torpaq bazan harfi manada bir giin arzinda milyon~ olmaga im­kan verirdi. Musa Nagtyev, H.Z.Tag1yev, ~amsi 8sadullayev, Murtuza Muxtarov, Hiiseyn Tagt­yev kimi neft milyon~lan oz sarvatlarini bu dalga iistiinda qazanmi~dllar. Boyiik neftli tor­paqlara sahib olan Teymur bay A~urbayov, Da­da~ovlar, Hacmskilar, Hacryevlar, Xanlarovlar va Bakmm digar nacabatli nasillarinin niima­yandalari bu milyonlar ugrunda miibarizanin i~tirak9lan olurlar.

Neft galirlari tatbiq sahasi talab edirdi va ga­tiracayi manfaata gora biitiin zamanlarda neft­dan sonra ikinci yerda duran an manfaatli saha ~aat olmu~dur. in~aat i~i ila ham zangin, ham da orta tabaqanin niimayandalari ma~gul olma­ga ba~layaraq,ensiz kii~ali Bakl mahallalarinda bazan saraylar, ~ox zaman ~oxmartabali galir evlari (manzillari kiraya verilan binalar), bir ailalik evlar va s1ravi tikililar ucaldirduar.

Baklnm qadim hissasi i~ari~aharin ahalisi da kolgada ~ox qalm1r va 1880-ci ildan ba~layaraq faal ~akilda markazaqa~ma orbitina qo~ulurlar.

i~ari~aharin sakinlari mahallalarda gedan ~aat i~larina, for~tadtda tadrican, lakin planl1 ~akilda, miiayyan memarhq iislubunda, zarif da~ karnizli, bacanqh Bakl ustalarmm ali ila i~lanmi~ nafis detallan olan ya~ayi~ evlarinin, ~ox zaman ikimartabali olan binalarm ucalmasl­na bir miiddat kanardan diqqat edirdilar.

~aharda gedan bela faal in~aat i~lari qalada ya~ayan kohna ev sahibkarlanna tasir etmaya bilmazdi. Qala ahalisina toxunurdu ki, ~ahar hakimlari for~tadtm abadla~dmlmas1, ya~Illa~­dmlmasi, mahallalarina su kamarinin ~akilmasi ila miiayyan daracada ma~gul olsalar da, i~ari­~ahara demak olar ki, diqqat gostarmirdilar.

i~ari~aharin ~oxdan tikilmi~ ya~ayi~ binalan XVI-XVITI asrlara aid idi, bu qadim evlarin bir ~o­xu arbq oz tikinti dayarini asash ~akilda itirmi~di.

36

0 zaman, 1880-ci ildan ba~layaraq ham ~a­harin, ham da i~ari~aharin tikilmasinda bir ~ox arxitektorlar i~tirak edirdilar.

Hamin dovrda i~ari~ahardaki evlari layi­halandiran va ill!ia edan arxitektorlan siza taq­dimediram: 1. Lemkul, F. - 2 martabali y~~ binas1, 1885-

ciil; 2 martabali ya~ayi~ binas1, 1884-1886-cr illar, 2 martabali ya~ayi~ binas1, 1885-1887-ci illar. Ham~inin, 1885-1887-ci illar, ham~in 1885-1887-ci illar, diikanlar, 1886-1887-ci il­lar, 2 martabali ya~ay1~ binas1, 1886-1888-ci illar, ham9nin, 1887 -1889-cu illar.

2. Tverdoxlebov N.P. (1842-1889-cu illar.)- 2 martabali ya~ayi~ binas1, 1882-1883-cii illar, diikanlar 1883-1884-cii illar.

3. K~inskiy A. (XIX asr)- 2 martabali ya~ayi~ binas1, 1885-1886-cr illar, ham9nin 1886-1887-ci illar.

4. izmaylov Qafar (XIX asr -1899-cu il)- 2 mar­tabali y~a~ binas1, 1883-1883-cii illar, ham-9nffi, 1883-1884 illar, ham9nffi 1884-1884, 1 martabali y~ayi~ binas1, 1884-1884-cii illar, 2 martabali ya~ay1~ binas1, 1884-1885-ci illar, ham~in, 1885-1886-cr illar, 2 martabali ya~ayi~ binas1, 1885-1887-ci illar, ham~inin, 1886-1886-cr illar, 1 martabali ya~ayi~ bina­Sl, 1886-1886-cr illar, 2 maratabali ya~ayi~ binas1, 1886-1887 -ci illar, ham9nin, 1886-

1888-ci illar, diikanlar 1887-1887-ci illar, 2 martabali ya~ap~ binas1, 1887-1889-cu illar, 1 martabali ya~ap~ binas1, 1888-1888-ci illar, 1 martabali ya~ap~ binas1, 1888-1890-a illar, 2 martabali ya~ap~ binas1, 1889-1891-ci illar, 1 martabali ya~ap~ bin.as1, 1890-1891-ci illar, 2 martabali ya~ay1~ binas1, 1890-1891-ci illar, hamc;inin 1890-1892-ci illar, hamc;inin 1892-1894-ci illar, hamc;inin 1891-1892-ci illar, hamc;inin 1891-1892-ci illar, 2 martabali ya~ap~ bin.as1, 1891-1893-cii illar.

5. Kandinov (1857-... ) - 2 martabali ya~ay1~ binas1, 1887-1888-ci illar, hamc;inin 1889-1891-ci illar, hamc;inin, 1890-1892-ci illar, 3 martabali ya~ap~ binas1, 1890-1893-cii illar.

6. Qoslavski i.V. (1865-1908-ci illar)- 2 marta­bali ya~ap~ binas1, 1898-ci il.

7. Skibinski E.Y. (1858-... ) -2 martabali ya~ay1~ binas1, 1891-1892-ci illar, 2 martabali ya~a­YI~ binas1, 1894-1895-ci illar, hamc;inin 1894-1895-ci illar.

8. Skurevic; K.B. (1866-1950-ci illar) - diikan 1895-1895-ci illar, 2 martabali ya~ay1~ bina­SI, 1896-ci il, 2 martabali ya~ap~ binasmm yenidan qurulmas1, 1898-1899-cu illar.

9. Fonder Nonne N.A. (1836-1908-ci illar.)- 2 martabali ya~ap~ binas1, 1886-1887-ci illar.

10. Eyxler A.V. (1870-1911-ci illar)- 2 martabali ya~ap~ binas1, 1893-1895-ci illar, hamc;inin 1895-1896-ci illar. 1882-1889-cu illar arasmdaki dovrda biitiin

Bak1 memarlan ya~ay1~ binalanrun, diikanla­rm tikintisinda, ic;ari~aharin kohna, asrlardan qalma binalarmm barpas1 va yenidan qurul­masmda i~tirak edirdilar. Qaladaki tikintilarin s1xhgmm yol verdiyi imkan daxilinda sahalari yax~Ila~dumaga, oradak1 ~araiti optimalla~du­maga c;ah~Irdilar.

Miiallifa malum olan 50-dan arhq tikilinin arxitektorlan ic;ari~aharin arazisinda, ~irvan­~ahlar Saraymm ranh da daxil olmaqla, Kic;ik

va Boyiik Qala kiic;alarinda daha clarinda olan mahallalari da ahata etmakla asasan ikimartaba­li, iic;martabali ya~ap~ binalan in~a etmi~lar.

Burada ananalar, Qiz qalas1 afsanasi, mo­tivlar va arxitektur-planla~d1rma iisullan bir­birina qovu~ur. Yeni arxitektur iisullann kic;ik olc;illii mahallalarin hayahna miidaxilasi, fa­sadlarm haddan ziyada kiic;a ~abakasina ac;Ili~I, tabii ki, suadan olmayan halli iisul talab edirdi. For~tadt tacriibasi, bina in~aahnm dinainik inki­~afi, bunlan diqqatla izlayan qala sakinlari ba~a dii~iirdiilar ki, proses obyektivdir va ic;ari~ahar bela bir movqeyi qabul eda bilar.

1882-ci ildan ard1al olaraq 10 arxitektor ic;ari~aharin ~asmda, arazilarinin tanzimlan­masinda i~tirak etmi~dir. 50-dan arhq obyekt kic;ik mahallalarda oziina yer taparaq bu yerlara yeni nafas, arxitektur-planla~dirma bax1mmdan yeni tamayiil, haani-faza strukturuna dayi~iklik gatirib, ya~ay1~ evlarinda insolyasiya va hava carayanmi yax~Ila~d1raraq ic;ari~aharin iimumi, yeni simasmm tamsilc;ilarina c;evrilmi~di.

.. ... •.J

············"-~·-

Ya~ay1~ binalanm miixtalif sahalarda layila~diran arxutektorlar bununla ic;ari~aharin arazisinda alveri~li inki~afi stimulla~dmrdilar. ~axsi miilklarin tikin.tisi va yenidan qurulmas1 atraf miihita tasir gostarir va yeni sifari~lara im­puls verirdi.

ic;ari~ahardaki ya~ap~ binalarmm tadqiqi zamaru miiallifin diqqatini bela bir maqam

37

c;akir. Tikinti va ya obyektin yenidan qurulmas1 zamaru sifari§c;ilar oz miilklarina qayj9 ila yana­§araq, ata-babadan qalma ananavi irsi qisman da olsa qoruyub saxlamaga c;ah§Irdilar. Bela misallar c;oxdur. Biitovliikda gedan yenila§ma prosesinin gedi§ahnda ya§aJI§ makanmm da­xili strukturunun ta§kilinda istifada edilan iisullann dayi§masi ba§ verir. imkan daxilinda otaqlarm iki s1rada diiziimii sistemi, hayatin iistiinda a9q qalereyalar, fasadlann iizarinda adat olunmayan ac;1q va qapah iislublu balkon­lar tatbiq edilmaya ba§lay1r, hatta pillakan qafasi ozliiyiinda miistaqil ahamiyyat aida etmi§ olur.

Klassik Avropa iisullan zamininda, order sisteminda formala§mi§ arxitektorlar layihalar­da tabii ki, onlara yax§I tam§ olan arxitektur ma­teriallardan istifada edirdilar.

Arxitektorlardan for§tadtda va ic;ari§aharda an c;ox layihalandiran va in§a edan tanmmi§ ar­xitektor, ~amax1da dogulan Qas1m bay Haaba­babayovun (18.11.1874) §agirdi Ma§adi Mirza Qafar izmaylov olmu§dur.

Arxiv materiallarmdan biza malumdur ki, hala 1868-ci ilda, o zaman "Parapef' meydaru­nm yanmda karvansara (indiki "Araz" k/t) tikan Qas1m bayin yanmda i§layarkan o, Qas1m bay iic;iin qrafik materiallan yerina yetirirdi. 1880-ci ilda o, Bak1ya koc;iir va layihalandirma va in§aat i§i ila faal ma§gul olmaga ba§lay1r. Taassiif ki, onun va bazi ba§qa arxitektorlarm hayah haq­qmda, na vaxt va harada dogulmalan barada hec; na malum deyildir.

Arxivlar tasdiq edir ki, Q.izmaylov hamin dovrda an mahsuldar arxitektor idi. 0, §aharin biitiin tarixi mahallalarinda, o ciimladan ic;ari­§aharda 250-dan arhq binarun layihasini tartib etmi§ va tikdirmi§dir.

i§tirakc;J-arxitektorlar arasmda ic;ari§aharda ev tikdiranlardan harmdan c;ox sifari§ qabul edan Qafar izmaylov 30-a yaxm layiha tartib etmi§ va onlarm boyiik bir qismi hayata kec;i-

38

rilmi§du. Hal-haz1rda da Boyiik Qala kiic;a­sinda, ~irvan§ahlar SaraYI rayonunda, xaotik mahallalarin strukturunda qoruna bilmi§ nii­munalari gormak olar.

Tikilan binalann iislublan ona dalalat edir ki, kiic;a §abakasinin minimal daracali istisma­rmi tamin etmak iic;iin ya§aJI§ binalan layi­halandirilarkan mahallalardan miiayyan hissa­sini kiic;alara qatmaq lazrm galirdi.

Tikintisi nazarda tutulan ya§ayi§ binalan miilkiin sahasindan asd1 olaraq frontal va ya kiinc sahalarda yerla§dirilirdi. Q.izmaylov im­kan daxilinda sifari§c;inin arzulanru, talablarini tamin etmaya - ya§aJI§ binasmm rahat planrm tartib etmaya, hayat sistemini ta§kil etmaya, sanitar qov§aj9 problemlarini hall etmaya c;ah­§Irdi. ic;ari§aharin asasan kic;ikolc;iilii sahalari, ayrixatli abrisi §araitinda i§lamak arxitektor iic;iin c;atin idi. Lakin az-az hallarda ic;ari§aharda tikinti iic;iin iri sahalara da rast galmak olurdu.

Kic;ikolc;iilii va ya nisbatan iri sahalarda i§­lamasindan as1h olmayaraq, memar istanilan halda arxitektur-planla§dirma strukturuna xii­susi diqqat yetirmi§ va hamin dovrii marhalada ic;ari§aharin atalat atmosferi manganasindan qoparaq inki§afa iiz tutmasma komak etmi§dir. Neft sahasindaki canlanma qaladak1 durgun durumu silkalami§, sakinlari §axsi rifahlan na­mina daha faal olmaga sovq etmi§di.

ic;ari§aharin yeni tarixi-memarhq va §ahar­salma tamayiiliiniin formala§masmda arxitek­tor Qafar izmaylovun amayinin boyiikliiyii­nii tasavviir etmak iic;iin memann bir c;ox layihalarini taqdim etmak olar. Arxitektorun faaliyyati ela bir dovra tasadiif etmi§di ki, da­yi§ikliklar takca mahallalarin kohna ananavi planla§dirma iisullanna yana§mada ba§ vermir­di. Sakinlarin ya§ad1qlam evin daxili qurulu§U, planla§dmlmasi, interyerina, dekorativ-tatbiqi sanata yana§masi da yenila§irdi, an asas1 isa psixoloji inki§af prosesi gedirdi. Bak1 sakini

Karbalayi Agabala Rahim oglunun Bakmm bi­rinci hissasinda olan ikimartabali da~ evinin layihasi Bakmm in~asmda yeni bir tohfa idi. Ha­min dovrda ~ahar miihandisi vazifasini polkov­nik N.A. fon der Nonne, ~ahar arxitektoru vazifasini isa miihandis M.Botov (1855-1885-ci illar) da~IYJ.rdl. Biitiin taqdim olunan layihalar Bakl ~ahar Upravasmda texniki personal tara­findan 6yranilird1. Texniki cahatdan tartibah qanaatbax~ olan va Bakl ~aharinin Tikinti Usta­vmm (nizamnamasinin) talablarina cavab veran layihalar tasdiq edilmak ii..Un ~ahar rahbarina taqdim edilirdi. Qafar izmaylovun bu layihasi Uprava tarafindan oyranilarak 08.06.1884-cii il­da imzalanm1~, 06.11.1884-cii il tarixinda isa f;'a­har Dumas1 tarafindan tasdiq edilmi~dir.

ic;a~aharin Ba~ planmm fraqmentinda bi­nanm tikilmasi iic;iin saha Boyiik Qala kiic;asi ila "Qaranhq srralar'' arasmda gostarilib, saha "Buxa­ra" (XV-XVI asrlar) Karvansarasmm ~imal-qarbi hissasina bi~ir. Tikinti harfi manada ic;ari~aharin markazinda, Hao Salim Kalantarovun millkiiniin qo~ulugunda nazarda tutuhn~du.

Ya~aYI~ binasmm plaru ic;ari~ahar iic;iin miiqayisada aydm, diiriist-daqiq qabaritlara malikdir, ic;ariya dogru inki~afdad1r va iki his­sadan ta~kil olunub: birincisi, ya~ay1~ binas1, ardmca sahasi binanm Ol..Ularina barabar olan (ic;) hayat. Binanm giri~i Boyiik Qala kiic;asini "Qaranhq sualarla" birla~diran dalandand1r. Planm kiic;adan eni 5 sotdur (10; 5 m). Bina ~axsi miilk iislubundadir; birinci martabada lie; qap1-pancara yeri vard1r: soldan ikimar~ qafasli pillakanlari olan ba~ girl~, markazda matbaxin pancara gozii, sagdan iri hayat giri~i yerla~mi~dir. ikinci martabada c;ox rahat qalxi­mi olan pillakan va onun kvadra~akilli otaga giri~i va kic;ik, a9q iislublu dahlizi olan ensiz, tacrid olunmu~ otaq yerla~mi~dir. Dahlizi son­radan ~ii~abanda c;evirmi~lar. Otaqlann tayinat tarkibi c;ox mahduddur.

Simmetrik-ox kompozisiyas1 olan va riza­litla nazara c;arpdmlan fasad kiic;a eni~inda

yerla~dirilib. S1x rustovkah ~aquli hissalar kvadrat proporsiyalarm karkasrm ta~kil edir. Pancara yerlarinin i~lanma iisulu sayasinda fa­sadm dolgunluguna baxmayaraq, horizontal, martabaaras1 hissalar oz lokalhqlanm qoruyub saxlay1r. Zarif sec;ilan pancara ha~iyalari, deko­rativ detalh q1hl da~lan (qov~aqlar) fasadm sat­hini oziinamaxsus da~ mozaikaya c;evirmi~lar. Arxitektor horgiiniin bo~ miistavilarinda ~aqulu novbala~dirmakla miiayyan rasm tatbiq etmi~ va bununla faktiki olaraq fasadm faza struktu­nma yeni element daxil etmi~dir.

Markazda fasadm oxu iizarinda yerla~an attikli, aydm cizgili, klassik karniz kron~teynli fronton va hiindiir horizontal elementla barki­dilmi~dir. Bu, arxitektor Qafar izmaylovun ilk malum (tanman) layihasidir. Arxitektor mah­dud plan1 olan ya~aYI~ binasm1 tamtaraqh fa­sadla taqdim etmi~dir, naticada, bina atraf miihita maraqh memarhq obyekti kimi daxil olmu~dur. Ya~aYI~ binas1 ic;ari~aharin ensiz kii­c;alarinin diiziimiina baxmayaraq, Boyiik Qala kiic;asindan mii~ahida olunur. Belalikla, fasadi­nm miixtalif noqtalardan mii~ahidasi iic;iin bina alveri~li movqe tutmu~dur.

II daracali tacir Karbalayi Molla Hadi Karim oglu iic;iin ya~ay1~ binasmm layihalandirilmasi sifari~ini Qafar izmaylov 1886-ci il noyabrm so­nunda qabul etmi~dir, 03.12.1886-o il tarixda sifari~ Uprava tarafindan tasdiq edilib. Planla~­dirma va hacmi-faza kompozisiyas1 baxrmmdan sifari~c;inin sahasi alveri~li movqeya malik idi. Saha yan (kline) tarafdan Boyiik Qala kiic;asina c;IXIr, eyni zamanda binanm iki fasad1 eni~li da­lanlara ac;Ilirdi, bu da hacmi plastikanm forma­la~masma komak etmi~di.

Ya~aYI~ binasmm plan-strukturu va hayat­yaru sahanin yerla~dirilmasi iic;iin tikinti sahasi kifayat daracada idi. Otaqlann ikis1rah diiziimii

39

va ikirnar~h tantanali pillakan plan kompozi­siyasmm ta~kiledicisi idilar. Otaqlann plan­la~dmlmasmda anfilada sistemi tatbiq edilib, interyerlarin badii tartibatmda isa bir tantana, tamtaraq hokm siiriir. Otaqlar a9q qalereya va­sitasila qar~Ilxqh alaqadadir. ikinci martabada ya~ayx~ binalarmm yeni hacmi tazahiirlari olan eyvanlar yer ahb. Hayatin sahasi yuxan mar­taba ila c;:ox uzun, ac;:xq iislublu, arahq mey­danc;:asx olan, birmar~h pillakan vasitasila ala­qalandirilirdi. Tantanali bina giri~inin yanmda hiindiir tagh, qapx taylan olan hayat giri~i

yerla~irdi. Qapilann iistii darin oyma texnika­smda, milli motivlarda, handasi formalx orna­mental elementlarla bazadilmi~di. Binarun bu hissasi enina uzanan fasadm an gozal yara~xgx idi. N a qadar ki, yeni "i~ adamlan" sanat niimu­nasini oz "zovqlarina" gora dayi~arak, 130 il za­manlara sina garmi~ fasadm an yax~I hissasini mahv etmami~dilar. Bu satirlarin miiallifi iri portalm yarundakx pillalarla enarak seva-seva onlan seyr edardi. Urakagndxcx bir haldxr ki, bu, ic;:ari~aharin arazisinda XIX asrin sonlarma aid olan irsimizin yegana qalpasi idi. II daracali tacir Karbalayi Molla Hadinin binasx halalik bizimladir, lakin na zamana qadar?!

Binanm horizontal detallan va ~aquli yash c;:xxmhlan (lopatkalan) olan qarb fasadx kons­truktiv asas iizarinda inki~af etdirilmi~dir.

Kodifikasiya olunmu~ stereotiplar vahid bir ritmda tatbiq edilarak fasadm doyiinan (dalga­lanan) fazasm1 nacibla~dirirdilar. Martabalarin qo~a pancara yerlarinin birmanah taqdimah arxitektur kiitlalarin (hacmlarin) dinamikasma istiqamatlanib.

Qafar izmaylov fasaddaki pancara va giri~ yerlarinin dekorativ tartibatmda faal plastika­nm tatbiqi movqeyindan 9Xl~ etmakda davam edir va klassik istiqamatli malum arxitektur materiallarm oziinamaxsus tatbiqi imkanlanru geni~landirir.

40

Biitiin Baki memarlan, elaca da digar acnabi memarlan Avropa klassik iislubu bazasmm iizarinda i~layarak buraya iislubi meyllar daxil edib uzla~dmr va bununla da repertuan fardi memarhq artikulyasiyasx ila zanginla~dirirdilar. XX asrin arafasinda iislubparastlik ila yana~I ek­lektika da oziina tatbiq sahasi taparaq, yeni me­marhq incaliklari dogurur.

Arxitektorlar ic;:ari~aharin kic;:ik fardi sahali coxcahatli mahallalarinda ya qadim dada-baba yurdlarmm yenidan qurulmasx, ya da yeni ya~a­yx~ binalarmm tikilmasi iic;:iin sifari~lar ahrdilar. Bakx sakini Aga-Sadxgm sifari~i ila ikirnartabali, da~ evin layihasi yena da ayrixatli, dar kiic;:alarda realla~mah idi (1886-1887-ci illar).

Tikili kiic;:atini halla malikdir va bir c;:ox qon­~u malikanalarla hamsarhaddir. Planla~maya gora har martabada bir nec;:a otaq bir sxrada yer­la~dirilib. ikimar~h sxrasx olan pillakan qafasi ay­dm movqe tutub, ikinci martabada ac;:xq qalereya yerla~ib. Hayat sahasinin diizbucaqh abrisi qale­reyaya istiqamat tutan uzun birmar~h pillakanla tutulub. Bu pillakan qon~u malikananin divar­lanna biti~ir.

irali c;:xxan bir c;:ox tinlara (bucaqlara) bax­mayaraq, arxitektor asas hacmi elementi kompakt ~akilda yerla~dirmi~ va miiayyan arxitektur dasti-xatta malik fasadlar arsaya ga­tirmi~dir. Qafar izmaylov ya~ayx~ binalarmm layihalarinda ananavi olaraq iifiiqi hissalar va ~aquli 9XInhlardan (lopatkalardan) miinasib kompozisiya iisullannda geni~ istifada edir. Binarun tinlarinda rizalitlar tatbiq edan arxi­tektor iisullann vahdatini yaradxr, biitiin fasad elementlari arasmda qar~xhqh alaqa yaratmaga nail olurdu.

Arxitektor ~aquli c;:xxmhlar (lopatkalar) va tiki~li da~ hOrgii tatbiq etmakla iki fasadm iti kiinclarini c;:ox inca tarzda yum~altmaga nail ol­mu~dur. Rizalitlarin iizarinda da bela iisul tatbiq edilmi~dir. Fasadlann markazi hissalarinin sath-

larinin sakit durumu fonunda, ha~iyali pancara gozlari kompozisiya elementlarina ~evrilirlar.

Fasadlann miistavi va hacmi qrafikas1 sayasinda detallar va zarif plastika nazarlari ~akir. Binalan layihala~dirarkan arxitektor Qafar izmaylov ~ox zaman adat edilmi~ iisul va elementlarin farqli tazahiirlarindan istifada edarak yeni arxitektur­kompozisiya iisullan ortaya ~Ixarmi~dir.

1899-cu ilda arxitektor Q.izmaylov Bak1 qalasmm sakini Karbalayi Cafar Ma~adi Kari­movdan i~ari~aharin ki¢k01¢lii sahasinda iki­martabali ya~ap~ binasmm tikilmasina sifari~ qabul edir. i~ari~aharin demak alar ki, biitiin sahalari handasi ~oxbucaqh formasmda olub, bir-birlarina nazaran miirakkab movqe tuturlar. Karimovun sahasi da hamin planla~d1rma "in­ki~afma" daxil olaraq, iki tarafa ~IXan kii~a va dalanlann ahatasindadir.

Movcud ~araiti nazara alan arxitektor bi­naru kii~atini strukturda layihalandirmi~ va martabalarda alan bir ne~a otag1 bir s1rada yerla~dirmi~dir. 8trafdaki movcud kohna tiki­lilarla alaqadar, plana kapital pillakan daxil et­mak miimkiin olmam1~di. 8nanavi apq iislub­lu, birmar~h pillakan qalereyarun kiinciinda oziina yer almi~dir. 8sas otaqlann kiinclarinda yerla~dirilan sobalar qon~u otaqlan da qizdmr­di. Zirzami yox idi.

Ya~ap~ binasmmfasadlannm eni vauzunu 5 sajendir (10,67 M)-dir. Bu hiidudlar ~ar¢vasinda ya~ap~ binasrmn layihasina miiayyan strategi­ya alava etmak maqsadila memar arxitektur im­kanlardan istifada etmak qararma galir. Bunun ii¢n memar ikinci martabanin dorik orderli pilyastrlan ila vertikal boliimlari'giiclandirir, hayata giri~i alan fasad1 ~aquli pxmh (kiirak) va yashqla qabardaraq onlan sistem vahdatina gatirir va binanm kiinciinda traktovkan1 davam etdirir. Sada ha~iyali adi pancara gozlari fasadm fon proqramrm ta~kil edirdilar. Martabaaras1 qur~aqlarm siX horizontal boliimii va frontonlu

rizalitin iistiindaki ba~ karniz inki~af vektorla­nru yarad1rlar va belalikla, arxitektur movzu martabalarinda ii~ pancara gozii alan yan fasada da otiiriiliir.

Buradaki ~aquli pilyastrlann ritmi klassik iislubdad1r. Fasadm yan taraflarinda (kiincla­rinda) qo~a pancara gozlari arasmda isa birda­nali pilyastrlar meydana pxrr. Arxitektur-plastik kompozisiya tamamlarur. Fasadm sakit, ravan sathinda sarsidiCI tazadlar yoxdur, bu, i~ari~aha­rin agu~una ald1~ bir arxitektur replikadir.

Boyiik olmayan dongalarin birinda arxi­tektor Q.izmaylov Bak1 sakini Ma~adi ismayd Ma~adi 81iverdi oglu ii¢n ikimartabali ya~ay1~ binas1 layihalandirmi~dir. Layiha 12.10.1890-ci ilda ~ahar Upravas1 ila uzla~d1nlmi~, 13.10.1890-CI il tarixda isa ~ahar Dumasmda tasdiqini al­mi~du. Donga boyu yerla~an, 20 m uzunlugu va 8,5 m eni alan sahanin demak alar ki, hamiSI sifari~~iya maxsus idi. Ol¢lar i~ari~ahar ii~ saciyyavi deyildi. Arxitektor diizbucaqh torpaq sahasindan imkan daxilinda effektli hacmi-faza traktovkasmda, arxitektur-plan iisullan tatbiq etmakla alveri~li kompozisiya taqdimahna nail olmaq qararma galir.

Plan uzununa iki otaqdan ta~kil olunmu~ iki akstarafli seksiyalara bOliiniib, martabalarda onlarla yana~I Bak1 iqlim zola~ ii~iin ananavi alan a~1q qalereya yerla~dirilmi~dir. Pillakan hayata giri~in oxuna aks olaraq simmetrik ~akil­da yerla~mi~dir. Bir ne~a meydan~a pillasi, saga va sola qalereyalara aparan birmar~h kapital pillakanlar. Giri~da kifayat daracada geni~ alan hayat makarunm iimumi saha ila oziinamaxsus uygunlugu vardu. Ya~ap~ binas1 ~oxpillali

inki~af durumunu ya~amaga ba~lapr, bu da layihanin hacmi hallinda aksini tapm1~d1r.

Arxitektor adati iizra, iizarinda kompozisi­ya toplananlannm formala~dudigi iisul va prin­siplara miiraciat edir. ikinci martabanin qo~a toplananlan kline rizalitlar iizarindadir, birinci

41

martabada isa qabanq rustovkah iri pilonlar yerla~dirilib. Hayata girl~ ke9dindaki bircins pilyastrlarda da hamin prinsip tatbiq edilmi~­dir. Rustovkah ensiz pilon onlarm davarmd1r. Fasad iizarinda arxitektur ekspressiya yaramr va har bir funksiyarun aynhj9 tamin edilir. Ya­~aYI~ binasrmn iimumi memarhq kompozisiyas1 fasad iizarindaki horizontal boliimlarin va ver­tikal ritmin sayasinda, potensial dinamizma va intensiv aktivliya istinadan 9Xl~ edir.

Da~m bina strukturunda kompozisiya plas­tikasrmn tamhiiquqlu elementi kimi i~tirakl

hacmi miqyasda tam dolgunlugu ila a~1qlamr. Bina maraqhdu, calbedicidir va Qafar izmaylo­vun yaradlClhgmda yeni tasavviirlar, duyum­lar, assosiasiyalar dogurur. Yan fasad ya~aYI~ binasmm ba~ fasadmdakl asas kompozisiya prinsiplarini takrar edir. Nazardan ke9rilan fa­sad faktiki olaraq, on fasadm bir seksiyasrm ta~kil edir, hamin proporsional qabaritlar, hamin iifiiqi va ~aquli boliimlar, yuxan martabada qo~a pilyastrlar, a~aj9 martabada rustovkah pilonlar - iimumi arxitektur repertuarm oziinamaxsus replikalan kimi saslanirlar.

Bakl sakini Ma~ Malik Mansurov Boyiik Qala kii~asi boyu, Mahammad mascidinin (1078-1079-cu illar) yanmda, tut agao bitan rahat, ki9k meydan~ ila iizbaiizda yerla~an evini yenidan qurub, otaqlan bir srrada yerla~dirmak ~artila,

ikimartabali etmak qaranna galir. i~a~aharda ti­kinti va yenidanqurma ~larinin qiZgm getdiyi bir vaxt idi. 8trafda qohumlar va yaxm qo~ ~xu evlarini yenidan qurur, ya da yenisini tikdi­rirdi. i~ri~aharin imkanh sakinlarindan olan Man­surov geri qalmamaq qaranna galir. Hamin vaxt

Qala arazisinda arxitektor Qafar izmaylov ugurla layihalandirma va ~t ~lari aparudi. Mansurov 12.01.1891-ci ilda ~ahar Upravasmm tasdiq etdiyi yenidanqurma layihasini ona etibar edir.

Bu layihani man Bakl sakini Mansurovun varislarigilda gormii~am, daha daqiq desak, la-

42

yihanin orijinalm1 mana tamnm1~ bastakar El­dar Mansurov gostarmi~di.

Layiha diizbucaqh plana malikdir, ~imal­~arq istiqamatda bir qadar irali 9X1r, kii~atini halli var. i~ariya dogru yerla~an ikimar~h qafasi olan pillakanlarin i~tirakl ila simmetrik-ox kom­pozisiyasi taqdim olunur. Otaqlar bir s1rada diiziiliib. A~1q pillakanli x1rda hayat birba~a qalereyaya qo~ulur. Binanm qabanq ba~ giri~i tamtaraqhdu, bir ne~a pilla ki~ik dahliza apanr, onun ardmca ba~ pillakan a~d1r.

Fasad iizarinda arxitektor arhq tam~ iisul va motivlari tatbiq edir. Onlardan maharatla istifada edarak sifari~~i baximmdan oziinamax­sus calbediciliyi olan yeni kompozisiya va faza halli alda etmi~ olur. Memar iifiiqi va ~aquli boliimlara miiraciat edir. Miiayyan memarhq karkas1 yarad1r, sonra isa asas va ikinci daracali elementlari ni~anlaJir va fasadm yekun i~larinin icrasma ba~lay1r.

Qabanq profillanmi~ iifiiqi detallar yeni in­ki~af fazasma daxil olur, vertikal elementlarin -taglann strategiyas1 da burada i~tirak9d1r. Qa­far izmaylov layihani asash formada hall edir. Fasadm markazi hissasi va yan bucaqlarda ala proporsiyah qo~a pilyastrlar yerla~ib. Vertikal­lar birinci martabada blok-rustovkalar forma­smda davam edir va ~ox qabanq taqdim olunur­lar. ikinci martabanin markazinda pancara gozii yerla~dirilib. Attikli kamiz fasadm hiindiirliiya inki~afl imkanlarm1 geni~landirir va nahayat, oxun markazi iizarinda effektli arxitektur for­ma - asash fronton ~lXl~ edir. Fasadm yum~aq, kaskin olmayan plastikas1 giina~li Baklrun canl! i~1q-k6lga oyununda hazin doyiintiilii ilj9ma ~evrilir.

Movcud ~araitda binamn iimumi goriinii~ii ilkin miiallif sistemindan mahrum olmu~dur, yenidanqurmalar binanm simasm1 tahrif etmi~, bu giin arhq bina fasad1run arxitektur fraqmen­tinin qalpasini bela tapmaq ~atindir.

BakJ. sakininin ikimartabali ya~a)'l~ binas1 ~a­har Dumas1 va Uprava tarafindan 03.05.1885-ci. il tarixinda tasdiq edildikdan soma Ma~adi Mirza Qafar izmaylovun layihasi asasmda ic;ari~aharin iri markazi mahallalari rayonunda, Qasrm bayin ikimartabali karvansaranm (XV asr}, "Qaranhq s1ralann" va Boyiik Qala kiic;asinin yaxmhgmda, qo~uluqdakJ. Ciima masci.di, minara va digar dini tikililarin ahatasinda ucaldlirm~d1r.

Saha boyiik deyil, formasma gora kvadra­ta yaxmd1r - (9x8,5 M). Qarbdan Agaki~i Qadim oglunun evi, ~arqdan Molla ~arif oglunun evi ila qo~udur, ~imaldan geni~ kiic;aya ac;thr. Miilk iki barabar, diizbucaqh hissaya bOliiniib. Birin­ci. martabada matbax, markazda hayata kec;id, sagda iic;mar~h pillakan. ikinci. martabada iki bOyiik otaq va pillakan mar~1. Hayat bo~dur, tu­alet hayatdadir. Plan c;ox rahat, saliqali tartibata malikdir. Evin yanmda kiic;aya c;IXI~l olan ~axsi dalan yerla~ib. Yaranm1~ planla~d1rma situasi-

yas1 arxitektora imkan vermi~dir ki, fasad arxi­tekturasmm c;oxaspektli inki~afma ba~lam1~ ol­sun. Markazi simmetrik-ox kompozisiyas1 zaif sec;ilan rizalitla va damm iistiindaki dekorativ yarrmc;evravi tagla tamsil olunub.

Boyiik olmayan fasad daqiq proporsiyalar hiidudundad1r. Arxitektor ifadali horizontal bOliimlar, vertikal iisullar, inki~af vektorunun tarkibinda pancara gozlarinin ritmi ila ardlCll olaraq binanm memarhq ozalliklarini ac;tq­layir. Binanm sakit memarhq goriintiisiina baxmayaraq, badii elementlarin potensial in­tensiv faalhgmdan irali galan vertikal ritmin miiayyan ekspressiyasm1 yaradan da~ araliq­larla mahdudla~m1~ fasadm sanki atraf fazaya otiiriilan titrartisi duyulmaqdadu.

Arxitektor Q.izmaylovun qala tacriiba­sindan ba~qa bir niimuna. Yerli sakin Karbala­yinin sifari~i ila Boyiik-Qala kiic;asinda ~ahar Dumasmm 20 mart 1890-ci il tarixli tasdiqindan

--~~--~--~--~---+--~--~~·-

43

sonra i~lanan layiha. Kii~;anin boyiik olmayan sahasi 6 saj (13 m), ikinci martabada birs1rah iki otaq, qalereya. Arahq meydan~;as1 olmayan a9q, uzun pillakanlar qon~u hiidudlar boyu yerla~mi~dir.

Bu layihada fasadm mahdud arxitektur va­sitalarla halli maraq dogurur. Soldan enli rask­repovka va hayata giri~in boyiik ke~;idi. Memar­hq mahiyyati oz forma qalibina tokiiliib va iiffiqi bOliimlar, ikimartabali pilyastrlann sada

44

vertikal iisullan ila niimunavi niimayi~ traktov­kasmda tasir giiciinii biiruza verir. Ha~iyalarla mahdudlanm1~ pancara gozlarinin ritmi s1x rus­tobkah hOrgii alhnda ariyib itir. Qabanq nazara ~;arpdmlan yonulmam1~ da~ divar arxitektura­smda dominantdu, fasad dinamik ekspressiya­nm oziinamaxsus mozaikasma ~;evrilir.

Bu, arxitektor Q.izmaylovun i~;ari~aharda fasad arxitekturas1 iizarinda i~layarkan tatbiq etdiyi yeni potensial amali add1m1 idi.

KA<l>AP J.13MAMllOB J.1 <l>OPillTA,LI,T

lloCile 3HaMeHHTOID He<j)T.HHOID 6)'Ma

c 1870-x ID,li,OB ropo,li,CKa.H TeppnTopH.H EaKJ

rrpeBpanL'I.aCb B OlpOMHJIO CTpOHTellbHJIO

IIllOII:r;a,li,K}' C MellKO pa36HTbiMH KBapTallaMH

H Y3KHMH YllHI:(aMH. HnKaKHx o6m;ecTBeHHbiX,

rpa)l(,<'l,aHCKHX 3,ll,aHHH H coopy)l(eHHH He crpoH­

llH, IIOKa ropO,ll, He 6blll IIO,ll,rOTOBlleH K IIO,li,06-

HbiM ofueKTaM. Bee HarrpaBlleHo Ha O,li,HO-AByx-

3Ta)I(Hoe )I(HllOe CTpOHTellbCTBO.

CTPOHTe11bHbl:i1: DTAM IDpoACKO:i1: yrrpaBbi He

ycrreBaA paCCMaTPHBaTh rrpeACTaBlleHHble Ha yr­Bep)l(,<'l,eHIDI rrpoeKTbi apxmeKIOpoB. Crrpoc K crpo­HTellbCI'BY Ha6lliO,ll,aeTOI no BceM rrapaM~aM.

He<j>uHo:i1: 6yM CTHMY 11npoBall pa3BHTHe

ropo,ll,cKo:i1: 3acTpo:i1:KH. Ille11 rrpou;ecc <j>op­

MHpoBaHH.H H pa3BHTH.H o6m;e:i1: ropO,li,CKOH

3aCTpOHKH. )[(nTellH He 6billH IIO,ll,rDTOBlleHbi

K BOCIIpH.HTHIO HOBOH eBporreHCKOH apXHTeK­

TJPbi c ee KllaccnqecKHMH ropH30HTallbHbiMH

H BepTHKallbHbiMH qlleHeHH.HMH, rrpHeMaMH

H <j>opMaMH HCIIOllb30BaHHbiMH Ha <j>aCa,lJ,ax.

llpocrpaHCTBeHHa.H KOMII03HD;H.H He aKTHBHO

yqaCTBOBalla B pa3BHTHH y llJl:qHQH CeTH.

llOCile 1880-x ID,li,OB apXHTeKTJPHa.H ,ll,eKrellb

HOCTb IIpeACTaBlleHa TBOpqeCTBoM <1>. AeMKJlle, M.

EDToBa, ,4. Ey:i1:HoBa, A.l<aH,ll.mioBa, E. CKH6HHCKo­

m, B. CHMoKcoHa, H. TBep,ll,oXAe6oBa, Mema,li,H

MHp3a Ka<j>apa li13Ma:i1:lloBa, H.A. <l>oH ,ll,ep HoHe.

3Ta 6b111a rrepBa.a rrlle.H,ll,a apxnTeKTopoB,

KOTOpa.H CTOllKHJ llaCb C ,ll,eHCTBH.HMH H Tpe6o­

BaHH.HMH 3aKa3qJ1KOB MeCTHoro HaCelleHH.H - B

OCHOBHOM cpe,li,Hero COCilOBH.H C MallOMepHbiMH

ropO,li,CKHMH yqaCTKaMH. lliOTHOCTb 3acrpo:i1:­

KH yqaCTKOB rrepBOHaqallbHO He .HBll.HllaCb CKy­

qeHHOH. llpeo6lla,ll,allO O,li,HOpO,li,HOe paCIIOllO­

)I(eHHe rroMem;eHHH OTKPhiToro HllH 3aKpbiToro

THrra c BepaH,ll,aMH, HllH ra11epe.aMH. AecTHJiq­

Ha.H KlleTKa pacKpbiTOID THIIa rrpH ,li,BOpD;OBOH

cncreMe BbiT.HHJTOro rrop.a,li,Ka, pacrrollO)I(eH­

Ha.H Ha rpaHHD;e Blla,ll,eHH.H. KBapTHpa COCTO.Hlla

H3 orpaHJiqeHHoro qnCJla rroMem;eHHH, BKlliO­

qa.a IIO,li,C06HJIO H CaHrpyrrrry.

llpou;ecc pa3BHTH.H IIllaHHpOBQqHQH CH­

CTeMbi 6aKHHCKOH KBapTHpbi B Haqalle CTallKH­

BallOI C pa3HbiMH HHHOBaD;H.HMH: COD;HallbHOH,

pe11HrH03HOH, o6m;eCTBeHHOH, B CHllY MeHTallH­

TeTa MeCTHoro HaceAeHHK.

OrnocHTellbHO CBo6o,li,Hbie )I(Hllble Blla,ll,eHH.H

B mpo,li,CKHX KBapTaAax Hffie3aiOT. Tpe6oBaHne

3aKa3qJ1KOB B JIIllOTHeHHH OIIpe,ll,ell.HeTOI pacmH­

peHHeM 3aCTPOHKH H IIO.HBlleHHeM ,li,Byxp.H,li,HOID

CTPO.H rroMem;eHH:i1:. llponcxo,li,HT Koppei<THpoB­

Ka IIllaHHpOBoqHo:i1: CTPYKTYPhi He TOllbKO )I(HllOH

KBaPTHpbi, HO H Bcero )I(HllQID ,li,OMa.

KBapTnpa B ropo,ll,e EaKJ AH<j><j>epeHu;n­

pyeTOI Ha rrapa,li,Hhle, o6m;ero IIOllb30BaHH.H, c

45

pacum:peHHo:if no,ll,co6Ho:i1: rpyrrno:if, c yqacrw­

eM noMem;eHMJI C BaHHOH M M3011MpOBaHHhlM

ryaAeTOM.

llpoeKTMpOBID;MKaM )I(J.fllhlX 3,ll,aHMH noTpe-

6oBallOCh yqecTD M TPMMD;MOHHhle npweMhi so

BH)'Tpenne:if nllaHwposKe. Co3AaTh noMem;eHMJI

)l(eHcKo:if nollOBMHhl. Bo3HMKmaJI npo611eMa oc­

llO)I(HJ'Illa ,ll,eHCTBMJI 30,ll,qMX. J.1cnOllh30BaHMe B

KBapTwpe AByxpJIAHOH 3aCTpOHKM noMem;eHMH

M aKTMBHOH OCTeKlleHHOH fallepew (mym363HA)

cnoco6CTBOBallO M3011MpOBaHHOCTM M CaMOCTO­

JITellhHOCTM BhlXO,ll,a M3 OT,ll,ellhHhiX KOMHaT.

Ka)l(,ll,hlH apxwTeKTop npw npoeKTMpo­

BaHMM )I(MllhlX 3,ll,aHM:i1: onwpa11cJI Ha o6m;we

Tpa,li,MD;MOHHhle npMeMhl, O,li,HOBpeMeHHO MC­

nOllh30Ball C06CTBeHHhle npMHIJ;Mnhl TpaK­

TOBKM no OTHOmeHMIO K )I(J.fllMID;HOMJ CTpOM­

TellhCTBJ (72).

Pa3Mem;eHweM B ropoACKo:if CTPYKTJPe )I(M­

llhiX Blla,ll,eHMH, COOTBeTCTBeHHO ra6apMTaM,

nllOID;a,li,M M a6pwcy CKlla,ll,hiBallMCh KOMn03MD;M­

OHHO nllaHMpOBOqHhle npMeMhl, Ha OCHOBe KO­

TOphlX pemaAMCh MH,li,MBM,li,JallhHhle npoeKThl.

ApxwTeKTop MemaAM Mwp3a Kacpap li13-

Ma:i1:ll.os some11 B apxwTeKrypHJIO cpeAy ropoAa

em;e B nepMOA aKTMBHOH AeJITellhHOCTM 30Aqero

KacDIM-6eKa fa,ll,)l(w6a6a6eKoBa (1811-1814 rr.),

KOf,ll,a TOT 3aHMMallCJI lpa,li,OCTpOMTellhCTBOM M

apxwTeKTJPOH ropoAa, 3ali.O)I(MB OCHOBHhle no­

llO)I(eHMJI I1ll.aHMpOBOqHOH M KOMn03MD;MOH­

HOH crpJKTJPhl n;eHTpa EaKJ. :O.ha qacrn ropoAa

noKa He JHJ.iqTO)I(eHa M cym;ecTsyrom;we ABYX-

3Ta)I(Hhle 3,ll,aHMJI npMHaAlJ.e)l(aT K apXMTeKryp­

HOMJ HaClleAMIO A3ep6a:i1:,ll,)l(aHa KaK naMJITHM­

KM apxwTeKTJPhl TBopqecrsa KacDIM-6eKa.

Kacpap li13Ma:i1:li.OB B 1868 rDAJ Haqall CBOIO

AeJITellhHOCTh noA PJKOBOACTBOM KacDIM-6eKa,

KOr,ll,a TOT 3anpoeKTwposall M crpow11 AByx-

3Ta)I(HhlH KapasaH-capa:if (HDIHe 3,ll,aHwe K/T

46

«Apa3» ). llpoeKTHaJI npaKTMKa li13MaHllOBa KaK

apxwTeKTopa M3BeCTHa c 1884 ro,ll,a. 06mwpHoe

TBopqecrso, 6o11ee 250 npoeKTOB, xpaHJim;wx­

CJI B l.IJl1A A3ep6a:i1:,ll,)l(aHa, npe,ll,craslleHhl B

csoe speMJI KaK cym;ecrsyrom;we 3,ll,aHMJI Ha scex

wcropwqecKMx yAwn;ax EaKy M J.1qepw-mexep:

OT O,li,H03Ta)I(HhlX llaBOK, AByx3Ta)I(HhlX ,li,OMOB

M MHOfOCeKD;MOHHhiX apXMTeKTJPHhlX ,li,OMOB

6aKMHCKMX MMllllMOHepOB.

EoraTDI:if M o6mwpHDI:i1: MaTepwaA no nlla­

HMposKe M apXMTeKTJPe )I(J.fllhlX 3,ll,aHMH n03BO­

llJieT KAaccwcpwn;wposaTh wx B rpaAOCTpowTellh­

HOM ITllaHe, BhlJIBMTh ITllaHMpOBOqHhle TMnhl no

OTHOilleHMIO K JllMD;e, npe,li,CTaBMTh TpaKTOBKJ

BH)'Tpenne:if CTPYKTJPhl Blla,ll,eHMJI, pacKpDITh

3,ll,aHMe no BCeMy nepMMeTpy, ll-o6pa3HOH,

yrllOBOH, r-o6pa3HOH M PJIAOBOH 3aCTpOHKM.

ApxwTeKTJPHJIO KOMn03MD;MIO cpaca,li,OB

)I(J.fllhlX 3,ll,aHMH MO)I(HO aHallM3MpOBaTh B CMM­

MeTpMqHOM M aCCMMeTpMqHOM BapMaHTe.

<I>opmTaAT ropoAa EaKJ noCAe 3aXBaTa pyc­

CKMMM BOHCKaMM 1806 f. HaqalJ. pa3BMBaThCJI

BOKpyr J.1qepw-mexep no seeM HanpaslleHMJIM

M ycnemHo 3acrpawsallCJI. llepsDie ropoACKMe

KBapTallhl B CeBepHOM HanpaBlleHMM MallOfO

MacmTa6a KBa,ll,parno:if cpopMDI 3aHJili.M n;eH­

TpallnHOe nollO)I(eHwe, 3acTpoeHDI AByx3Ta)I(­

HhlMM )I(MllhlMM 3AaHMJIMM. B noClleACTBMM B

BOCTOqHOM M 3ana,li,HOM HanpaBlleHMM ropO,li,­

CKMe KBapTallhi nOll)"'MllM BhlTJIH)'Thle cpopMhl

M pa36MThi Ha pJIAOBhle )I(Mllhle yqacrKM, qTo

co3,ll,allo yAo6crso 3acTpawsaTh HacelleHMIO co

Cpe,li,HMM ,li,OCTaTKOM.

llpoeKTMpOBaHMe M CTpOMTellhHaJI ,ll,eJI­

TellhHOCTh Kacpapa li13Ma:i1:ll.osa npoxo,li,MAa B

npe,ll,ellax wcropwqecKMx KBapTaAOB: Ha rore-Ha-

6epe)I(Ho:if, Ha cesepe B pa:ifoHe IIIeMaxwHKM, Ha

BOCTOKe B npe,ll,ellax Te11ecpOHHOH JllMD;hl M Ha

3ana,ll,e B pa:ifoHe Ta3a-nwpa M qeM6epeKeH,ll,a.

llepBbtU mun IIAaHHpOBKH H 3aCTpOMKH no

sceMy nepwMeTpy KBapn!Aa y Ka<l>apa l13MaM­

AOBa nOA)"'HAa peaAH3all;HIO B npoeKTe fa,li,)KH

fyceMHa. B paMoHe KaHHbi-T3n3, 1896 r.

Bmopou mun 3acTpoMKH, o6pam;eHHbiM

Ha TPH YAHll;bl npeAcrasAeH B pacmwpennoM

sapwaHTe: 2-x 3Ta)I(Hb1M )I(HAOM ADM Ha BopoH­

u;oscKOM, yroA Ea3apHoM, 1880-e; TeAe<l>oHHOM,

1890-e; 2-x 3Ta)I(Hb1M )I(HAOM ADM 1-0M rHAbAHH

KYIIu;a Mema,li,H ci>apa,li,)I(YAAa .A.mesa; 1890-e

r.; 1-biM 3Ta)l( 3AaHHe AAeKnep-6eKa Hacbip-

6eKoBa B qeM6epeKeHAe, 1890 r.; 2-x 3Ta)I(HOe

3AaHHe Kep6aAaH MyXTapa KH3HMOBa Ha IIo­

qToBoM yA., 1890 r.; 2-x 3Ta)I(HOe 3AaHHe 2-0M

rHAbAHH KYIIu;a Kep6aAaH Mycra<l>a fa,li,)KH

PacyAoBa Ha lloqToBoM nAorn;aAH, 1887 r.; 2-x

3Ta)I(Hoe 3AaHwe A3H3a H fa,li,)KH EaAa Ka<Pa­

posbiX Ha qaApOBOM yAwu;e; 2-x 3Ta)I(HOe 3Aa­

HHe Mwp3a Ea6a fa,li,)I(H B 3ana,li,HOM qacrw

ropoAa; 2-x 3Ta)I(HOe 3AaHwe fMXH MaMeA

Kep6aAaw MaMeA orAbi, 1886 r.; 2-x3Ta)I(HOe

3AaHHe AAw BepAH. MaMeA A)l(a<l>ap orAbl Ha

yrAy M.fopbKoro H qMposoM, 1891 r.; 1-Ho

3Ta)I(Hoe JAaHwe Ka<l>apa l13MaMAosa B u;eHTpe

ropoAa. BTopoM THn 3aCTpOMKH AHCAOll;HpoBaH

Ha HcropwqecKHX KBapTaAax pa3HOM nAorn;aAH

w ofueMa. ITo roAaM pacnpeAeAHeTOI c 1886,

1887, 1890, 1891, 1896 rr. w Ha yAwu;ax: Ha cesepe

Kannbi-T3n3, Ha 3ana,ll,e qeM6epeKeHA, Ha soc­

TOKe TeAe<l>oHHOM yAwu;eM.

B TOT nepHOA 3acrpoMKa YAHll;bl He CKyqeH­

HaH, OTHOCHTeAbHO npocropHaH H pacKpbiTaH,

C06CTBeHHbiM apXHTeKrypHbiM HanpaBAeHHeM

H CTHAHCTJfqecKHM noqepKOM, rAe apXHTeKTOp

Ka<l>ap l13MaMAoB aKTHBHO yqacTBOBaA HapHAy

c APyrHMH apxwTeKTopaMH B ocsoeHHH )I(H­

AbiX BAa,ll,eHHM ropoAa 6AarOAapH 3aKa3qHKaM,

KOTOpbie crpeMHAHCb 3aCTpOHTb C06CTBeHHble

yqacTKH, npeABHAH pa3BHTHe EaK)'.

Tpemuu mun 3acTpoMKH c yrAoBbiM peme­

HHeM Ha ropoACKHX yAwu;ax BblcrynaA c ofueM­

Ho-npocTpaHCTBeHHbiX n03Hll;HM H HHTepeCHbiX

apxwTeKTJPHbiX npe,li,AO)I(eHHM. Bee )!(HAble

AOMa AByx3Ta)I(H0rD THna. llpHBOAHM CnHCOK

)I(HAbiX 3,ll,aHHM: Ha yrAy CypaxaHCKOM H IIep­

CJfACKOM, 1889 r.; Mema,li,H AcaHa BeAwesa Ha

Hw)I(HeM Ta3anwpcKOM H CypaxaHCKOM, 1890 r.;

CyAeMMaHa MaMeA KyAw orAbl Ha yrAy TaTap­

CKOM H u;epKOBHOM, 1890 r.; fa,li,)KH IIoAb Me­

AHK fa,li,)I(H, 1888 r.; Cepreesa Ha BopoHu;oscKoM

H yroA A3HaTCKOM, 1890 r.; Ha BopoHu;oscKOM H

yroA Ea3apHoM, 1880 r.; Ta3a-nwp H qaApOBaH,

1889 r.; HacpyAAa A6ac KyAw orAbl Ha HH)I(­

HeM IIpwroTCKOM, 1890 r.; AAw IOcy<l>a Ha A3H­

aTCKOM, yroA M.fopbKoro, 1891 r.; Kep6aAaw

XaAwxaAH Ha yA. M.fopbKOro, 1891 r.; YceMH

fMXH A6AyAAa orAbl AMwposa Ha lloqTOBOM

nAorn;aAH, Ha yrAy CypaxaHCKOM H IIepCJfACKOM

yAwu;, 1889 r.

0AH03Ta)I(Hble yrAoBbie 3AaHHH: Ha IIep­

CJfACKOM, yroA lloqTQBOM, 1887 r.; B BOcroqHQM

A6aca Kep6aAaH YceMH orAbl Ha EaAaxaHCKOM

yA., 1886 r.

Ha TeppwTOpww EaK)'BTOpoM H TPeTHM THnbl

3aCTpOMKH Ha napHTeTHbiX yCAOBHHX, AOMHHH­

pyroT Ha HCTOpwqecKHX KBaPTaAax, Q)I(HBAHIOT

apXHTeKTJPHbiMH <PaCMaMH ropoACKHe YAHll;bl

yCAOBHO Ha esponeMCKHX npHeMax OpAepHOM CH­

CTeMbl. J1MeHHO OHM BOillAH H COCTaBHAH OCHOB­

HOM <l>oHA 3aCTPOMKH AO KOHu;a XIX BeKa.

IJemaepmbtU mun 3acrpoMKH pHAoBoro xa­

paKTepa, snwcaH B nAaHwposoqHyiO CTPYKTYPY

ropOAa H B YAHqHJIO CeTb Me)l(,ll,y BTOpbiM H

TpeTbHM THnOM, H no CBOeMy yqaCTByeT B <l>op­

M006pa30BaHHH apxwTeKTJPHOro o6AHKa EaK)'

XIX Ha py6e)l(e XX BB.

3AeCb TO)I(e AOMHHHpyiOT 2-3Ta)I(Hble )!(H­

Able 3,ll,aHHH, IIAOTHOCTb 3aCTpOMKH 3HaqwTeAb-

47

HaM. fopO,li,CKOe HaCeAeHHe II03HaB B03MO)I(H0-

CTH )I(HAHIIlHOfO crpOHTeAbCTBa, CTpeMHAOCb

BAQ)I(HTb cpe,li,CTBa B ,ll,aHH)'IO c<Pepy, HaH60Aee

pema6eAbHYIO 11 BhlrD4HYIO.

Tsopqecrso apXHTeKTopa Ka<Papa L13Ma:i1:.m­

sa, B reqeHHH 15 AeT, T.e. 1883-1893 IT. OCTaBHAO

6orarei1:mee HaCAe,li,CTBO, JKpacns YAHQhl Ear<y,

rrocrpoiiKaMH oco6HMKOB He TOAbKO ,li,MI pJIAO­

BhlX rpa)I(,LI.aH ropO,ll.a, HO H H3BeCTHbiX 6aKHHCKHX

MHAAHOHepos Ara-Myca Harnesa, ACAaHa Amy­posa, Xa.4x<H Mycra<l>bi PacyAoBa 11 AP·

qeTBepTbiH THII 3aCTpOHKH rrpe,li,CTaBAeH B

CAe,ll,yrom;nx 2-x 3Ta)I(HbiX )I(HAbiX ,li,OMax: Ha Cy­

paxaHcKoii yA. A6ac KyAn orAhl, 1892 r; Kpac­

Ho-KpecTOBCKOH Kep6aAaH A)l(a6ap orAhl, 1892

r.; A64yA AcaHa CeAHMOBa Ha CypaxaHCKoii

yA., 1889 r.; CyAeiiMaHa, 1890 r.; Ha HH)I(Heii

Ta3a-rrnpcKoi1:, 1890 r.; Mnp3a AAn orAhl Ha

IIepcHACKOH yA., 1890 r.; A6AyAAa orAhl, 1890

r.; MaMe,ll, Ca,ll,hlxa Ha KaKMeHHCTOH yA., 1887

r.; XaHbiM Hy<l>ryAAa Kbi3hl Ha qa4posoi1: yroA

IJ;epKOBHoii, 1880-e rr.; A64yAAa-6eKa AMnpo­

sa Ha CypaxaHcKoii yA., 1886 r.; MaMe,ll,a Merna­

AM Ha CypaxaHcKoii, 1890 r.; fa,li,)I(H 3ei1:HaAAa,

1890 r.; Kep6aAaH MaMe,ll,a YceiiHa AAnesa B

paiioHe Me)l(,ll,y EaAaxaHCKOH 11 HH)I(Heii Ilpn­

IOTCKoii, 1889 r.; Kep6aAaH, 1889 r.; HH)I(Hee­

Ta3rrnpcKoi1: yA., 1890 r ..

TsopqecTBO Ka<Papa L13Mai1:Aosa pacrrpo­

crpaHMAaCb He TOAbKO Ha <PopmTa,li,T, HO H Ha

4pesHIOIO qacrb B L1qepn-mexep.

fpa,li,OCTpOHTeAbHaM crpyKTYPa L1qepH­

mexep pa3BHBaAaCb B 3aBHCHMOCTH OT CO­

QHaAbH0-3KOHOMJ1qecKOfO 11 IIOAJ1TJ1qeCKOfO

IIOAO)I(eHHM HaCeAeHng, 3aHHMaBmerocg TOp­

fOBAeH c ropo,ll,aMH MpaHa, 3aKaBKa3hM, Cpek

Heii A3HH 11 Hepe,li,KO ,ll,aAeKoii L1H,li,HH, a TaK)I(e

peMeCAOM, KOBpOTKaqeCTBOM, Ca,li,OBO,li,CTBOM 11

rrpOH3BO,li,CTBOM ma<PpaHa. C ,ll,aAeKHX BpeMeH

48

Ha OKpaHHax EaKy ,li,06biBaAH He<l>Tb 11 COAb,

3KcrropTnposasmyrocg B 4pyrne crpaHhl.

fopO,ll, 3KOHQMJ1qeCKH pa3BHBaACM 6Aaro­

,ll,apg 3THM <PaKTopaM. TeM 6oAee qTo Haxo­

,li,HACM Ha 6epery KacrrniicKoro Mopg c seAHKO­

AerrHoii 6yxToi1: 11 rropTOM. Ha orpaHnqeHHOH

TeppHTOpHH B 21,5 ra IIOCTerreHHO B TeqeHHH

BeKOB B03HHKaAH )!(HAble KBapTaAbl B COCTaBe

KJ'AbTOBbiX COopy)l(eHHH, TOprOBbiX TOqeK, xa­

MaMOB. 06pa30BaAHCb He60AbillHe IIAaHHpO­

BQqHble KOMIIAeKCbl B crpyKrype pa3AJ1qHbiX

M3X3AA3, KOTOpble CMbiKaMCb, rrpespam;aAHCb

B yAuqeyro ceTb, c yqeTOM MpKo Bhlpa)l(eHHoro

peAhe<Pa.

B cesepo-3arra,li,Hoi1: qacrn L1qepn-mexep,

Ha CaMOH BbiCOKOH OTMeTKe HCTOpnqeCKH B03-

HHKAa QHTa,ll,eAb, pe3H,ll,eHQHM ,li,HHaCTHH lliHp­

BaHmaxOB, K KOTOpOH TMfOTeAH KBapTaAbl rrpH­

,li,BOpHbiX 11 CAyxHBhlX AIO,ll,eii. K rro6epe)l(biO,

K 6eperoBOH IIOAOCe CTpeMHAHCb KYIIQbl, pe­

MeCAeHHHKH, pb16aKH, TeCHO CBM3aHHble C MO­

peM, ToprosAeii. EcTecrsenno B CHAY y4o6Horo

pacrroAO)I(eHHM B,li,OAb rro6epe)l(bM rrocrpoeHhl

MHoroqnCAeHHhle ,4o6pomhle O,li,HO-4Byx3Ta)l(­

Hhle KapasaH-capan KachlM-6eKa, Eyxapa, MyA­

TaHH 11 4pyrne. Ha 3TOH Tpacce o6pa30BaAaCb

TOprOBaM MarncrpaAb, rrpOTMHJBillagcg OT llle­

MaXHHCKHX sopoT Ha cesepe 11 40 CaAbMHCKHX

sopoT Ha roro-3arra,4e. Toprosag MarncTpaAb

HapM4Y C KapaBaH-CapaMMH BKAIOqaAa B 06'beM­

HO-IIpocrpaHCTBeHHYI0 CTPYKTYPY A)I(YMa-Me­

qeTb, KBapTaAbHble MeqeTH, MeKT36H-MeqeTH,

XaMaMbl H 3aKpbiTOfO THIIa TOprOBhle, HAM TaK

Ha3hlBaeMhle «TeMHhle pJIAbi>>. BcKope 6epero­

sag rroAoca rroAyqHAa rrpuqaAhl, y4o6Hhle ,li,MI

CTOMHKH cy,li,OB TOH 3IIOXH.

Kperrocrb L1qepn-mexep scer,4a rrpHTMrH­

saAa K ce6e BHHMaHHe COCe,li,HHX MOrym;eCTBeH­

HbiX crpaH. CaMoe TM)I(eAoe speMM rrocrnrAo

Ear<y, KOrAa ce<l>eBH,li,CKMH max l1cMaHll. B 1501

rDAY 3axBaTHll. ropoA, 3HaqHTellLHO pa3pymHB

ero, B TOM qJ((ClJ.e H KOMnlleKC ABOpn;a lliHpBaH­

maxOB, ocraaaamHHOI noCAe Toro Heo6HTae­

MLIM BnllOTL AO 3aaoeaaHHX Ear<y pyccKMMH

BOHCKaMH B 1806 rDAY·

Pe11Le<P MeCTHOCTH H y lJ.J((qHax ceTL c nOA'b­

eMaMH H cnycKaMH CnOC06CTBOBali.H B03HHKHO­

BeHHIO )I(HBOnHCHOH 3aCTpOHKJ1 KJ6HqeCKOf0

THna ofueMaMH )I(Hli.LIX AOMOB, Ha,ll, KOTOpLIMH

AHHaMHqHo BLicrynaAH, C03,ll,aBax BLipa3HTellL­

HLIH CH11Y3T, MHHapeTLI ApeBHHX MeqeTeH C Ka­

MeHHLIMH D;Hli.HH,ll,pJ((qeCKHMH CTBOllaMH.

KaMeHHax ofueMHax nAaCTHKa ropoACKOH

3aCTpOHKH C KOMnlleKCOM ABOpn;a lliHpBaH­

maxOB Ha B03BLiilleHHOM XOllMe, AOMHHHpyiO­

m;ax HaA o6mHpHLIM npocrpaHCTBOM XBllXll.aCL

aneqaTAXIOm;e:tl: naHopaMHOH KapTHHOH. Ha

6epery B03BLimaAacL AereHAapHax H MOeyMeH­

Tali.LHax 6amHX <<fLI3-rall.aCLI», OTHOOIID;aJIOI

K 3noxe noClleAHHX CaccaHHAOB (VI-VII BB.) c

MOID;HLIM, BLipa3HTellLHLIM CHli.J:ilTOM H apXH­

TeKrypHLIM o6pa30M, He HMeiOm;ax aHallOfOB B

MHpOBOM 30Aqecrae, KOTopyiO MeCTHOe HaCelle­

HHe a XVII aeKe Ha3BallH «CqacTLeM>>.

AaTop o6Hapy)I(Hll. q,parMeHT aHOHHM­

HOH pyKonHCH, KOTopax coo6m;aeT, qTo «6am­

HX MHOfHX CnacaAa, He TOllLKO B AeHL 6HTBLI,

a TaK)I(e lliOAeH nOA06HLIX BaM, 3am;Hm;a11a B

o611acrH TaHHCTBeHHLIX HaYK - HayKM HY)I(YMa

(acrpoHOMHH). Ka)l(,li,LIH AeHL Ha 6amHe Hrpa11H

Ha Harape H 3TOH MY3LIKallLHOH HrpoiO acTpe­

qalJ.H BellHKoro u;apx MHpa>> (Co11Hu;e). IloAo6-

HLie coAep)l(aTellLHLie AaHHLie o «fLI3-raAaCLI>>

BCTpeqaiOTOI BnepBLie. 0HH pacKpLIBaiOT 3Ha­

qJ((MOCTL 06'beKTa He TOllLKO KaK o6opOHHTellL­

HOfO, HO KYllLTJPHOro H HayqHoro xapaKTepa,

fAe BellHCL COBMeCTHO «CO cryAeHTaMH Ha611IO­

AeHHX 3a He6eCHLIMH CBOAaMH>>.

IloCAe B3XTHX Ear<y 1806 r.aoeHHoe Be,li,OM­

crao pa3MeCTHBillHCL Ha TeppHTOpHH J1qepH­

mexep, nLITallOCL no caoeMY npHcnoco6HTL

crpoeHHX AlJ.X o6opOHHTellLHLIX D;elleH. IJpo­

eKT nepenAaHHpOBKM 6aKMHCKOH KpenOCTH CQ­

CTaBlleHHLIH 1835 r. npe,ll,nOllaraA coaepmeHHo

HOByiO nll.aHHpOBOqHyiO KOMn03HD;HIO B Ayxe

aoeHHOro noceAeHHX. Ha aepXHeH OTMeTKe J1qe­

pH-m3x3p, paHOH D;HTa,ll,ellH lliHpBaHmaxOB C

OKp~aiOID;HMH KBapTall.aMH npeapam;aAOI B

MOID;HLIH o6opOHHTellLHLIH ofueKT, C pacnll.a­

HHpoBaHHLIMH KpynHLIMH KBapTaAaMH. Co3Aa­

BaAacL mHpoKax 3CnAaHa,ll,a AlJ.X o6o3peHHX, a

AaALme K no6epe)I(LIO aeepoM ABYMX pxAaMH

cnyCKaAHCL pa3HOH <l>opMLI KBapTaALI, a Me)l(,ll,y

HHMH npOKlla,li,LIBaAaCL mHpoKax y11Hu;a.

IlpoeKT nepenllaHHpOBKH Ear<y 1835 rDAa

COBepmeHHO HrHOpHpOBall cym;eCTByiOID;yiO

MHOfOBeKOByiO rpaAOCTpOHTellLHyiO TKaHL, CO

MHOfHMH JHHKali.LHLIMH naMXTHHKaMH 30k

qecraa, He cqJ((TaJICL HH C cyAL60H HaCelleHHX,

HH C HCTOpHqecKOH TOnorpa<l>HeH MeCTHOCTH.

OKKynau;HoHHax BllaCTL u;apcKOH PoccHH cao­

e:tl: KOllOHHali.LHOH nOllHTHKOH nOATBep)l(,ll,alla

CBOIO cym;HOCTL Me)l(,li,JHapOAHOfO )l(aH,ll,apMa.

KoMnAeKc ABOpu;a lliHpaaHmaxoa, oco-

6eHHo 3AaHHe ABOpn;a, npeapaTHllaCL B apTH11-

11epHHCKHH naKray3, CHeCeHLI KanHTallLHLie

CTeHLI BTOporo 3Ta)l(a. Y llieMaxHHCKHX BOpOT,

B o6mHpHOM KOMnll.eKCe 6aKHHCKHX XaHOB pa3-

MeCTHll.aCL BOeHHaX KOMeHAaTYPa C ApyrHMH

yqpe)l(,ll,eHHXMH, 6hllla 3acLinaHa ApeaHXx 6aHX

XIV-XV BB., B pa3HLIX qacrxx 6hlllH nocrpoeHLI

o<l>Hn;epcKMe H COlJ.AaTcKMe Ka3apMLI, nocpeA­

CTBOM rnoca KYllLTOBLIX coopy)l(eHHH.

B pe3yllLTaTe oKo~aTellLHoro 3aaoeaa­

HHe KaaKa3a PoccHeH OTna11a Heo6xOAHMOCTL

nepenAaHHpOBKH TeppHTOpHH J1qepH-mexep

H 3a npe,ll,ellaMH KpenOCTHLIX CTeH B03HHK <Pop-

49

IIITa,.11,T C pel)'llHpHOH l1 npHMOJfOllbHOH CHCTe­

MOH nllaHHpOBKH C MellKHMH KBapTallaMH lla­

repHOfO THna l1 J3KHMH JllHD;aMH.

lloClle He<l>THHOfO 6yMa KOpeHHble 6aKHH­

ll;bl BHJTPH J.1qepn-IIIexep cTallH nepecTpau­

BaTb B OCHOBHOM O,II,H03Ta)I(Hble )I(J1llble ,li.OMa

Ha ABYX3Ta)I(Hbie, coxpaHHH ApeBHHe qacru.

)Kullble AOMa nocrpoennble H3 MeCTHoro KaM­

HH-H3BeCTHHKa B TpaAHD;HHX EaKy-AniiiepoH­

CKoro 30,ll.qeCTBa, COCTOHllH J13 crpellbqaTbiX

apoK, CBO,li.OB l1 KJIIOllOB, ,ll.eMOHcrpHpJH TeKTO­

HHI<J apxuTeKrypHbiX Mace. HeMHoro H3 3Toro

HaClle,li.HH noKa yn;e11e110.

K KOHD;Y XIX BeKa MHorne ropo)l(aHe J.1qe­

pn-IIIexep nocrpoHllH AByx- Tpex3Ta)I(Hble

)I(Hllble JAaHHH no npoeKTY apxnTeKTopoB B

pa3HbiX npHeMaX eBponeHCKOH KllaCCHKH l1 B

Han;noHallbHbiX MOTHBax. CpeAH apxnTeKTopoB

aKTHBHO yqaCTBOBall B 3acrpOHKe J.1qepH-IIIexep

H Meiiia,.11,H Mup3a Ka<Pap 113MaH11oB, nollyqHB­

IIIHH npH3HaHHe KaK TallaHTllHBbiH apxnTeK­

Top, crpOHBIIIHH oqeHb MHOfO Ha <t>opiiiTa,.11,Te.

llpHllaraiO qacrJ1qHbiH CnHCOK 3aKaJqJ1KOB

l13 J.1qepH-IIIexep, ,li.OMa KOTOpbiX nOCTpOeHHbl

no npoeKTaM Ka<l>apa 113MaH11oBa:

1. 2-x 3Ta)I(HOe JAaHHe Kep6a11au A)l(a<l>apa

MeiiiaAH KepnMoBa, 1889 r.

2. 2-x 3Ta)I(HOe JAaHne Meiiia,.11,H 11cMal1lla

MeiiiaAH Allu-BepAH orllhl, 1890 r.

3. 2-x 3Ta)I(Hoe 3AaHHe Meiiia,.11,H PycraMa Me­

IIIa,.11,H AcaH orllhl, 1887 r.

4. 2-x 3Ta)I(Hoe JAaHHe MeiiiaAH MellHKa

MaHcypoBa, 1891 r.

5. 2-x 3Ta)I(HOe JAaHHe Kep6a11au Allu-Ea11a,

1884 r.

6. 2-x 3Ta)I(HbiX llaBOK Kep6a11aH MaMe,li.-Ea­

rnpa fa,.11,)1(H Mycra<t>a orllhl, 1887 r.

7. 1 V2 3Ta)I(HOe JAaHHe Kep6a11au Xa11J111a

Ara-MaMeA orllhi, 1890 r.

50

8. 2-X 3Ta)I(HOe 3,ll.aHHe )I(J1110f0 ,li.OMa fa,.11,)1(J1

3ei1:HaA A6AHHa TarneBa, 1890 r.

9. 2-x 3Ta)I(HOe JAaHHe )I(J1110ro AOMa Kep6a­

llaH Ca,ll.hlXa, 1890 r.

10. 2-X 3Ta)I(H0e 3,ll.aHHe 2-0H fHllb,li.HH Kyn­

n;a Kep6a11au Mo1111a faAH KepnM orllhl,

1886 r.

11. 2-x 3Ta)I(HOe 3AaHHe Ara-Ca,.11,biXa HCMaHll

orllhi, 1887 r.

12. 2-x 3Ta)I(HOe JAaHHe <I>aTelle MeiiiaAH 6a6a,

1891 r.

13. 2-x 3Ta)I(HOe JAaHHe fa,.11,)1(H Kapa-Ea11a Ma­

Ha<l>oBa, 1890 r.

14. 2-x 3Ta)I(HOe JAaHHe Ara-A6Aylllla A)l(a<Pa­

poBa, 1886 r.

15. 2-x 3Ta)I(HOe JAaHne Meiiia,.11,H Baxa6a Me­

IIIMH MaMeA-AcaHa, 1891 r.

16. 2-x 3Ta)I(HOe JAaHHe MeiiiaAH Ea6a MaMeA

Ky11u orllhl, 1891 r.

17. 1-o 3Ta)I(Hble 11aBKH MeiiiaAH Meiiia,.11,H

Me,li.)KHA orllbl, 1890 r.

18. 1-o 3Ta)I(Hble 11aBKH Kyp6aH Allu orllbl,

1891 r.

19. 1-o 3Ta)I(Hoe JAaHHe )I(J1110ro AOMa Meiiia­

AH 3eHHaA A6AHHa fa,.11,)1(H AlleKnep orllhl,

1891 r.

20. 1-o 3Ta)I(HOe JAaHHe Kep6a11au Ara-Ea11a

ParHM orllhi, 1888 r.

Ha reHnllaHe J.1q3pH-III3X3p yKa3aHbi no­

CTpOHKH no npoeKry Ka<l>apa 113MaH11oBa.

OHM cocpeAOToqeHbi Ha EollbiiiOH KpenocTHOH

y llHn;e l111H )l(e B c<t>epe ee BllHHHHH H Ha Ma­

llon KpenocTHOH BoKpyr KOllbD;eBoi1: AOporu,

pacnOllO)I(eHHOH HanpOTHB KpenOCTHbiX CTeH.

HeKoTophle H3 HHX AO cux nop cym;ecrByroT.

HanpnMep, 6hlBIIIHe )I(J1llble AOMa Meiiia,.11,H

MellHKa MaHcypoBa pHAOM c A)I(JMa-MeqeThiO,

1891 r, Mo11a fa,.11,H KepnM orllhl, 1886 r. ,LI,oMa

3aHHMaiOT KlliOqeBble yqacrKH B ropO,li.CKOH 3a-

crpo:i1:Ke KaK B ofueMHO-npocrpaHCTBeHHOM,

TaK 11 B apX11TeKT)'pHOM OTHOilleHI111, B CTRi.ll1-

crl1qecKHX np11eMax 11 <PopMax YCilOBHO eBpo­

ne:i1:cKoro HanpaBAemrn.

3aHI1MaJICh 11crop11e:i1: apx11TeKT)'phl 11 rpa­

,li,OCTpo11TeAnCTBa A3ep6a~aHa, B TOM q11C11e

EaKJ, AnmepoHa 11 TBopqecrBOM apXHTeKTopoB

,li,OpeBOAIOD;I10HHOf0 nep110,ll,a BhlJIBAeHhl 11Me­

Ha KachlM-6eKa fa,li,:>Im6a6a6eKoBa, Ka<Papa

l13Ma:i1:AoBa, 311B3p-6eKa AxMe,ll,6eKoBa, A.B.

foCilacKoro, K.E. CKJPeBI1qa, J1.K. IlAomKo,

E.51. CKH611HCKoro (noAhCKoro npo11CXO:>K,ll,e­

HJ1JI), O.CI1MOHCOHa, II.IIlTepHa, H.A. <l>oH ,ll,ep

HoHe, J1.B. 3,ll,eAH, A.B. 3:i1:XAepa (HeMen;Koro

np011CXO:>K,ll,eH11JI).

Ha116oAee nAO,li,OBI1ThlH apx11TeKTop ropo­

,ll,a EaKY KOHn;a XIX BeKa JIBAJieTCJI Ka<Pap 113-

MaHAOB. ,411CilOKan;HJl 3,ll,aHI1H no ero npoeKTaM

Ha pa3HhlX yA11n;ax EaKY o6m11pHaH np11BO,li,I1M

Cni1COK )I(Ri.lhiX ,li,OMOB no YAI1D;aM.

1. u;epKOBHaJI (BHAaA11) yroA TaTapcKaJI

(A.M. Tome6ameBa), 1890 r.

2. IJ;epKOBHaJI (BH,ll,a,ll,11) yroA qa,ll,pOBaJI (Ma­

AI1eBa), 1887 r.

3. Ta3a-n11pCKaJI 11 qMPOBaJI, 1889 r.

4. H11)1(HJIJI- Ta3a-II11pcKaJI (M11p3a <l>aTaA11),

1890 r.

5. IIepC11,li,CKaJI (M.MyxTapoBa) yroA IJoqTO­

BaJI (TarneBa), 1887 r.

6. A311aTCKaJI (A.O. KyAI1eBa) yroA MopcKaJI

(oiOAh-DIOAH), 1891 r.

7. BopoHn;oBCKaJI (M.A31136eKoBa) yroA Ea-

3apHaH (fym fa,ll,)l(l1eBa, 1888 r.

8. oaAaXaHCKaJI (<l>113YA11), 1886 r.

9. BopoHD;OBCKaJI yroA A311aTCKaJI, 1890 r.

10. CypaxaHCKaJI (IIepBoMaHcKaH), 1890 r.

11. M.fopnKoro, 1891 r.

12. TMe<PoHHaJI (28 Ma:i1:), 1896 r.

13. qeM6epeKeHA (MyxTM11pa), 1890 r.

14. IJoqTOBaJI, 1890 r.

15. CypaxaHCKaJI, 1886 r.

16. IJoqTOBaJI nAOIIJ;. (<l>113YA11), 1887 r.

17. IJoqTOBaJI nAOIIJ;. (<l>113YA11), 1887 r.

18. H11)1(Hee-Ta3an11pCKaJI 11 CypaxaHCKaJI,

1890 r.

19. qa,ll,pOBaJI, 1890 r.

20. CypaxaHCKaJI, yroA IIepcH,li,CKaJI, 1889 r.

21. IIepC11,li,CKaJI, 1890 r.

22. KaMeHI1CTaJI (6. Ca<Pap orAhl), 1887 r.

23. CypaxaHCKaJI, 1889 r.

24. BepXHJIJI Ilp1110TCKaJI, yroA CnaccKaJI

(K.J13MaHAOBa), 1890 r.

25. A311aTCKaJI, 1886 r.

26. qa,ll,pOBaJI, yroA M.fopnKoro, 1891 r.

27. CypaxaHCKaJI, 1892 r.

28. KpaCHo-KpecroBcKaJI (11MaMa lliaMRilH),

1892 r.

29. KpacHOBOBO,li,CKaJI (C.BypryHa), 1891 r.

30. IIepc11,li,CKaJI, yroA CypaxaHcKaJI, 1889 r.

31. CypaxaHCKaJI, 1886 r.

32. IJoqTOBaJI, 1887 r.

33. IIepc11,li,CKaJI, yroA fi1MHa311qecKaJI (ToA­

cTOro ), 1890 r.

34. EaAaxaHCKaJI, 1887 r.

35. BepxHHJI IIp1110TCKaJI, yroA qa,ll,pOBaJI,

1889 r.

36. KpacHOBO,li,CKaJI, 1891 r.

37. KaHHI1-Tani1HCKaJI (,Ll,.AA11eBa), 1896 r.

38. H11)1(HJIJI np1110TCKaJI, 1891 r.

39. oaAaXaHCKaJI, 1889 r.

3acrpo:i1:Ka no npoeKTaM Ka<Papa l13Ma:i1:­

AOBa OXBaThlBaeT Tepp11TOp1110 B npe,ll,eAax Ha

ceBepe KaHHI1-Tani1HCKOH, Ha 3ana,ll,e qeM6e­

peKeH,li,CKo:i1:, Ha BOCTOKe TeAe<PoHHOH, a Ha lOre

pa:i1:oH Ea11AOBa. K co)l(aAeHI1IO 3,ll,eCh He Bee

npe,ll,craBAeHo 113 6oraToro apXHTeKrypHoro Ha­

Cile,li,HJl Ka<Papa l13Ma:i1:AoBa. KaK Mhl YKa3hlBa­

AI1, HaMI1 113 apx11Ba u;rl1A A3ep6. pecny6AI1KI1

51

BbiHBlleHO 6o11ee 250 npoeKTOB1 HO <f>H3WieCKH

HeT B03MO:>KHOCTH MJI HX paCCMOTpeHHJl:1 MDI

orpaHHtiHllHCb qeTBepTOH qacrbl01 cqHTaJI H

3TOfO AOCTaToqHbiM MJI pacKpbiTHJI TBopqe­

CTBa 6aKHHCKOfO apXHTeKTOpa.

llepBoHaqaAbHO B pa6oTe paccMaTpHBaiOT­

CJI nllaHbl :>KHllbiX JAaHHH o6pa~eHHbiX <f>aca­

AaMH <f>poHTallbHOH 3acTpOHKH1 3aTeM yr110Boe

pa3Me~eHHe. llOA06HOH TpaKTOBKOH B IIllaHH­

pOBOqHOH crpyKrype <f>opmTMTa Ha611IOAaeTCJI

npou;ecc :>KHllDIX 3AaHHH B TBopqecTBe Ka<f>apa

Jif3MaHAOBa1 nOCKOllbK)' B TOT nepHOA pa3BH­

THJI ropOACKHX KBapTallOB CKllMDIBaiOTCJI HO­

Bble <f>opMDI <f>opMHpOBaHHJI :>KHllbiX BllMeHHH.

3AeCb BbiJl:BllJIIOTCJI He TOllbKO IIllaHHpOBOqHDie

pemeHHJI :>KHllDIX 3AaHHH no omomeHHIO K

yAnn;e1 HO C03AaeTCJI H npocTpaHCTBeHHaJI cpe­

Aa1 H OKpy:>KaiO~He apXHTeKryPHbie MOTHBbl.

Cl>pOHTallbHaJI 3acrpOHKa :>KHllOfO B11Me­

HHJI 2-x 3Ta:>KHDIH :>KHllOH AOM Alln-BepAH Ma­

MeA ,4:>Ka<f>ap or11DI Ha yr11y M.fop~>Koro H qa­

APOBOHI 1891 r.

1. 2-x 3Ta:>KHDIH :>KHllOH AOM Ha CypaxaHcKotl:

y11.1 A6ac Ky11n or11DI1 1892 r.

2. 2-x 3Ta:>KHDIH :>KHllOH AOM Ha KpacHo-Kpe­

CTOBCKOH y11.1 Kep6a11an ,4:>Ka6ao or11DI1

1892 r.

3. 2-x 3Ta:>KHDIH :>KHllOH AOM Kep6a11an XaAH­

ra 1 1880 r.

4. 2-x 3Ta:>KHDIH :>KHllOH AOM2-otl: fHllMHH

Kynu;a Ara 6a6a faA:>KH CaMeA or11DI Ha

A3HacTKotl: y11.1 1886 r.

5. 2-x 3Ta:>KHDIH :>KHllOH AOM1 1886 r.

6. 2-x 3Ta:>KHoe JAaHHe no HH:>KHe-Ta3annp­

cKotl: y11.1 1890 r.

7. 2-x 3Ta:>KHDIH :>KHllOH AOM MemMH Bara6a1

1891 r.

8. 2-x 3Ta:>KHDIH :>KHllOH AOM A6Ay 11 AcaHa Ca­

llHMOBa Ha CypaxaHCKOH y11.1 1886 r.

52

9. 2-x 3Ta:>KHDIH :>KHllOH AOM Hacpy1111a Ha yr11y

CnaccKotl: H BepXHe-llpHIOTCKOH y11.1 1890 r.

10. 2-x 3Ta:>KHDii1 :>KHllOH AOM fM:>KH MaMe

Kep6a11an MaMeA orADI1 1886 r.

11. 2-x 3Ta:>KHDIH :>KHllOH AOM Cy11etl:MaHa Ma­

MeA Ky11n or111>I Ha y11. TaTapcKotl: H I.J;ep­

KOBHOH1 1890 r.

12. 2-x 3Ta:>KHDIH :>KHllOH AOM Mnp3a Ea6a fM­

:>KH MaMeA Alln or11DI B 3anaAHoi1 qacTH

ropoAa1 1890 r.

13. 2-x 3Ta:>KHDIH :>KHllOH AOM Ha HH:>KHee-Ta-

3annpcKOH1 1890 r.

14. 2-x 3Ta:>KHDIH :>KHllOH AOM A3H3a H fM:>KH

Ea11a Ka<f>apoBDIX1 1890 r.

15. 2-x 3Ta:>KHDii1 :>KHllOH AOM Mnp3a Alln orllDI

Ha llepCJiACKOH y11.1 1890 r.

16. 2-x 3Ta:>KHDIH :>KHllOH AOM A6AHHa Of11DI1

1890 r.

17. 2-x 3Ta:>KHbiH :>KHllOH AOM MaMeA CMDixa

faA:>KH Mo11a KaCDIM or11DI Ha KaMeHHCTOH

y11.1 1887 r.

18. 2-x 3Ta:>KHDIH :>KHllOH AOM XaHJM Hy<f>ry11-

1la Kb13bl Ha yr11y qMpOBOH H u;epKOBHOH1

1880 r.

19. 2-x 3Ta:>KHoe 3AaHHe :>KHlloro AOMa 2-otl:

fHllbAHH K)'IID;a Kep6a11aH Mycra<f>a fM:>KH

Pacy11oBa Ha lloqTOBOH II110~MH1 1887 r.

20. 2-x 3Ta:>KHOe JAaHHe :>KHllOro AOMa A6Ay11-

1la-6eKa AMnpoBa Ha lloqTOBOH n11o~aAH1 1887 r.

21. 1-o 3Ta:>KHoe 3AaHHe AMHp-6eKa HacDip6e­

KOBa B patl:oHe qeM6epeKeHAa1 1890 r.

22. 2-x 3Ta:>KHoe 3AaHHe Kep6a11aH Mynapa

KJ!3HMOBa Ha lloqTOBOH y11.1 1890 r.

23. 1-o 3Ta:>KHoe 3AaHHe MellHKa 1 1887 r.

24. 1-o 3Ta:>KHoe 3AaHHe 3axapa qepHJieBa Ha

ceBepHotl: qacrn ropoAa1 1888 r.

25. 2-x 3Ta:>KHOe 3AaHHe :>KHllOro AOMa Ycetl:H

faA:>KH A6Ay1111a orllbi1 1890 r.

26. 2-x 3Ta)I(HOe 3AaHMe )I(H1J.Oro AOMa Ha TeAe­

cpoHHOH yA., 1890 r.

27. 2-x 3Ta)I(HOe 3AaHMe )I(HllOro AOMa Ha TeAe­

cpoHHOH yA., 1890 r.

28. 2-x 3Ta)I(Hoe 3AaHMe Ara-AaAarna Kep6a­

AaM Kyp6aH-KyAM orADI, 1890 r.

29. 2-x 3Ta)I(HOe 3AaHMe Kep6aAaM XaAMxaAM [a,<'J,)KM orADI Ha yA. M.fopbKOro, 1891 r.

30. 1-o 3Ta)I(HOe 3,ll,aHMe A6aca Kep6aAaM

Yce:tl:Ha orAbi Ha EaAaxaHCKOH yA., 1886 r.

31. 2-x 3Ta)I(HOe 3AaHMe MaMe,~~,a Merna,<'l,a

J16parnM orADI Ha CypaxaHcKo:tl: yA., 1890 r.

32. 2-x 3Ta)I(HOe 3,ll,aHMe AAM IOcycpa MaMeA

BeAM orADI Ha A3MaTcKo:tl: yroA MopcKo:tl:,

1891 r.

33. 2-x w~oe 3,ll,aHMe ~ 3eHHaAa, 1890 r.

34. 1-0 3Ta)I(H0e 3,ll,aHMe B BOCTQqHQH qaCTM r.

EaKJ, 1891 r.

35. 2-x 3Ta)I(HOe 3,ll,aHMe Kep6aAaM MaMe,~~,a

Y ce:tl:Ha AAMeBa B pa:tl:oHe Me)l(,ll,y EMaxaH­

CKOH M HM)I(He:tl: llpMIOTCKOH yA., 1889 r.

36. EeAb3Ta)I(M MaMeAa, 1890 r.

37. 1-o 3Ta)I(HOe 3,ll,aHMe, 1891 r.

38. 2-x 3Ta)I(Hoe 3AaHMe Kep6aAaM, 1889 r.

39. 2-x 3Ta)I(HOe 3AaHMe rro HM)I(He-Ta3arrMp­

CKOH yA., 1890 r.

YrAoBaR 3acTpo:tl:Ka )I(HllhlX 3AaHMH:

1. 2-x 3Ta)I(Hoe 3,ll,aHMe MaMe A)l(acpap orADI

Ha yrAy M.fopbKOro M qMPOBOH, 1891 r.

2. 2-x 3Ta)I(HOe 3AaHMe )I(HllOro AOMa Merna­

AM AcaHa BeAMeBa Ha HM)I(He-Ta3arrMp­

CKOH M CypaxaHcKo:tl: yA., 1890 r.

3. 2-x 3Ta)I(HOe 3AaHMe )I(H1J.Oro AOMa Merna­

AM MeAMKa MaHcypoBa, 1891 r.

4. 2-x 3Ta)I(HOe 3AaHMe Ha yrAy CypaxaHcKo:tl:

M llepCMACKOH yA., 1889 r.

5. 2-x 3T~oe 3,ll,aHHe Merna,~J,H MeAHKa, 1891 r.

6. 2-x 3Ta)I(HOe 3AaHMe 1-o:tl: rnAbAMM KJIIU:a

Merna,<'I,M ci>apa)l(,ll,yAOBa AAMeBa, 1890 r.

7. 2-x 3Ta)I(HOe 3AaHMe fa,II,)I(M fiOAb MMMK

fa,<'J,)I(M MeAMK MaMeA orADI, 1886 r.

8. 1-oe )I(HllOe 3AaHMe CepreeBa Ha BopoH­

n;oBCKOH M yroA A3aTCKo:tl: yA., 1890 r.

9. 2-x 3Ta)I(Hoe 3AaHMe Ha BopoHn;OBCKOH

yroA Ea3apHo:tl: yA., 1891 r.

10. 1-oe )I(H1J.Oe 3AaHMe ATaMorAaHa Ha yrAy llepCMACKOH M lloqTOBOH yA., 1887 r.

11. 2-x 3Ta)I(Hoe 3AaHMe Ha Ta3arrMpCKOH M qa­

APOBOH, 1889 r.

12. 2-x 3Ta)I(HOe 3,ll,aHMe HacpyAAa A6ac KyAM orADI Ha HM)I(Heft llpMIOTCKOH yA., 1890 r.

13. 2-x 3Ta)I(Hoe 3,ll,aHMe fa,II,)I(M fyce:tl:H KyAM

Kep6aAaM A6,11,yA fyce:tl:H orADI B pa:tl:oHe

KannM TarrMHCKOH yA., 1896 r.

lloCAe rnMpoKoro rrpocMoTpa )I(MAbiX 3Aa­

HMH Kacpapa J13MaHAOBa c rpaAOCTpOMTeAb­

HDIX rro3MIJ;MH, KaK B pRAOBOH 3acTpo:tl:Ke, TaK

M B yrAOBbiX perneHMRX, BbiRBAeHbl rrpMHIJ;MIIbl

pa3BMTMR B CMCTeMHOH OCHOBe, KOTOpaR II0-

3BOAReT IIOCAeAOBaTeAbHO pacKpbiTb IIAaHM­

poBoqeyiO CTPYKTYPY BHJTpeHHe:tl: cyrn;HoCTM

)I(MAbiX BAaAeHMH.

BHJTpeHHRR rrAaHMpoBoqHaR crpyKry-

pa )I(HllhlX BAa,<'J,eHMH B pRAOBOH M B yrAOBOH

3acrpo:tl:Ke o6Aa,<'J,aiOT co6crBeHHDIMM xapaK­

TepHDIMM OC06eHHOCTRMM, B 3aBMCMMOCTM OT

a6pMCa BAa,<'l,eHMH, IIAOIIJ;aAM 3aCTpOHKM M Tpe-

6oBaHMH 3aKa3qMKa. 3TM cpaKTOpbl rrpeAOMAR­

IOTCR B TBOpqeCKOM rrpon;ecce apXMTeKTOpa M

OTpa)l(aiOTCR B rrpoeKTHbiX perneHHRX.

Bo BHJTpeHHe:tl: CTPYKTYPe )I(H1J.Oro BAaAe­

HHR cyrn;eCTByeT MHO)I(eCTBO BapMaHTOB: OAHO­

pR,II,HaR 3acrpOHKa IIOMeiiJ;eHMH C OTHOCMTeAb­

HO rrpocTopHDIM ABopoM M OTKPDIToro TMrra

AecmwqHaR KAeTKa: 2-x 3Ta)I(HbiH )I(H1J.OH AOM

A6ac KyAM orADI Ha CypaxaHCKOH yA. (1892 r);

2-x 3Ta)I(HhlH )I(MAOH AOM A6,~~,yA AcaHa CMM­

MOBa Ha CypaxaHCKOH yA. (1889 r). J13BeCTHDI

53

2-x 3Ta:>I<Hhle )I(J1Ahle ,li,OMa c AByxpKAHOH 3a­

crpo:i1:KOH TIOMe~eHHH C OTKphiTOH ra11epee:i1:

H lleCTHHD;eH ,li,BOpOBOH CHCTeMhl (CylleHMaHa

MaMeA Ky11n orllhl Ha TaTapcKo:il: H u;epKoBHo:il:

y11., 1890 r.; Ha HH)I(He-Ta3annpcKo:i1:, 1890 r.;

MaMeA CaAhiXa fa,li,)I(H Mo11a fachiM orllhl Ha

KaMeHncro:il: y11., 1887 r.; A6Aylllla-6eKa Ha Cy­

paxaHCKOH y11., 1886 r. H T.,ll,.).

0,li,HOBpeMeHHO npOHCXO,li,HT pa3BHTHe )I(H­

ll.OrD AOMa H ABOpoao:il: cncreMhl, noJialUieTcx

nllaHHpoaKa OAHOpJIAHoro crpm1 noMe~eHHH,

f-o6pa3HOH 3acrpo:i1:KOH H OTKphiTOro THTia

lleCTHWIHOH KlleTKOH (2-x 3Ta:>I<HhiH )I(J1AOH ,li,OM

Kep6a11an XaAHAa; 2-x 3Ta)I(HhiH )I(HAOH AOM

Hacpylllla Ha ymy CnaccKo:il: H BepXHe-llpHIOT­

CKo:il:, 1890 r.; 2-x 3Ta:>I<HhiH )I(Hll.OH AOM A64ylllla

6eKa AMnpoaa Ha lloqTOao:il: TillO~a,li,H, 1890 r.).

Bo BHJTpeHHe:il: CTpJKTYPe )I(HAOro AOMa

ll.eCTHHn;a He HMeeT KOHCTPYKTHBHoro xapaKTe­

pa. 0,li,HaKO npOHBlUieTCX HHTepec, BKlJ.IOqeHHe

B f -o6pa3HJIO Till.aHHpOBKY 3aCTpOHKH ABOpa

KaTIHTallbHOH lleCTHWIHOH Kll.eTKH AByx:Map­

IIIeBOH CHCTeMhl, HAH B TOpD;OBOH qacrH )I(J1A0-

ro ,li,OMa, HAH TIO n;eHTpallbHOH OCH KBapTHphl

(2-x 3Ta)I(Hhle )I(HAhle AOMa Mema,li,H facaHa

Be11neaa Ha Hn:>I<He-Ta3annpcKo:i1: H CypaxaH­

CKOH y11., 1890 r.; Ha yr11y CypaxaHCKOH H nep­

CH,li,CKOH y11., 1889 r.; Mema4H Me11nKa 1891 r.;

Mnp3hl AllH Ofllbl Ha nepCH,li,CKOH yll., 1890 r.;

)I(HllOH AOM 1-o:il: rnllbAHH Kyrin;a Mema,li,H ct>a­

pa,ll,)l(ylllla Allneaa, 1890 r., fa,li,)I(H fiOllb MellH­

Ka fa,li,)I(H MellHKa MaMeA orllbi, 1888 r.; Kep6a­

ll.aH MaMeAa Y ce:il:Ha Allneaa B pa:il:oHe Me)l(,ll,y

Ea11axaHcKo:i1: H HH)I(He-llpHIOTCKo:il:, 1889 r.).

lloClle,ll,yiO~He OCBOeHHH ,li,BOpOBOro Blla­

,ll,eHHH npOHCXOAJIT 3a cqeT TOpD;OBhiX CHCTeM

3aCTpOHKH, Me)l(,ll,y HHMH C0611IO,ll,aeTCX 3aMKey­

TOrD H yromoro THna ABOpoaoe npocrpaHcrao c

OTKPhiTOro THna ra11epeHMH H ll.eCTHHn;aMH. K

54

HHM OTHOCXTCX 2-X 3Ta)I(Hhle )I(J1Ahle ,li,OMa Ara­

AMaiiia Kep6a11an Kyp6aH Ky11n orllhl, 1890 r;

A3H3a H fa,li,)I(H Ea11a Ka<J:lapoahlx, 1890 r.

Han6o11ee pa3BHToro THna ABOpoaoe Blla­

AeHHe TIOllyqaeT 3aCTpOHKJ C Tpex CTOpOH, o6-

pa3yH ll-o6pa3HOe Kape. 2-X 3Ta)I(H0e )I(J1AOe

3AaHne fa,li,)I(H MaMeAa Kep6a11an MaMeA Drllhl,

1886 r. COCTOHT H3 OCHOBHOH qaCTH KBapTHphl,

o6pa~eHHOH Ha y Ann;y a pHAOBOH 3acTpo:i1:Ke

H AByxpK,.11,HbiM paCTIOllO)I(eHHeM TIOMe~eHHH.

llpOTHBOTIOllO:>I<HaJI qacTb 3aCTpOHKH C O,li,HO­

pH,li,HhiM CTpOeM TIOMe~eHHH rpaHHqHT C CO­

Ce,li,HHM Blla,ll,eHHeM 6e3 OKOHHhiX npoeMOB.

06e qacrH )I(J1A0rD ,li,OMa ofue,li,HHHIOTCX H30-

11HpOBaHHhiMH TIO,li,C06HhiMH TIOMe~eHHHMH H

caHrpynno:il:. no nepnMeTpy, KpoMe ceaepHo:il:

qacrn BKlJ.IOqeHa o6xo,li,HaJI ra11epeH H OTKphi­

Toro THTia AlJ.HHHbie O,li,HOMapmeBhle ll.eCTHH­

D;hl. Aaopoaoe 3aMKHJTOe npocrpaHCTBO qacro

03ell.eHJillaCb TJTOM, rpaHaTOM, <j:JHCTaiiiKOH H

BHHorpa,li,HOH 11030H.

AaJX3Ta:>I<HhiH )I(HAOH AOM MHp3a Ea6a faA­

)I(H MaMe,li,-AllH orllhl a 3ana,li,Ho:i1: qacrn ropoAa

Eaey 1887 r. OTHOCHTCX K TOH )l(e THTIOlJ.Ornqe­

CKOH rpynne. Ha y11nn;y opneHTHpoaaH AByxpKA­

HhiH crpo:il: TIOMe~eHHH, B COCTaBe KaTIHTallbHOH

ll.eCTH~OH KlleTKH, qaCTHqHO o6pa~eHHaJI B

ABOpoaoe npocrpaHCTBO. llpOTHBOTIOllO)I(HyiO

cropoey 3aHHMaeT OAHOPJIAHhiH crpo:il: noMe~e­

HHH C caMOCTOHTell.bHOH OTKphiTOH ll.eCTHHn;e:il: C

TJalleTOM. Aaop HeOOllbiiio:il:, cao6oAHa IO:>I<HaJI

cropoHa OT 3acrpo:i1:KH Ha coce,li,He:il: rpaHHn;e.

Blla,ll,eHHe HHAHBHAJaAH3HpoaaHo, oTBeqaeT Tpa­

AHD;HOHHhiM npHeMaM TillaHHpOBKH H TIOMe~e­

HHJI pemeHhl aH<j:JHAa,li,HOH CHCTeMOH.

B ropoACKo:il: 3acrpo:i1:Ke )I(Hlloe cTpon­

TellbCTBO B TOT nepHO,ll, c<j:JopMHpOBall.OCb, H

Tpa,li,HD;HOHHhle npHeMbl craporo 6aKHHCKOrO

)I(Hll.OrO ,li,OMa aKTHBHOH <j:JopMbl BOIIIllH B pa3-

BHBaiOID;JIODI cpeA)'. PaAHKaAbHble H3MeHeHHM

B CTpJKrype )I(HAbM nOA)"'HAH nporpeCCHBHOe

HanpaBAeHHe, onpeAeAHAaCb <l>JH~HOHaAb­

HaM 3Ha'IHMOCTb KBapTHpbi: Ka6HHeT X03MHHa,

npneMHaM, PMAOM c AeCTHH'IHOH KAeTKOH, ro­

CTHHaM, CTOAOBaM, CnaAbHM1 AeTCKaM H T.A.

,2J,ayx:;)Ta)I(HOe )I(HAOe 3AaHHe paCTMHJTOe C

3anaAa Ha BOCTOK H o6parn;eHHOe Ha pMAOBJIO

3aCTpOHKJ JAHI.J;b!, '!eTKOH npMMOJfOAbHOH

<PopMbi, c IO)I(HOH opneHTan;ne:tl: <PacaAa. Pac­

noAO)I(eHHe noMern;eHHH C Tpex CTOpOH OAHO­

pMAHOe, CO ABOpa npOXOAHT faAepeg, AeCTHH'l­

HaM KAeTKa He no OCH H '!aCTH'IHO BbiXOAHT

Ha raAepeiO, ocaern;eHHaM nepBbiM caeToM,

opneHTHpoaaHHaM Ha ceaep. CTeHhi KanHTaAb­

Hhle, HMeiOTDI BHJTpeHHHe neperopOAKH. C

npOTHBOnOAQ)I(HQH CTOpOHbi1 3aMbiKaM ABO­

poaoe npOCTpaHCTBO OTKpbiTOfO THna OAHO­

Mapmeaag AeCTHHn;a, o6parn;eHHaM HaAeao H

Hanpaao, CBM3aHHaM c raAepee:tl:. lliaHnpoaoq­

HaM CTpJKTJpa OTAH'!aeTDI '!eTKOCTbiO peme­

HHM H npeACTaBAMeT onpeAeAeHHbiH HHTepec

C <l>JHKIJ;HOHaAbHOH TO'IKH 3peHHM H no npo­

nopn;HOHaAbHOH TpaKTOBKH noMeiD;eHHH, fAe

HaHAeH OnTHMaAbHbiH MaCmTa6 H COfAaCO­

BaHa B3aHMOCBM3b MeXAy BCeMH ofueMHbiMH

3AeMeHTaMH KBapTHpbi.

IlOA06HOfO THna ABJX3Ta)I(HbiH )I(HAOH

ADM Ha BopoHn;oacKo:tl:, yroA Ea3apHo:tl: yA. (1880 r.), pacnOAO)I(eH B KOMnaKTHOM BAa,.!l,eHHH

no IIAaHHpOBO'IHOMJ pemeHHIO, a TaKXe no OT­

HOilleHHIO KJAHIJ;e. qeTKHe rpaHHIJ;bi, xopomHe

nponopn;noHaAbHble AaHHbie, yqacTKH AByx­

PMAHOH 3acrpo:tl:KH noMern;eHHH n;eHTpaAbHOH

'laCTH, B3aHMOnepneHAJ1:KJAMpHbie KanHTaAb­

Hbie CTeHbi H yrAOBble pa3MeiD;eHHM ABJXMap­

meBOH AeCTHHIJ;bi C nepBbiM CBeTOM.

B 6oKOBhiX qacrgx OAHOp~e noMern;eHHM,

no nepnMeTPy o6xOAHaM raAepeM. Co ABOpa OA-

HOMapmeBaM AeCTHHn;a CBM3biBaeT n;eHTPaAbHJIO

H 6oKOBhle cropoHhi II-o6pa3Ho:tl: IIAaHnpoaoq­

HOH KOMn03HIJ;HH )I(HAQfO BAa,.!l,eHHM. ,2J,aopoaoe

npoCTPaHCTBo 6AH)I(e K KBa,.!l,pary, ofueAmrneT

CAQ)I(HBmyiODI <l>JH~HOHaAbHJIO CTPYKTYPY

H apXHTeKTJPHJIO n03HIJ;HIO 3nOXH1 B KOTOpOH

aKTHBHO yqacrayeT Ka<Pap 113MaHAOB1 BHODI C06-

CTBeHHbiH BKAM a 3acrpo:tl:KJ ropoAa EaKJ.

Ha HeyAo6HOM no a6pncy )I(HAOro BAa­

AeHHM Ha TeAe<PoHHOH yAnn;e (1889 r.), oKpy­

)l(eHHbiH C Tpex CTOpOH COCeAHHMH yqacrKaMH

pacnoAO)I(HAOCb ABJX3Ta)I(Hoe 3AaHne )I(HAOro

AOMa. Y3KHH <PacaA c ABJXPMAHOH 3acrpo:tl:Ko:tl:

noMern;eHHH, Ha ceaepHo:tl: cropoHe OAHOPMA­

HOH, c o6'DeAHHMIOID;HM noAC06HhiM ceKTopoM

H CaH6AOKOM. ,2J,OMHHHpJIOID;aM 06XOAHaM ra­

Aepeg H J3KaM OTKpbiTOfO THna eAHHCTBeHHaM

AeCTHHn;a, BKAIO'!eHa B ABOpOBOe npocrpaH­

CTBO, H HeCeT CKpOMHJIO H Ba)I(H)'IO <l>JHKI.l;HIO.

HecMOTpM Ha HeJA06HbiH no nAOID;aAH

yqacTOK 3aCTpOHKH )I(HAOfO BAa,.!l,eHHM apXH­

TeKTOp nocpeACTBOM aHaAH3a Bblj~BHA TOT on­

THMaAbHbiH BapHaHT, KOTOpbiH OAHOBpeMeHHO

YAOBAeTaopMA H 3aKa3'IHKa.

,21,BJX3Ta)I(HOe 3AaHHe )I(HAOfO AOMa 2-0H

rHAbAHH KJIIn;a Kep6aAaH Mycra<Pbl faAXH

PacyAoaa Ha Ilo'!TOBOH IIAOID;a,.!I,H (1887 r) no­

BTOpMeT Apyrne npHeMbi nAaHHpOBO'IHOH KOM­

n03HIJ;HH, B TO)I(e apeMM npeAAaraeT HOBbiH Ba­

pHaHT pemeHHM.

KoMnaKTHbiH yqacroK, oKpyxeHHhiH c Tpex

cropoH COCeAHHMH BAaAeHHMMH TOAbKO <Paca­

AOM o6parn;eH Ha pMAOBJIO JAH'IHJIO 3aCTPo:tl:­

KY· 0AHOPMAHOe pa3Mern;eHHe noMern;eHHH c

IOra H 3ana.4a o6'DeAHHMeT raAepeg, cropoHa Ha

BOCTOKe BKAIO'laeT AeCTHH'IHJIO KAeTKJ1 nOA­

C06HJIO qacrb H caHrpynrry. IlpocropHbiH ABOp

no HAee 3aKa3'!HKa 03eAeHMeTDI H BXOAHT B MH­

KpOKAHMaT )I(HAOH CpeAbi.

55

,4ayx:;na:>KHDIH )I(J.1110H AOM ll-o6pa3HOH

<l>opMbi 3aHHMaiOiqHH JfllOBOH yqacTOK B pa:if­

OHe Kann:u:-Tan:u:HcKo:if JllHD;DI (1896 r.) np:u:­

HaMe)l(all fa,.!I,)I(H fyce:i1:H-Ky11:u: Kep6a11a:u: A6-

AY11 fyce:ifH orllDI.

MHor:u:e 6aKHHCKHe )I(HllDie AOMa o611a-

4a11:u: Ma.llOMepHbiMH yqaCTKaMH. 3aKa3qJ.1KH1

crpeM.HCh coxpaHHTh He60.llhiiiOe ABOpoaoe

npocTpaHCTBO, OTKa3biBallHCb OT AByxp.H,.!I,HOfO

crpo.H noMerqeH:u::if. Apx:u:TeKTop, pa3Merqa.H

KOMHaTbl o6parqeHHbiMH Ha JllHn;y, npHHHMa.ll

IIIar npo.lleTa B OITTHMallbHOM MaCIIITa6e, COf.lla­

CJ.HCb C KOHCTpJKTHBHbiMH B03MO:>KHOCT.HMH,

a noMerqeHH.H, Ha rpaH:u:u;e coce,.!I,Hero yqacrKa

n11aH:u:poaa11 MaAora6ap:u:mDIMH. 3AeCh pa3Me­

rqallHCh qaCTJ.iqHQ ITO,.!I,C06HDie ITOMeiqeHH.H H

KOMHaTbl 41l.H Cllyr.

B )I(H.llOM AOMe ABJXKBapT:u:pHoro T:u:na,

.lleCTH:u:u;a o6ecneq:u:aaeT H30.ll:u:poaanno o6e

no.llOBHHhi. III:u:poKa o6xo4Ha.H raAepe.H, y4o6Ho

pacno.llO)I(eHHa.H :u: HenocpeACTBenno CB.H3aHa.H

c OTKpbiToro THna ABYXP.HAHDIMH 11ecm:u:u;aM:u:.

AeCTHHD;bi KaiTHTallbHOfO THITa C HHTepeCHbiM

KOMIT03HD;HOHHbiM peiiieHHeM. llocpe,.!I,CTBOM

no,.!l,o6Horo np:u:eMa ,.!I,Bopoaoro npocrpaHCTBa,

yqacroK nOll)"'Hll KBa,.!l,paTHJIO <l>opMy, coaep­

IIIenno H3011HpOBaHHJIO OT COCe,!J,HHX Blla,!J,eHHH

BHJTpeHHIOIO CTpJKTJPJ· Y 4aqHbie nponopu;:u::u: yqacrKa, yr11oaoe

peiiieHHe <Paca,.!I,OB, CTH11HCTJ.1qeCKH B 4yxe 6a­

KHHCKOH apx:u:TeKrypHOH TpaKTOBKH <l>opMe,

r4e caoeo6pa3HO npe.llOMll.H.llacb eapone:ifcKa.H

K.llacc:u:Ka Ha py6e)l(e XIX-XX aeKoB.

B TOT nep:u:o4 ropo4 611aroAap.H np:u:ToKy

<P:u:HaHCOBbiX cpe,.!I,CTB OT pa3BHTH.H He<l>T.HHOH

npOMbiiiilleHHOCTH paCIIIHp.HeT CBOH IT03HD;HH,

ITO.HB.ll.HeTC.H B03MO:>KHOCTb 3aCTpa:u:BaTh OTHOCH­

TellhHO KpJITHOMaCIIITa6HDie yqaCTKH B JCllOBH­

.HX Eaey.

56

Pa:ifoH :u:cmp:u:qecKHx KBapTa.lloB <l>op­

IIITa,!J,Ta OKa3allC.H He ITOllHOCTbiO 3aH.HT CTpOH­

TellhCTBOM H B ropO,.!I,CKOH ynpaae Bb!ABHraeTC.H

CKeiTTHqeCKOe OTHOIIIeHHe K ,!J,aHHOH npo61leMe.

nycryrorq:u:e yqacrKH PJIAOM c AByx-Tpex:;na)I(­

HOH 3acrpo:i1:Ko:i1: )I(HllDIX 3AaH:u::i1: BDI3hiBaAH

HHTepec 6oraTOH npOCllOHKH 6aKHHCKHX 3a­

Ka3qJ.1KOB. Cpe4:u: HHX Hap.HAJ c He<l>T.HHDIMH

6apoHaMH r.3.A. TarneBDIM, IIIaMCH Ac~.ll­

.llaeBDIM, Myca Har:u:eBDIM :u: Apyr:u:M:u: acTpeqa­

IOTC.H poAOBDie <l>aMH.llHH AIIIJP6eKOBDIX, XaH­

AapoaDix, .4aAaiiieBDIX, fa,.!I,)I(HeBDIX, Pacy11oBDIX.

YqacTKH M.H 3acrpo:i1:KH K01le61l.HTC.H ITllorqa­

AhiO OT 70-90 MeTpoa, pacno11araiOTC.H Ha H:u:­

KO.llaeacKo:if y11:u:u;e E:u:p)l(eao:if :u: TeaTpaAbHOH

ITllOrqa,!J,.Hx, p.HAOM c KapaHTHHOM Ha y11. foro­

ll.H, MopcKo:if, Kacn:u::ifcKo:if, pa:ifoH Ea:u:.lloaa :u:

qepHoro ropo4a. Ha yqacroK OKOllO BOK3aAa

,.!l,a)l(e 6blll o6n.HB.lleH acepocc:u::ifcKH:if KOHKypc B

)l(ypHaAe <<3oAqH:if>> 3a 1900 ro4 (93).

Ha 3THX yqacrKax IIIe.ll npou;ecc ocMDIClle­

HH.H H BHe,.!l,peHH.H HOBbiX apXHTeKTJPHO-IT.lla­

HHpOBQqHbiX npHeMOB H ofueMHO-npocrpaH­

CTBeHHDIX peiiieH:u::if. BHJTpeHH.H.H crpJKrypa

)I(H.llb!X ,.!I,OMOB BbiCTJITalla Ha 6o11ee KaqeCTBeH­

HOM ypoaHe, oco6oe BHHMaH:u:e YAe1l.HllOCh HH­

TepbepaM )I(H.llbiX H napa,.!I,Hb!X ITOMerqeHHH.

qeTKOCTb IT.llaH:u:poaoqHOH CTpJKTYPDI )I(H.llb!X

,.!I,OMOB onpe,.!l,e1l.HllaCb pan;HOHallbHbiMH KOH­

CTpJKTHBHbiMH np:u:eMaMH H HCITO.llb30BaHHeM

nporpecc:u:BHDIX crpoHTe.llhHDIX MaTep:u:aAoB. Ta­

Ka.H oco6eHHOCTH IT03B011H.lla BBOAJ.iTb B CHCTeMJ

napa,.!I,HDIX noMerqeH:u::if 3allhl c nepeKpDIT:u:eM

6ollhiiiOro npoeKTa, qTo o6ecneq:u:aa11o orpoM­

HJIO IT01le3HJIO IT.llOiqa,!J,b 41l.H TOp)l(eCTBeHHbiX

np:u:eMOB H n;epeMOHHH. 3To OTBeqaAQ BKJCaM H

nOTpe6HOCT.HM MO.llO,!J,OH 6yp~a3HH.

)K:u:110e CTpOHTe.llbCTBO .HB1l.H110Cb HMITJ llb­

COM M.H pa3BHTH.H BHJTPeHHe:if IT.llaHHpOBOq-

HOM CHCfeMbl H MHOroo6pa3HM peiiieHHM HH­

TepnepoB Ha BbiCOKOM npo<PecCHOHaAbHOM

JpOBHe KOMn03HQHOHHbiX npHeMOB.

YtiaCTHe napaAHOH AeCTHHQDI c npocrop­

HDIM BeCTH6IOAeM Bbl3biBaAO HHTepeCHJIO BHJ­

TPeHHIOIO apxnTeK'I)'PHJIO cpe,.zy, pa3BHBaM

ofueMHJIO IIAaCTHr<y ,ll,eKopaTHBHbiX MOTHBOB,

IIIHpOKO HCnOAb3JM B yroAy 3aKa3'lHKOB. Bbi­

TMHJTble yqacrKH, B CTpYK'I)'Pe KBapTaAOB npH

npoeKTHpOBaHHH )I(HAbiX 3,ll,aHHH CnOC06CfBQ­

BaAH B03HHKHOBeHHIO TaK Ha3biBaeMDIX THnOBbiX

KBapTHpHDIX ceKQHH c ABJXPMAHDIM CTPOeM no­

MeiQeHHH. IJO,li,06Hoe OTHOIIIeHHe K BH)'TpeHHeH

IIAaHHpOBKe KBapTHp ,ll,aBaAO B03MO)I(H0CTb no­

BDIIIIeHHM HX QeHDI npH C,ll,a'le B apeHAJ KBap­

THpOCbeMIQHKaM, B KOTopDIX 6DIAa 6oALIIIaM

noTPe6Hocr~>. Ilpn TaKOH IIAOTHOH 3acrpo:i1:Ke

yqaCTKOB H KBapTaAOB, 3a C'leT HaAOrOBbiX nocry­

IIAeHHH B ropO,li,CKJIO Ka3HJ1 npOBO,li,HAOCb 6Aa­

roycrpOHCfBO JAH'IHOH CeTH H tiaCTH'IHOe 03eAe­

HeHHe, B KOTOpOM ropO,ll, CHAbHO H)')I(AaACM.

EoAbiiiaM poAb B 3acTpo:i1:Ke ropo,ll,a, OT,ll,eAb­

HDIX BAa,ll,eHHH, KpynHDIX yqacTKOB H KBapTaAOB

HeCOMHeHHO npHHa,li,Ae)l(aAO apXHTeKTOpaM,

npoeKTDI KOTOPDIX yTBep)l(,ll,aAHCb B ropo,li,CKOH

AyMe H ynpaBe. Ilo'ITH Bee ropo,li,CKHe apxnTeK­

TopDI aKTHBHO yqaCTBOBaAH B npoeKTHpOBaHHH

H 3aCTPOHKe KpynHDIX )I(HAbiX BAa,ll,eHHH. K

HHM OTHOCHACM H Mema,li,H Mnp3a Ka<PapoB,

npoeKTDI KOToporo 6biAH cocraBAeHDI ~ me­

MaxHHCKoro )I(HTeAM fa,li,)I(H AAeKIIepa Ha Hn­

KOAaeBcKo:i1: JAHQe (1888 r.}, 2-0H rHAb,li,HH r<yii­

Qa CoATaHoBa Ha EHp)l(eBo:i1: nAOIQMH (1886 r.),

r<yiiQa 1-o:i1: rHAb,li,HH ACAaHa AmypoBa B pa:i1:o­

He EaHAoBa (1896 r.), H T.,ll, ..

TBopqecrBo apxnTeKTopa Ka<Papa l13Ma:i1:­

AOBa pa3BHBaAOCb B )I(HAOM HanpaBAeHHH.

EoALmoe apxnTeKrypHoe HaCAe,li,He K.l13Ma:i1:­

AOBa 3aHHMaeT B OCHOBHOM ropO,li,CKHe yqaCTKH

yrAOBOfO, <l>poHTaAbHOfO xapaKTepa, OT Me­

cropacnOAO)I(eHHM pemaiOTCM apxnTeKrypHDie

KOMn03HQHH <Paca,li,OB, CHMMeTpH'IHOrO H ac­

CHMeTPHtiHOfO nopM,li,Ka.

PacKpDIBaiOT KOMn03HQHOHHbie npneMDI

<Paca,li,OB K.J.13MaHAOBa OCeBaM CHMMeTPHM H

6oKOBDie pn3aAHTDI. ,Ll,oMHHnpyeT pnTMHKa

OKOHHDIX npoeMOB, pery AnpyroiQHX o6IQee

npocrpaHCTBennoe pemeHne. IIpeo6Aa,ll,aeT

HaCbiiQeHHOCTb ropH30HTaAbHbiX H BepTHKaAb­

HbiX '!AeHeHHH, OKOHHble npoeMbl ,ll,eHCTBJIOT B

CHAbHO npo<l>HAHpOBaHHbiX npHeMax C HaAH'l­

HHKaMH H CaH,ll,pHKaMH.Ha noBepXHOCTH <Paca­

,li,OB yqaCTBJIOT nHAMcrpDI TOCKaHCKOfO Op,ll,epa,

H CAa6o BDipa)l(eHHDie 3AeMeHTDI eBponeHCKOH

KAaCCHKH.

Y apxnTeKTopa K.l13Ma:i1:AoBa CBoeo6pa3-

HaM MaHepa TpaKTOBKH apXHTeKTJPHDIX <PopM

H npHeMOB, OTAH'laiOIQHeCM OT ApyrHX apxH­

TeKTOpOB ropo,ll,a Ear<y. OH no o6»eMy qyBcrBy­

eT noBepXHOCfb <Paca,li,OB H KOMn03HQHOHHJIO

crpyKrypy pa3MeiQeHHM 3AeMeHTOB H MOTHBOB.

PH3aAHTDI yqacrByroT KaK nAacrHtieCKHe cpek

crBa pacKpbiTHM <Paca,li,OB H o6»eMHoro BDipa­

)l(eHHM B ropO,li,CKOH Cpe,ll,e.

BDITMHJTDie <Paca,ll,bl mnpoKo:i1: pacKpenoBKH

no QeHTPaAbHOH OCH CMMNaiOT 06IQJIO Macey

nOBepXHOCfH creHbl1 O,li,HOBpeMeHHO yqaBCTBJeT

BepTHKaAbHDIH pHTM nHAMcrpoB. Ha nepBOM

3Ta)l(e C JKpyrrHeHHOH pycTOBKOH, 'ITO ,ll,aeT ap­

XHTeKTJPHbiH 3<P<PeKT, KapHH3 H He60AbiiiOH no

BbiCOTe aTTHK 3aKpeiiAMIOT KOMn03HQHIO.

HeKoTopDie )I(HADie 3,ll,aHHM o6Aa,ll,aiOT

e,li,HHCTBOM apXHTeKTJPHOH KOMn03HQHH, B

QeHTpe <Paca,ll,a no,ll,tiepKHJTDIH pn3aAHT no

6oKaM nHAMCTpDI, B TO )l(e BpeMM HH,li,HBH,li,J­

aAbHaM HHTepnpeTaQHM. ITo CBOeMy <<THnOBaM>>

TpaKTOBKa. ApxnTeKTOP Ka<Pap l13Ma:i1:AoB BBO­

AHA nO,li,06HJIO n03HQHIO 6AafO,ll,apg MHO)I(e-

57

crsa 3aKa3oB. TaKMM MeTOAOM qacro IIOllb30Ba-

11MCb w Apyme apXMTeKTopbi ropo,11,a.

fpyrrrra )I(MllbiX 3,11,aHMM cpe,II,Het1 rrponr­

)l(eHHocrw, Ha rrepsoM 3Ta)l(e rrpe,~~,craBlleHbl

rrpRMOJTOllbHbiMM pacrsopaMM Mara3MHOB M Ha

BTOpOM )I(MJlbiMM IIOMe~eHMRMM. PMTM OKOH­

HbiX rrpoeMOB oqeHb IIllOTHbiM C pa3BMTbiMM Ha­

JlMqHMKaMM, 6aAKOHaMM. AoMMHwpyeT KpyrrHaJI

pycTOBKa, qTo o611aropa)I(MBaeT rrosepXHOCTb

<Paca,~~,a. KlJ.accwqecKMe TRrM w IIllOTHbiM KapHM3

C aTTMKOM <l>opMwpyeT apXMTeKTJPHbiM o6pa3

ropo,11,cKoro )I(MJlOro AOMa ropo,11,a Ea:r<y.

ApXMTeKTop K.J13Mat111os pacmwpReT rro-

3MD;MIO BTOporo 3Ta)l(a )I(MJlOrD ,II,OMa HOBbiMM

rrpMeMaMM M MOTMBaMM. IJ;emp 3aHRT pM3a-

11MTOM C rrapHbiMM OKHaMM, 60K0Bble OKHa

rrpo<l>M11MpOBaHHble M 3asepmaiOTCR <l>pOHTO­

HaMM. YrllOBble pw3allMTbl w rpaHMD;bi <Paca,~~, c

KaHHMMOpOBaHHbiMM IIMllRCTpaMM, IIOllyqMllM

IIllOTHJIO pycros:r<y. ApxwTeKTop J13Mat111os

Ha <Paca,11, BBOAMT OTKposeHHble KAaccwqecKMe

rrpweMbl w <l>opMbi. IIosepXHocrb <Paca,~~,a rrpw­

HRlla 611aropo,11,Hble qepTbi w apxwTeKTJPHaR

KOMII03MD;MR BOilllla B IIOllHJIO CMlly.

IlpwMep rrpoTJI)I(eHHoro <Paca,~~,a c n;eH­

TpaAbHbiM pw3aAMTOM cocTaBllReT Ha BTopoM

3Ta)l(e pwTM rrapHbiX OKOHHbiX rrpoeMoB, c 3a­

KJliOqeHHbiMM Me)l(,ll,y HMMM rrpoMe)I(JTOqHbiMM

CllerKa Bbicryrraro~MMM Y3KMMM IIMllOHaMM.

0KOHHble rrpoeMbl Bbl,ll,elleHbl IIMllRCTpaMM TO­

CKaHCKOrD 0p,11,epa. IJO,II,OKOHHMKM IIOllyqMllM

rrpRMoyrollbHble <l>opMbi, KOTopble scryrraAM B

KaqecTBe rr11acrwqecKMX 31leMeHToB. Ha rpaHM­

n;e <Paca,~~,a rrapHble IIMllRCTpbi.

Ha rrepsoM 3Ta)l(e apxwTpaBHble rrpoeMbl

TOprOBbiX paCTBOpOB C mMpOKMMM IIMllOHaMM

M coqHQM pyCTOBKOM. 3,11,eCb apXMTeKTOp BXO­

,II,MT B pyCllO KllaCCMqeCKMX MOTMBOB COXpa­

HJIJI rrpMHD;MIIMallbHble II03MD;MM KaMeHHOrO

58

3o,ll,qecTBa. Ha <Paca,11,e rrpMCJTCTByeT llOrMKa

apXMTeKTypHoro MblilllleHMJI 30,11,qecTBa M

yqaCTMe HOBOrO HarrpaBlleHMJI B 6aKMHCKMX

YCllOBMJIX.

ApxwTeKTOP Ka<l>ap J13Mat111os rrpoeKTM­

posaA M crpOMll He TOllbKO CMMMeTPwqHble )I(M­

llbie 3,11,aHMR, HO w He MeHee wmepeCHble accw­

MeTpwqHbie apXMTeKTJPHbie KOMII03MD;MM.

IlpwMep )I(MllOro ,II,OMa Xycet1H-6eKa XaH­

llaposa Ha IIepCMACKot1 y11wn;e, 1892r. Asyx-

3Ta)I(HOe 3,11,aHMe MOH)'MeHTallbHOrO TMIIa C xa­

paKTepHbiM MR apxwTeKTYPbl rroqepKoM, r,11,e

OTMeqeHbl n;eHTpallbHbiM M yrllOBOM pM3allMTbl.

B n;empe rrapa,II,HbiM BXO,II, Ha yr11y rrpoe3,11, so

,II,Bop. 06a 3Ta)l(a )I(Mllble. ApxwTeKTYPHaJI KOM­

II03MD;MR )I(MBOIIMCHOrO IIllaHa.

PMTMMKa OKOHHbiX rrpoeMOB 611ar0,11,apR

pw3a11wry n;empa rrpepblsaeTCR, 3aTeM rrpo,II,Oll­

)l(aeTCR ,II,BM)I(eHMe apXMTeKTJPHbiX 31leMeHTOB,

KOTOpble HeCJT C06CTBeHHOe 3ByqaHMe. 3-ro rre­

pe,ll,aeTCR no scet1 rrosepXHoCTM <Paca,~~,a. Ha,11,o

OTMeTMTb w MecTo pycrosoK, B BMAe KpyrrHbiX

6110KOB rrpespa~eHHbiX B IIMllOHbl. IlMllOHbl,

COBMeCTHO C rrapHbiMM IIMllRCTpaMM BTOporo

3Ta)l(a, C03,11,aiOT BepTMKallbHble qJleHeHMR, Bbi­

BOAJIT apxwTeKTJPHJIO KOMII03MD;MIO <Paca,~~,a

Ha HOBbiM py6e)l(. fopM30HTallbHble qJleHeHMJI

Me)l(,ll,y3Ta)I(HbiX TRr M KllaCCMqeCKMM KapHM3 C

y6e,II,MTellbHbiM aTTMKOM BbiiiOllHRIOT CBOM IIO­

llO)I(MTellbHble <l>JHKD;MM.

Ha,~~,o OTMeTMTb M OTllwqHJIO rpa<l>MKY ap­

XMTeKTopa Ka<l>apa J13MaMllOBa, KOTOpbiM C

60llbillOM111060BbiO BbiiiOllHRll qepTe)I(M CBOMX

MHOroqMCJleHHbiX rrpoeKTOB.

Apyrot1 rrpoeKT )I(Mlloro ,II,OMa B pat1oHe IIIe­

MaXMHKM, CTPOroro IIllaHa w Bb1pa3MTellbHbiM B

apXMTeKTJPHOM OTHomeHMM. <Paca,~~, IIOCTPOeH

B KOHTPaCTHOM cooTHomeHMM ofueMHbiX Mace.

HeCKOllbKO YMMHeHHbiM <Paca,~~, B crroKOMHOM

pHTMe pe,.!!,KO paccraBAeHHbiX OKOHHbiX npoeMOB

c npaao:i1: cropoHDI. HaAeao 3aKpeiiAeH IIIHpo­

KHM pH3aAHTOM, nOAtiepKH)'TDIH apXHTeK'I)'p­

HbiMH 3AeMeHTaMH CO'IHOH pycroBKOH ABOpo­

BOro npoe3Aa l1 OTpa6oTaHHDIMH nl1MicrpaMH

BToporo 3Ta:>Ka. PH3aAHT aKTHBHO yqacrayeT a

npeo6pa3oaaHHH noaepXHocrn q,ac~a co CAa-

6o npeACTaBAeHHOH pycroBKOH, npaBDIH yroA KOTOporo, KaK Mru!K OTMetieH aepTHKaAbiO: Ha

nepaoM 3Ta:>Ke IIAOTHOH pycroaKo:i1:, Ha BTopoM

nHARCTpOM CO BCeMH aTPH6YTaMH.

ApxnTeKTop Kaq,ap li13Ma:i1:Aoa Ha q,ac~ax

:>KHAbiX 3AaHHH OXOTHO HCnOAn3yeT apXHTeK­

TJPHJIO KOMn03HQHIO C BapHaQHRMH pH3a­

AHTOB, n03BOARIOIQyiO 6oAee nOAHO pacKpbiTb

crpyKTJPHDie OC06eHHOCTH.

,4Byx3Ta:>KHDI:i1: )I(J1A0H AOM X~H Ma­

Me,.!l, Kep6aAaH MaMe,.!!, orADI Ha KpaCHOBOACKO:i1:

yAnu;e (1889 r.) npHHMAe)I(J1T K TOM Kareropnn

npoeKTOB. <l>ac~ He60AbiiiOH IIpOTR:>KeHHOCTH

pa36HT Ha tieTDipe BePTHKaAbHDie ceKQHH. Ha

nepaoM waxe CAeaa npoe3A ao ABOp, crrpaaa TPH

npoeMa Mara3HHOB, Ha BTOpOM no OCRM napHDie

oKHa. ,LJ,aa pH3aAHTa BKAIOtiaiOTCR Ha noaepx­

HOCTD q,a~, C J1AeHTHtiHbiMH npHeMaMHH 3Ae­

MeHTaMH. CoxpaHReTCR o6IQCUI rapMoHHR, q,ac~

BbiCTyiiaeT B HOBOM Katiecrae B 3acrpo:i1:Ke YAHQDI.

)I(HAo:i1: AOM Ha yrAy IlepCHACKO:i1: 11 A3H­

aTcKo:i1: YAHU: no 3aKa3Y 6aKHHCKoro :>KHTeAR

MeiiiaAH ,L'l,:>Kaq,apa apxnTeKrop Kaq,ap li13-

Ma:i1:AOB 3anpoeKTHp0BaA B 1889 roAy. Y Hero

H3AI06AeHHDie npneMDI 11 oH c YAOBOAbCTBHeM

npnMeHReT HX a Hawe.

<PacaA o6paiQeHHDI:i1: Ha IIepcHACKYIO YAH­

u;y cnpaaa 3aKpenAeH pH3aAHTOM, Ha nepaoM

3Ta:>Ke napaAHDIM BXOAOM, Ha BTOpOM napHbiMH

OKHaMH. PH3aAHT noAyqHA HOByiO TpaKTOBKY, B

apXHTeKTJPHyiO KOMn03HQHIO q,ac~a BKAIOtia­

eTCR KAaCCHtieCKOro THna q,poHTOH. K. Ji13Ma:i1:-

AOB CAeaa 3aKpenAReT yroA q,ac~a BToporo

3Ta:>Ka CTaHAapTHbiM nHARCTpOM, Ha nepBOM

3Ta:>Ke pycTOBKOH, J1AeHTHtiHOH C pH3aAHTOM.

Me:>KAy pn3aAHTOM 11 yrAoao:i1: aepTHKa­

AbiO pa3MeiQeH pnTM IIRTH OKOHHbiX npo­

eMOB Ha AByx 3Ta:>Kax. B 3TO npocTpaHCTBO Ha

BTopoM 3Ta:>Ke apxnTeKTOP noMeiQaeT AAHH­

HDIH 6aAKOH, oxaaTDIBaiOIQHH no u;eHTPY TPH

OKOHHDIX npoeMa. Ilpou;ecc pa3BHTHR q,ac~a

npHBOAHT K HHTepeCHOH apXHTeKrypHOH KOM­

n03HQHH C ropH30HTaAbHbiMH tiAeHeHHRMH,

HaAH'IHHKaMH OKOHHbiX npoeMOB, HCnOAb-

30BaHHeM AeTaAeH B BHAe 3aMKOBbiX KaMHeH.

TpaAHQHOHHO HaA rAaBHDIM KapHH30M npn­

CJTCTayeT aTTHK.

ApxnTeKTop K. li13Ma:i1:Aoa orpaHHtieHHDI­

MH apXHTeKTJPHDIMH cpeACTBaMH BblnOAHReT

CBOIO <l>YHKQHIO l1 A06HaaeTCR nOAO:>KHTeAbHO­

ro pe3yA~>TaTa. OH crapaeTCR nocroRHHO B npo­

eKTax BHeCTH HOBbie MOTHBbl l1 3AeMeHTbl, no

CBOeMy O:>KHBHTb apXHTeKTYPY <t>ac~OB, 'IT06bl

3AaHHe aKTHBHO yqacTBOBaAO B 3aCTpO:i1:Ke ro­

poAaEaKy.

IlpoeKT AByx3Ta:>KHoro :>KHAoro AOMa

apXHTeKTOpa K. Ji13MaHAOBa Ha IJ;epKOBHOH

yAnu;e, nocTpoeHHDIH no 3aKa3y 6aKHHCKoro

:>KHTeAR Ara-Ea6a 3e:i1:HaA-A6AHH orADI B 1893

roAY, 6DIA coaepiiieHHo Apyroro xapaKTepa, He­

CMOTPR Ha accnMeTpHtiHbiH pn3aAHT 11 napHDie

nHARCTpbi Ha BTOpOM 3Ta:>Ke Ha rpaHHQe CO­

CeAHero BAaAeHHR. ApxnTeKTJPHOe y6paHCTBO

HaCDIIQeHO HeCMOTpR Ha He60AbiiiHe ra6apHTbl.

fopH30HTaAbHDie tiAeHeHHR l1 BepTHKaAbHDie

npHeMDI C crpOHHbiMH nHAOHaMH nepaoro

3Ta:>Ka C MOIQHOH pycTOBKOH RBHAOCb o6IQHM

HanpaBAeHHeM K KAaCCHtieCKHMH MOTHBaMH.

Pn3aAHT Ha nepaoM 3Ta:>Ke npeACTaaAeH IIIH­

poKHM npoeMOM ABOpoaoro npoe3Aa 11 napHDI­

MH OKOHaMH. B TOT nepHOA AI06oe 3AaHJ1e HAM

59

coopy:>KeHHe o611a.4aJJ.O ABOpOBbiM npocTpaH­

CTBOM, 3aKlliOqeHHhiM B C06CTBeHHhiH yqacTOK.

Ka)l(,ll,hiH 3Ta:>K cpaca.4a apxnTeKTJPHO OT­

pa6oTaH B 3aBHCHMOCTH OT CBOero Ha3Haqe­

HHJI. Ha nepBoM 3Ta:>Ke noAqepKHJT napaAHhiH

BXOA, a pRAOM oKHa c HaJJ.nqHHKaMH H caHApH­

KaMH. PyCTOBKa, KaK BCerAa BhlllOllHReT CBOH

cpJH~HH, npHAaBaJI 3HaqnTe.llbHOCTb cpaca.4y C

IIIHpOKHMH llH.llOHaMH, a llOKaJI.bHaJI CBO,li,HaTaJI

CTeHa JIB.llJieTCJI cpOHOBOH, CO Clla6o Bbipa:>KeH­

HOH Klla.4KOH.

ApxnTeKTop K. lihMaH.lloB npHAaJJ. nepBo­

MY 3Ta:>Ky 3aMeTeyro MOHJMeHTaJJ.bHOCTb, KaK-

6hl CBOeo6pa3HhiH llbe,ll,eCTaJJ. npH He60llbiiiHX

ra6apHTaX 3AaHHR. 3aKa3qHKJ 6hlllO npHRTHO,

qTo B 3aCTpo:tl:Ke YllH~hl Hera :>KHllOH ADM aK­

THBHO yqaCTByeT.

3TO 6hlllO BpeMJI B crpOHTe.llbCTBe ropOAa,

KOrAa Ka)l(,li,Oe :>KH.llOe 3,ll,aHHe BhiCTJfiaJI.O, KaK

3aMeTHOe 3BeHo B o6~e:tl: 3acTpo:tl:Ke Eaey.

BTopo:tl: 3Ta:>K cpaca.4a noC.lle,li,OBaTellbHO

pa3BHBaeTCJI, yr11y611RIOTCJI apXHTeKTJPHhle

MOTHBhl, BBOAJITCR «THllOBhle» napHhle llH.llJI­

crphl. 0KOHHhle npoeMhl C pe3KO BhiAelleHHhi­

MH caHApHKaMH onnpaiOTCJI Ha o6pa6oTaHHhle

B TaKOM :>Ke KlliOqe llHllOHhl, yqaCTByeT H OTKpO­

BeHHaJI ll.llaCTHKa. fopH30HTa.llbHhle ~eHeHHR

Me:>K,ll,y3Ta:>KHhiX TRr H llOAqepKHJThiH r.llaBHhiH

KapHH3 C aTTHKOM, 3aKpenH.llH apXHTeKTJPHJIO

KOMn03H~HIO. ApxnTeKTOP Kacpap li13MaH11oB

C Ka)l(,ll,hiM HOBhiM npoeKTOM BeCbMa ycneiiiHO

paCIIIHpReT CBOIO KOH~en~HIO.

B npoeKTe :>KH.lloro AOMa 6aKHHCKoro :>KHTe­

llR Ara-BepAH Kep6aJJ.aH MaMeA ,L\:>Kacpap orllhl

Ha yr11y qaApoBo:tl: H M. fop~>Koro y11n~ax (1891

r.) apXHTeKTOp npHMeHReT H3BeCTHhle npHeMhl

C pH3aJJ.HTOM H pycroBKOH. 0,li,HaKO, 3AeCb B

apXHTeKTJPHOH TpaKTOBKe cpaCaAOB npORB.llJI­

IOTCJI HOBble MOTHBhl, COBepiiieHHO HeH3BeCT-

60

Hhle, TeM He MeHee oqeHb HHTepeCHhle, C TQqKH

3peHHJI o6pa~eHHR K Ha~HOHallbHOMY HaC.lle­

AHIO. B BepTHKaJJ.bHOM ~eHeHHH cpaca.40B Ha

BTOpOM 3Ta:>Ke npHMeHeHbl B BHAe llH.llRCTpOB

o6o6~eHHbiH pHCJHOK KOllOHHhl H3 KOMnlleKca

ABOp~a lllnpBaHIIIaxoB, B qacrHOCTH 3HaMeHH­

Toro ,L\HBaH-xaHe.

ApxnTeKTOP npoeKTHPYR H cTpoR Ha cpop­

IIITaATe Eaey H B J1qepn-IIIexep MHO:>KeCTBO

:>KHllhiX AOMOB, HeCOMHeHHO o6paTH.ll BHHMa­

HHe Ha cpeAHeBeKOBbe 3QAqeCTBO Ha Ka)l(,li,OM

yqacrKe ApeBHeH KpenOCTH, oco6eHHO BO ABOp­

~e lllnpBaHIIIaxoB. OH peiiiHll ncnollb30BaTb

rpaHeHHJIO KOllOHHJ, KaK apXHTeKTJPHhiH 31le­

MeHT, npnqeM B yAaqHQH cpopMe npHBJI3aJJ. K

MeCTHhiM yCAoBHRM.

HaM HeH3BeCTHbi 3aKa3qHK, xpoHo.llornqe­

cKHe H aApeCHhle ,ll,aHHhle npoeKTa cpaeaAa AByx-3Ta:>KHoro yr11oBoro AOMa. ApxnreKTYPa cpaeaAa

HeOp,li,HHapHaR, npHB.lleKaeT BHHMaHHe peiiieHH­

eM KOMll03H~OHHOH CTpJKTYPbl. IlpOTR:>KeH­

HhiH cpaCaA pa36HT BeP™KaJJ.bHhiMH ~eHeHHJI­

MH c pycroBKo:tl: Ha nRTb H,ll,eHT~ ce~n:tl:. Ha

nepBoM 3Ta:>Ke llRTh KpynHhiX ToproBhiX BHTPHH

llJKOB~OH cpopMOH C pycroBKOH, KOTOphle no

MaCIIITa6y npe,li,CTaBllRIOT CTO.ll~IH BH,ll,. IIo­BepXHOCTh BHTPHH pa36ma Ha CTeKOllbHhle jiqeft­

KH, o6pa3yR reoM~nqecKH:tl: pHCJHOK. 06JI3a­

TellbHaJI ropH30HTaJI.bHaJI TJira H npRMOyrollnHhle

3acraBKH Ha.4 BHTPHHaMH npeBpa~aiOTCJI B OT­

ll~hle nponop~H pmM~hiX ce~n:tl:.

BTopo:tl: 3Ta:>K c napHhiMH OKOHHhiMH npo­

eMaMH yCAo:>KHReT apxnTeKTJPHOe peiiieHHe.

Ka)l(,ll,oe oKHo caMOCTORTellLHaR THnoBaJI eAH­

HH~a, o611a.4aiO~aR o6~HM MOTHBOM H pnT­

MOM. 0KOHHhiH npoeM llYKOBnqHQH cpopMhl

HaCbi~eH apxnTeKTJPHhiMH H AeKopaTHBHhiMH

31leMeHTaMH, BbiTRHJTOH K0Mll03H~HH. Ilpo­

cpH11HpOBaHHbie HaJJ.nqHHKH 3aBepiiiaiOTCJI 3aM-

KOBbiMH KaMIDIMH. ApxHTeKTop 3a,J.yMM Ha,J.

OKOHHbiMH rrpoeMaMH pa3MeCTHTb Bblrry:KI.LOH

<f>opMbi pHCJHOK <f>poHToHa c KpoHmTeHHaMH,

a IIO,J.OKOHHHKH pa3,J.p06HTb Ha MaAhle reoMe­

TpnqecKHe 3AeMeHThl. liho6HAHe ,J.eKopaTHB­

HbiX MaCC rrpeBaAHpOBaAO Ha,J. apXHTeKTJPHbi­

MH rrpHeMaMH.

Ka<f>ap l13MaHAoBy BlfAHMO ,J.OCTaACH 3a­

Ka3qHK C 60AbillHMH Tpe60BaHHHMH K apxH­

TeKrype H OH BOCII0Ab30Bali.CH OTBeTHTb Ha 3TH

Tpe6oBaHHH IIO,J.06HbiM 6oraTCTBOM ,J.eKopa.

ApXHreKTOp K lihMaHAOB pa3pa6aTb!BaH rrpo­eKTHble MaTepHallhl, B OCHOBHOM 6a3HpOBali.CH Ha

I'eOMeTplfqeCKHX rrpHeMax apXHTeKTJPbl, HCII0Ab-

30Ball qacro IIpHMOyroAbHble OKOHHble H .J.BepHble

rrpoeMbi, y.J.o6Hhle rrpn crpoHreAbCTBe. Mbi Bbi­

HBHAH rrpoeKThi :>KHAbiX 3,J.aJIHH, B KOTOpbie OXOT­

HO BBe,J.eHbl 3AeMeHThl IIOAYQHPK)' AbHOH <f>opMhl,

II03BOAHIOIQHe IDHpe paCKpbiTh xy.J.O:>KeCTBeHHble

OcOOeHHOCTH apXHTeKTJPHOH KOMII03~H.

B 1889 r. apxnTeKTOP K. l13MaHAOB co­

BMeCTHo C KOMIIaHbOHOM 3arrpoeKTHpOBaA

IIOAJTOpa3Ta:>KHbiH :>KHAOH ,J.OM ,J.AH co6crBeH­

HOro rrpo:>KHBaHHH B paHoHe fy6epHCKOH YAH­

IJ;hl, KOTOpaH TOAbKO OCBaHBallaCb H 3acrpaHBa­

AaCb. KoMrraKTHhlH rrpHMoyroAbHhlH yqacroK

C ll-o6pa3HOH 3acrpoHKOH Ha ,J.Be KBapTHpbi C

yroTHbiM .J.BOPOBhlM rrpocrpaHCTBOM.

r AaBHbiH <f>aca,J. o6paiiJ;eHHbiH Ha YAHu;y

rrpe,J.CTaBAeH oqeHb HHTepeCHbiH apXHTeKTJP­

HOH KOMII03Hu;neH. BeAHKOAerrHo BhliiOAHeH­

HbiH KAaccnqecKHH rropTaA ,J.AH BXO,J.a BO ,J.BOp,

COCTaBAeH H3 CHAbHOH rrpo<f>HAHpOBaHHOH

IIOAyu;HpKyAbHOH apKH C 3aMKOBbiM KaMHeM.

llo 6oKaM IIHAHCTpbi TOCKaHCKOfO Op,J.epa C 6a-

3aMH, Bbi,J.BHHJTbiMH KapHH3aMH C IIOBblilleH­

HbiM aTTHKOM, ,J.eKopaTHBHbiMH 3AeMeHTaMH.

CrrpaBa IIHTb OKOHHbiX rrpoeMOB, IIOAyqHBillHX

TIIJ;aTeAbHJIO CBOIO pa3pa60TKJ, HO pH.J.OM c

KAaccnqecKHM IIOpTaAOM <f>opMHpyiOT <f>oHO­

BOe Ha3HaqeHHe.

QoKOAb, C IIO,J.BallbHbiMH rrpoeMaMH pa3-

6HT pycroBKOH H CAY:>KHT rrhe,J.eCTali.OM MH

ropn30HTallbHOro <f>aca,J.a. ApxnTeKTOP K. J13-

MaHAOB rrpoBeA 60AbmyiO IIAacrnqeCKJIO pa-

6ory 6Aaro,J.apH peAbe<f>HoH rrepe4aqe apXH­

TeKTJPHbiX 3AeMeHTOB, <f>aca,J. rrpeBpaTHACH B

CTHAbHJIO apXHTeKrypHJIO KOMII03HIJ;HIO. Brro­

CAe,J.CTBHH apXHTeKTop qacro IIOBTOpHA B CBO­

HX rrpoeKTaX IIOAyu;HpK)'AbHJIO apK)', KOTOpaH

rrpOH3BO,J.HAa 3HaqHTeAbHbiH 3<f><f>eKT B ofueM­

HO-IIpOCTpaHCTBeHHOH crpyKrype <f>aca,J.OB.

npoeKT AByx3Ta:>KHoro :>KHAOro ,J.OMa c rro­

BhlmeHHbiM u;oKoAeM AAH K)'IIu;a 1-oH rHAb,J.HH

AAHeBa Ha yrAOBOM yqacrKe nepCH,J.CKOH YAH­

IJ;bl, yrnep:>K,J.eHHbiH ropo,J.CKOH AJMOH 26 MapTa

1890 ro,J.y, apxnTeKTop K. l13MaHAOB cocraBHA

B HOBhlX apXHTeKTJPHbiX rro3HIJ;HHX. Ha <f>aca,J.e

CAeBa rrpe,J.Ao:>KHA paCKperrOBK)', a Ha rrepBoM

3Ta:>Ke rrpe,J.craBHA KPYIIHJIO rroAyu;HpK)'Ab­

HJIO co BCeMH aTpH6JTaMH KAaccnqecK)'IO apK)'.

llopTallbHaH apXHTeKTJPHaH KOMII03HIJ;HH IIQ­

HpaBHAaCb apXHTeKTopy H oH c YAOBOAbCTBHeM

rrpHMeHHA ee B HOBOM rrpoeKTe.

PH3ali.HT o6oraiiJ;eHHhlH Ha BTopoM 3Ta:>Ke

rrapHbiMH IIHAHcrpaMH, ABYMH OKHaMH, yCAo:>K­

HeHHbiH pa3BHTbiM KapHH30M H aTTHKOM C 6a­

AHCHHaMH, rrpe,J.CTaBAHA HH)'IO apXHTeKrypHJIO

TpaKTOBKJ. Pn3aAHT :>KHAoro ,J.OMa apxnTeKTOP

,J.all B HOBOM BapHaHTe, crpeMHCb HCIIOAb30BaTb

KOHTpaCTHOe COOTHOilleHHe apXHTeKTJPHbiX

<f>opM H 3AeMeHToB, qTo eMy H yAaAOCb. Ha

<f>aca,J.e ropH30HTaAbHhle qAeHeHHH ycHAeHhl B

D;OKOAe, Me:>K,J.y3Ta:>KHaH qacrb IIOAyqHAa THrn,

rrpeBpaTHAHCb B 3aMeTHbiH KapHH3.

Pa6oTaH Ha,J. apXHTeKTJPOH <f>aca,J.a, apXH­

TeKTop pemHA rrpn,J.aTb 3,J.aHHIO KyrreqecKoe

CO,J.ep:>KaHHe. 06oraTHA apXHTeKTJPHbiMH 3Ae-

61

MeHTaMH OKOHHble rrpoeMbi Ha 3Ta:>Kax, rrpeA­

craBHll H pyeTOBI<J, 6aAKOHbi 110ll)"'H11H Kpa­

eHBJIO MeTallllHqeeKJIO pemeTr<y. lliaHHpOBKa

3,il,aHHJI e O,ii,HOpO,i!,HbiM eTpOeM ITOMe~eHHM,

,ii,BJXMapmeBaH rrapa,ii,HaH 11eemnqa. CBH31> e

,ii,BopoM qepe3 OTKPhiToro THrra AeeTHHQetf. Bee

3lleMeHThi ,il,llH :>KHAoro ,ii,OMa yqTeHhi, 6Aaro­

ycrpoeHHbiM ,ii,BOp TaK:>Ke rrOll)"'Hll eBoe peme­

HHe. 3aKa3 61>111 rroqembiM H apxnTeKTOP rrpo­

HBHll eBOe TBOpqeeTBO.

B rrpoeKre :>KHAoro ,ii,OMa Ha Hn:>KHetf Ta3a­

rrnpeKotf JllHQe, apxnTeKTop K. l13MaM1loB rro­

BTopHA Bee apXHTeKTJPHble oeo6eHHOCTH H KOM-

1103HQHOHHble rrpHeMbi :>KHli.OrO ,ii,OMa AllHeBa.

ApxnTeKrypHaH TpaKTOBKa <j>aea,il,a :>KHAO­

ro ,ii,OMa 110 epaBHeHHIO e rrpe,i!,I>I,ii,J~HM rrpoeK­

TOM 6011ee C,il,ep:>KaHHee, HO H 3,il,een Ha rrepBOM

3Ta:>Ke BKlJ.IOqeH rrapa,ii,HbiM rropTall e rrOllYQHp­

I<Jlli>HOM apKOM e pH3ali.HTOM.

J.1HTepeeHO TO, qTO rrpoeKT JTBep:>K,i!,eH fO­

pO,i!,eKOM ,ii,JMOM 28 MapTa 1890 r., qepe3 ,ii,Ba ,i1,HH

rroCAe rrpoeKTa AllneBa. 3aKa3oB apxnTeKTop K.

J.13MaMllOB 110ll)"'all oqeHb MHOfO, 110TOMJ B03-

HHKali.H H H,il,eHTHqHble apXHTeKTJPHble rrpoeK­

Tbi e HeKOTOpbiMH HIOaHeaMH.

IIpoeKT ,ii,BJX3Ta:>KHoro :>KHlloro ,ii,OMa Ha

rrpHMOJfOlli>HOM yqacrKe Ha yr11y HH:>KHetf Ta­

JarrnpeKOM H CypaxaHeKOM JllHQ, 3aKaJqnKa

Mema,ii,H AeaHa Be11neBa JTBep:>KAeH ropoA­

eKOM ,ii,JMOM 3 MaJI 1890 fO,il,a H rrpHHa,il,lle:>KHT

K HaH6011ee HHTepeeHbiM rrpHMepaM. 06neM­

HO-rrpoeTpaHeTBeHHaJI KOMI103HQHJI 3,il,aHHJI

OTlJ.HqaeTeJI OTlJ.HqHbiMH rrporropQHOHallbHbi­

MH ,il,aHHbiMH KaK rllaBHOrO, TaK H 60KOBOrO

<j>aea,ii,OB.

ApxnTeKTop Ka<j>ap l13MaMllOB rrpn eo­

craBlleHHH <j>aea,ii,OB ,ii,OMa Be11neBa, nerroll»-

30BM eBOH apXHTeKTJpHbie rrpHBJI3aHHOCTH B

HOBOM TpaKTOBKe. 06a <j>aea,il,a ,ii,OMa OTlJ.nqa-

62

IOTCJI eHMMeTpHqHOM KOMI103HQHeM. f llaBHbiM

<j>aea,il, eoeTaBlleH QeHTpall.bHO-OeeBbiM rrpH­

eMOM rroepe,i!,eTBOM pH3allHTa, JKpyrrHeHHbiMH

<j>opMaMH ,ii,OMHHHpJIO~ero Ha ITOBepXHOeTH

eTeH. Pn3allHT rrpe,i!,CTaBllHeT eBoeo6pa3HJIO

110pTall.bHJIO KOMI103HQHIO, KOr,il,a Ha rrepBOM

3Ta:>Ke Me:>K,il,y mHpOKHMH 11HllOHaMH e MO~­

HOM pyeTOBKOM, B qempe ero paerro11oraeTCJI

apKa BXO,il,a BO ,ii,BOp. ,Ll,allnHetfmee apxnTeK­

TJPHOe pa3BHTHe <j>aea,il,a rrpOHCXO,ii,HT 110,4-

Kpe1111eHHbiMH 110 BepTHKallH rrapHbiMH 11HllJI­

eTpaMH e ,il,eKopaTHBHbiMH MOTHBaMH. Me:>K,ii,J

11HllHeTpaMH ITOBepXHOeTb <j>aea,il,a 3aHHlla napa

11011JQHpi<J111>HbiX OKOHHbiX rrpoeMOB, e eHlli>HO

110,il,qepKHJTbiMH rrpo<j>HAHMH H 3aMKOBbiMH

KaMHJIMH, eTaBIDHMH Ba:>KHbiM 3lleMeTOM xy­,ii,O:>KeCTBeHHOM rro3HQHH. ABTop He CAyqatl:Ho

rrpHMeHHll. 3TOT apXHTeKTJpHbiM aKQeHT, KO­

TOpbiH JTBep:>K,i!,all B CBOeM rrpoeKTe HOBOe CTH­

lleBOe HarrpaBlleHHe. HaA pn3allHTOM B03HHK

oqeHb eMellOfO pHcyHKa <j>poHTOH llJKOBHqHOfO

rrpo<j>HllH e aTTHKOM.

Ha rrepBoM 3Ta:>Ke pa3Me~eHhi rrpoeMhi

Mara3HHOB, Ha BTOpOM-KBapTHpa X03JIHHa. ,Ll,BO­

poBOe rrpocrpaHeTBO yAo6HoM rrpHMOJfOlli>HOM

<j>opMbi B OTllJ1:qHbiX rrporropQHHX. ITo 6oKaM

pn3allHTa BToporo 3Ta:>Ka paerrollO:>KHli.He» TPH

OKOHHI>IX rrpoeMa e rrpeTeHQH03HOM apXHTeK­

TJPHOM o6pa60TKOM B HOBOM rrpellOMlleHHH.

PyeTOBKa HH:>KHero 3Ta:>Ka e TJI:>KellbiMH

11HllOHaMH H3 KpJI1HbiX 6li.OKOB, 3aHHMaeT ro­

eiTO,il,eTBJIO~ee rrollo:>KeHHe Ha <j>aea,il,e H eMello

HeeeT eBOH <j>JHKQHH. EOKOBOM <j>aea,il, KOMITaKT­

HbiM, 3,il,ee» yqaeTByeT ApyraH apxnTeKTJPHaH

KOMI103HQHH e ,ii,BJMH yrllOBbiMH pH3ali.HTaMH,

rrpe,i!,eTaBlleHHhiMH KaK rropTaAI>Hhle rrpneMhi.

Ha OeH pH3allHTOB BTOporo 3Ta:>Ka OCHOBHbiMH

apXHTeKTJPHI>IMH 3lleMeHTaMH JIBllHIOTCJI 110-

llJQHpi<JllbHble <j>opMbi.

ApxnTeKTop K. J13MaM.llOB peiiiHll ncrrollb-

30BaTb 11011Jll;HpK)'11bH)'IO <l>opMJ AJUI CBOHX

KOMI103Hll;HOlllibiX rrpHeMOB, 6o11ee 3<l><l>eKT­

HbiX B crpJKTJPe <Paca,<'I.OB. HH:>KHHM 3Ta)l( B ap­

XHTeKrypHoM OTHOIIIeHHH rrpOAO.ll)l(aeT TpaK­

TOBKJ rllaBHOrO <l>aCaAa MOIIJ;HbiMH IIHllOHaMH

C PJCTOBKOM. Ha Bepxy rrpHMelUieT CBOH H3-

11I06.lleHHble MOTHBbl C rrapHDIMH 11HllXCTpaMH1

BK.llroqax KaMeHHDie 6110KH. Oco6oe BHHMaHne

yAe.llXeT 11011Jll;HpK)'11bHbiM apKaM, C CH.llbHO

rrpo<l>H11HpOBalllibiMH apKaMH, IIOAqepKHJTDI­

MH HaA HHMH KapHH3aMH J1 XJAO)I(eCTBeHHO

Bblpa)l(ellllbiMH KapTJIIIaMH.

ApxnTeKTop B3Xll Ha Boopy)l(eHHe IIOA06-

HDIM 31leMeHT rrpH Bhli1011HeHHH CBOHX rrpoeK­

TOB. MeXAy pn3allHTaMH TPH OKOHHDIX rrpoeMa

c AeKopaTHBHDIMH 31leMeHTaMH rllaBHOro <Paca­

Aa. 06a <PacaAa BhlrllXMT B )I(JfBOIIHCHOM 110-

PXAKe, yqacrne rr11acrnqecKHX cpeACTB C03AaeT

orrpeAe.lleHH)'IO opraHH3an;nro HOBDIX <PopM H

MOTHBOB.

Ka<l>ap J13MaM1loB rro11yqaeT 3aKa3 Ha rrpoeK­

THpoBaHHe ABJX3TaxHOID AOMa Hay llHn;e LJ:a,<'l.po­

BOM 6aKHHCKHMH )I(HTellXMH 6paTDXMH A3H30M

H fa,<'I.)I(H liallaeM Ka<l>apOBhlMH, JTBepXAeHHDIM

ropOACKOM AJMOM 31 AeKa6px 1890 r. llpoeKT OT.llJfqaeTCX HHTepeCHhlMH rrapa­

MeTpaMH. BniTXHJTDIM yqacTOK B IIIHPOTHOM

HarrpaB.lleHHH pa36HT Ha ABe qacrn, o6'beAH­

HennDie ABOpOBbiM rrpocrpaHCTBOM o6a 3Ta)l(a

)I(Hllbie H COCTOXT H3 ABJX IIOMem;eHHM. llepBbie

3Ta)I(J1 IIOAqepKHJTbl IIHllOHaMH C pycTOBKOM

J13 KpJIIHhlX 6.llOKOB. 3TOT MOTHB apXHTeKTop

rroBTOpH11 Ha <PacaAe )I(Jf.lloro AOMa Be11neBa.

HaAO OTMeTHTb, qTo apXHTeKTop rrpHAep)I(HBa­

eTcx C06CTBeHHOM KOHn;errn;HH J1 qacro IIOBTO­

pxeT MOTHBbl J1 apXHTeKTJPHhle rrpHeMDI.

Ha <PacaAaX HCIIOllb30BaHbi rrapHDie rrn­

llXCTPDI H MeXAy HHMH BKlliQqeHbl ABa 11011J-

ll;HpK)'llbHbiX OKOHHhlX rrpoeMa, THMIIaHbl C

AeKopaTHBHDIMH 31leMeHTaMH. CaMoe rllaBHoe,

IIOXBHllaCb 06'beMH0-11pOCTpaHCTBeHHaH KOM-

1103Hll;HX ofueAHHeHHaX orpaAOM, He llHIIIeH­

Hax apxnTeKTJPHOro nmepeca. ,4e:t1crByrom;ax

TOHKaX 111laCTHKa <PacaAOB CIIOC06CTBOBa.lla

pa3BHTHIO )I(JfBOIIHCHbiX <l>opMHpOBaHHM B rpa­

AOCTpOHTe.llbHOM CHCTeMe ropOAa oar<y.

B EaKy HeKoTopnre cTapDie KBapTaAbi ncro­

pnqecKoro n;eHTpa B MepJfAHOHa.llbHOM Ha­

rrpaB.lleHHH XB11XllHCb oqeHb J3KHMH J1 qacro

yqaCTKH 3aCTpOHKH o6pam;aAHCb Ha rrpOTHB0-

110110)1(Hhle JllHll;DI. Ha OAHOM H3 IIOA06HDIX

yqacTKOB apXHTeKTop K. J13MaMllOB B 1893 IDAY

3arrpoeKTHpoBall ABJX3Ta)I(HbiM )I(J1110M AOM

AJUI 6aKHHCKOro )I(HTellx Meiiia,<'I.H Pa,<'l.)l(a6 Alln

MeiiiaAH AlleKIIep orADI MeXAy llleMaxHHCKOM

H CrraccKOM y llHn;aMH.

B Hacroxm;ee BpeMx KBapTaA HarrpoTHB

MeTpo MM. HH3aMH n;e.llHKOM rneceH, yqacroK

OCB060AH11CX. MDI paCIIO.llaraeM TOllbKO apXHB­

HbiM MaTepHa.llOM.

YqacroK AJUI 3acTpo:t1KH qeTKo-rrpxMoy­

rollbHDIM. Co cTopoHDI llleMaxHHCKOM JllHll;DI

ABJXPXAHOe paCIIO.llO)I(eHHe IIOMem;eHHM, C

rrpaBOM cropoHDI lleCTHnqHax KlleTKa. 06a 3Ta­

)l(a )I(Jf.llhle c rrapa,<'I.HDIMH 3aAaMH. YqacroK 3a­

crpoeH C BOCTOqHOM CTOpOHhl (llleMaXHHCKOM

Jll.}, CeBepHOM, 3aiiaAHOM cropOHbi, IO)I(HaH­

CB060AHaH, rpaHJ1qJ1T C COCeAHHM B.lla,<'l.eHHeM.

CeBepHax rrpncrroco611eHa AJUI 6DITOBbiX yCAyr,

3arraAHax OAHOPXAHDIM cTpoeM rroMem;eHHM

co CrraccKo:t1 JllHll;DI. ,LI,Bop AOCTaToqHo rrpo­

cropHDIM, rAe pa3MeCTH11HCb OTKPDIToro THrra

lleCTHHll;hl1 )I(Hllhle IIOMem;eHHX, 0611aAaiOm;He

ra11epee:t1.

Cl>acaALI peiiieHDI B o6m;e:t1 apxnTeKTJPHOM

TeMaTHKe, HO CBOHMH HIOaHCaMH r.llaBHhlM <Pa­

Ca,<'l., o6pam;eHHhlM Ha llleMaXHHCK)'IO JllHn;y

63

6oAee Top:>KecrBemn,r:if. EMy apxnTeKTop K. li13-

Ma:i1:AoB yAeAHA 60Abille BHHMaHJUI, TaK KaK 3Ta

YAHI.W 6DIAa apTepnaA»Ho:if 11 Me:>KAJHapoAHO:if

Tpacco:if. ApXHTeKTOp BCer,l\a C06AIO,l\aeT CBOH

apXHTeKTJPHbie 3aKOHOMepHOCTH, KOTOphle Bhl­

pa6oTaHhl B TeqeHHH rrpO,l\OA:>KHTeAbHOH TBOp­

qeCKOH ,l\eJITeAbHOCTH.

Cl>aCa,ll B apx~neKrypHOM OTHOilleHHH pa3-

,l\eAeH Ha qeT»rpe BepTHKaAbHbie ce~HH, rrpa­

BaJI rrpHHa,liAe:>KHT pH3aAHTJ, HO BO BCeX rrpH­

HJITbl eAHHhle MOTHBhl. Ha rrepBoM 3Ta:>Ke qeTKO

Bb!AeAeHbl IIHAOHbl C pycroBKOH 113 n;eAbHhlX

6AoKoB. Me:>KAy3Ta:>KHDie TJirn HMeiOT rrAeTeH­

HJIO <l>opMy. BBepx no <Paca,lly rrpoHCXOAHT

HaCDIIIJ;eHHe peA»e<l>HhlMH 3AeMeHTaMH IIO,l\0-

KOHHHKOB, rroBTOPJIIOTCJI 6oAee MeAKHe ropn-

30HTaAbHDie TJlrH.

3,l\eCb KapTHHa <Paca,lla MeHJieTCJI, IIOAy­

D;HpKJAbHaJI rrapHaJI apKa,lla ce~HH BKAIO­

qaeTCJI B apXHTeKTJPHJIO cpeAy C pa3Bl1ThlMH

rrpHeMaMH. PH3aAHT Bb!AeAeH O,l\HOH IIOAyn;Hp­

KJAbHOH <l>opMbl apKOH, KaK CaMOCTOJITeAbHhlH

aKn;eHT <l>acaAa c AeKopaTHBHhlM 3aBepmeHHeM

11 Ba3oHaMH. Ero II03HD;JUI-II03HD;HJI rAaBHoro

3AeMeHTa Ha ropH30HTaAbHOH IIOBepXHOCTH

<Paca,l\a. 0AHaKo apKa,lla HMeeT CBOH apXHTeK­

TJPHO-xyAo:>KeCTBeHHDie <l>JHKD;HH. MHororrpo­

<l>HA»HDie apKH IIOKOJITCJI Ha mHpOKHX IIHAOHax

C pycrOBKOH l1 CaMOCTOJITeAbHhlMH <l>parMeH­

TapHhlMH KapHH3aMH.

YqacTne rrHAJicTpoB B BepTHKaA»HOM qAe­

HeHHH CeKD;HH orrpe,l\eAJieT HX 3HaqJ1MOCTb He

TOAbKO KaK pKAOBhlM 3AeMeHTOM <l>aca,lloB, HO

3,l\eCb IIpHMeHeHhl 3AeMeHThl MeCTHOrO IIO­

p.ll,l\Ka, OTpa:>KaiOrn;He apXHTeKTYPHhle <l>opMhl

KOMIIAeKca ABopn;a IIInpBamuaxoB. ApxnTeK­

Top HCIIOAb30BaA HX B rrepepa6oTaHHOM BH,l\e,

coxpaHHB rrpn 3TOM nx oco6eHHOCTH. OH He

l13MeHHA CBOHM ,l\eHCTBHJIM, HCIIOAb30BaA

64

KapHH3 C aTTHKOM, qTo6bl 3aBepmHTb apXH­

TeKrypHJIO KOMII03HIJ;HIO IIAacrnqecKH Bhlpa­

:>KeHHOrO <Paca,l\a.

3aiia,liHhlH <l>aCa,l\ pemeH HeCKOAbKO C,llep­

:>KaHHee, coxpaHJIJI BepTHKaAbHDie ~eHeHJUI H3

pHTMa rroAyn;npKyA»HbiX apoK BToporo 3Ta:>Ka.

IlHAJICTphl TOCKaHCKOrO OpAepa BOIIIAH KaK

3AeMeHTDI BToporo rropJIAKa, a rroAyn;npKJ Ab­

Hhle apKH rrepBOrO, CHHXpOHHO pa60TaiOT Ha

IIOBepXHOCTH <l>aca,lla, BOCC03,l\aBaJI HHTepeCHOe

3,llaHHe B o6rn;e:i1: 3acTpo:i1:Ke CrraccKo:if YAHIJ;hl.

ApxnTeKTop Ka<l>ap li13Ma:i1:AOB B CBOHX

rrpoeKTax cToeqHo-6aAoqHo:i1: cncreMDI orre­

pnpoBaA C 60Abilll1M HCKJCCTBOM, crapaAC.ll

rrocpe,l\CTBOM IIOAyn;HpKJAbHOH <l>opMhl apoK

o6oraTHTb apXHTeKTJPY <Paca,l\OB, O:>KHBHTb l1X

IIAacTnqecKyro Hory B HOBOM <PopMaTe. OHM

rrpeACTaBAeHhl B ,l\OCTaTOqHOM KOAnqeCTBe B

3acTpo:i1:Ke EaKY TOro rrepno,l\a. K paccMoTpeH­

HhlM rrpoeKTaM aBTOp pemHA BKAIOqJ1Tb ern;e

ABa rrpoeKTa, o6Aa,llarorn;ne o6rn;HMH rrpnHn;H­

rraMH apXHTeKrypHOH TpaKTOBKH.

0,l\HH 113 HHX rrpoeKT AByx3Ta:>KHOro ,l\OMa

B 3-e:if qacrn EaKJ MJI 6aKHHCKoro :>KHTeAJI

fa,li)I(H ryce:ifH KyAH Kep6aAaH A6AyA ryce:ifH

orADI, 1891 r. YqacTOK 3acrpo:i1:KH HMeeT rroqTH

KBa,llpaTHJIO <l>opMy, C Tpex CTOpOH C O,liHOpJIA­

HhlM paCIIOAO:>KeHHeM IIOMern;eHHH. Topen; OT­

Be,l\eH OTKPDITOH AeCTHnqHo:if KAeTKe, rrocpeA­

CTBOM KOTOpo:if C AByx cropOH IIO,l\HHMaiOTCJI Ha

raAepero AByx KBapTHp C H,l\eHTJ1qHOH IIAaHH­

poBKOH. 3,l\aHHe 3aHHMaeT yrAOBYIO II03HD;HIO.

BDIT.llHJThlH rAaBHhlH <Paca,ll B n;empe rrpeA­

cTaBAeH pH3aAHTOM, B OIIpe,lleAeHHOH crerreHH

CMJirqaiOIIJ;HH MOHOTOHHOCTH. 3,l\eCb crporaJI

apxnTeKTJPHaJI TpaKTOBKa c pnTMOM rrpJIMoy­

rOAbHhlX OKOHHhlX rrpoeMOB: Ha rrepBOM 3Ta:>Ke

B MaAOM MaCUITa6e, Ha BTOpOM KpyrrHDie l1 ,l\0-

CTaTOqHO OTAeAaHHDie. Ha rrepBOM 3Ta:>Ke oc»

<f>aca,ll,a ITPeACTaBAeHa ITapo:i1: IToAyn;HpKJAb­

Ho:i1: <f>opMDI apoK H ITapa,li,HbiM BXOAOM B HHAH­

BHAJaAbHDie KBapTnpDI. BDICOKHH QOKOAb, yrADI

BDIAeAeHDI pycroBKOH C qepeAOBaHHeM 6AOKOB,

Ha BepXHHX yrAaX ITO ITHAJ!CTpy, cpe,li,Hero ITpO­

<f>HM! KapHH3 C aTTHKOM H mnpoKHe 6aAKOHbl.

HecMoTp.ll Ha cKpOMHDie oco6eHHOCTH <f>aca,ll,a,

cyiQeCTBYIOT ITOAO:>KHTeAbHble pe3yAnTaTbl B

ITpOITOpQHOHaAbHOM OTHOilleHHH, ropH30H­

TaAbHOM H BepTHKaAbHOM tiAeHeHHH, paciTpe­

AeAeHHH OCHOBHbiX 3AeMeHTOB, BbiAeAeHHH B

QeHTpe ITOAYQHPKJAbHbiX apoK, cHa6xeHHDIX

3<f><f>eKTHOH ITpo<f>HAHpOBKOH.

Ha yrAy BopoHQOBCKo:i1: H qaApoBo:i1: YAHQ

paCITOAO:>KeH OAH03Ta:>KHDIH :>KHAOH AOM, ITO­

crpoeHHbiH ITO ITpoeKry apxnTeKTopa K. J.13-MaHAOBa, yTBep:>KAeHHDIH ITepBOfO Mall 1895 r.

f AaBHbiH <f>acaA ITpOni:>KeHHOCTbiO 11 Ca:>KeHeH

(23,47 M). ApxnTeKTYPHaH KOMIT03HQHH :>KHAO­

ro AOMa ITOBTOpHeT ITepBDIH 3Ta:>K ITPE!ADIAYJ:Qe­

ro AByx3TaxHoro AOMa, rAe B QeHTp.e apxnTeK­

Top ITOMeCTHA ITapeyro ITOAYQHpKJ AbHYJ:O apKJ,

KOTOpal! OITpeAeAHeT H30AHpOBaHHble BXOADI

B KBapTnpDI. OcHOBHDie tiAeHeHHH H3BeCTHDie

HaM ITO ApyrHM ITpoeKTaM K. 113MaMAOBa: ap­

XHTeKrypHaH ITOAatia OKOHHDIX ITpOeMOB, ITpO­

ITOpQHOHaAbHDie tiAeHeHHH Ha BbiCOKOM ypoB­

He, HCITOAb30BaHHe KAaCCH'leCKHX MOTHBOB,

TaKTHtiHOe paciTpeAeAeHHe MHrKOH pycTOBKH,

yMeAal! ITpOpHCOBKa 3AeMeHTOB QOKOAH, ITepe­

AaiOT HaCTpOeHHe aBTOpa 3pHTeAIO. 3-ro He pH­

AOBOe pemeHHe, a pa6oTa BbiCOKOro apXHTeK­

TJPHOro ITpo<f>eccnoHaAa.

llpHHTHOH <f>opMDI yqaCTOK 3aCTpOeH ITO

BCeMy ITepHMeTpy, OTKpDITaH raAepeH, OTHOCH­

TeAbHO ITpocropHDIH ABOp C03AaeT ITO CBOeMy

6AaroiTpHHTHbiH apXHTeKTJPHDIH KAHMaT.

)I(HAQH AOM ITOKa He ITOABeprCH HCKa:>KeHH­

eM, coxpaHHH o6IQyiO apxnTeKTYPHYJ:O crpyKry-

py. K coxaAeHHIO 3acTpo:i1:Ka crapDix KBapTaAoB

EaKJ MHoro3Ta:>KHDIMH «MOHcrpaMH>> He CtiHTa­

AacL C HCTOpHtieCKOH Cpe,li,OH, rp03H JHHtiTO:>Ke­

HHeM He TOAbKO AaHHOH ITOCTpOMKH, HO H MHO­

rnx Apyrnx paciTOAO:>KeHHDIX PHAOM.

ApXHTeKTop Ka<f>ap 113Ma:i1:AoB B TetieHHH

CBOe:if TBOptieCKOH AeHTeAbHOCTH C 1883-1899 IT.

ITpOeKTHpOBaA H CTpOHA, KaK H3BeCTHO, MHOI'O­

'lHCAeHHble :>KHAble AOMa - B OCHOBHOM AByx-

3Ta:>KHDie, HeOOAbillHe, AAH cpe,li,Hero COCAOBHH

H KpyrrHDie JAaHHH 60AbillOH IIpOTH:>KeHHOCTH

AAH 6aKHHCKHX MHAAHOHepoB. llOCAe,li,HHe 6DIAH

KJIIQDI 1-o:if rHAbAJ1:H, TaKHe KaK Kep6aAaH Ac­

AaH AmypoB, CoATaHoB, IOcy<f> HarneB, 6paT H3-

BeCTHoro MHAAHOHepa Ara-Myca HarneBa HAP·

3-ro 6DIAH pa3HDie ITpoeKTHDie ITpeAAoxe­

HHH, 06AaAaiOIQHe CXO:>KHMH IIAaHHpOBO'!Hbi­

MH pemeHHHMH H AByxpH,li,HOH 3aCTpOHKOH

ITOMeiQeHHH.

llpn pa3pa6oTKe ITpoeKTOB :>KHAbiX AD­

MOB Ka<f>ap 113Ma:i1:AOB ITPHMeHHA BITepBDie

BapHaHT AeCTHH'lHOH KAeTKH B ITAaHHpOBKe,

KOTOpaH B YCAOBHHX EaKy HBAHAaCb O'leHb HH­

TepeCHbiM KOMIT03HQHOHHbiM ITpHeMOM. llpo­

eKT 3aKa3aH B 1886 r. AAH CTpOHTeAbCTBa Ha

EnpxeBoi1 ITAOIQaAH.

Ha ITepBOM 3Taxe Ha yAney o6paiQeHDI

CIIAOillHble TOprDBbie ITOMeiQeHHH, 3a HCKAIOtie­

HHeM ABOPOBDIX ITpoeJAOB H AeCTHHtiHDIX KAe­

TOK, rrpeBpaiQeHHDIX B KOMIT03HQHOHHDie yMDI.

llapa,li,HDie ITOA'De3Abl paciToAo:>KeHDI Me:>KAY

ABOpoBDIMH ITpoxoAAMH. Y3KHe OAHOMapmeBDie

AeCTHHQbl ITOCAe ITepBoro ITpOAeTa AByxpH,li,HOH

rncreMDI paCKpDIBaiOTCH B ITpocropHDie BeCTH-

6IOAH Tp.eXMapmeBOH AeCTHHtiHOH KAeTKOM1 C

BXOAOM Ha OTKpDiryl{) raAepeiO OITHpaiOIQeroCH

Ha KaMeHHDie CTOA6bl ITO ITepHMeTp.y AOCTaTO'lHO

BbiTHeyrOro ABOpoBoro ITpocrpaHcrna. TopQOBbie

CTeHbl 3aHHTbl ITOAC06HDIMH ITOMeiQeHHHMH.

65

Ha yYllOBDIX qacnrx ,.~~.Bopa K BepaHAaM BeAJT

y11wrnDie OAHOMapiiieBDie .lleCTHHD;hl c npoMe­

)l(yroqHhiMH TillOID;aAJ(aMH. IloMem;eHIDI Mara-

3HHOB H ABOpOBhle npoe3Ahl nepeKphlThl KaMeH­

HhiMH KpecrOBhlMH CBOAaMH H OnHpaiOTOI Ha

Kpecroo6pa3HDie onopnr, COJAaBCUI eAHH)'IO KOH­

CIPJKTHBH)'IO CPeAY· ToproBDie PRAhl CKB03HI>Ie,

cocraB.llRIOT npRMOyYOllhHDie }lqeHKH. ApxnreK­

TOp Kacpap l13Ma:i1:110B 3aAJMa.ll H npHMeHH.ll

oqeHb HHTepeCH)'IO )I(HBOnHCH)'IO TI.llaHHpOBOq­

H)'IO KOMn03HD;HIO, HCnO.llh30BaHH)'IO BnOClleA­

CIBHH H APyrHMH 6aKHHCKHMH apxnreKTopaMH.

lliaHnpoBKa BToporo 3Ta)l(a He MeHee

poCKOIIIHCUI-C CeKD;HOHHOH CHCieMOH, npHHaA­

lle)l(am;aR HfiAHBJl:AYa.llhHOH H3011HpoBaHHOH

KBapTnpe c TpexMapiiieBo:i1: lleCTHHn;e:i1:. KBap­

THpa 0611aAaeT 3a.llOM, 60.llhlllHMH nOMem;eHH­

RMH: Ka6HHeTOM, CIO.llOBOH, rOCIHHOH, Cna.llh­

HRMH. f10AC06Hble nOMem;eHHR KBapTHp B

Topn;ax 3AaHHR H coo6m;aiOTOI qepe3 ra11epe10.

fipOTR)I(eHHDIH cpacaA pa36HT Ha ABe OCH

no ABOpOBhlM npoe3AaM, yrllhl 3aHHMaiOT pH3a-

11HThl. focnOACIBYIOID;HH 31leMeHT apXHTeKryp­

HOH KOMn03HD;HH cpacaAa pnTM BepTHKa.llhHDIX

~eHeHHH. Ha nepBoM 3Ta)l(e pycroBaHHDie nH­

llOHDI, Ha BTOpOM nH.llRCTphl pa3BHTOH cpopMbl.

KaXACUI oceBCUI cncTeMa npeACiaBlleHa B

BHAe nllOCKoro nopTHKa, yCllO)I(HeHHCUI 6ora­

TDIMH apXHTeKTJPHhlMH MOTHBaMH, COCiaB­

.llReT Ba~IO qaCTh ofueMHOH KOMn03HD;HH

cpacaAa. QeHTpa.llnHCUI qacTD nopTHKa pa36HTa

Ha IIIHPOKYIO 6o11ee npeAcraBHTellhH)'IO cpopMy

nepBoro nopRAKa apXHTeKTJPHOH KOMn03H­

D;HH, a 60KOBhle-BTOporo, npH 3TOM COCiaB.llRR

eAHH)'IO npeo6pa3oBaHH)'IO cpeAY.

MollOAOH apxnTeKTop Kacpap 113MaH11oB

Haqall CaMOCTORTellhHOe npoeKTHpOBaHHe C

1883 rDAa, C He60.llhlllHX ofueKTOB )I(HllOrD

xapaKTepa H He OCTaBa.llOI 6e3 qaCTHhiX 3aKa-

66

JOB. IlpoeKT )I(H.llOro AOMa Co.llTaHoBa (3aKa3

1886 r.) Ha Enp)l(eBo:i1: n11om;aAH OTMeqaeT era

ycneiiiHoe pa3BHTHe KaK apxnTeKTopa. KorAa

B ropoAe Eaey npoeKTHpoBaHHeM 3aHHMallHCh

AOCiaTOqHOe qJl:CllO OnhlTHhlX 3apy6e)I(HhlX ap­

XHTeKTOpOB, OH OXOTHO KOHKJpHpOBa.ll C HHMH.

3TO 06CTORTe.llbHO npORB.llReTOI B npoeKTe

AOMa Cy.llTaHOBa, pacKOBaHHOCihiO apxnTeK­

TJPHOro o6pa3a, o6H.llneM ropn30HTalli>HhiX

~eHeHHH, TillOTHOCThiO TI.llaCTHKH Mace no­

BepXHOCTH cpacaAa. PHTMHKa npoeMOB TOpro­

BhlX pRAOB, B3RTDIX B n11ocKHe TPaAHD;HOHHDie

paMhl, Hect~T apXHTeKTJPHhle H nCHXOllOrHqe­

CKHe cpJHKD;HH, H36eraR MOHOTOHHOCTH KaMeH­

HOH KllaAKH.

fiponopn;HOHa.llbHO peiiieHhl nopTHKH C

IIIHpOKHMH ,.II.BOpOBhlMH npOeJAaMH H napaA­

HhlMH nOAneJAaMH, COBMeCTHO C BepTHKa.llb­

HhlMH KaHHH1110pOBaHHhlMH nH.llRCipaMH TO­

CKaHCKOrD OpAepa. B npoMexyrKaX OKOHHhle

npoeMhl C AeKopaTHBHhlMH MOTHBaMH COCiaB­

llRIOT Ba)I(HhlH 31leMeHT apXHTeKTJPHOH KOM­

n03HD;HH.

BecoMOCih nopTHKOB onpeAellReTOI H no­

BDIIIIeHHOH qaCJ:hiO 3a npeAellaMH aTTHKa, yKpa­

IIIeHHhle no OOIM nH.llRCTPOB Ba30HaMH, a no

n;eHTPy nOAqepKHyrOH nollyn;HpKJ11hHOH npo­

cpH11HpOBaHHOH apKOH CH11J3THOrD xapaKTepa.

ApxnTeKTOP Kacpap l13MaH11oB Ha BTopoM

3Ta)l(e cpaCaAa, MeXAy BepTHKa.llbHhlMH q.lleHe­

HHRMH nH.llRCipOB pa3Mem;aeT napHDie OKOH­

Hhle npoeMDI.11x ocpopM.lleHHIO yAe.llReT AO.ll)I(­

HOe AeKopaTHBHoe BHHMaHHe. CnoKOHH)'IO

MRrKOCTh BepTHKa.llhHhlX H ropH30HTallhHhlX

~eHeHHH cpacaAa, apxnTeKTop Kacpap 113Ma:i1:-

110B C 60llhlllOH 11I060Bhl0 AOnOllHReT 31leMeH­

TaMH He llHIIIeHHhlMH HHTepeca. <l>aKTJl:qeCKH

nOBepXHOCTh CieHhl npeBpam;aeTOI B naHopaM­

H)'IO M03aney, HanpaB.lleHH)'IO Ha o6o3peHne,

nocKOllbr<y Enp:>KeBMI IIllOID;a,.!l,b cnoco6crnoaa­

.lla nOA06HoMy pemeHHIO.

ApxnTeKTop Ka<}>ap 113Mail:Aoa B pa:tf:oHe

qepHoro ropoAa Ear<y 3anpoeKTnpoaall B 1896 r.

Ha o6mnpHoM npJIMoyrollhHOM yqacTKe AByx-

3Ta:>KHhiH :>KHllOH AOM A11J! IOcn<}>a Harneaa.

0TllH'!HbiX nponopn;HH 3aCTpOHKa CB060AHa OT

COCeAHHX Blla,.!l,eHHH. IlOA06HOe pacnO.llO:>KeHHe

no3B011HllO pemHTb IIllaHnpoaoqHYID crpyKry­

py B caMbiX 6AaronpHJITHbiX yCAOBHJIX.

3aMKHJThiH npJIMoyrollbHHK 3acTpoeH no

aceMy nepnMeTpy H o6pam;eH Ha TPH YllHU:hl

AByxpJIAHbiM CTpoeM noMem;eHHH H npHMbiKa­

IOID;eH mnpoKo:tf: ra11epee:tf:. AecTHWIHhle AByx­

Mapmeahle KlleTKH pacnollo:>KeHhl no OCJIM.

AeCTHHIJ;hl Ha r11aBHOM <}>aca.4e HHAHBHA)'allh­

Hhre MJI Ka:>KAOH KBapTHpbi. BCJI IIllaHnpoaKa

:>KH.llOrO AOMa CeKD;HOHHOrO THna CO MHO:>Ke­

CTBOM nOMem;eHHH H o6mHpHbiM 3a110M. Co-

611IOAeHa AH<}><}>epeHn;nan;HJI MJI yAo6crna 3KC­

IIllyaTan;nn. 0TMeqeH ABOpoao:tf: npoe3A Me:>KAy

ABYMJI .lleCTHWIHbiMH K.lleTKaMH. 0AHOpJIAHaJI

3acrpo:tf:Ka C nOAC06HbiMH H CaHHTapHbiMH

rpyrrnaMH 3aHJilla npocropHbiH ABOp. Ha yr11ax

pJIAOM c noAco6HhiMH noMem;eHHJIMH pacno­

llO:>KeHhl OAHOPJIAHhle c npoMe:>KYTOqHoH nllo­

ID;a,.!I,KOH lleCTHHD;bl He KanHTallbHOrO xapaKTe­

pa. B coaor<ynHOCTH pa3Mem;eHne acex qacre:tf:

IIllaHHpOBKH :>KH.llOfO AOMa BbiAallH oqeHb HH­

TepeCHJIO KOMno3nn;nro, KOTopru~ no3B011Hlla

pemHTb H apXHTeKrypy <}>acaAOB. B n.llaHax 3Ta­

:>Ke:tf: HAeHTHqHo co6.llroAeHbl ace IIllaHnpoaoq­

Hble napaMeTpbi.

ApxnTeKTop Ka<}>ap 113Mail:Aoa c 1884 no

1898 IT. 3anpoeKTHpOBall MHO:>KeCTBO :>KHllbiX

3AaHHH, B pa3HbiX qacrJIX HCTOpnqecKHX KBap­

TallOB. DJKBallhHO Ha acex n;eHTpallhHbiX y llHn;ax

6ar<y MO:>KHO BCTpeTHTb pa3Hble THnOllOrWie­

CKHe rpynnhl :>KHllbiX AOMOB1 KaK apXHTeKTJP-

Hble H xyAO:>KeCTBeHHble MMIKH !noro Ta.llaHT­

llHBOrO apXHTeKTopa, KOTOpbiH CMellO BOillell

B apXHTeKTJPHJIO CpeAy 6aKHHCKHX 30AqHx H

3aHJI11 CBOe AOCTOHHOe MeCTO.

ApxnTeKrypa <}>acaAOB :>KHllOro AOMa

IOcy<}>a Harneaa no cpaaHeHHIO c npoeKTOM

AOMa Co.llTaHoaa 6o11ee CAep:>KaHHee H 6o11ee

K.llaCCJfqHee B 06'beMHO-npocrpaHCTBeHHOM

OTHOilleHHH.

Pa6oTbi apXHTeKTopa Ka<}>apa 113Mail:Aoaa

qeTKHe, rpa<}>WIHble, OAHOBpeMeHHO :>KHBOnHC­

Hble no pa3pa60TKe H apXHTeKTJPHOH BOCnpH­

JfMqHBOCTH. OH pery11npyeT OCHOBHhle nollo:>Ke­

HHJI apXHTeKTJPHOH KOMn03HIJ;HH H pacmHpJieT

3CTeTwrecKHe no3HU:HH. Oceahre MoMeHThl n;eH­

TPa conpoBO:>KAaiOTCJI AOnO.llHHTellbHbiMH npn­

eMaMH H B3aHMOAeHCfByiOT nopbiBaMH apxH­

TeKTOHH'IHOCTH. Cym;ecTByroT B03BhrmeHHble

o6pa3bl H npHHn;HnHallbHble MOMeHTbl 06.llaro­

pa:>KHBaHHJI C06CTBeHHOH apXHTeKTJPbl.

CHMMeTpnqHo-ocearu~ apxnTeKTYPHaJI

KOMn03HD;HJI <}>acaAa noAqepKHJTa B n;eHTpe

«AByx3Ta:>KHbiM nopTHKOM>>, H3 KllaCCHqecKHX

npneMOB H <}>opM. ITo cpaaHeHHIO c <}>acaAOM

CollTaHoBa 6o11ee JICHO npopncoaaHa. Yqacrne

Ha AByx 3Ta:>Kax nopTHKa c o6H.llbHO npo<}>n-

11HpoaaHHbiMH nollyn;Hpi<JllbHbiMH apoKaMH

B aKTHBHOH <}>opMe H npeACTaB.lleHHbiMH aep­

THKallbHbiMH q.lleHeHHJIMH nH.llJICTpOB HMe.llO

Ba:>KHOe 3HaqeHHe MJI o6m;e:tf: KOMn03HD;HH <}>a­

Ca,.!l,a 3AaHHJI.

IJ;eHTpallbHaJI ABepb C BbiXOAOM Ha 6aAKOH

nOMep:>KHBaeTCJI nopTallOM C nH.llJICTpaMH H

CaHApHKOM. 06oram;eHHe apXHTeKTJPHbiMH

31leMeHTaMH nOBTOpJieTCJI npH 3aBepmeHHH

nopTHKa C BbiCOKHM aTTHKOM.

3AeCh apXHTeKTop Ka<}>ap 113MaH.llOB, KaK

06brqH01 npHAep:>KHBa.llCJI C06CTBeHHbiX apxH­

TeKrypHbiX n03HD;HH, BHOCJI 6oraTCTBO MOTHBOB

67

H )I(J.:lBOnHCJIYIO TpaKTOBKJ B crpyKrypy rAaBHO­

ro 3.il.eMeHTa <f>aca,ll,a, KaKHM Jl:B.ii.Jl:.ii.CH nopTHK.

YrADI <f>aca,ll,a 3aKpeiiAeHDI pw3aAHTaMw,

apXHTeKrypa noAyqHAa MOTHBhl B ~eHTpaAb­

HOH qacTw nopTwKa. Ha ABa 3Ta)l(a pa3Mecrw­

.ii.HCh OKOHHhle npoeMhl Ha nepBOM HaCDIID;eH­

Hhle Ha.ii.J.:lqHJ.:lKaMH H 3aMKOBbiMH KaMHJIMH,

,li.OnO.ii.HeHHbie BHH3J ,ll.eKopaTHBHhlMH 3.il.eMeH­

TaMH. IJ;OKO.il.b npo<f>HAHpOBaHHhlH 3aBDIIIIeH­

HOfO MaCIIITa6a, no caoeMy JTBep)l(,ll.aeT apxw­

TeKTYPHJIO KOMn03H~HIO <f>aca,ll,a.

B qwCAo rAaBHDIX cpe,ll.crB B03,ll.eil:crawJI Ha

BOCnpH.ll:THe noaepXHOCTH <f>aca,ll.a BXO,li.HT pHTM

OKOHHhlX npoeMOB, KOTOphlH conpOBO)I(,ll.aeT

onpe,ll.eAeHHDIH MOTHB. B 3TJ cpeAy BKAIOqa­

eTCH MOID;HhlH npweM pJCTOBKH1 KaK He3aBH­

CHMhlH 3.il.eMeHT apxwTeKTJphl, Hecyrn;wil: CBOH

noAO)I(HTe.il.bHDIH 3apJIA. ApxwTeKTop Ka<f>ap

Ji13MaH.ii.OB CMe.ii.O HCnO.il.b30BaA pycTOBKJ B

caowx npoeKTax w npH,ll.aBaA eil: oqeHb Ba)I(Hoe

3HaqeHwe KaK apxwTeKTJPHDIH KaTaAw3aTop

B pa3BHTHH o6rn;eil: KOMno3w~ww <f>aca,ll,a. Ha

Ha6epe)I(HO:il:, pJIAOM c AOMaMw AMaiiieaa w

Kapaeaa, B pail:oHe EawAoBa 6aKHHCKHH 1-o:il:

mA»AMM I<Jne~ Kep6aAaw ACAaH AIIIypoa a

1896-1899 IT. 3aKa3aA apxwTeKTopy Meiiia,li,H

Mwp3a Ka<f>ap li13Mail:Aoay npoeKT ABJX3Ta)I(­

Horo ,li.OMa C AaBKaMH.

3aKa3 ACAaHa AIIIypoaa 6DIAa noCAe,li.Heil:

pa6oToil: Ka<f>apa li13Mail:Aoaa. EoAniiie B apxw­

aax ero HMJI He <f>wrypwpoaaAo.

llpoeKT )I(H.ii.Oro AOMa AIIIJPOBa B onpe,ll.e­

Aennoil: CTeneHH HanOMHHaeT no n.il.aHHpOBKe

AOMa CyATaHoaa w IOcy<f>a Hameaa. Ho AOM

AIIIJPOBa Haw6oAee BDIHrpDIIIIeH TeM, qTo o6-

parn;eHHaJI Ha Ha6epe)I(HJIO.

BDIT.ll:HJTDIH yqacToK AIIIJPOBa B caoe ape­

MJI 6DIA 3acrpoeH no aceMy nepwMeTpy. Ha

nepBOM 3Ta)l(e pacnO.ii.OfaAHCb AaBKH ,li.BJXpJIA-

68

Hoil: cwcreMoil:. Me)l(,ll.y AaBKaMw pa3Mern;aAHCb

,li.Be AeCTHJ.:[qHhle KAeTKH, 06C.ii.J)I(HBaiOrn;He BTO­

poil: 3Ta)l( (1896 r.)

llpKMoyroA»HDIH ABOP AIIIJPOBa pa3,ll.eAeH

Ha ABe HepaaHDie qacrw w BCH ABOPOBaJI cwcreMa

no nepwMeTpy 3aHJITa raAepeeil:, craaiiieil: ofu­

e,li.HHJIIOID;HM 3.il.eMeHTOM B IIAaHHpOBO~OH

crp~ )I(H.ii.Oro ,li.OMa. faAepeJI nepaoro 3Ta­

)l(a nOMern;eHHJI AaBOK nepeKpbiia KpeCTOBbiMH

CBO,ll.aMH KaMeHHOH KOHcrp~HH, ~0 H B mrre­

pnepax o6pa30BaAO HHTepeCHDie <f>opMDI, cnoco6-

CTBOBaAO TeKTOHHKe apXHTeKTJPHhlX npweMOB.

llepeKphlTHJI nepBDIX 3Ta)l(eH 6aKHHCKHX

3,ll.aHHH B He3aBHCHMOCTH OT )I(H.il.hlX, rpa)l(,ll.aH­

CKHX, KJ.il.bTOBhlX Coopy)l(eHHH npwo6peTaAH

apXHTeKTJPHO-KOHCTpJKTHBHJIO <f>opMJ1 HaH-

6oAee BDipa3HTe.il.bHJI01 qTO .ll:pKO npO.ll:B.ii.Jl:.ii.OCb

B HHTepnepax nOMern;eHHH. llO,li.06HOe nO.ii.O)I(e­

HHe OTHOCHTCH H K ,li.OMJ AC.il.aHa AIIIJPOBa.

B IIAaHwpoaKe AOMa Haw6oAee OTBeTcrBeH­

HaJI qacTb - .il.eCTHJ.:[qHhle KAeTKH- Bhllll.ii.H 3a

npe,ll.e.il.hl npO,li.O.il.bHhlX KanHTaAbHhlX CTeH H

qacrwqHo nepeKpDIAH raAepew. Tpw OTKPDIToro

THna O,li.HOMapiiieBhle AeCTHH~hl C npoMe)l(y­

TOqHhlMH IIAOID;a,li,KaMw, apxwTeKTop Ka<f>ap

li13MaH.il.oa pacnpe,ll.eAHA BAOA» raAepeil: y OA­

HOPJIAHDIX xo3JI:il:craeHHDIX noMern;eHwil:.

06IIIHpHaJI ,li.BOpDBa.ll: CHCTeMa nOcpeACTBOM

nonepe<rnoro 6AoKa crroco6craoaaAa o6pawaaHHIO

6oAee JIOTHbiX rrpocrpaHCTBeHHDIX <l>opM, o6Aa­

,ll.al0rn;HX CKB03HhlMH nepexQAaMH. Bropoil: 3Ta)l(

~e.ii.HKOM rrpHlia,li,Ae)l(aA ce~OHHOH CHCTeMe H30-

.i!.HpOBaHHhlX KBaP™P C caMOCTO.ll:Te.il.bHhlMH nO,ll.1r

e3,ll.aMH. Opr~ B3aHMOCBJI3H BceX KBaP™P

ocyrn;eCTB1lJl:llaCb nOcpeACTBOM nepHMeTpHaAbHOH

raAepew. B ~ OO.il.hiiiwe 3aAhl w noMern;eHHJI

no <f>~OHaAbHhlM Oco6eHHOCTJIM.

ApxwTeKTJPa <f>aca,ll.a B KAaccwqecKwx npw­

eMax H <f>opMaX, C TpeMJI OCHMH: ~eHTpa.i!.bHaJI,

JfllOBhle C pH3al.t:I1TaMH H BCTIOMOfaTellbHbie

pH3a.llHThl BTOporo nopHAKa. IlpOT.l'I)I(eHHhlM

<f>aca,ll. 85,34 M., aBTOp Ka<f>ap li13MaM1loB pa3-

6HA Ha apXHTeKTJPHhle aKIJ;eHThl, 'IT06hl H36e­

)l(aTb MOHOTOHHOCTH, npH OTCJTCTBHH Kpyn­

HbiX ofueMHhlX MaCC.

Boo6rn;e B BaKJ npn J3KHX y llHu;ax )I(HllhlX

KBapTallOB, B TOT nepHO,ll, pe,li,KO Ha6.lliO,ll,aeTDI

,li,HHaMHqHOCTb ofueMHhlX 31leMeHTOB C 3Hep­

fHqHOM 3KcnpeccneM, TIJllbCHpyrorn;ee npo­

crpaHCTBO. To.llbKO Ha py6e)l(e XIX-XX BB. B

crpyKrypy <f>aca,li.OB BBO,lVITDI TihlillHhle 3pKephl,

6amHeo6pa3Hhle apXHTeKTJPHhle KOMTI03HIJ;HH.

ApxnTeKTop Ka<f>ap li13MaM1loB B npoeK­

Tax npOBO,li,HT CTIOKOMHJIO apXHTeKTJPHJIO Ha­

npaBlleHHOCTb H TOHKJIO TillaCTHK)', KOTOphle

npH COllHeqHOM OCBern;eHHH C03,ll,aiOT MaTOp­

HJIO TOHa.llbHOCTb apXHTeKTJpHDIX 31leMeHTOB.

ApxnTeKTJPa <f>aca,ll.a ,li,OMa ACllaHa Amy­

poBa npHHa,ll,lle)I(HT K TOM KaTeropHH, f,ll,e OT­

CJTCTBJIOT B3pbiBOOTiaCHDie 3KCIJ;eCChl Ha TIO­

BepXHOCTH KaMeHHhlX CTeH.

ApxnTeKTOp Ka<f>ap li13MaM1loB .lli06Hll Ha

<f>aca,ll.aX )I(HllhlX 3,ll,aHHM o6HllbHO JllOTPe61UITb

BepTHKallbHhle H ropH30HTallbHhle qlleHeHHX,

HCTI01lb3JR naTeTHKJ apXHTeKTJPHhlX <f>opM

H 31leMeHTOB, qT06hl ,li,06HTbDI 60llbillOM Bhl­

pa3HTellbHOCTH. 06HllbHO HaCDirn;eHHDie pH3a­

llHTbl pa3HhlMH npHeMaMH H MOTHBaMH y)l(e

HaMeqallH Ha <f>aca,ll.e KOMTI03HIJ;HOHHJIO H,ll,eiO

apXHTeKTJPHOfO pa3BHTJUI. 3aTeM mHpOKaJI

paccraHOBKa BepTHKa.llbHhlX qlleHeHHM Ha HH)I(­

HeM 3Ta)l(e pycroBaHHhlX TIHllOHOB, Ha BepXHeM

TIHARCTPOB. 3aMeTHhlM pHTM CTpOMHhlX npo­

nopu;HM TIOC.lle,li,HHX CO,ll,eMCTBOBall JCHlleHHIO

o6rn;eM KOMTI03HIJ;HH <f>aca,ll.a HapHAy C napHDI­

MH OKOHHhlMH npoeMaMH.

ApxnTeKTOP OKOHHDIM npneMaM yAeAHA

OC06oe BHHMaHHe, BHODI BO BHJTpeHHIOIO

crpyKrypy npo<f>HAHpOBaHHe Ha.llJfqHHKH, CaH­

,ll,pHKH H ,li,OTIOllHHTellbHO ,ll,eKopaTHBHhle MOTH­

Bbl. IlepBDIM 3Ta)l( KpJTIHhlMH npoeMaMH llaBOK

HeCeT CBOH <I>JHKD;HOHa.llbHbie 06R3aTellbCTBa,

3aBepmeHHDie KaMeHHDIMH 611oKaMH. B cTpJK­

TYPY .llaBOK BOIDllH npoMe)I(JTOqHbie pH3a.llHThl

C napa,li,HhlMH TIO,ll,'be3,ll,aMH TIOllyu;HpKJllbHhlX

apoK. Yqacrne apoK B )I(H.llOM ,li,OMe AmypoBa,

3a HCKlliOqeHHeM TIO,ll,'be3,li,OB, OTCJTCTBJeT.

IJ;eHTPa.llbHbiM H yrllOBhle pH3a.llHThl O,li,HQ­

pO,li,Hhle C napHhlMH TIHlUICTPaMH H npo<f>HAH­

poBaHHhlMH OTllHqHhlX nponopiJ;HM TpexyrOllb­

HhlMH <f>poHTOHaMH H aTTHKaMH, ofue,li,HHeHHhle

MeTa1lllnqecKoM pemeTKOM. B11o~aR pycTOBKa

llaBoK npH,ll,aeT HH)I(HeMy 3Taxy onpe,ll,elleHHJIO

MOHJMeHTaAbHOCTb c KaMeHHDIM noKpDITHeM. B

HHTepbepax apxHTeKTOP TaKXe npoRBHll ce6JI

60llbill0M H3biCKaHHOCTbiO.

ABTOP npn H3yqeHHH MHoroqnCAeHHDIX

npoeKTOB apxnTeKTopa Ka<f>apa li13MaM1lo­

Ba o6paTHll BHHMaHHe, qTo ropH30HTallbHhle

qlleHeHHJI <f>aca,li,OB 06HllbHO HaChlii\a.ll Me)l(,ll,y-

3Ta)I(Hhle TRrH CllO)I(HhlMH npo<f>HiUIMH. Ha <f>a­

Ca,ll.e )I(Hlloro ,li,OMa 1-oM fHllb,li,HH Kynu;a Amy­

poBa, OH TaKXe Clle,li,OBa.ll 3TOM KOHIJ;eTIIJ;HH.

Ha,li,O OTMeTHTb, qTo paccMoTpeHHoe 3,ll,a­

HHe 6bill0 TIOCTpOeHO C C061liO,ll,eHHeM OCHOB­

HbiX KaHOHOB eBponeMCKOM K.llaCCHKH, C yqeTOM

MeCTHbiX OC06eHHOCTeM nepHO,ll,a pa3BHTHX

CTHllHCTnqeCKHX HanpaB.lleHHM cyrn;eCTBJIOII\eM

3TIOXH.

ApxnTeKTop Ka<f>ap li13MaM1loB CBOHMH

MHOfOqHClleHHhlMH pa6oTaMH Bhl3Ball HOBOe

HanpaBlleHHe apxnTeKTJPHOro pemeHHX )1(11:­

llhlX 3,ll,aHHM B cTpyKTJPe HCTopnqecKHX KBap­

TaAOB H yAnu;, BHec B KoHu;e XIX BeKa BecoMDIM

BKlla,ll. B HaClle,li,He ropo4a H 3aHHMaeT Ba)I(HOe

MeCTO B HCTOpHH apXHTeKTJPhl.

69

KA<l>AP J13MAH110B J1 J1113PJ1-ill3X3P

Ha TeppHTOpHH 6oAbmoro Ear<y coxpaHH­

AHCb rraMgTHHKH 30pOaCTpHHCKOrO rrepHO,ll.a,

MJcy AbMaHCKOrO BpeMeHH H 3IIOXH KaiiHTaAH3-

Ma. He6oAbmag rrAorn;aAb B 21,5 ra pa3BHBaAacb

6e3 OC06biX CKaqKOB, B COrAaCHH C 3KOHOMJ1qe­

CKHMH B03MO:>KHOCTj~MJ1 MeCTHoro HaCeAeHHg H

IIOTeHn;HaAbHbiMH CHAaMH, CIIOC06CTBJIOID;H­

MH )I(HAHID;HOMJ H rpa)l(,ll.aHCKOMJ CTpOHTeAb­

CTBJ Ha rrpoTg)l(eHHH BCeH HCTOpHH ero pa3BH­

TJ1g. lliaHHpOBOqHag CTpJKTJPa J1qepH-mexep

rrepBOHaqaAbHO <}>opMHpOBaAaCb B pa:i1:0He

6y4yrn;e:i1: fbi3-raAaCbi (AeBnqbg 6amHjl, VI-VII

BB.), r,ll.e IIOj~BHAHCb rrepBbie xpaMbl 0~, BO­

Kpyr rpyrrrrHpoBaAHCb )I(HAbie rrocrpo:i1:KH, rro­

crerreHHO rrpeBparn;agcb B rpaAocrpoHTeAbHble

gqe:i1:KH, rroAO)I(HBmHe ocHoBy o6pa3oBaHJ1g

ropo4a.

Pa3Mern;eHHe fhl3-raAachl B 30He xpaMOB

o~ 11 oKpyxarorn;H:i1: yqacroK HaH6oAee aK­

THBHbl:i1: rpa,li.006pa3JIOID;HH <}>aKTOp B ,li.HHa­

MHKe a3BHTJ1g cpe,li.HeBeKoBoro Ear<y. CTpoH­

TeAbCTBO MOIIJ;HbiX KpeiiOCTHbiX CTeH B XI BeKe

rrpH mHpBaHmaxe AxcHTaHe-6HH MaHyqexpe,

rrpeBpaTHBmeM Ear<y B CBOIO pe3HAeHn;Hro, 3a­

KperrHA a6pHC ropo,ll.a BOKpyr OT,ll.eAeHHOH Tep­

pHTOpHH, B orpaHHqeHHbiX rrpe,ll.eAax, 3aAO)I(HB

TeM caMbiM ocHoBy KBapTaAbHO:i1: 3acTpo:i1:KH

J1qepH-mexep.

70

IIocTpoeHHe IIIHpBaHmaxaMH Ha caMo:i1:

BbiCOKOH OTMeTKe ropO,li.CKOH TeppHTOpHH

ABopn;oBbiX coopy)l(eHH:i1: y)l(e B XV B. (19) rrpH­

BeAo K C03,ll.aHHIO HOBOfO KOMIIAeKCa C JHHKaAb­

HbiMH apXHTeKTJPHbiMH ofueKTaMH.

TaKHM o6pa3oM, HaqaAcg 3aMeqaTeAbHbl:i1:

3Taii OCBOeHJ1g OKpy)l(aiOrn;e:i1: cpe,ll.bl BOKpyr

3Toro CHAbHoro rpa,ll.ocrpoHTeAbHoro J3Aa c

O,li.HOBpeMeHHbiM TgroTeHHeM K Ha6epe)I(H0H1 B

30HJ fM3-raAacbl 11 A)I(JMa-MeqeTH (XIV B.), r4e

CKAa,ll.biBaAHCb n;eHTpaAbHbie H TOprOBbie MarH­

crpaAH ropo4a.

IIogBAeHHe r<y AbTOBbiX coopy)l(eHH:i1: c

1078-1079 rr. (MeqeTb CbiHbiK-KaAa) 11 HX AHC­

AOKan;Hg Ha BCe:i1: ropO,li.CKOH TeppHTOpHH rrpe­

,li.OIIpe,ll.eAHAO TaKXe <}>opMHpOBaHHe )I(J1AbiX

M3X3AA3, KOTOpbie H COCTaBHAH )I(HBJIO rpa­

,li.OCTpOHTeAbHJIO TKaHb J1qepH-mexep, C03,ll.aB

CBoeo6pa3HyiD rrAaHHpoBoqeyro CTPJKTYPY·

KoMrrAeKc ABopn;a IIIHpBaHmaxoB Ha ca­

MO:i1: BbiCOKOH OTMeTKe 6aKHHCKOrO XOAMa,

fM3-raAacbl 11 AoHTOII, B ceBepHo:i1: qacTH BKAIO­

qeHHbiH B CHCTeMy KperrOCTHbiX CTeH, j~BHAHCb

OCHOBHbiMH 3AeMeHTaMH, HapgAy C CHAbHO

JCAO)I(HeHHbiM peAbe<}>oM MeCTHOCTH, r,ll.e Haqa­

AaCb rroKBapTaAbHag 3acrpo:i1:Ka Ear<y.

EcTecrBeHHO, TeppHTopHg J1qepH-mexep

no cBoe:i1: rrpH6pe)I(HO:i1: reoAornqecKo:i1: 11 reo-

rpaq,:u:qecKoil: cTpyK'rype, rrp:u:o6pe11a Teppa­

c:u:poBaHHYIO CHCTeMy H3 Tpex 30H. 0AJ{OBpe­

MeHHO ITOKBapTallLHa.H )l(Hlla.H 3aCTpOHKa rrp:u:

CllO)l(HOM pellne<l>e MeCTHOCTH rrp:u:o6peTalla

pa3Hhle q,opMhl rrllaH:u:poBoqHoro pemeHH.H,

qTo CKa3hlBallOCL Ha ofueMHO-rrpOCTpaHCTBeH­

HOH KOMI103HQHH. fopOACKa.H 3aCTpOHKa Tep­

pHTOpHH XOT.H H He6011Lliia.H, 3acrpa:u:Ba.llaCL

ITOCTerreHHO C pa3BHTHeM 3KOHOMJ.1qeCKHX

B03M0)l(H0CTeH HaCe.lleHH.H. 3acTpOHKa lii.lla B

ABYX HarrpaB.lleHH.Hx: B roro-3arraAHOM :u: ceBe­

po-BocToqHoM, HaBcTpeqy Apyr Apyry, c Ha6e­

pe)l(HOH B paHOHe fhl3-fa.llaChl H pe3HAeHQHH

III:u:pBaHmaxoB. KBapTallhl rpyrrrr:u:poBallHCL

BOKpyr KYllLTOBhlX coopy)l(eHHH He6o11Lmoro

ofueMa, HO CH.lla HX B03AeHCTBH.H B TO BpeM.H

6hl.lla CH.llLHa B HAe0110fJ.1qeCKOM H pe11HfH03-

HOM OTHOliieHHH.

IIepBLie MeqeT:u: ropoAa CniHLIK-Ka.lla (1078-

1079 rr.) :u: Ae3m-MeqeTL (1169-1171 rr.) rro.HBH­

llHCL B paHOHe f.llaBHOH MarHCTpa.llH, o6parn;eH­

Hhle Ha 6eperoByro rro11ocy, rAe o6pa30Ba.llHCL

rrepBoHaqa.llLHhle )l(H.llhle KBapTa.llhl. AKTHB­

HOCTL KBapTa.llLHOH 3acrpoil:KH rraAaeT Ha XIV

BeK, KOrAa 6LI11H rrocrpoeHhl A)l(yMa-MeqeTL

(1309-1310; 1378-1379 IT.), MeKTe6-MeqeTL (1301

r.), HeAa.lleKO OT fLI3-ra.llaChl, MeqeTH qHH (XIV

B.) :u: A)l(HH (XIV B.), BocroqHee ABOpQa III:u:p­

BaHmaxoB, XLIALip-Meqen (1345 r.) :u: Mo11a Ax­Me,li-Meqen (XIV B.}, MeqeTL f:u:11eH.ll:u: (1309 r.},

MeqeTL Illeil:xa li16pamMa III:u:pBaHmaxa (1415

r.}, MeqeTL Xa,ll)l(H EaHH (XIV B.). C.lleAyeT oT­

MeTHTL, qTo MHOme KJllLTOBhle coopy)l(eHH.H

ropoAa xpaH.HT ITOA <l>JHAaMeHTaMH ClleAhl xpa­

MOB OrH.H HllH AOHCllaMCKHX BepoBaHHH, B TOM

q:u:Clle CLIHhlK-Ka.lla, XLIALip-MeqeTL, Ae3m-Me­

qen, A)l(yMa-Meqen :u: AP· 0KO~aTe11LHhlM q,opMHpOBaHHeM KOM­

IT.lleKCa ABOpQa III:u:pBaHmaxoB B XV BeKe, Ha-

q:u:HaeTC.H 3pa KpyrrHLIX o6rn;ecTBeHHhlX co­

opy)l(eH:u:il: B pail:oHe fhl3-rallachl :u: Ha r11aBHOH

Mamcrpa.llH CI1110liiHOH 3acrpoHKOH KapaBaH­

capaeB- AByx3Ta)l(HhlM Kac:u:M-6eKa (XV B.), OA­

H03Ta)l(HhlX Eyxapa (XV B.), My11TaHhl (XV B.),

6o.llLliiOH KapaBaH-capail: III:u:pBaHmaxoB (XV B.}, a TaKXe xaMaM fa,ll)l(:u: fa:u:6a (XV B.). B 3TOH

30He )l(J.i.llhle KBapTa.llhl OTHOCHTe.llLHO 6011LliiHe

ITO I1110IIJ;a,l\H, :u:60 aKTHBHa.H TOprOBa.H Ae.HTe.llL­

HOCTL 3TOH qacTH ropOAa CI10C06CTBOBa.lla )l(J.1-

110H 3acrpoil:Ke.

IIoClle rraAeHH.H AHHacr:u::u: III:u:pBaHmaxoB

B 1501 roAy rrp:u: B3.HTHH EaKy BOHCKaMH Illaxa

li1cMa:u:11a Ce<l>eBH,l\a, cTpo:u:TellLCTBO B ropoAe

CHH3HllOCL, TOllLKO B XVII BeKe 6hlll:u: rrocrpo­

eHLI HOBhle KYllLTOBhle coopy)l(eHH.H MeKT36-

MeqeTL (1646-1647 rr.), Meqen 5Ixn.H Mypry3LI

(XVII B.) H MeqeTL C apKa,liOH, BhlpniTa.H H3 ITOA

3eM.llH H pecraBpHpOBaHHa.H apx:u:TeKTOpaMH

H. P3aeBhlM :u: III. <l>ary1111aeBLIM B 1964 roAy.

Ji1HTeHCHBHOCTL pa3BHTH.H 6aKHHCKOro

rropTa o6yCllOBH.lla ITOCTpOHKY 3THX 3,llaHHH Ha

rllaBHOH TOprOBOH Mar:u:crpa11H ropOAa, KOTO­

pa.H o6'DeAJ.1H.Hlla IIIeMax:u:HcK:u:e :u: CallL.HHCKHe

BopoTa C QeHTpOM fhl3-ra.llaChl H MOpCKHe BO­

poTa y 6o11Lmoro KapaBaH-capa.H. Y Bcex Kpe­

rrocTHhlX BOpOT CTO.HllH TaMO)l(eHHhle C11JX6hl,

KOHTp011HpJIOID;He BCeX rrp:u:6niBaiOIIJ;HX H B3H­

MaBliiHX I10II111HHhl.

Tepp:u:TOpH.H Ji1qep:u:-mexep K XVIII BeKY

<l>aK'f:u:qecKH cq,opMHpOBa.llaCL I1011HOCTLIO,

ITO.HBH.llaCL OAJ{a HOBa.H MeqeTL Xa,ll)l(H 3il:6aTa

(1791 r.) H o6m:u:pHa.H I1110IIJ;a,l\L Tepp:u:TOpHH

6aKHHCKHX xaHOB y IIIeMaXHHCKHX BopoT.

IIoClle 3aBoeBaHH.H EaKJ (1806 r.) pocc:u:il:­

CKHMH BOHCKaMH, ye3AJ{Oe Haqa.llLCTBO 3aH.H-

110 ITOA BOeHHOe BeAOMCTBO KpyrrHhle ofueKThl

Ji1qep:u:-mexep, B TOM q:u:Clle ABOpeQ EaKHHCKHX

xaHOB :u: ABOPQOBhlH KOMrr.lleKc III:u:pBaHmaxoB,

71

npespanfB 3TOT )'HHKaAbHhiH naMKTHHK apXH­

TeKTYJ>hl B naKray3 C MHO:>KeCTBOM KanHTaAb­

HhiX npucrpoeK ,<'l,lUI nOA'DeMa Ha BTopo:i1: 3Ta:>K

apTH11AepHHCKHX opyAHH.

Ha py6e:>Ke XIX-XX seKoB B CTPYKTYPY

KBapTaAbHOH 3aCTpOHKH BOlllllH ABe MeqeTH6

EerAxp (1895 r.) H XaHAaposhiX. B CBX3H c orpa­

HuqeHHOH TeppHTOpHeH Ji1qepu-mexep nOXBH­

AaCb nOTpe6HOCTb nOBhlilleHHX ee 3Ta:>KHOCTH.

EoAee COCTOXTeAbHbie BAMeAbQhl CHOCHAH

MaA03Ta:>KHDie HaCAeACTBeHHbie :>KJ.:!Able AOMa H

crpOHAH KOM<f>opTa6eAbHhle, C 6oraThiMH HHTe­

pnepaMH H pocnHCXMH Ha AeCTHJ.:~qHhiX KAeTKax

H 6oAee yAo6Hhle c caHHTapHhiMH CAy:>K6aMH

KBapTHphl. MaAoHMYIQHe, crapaAHCb He oT­

craTL OT 6oraThiX COCeAeH, no B03MO:>KHOCTH

HaACTpaHBaAH CBOH AOMa, coxpaHHBillHeCX C

XV, XVI, XVII H AaAee seKOB. TaKHM o6pa30M

MeHXAaCb KpenOCTHaX 3aCTpOHKa He TOAbKO B

apXHTeKTYJ>HO-nAaHHpOBQqHOM, HO H B 06'beM­

HO-npocrpaHCTBeHHOM OTHOilleHHH.

Ha nepso:i1: Teppace npoAo:>KeHa rAaBHax

MarucrpaAb, no nAaBHOH napaAAeAbHOH 6e­

peroso:i1: noAoce, o61>eAHHXX see ofueMHhle H

KOMn03HQHOHHhle 3AeMeHThl Ji1qepu-mexep,

npeAcraBAeHHax napMHhiMH IIIeMaXHHCKHMH

sopoTaMH ropoAa EaKJ, ABOpQOBhiM KOMnAeK­

COM EaKHHCKHx xaHOB (XVIII a.) c BbiXOAOM qe­

pe3 napHhle KapasaH-capau Eyxapa (XV B.) H

MyATaHhl (XV B.) Ha fhl3-raAaChl (VI-VII BB.).

HanpoTHB pacnoAo:>KeHa MeqeTb c apKMOH

(XVII B.), pXAOM xaMaM XM:>KH-fau6a (XV B.).

06pa1QeHHhiH C OAHHMH BOpOTaMH Ha 6eper

MOpX, a ApyrnMH Ha MarncTpaAb H3BeCTHhiH

AByx3Ta:>KHhiH KapasaH-capa:i1: KachiM-6eKa, no­

AapeHHOH eMy IIIupsaHmaxoM XaAHAYAAOH I

(1417-1462 rr.) K HeMy npHMbiKaAH Apyrne TOp­

rOBhle nOCTpOHKH H 3asepmaAHCb 60AbillHM

KapasaH-capaeM IIIupsaHmaxos, c o6mupHbiM

72

ABopoM, TaK:>Ke KaK KapasaHcapa:i1: Kach!M-6e­

Ka, HenocpeACTBeHHO qepe3 sapoTa CBX3aHHhiH

C MOpeM, a npOTHBOnOAO:>KHhiMH BXOAaMH Ha

MarucrpaAb HanpoTHB ,LI,:>KyMa-MeqeTH. B 3TOH

30He nOMHMO ,LI,:>KJMa-MeqeTH HaXOAHAaCb

Ae3rn-MeqeTD (1169-1171 rr.), MeKTe6-MeqeTD

IIIe:i1:xa Ii16parnMa IIIupsaHmaxa (1415-1416 rr.)

H MeqeTb CeHA 5Ixnx Mypry3hl (XVII B.). 3asep­

maAaCb MarncTpaAb KapasaH-capaeM y CaAbXH­

CKHX BOpOT. HaChiiQeHHaX Ha MarucrpaAH AHC­

AOKaQHX rpa)I(AaHCKHX H KJAbTOBhiX 3AaHHH

onpeAeAHAa ee MeCTO H 3HaqeHHe B nAaHHpO­

BQqHQH H apXHTeKrypHOH KOMn03HQHH ropo­

Aa EaKJ, oco6eHHo, KOrAa sepXHHH ropoACKOH

QeHTp c KOMnAeKCOM ABOpQa IIIupsaHmaxos

6h!A pa3rpa6AeH H pa3opeH IIIax li1cMaHAOM.

BepxHXx Teppaca-yAHQa ropoAa, KOTopax

HaqJ.:!HaAaCb y AOH:>KOHa (3a 3AaHHeM <<Ji1CMaH­

AHH» ), npOHHKAa B rycryiO CeTb :>KHAbiX KBapTa­

AOB C pa3H006pa3HbiM a6pHCOM CBOHX rpaHHQ,

3aTeM no cnOKOHHOH Tpacce napallAeAbHOH

cpeAHeH, npOAOA:>KaAa pa3BHBaTbCX y nOAHO­

:>KHX EeKcKo:i1: MeqeTH, MHHJX ,LI,:>KHH-MeqeTL

(XIV a.) Ha IO:>KHhiX rpaHHQax ABOpQa IIIupsaH­

maxos y MaAOH KpenoCTHOH YAHQhl.

YCAOBHO PMHaAbHOH YAHQe:i1: MO:>KHO cqu­

TaTD HaquHaBIQyiOcx OT CaAbXHCKHX sopoT (y MeTpO <<EaKCOBeT>> ), KOTOpax llllla H3AOMaHHhi­

MH AHHHXMH KBapTaAOB no HanpaBAeHHIO K

cesepo-socroKY, MHMO MeqeTH XM:>KH 3:i1:6aTa

(1791 r.), npoAOA:>KaAacb YAHQe:i1:-AeCTHHQe:i1: y

MeqeTH Mup3a AxMeAa (1345 r.), TaK:>Ke Meqe­

TH c apKMOH y fhl3-raAachl. ,LI,pyrax paAJ.:~aAb­

Hax YAHQa ycTpeMAXAacL BHH3 OT IIIupsaHCKHX

sopoT, npoxoAX no rpaHHQe ABOpQa IIIup­

BaHmaxos, BAOAb EeKCKOH MeqeTH, nepeceKax

cpeAHIOIO Teppacy, Me:>KAY A:>KYMa-MeqeTLIO

(1309-1310; 1378-1379 IT.) H MeKT36-MeqeTbiO

(1646-1647 rr.) BbiXOAHAa Ha HH:>KHIOIO Teppacy

H 3aBepiiia.llaCb J KpenOCTHOH CTeHbl, o6parn;eH­

HOHKMOp10.

IloA06Hrur CllO)I(HaH TonorpaqmqecKaH

crpyKTJPa J1qepn-IIIexep BDIABHralla H3Ha­

qallbHO )I(JfBOnHCHJIO CHCTeMy H 06'beMHO-ap­

XHTeKTJPHJIO TPaKTOBKJ B CBoeM peiiieHHH.

Ky6nqecKrur craprur aacrpoil:Ka )I(HllbiX 3AaHHH

6ea OKOHHDIX npoeMOB, c BHJTpeHHHM ABOPOM

H IIIJIII363HAOM CO BTOpOH nO.llOBHHhl XIX BeKa

nOCTeneHHO MeHHeT apXHTeKTJPHhlH 0611HK.

IloHB.llHeTCH cepHH ABJX3Ta)I(HDIX )I(HllhlX AD­

MOB, C TOHKO paapa6oTaHHhlMH <t>acaAaMH nOA

BllHHHHeM Eaey-AniiiepoHcKoro aoAqecTBa B

HOBDIX npneMOB apxnTeKTJPhl. ()Jm paa6poca­

Hbi no BCeH TeppHTOpHH J1qepH-IIIexep H npeA­

CTaBllHIOT HHAHBJfAJallbHhle <l>opMhl Bhlpa)l(e­

HHH H CllJ)I(aT HOBhlM HanpaB.lleHHeM MeCTHOH

apXHTeKTJPhl. 0AHOBpeMeHHO Ha TeppHTOpHH

Kpenocrn Ha py6e)l(e XIX- XX BeKOB npoHHKa­

eT eBponeil:cKrur K.llaccnqecKaH apxnTeKTJPa,

nepepa6oTaHHrur H BDicryrrarorn;rur B HOBOM

MeCTHOM KaqecrBe. ,4Byx-TpeX3Ta)I(Hbie )I(H.llble

AOMa MeiiiaAH6eKOBa, faHH MaMeAOBa, r.3.A.

TarneBa, Yceil:HoBa, MellHKOBa, 6p. XaHAapo­

BhlX, qeTDipex3Ta)I(HhlH PaMaaaHoBa noCTPOeHDI

B HaQHOHallbHO-pOMaHTnqecKOM CTHlle, npHAa­

llH ApeBHeMy ropOAJ HOBble apXHTeKTJPHhle H

xyAO)I(eCTBeHHDie qepTDI. B ero aacrpoil:Ke npn­

HHMallH yqacTne apxnTeKTOPDI KacDIM-6eK faA­

)I(H6a6a6eKOB (1811-1874 IT.), MeiiiMH Mnpaa

Ka<Pap l1aMaH.llOB, J1.B. foCllaBCKHH (1865-1904

IT.), K.E. CeypeBnq (1866-1950 IT.) H AP· yKpa­

CHBIIIHe CBOHM TBopqecTBOM crapble KBapTallhl

J1qepn-IIIexep.

fopoA Eaey no cBoeMy reorpa<PnqecKoMy

nollO)I(eHHIO Ha 6epecy Kacnnil:cKoro MopH,

3aHHMall BCerAa CTpaTernqeCKOe nO.llO)I(eHHe,

YA06HOH 6yxTOil: H raBaH»IO, KOHKypnpOBall c

Aep6eHTCKHM nopTOM. IloClle CTpOHTe.llbCTBa

nepBoro pHAa KpenocTHDIX cTeH B XII BeKe, B

CTpJKTJPY KOTOphlX 6DI1la BKlliOqeHa H fhl3-

rallaChl (VI-VII BB.) C MOID;HOH AOMHHaHTHOH Ha

6eperoBoH no11oce, Eaey CTall eAHHCTBeHHDIM

BOeHHhlM TOprOBhlM nOpTOM.

KpenOCTHhle CTeHhl OXBaTHllH BCIO Tep­

pHTOpHIO J1qepH-IIIexep, C ee CllO)I(HhlM pe­

.llbe<PoM, HaqnHaH OT HDIHeiiiHeH AaHe<l>TH, B

CeBepo-aanaAHOM HanpaB.lleHHH BAO.llb 6yAy­

rn;eil: TpaccDI CMOBOH y llHQbi, npoil:AH Aa.llee

napa1111e11bHO no Hecyrn;ecTByrorn;eil: B TO Bpe­

MH HnKollaeBcKoil: JllHQe. Me)I(AY roro-Boc­

ToqHoH H IOr0-3anaAHOH qacTHMH ropOACKHX

creH 6hllla nocTpoeHa aaMDIKarorn;aH He MeHee

OTBeTCTBeHHaH CTeHa Ha 6epecy C BbiXOAOM Ha

MOpe Ha 3HaqnTellbHJIO MHHJ ABJX pyKaBOB,

B paHOHe fDI3-ra.llaCbl H A3He<l>TH1 KOTOphle CO

BpeMeHeM 6DI11H paapJIIIeH»I. 06paaoBa.llaC»

3aMKHJTaH KO.llbQeBrui H MOID;HaH o6opOHH­

Te.llbHaH CHCTeMa ropOACKHX CTeH, JCH.lleHHaH

46-TbiO 6aiiiHHMH. B CHCTeMy 6bl.ll BKlliOqeH B

CeBepo-aanaAHOH qacTH KpenOCTHhlX CTeH 3a­

MOK C AOH)I(OHOM, KOTOphlH HMell THnOllOrH­

qecKJIO KAaccn<PnKaQHIO c MapAaKHHCKHM,

EyaoBHHHCKHM, PaMaHHHCKHM H ApyrnMH

aaMKaMH AniiiepoHa TOM )l(e 3noxn. ,LI,OH)I(OH

3aMKa qeTDipeXHpJCHbiH, 3aKpen.lleHHbiH no

yr11aM nOllJQHpKJllbHhlMH B n.llaHe rllJXHMH

6aiiiHHMH. Ilo Bepxy AOH)I(OH B npOinllOM 6hl.ll

JKpaiiieH CHCTeMOH Mep110HOB, o6pa3JIOID;HX

cBoeo6paaHyro Kopoey, noqTH Bee Hpyca co

crpellbqaThlMH CBOAaMH 3aHHMa.ll AOMHHHpy­

IOID;ee nO.llO)I(eHHe B o6opOHHTellbHOH CHCTe­

Me H aKTHBHO npHKpDIBallH ropOA C CeBepHOH

cropoHDI, KaK fDia-rallaCDI c rora B 1952-1953 rr.

AOH)I(OH qacTnqHo pecraBpnpoBMCH.

B CTPYKTJPY KpenocTHDIX cTeH 6DI11H BKlliO­

qeH»I ropOACKHe BOpOTa, Ba)I(Hble 31leMeHThl

<PopTH<l>HKaQHOHHOH CHCTeMbl ropOAa H ero

73

3HaqHTe.llbHbie apx::u:TeKrypHbie BH3HTHble Kap­

TOqKH. 11M yAelUI.llOCb B CTPYKTYPe KpeiiOCT­

HhiX creH oco6oe BHHMaHHe. C ceBepa Ha IIIe­

MaxHHcKyro Tpaccy, CllY:>KHBrnyiO TOpmBOH

H KapaBaHHoti:, OTKpbiBaAHCh IIIeMaxHHCKHe

BOpOTa, 6o11ee HHTeHCHBHbie H O:>KHBlleHHble B

CMbiClle 11pHeMa MHOfOqHClleHHbiX KapaBaHOB

H3 AaAeKHX crpaH BocroKa, H3 Cpe,li,Heti: A3HH

H J1HAHH. 3-ro IIOATBep)l(,ll,aiOT ~ecrByiOm;He

KapaBaH-capaH Eyxapa H MyllTaHbl. nepeA BO­

poTaMH BHJTPH HaXOAH.llacb TaMo:>KeHHMI 111lO­

m;aAb MR OCMOTpa TOBapoB.

IIIeMax::HHCKHe BopoTa, oco6eHHo co cTo­

poHhl <t>opmTaATa, 061la,ll,aiOT MOHy:MeHTallb­

HbiM H CTpOrHM apXHTeKTJPHbiM BJ'IAOM. llpe,li,­

CTaBlleHHble Clla6oti: pacKpeiiOBKOH BopoTa co

crpellbqaTOH apKOH B <t>opMe 110pTa.lla OTllHq­

HbiX 11p0110pn;HH1 C MaillHKy:llRMH H 60HHHn;a­

MH 110 Bepxy. llOMep:>KHBaiOTCR CBOeo6pa3HOm

pHcy:HKa KpOHillTeHHaMH H BIIHCaHHbiM pe.llbe­

<t>oM c rep6oM IIIHpBaHmaxoB IIOcpeAHHe.

C11ycTR ceMb BeKoB IIOC.lle cHoca 11epBoro

pRAa KpeiiOCTHOH cTeHbl J1qepH-mexep B 1886

mAy, fAe CTOKllH BOpOTa 3yllb<l>Hrap-xaHa, 110-

CTpoeHHble B 1608-1609 rr. H llepeHeceHHhle Ha

BHy:TpeHHIOIO CTeey, 3AeCb IIORBH.llHCb ApyrHe

T.H. IIIax A66acoBCKHe BopoTa. lloBTopHB ap­

XHTeKrypHbiH o6pa3 IIIeMaxHHCKHX BopoT,

C03Aa11H HOBYIO KOMII03HD;HIO H3 llapHbiX BO­

poT CO BCeMH aTpH6y:TaMH H <P.llaHKHpyrom;H­

MH6amHRMH.

Ha roro-3alla,ll,e KpeiiOCTHbiX cTeH Haxo­

AH.llHCb CaAbRHCKHe BopoTa, 3aMb1Karom;He

f.llaBHy:IO MarHcrpallb, KOTOpaR 11pOTRHy:llaCb

OT IIIeMaXHHCKHX 11oqTH Ha 500 MeTpoB, 11pH­

HHMMI Ha ce6K o6m;eCTBeHHhle, rpa)l(,ll,aHCKHe

H Ky:llbTOBhle coopy:>KeHHK mpoAa. B cropoey

MOPK o6pam;eHhl 6bi11H Tpoe BopoT. BopoTa

HeiiOCpeACTBeHHO HaxOAH.llHCb 11pH KapaBaH-

74

capaKX H CllY:>KH.llH HM MR MOpCKHX TOpmBbiX

o11epan;Hti:.

l1HTeHCHBHoe pa3BHTHe EaKy c 1870-x m­

AOB H pocr HaCelleHHK J1q3pH-ill3X3p, B3aHMOC­

BK3b KOTOpbiX C <t>opmTa,li,TOM He o6ec11eqHBallH

IIIeMaXHHCKHe BopoTa, IIOTpe6oBaAH 11po6HB­

KH HOBhiX BopoT Ha ocH Ea3apHoti: YllHD;hi, 3a-

111laHHpoBaHHbie Ha cpeACTBa 6aKHHCKOf0 :>KH­

TelUI TarHeBa. llpoeKT cocraB.lleHHhiH B 1878

mAy IIOC.lle cMepTH 6aKHHCKom mpoACKom

apxHTeKTopa KacbiM-6eKa faA:>KH6a6a6eKoBa

(1811-1874rr.), apx::u:TeKTOpaMH A.KamHHCKHM

6blll OTKllOHeH B lleTep6ypre. llpoeKT BOpOT

y:TBep)l(,ll,eH B TOM :>Ke mAy, HO 110 11pOeKry BO­

eHHOfO HH:>KeHepa-IIOllKOBHHKa llolleHHa. OT­

.llJ'IqHO 11p0pHCOBaHHrui qeThlpexn;eHTPOBMI

cTpe.llbqaTaR apKa BopoT, 11ocrpoeHHMI B <Pop­

Me 110pTa11bHOH KOMII03HD;HH, 6.llafOAapK 11pO­

<l>H11HpOBKe H 3aKO~eHHOCTH 3.lleMeHTOB H3

qJ1:CTO TeCaHHbiX KaMeHHbiX 6110KOB, 11peACTaeT

111laCTJ'IqeCKH o6oram;eHHbiM H y:MeCTHbiM aK­

n;eHTOM BOeHHom 30AqecTBa. ApxHTeKTJPHMI

KOMII03HIJ;HK BOpOT B Kpy:rrHbiX qlleHeHHKX,

MaCIIITa6HaK 110 <l>YHKD;HOHallbHOMY xapaKTe­

py, AHHaMHqHaK 110 pemeHHIO, opraHJ'IqeCKH

BIIHCa.llaCb B KpeiiOCTHble CTeHbl Eaey, KBlUI.llaCb

yAaqHbiM 11pHMepOM o6pam;eHHK apXHTeKTO­

poB K MeCTHbiM CTH.lleBbiM OC06eHHOCTRM B TOT

llepHOA pa3BHTHK mpOAa.

B HaqaAe XX BeKa, KOfAa Eaey 11peBpaTH.ll­

CR B KPYIIHeHillHH IIOpT B 3aKaBKa3be H OAHH

H3 11pOMbllll1leHHbiX n;eHTpoB n;apcKoti: PoccHH,

B03poC11o H 3HaqeHHe J1qepH-mexep B crpyK­

TYPe <PopmTaATa. lloTpe6oBallOCh pKAOM c Ea­

KHHCKOH ,2J,yMOH 11p06HTb HOBbie KpeiiOCTHble

BopoTa, Me)l(,ll,y ABYMK B 11poiii11oM 6oeBhiMH

6amHKMH, K TOMY BpeMeHH YTPaTHBmHMH

CBOH o6opoHHTellbHble KaqecrBa. BopoTa, yAaq­

HO BIIHCaHbl MOIIJ;HOH CTpe.llbqaTOH <t>opMbi

apKOH B fllyxyiO KpeTIOCfH)'IO CTeey, c,J,ep:>KaH­

HO npo<l>H11HpOBaHhl H )'KpameHhl opHaMeH­

Talli>HhlM MOTHBOM npocroro pHcyHKa H CllerKa

BhlCryTiaiOT OT TillOCKOCfH creHhl, qeM npHo6-

peTaiOT o6'DeMHJIO TillacrHqHocrn H npe,li,MeT­

Ho-npocTpaHcrBeHHJIO 3HaqHMocrn. Oco6eHHO

BhlHrpalla apXHTeK-rypHaJI KOMTI03H~IDI BOpOT,

Haxo,II)Icn Me:>KAy ABYMX KpynHDIMH o6'beMaMH

6ameH, Ha,ll, KOTOpniMH 6hl.llH BOCCfaHOB.lleHnl

noClle pecraapa~HH B 1950-x ro,ll,ax Mep.llOHhl,

CH.llnHO o6oraTHBmHe Kpenocmhle creHhl.

IIapHDie llleMaxHHCKHe aopoTa, Tarnea­

cKHe H CallnXHCKHe, a TaK:>Ke nocrpo:i1:Ka Ha rpa­

HH~e 3,ll,aHH:i1: peallnHoro yqHAHm;a c EaKHHCKo:if

AyMo:if no npoeKry apxHTeKTopa A.3:i1:x.llepa B

1907 ro,ll,y, napa,li,HOfO THTia MOHJMeHTalli>HOH

AByxMapmeBOH lleCfHH~I>I H3 KpynHniX KaMeH­

HI>IX 6.llOKOB, COe,li,HHXllH J1qepH-lllexep C <t>op­

mTa,li,TOM Ha CaMhlX BI>ICOKHX OTMeTKaX pe.llne­

<Pa MecrHocrH H co3,ll,a11H oqeHn HHTepeceyro

06'beMHJIO KOMTI03H~HIO.

3a KpeTIOCTHhlMH CTeHaMH Ha TeppHTOpHH

J1qepH-mexep B TeqeHHH 1500 11eT C03AaBallacn

caoeo6pa3HaJI rpa,ll,ocrpoHTellnHaJI H npo­

crpaHcrBeHHax apXHTeKrypHaJI TI03Ma, CTpaHH­

~hl KOTopo:i1:-3To ~eHHnie :>KeMqY:>KHHhl Ear<y H

AnmepoHCKoro 3o,ll,qecraa.

Ha 6epery KacnHx c paHHero cpe,li,He­

aeKOBnx pa3BHBa.llHCb ,li,Ba ropO,ll,a CO CBOHMH

apXHTeK-rypHo-rpa,li,OCTpOHTe.llnHI>IMH OC0-

6eHHOCTXMH Aep6eHT H EaKy. IIepaniH BhlTX­

HJThlH C BepmHHI>I fOCTIO,li,CTBYIOID;ero XO.llMa

npoTXHJllCX oT ~HTa,ll,e.llH AO Mopx ABYMX na­

pa.ll.llellnHhlMH KpeTIOCTHhlMH CTeHaMH. fopO,li,­

CKaX TeppHTOpiDI C HaCelleHHeM HaXO,li,HllOCI> B

aepxHe:if qacTH c MarallaMH, MeqeTXMH, 6a3a­

paMH. III1la Me)l(,li,JHapo,li,Hax Toproa11x c Mpa­

HOM, Cpe,li,He:if A3He:i1: H HacelleHHhlMH TIJHKTa­

MHKaaKa3a.

Ear<y B OTllHqHH oT Aep6eHTa pacno.llo­

:>KHllCX He nocpe,li,CTBeHHO y TIOAHO:>KnX Kacnm:r,

OKpJ:>KeHHhlH ,li,BOHHhlMH KaTIHTalli>HhlMH Kpe­

TIOCTHhlMH CTeHaMH 31111HTICOBH,li,HOH <l>opMhl,

3acrpoeHHhlH M3X311113MH, CBX3aHHhlMH nay­

THHOH Y3KHX YAH~, c rocnOACTayrom;HM Ha aep­

mHHe He60.llbill0f0 XO.llMa KOMTI.lleKCOM ,li,BOp~a

IIIHpaaHmaxoa.

Ha 6eperoao:i1: no11oce y Mopx o6pa3oaa11acn

cpaBHHTellnHO yAo6HaJI ToproaaJI y llH~a oT llle­

MaXHHCKHX AO CallnXHCKHX aopoT c MeqeTXMH,

A:>KyMa-MeqeTDro, MeKre6-MeqeTDro, MHoroqHc­

lleHHhlMH O,li,HD-,li,Byx3Ta:>KHhlMH KapaBaH-Ca­

pru!MH. IIpo~BeTalla ToproaaJI ,ll,eXTellnHOcrn c

MpaHoM, OcMaHCKo:if Typ~He:if, cpe,li,He:if A3He:i1:,

PoccHei1 AO nepao:if nollOBHHhl XIX aeKa.

Co~HallnH0-3KOHOMHqecKH:i1: H o6m;e-

craeHHDIH B3pniB HaqHHaeTCX TIOC.lle 1880-x ro­

,li,OB, KOf,ll,a OTKYTIHaX CHCfeMa Ha He<l>TXHnie

3eM.llH 6n111a OTMeHeHa H AnmepoH npeapaTH.ll­

cx B ~eHTp llHXOpa,ll,oqHOH He<l>TXHOH npOMhlill­

.lleHHOCfH. B Ear<y noTXHJllHCn eapone:ifcKHe

,ll,elln~hl, TIOHXB, qTo TIOH,ll,eT 60llbillaJI 3KOHO­

MlfqeCKaJI Hrpa, CO BCeMH npenxTCTBIDIMH H

cepne3Ho:i1: KOHKypeH~Hei1. Mecmoe HaCelleHHe

qJTI> TI03:>Ke BKlliQqHllOCn B He<l>TXH)'IO ,ll,eXTelln­

HOCTn. 3eM.llX C orpOMHhlMH npHpO,li,HhlMH 6o­

raTCTBaMH ,ll,aBalla B03MO:>KHOCTI> 3a O,li,HH ,ll,eHn

B 6YJ<Balli>HOM CMI>IC.lle CllOBa CTaTn MH1111HOHe­

poM. Ha 3TOH BO.llHe TIOXBH.llHCn MeCfHhle He­

<l>Te6apOHhl Myca HarneD, r.3.A. TarneB, lllaM­

CH AcaAy1111aea, Mypry3a MyxTapoa, fyce:ifH

Tames. HapXAy c HHMH cra11H yqacraoaaTn po­

AOBHThle 6aKHHCKHe <l>aMHllHH, 061la,ll,aiOm;He

3HaqHTelli>HhlMH He<l>TeHOCHhlMH 3eM11XMH,

TaK:>Ke KaK Te:i1:Myp 6eK Amyp6eKoa, AMame­Bhl, fa,li,:>KHHCKHe, fa,li,)I(HeBDI, XaHAapoaDI H AP·

Aoxo,ll,hl Tpe6oaa11H oqepe,li,Horo BllO:>Ke­

HIDI H CaMOe BhlfO,li,HOe ,ll,e.llO TIOC.lle He<l>TXHOfO

75

C'IHTaAOCb crpOHTellbHOe. Ji1M 3aiDUlHCb KaK

6oraTble, TaK 11 cpeAHero AOCTaTKa, 3acTpaH­

BaH 6aKHHCKHe KBapTallhi c Y3KHMH YllHLJ;aMH,

,li,BOpQOBbiMH, 'lai.Qe MHOf03Ta)I(HbiMH ,li,OXO,li,­

HbiMH AOMaMH, oco6HHKaMH 11 pJIAOBhiMH no­

crpo:ii:KaMH.

HaceAeHHe ApeBHe:il: qacrH ropoAa Eaey,

Ji1qepH-IIIexep, He,li,OllfO OCTaBaAOCb B TeHH, C

1880 ID,ll,a aKTHBHO BK11IO'll11ll1Cb B QeHTpo-crpe­

MHTellbHYIO op611ry.

)KHTellH Ji1qepH-rnexep nocreneHHo npH­

cMaTPHBaiOTCJI K 3acrpo:ii:Ke KBapTaAOB, <l>op­

IIITa,li,Tbi Ha KOTOpbiX Me,ll,lleHHO, HO IIllaHOMepHO

B03HHKaiOT )l(l11lhle AOMa, qacro AByx3TaxHhle,

c onpe,ll,eAeHHhiM apxHTeKrypHhiM HanpaBlle­

HHeM, l13Jl:LQHbiMH KaMeHHbiMH KapHH3aMH,

KpaCHBO o6pa60TaHHbiMH ,ll,eTa.llJl:MH, IIO CBOeMy

CKJllhiiTJPHO, KaK YMe1111 6aKHHCKHe ycraA&I.

lloA06HaJI 3acrpo:ii:Ka ropoAa B03biMe.lla

aKTHBHOe ,ll,eHCTBHe Ha CTapbiX KpeiiOCTHbl.X

,li,OMOB.lla,ll,ellbQeB. Ji1M 6blll0 06J1AHO, 'ITO Ha

Ji1qepH-IIIexep ropO,li,CKHe BllaCTH IIO'ITH He o6-

pai.QaiOT BHHMaHHJl:, 3aHJITbi B OCHOBHOM 6.llaro­

ycrpo:ii:CTBOM, 03elleHeHHeM l1 BO,li,OIIpOBO,li,OM

KBapTaAOB <l>opiiiTa,li,Ta.

,L\aBHo IIOCTPoeHHble )I(J11lhle AOMa Ji1qepH­

rnexep OTHOCl111HCb K XVI-XVIII BeKaM, MHorne

YTPaTl111H CBOIO CTPOl1TellbH)'IO KaiiHTaAhHOCTb,

npHIII11H MO)I(JIO CKa3aTh B BeTXoe COCTOJIHHe. B TO

BpeMH C 1880 r. B ropO,li,CKOH 3aCTPQHKe l1 B Ji1qepH­

rnexep yqaCTBOBaAH MHorne apXHTeKTOpbi.

llpHBO)I(Y <l>aMJ11ll1l1 apXHTeKTOpOB, 3anpo­

eKTHpOBaBIIIHX l1 crpOHBIIIHX B Ji1qepH-IIIexep:

1. AenryA& <1>.- 2-x 3Ta)I(HbiH xfA., 1883-1885

IT., 2-x 3Ta)I(Hbl:il: xfA., 1884-1886 IT., 2-x

3Ta)I(HbiH )1(/,ll,., 1885-1887 IT. TO)I(e, 1885-

1887 rr., TO)I(e 1885-1887 rr., llaBKH 1886-

1887 rr., 2-x 3Ta)I(HbiH )1(/,ll,., 1886-1888 IT.,

TO)I(e 1887-1889 IT.

76

2. TBepAoX.lle6oB H.n. (1842- 1889 rr.) - 2-x

3Ta)I(HbiH )1(/,ll,., 1882-1883, llaBKH 1883-

1884 rr.

3. KarnHHCKHH A. (XIX B.) - 2-x 3Ta)I(HhiH

)1(/,ll, .. , 1885-1886 IT., TO)I(e 1886-1887 IT.

4. li13Ma:il:.llOB Ka<Pap (XIX -1899 r.)- 2-x 3Ta)I(­

HhiH )1(/,ll,., 1883-1883, TO)I(e, 1883-1884 IT.,

TO)I(e 1884-1884, 1-o 3Ta)I(HbiH x/,<'1,., 1884-

1884, 2-x 3Ta)I(HbiH x/,<'1,., 1884-1885 IT., TO)I(e

1885-1886 IT., 2-X 3Ta)I(HbiH x/,<'1,., 1885-1887

IT., TO)I(e 1886-1886 rr., 1-o 3Ta)I(Hbl:il: )1(/,ll,.,

1886-1886 rr., 2-x 3Ta)I(HhiH )1(/,ll,. 1886-1887

IT., TO)I(e 1886-1888 IT., llaBKH1887-1887 IT.,

2-x 3Ta)I(HbiH )1(/,ll,. 1887-1889 IT., 1-o 3Ta)I(­

HbiH )1(/,ll,. 1888-1888 IT., 1-o 3Ta)I(HbiH )1(/,ll,.,

1888-1890 IT., 2-x 3Ta)I(HbiH x/,<'1,., 1889-1891

IT., 1-o 3Ta)I(HbiH )1(/,ll,., 1890-1891 IT., 2-x

3Ta)I(HbiH )1(/,ll,. , 1890-1891 IT., TO)I(e 1890-

1892 IT., TO)I(e 1890-1892 IT., TO)I(e 1890-1892

IT., TO)I(e 1894-1892 IT., TO)I(e 1891-1892

IT., TO)I(e 1891-1892 rr., 2-X 3Ta)I(HbiH )1(/,ll,.,

1891-1893 IT.

5. KaH,ll,l11lOB (1857- ) - 2-x 3Ta)I(HhiH )1(/,ll,.,

1887-1888 IT., TO)I(e 1889- 1891 IT., TO)I(e

1889-1891 IT., TO)I(e 1890-1892 rr., 3-x 3Ta)I(­

HhiH )1(/,ll,.; 1890-1893 IT.

6. foCllaBCKHH li1.B. (1865-1908 IT.)- 2-x 3Ta)I(­

HbiH )I(/ ,<'I,. 1898 r.

7. CKH6HHCKHH E.51. (1858- ) - 2-x 3Ta)I(HbiH

)I(/ ,<'I,., 1891-1892 IT., 2-x 3Ta)I(HbiH x/,<'1,., 1894-

1895 rr., TO)I(e 1894-1895.

8. CeypeBH'l K.E. (1866-1950 rr.) - Mara3HH

1895-1895, 2-x 3Ta)I(Hbl:il: )1(/,ll,. 1896, nepe­

crpo:ii:Ka 2-X 3Ta)I(HOID x/,<'1,., 1898-1899 IT.

9. <l>oH Aep HoHe H.A. (1836-1908 rr.) - 2-x

3Ta)I(HbiH )1(/,ll,., 1886-1887 IT.

10. 3:ii:X11ep A.B. (1870-19XI rr.)- 2-x 3Ta)I(JI&I:il:

)1(/,ll,., 1893-1895 IT., TO)I(e 1895-1896 rr.

Bee 6aKHHCKHe apxHTeKTOpbi c 1882 no

1899 fO,ll,a yqacTBOBa.ii.H B CTpOHTe.il.bCTBe )I(H.il.biX

3,ll,aHHH, .il.aBOK, rrepecTpaHBa.ii.H CTapble BeKO­

Bble rrocrponKH B };1qepH-rnexep. HacKO.il.hKO

B03MO)I(H0 CTa.ii.H B II.ii.OTHOH 3aCTpOHKe Kperro­

CTH J.il.y<IliiaTb H rpa,li,OCTpOHTe.il.bHJIO crpJKTJ­

pe yqaCTKOB, CTapa.i!.HCb rrpH,ll,aBaTb HM OIITH­

Ma.il.bHble <}>opMbi.

Eo.11.ee 50-TH 3,ll,aHHH H3BeCTHble apxHTeKTO­

pbi BbiCTpOH.ii.H Ha TeppHTOpHH };1qepH-rnexep,

BK.ii.IO'!aH panoH ,Ll,aopu;a IIIHpaaHrnaxoa, Ha

Ma.11.on H Eo.il.&rnon Kperrocmon J.ii.Hu;ax. B oc­

HOBHOM ABJX3Ta)I(Hble H TPeX3Ta)I(Hble )I(H.il.ble

3,ll,aHHH, OXBaTbiBaH H r.il.y6HHHble KBapTa.i!.bl.

3,ll,ec& rrepeii.il.e.ii.HCh, TpaAHIJ;HH, .il.ereH,ll,a

fhl3-ra.il.aChl, apXHTeKTJPHO-II.il.aHHpOBO'!Hble

rrpHeMbl H MOTHBbl. BTOp)l(eHHe HOBbiX ap­

XHTeKTJPHbiX rrpHeMOB B 3aCTpOHKJ Ma.ii.O­

MepHbiX KBapTa.ii.OB, H3.ii.HliiHHH OTKpbiTOCTb

<}>aca,li,OB Ha y .ii.H'IHJIO ceTb, Tpe6oaa.ii.H He Tpa­

AHIJ;HOHHbiX perneHHH. OrrbiT <}>oprnTa,li,Ta H

,li,HHaMH'IHOe pa3BHTHe crpOHTe.il.bCTBa 3,ll,aHHH

IIO,li,CKa3biBa.ii.O )I(HTe.ii.HM, 'ITO 3TOT 06'beKTHB­

HbiH rrpou;ecc H };1qepH-rnexep MO)I(eT rrpH­

HHTh IIO,li,06Hoe IIO.ii.O)I(eHHe.

,Ll,eCHTb apxHTeKTopoa c 1882 ro,ll,a rro­

C.il.e,li,OBaTe.ii.&Ho y<IaCTBOBa.ii.H B 3aCTpOHKe H

pery.i!.HpoaaHHH TeppHTopHH };1qepH-rnexep.

Eo.11.ee 50-TH o6neKTOB pacrro.ii.O)I(H.ii.HCh Ha Ma­

.ii.OMepHbiX KBapTa.il.aX BHOCH HOBOe, apXHTeK­

TJPHO-II.il.aHHpOBO'IHOe HarrpaB.il.eHHe, H3Me­

HHH 06'beMHO-IIpOCTpaHCTBeHHJIO CTpJKTJpy,

co3,ll,aBaH o6ID;HH o6.ii.HK };1qepH-rnexep, J.il.y<I­

maH HHCO.ii.HIJ;HIO H rrpoBeTpHBaHHe )I(J1.il.biX

IIOMeiD;eHHH.

ApXHTeKTOpbi rrpoeKTHpJH B OCHOBHOM

)I(H.il.hle 3,ll,aHHH B pa3HhiX yqacrKax, TeM caMhiM

CTHMJ.i!.HpOBa.ii.H 6AarorrpHHTHOe pa3BHTHe Ha

TeppHTOpHH };1qepH-rnexep. llpou;ecc 3aCTPOH­

KH H rrepecTpOHKH tiaCTHbiX B.il.a,ll,eHHH CIIOC06-

CTBOBa.il. B.ii.HHHHIO OKpJ)I(aiOID;eH cpe,ll,bl H ,ll,a­

Ba.il. HMIIJ.il.bC HOBbiM 3aKa3'IHKaM.

llpH HCC.il.e,li,OBaHHH )I(H.il.biX 3,ll,aHHH };1qe­

pH-rnexep, aBTOp o6paTH.il. BHHMaHHe, 'ITO rrpH

3acrponKe H.ii.H rrepecrponKe ofueKTOB, 3aKa3-

'IHKH peBHHBO OTHOCH.ii.HCb K CBOHM B.il.a,ll,eHHHM,

crapa.i!.HCb COXpaHHTb tiaCTH'!HO Tpa,li,HIJ;HOHHOe

HaC.il.e,li,He. B 3TOM OTHorneHHH rrpHMepoa AO­

craTO'IHO. B u;e.ii.OM rne.11. rrpou;ecc o6HOB.il.eHHH,

.ii.OMKa CTapbiX II.il.aHHpOBO'!HbiX rrpHeMOB BO

BHJTpeHHeH cTpyKTJPe )I(H.il.bH, rroHBH.il.ac& rrpH

B03MO)I(HOCTH ,li,BJXpH,li,HaH CHCTeMa IIOMeiD;e­

HHH, JCTpOHCTBO OTKpbiTbiX ra.11.epeft Ha ,li,BO­

poBOM rrpocTpaHCTBe, Ha <}>aca,ll,aX B03HHK.ii.H

HerrpHBbi'!Hhle OTKPhiToro H 3aKpb1Toro THrra

6aAKOH&I, .il.eCTHHtiHaH K.il.eTKa rrpHo6pe.11.a ca­

MOAOB.il.eiOID;ee 3HatieHHe.

ApxHTeKTOpbi, BOCIIHTaHHble Ha eaporreH­

CKHX rrpHeMaX K.il.aCCHKH, B Op,ll,epHOH CHCTeMe,

B rrpoeKTaX, 3aKOHOMepHO HCIIO.il.b30Ba.ii.H H3-

BeCTHble HM apXHTeKTJPHble MaTepHa.il.bl.

CpeAH apxHTeKTopoa, 6o.11.ee Apyrnx rrpo­

eKTHpoaaarnHM 11 CTPOHBliiHM Ha <}>oprnTaA­

Te H };1qepH-rnexep HB.ii.H.ii.CH Merna,li,H MHp3a

Ka<}>ap 113MaH.il.oa. YtieHHK H3BeCTHoro apxH­

TeKTOpa KaCbiM-6eKa fa,li,)I(H6a6a6eKoaa (1811-

1874 rr.), ypo)l(eHu;a IIIeMaxH. 0 K. 113MaH.ii.OBe

Mbl 3HaeM H3 apXHBHbiX MaTepHa.i!.OB, 'ITO eiD;e

B 1868 r. pa6oTaH y Kac&IM-6eKa, crpoHarne­

ro KapaaaH-capaH (HbiHe K/T «Apa3») PHAOM y

II.ii.OID;a,li,H «llaparreT», OH BbiiiO.ii.HH.il. rpa<}>H­

tieCKHe MaTepHa.i!.bl. B 1880 roAY rrepe6pa.11.a B

EaKJ 11 aKTHBHO 3aHH.ii.CH rrpoeKTHOH pa6oTOH

H crpOHTe.il.bCTBOM. 0 ero )I(J13HH, KOr,ll,a H r,ll,e

pO,li,H.ii.CH HaM COBeprneHHO HH'lero He H3BeCTH01

TaK)I(e KaK H 0 HeKOTOpbiX ApyrHX 6aKHHCKHX

apxHTeKTopax.

ApxHBHble MaTepHa.il.bl IIOATBep)l(,ll,aiOT,

'ITO K. 113MaHAOB B TOT rrepHOA HB.ii.H.ii.CH HaH-

77

6oAee nAOAOTBOpHhlM apXHTeKTOpOM. 3anpo­

eKTHpOBaA H nocTpOHA 6oAee 250-TH npoeKTOB

BO BCeX HCTOpnqecKHX KBapTaAaX rop0,.11,a, B TOM

qnCAe H B ApeaHeM J1qepn-mexep.

Kaq>ap l13MaHAOB 6oAnme acex H3 yqacT­

HHKoa-apxnTeKTopoa nOA)"'HA 3aKa3hl OT 3a­

CTpOHIIJ;HKOB J1qepn-mexep. 0KOAO 30 npoeK­

TOB, MHOrHe H3 KOTOpbiX 6DIAH ocym;eCTBAeHhl.

B HacToxm;ee apeMx qacTnqHo coxpaHHAHCh

Ha oOAhlliOH KpenocTHOH, B pa:tf:oHe ABOp­

u;a lllnpaaHmaxoa, B cTpyKrype xaoTnqecKHX

KBapTaAOB.

TnnDI 3acrpaHBaeMDIX BAaAeHHH noA­

Taep:>I<AaiOT, qTo npn npoeKrnpoaaHHH )I(HAhlX

3,.11,aHHH npHXOAHAOCh O~y)I(,LI,aTh Kai<)'IO-TO

qacrn KBapTaAoa, qTo6DI npncnoco6HTh yAnq­

HYIO ceTh AAX MHHHMaAhHOH 3KCnAyaTau;nn.

)!(HAble 3,.11,aHHX COCTaBAeHHbie ,.1I,AX crpo­

HTeAbCTBa Hax0,.11,HAHCh Ha q>poHTaAhHhlX HAM

yrAOBhlX yqacrKaX, B 3aBHCHMOCTH OT llAOIIJ;a,.11,H

BAa,.11,eHHX. K.l13Ma:tf:Aoa CTapaAcx no B03MO)I(­

HOCTH YAOBAeTaopHTh 3anpocni 3aKa3qHKOB,

co3,.11,aTD y,.11,o6eyro nAaHnpoBKY )I(HAoro AOMa,

opraHH30BaTh ,.11,BOpOByiO CHCTeMy, pelliHTh CaH­

rpynny. B OCHOBHOM npH MaAOMepHDIX yqacT­

KaX J1qepn-mexep, KpHBOAHHeHHhlMH a6pH­

CaMH1 apXHTeKTopy npHX0,.11,HAOCh pa6oTaTb

a TX)I(eADIX yCAoanxx. BcrpeqaroTcx pe)l(e n

KpynHDie yqaCTKH MX 3aCTpOHKH TeppHTOpHH

J1qepn-mexep.

Ilpn acex o6cTOXTeAhCTBax, apxnTeKTOP

pa6oTaX B MaAOMepHhlX HAH )l(e OTHOCHTeAbHO

KpynHDIX yqacrKax, pa3pa6aTDIBaA apxnTeKryp­

HO-nAaHnpoaoqeyro CTPYKTYPY H cnoco6CTBo­

aaA Ha AaHHOM 3Tane pa3BHTHIO J1qepn-mexep,

KOTOphlH AOArO HaXOAHACX B aTMocq>epe HHepT­

HOCTH. Heq>TxHo:tf: 6YM pa3pymnA YKa3aHHoe

COCTOXHHe H 3aCTaBHA )I(HTeAeH ,.11,eHCTBOBaTb

6oAee aKTHBHO MX caoero )l(e 6AaronoAyqHX.

78

Mo)I(Ho npnaecrn AOCTaToqHo npoeKTOB

Kaq>apa l13Ma:tf:Aoaa, qTo6DI npe,.11,craBHTh TBop­

qecKyiO ,.11,exTeAhHOCTh npn q>opMnpoaaHHH

HOBOOO HCTOpHKO-apXHTeKTYPHOOO H rpa,.11,0-

CTpOHTeAhHOOO HanpaBAeHHX J1qepn-mexep.

IlpOHCX0,.11,HAa AOMKa He TOAbKO crapDIX Tpa­

AHQHOHHhlX npHeMOB nAaHHpOBKH KBapTaAOB1

06HOBAXA0Cb OTHOllieHHe )I(HTeAeH K nepey­

CTpOHCTBY B~peHHeH CHCTeMhl )I(HAOOO AOMa,

K nAaHHpOBKe, HHTepnepy, ,.11,eKopaTHBHO-npH­

KAa,.11,HOMY HCKYCCTBy, H CaMOe rAaBHOe, nCHXO­

AornqecKOe pa3BHTHe. IIpoeKT Ha nocTpo:tf:KY

KaMeHHOrO AByx3Ta)I(HOrO AOMa, COCTOXm;ero B

nepao:tf: qacTH ropo,.11,a EaKY, 6aKHHCKHM )I(HTe­

AeM Kep6aAaH Ara-6aAa ParnM orADI XBAXACX

HOBDIM BKAa,.1J,OM a 3acrpo:tf:KY J1qepn-mexep. B

TOT nepHOA ropOACKHM HH)I(eHepOM 6DIA nOA­

KOBHHK H. A. ct>oH ,.11,ep HoHe, ropoACKHM apxn­

TeKTopoM HH)I(eHep M. EoTOa (1855-1885 rr.).

Bee npeAcraaAeHHhie npoeKThi paccMaTPHBa­

AHCh TeXHHKaMH B 6aKHHCKOH ropOACKOH ynpa­

Be. CocraaAeHHDie B TeXHnqecKoM ornomeHHH

YAOBAeTaopnTeAhHO H corAaCHo TPe6oaaHHXM

CTponTeAhHoro ycTaaa EaKY, Ha yrnep:>I<Ae­

HHH OTnpaBAXAH ropOACKOMY OOAOBe. B ,.11,aH­

HOM CAyqae npoeKT Kaq>apa l13MaHAOBa pac­

CMOTpeH Ynpaao:tf: H no,.11,nncaH 08.06.1884 r., a

11.06.1884 YTBep:>I<AeH fopoACKOH AYMo:tf:.

Ha q>parMeHTe reHnAaHa J1qepn-mexep

yqaCTOK ,.11,AX 3acrpOHKH npeACTaBAeH Me)I(,.1J,y

EoAnmo:tf: Kpenocrno:tf: yAnu;e:tf: H «TeMHhiMH

pXAaMH» H npHMhlKaeT K ceaepo-3ana,.11,HOH

qacrn KapaaaH-capax «Eyxapa» (XV-XVI aa.).

3acrpo:tf:Ka npeAnOAaraAach 6yKBaAhHO B u;eH­

TpaAnHOH qacrn J1qepn-mexep, no COCeACTBY c

BAa,.1J,eHHeM fa,.11,)1(H CaAHMa KaAaHTapoaa.

IIpoeKT 3aKa3a )I(HAOro AOMa 2-o:tf: rHAMHH

I<Yllu;a Kep6aAaH MoAa faAH KepnM orADI Ka­

q>ap J13MaHAOB nOA)"'HA B KOHQe HOX6px 1886

ro,J.a. YTaep:>K,J.eH yrrpaaow 03.12.1886 ro,J.a.

YqacroK 3aKa3qi1Ka c rrllaH11poaoqHot1 11 o6»­

eMHo-rrpocrpaHCTBeHHot1 KOMI10311QI1eH pa3-

MeiQallOI a yAo6Hot1 rro311QI111. Yro11 yqacTKa

BDIXO,J.l1ll Ha EollhiiiJIO KperroCTHJIO Y1111u;y 11

o,J.HoapeMeHHO ABJMK <J?aca,J.aMI1 Ha rrepey11K11

C JKllOHaMI11 qTO CI10C06CTB0Ball.l1 C03,J.aHI110

06'beMHOH I1ll.aCTI1KI1.

3acrpot1Ka 3aHI1Mall.a ,J.OCTaToqeyro rrllo­

IQMh AlJ.K pa3Meru;eHI1K I1ll.aH11pOBOqHOH CTpJK­

TJPhl )1(11ll.Oro ,J.OMa 11 ,J.Bopoaoro rrpocTpaHcraa.

Aayxp.HAHaK c11creMa rroMeru;eHI1H 11 rrapa,J.Ha.H

AByxMapmeaa.H ll.eCTH11u;a KBllKll.acn opraHI13a­

TopoM rrllaH11poaoqHot1 KOMIT0311QI111. B I1lla­

H11poaKe I10Meru;eHI1H ,J.eHCTBJeT aH<j:Jl1lla,J.HaK

<J?opMa, a B 11HTepnepax rrapa,J.HoCTh c xy.J.O)I(e­

craeHHDIM o<J?opM11eHI1eM. llOMeru;eHI1K B3ai1-

MOCB.H3aHDI c OTKPDITOH ra11epeet1. Cocro.Hll.OI

orrpe,J.ell.eHHhlH BHJTpeHHI1H KOMITlleKC 06Clly­

)1(11Ba.H. Ha BTopoM :>:ITa)l(e rroKBJ11111Ch 6ali.KOHDI,

HODaK <J?opMa ofueMHOfO Bbipa)l(eHI1K )I(J1110f0

,J.OMa. ,LJ,aopu;oaoe rrpocrpaHCTBO CBK3DIBall.ocn

C BepXH11M 3Ta)I(OM qepe3 oqeHb M11HHJIO OT­

KphlTOfO TI1I1a O,J.HOMaprueayiO lleCTH11QJ C

rrpoMe~oqHoH ITllOIQa,J.KOH. CBK3h c ,J.BopoM

ocyru;ecrallKllaCh p.HAOM c rrapa,J.HDIM rro,J.»e3-

AOM qepe3 BhlCOKJIO apey C ,J.BepHDIMI1 CTBOp­

KaMI11 I1110CKOCTI1 KOTOpbiX COCTOK1111 113 op­

HaMeHTall.hHhlX 3lleMeHTOB r11y60KOH pe3n6bi

113 HaQI10HallbHhlX MOTI1BOB reOMeTPI1qeCKHX

<J?opM. 3TOT yqaCTOK ,J.OMa KBllKllOI CaMDIM

11yqm11M JKpameHI1eM rrpou)l(eHHoro <J?aca­

,J.a, rroKa HOBble )1(11llhQhi He rrepe,J.ell.alll1 Ha

caow «BKJC», JHI1qTO)I(I1B caMyro 11yqmyro qacrn

3,J.aHI1K, rrpocTOKBIIIJIO 130 11eT. AaTop qacro

CI1JCKaKCh ITO lleCTHI1Qe, CTOKll 11 lli060BallOI

p.HAOM c MO)I(HO CKa3aTh KPJI1HDIM rropTalloM.

3arra,J.HDIH <J?aca,J. rop1130HTall.hHhlMI1 qlJ.eHeHI1-

KMI1 11 aepT11KallbHhlMI1llOI1aTKaMI1 pa3BI1Ball.OI

Ha KOHCTPJKT11BHOH ocHoae. B e,J.I1HOM p11TMe

11CI10llh30Bali.I1Ch KO,J.11<j:J11Q11pOBaHHhle CTe­

peOTI1I1hl, rrpeo6pa)l(aK rry11nc11pyroru;ee rrpo­

crpaHCTBO <J?aca,J.a. llapHDie OKOHHhle rrpoeMhl

3Ta)l(eH rrpOKBll.HIOTOI O,J.H03HaqHO, Op11eHTI1-

poaaHO Ha ,J.I1HaM11KJ apX11TeKTJPHhlX MaCC.

Ka<J?ap l13Mat111oa rrpo,J.Oll.)l(aeT caoro rr0311-

U:11IO B ,J.eKopaTI1BHOM o<J?opM11eHI111 rrpoeMOB

3HepfHqHOH I1llaCTI1KOH, pacm11pKK 113BeCTHbie

apX11TeKTJPHhle MaTep11all.hl B Kll.aCCJ1qeCKOM

HarrpaBll.eHI111 C06CTBeHHOM I1p11110)1(eHI111.

Bee 6aKI1HCKI1e 11 He TOllhKO 6aKI1HCKI1e

apx11TeKTopDI, pa6oTall.l1 Ha 6a3e eaporrewcKHx

KllaCCI1qecKHX rrp11eMOB BI111ChlBaK 11 BBO,J.K

CTI11111CTJ1qeCKI1e HarrpaalleHI1K, o6oraru;a1111

perrepTJap 11H,J.I1B11,J.JallbHOH apX11TeKTJPHOH

apT11KJ11KQ11et1. Ha rropore XX aeKa HapKAY

CO CTJ111113au;11eH BHe,J.p.HeTOI 11 3Kll.eKTI1Ka, ITO­

po:>K,J.a.H HOBbie apXHTeKTJPHbie HIOaHChl.

Ha MHororpaHHDIX KBapTMax c He6oll.hllii1-

MI1 qaCTHhlMI1 yqacrKaMI1 J1q3p11-lli3X3p, apX11-

TeKTOphl rro11yqa1111 3aKa3DI Ha rrpoeKT11poaaHI1e

AlJ.K rrepecTpOHKH J11111 HOBOrO )I(J1110f0 ,J.OMa.

llpoeKT Ha ITOCTpOHKJ KaMeHHOfO ,J.BJX3Ta)I(HO­

ro ,J.OMa 6aKI1HCKoro )1(11TellK Ara-Ca,J.Dixa pac­

rrollarall.OI B KBapT11pe C Kp11B01111HeHHhiMI11 KaK

acer,J.a, J3KI1MI1 J1111QaMI1 (1886-1887 rr.). 3acTpOHKa C JfllOBhlM perueHI1eM 11 MHOrO­

qi1ClJ.eHHDIMI1 rpaHI1QaMI1 COCe,J.H11X Blla,J.eHI1H.

lliaH11pOBKa C O,J.HOp.H,J.HbiM paCI10110)1(eHI1eM

HeCKOllhKHX I10Meru;eHI1H Ha 3Ta)l(ax. lJ.eCTHJ1q­

Ha.H Kll.eTKa c ABYXMapmeBDIM cTpoeM 3aHI1MaeT

qeTKJIO rro311QI1IO, Ha BTopoM 3Ta)l(e OTKPDITaK

ra11epeK. llpKMoyrollhHDIH a6p11c ,J.Bopoaoro

rrpocTpaHCTBa 3aHKT AlJ.I1HHOH O,J.HOMapmeBOH

11eCTH11u;et1, HarrpaalleHHOH Ha ra11epe10 11 rrp11-

MDIKaeT K creHe coce,J.Hero Blla,J.eHI1K.

HecMoTpK Ha qacrDie BDICTJrra10ru;11e yr11DI,

apX11TeKTOp KOMITaKTHO pa3MeCTI111 rllaBHhlH

79

ofueM I!! Bb!Aall no CBOeMy apXI!!TeKrypHO Bhl­

Aep)l(aHHhle <}>acaADI. Ka<}>ap J.13Ma:i1:.lloB B npo­

eKTax )l(l!!llhlX 3AaHH:i1: TPMHD;l!!OHHO o61!!11nHO

npHMeiUieT ropH30HTallnHDie qlleHeHHR I!! Bep­

Tl!!KallnHDie 11onaTKI!! B yAo6HDIX KOMn03l!!D;l!!­

OHHDIX npHeMaX. J.1cn0111>3YR Ha yr11ax <}>aCaAOB

p1!!3a.lll!!TDI apXHTeKTOp COJAaBa.ll eAHHCTBO ap­

Xl!!TeKrypHDIX npl!!eMOB I!! OCTpOe B3al!!MOAeH­

CTBI!!e MeXAy BCeMI!! 31leMeHTaMI!! <}>aCaAOB.

0cTpDI:i1: yro11 AByx <}>acaAOB apxHTeKTOP

CMRNl!!ll ocrpOJMHhlM cnoco60M, pa3MeCTI!!B

BepTI!!Ka.lli>Hhle llOnaTKI!! I!! nOABeprnyB KaMeH­

HOH KllMKOH co IIIBaMI!!. I10A06HDIH npl!!eM

Hcnolln30BaH Ha pH3allHTax. QeHTpaAnHDie no­

BepXHOCTI!! <}>aCaAOB Aa.lll!! CnOKOHHOe pa3Bl!!Tl!!e,

Ha <}>oHe KOTOphlX OKOHHhle npoeMhl C Ha.lll!!q­

Hl!!KaMI!! OKa3a.lll!!Cn KOMn03l!!D;l!!OHHhlMI!! 31le­

MeHTaMI!!. fpa<}>l!!Ka nllOCKOCTeH I!! ofueMOB <}>a­

CMOB 3AaHI!!R nOAqepKI!!BaeT pa~eHeHHOCTn

I!! MRrKYIO ll.llaCTI!!K)'. ApxHTeKTOP Ka<}>ap J.13-

Ma:i1:.lloB npH npoeKTHpoBaHI!!l!! JAaHI!!H qacro

Hcnolln3yeT npHB~Hhle npHeMDI I!! 31leMeHTDI

B pa3HhlX l!!nOCTaCI!!JlX I!! BhlAaeT HOBble apXI!!TeK­

TJpHO-KOMn03l!!D;l!!OHHhle npl!!eMhl.

IIpoeKT 3aKa3a AByx3Ta)I(HOro )l(l!!lloro

AOMa Ha MallOMepHOM yqaCTKe J.1q3p1!!-ill3X3p

B 1889 r. apXHTeKTOp K.J.13MaH.llOB no11yq1!!11 OT

)l(l!!TellR 6aKHHCKO:i1: KpenocTH Kep6aAal!! A)l(a­

<}>apa MemaAH KepHMOBa. lloqTI!! Bee yqacTKI!!

J.1q3p1!!-ill3X3p npeACTaB.llRIOT MHOroyrollnHhle

reoMeTpnqecKHe <}>Hrypni, 3aHI!!MaiOT no OTHO­

meHI!!IO Apyr K Apyry yCllo)I(HeHHJIO no3l!!D;l!!IO.

IIpHMep KepHMOBa BXOAI!!T B ry )l(e rpynny

n.llaHI!!pOBOqHoro «pa3Bl!!Tl!!Jl», OKpy)l(eH CKB03-

HhlMI!! YllHD;aMH I!! nepeyAKaMH.

B 3TOH cHryan;HH apxHTeKTop 3anpoeK­

THpoBaA yr11oByiO CTPYK'IYPY c OAHOPJlAHOH

3aCTpOHKOH, HeCKOlli>Kl!!Ml!! nOMeiD;eHI!!RMI!! Ha

3Ta)l(ax. Kanl!!Ta.llnH)'IO .lleCTHHn;y BKlliOql!!Tn B

80

ll.llaHHpOBK}' He YAaAOCn B CBR31!! c cyiD;ecrBy­

IOID;l!!Ml!! crapDIMI!! nocrpo:tl:KaMI!!. TpaAHD;l!!OH­

HaR OTKPDIToro Tl!!na OAHOMapmeBaR lleCTHHn;a

3aiUilla yro11 ra11epeH. OcHOBHDie noMeiD;eHI!!R

o6opyAOBaHhl yrllOBhlMI!! neqaMI!!, KOTOpDie

o6orpeBaAI!! I!! npl!!lleraiOID;l!!e coceAHI!!e. IIoA­

Ba.llnHDie nOMeiD;eHI!!Jl OTcyTCTByiOT.

IPaCMDI )l(l!!llOro AOMa no mHpHHe I!! MH­

He 5 ca)l(eHe:tl: (10,67 M). B 3Tl!!X npeAe.llax apxH­

TeKTop peml!!ll l!!Cn0111>30BaTD apXI!!TeKrypHDie

B03MO)I(HOCTI!!, qTo6DI npHAaTD )l(l!!llOMY AOMY

onpeAelleHH)'IO crpaTerHIO. Ycl!!lll!!ll BepTH­

KallnHDie ~eHeHI!!R nl!!llRcrpaMH AopnqecKoro

OpAepa Ha BTOpOM 3Ta)l(e, <}>acaA C ABOpOBhlM

BXOAOM noAqepKH)'11 llOnaTKOH I!! noAymKoH,

ofueAI!!Hl!!B B eAI!!H)'IO Cl!!CTeMy I!! npOAO.ll)l(l!!B

TpaKTOBK}' Ha yr11y 3AaHI!!Jl. llpOCThle OKOHHhle

npoeMhl CO CKpOMHI>IMI!! Ha.llnqHI!!KaMI!! JlB.llR­

lll!!Cb <}>oHOBOH nporpaMMOH <}>acaAa. qacrDie

rop1!!30HTa.lli>Hnie ~eHeHI!!Jl MeXAy3Ta)I(HbiX

TRr, rllaBHI>IH KapH1!!3 HM p1!!3a.lll!!TOM C <}>poH­

TOHOM, C03Aa.lll!! BeKTOphl pa3Bl!!Tl!!Jl, TeMa KO­

TOpaR nepellllla I!! K 6oKOBOMY <}>acaAy TPeMR

npoeMaMH Ha 3Ta)l(ax.

3AeCn pHTM BepTHKa.llnHDIX nl!!llRCTpoB,

npHHR11 KllaccnqecKH:tl: npHeM. IIoRBI!!lll!!Cn

Ha yr11ax <}>acaAa napHDie, MeXAy npoeMaMI!!

OAI!!HapHnie nl!!llRCTpDI. Bo3Hl!!K.lla apXHTeKryp­

HO-ll.llaCTI!!qecKaR KOMn03l!!D;l!!R. B cnoKOHHOH

nOBepXHOCTI!! <}>aCaAa He cyiD;eCTByeT illOKOBOro

KOHTpacra, npl!!cyTCTByeT apXI!!TeKrypHaR pe­

lllll!!Ka cpeAH oKpy)l(aiOID;l!!X J.1qepH-mexep.

B OAHOM 1!!3 He6ollnilll!!X nepeyAKOB Ka<}>ap

113Ma:i1:.lloB 3anpoeKTHpoBall ABYX3Ta)I(HhlH )1(1!!­

llOH AOM 6aKHHCKoro )l(l!!TellR MemaAH 11cMal!!­

lla MemaAH AllH-BepAH orllhl, corllaCoBaHHniH

ynpaBOH 12.10.1890 r. I!! JTBepXAeHHhlH ropOA­

CKOH AJMOH 13.10.1890 r. lloqTI!! Been yqacTOK

A1lJl 3aCTpOHKI!! BAO.lln nepey11Ka npl!!HaMe)l(a.ll

3aKa3qMKJ MMHOH 20 MeTpOB IIIMpMHOH 8,5 M

IIOA06Hble ra6apMTbl MR J1qepw-IIIexep He xa­

paKTepHhl. ApxwTeKTop rrpRMoyroAhHhle BAa­

AeHMR peiiiMA MCIIOAb30BaTb rrpM B03MO)I(JI0-

CTM B 3<l><l>eKTHOH ofueMHO-rrpocrpaHCTBeHHOH

TpaKTOBKe, rrpMMeHMTb apXMTeKTJPHO-IIAaHM­

pOBOqHble rrpweMbl M ,ll,aTb BbiMrpbiiiiHJIO KOM­

II03MIJ;MK>.

BbiTRHJThlH IIAaH pa36MT Ha ABe rrpoTwBo­

IIOAO)I(Hble CeKIJ;MM, COCTORIIJ;Me M3 4BJX IIOMe­

rn;eHMH Ha 3Ta)l(ax IIOMeCTMB pR,li,OM OTKpbrryiO

raAepero Tpa,li,MIJ;MOHHJIO ,li,AR 6aKMHCKOro KAM­

MaTwqecKOro rroRca. AeCTHwu;a pacrroAO)I(eHa

CMMMeTpJ.:J:qHO HaiipOTMB OCM ,li,BOpOBOro rrpoe3-

,ll,a. HeCKOAhKO cryrreHeH IIAOIIJ;a,li,KM, HarrpaBo w

HaAeBO O,li,HOMapiiieBhle KaiiMTaAbHble CTeHhl, Be­

Ayrn;Me Ha raAepew. Ilepe,ll, BXO,li,OM M ,li,OCTaTOqHO

06IIIMpHOe 4BOpOBOe rrpocrpaHCTBO, BCTJIIaK>T

B CBOeo6pa3HJIO peiiAMKJ C yqaCTKOM. )I(MAOH

,li,OM 3aHMMaeT MHOrocryrre~aTOe pa3BMTMe,

qTo OTPa)l(aeTCR B ofueMHOM peiiieHww.

ApxwTeKTop, KaK o6ni'IHO rrpMHMMaeT CAo­

)I(J.:IBIIIMeCR IIpMeMbl M IIpMHIJ;MIIbl, Ha KOTOpbiX

IIOCTpOeHbl ero KOMII03MIJ;MOHHble CAaraeMhle.

IIapHhle CAaraeMhle BToporo 3Ta)l(a Ha yrAo­

BbiX pw3aAMTax, Ha rrepBoM KpyrrHhle IIMAOHhl c

MOIIJ;HOH pycroBKOH. ToT )l(e rrpwHu;wrr rrpwMe­

HeH Ha O,li,HOpO,li,HbiX IIMARCTpax BXO,li,HOrO ,li,BO­

pOBOro rrpoe3,ll,a. IJpO,li,OA)I(eHMeM RBAReTCR J3-

KMH IIMAOH C pycrOBKOH. Ha <t>aca,ll,e IIORBMAaCb

apxwTeKTJPHaR 3KcrrpeccMR w Ka)l(,ll,aR <l>JHK­

IJ;MR AM<l><l>epeHu;wpoBaHa. 06rn;aR apxwTeKTJP­

HaR KOMII03MIJ;MR )I(J.:IAOro 3,ll,aHMR 6Aaro,ll,apR

ropM30HTaAbHbiM qAeHeHMRM Ha IIOBepXHOCTM

<Paca,ll,a w BepTMKaAhHOM pwTMe BhlcryrraK>T wc­

XO,li,R M3 IIOTeHIJ;MaAbHOfO ,li,MHaMM3Ma M MHTeH­

CMBHOH aKTMBHOCTM.

YqacTwe KaMHR B CTPYKTJPe 3,ll,aHMR IIOAHO­

KpOBHbiM 3AeMeHTOM KOMII03MIJ;MOHHOH IIAa-

CTMKM pacKpbiBaeTCR B IIOAHJK> CMAJ B ofueM­

HOM MaCIIITa6e. 3,ll,aHMe )I(J.:IBOIIMCHOfO IIOpR,li,Ka

w B TBopqeCTBe Ka4>apa I13Ma:t1:AoBa po)l(,ll,aeT

HOBble accou;wau;ww.

EoKOBOH <PacaA )I(J.:IAOro AOMa IIOBTOpReT

OCHOBHble KOMII03MIJ;MOHHble rrpMHIJ;MIIbl rAaB­

HOro <Paca,ll,a. IPaKTwqecKw paccMaTpwBaeMbiH

<t>aca,ll, COCTaBAReT OAHJ CeKIJ;MK> rAaBHOrO, Te

)l(e rrporropu;woHaAbHbie ra6apwThl, ropw30H­

TaAbHble M BepTMKaAbHbie ~eHeHMR, rrapHble

IIMARCTpbi Ha BepxHeM 3Ta)l(e, HJ.:I)I(HeM py­

CTOBaHHble IIMAOHbl M ,ll,eHCTBJK>T, KaK CBOe0-

6pa3Hble peiiAMKM B o6rn;eM apXMTeKTJPHOM

perrepTyape.

PR,ll,oM c MeqeTDK> MyxaMMeAa (1078-1079

rr.) w BAOAb oOAbiiiOH KperrocTHOH JAMIJ;hl,

HarrpOTMB He60AbiiiOH JK>THOH IIAOIIJ;a,li,M C ry­TOBbiM AepeBOM, 6aKMHCKMH )I(J.:J:TeA» MeiiiaAM

MeAMK MaHcypoB, peiiiMA rrepecrpowTh CBOH

)I(J.:IAOH AOM, CAeAaTb 4BJX3Ta)I(HbiM c OAHOPRk

HbiMM IIOMern;eHMRMM.

B TOT rrepwoA B J1q3pM-III3X3p IIIAO 6o:t1Hoe

crpowTeAhCTBO w rrepecrpo:t1Ka )I(J.:J:AbiX 3,ll,aHMH.

PRAOM crpoMAw poACTBeHHMKM, 6AM)I(aHIIIMe

COCe,li,M M MaHcypOB peiiiMA He OTCTaBaTh, TeM

6oAee OH RBARACR COCTORTeAbHbiM )I(J.:ITeAeM

J1q3pM-III3X3p. Ha TeppwTOpww Kperrocrw

ycrreiiiHO rrpoeKTwpoBaA w cTpoMA apxwTeKTop.

MaHcypoB 3aKa3aA Ka4>ap J13MaHAOBY rrpoeKT

rrepecrpOHKM, JTBep)l(,ll,eHHbiH B ropO,li,CKOH

YrrpaBe 12.01.1891 r.

,Ll,aHHbiH rrpoeKT R BJ.:J:AeA J HaCAe,li,HMKOB, B

qaCTHOCTM J M3BeCTHOfO KOMII03MTOpa 3Ah,ll,apa

MaHcypOBa, KOTOpbiH IIOKa3aA MHe opwrnHaA.

IIpoeKT rrpRMoyroAhHhlH, c He6oAhiiiMM

BbiCTJIIOM B CeBepo-BOCTOqHOM HarrpaBAeHMM

M yrAOBbiM peiiieHMeM. Ilpe,li,CTaBAeHa CMM­

MeTpJ.:J:qHO-OCeBaR KOMII03MIJ;MR C AeCTHJ.:J:qHOH

ABJXMapiiieBOH KAeTKOH B rAy6wHe. IloMern;e-

81

HIHI pacnpe,ll,eAeHhl O,li,HOpKAHhlM cnoco6oM.

Kpome'!HhlH ,li,BOp C OTKphlTOH AeCTHHn;e:if He­

nocpe,li,CTBeHHO BKAIO'laeTCK Ha raAepero. lloA­

qepKH)'TDIH napa,li,HhlH nO,ll,'be3,11, B He60AbillOH

XOAA HeCKOAbKO cryneHeH, noCAe OTKpDIBaeTCK

rAaBHaK AeCTHHn;a.

ApXHTeKTop Ha q>aca,ll,e ncnoA»JyeT 3HaKo­

M»Ie MOTHBbl H npHeMhl. 0rAH'IHO onepnpyK

HMH, BbiAaeT HOBOe KOMn03HIJ;HOHHOe H npo­

crpaHCTBeHHOe pemeHHe, no CBOeMy npHBAe­

KaTeAbHOe c TO'IKH 3peHHK 3aKa3'!HKa. OH o6-

pam;aeTCK K ropH30HTaAbHhlM H BepTHKaAbHhlM

tiAeHeHHKM. Co34aeT onpeAeAeHHDIH apxn­

TeKTJPHDI:if KapKaC, 3aTeM HaMe'laeT OCHOBHhle

H BTopocreneHHhle 3AeMeHThl, npncryrraeT K

OKOH'laTeAbHOH pa3pa60TKe q>aca,ll,a.

CHA»HO npoq>HAnpoBaHHDie ropn30H-

TaA»HDie '!AeHeHHK BcrynaroT B HOBYIO q>aJy

pa3BHTHK, yqaCTByeT crpaTerHK BepTHKaAbHhlX

3AeMeHTOB apoK. Kaq>ap li13MaHAOB pemaeT

npoeKT B y6e,li,HTeAbHOH q>opMe. IJ;empaAb­

HaK '!aCTb q>aca,ll,a H 60KOBhle yrAbl 3aHHMaiOT

napHhle nHAKCTphl B OTAH'!HhlX nponopn;HKX.

Ha nepBoM 3Ta)l(e BepTHKaAH npoAOA)I(aiOT­

CK B q>opMe 6AOKOB-pycroBOK, KOTOphle CO'IHO

,ll,eMoHcrpnpyroTCK. Ha BTopoM B n;empe OKOH­

HhlH npoeM. KapHH3 c aTTHKOM YBeAH'IHBaiOT

B03M0)1(H0CTH pa3BHTHK BhlCOThl q>aca4a H Ha,ll,

n;empoM ocn B cHAy BDicrynaeT y6eAHTeAbHhlH

q>pOHTOH, B ,ll,aHHOM CAyqae 3q>q>eKTHaK ap­

XHTeKTJPHaK q>opMa. <I>aca,ll, npeBpam;aeTCK B

nyA»cnpyrom;ee npocrpaHcrBo 6AaroAapK MKr­

Ko:if nAaCTHKe H )I(HBOH CBeTOTeHH B COAHe'!HhlX

yCAoBHKX EaKy.

B cym;ecrByrom;nx yCAoBHKX o6m;n:i1: BHA

3,ll,aHHK YTPaTHA nepBoHa'laAbHJIO CHCTeMy,

nepeCTpOHKH HCKa3HAH 06AHK, CefO,li,HK ,ll,a)l(e

TPYAHO HaHTH OCKOAOK apxnTeKTJPHOro q>par­

Mema q>aca,ll,a.

82

,4Byx3Ta)I(HhlH )I(HAOH ,li,OM 6aKHHCKOro

)I(HTeAK JTBep)l(,ll,eHHDI:if ropoACKo:if AJMOH H

yrrpaBo:if 03.05.1885 r. llocrpoeH no npoeKry

Mema,li,H Mnp3a Kaq>ap li13MaHAOBa B pa:ifoHe

KpyrrHDIX n;empaAbHhlX KBapTaAOB Ji1qepn-me­

xep, He,ll,aAeKO OT AByx3Ta)I(H0f0 KapaBaH-CapaK

KacyM-6eKa (XV B.), <<TeMHDIX PMOB>> H EoA»­

mo:if KpenOCTHOH OKpJXeHHhlH no COCe,li,CTBY

A)I(YMa-MetieTDro, MHHapeTOM H ApyrnMH

KY AbTOBhlMH coopy)l(eHHKMH.

YqacroK He6oAnmo:i1: npn6AH)I(aeTCK K

KBa,ll,pary (9x8,5 M) pacnOAO)I(eH no COCe,li,CTBy,

c 3ana4a AOMOM Ara KnmHA Ka,li,DIM orADI, Boc­

TOKa AOMOM HarH MoAa lllapnq> orADI, c ceBepa

o6pam;eH Ha mnpoKJIO yAnn;y. BAa,ll,eHHe pa3-

AeAeHo Ha paBH»Ie qacrn, npKMoyroA»HHKOM,

COCTOHT Ha nepBOM 3Ta)l(e KJXHe:if, B n;eHTpe

npOXO,ll, BO ,li,BOp H cnpaBa TpexMapmeBaK AeCT­

HHn;a. Ha BTopoM 3Ta)l(e ABe 6oA»mHe KOMHaTDI

H AeCTHH'!HhlH Mapm. ,4Bop CB060,li,HhlH C rya­AeTOM. O'!eHb yiOTHaK H YA06HaK KOMnOHOBKa

ITAaHa. PKAOM c AOMOM co6crBeHHDI:i1: rynHK c

BDIXOAOM Ha yAnn;y. UO)I(HBmaKCK ITAaHH­

poBO'!HaK CHryan;HK n03BOAHAa apXHTeKTopy

npncrynHTb K MHOfOaCneKTHOMY pa3BHTHIO

apxnTeKTJPDI q>aca,ll,a oco6HKKa. IJ;eHTpaA»HaK

CHMMeTpH'IHO-OCeBaK KOMn03HIJ;HK npe,li,CTaB­

AeHa CAa6o Bbipa)l(eHHbiM pH3aAHTOM, BhlXO­

,li,OM Ha,ll, KpOBAe:if ,ll,eKopaTHBHOH noAyn;Hp­

KJAbHOH apKH.

He6oAnmo:i1: q>aca,ll, otieHb crpornx npo­

nopn;n:if. ApxHTeKTop BDipa3HTeAbHhlMH ropn-

30HTaAbHDIMH 'IAeHeHHKMH H BepTHKaAbHhl­

MH npHeMaMH, pHTMOM OKOHHhlX npoeMOB B

COCTaBe BeKTOpa pa3BHTHK, nOCAe,li,OBaTeAbHO

pacKpDIBaeT ero apxnTeKTJPHDie oco6eHHOCTH.

HecMoTpK Ha cnoKOHHDIH apxnTeKTJPHDIH o6-

AHK 3,ll,aHHK, tiJBCTByeTCK nyAnCHpyrom;ee npo­

CTpaHCTBO nOBepXHOCTH q>aca,ll,a, orpaHH'!eHHbi-

MH KaMeHHhiMH npocTeHKaMH, KOTOphle CaMH

C03AaiOT onpeAe.lleHH)'IO 3KcnpeccHIO aepTH­

KallLHoro pHTMa, HCXO,lVI H3 noTeHD;HallLHOH

HHTeHCHBHOH aKTHBHOCTH xyAO)I(eCTBeHHhiX

3lleMeHTOB.

,4pyrotl: npwMep H3 KpenoCTHotl: npaKTHKH

apxwTeKTopa K.113MaH.Iloaa no 3aKa3Y MeCTHo­

ro )I(HTelll! Kep6a11aw Ha Eo.11nmotl: Kpenocr­

HOH y11wu;e, YTBep)I(IJ.eHHhiH ropoACKOH AJMOH

20 MapTa 1890 r. YqacroK He6o.llnmotl: YllHD;LI 6

ca)l( (13 M), pJIAOBOH TI.IlaHwpoBKH H3 AByx KOM­

HaT. Ha BTOpOM 3Ta)l(e C ra11epeetf. IlOA'LeM Ha

BTOpotf 3Tax ocyru;eCTBlll!eTCH no BhiTJIHJTOH

OTKPhiTOH lleCTHHu;hl 6e3 npoMe)I(YTOqHotl: Tillo­

m;aA,H, pa3Mem;eHHOH BAOllL COCeAHeH rpaHHIJ;hl.

3AeCL wmepec npeACTaBllJieT pemeHHe <J:>a­

ca~~,a orpaHwqeHHhiMH apxwTeKTJPHhiMH cpeA-

craaMH. C.lleaa nmpoKaJI pacKpenoaKa H 6oli.L­

motl: npoeM BXOAa ABopoaoe npocrpaHCTBO.

ApxwTeKTJPHOe COAep)l(aHHe OT.IlHBaeTCH B

C06CTBeHHYIO <J:>opMy H AetfcrayeT B noKa3a­

TellLHOH TpaKTOBKe ropH30HTallLHhiMH ~e­

HeHHJIMH H CA,ep)l(aHHhiMH aepTHKallLHLIMH

npweMaMH AByx:aTa)I(HhiX nH.IlJicrpoa. PHTM

orpaHwqeHHhiX OKOHHhiX npoeMOB C Hali.JfqHJf­

KaMH wcqe3aeT nOA TI.IlOTHO Bhlpa)l(eHHOH py­

CTOBaHHOH K.llaAKOH. CH.IlnHO noAqepKHJThiH

pycr B apXHTeKTJPe CTeHhl AOMHHHpyeT, <J:>aca~~,

npeapam;aeTCH B caoeo6pa3H)'IO M03aHKY AHHa­

MHqHotl: 3KCnpeCCHH.

3To 6hlll0 HOBOe noTeHD;HallLHOe AeHCTBHe

apxwTeKTopa K.113MaH.Iloaa npw pa3pa6oTKe

apXHTeKTJPhl <J:>aCaAa nOA06HhiM npHeMOM B

J1qepw-mexep.

83

!;::, c3(f''\Q E:. c3t9\ t (II· . 0 a'.J/o W EJ\sJt ,

1986-cl ildan since 1986

www.eastwest.az www.fb.com/eastwest.az

Taqdim olunmu~? materiallara uygun suratda "~arq-Qarb" Na~?riyyat Evinin matbaasinda ~p olunmu~?dur.

AZ1123, Bak1, A§1q 81asgar kuyasi, 17 Tel.: (+99412) 374 83 43, Faks: (+99412) 370 18 49

0Tne<laTaHO B COOTBeTCTBMM C npe,qCTaBneHHbiMM MaTepManaMM a TMnorpacpMM 1113,1:\aTenbcKoro AoMa "Wapr-rap6".

AApec: A3ep6aHAJKaH, AZ1123, 5aKY, yn. Awyra AnecKepa, 17 Ten.: (+99412) 374 83 43, CllaKc: (+99412) 370 18 49

c;:apa imzalanml~?dlr 19.07.2013. Fonnat1 70x90 1/16 Ofset ~p usulu. Fiziki ~p varaqi 5,25

Sifari~? N!! 13247. Tiraj 1000

no,QnMcaHO K n!l'laTM: 19.07.2013. CllopMaT 70x90 1/16 OcpcerHaSI ne4aTb. CllM3M4ecKMx n!l'laTHbiX nMCTOB 5,25

3aKaa N2 13247. TMpaJK 1000