aymara - perú · pdf filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki....
TRANSCRIPT
Chikpachaki yatiqapxañani
Aym
ara
Jakhukipawinaka
Yanapt’irimpi yatiqaña panka
2ri
YANAPT’IRIMPI YATIQAÑA PANKA: 2ri JAKHUKIPAWINAKA - CHIKPACHAKI YATIQAPXAÑANI
Matemáticas 2° - Aimara
Luriri Gregorio Chili Layme
Suyunakata uñakipaña yanapirinakaJuan Choquechuanca Mamani, Lupo Agustín Zapana Sanizo, Julián Ramírez Pari, Norma Amanda Huacán Flores, Livia Gladys Quispe Limache, Aldo Quenaya Ichuta, Lidia Irene Portugal Chire y Alberto Urquizo Flores
Panka askichaña yanapirinakaLeoncio Sejje Mamani, Gladys Condori Coaquira
Chiqaparu luraña yanapirinakaLeoncio Sejje Mamani, Martha Rosa Villavicencio Ubillús
Uñakipaña yanapiriMoisés Suxo Yapuchura
PankaptayiriHermelinda Mamanchura Sardon, Georgina Mamanchura Sardon
SixsuriWilber Wilson Quispe Velásquez
YanapasiriCare Perú- Coordinación Regional Puno
2014 marana payïri mirayata.Uñakipasa askichirinakaFlor del Socorro Otárola Valdivieso, Julián Mamani Condori
Payïri mirayawi uñjaña yanapirinakaRosa María Mujica Barreda, Roger Ricardo Gonzalo Segura
Mirayatawa: xxxxxxxxxxxxxxxxx pankanaka
Amauta Impresiones Comerciales S.A.C sutinina mirayatawaJr. Juan del Mar y Bernedo N° 1298Chacra Ríos Sur - Lima 1 Perú, sutini thakipana
© Perú Suyuna Yatiña Chiqanchiri193 jakhuni uta, Comercio sutini, San Borja markallana thakipanaLima PerúJawsaña jakhuwipa: 615-5800www.minedu.gob.pe
Perú Jach’a Suyuna Pankanaka Imaña Utaru Yatiyata: BNP: N° 2014-
Akïri pankankiri qillqatanapaxa janiwa khitisa luririnaka jamasapatha mirayañapati.Perú suyuna mirayata / Impreso en el Perú / Printed in Perú
Yatiña Chiqanchawi P’iqt’iriJaime Saavedra Chanduví
Yatichawinaka IrpiriFlavio Felipe Figallo Rivadeneyra
Yatiña Utanaka IrpiriJuan Pablo Silva Macher
Arunaka Jakawinaka Yatichaña UñanchiriElena Antonia Burga Cabrera
Paya Arutha Purapa Yatiña Yatichaña UñanchiriManuel Salomón Grández Fernández
PERÚ SUYUNA YATIÑA CHIQANCHIRI
ri Jakhukipawinaka
Sutija:
Jichha maraxa: t’aqankthwa
Yatiña utajana jakhuwipa:
Aylluja/markaja:
Yatichirijana sutipa:
Chikpachaki yatiqapxañani2
Uñancht’ayata
Suma munata yatiqiri wawa:
Aka yatiqaña pankaxa jumatakiwa.Jjupasti yatiña utamana aski yatiqañamataki sumapacha yanapt’antamxa.
Mayaru mathapita yatichiri amawt’anakawa, jumana yatiqasa yatiqasa nayraru sartañamataki suma munasiña chuymampi luranipxtha. Ukaxa yatichirimampi, awki taykamampi, achachilanakamampi, ukhamarusa, maynïri wilamasinakamampisa yanapt’ayasisa yatiqañamatakiwa. Yaqhipa lurawinakaxa yatiqiri masinakamampi lurañatakiwa, jumanakpura yanapt’asiñsa chuymachantamwa.
Pankankiri lurawinakasti, markamana yatiwinakapsa lurawinakapsa askipacha yatxatañamataki, ukhamaraki, aymara aru arsuwimsa, qillqawimsa ch’amanchasiñamataki, jakawisana Pachamamarusa, uywirinakasarusa yäqañasatakiwa. Ayllumansa, markamansa, yatiña utamansa, utjawimansa jaqi masinakasampi suma sarnaqaña yanapt’arakïtamwa.
Aski k’uchi amuyuniwa akïri pankankirinakampixa anatt’asintasa, warurt’asintasa, saminchantasa, rixsuntasa, uñakipt’asintasa, tupayantasa ukhamawa, sapa mayni t’aqanakana maymaya yatiqawinaka ch’amanchasirakinta. Suma wakisirinaka wakiyawinakampi yatiqantaxa. Aka pankaxa jumana masimjamawa; juparu uñjapunintawa.
¡Suma chuymampi qallantapxañani! ¡Khusäskaniwa!
Perú markasana yatiña irpirinaka
1 T’A
QA Yapunakasa tumpasipxañani
Yatiqa Jalja
1 Puruma uraqi qhulliña 10
2 Yapunaka uñxataña 13
3 Qura qullanakasa 16
4 Yapu chhuxrinaka jark’aña 19
Yatiqatanakasa uñakipapxañani 22
2 T’A
QA Yapunaka apthapipxañani
Yatiqa Jalja
5 Chakana phunchawi 24
6 Ch’uqi llamayuña 27
7 Ch’uqi phinaña 30
8 Qhatuna chhalaña 33
Yatiqatanakasa uñakipapxañani 36
3 T’A
QA Juyphina kamachinakapa yäqapxañani
Yatiqa Jalja
9 Juyphi sank’awi 38
10 Juyphi sarayiri warawaranaka 41
11 Mara t’aqa katuqaña 44
12 Ch’uqi ch’uñuña 47
Yatiqatanakasa uñakipapxañani 50
4 T’A
QA K’umara janchisataki wakichasipxañani
Yatiqa Jalja
13 Usunaka khitarpayaña 52
14 Isinaka wakichaña 55
15 Chusi sawuña 58
Yatiqatanakasa uñakipapxañani 62
Pankankirina uñanchayiripa
5 T’A
QA Jaqichasiritaki utachapxañani
Yatiqa Jalja
16 Phawata achunaka apthapiña 64
17 Aylluna jaqichasiña 68
18 Jaqichasiritaki utachaña 71
Yatiqatanakasa uñakipapxañani 74
6 T’A
QA Yapu lurañataki wakichapxañani
Yatiqa Jalja
19 Uywanakaru amtaña 76
20 Wanu apsuña 79
21 Nayra sata 82
22 Jupha phawaña 85
Yatiqatanakasa uñakipapxañani 88
7 T’A
QA Suma satawina qamarapxañani
Yatiqa Jalja
23 Qacha qulla mallkiña 90
24 Sataña lumasanaka 93
25 Ch’uqi sataña 96
26 Tunu awkinakasa 99
Yatiqatanakasa uñakipapxañani 102
8 T’A
QA Taqinimpisa sumaki jakasipxañani
Yatiqa Jalja
27 Jiwirinakana urupa 104
28 Uywanakataki phawaña 107
29 Jalluru jawsaña 110
30 Uywa ch’uwa 113
Yatiqatanakasa uñakipapxañani 116
1 Yapunakasa tumpasipxañani
T’AQA
¿Kunatsa yapunakasa tumpasipxañasa? ¿Kunjamsa yapunakasa tumpasipxañätanxa?
Qhullirinaka uñjasina yatiqapxañasawa:Pampataki qullutaki mayja mayja sukanaka qhulliñäsphawa .
¿Walja ch’uqi utjañapatakixa, kunanakasa qhulliwina uñasixa?, ¿pisïñapatakisti?
Wirimpi qhulliñatakisti, ¿qhawqha jaqisa wakisiraki? Qhulliñana, ¿kunjama sukanakasa wakisi?
Jilpacha yapunakaru usuchiri uywanakatha yatxatapxañasawa.
Puruma uraqi qhulliña1YATIQA
Uñanchirinaka Qhulliwi utjipanxa, qhulliña
uraqinaka uñjiriwa sarapxañani.
Kunaymana qhulliña yanaka uñt’apxarakiñaniwa.
Uraqinaka tupusisa, upanakpura tupayapxañani.
ch’apa = wathu suka = wachu wiri = uysu = thijlla
Arunaka qhananchañani
Jisk’a suk’anaka Jach’a sukanaka
Kunaymana qhulliña sukanaka rixsupxañani.
ch’apa = wathu suka = wachu wiri = uysu = thijlla
Arunaka qhananchañani
Uraqi qhulliñanxa, waka yuntampi maya chachampiwa utji. Ukatha wirimpi qhulliri jaqinaka paya chacha maya warmiwa utjaraki. Sapa ukanakaxa masa sutiniwa.
julli salta = Mistina kastilla arupatxa figura geométrica satawa.
10
Kunjama yapunaka luraña yänakasa utji ukanakatha amuyupxañani, ukatha muyuntayapxañani: jach’a yänaka chupikampi , jisk’anaka ch’uxñampi .
Uywanaka uñxatapxañani.
Julli saltanaka tantachata uñxatma, ¿kunjamsa qutuchtanxa? Maya sich’impi, kawkirusa wakisi uñnaqapaxa ukaru jakisiyma.
Chupika sich’impi jalnaqiri uywanaka muyuntayma. Larama sich’impi jani jalnaqiri uywanaka muyuntayma.
Uñtasipatha chupikampi Tansapatha laramampi Samipatha ch’uxñampi
Ajllisa rixipxañani.
11
Maya sich’impi qhananchma.
¿Taqpacha irnaqiri jaqinakaxa ch’ullqunïpxiti?
¿Yaqhipa jani ch’ullquni jaqinaka, uraqi wirimpiti qhullisipki?
¿Taqpacha ch’ullquni jaqinaka uraqi pikumpiti qhullisipki?
¿Janiti khiti jaqisa ikki?
Jïsa
Jïsa
Jïsa
Jïsa
Janiwa
Janiwa
Janiwa
Janiwa
Qhulliri jaqinakatha amuyt’añani.
Jaqinaka Ch’uxña pullirani
Ch’umpi allmiñani
Ch’iyara pantalunani Ch’ullquni
Chachanaka
Warminaka
Wakichataru wakisiri jakhumpi phuqachma.
tunu = saphiArunaka qhananchañani
anti = wila jap’i qillu ch’ullqu = sumpiruu
12
Yapunaka uñxataña 2YATIQA
Uñanchirinaka Yapu utjipana, yapu usunaka
uñjiriwa sarapxañani. Yapu luriri jaqinakana arupsa
ist’apxaraksnawa.
Yapuniru ist’asina yatiqapxañaniwa:¿Kunjamsa usunakaxa yapunkiri juyranakaru pisipayi?, uka tuqitha.
¿Qhawqha laq’usa tunqu puya alayankixa?
¿Qhawqha laq’unakasa tunqu ali ch’iqäxanki?
¿Qhawqha laq’urakisa tunqu ali
kupïxanki?
¿Qhawqha laq’usa aynachanki?
Jamuqanaka uñxatasina phuqhachapxañani.
¿Kunjamatsa yatipxsnaxa, walja achunakati achuqaskani, pisikicha achuqaspha ukanakxa?
¿Jumanakana yapunakamaxa kunjama julli satanakaru uñtatasa?
Jamuqana ¿kunsa uka warmixa luraskpacha?
Aruskipapxañani
¿Qhawqha laq’usa tunqu ali taypinki?
13
Qillqaña pirqa ampara luqampi tupupxañani, ukatha 20 cm tansani chiqachirimpiraki .
Ukatsti, uka wakichataru tuputa jakthapitanakampi phuqachma.
Irma imillaxa mitru tupurimpiwa qillqaña pirqa tupuña qallti, jupaxa 6 cm tuputayna. Ukxarusti Lupi imillawa 12 cm tupumpi yapxati. ¿Qhawqhasa tuputaxa?
Ukatxa mayni masimana luratapampi uka tuputama tupayma. ¿Apsutanakaxa kikipanakati?, ¿kunatsa?
T S
Qhawqhasa mistutaxa uka aka wakichata kajunaru
qillqantma.
612 126 +
+ +
+ =
YänakaTupuñanakapa
Chhiya 20 cm tansani chiqachirimpiriraki
Qillqaña pirqana wiskhallapa
Qillqaña pankana irwaqapa
Qillqaña patamana wiskhallapaQillqaña patamana irwaqapa
10
10
18
2
8
6
Tupupxañani.
Tantiyt’apxañani.
mitru tupuri = Kastilla arutxa cinta métrica sutiniwa.
Arunaka qhananchañani
14
Mama Lupixa, 20 sulisampi manq’anaka, puqutanaka akhama alasiña munixa: 1 kilu mansana, 1 kilu limuna, 1 kilu naranja, 5 palatanu, 1 kilu papaya, 1 kilu chirimuyampi. ¿Qhawqha qullqimpisa alaspachaxa?
Puqutanaka chanipatjama pisitha waljaru phuqacharakma.
Qhansuyata:
¿Kawkïri puqutasa kilutxa jila chaninixa?
¿Kawkïri puqutanakasa kilutxa kikipa chaninixa?
Achunaka Chanipa
1 kg mansana 5
1 kg limuna 3
1 kg naranja 2
5 palatanu 1
1 turucha 9
1 kg papaya 4
1 kg arusa 20
1 kg chirimuya 4
1ri 2ri 3ri 4ri 5ri 6ri
3 2 1 4 45
5 4
+ + + +
++++
+
Qhatuna chaninaka yatxatasina alapxañani.
Akhama jakthapinäsphawa.
chanipa = lantipatha qullqi wakisiripaArunaka qhananchañani
kilu = kg sata
15
Qura qullanakasa3YATIQA
Uñachirinaka Urupana qura qullanaka
apthapiriwa sarapxañani.
Mayni qullirimpi chikawa sarapxañani.
Qura qullanaka pallawinxa qullasiña yatiqapxañani.
Kunaymana qura qullanaka ajllipxarakiñani.
Qhawqha laphinakasa utji uka jakhunaka tunkachasa tunkachasa jakhuntapxañani.
T S
T S
Jichha pachanakana qurampi qulliri jaqinakaxa, waljaniwa jach’a markanakanki. Ukana quranaka jaljayapxi kunaymana usutaki, chaninaka uchapxaraki.
¿Uka qura qullanakana chanipaxa jila qullqitakiti janicha?, ¿kunatsa?
¿Qhawqha qura qullanaksa unt’taxa?
Aruskipapxañani.
16
¿Khitisa alxaña utatha anqankixa?
¿Kuna yänakasa misa patxankixa?
¿Kuna yänakasa misa aynachankixa?
¿Khiti wawanakasa misa ch’iqa tuqinkixa?
¿Khiti wawanakasa misa kupi tuqinkixa?
¿Kunanakasa alxañanaka imaña nayraqatankixa?
¿Kunanakasa alxañanaka imaña manqhankixa?
Illapa
Urpi Mallku Amaru
Irma
Qulla alxaña utaru sart’apxañani.
17
jakhu chiqanchiri = Kastilla arutxa recta numérica satarakiwa. Arunaka qhananchañani
Yatiqaña uta manqhana kunaymana julli saltanakampiwa irnaqasipktana, ukana paya qutuchata julli saltanaka uñjtana. ¿Qhawqha julli saltanakasa sapa qutuna utjpacha?
Nayrïri qutu
Payïri qutu
¿Qhawqha julli saltanakampisa apxatasisphaxa paypacha qutuna kikipa ukjapuräñapatakixa? ¿Qhawha julli saltanakampisa payïri quturu apxatirïktha nayrïri kikipäñapatakixa? Akïri jakhunakampi yatxatapxañani. 17 20
¿Kawkïrisa jilaxa?
¿Kawkïrisa pisixa? Jichhasti jakhu chiqanchirimpi uka jakhunaka uñachayma.
Aski amuyt’asa qhansuyapxañani.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 200
18
¿Uka saywanaka, kuna uywanakatsa jark’aqixa?
¿Jumanakaxa qhawqha saywanaksa lurapxirïtaxa?
Jiwasaxa jani jiwra yapunakatha jark’askañani ukjaxa, ¿kamachasphasa?
Akïri pusi k’uchu manqhinakaru saywanaka sixsupxañani.
chhijchhi jark’iri jamach’i jark’iri muya jark’iri p’isaqa jark’iri
Aruskipapxañani.
Yapu chhuxrinaka jark’aña 4YATIQA
Uñanchirinaka Achachilaru jawsanipxañani,
jupaxa saywanakatha yatiychistani.
Achachilaru kunaymana kasta kasta saywanakatha jiskht’apxañani.
Yapu uñjiri sarasina, jisk’a jach’a saywanaka lurapxañani jamach’inaka jark’aqañataki.
jiskt’aña = sikt’aña Arunaka qhananchañani
muña = waych’a = q’uwa manqha = manqhi
Jiwasaxa suma yapunïñatakixa, kunaymana lurapxtana, qullapxtana, uywanakatha jark’apxatana. ukhama.
19
Yatiña utana suma qura qullanaka apthapiña amtapxtha, ukatakixa qhaturuwa sarapxtha, yatichirixa qhatutha akanaka alanipxañani sasawa qillqaña pirqaru qillqkati.
Wakisiri qura qullanaka apthapiñataki. ¿Kawkïri qura qullanakasa jilpacha alasini?, ukaru maya sich’impi
muytayma. ¿Kawkïri qura qullasa pisiki alasini?, ukaru maya sich’impi chimpma.
Katitaxa wank’unaka uywasitayna tuminku qhatuna alxañataki, ukhamatha wilamasiparu yanapañataki. 20 wank’u alxañataki apixa, ukatha: alwata 7 alxatayna, jayp’uruxa 11 wank’u alxaraki. ¿Kunjamatsa qhawqha wank’usa jani alxatäki uka yatirïktha?
Qura qullanaka alañanaka
mansanilla 20 q’api
wirwina 12 q’api
llantina 10 q’api
pinkupinku 6 q’api
muña 4 q’api
Wank’unaka apata alxataArumaraki
Jayp’uq’ala alxata
Q’alpacha apata q’alpacha alxata jilt’ata
Qhansuyipana: ............. wank’uwa jilt’aski.
Aski amuyt’asa qhansuyapxañani.
Qhansuyaskakiñani.
¿Qhawqhasa pinkupinkumpi wirwinampixa sarthapispha?
Amtatasana 20 mansanillawa q’api apthapisiñapa, ukatha yatiña utana 11 q’apiwa utji, ¿qhawqha q’api mansanillampisa phuqachsna?
20
T S T S
T S T S
T S T S
T S T S
T S T S
Uñxatma, ullma, ukatha wakisiri jakhu qillqma.
paya tunka mayani
paya tunka suxtani
paya tunka payani
paya tunka paqallquni
paya tunka kimsani
paya tunka kimsaqallquni
paya tunka pusini
paya tunka llatunkani
paya tunka phisqani
kimsa tunka
2 tunka1 sapaki
21
Aski amuyt’asa aruskipapxañani.¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa?¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasipxtanxa?
Jilapacha yatiqatasa Pisipacha yatiqataki
Akïri jakhuñakanaru jakhunakapa samichasisa qillqañani.
Yatiqatanakasa uñakipapxañani.1
Amuyt’asina qillqapxañani.
Jumaxa, yatiqatamatha amuyt’asina, ¿ kunsa akïri jakhunakampi wakiyasmaxa?
28 30 24 23 22 21 25 29 20 26 27
T S T S T S24 30 17
22
2 Yapunaka apthapipxañani
T’AQA
¿Qhawqhasa yapunakasana achuqaskpacha?¿Kamachsnasa yapunakasa suma
achuñapataki?
Chakana phunchawina kunaymana thuquri tamanaka utjiritha amuyt’apxañani.
Chakana phuñchawi5YATIQA
Uñanchirinaka Chakana phunchawinakatha
amtapxañani.
Thuqurinakana qhawqhätapatha tantiyapxañani.
Chakana phunchawina maya maya chakananaka uñakipapxañani.
¿Phunchawina thuquñaxa, walja qullqitakiti, pisi qullqitakicha?, ¿kunjamsa amuytaxa?
¿Uka thuquwina qhawqhanïsphasa phusiirinakasa, thuqurinakasa?
¿Qhawqha urasa thuqupxixa maya urunxa?
Kunjamtixa uñtaxa uka kikipa maya thuquri tama rixsma.
Uñjawisatha jamuqampitha amuyt’añani. Chakana phunchawina walja jaqinakawa ukankapxi. Ukanakana yaqhipa jaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa.
24
Chakana phunchawinxa, 14 thuqurinakawa utjäna, ukatxa, qhiparu 8 thuqurinakawa purinipxi. ¿Qhawqha thuqurinakasa phunchawinxa tantachasipxi?
Uñjañani, ullañani ukatha jiskt’awinakaru kutt’ayarakiñani.
Urpi yatiqiri wawaxa akhamathrakiwa kikipa apthapi apsutayna.
14
10 + 4
6 + 2
8
Tunka pusini, tunkaru, pusiru ukhamwa
t’aqxaraki; ukhamaraki 8, suxtaru payaruwa jaljayi.
Paya tunkawa sarthapi, ukathxa
2 sapanakampiwa utji, ukaya paya tunka payani,
satarakiwa.
Pusimpi suxtampixa tunkachiwa.
10
10
10
14 8
10
2
2
2
2 8
25
Nayrayritha tunkayrkama wakichapxañani.
Janïra Urpi puriniñapkamaxa 12 yatiqiri wawanakawa yatiña utaru purinxi, ¿kawkïrinsa Urpixa purinpacha?
Yatiña utaxa, jichha mara 12ri mara phuqaski, ¿qhawqha marasa suyañani 15ri phuqañapatakixa?
10: tunkayri 14: tunka pusiyri 18 tunka kimsaqallquyri
11: tunka mayayri 15: tunka phisqayri 19 tunka llatunkayri
12: tunka payayri 16: tunka suxtayri 20 paya tunkayri
13: tunka kimsayri 17: tunka paqallquyri
Siqita jakhu saririnaka tunkatha tukuykama arsupxañani.
Kusina awkipa taykapaxa jichha maraxa 18 mara panichasitapatha phuqapxani. ¿Akatha 2 maratha qhawqhayri marankapxanisa?
Tantiyasipxkakiñani.
Qhansuyata:
Qhansuyata:
Qhansuyata:
Amuyt’asa qhansuyapxañani.
nayrayri = nayrïri mayayri = mayïri payayri = payïriArunaka qhananchañani
kimsayri = kimsïri pusiyri = pusïri phisqayri = phisqïri
26
Llamayuwina, ¿qhawqha kasta ch’uqinaksa llamayupxtaxa?
¿Qhawqha tupsa ch’uqinaka llamayuwina apsupxirïtaxa?
Tantiyatamatha ¿qhawqha jarphi ch’uqisa wajañataki wakisixa?
Llamayuñana kunjama payllañasa ukanaka rixsupxañani.
Ch’uqi llamayuña6YATIQA
Uñanchirinaka Ch’uqi llamayuriwa sarapxañani. Sarañatakixa ch’uqi yapuniru
yatiyañätanwa.
Llamayuri sarasina phuqata payllasiña yatiqañasawa.
Taqini aruskipapxañani.
Jach’a jisk’a ch’uqinaka jamuqma
Maya maya samini ch’uqinaka jamuqma
Yapunakatha ch’uqixa aski suma llamp’u chuymampiwa apthapiñaxa, jani takisisa, jani jaytasisa, jani ch’anqasisa. Jupanakaxa jacharakiwa. Ukatha qhiparuxa janiwa utxasphati.
27
Samini ch’uqinaka Tunkanaka Sapanaka Jakhupa
chupika
q’illu
larama
Ch’uqina samirinakapa
Jakhunakapa
Jichhaxa samini ch’uqinaka juk’atha waljaru siqichañani.
Jamuqa uñxatma, ukatha ch’uqinakatha jiskhitaru kutt’ayma.
¿Qhawqha jisk’a larama ch’uqisa utji?
¿Qhawqha jacha chupika ch’uqisa utji?
¿Qhawqha janq’u ch’uqisa utji?
Askipacha uñxatapxañani.
28
Wawanakaxa yatiña utana waja lurapxani, ukataki akhama ch’uqinaka qallpawjatha pallanipxatayna.
Ch’uqi apanitanaka pisitha waljaru siqintañani.
Sapa amuyuru “chiqati”(ch) “janicha”(j), ukanakampi phuqachapxañani.
Sutinakapa Ch’uqinaka
Kusi 3
Panqara 5
Willka 12
Qantuta 9
Ispalla 6
Sisa 10
Sutinakapa Ch’uqinaka
Mallku 11
Amaru 2
Inti 7
Anqari 1
Sumalla 8
Saywa 4
Taqpacha wawanakawa ch’uqi apanipxi.
Yaqhipa wawaxa pisiki apanitayna.
Janiwa khitisa jani ch’uqini jutkataynati.
Taqpacha wawawa walja ch’uqi apanipxi.
Walja janq’u ch’uqinakawa utji.
29
Ayllumana ch’uqi phinañanaka sixsupxañani.
¿Jamuqana, qhawqha ch’uqi phinasa ujti?
¿Qhawqha aruwasa maya phinaru mantija?
Sapa mayni arsunipxma. ¿Utamana qhawqha phinasa utjapxtama?
Aruskipapxañani.
Ch’uqi phinañanxa yatiqapxañani jani wali ch’uqinaka ajlliqaña.
Ch’uqi phinaña7YATIQA
Uñanchirinaka Ch’uqi phinanaka uñjiriwa
sarapxañani.
Utanixa yatiyistaniwa kunaymana phinañanaka.
Jani ch’uqi phinaña utjipanxa yaqha achunaka imaña yatiqapxañani.
kunanaka tuqitsa = kunanakayritsa Arunaka qhananchañani
Ch’uqixa jakañaniwa. Wakisiwa suma uywaña walja achuqañapataki. Ukhamaraki, suma yäqañawa imañataki, manq’añataki.
30
Panitha panini jisk’a qalanakampi anatapxañani.Ururi mamasti 19 tupu ch’uqiniwa, ukatxa awkipaxa 5 tupumpi waxt’i ¿Qhawqha tupu ch’uqinixisa?
Willka tataxa jaqinakampiwa irnaqaski; 24 jaqixa ch’uqi lakisipki, 8 jaqixa ch’uqi phinasipki. ¿Qhawqha jaqimpisa irnaqatayna?
Ururi mamaru luraña yanapañani. Sapa tuputxa maya jisk’a qala uchañani. Ukatxa qalanaka jakhuñani.
¿Qhawqha qalanakasa jakthapipanxa?
T S
yanapiñani = yanapañaniArunaka qhananchañani
19
24
10
20
10
20
10
5
8
1
6
Qhansuyata:
31
Amaru tataxa 12 ch’uqi kustalaniwa, jupaxa 7 kustala phinanti. ¿Qhawqha kustalasa jani phinata utjpacha?
Jumaraxa mayja tuqitha apsurakma.
Q’alpacha Apaqata
12 - 7 =
30 - 7 =
30 - 7 =
-
Jakhunaka apaqañatha anatapxañani.
Akïri apaqañanaka qhansuyarakiñani.
a. chh.
ch. ch’.
18 9 36 827 8 34 6
Aka pixtunaka lurañani.
12
Qhansuyata:
Qhansuyata:
T S
3 0
7
32
¿Yaqha yänakampi kunanaksa chhalañaxa?, ukanaka qillqañani.
Amuyupxañani.
Qhatuna chhalaña8YATIQA
Uñanchirinaka Awichana arupa ist’apxañani. Kunaymana yänaka
chhalañataki wakichapxaraksnawa.
Awicharu ist’awsinxa chhala tantiyaña yatiqañasawa.
¿Kuna pachatsa chhalaña utjpachäna?, uka yatxatpxañani.
Aski tantiyipana ¿kawkïrisa walïsphaxa?, ¿chhalasiñati?, ¿jani ukaxa qullqimpi alasiñacha?
¿Qhawqha jawasa phuxtumpisa maya sañu phukuxa chhalasiñaxa?
jiskt’aña = sikt’aña kasta kasta = kunaymana Arunaka qhananchañani
Puqutanakampi
Jayumpi
Ch’uxña manq’anakampi
Nayra pachatxa tunu awkinakasaxa janiwa qullqimpi alasipxirïtaynati. Manq’añanakampi yänakampi turkasiña, chhalasiñawa utjirïtayna.
33
Wakichataru jakhunakampi phuqachma.
Uka jakhunakataki wakichata uñxatasina, qillqma: 3mpi qalltiri jakhunaka:
4mpi qalltiri jakhunaka:
¿Qhawqhatha qhawqhatsa 20, 30. 40, 50 jakhunaka jilxatixa?
Katitaxa Saywaru pilutanaka jakhthapiña yanapani, tunkatha tunkatha qutuchapxani.
Jiskht’aru kutt’ayma.
¿Qhawqha tunkachata qutusa utji?
¿ Qhawqhasa jani qutuchatäki?
Jakthapipana, ¿qhawqha pilutasa utji?, ukanaka maya ch’ikumpi uka wakichataru uchma.
30 7 6U 3D
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
10 15
20 23
31
45
50 57 59
Maynïri qillqaña pankamaru, tunkanaka sapanaka amtasina, paya jakhunakampi maya wakichata munatamarjama lurma.
T S
3 6
34
Uka wakichatana luratanakawa utji. Ukanaka uñtasina, mayjatha pachpa jakhunakampi lurma.
Tunkachiri tunumpi phuqhachma.
Aski uñxatasina, wakichata kajunaru jakhumpi phuqhachma, ukatha ullarakma.
27
Urpi Killa Kusi
42
2T 1T 12S7S 10 10 7
Sapanaka, tunkachma
Sapanaka tunkanaka lurma
Uka jakhunaka wakichata
kajunaru uchmaJakhuna sutipa
ullma
32
45
T S
T S T S
T ST S
T S
20 uwija 40 wallpa
30 waka 50 allpachuUllaña Ullaña
Ullaña Ullaña
35
Aski amuyt’asa aruskipapxañani.¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa?¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasipxtanxa?
Jilapacha yatiqatasa Pisipacha yatiqataki
Yatiqatanakasa uñakipapxañani.2
Amuyt’asina qillqapxañani.
Jumaxa, yatiqatama amuyt’asina, ¿kunsa akïri jakhunakampi wakiyasmaxa?
Maya tataxa 38 ch’uqi kustala llamayu, ukatxa maya qhawqha alxaqxiwa. Jichhaxa 27 ch’uqi kustalwa imaski. ¿Qhawqha ch’uqi kustalsa alxpacha?
Qhansuyipana:
36
¿Kuna kamachinakasa juyphixa apani?¿Kunjamasa juyphi pachana aski suma
sarnaqapxsnaxa?
3Juyphina kamachinakapa yäqapxañani
T’AQA
Chuymani tata mamanakasa yatirakisphawa.
Maynïri laphinakatha phaxsinakana sutipaxa thaqtañäsphawa.
Maya juyphi arumana 6 kustala ch’uqixa waranuqataxa, ¿qhawqha tupsa ch’uñuxa aptasispaxa?
Tantiyapxañani , maya aruwa ch’uqiti, jani uka, maya aruwa ch’uñucha jilpacha chanïpachaxa?
Aski yatxatasina aruskipapxañani.
Jallu pacha
Awti pacha
Jisk’a tutukanakawa muyu muyu sarnaqi, ch’isi thayasa quta chiqatha
thayt’anirakiwa. ¡Juyphiniwa!
jiskt’aña = sikt’aña Arunaka qhananchañani
Achachilana arupatha ist’asina, walja juyphi, pisi juyphi tantiyapxañani.
Juyphi sank’awi9YATIQA
Uñanchirinaka Mayni yatiri achachila yatiña
utaru jawsayapxañani, juparuxa juyphina sank’awipatha jiskht’apxañani.
Juyphi thayanakatha amuyt’apxañani.
Juyphi pacha phaxsinakana sutinakapa qillqapxañani.
sansawi = sank’awi
Jiwasanakatakixa juyphixa aski wakisiriwa. Ukampiwa ch’uñu, kaya, tunta lurapxtana. Ukhamarakiwa, aruwatha, tuputha, kilutha, qullqiru alxasipxtana.
38
Aski ullasina, amuyusina kutt’ayma.Katalina, Urpi, Anampixa, juyphi phaxsina, isañu qhati akhama thayachapxatayna.
Tantiyapxañani.
Maya wakichataru, sayt’unakampi uka isañu thayachatanaka uñachayma.
Uka arsutanakaxa chiqati janicha ukanaka qhananchma.
Anaxa jilpacha isañu thayachatayna.
Katalinaxa pisiki isañu thayachatayna.
Katalinaxa 5 isañumpi jilpacha Katalinatha sipana thayachataynaxa.
Urpixa 8 isañu pisiki Anatha sipanxa thayachataynaxa.
Anaxa 2 isañu jilpacha Katalinatha sipanxa thayachatayna.
(chiqa) (jani)
(chiqa) (jani)
(chiqa) (jani)
(chiqa) (jani)
(chiqa) (jani)
Imillanaka Katalina Urpi Ana
Qhawqha isañu 15 9 17
5
10
15
20
Isañu thayachata
Isañu thayachirinaka
Isañu
thay
acha
tana
ka
39
Yatiña utanxa 44 wawanakawa utjäna. Juyphi pachasti akhamarakiwa usuntapxatayna.
Ch’uxu usuninaka
Jurma usuninaka
Mallqa usuninaka
Wich’u usuninaka
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18
¿Qhawqha wawasa ch’uxu usunimpi, jurma usunimpixa? Jakhu chinqanchirimpi yatxatma, uka pachpa mayjatha lurarakma.
Jichhaxa wakichataru, qhawqhanisa usutanaka uka uchma.
Usuninaka Ch’uxu usuni Jurma usuni Mallq’a usuni Wich’u usuni
Wawanaka 18 16 6 4
Amuyt’asina chiqachapxañani.
1618
¿Qhawqha wawasa mallq’a usunixa? , ¿qhawqha wawasa wich’u usunixa? , ukanaka qillqma , ukatha kawkïri ch’ikusa wakisi uka uchma (<, >,=) ukatha tupayarakma.
T S
10
14
8 6
18 16
20 10
40
¿Alaxa pachana kuna sutini warawaranaksa uñt’apxtana?
Chakanaxa, ¿qhawqha warawaranisa? Jiskht’apxañani.
¿Kawkïrinakasa juyphi sarayiri warawaranakaxa?
Juyphi sarayiri warawaranaka 10YATIQA
Uñanchirinaka Maya arumana warawaranaka
unch’ukipxañani.
Awki taykasaruwa qutu warawaranaka tuqitha sikt’apxañani.
Qutu warawaranaka uñch’ukisinxa sarawinakapa yatxatañasawa.
qutu warawara = ch’ixiArunaka qhananchañani
Taqiniwa arsupxañäni.Alaxa pachana walja warawaranaka uñasi ukaxa, wali juyphiwa utjani sapxiwa.
Uñjatasatha amuyapxarakiñani. ¿Kunjamasa qutu warawaranakaxa? ¿Qhawqha warawarasa jaksuptanxa qutu warawara satanxa? ¿Kunatsa yaqhipa chiqanxa qutu warawaranakaxa ch’ixi sata?
Juyphi yatiyiri warawaranaka sixsma.
41
Mallku Ururi Kusi Panqara Amaru
Maya jayp’uxa phisqa wawawa jacha warawaranaka jakhupxi.
Wakichata uñxatasina, jakhuta warawaranaka jilatha pisiru qillqantma.
Jichhaxa jakhu chiqanchiriru pisitha jilaru siqichma.
Ullasina amuyt’apxañani.
Nayaxa 35 warawara jakhtha.
Nayaxa 25 warawara jakhtha.
Nayaxa 40 warawara jakhtha.
Nayaraki 10 warawara jakhtha.
Nayaxa jakhurakthawa 15 warawara.
Sutinaka Warawara SiqiKusi 40 1ri
Mallku 35 2ri
UruriAmaruPanqara
jilapacha = alluxa = walja = wamphi = yamphi Arunaka qhananchañani
0 5 10 15 20 25 30 35 40
42
Yänaka Qhawqha Uchawi
T’uxu
Punku
8ri
Yänaka Qhawqha Uchawi
9ri
Q’alpacha yuqalla imilla wawanakaxa, yatiña utana utjiri yänaka jakhthapipxani, ukanaka maya wakichataru, jakhupa qillqma.
Jichhaxa kawkïrinkisa uka siqichma. Akhama:
Qhiparuxa uka apsutanaka maya jakhu chiqanchiriru, uka yänaka uchma akhama: 1ri. 5ri. 10ri, 16ri
1ri
4ri
10ri
2ri
5ri
15ri
3ri
6ri
16ri
kawkïri = kawchhapiArunaka qhananchañani
0 5ri1ri 10ri 15ri 20ri
43
¿Kuna pachasa uka aytanaka lurasixa?
¿Uywanaka mirañapataki ayta luqtapxi ukaxa, ¿kamachisa uywanakasaxa?
¿Qhawqha jaqisa ayta lurapxixa?
Willka tataru luqtasina, suma maraniti, jani ukaxa, mach’a maranicha uka yatipxañani.
Mara t’aqa katuqaña11YATIQA
Uñanchirinaka Willka tataru luqtaña
uñjapxañani.
Paqu yatirina arupa ist’apxañani.
Suma chuymampi katuqapxañani.
Jamuqa unjawäsina amuyapxañani. Aka mara t’aqana taqi jaqiwa Pachamamaru mayisipxi suma jakañataki, uywanaka mirañapataki, walja yapunakaxa achunaka churañapataki.
Kamisatixa intixa mara t‘aqa chika urunxa taypi pachanki, ukhampacha jamuqapxañi.
44
Amaruxa utapatha yatiña utaruxa 15 k’atana puritayna, Urpisti 20 k’atana. Katitaxa Amaruna kullakapawa, jupasti 25 k’atana puritayna, jupaxa k’achatha saratayna
Jichhaxa pachanaka siqichma nayrïri lurata uñxatasina. ¿Khitisa nayraqata puritayna?.
Jichhaxa qhawqha pachatsa Amaruxa yatiña utaru puritayna, ukhamaraki ¿qhawqha k’atatsa purpacha utaparuxa?
¿Qhawqha urusa yatiña utaru sarapxi?
¿Qhawqha urunisa maya simanaxa?
¿Qhawqha phaxsinisa maya maraxa?
Chuki wawana utapa
Urpi wawana utapa
Yatiqiri wawanakana chillqinaka luratapa jakhupxañani. Sapa mich’ixa 10 chillqirjama satawa.
Sutinaka Pacha Siqi
Amaru
Urpi
Katita
Qhansuyata
45
Aka phaxsina, kuna phasinakasa alaxa pachana uñasi, ukananaka qhananchma.
Marana phaxsinakapa qillqma.
Uka phunchanakaxa qhawqha pachansa apasi , ukanaka pisitha jilaru siqichma.
¿Kuna pachansa ch’uñuchañaxa?
Mara phuqhaña Machaqa mara Piluta takiña
Maya uru Maya uru 90 k’ata
Maya ura Paya uruyt’a Maya uru
Siqichañani Achunaka
1ri
2ri
3ri
4ri
D L M M J V S
1 2 3 4 5 6 7
8 9 10 11 12 13 14
15 16 17 18 19 20 21
22 23 24 25 26 27 28
29 30
Pacha jakhu uñxatasisa akïri lurma.
JUNIO
Qhawqha urusa sapa phunchawixa, ukaru maya chimpumpi sich’ma.
Pacha jakhu uñxatasina, mirkulisa urunaka uñxatma. ¿Qhawqhatha qhawqhatsa jakhunakapaxa sari?
Kawkïri phaxsinakasa 28, 30, 31 urunakani, ukanaka jaljtayma.
Ayllumana kawkïri yapu lurañampisa qalltapxi; siwara, ch’uqi, jupha, jawasa, ukanaka qillqma.
46
Arunaka qhananchañani
tupu = kustala ch’uñu williña = ch’uñu allitataña
¿Kunjama ch’uqinakasa ch’uñutaki ajlliñaxa?
Jumanaka tuqina, ¿qhawqha urunsa ch’uñuxa wañsuxa?
¿Jamuqana, ¿qhawqha ch’uñusa qutuchatasa utji?
Uñjawisatha
Maya qutuchatana, ¿qhawqha kilüspasa?
¿Qhawqhanisa ch’uñu takisipki?
Maya kustala ch’uqitxa, ¿qhawqha ch’uñusa sartpacha?
Ch’uqi chuñuña12YATIQA
Uñanchirinaka Ch’uqi llamayuri sarapxañani. Sarañatakixa ch’uqi yapuniru
yatiyañätanwa.
Ch’uñunaka takiñataki qutuchapxañani.
Jamuqa uñxatasina amuyapxañani.
Ch’uñu apthapiñanxa, taqi jaqinakawa warurt’apxi, ukhamaraki, suma junt’u amparampiwa sixinakaru imapxi.
47
Ch’uñu tupuñanakatha tantiyt’apxañani.
Phuqachañani.
Qhansuyañani.
Quli tataxa 12 kustala ch’uñu ch’uqi wakichi. Maya kustala ch’uqixa = 4
aruwaniwa. ¿Qhawqha aruwasa q’alpachaxa?
4 8 12 16 201 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
3 6 91 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
+4 +4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
Amaru tatasti 3 kustalathkama 11 kutiwa karitillatha ch’uñu ch’uqi api.
¿Qhawqha kustala ch’uqsa ch’uñuñataki q’alpacha appacha?
48
Arunaka qhananchañani tunkachiri = tunkata tunkata sariri
Jamuqa uñxatasina uka amuyunakaru phuqachma.
Uñxatapxarakiñani.
Quli tatana ch’ullqupaxa p’iqipa .
Ch’uñu kustalanakaxa ukankiwa.
Uraqinkiri ch’uñu kustalanakaxa qawayankiwa.
Quli tataxa qhipankiwa.
Karitillaxa Quli tatattha .
Qullunakaxa .
Munisipalampi uka yatiña utampiwjanxa, ¿kuna utasa ukawjankixa?
¿Kuna utanakasa qullaña utana ch’iqäxapankixa?
5
4
3
2
1
01 4 7 102 5 8 113 6 9 12
49
Aski amuyt’asa aruskipapxañani.¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa?¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasipxtanxa?
Jilapacha yatiqatasa Pisipacha yatiqataki
Yatiqatanakasa uñakipapxañani.3
Amuyt’asina qillqapxañani.
Jumaxa, yatiqatama amuyt’asina, ¿akïri wakichatampi kunsa wakiyasmaxa?
Martinu tataxa 4 kustalathkama 8 kutiwa ch’uqi api, Willi waynaraki 5 kustalathkama 7 kutiwa aparaki ¿khitisa jilpacha apixa, khitirakisa pisiki apixa?
Siqi Suti ¿Qhawqhsa api?
1ri
2ri
50
40
30
20
10
50
4 K’umara janchisataki wakichasipxañani
T’AQA
¿Kamachisa jani thaya pachana isistana ukjaxa?¿Kunjamsa isisiñätanxa janchisa
k’umaräñapatakixa?
Arunaka qhananchañani
¿Jiwasaruxa kuna usunakasa jilpacha katchistuxa?
¿Qura qullanaka pisi qullqitakiti, jilatakicha, marka qullanakatha sipanxa?
Allqamarini aylluna wamphi wawawa usuntapxatayna. Yatxatasina qhansuyapxañani.
jamuqata = rixsuta p’urp’uña = khatatiña
Yatxatasina qhansuyapxañani.
Qura qullanaka thaya usunakataki uñt’apxañani.
Usunaka khitarpayaña 13YATIQA
Uñanchirinaka Qullaña yatirina arupa
ist’apxañani.
Qura qullanaka thaya usunakataki irnaqapxañani.
ch’uxu usuninaka
jurma usuninaka
wich’u usuninaka
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20
Allqamarini aylluna usuntiri wawanaka
Usuntirinaka jakhuta
Usun
aka
¿Kuna usumpisa jilapacha usuntapxatayna?, ¿qhawqhanisa?
¿Qhawqhanisa q’alpacha usuta wawanakaxa?
52
Kuna yänakasa Kusi nayraqatankixa ukaru chupika chimpumpi (x) uchma.
Kuna yänakasa Kusi qhipäxankixa ukaru maya larama sich’impi qhananchma.
Kuna yänakasa Kusitha alaya tuqinkixa ukaru maya ch’uxña chimpumpi (x) uchma.
Kusina saratapa maya samimpi qhananchma, kawkiru saratapasa ukaru sich’inakampi arktayma. Chupika uñanchapatha qalltma, ukatha kunsa alasi sapa sarawina uka qillqma.
Uñxatatt’asina lurapxañani.
53
Mayïrinki, payïrinkiri wawanakaxa qullqi irthapiyapxatayna pilutanaka alañataki, ukatha akhama irthapipxatayna.
Maya sich’impi kikipa chanini qullqinaka jakisiyma.
Qhawqhampisa maya punchsa qullanaksa alasmaxa. Ukatha, uka qullqinakaru muyt’ayasa sapa maynitaki wakisiri qhananchma.
Yatiqiri wawanaka Qullqi irthaphita Qullqinaka
Mayïrinkiri 15 sulisa
Payankiri 32 sulisa
S/. 90S/. 15
54
Arunaka qhananchañani sawuri = sayuri chusi = chhusi
¿Qhawqha jaruchi umampisa t’awra tiñiñatakixa phukuru warantpacha?
¿Qhawha pachatsa tiñita t’awraxa wañt’asphaxa?
Awayuxa, ¿kuna saltanakanisa?
Isinaka wakichaña14YATIQA
Uñanchirinaka Isi p’itiri mamaru uñjañasawa aski
wakisispha.
Qaputanaka khiwiña yanaraksnawa.
P’itiri uñjasaxa qaputanaka khiwiqaña yatiqapxañasawa.
Uñjasina aruskipapxañani.Awayu sawuri mamanakaxa akhama sapxiwa: “Maya suma saltani p’itani awayuxa, jaqiruxa wali k’uchisiyixa”.
chiqa sich’inkama saltanaka
k’ullk’u sich’ini, q’iwi sich’inimpi
Sawunakaru kunaymana saltanakampi phuqachañani.
55
Akïri jakhunaka pisitha jilaru siqintma.
Jamuqa uñxatañani.
Nayraqatankirina uñjtanwa, purapa yanakaxa ukjapurakiwa.
Payïrinkiriru paya chiqanchirimpi uchxatma kikipa jathinïñapataki .Jakhthapiñataki jakhunakampi phuqachma.
55, 51, 50, 53, 52, 56, 54, 60, 59,58, 57
43, 28, 37, 40, 26, 34, 31
79, 39, 59,29, 49, 69, 19
9 82 338
1 2
56
Aski uñxatasina lurapxañani.Urpixa marka qhaturu naranja alxañataki apatayna. Arumaratxa 20 naranja alxatayna, jayp’usti 30 naranja, niya sarxaruñatakisti Willka waynawa qhaturu purini, ukatha jupaxa 40 naranja alasiraki.
Ukanaka aka wakichataru qhananchapxañani.
Jathi tupuñanaka uxatasina.Chiqanchirinakampi phuqanchañani ukjapuräñapataki.
10 94 559
1 2
10
10
1010
10
10
10
10
10
¿Qhawqha naranjasa alxataynaxa?
¿Kuna pachasa jilpacha alxixa?
¿Jayp’uxa 30 naranja alxchi ukjaxa, nayra qhawqhsa alxpachäna? ¿Qhipatha qhawqhrakisa alxarakïna?
57
Uka sawuta chusina qawayanakapaxa ¿qhawqha chhiyanïpachasasa?
Uka chusixa, ¿qhawqha saminisa?
Uka chusi uñxatma, ¿kuna saltanakasa utjixa? Ukanakatha aruskipapxañani.
awayu chala
sapa khallaniki
kustala
papa khallani
chusi
Arunaka qhananchañani
yanapipxañani = yanapapxañani
Sawu tilañasti khallani jani khallani sawunaka uñt’apxañani.
Chusi sawuña15YATIQA
Uñanchirinaka Sawuri mama thiya
sarapxañani.
Chusi tilaña yanapapxañani.
¿Kuna yaqha sawuta isinakasa utjaraki?
Jamuqa uñjawisampitha amuyapxañani.
Chusisa awayusa kunaymana saltanakani k’ilinakaniwa; ukankaskiwa aymara markasana yatiwinakapaxa. Uka k’ilinakasa saltanakasa maya maya amuyuniwa, ukarjamawa kuna isisa apnaqaña.
Qhawqha khallani tilañasa akïri sawunakaxa, ukhamarjama tupayma.
58
10
Lupi kullakaxa chusi sawuyañatakixa 18 juñi ch’anka kunaymana samini alanitayna. Qhipa uruxa wasitampi 29 ch’anka juñi alaniskakitaynawa. ¿Qhawqha ch’anka alatanisa?
Qhatunxa kajunatha piñanaka alxapxi. Sapa kajunana 10 piñawa utji.
Uka jaljata tunkachirinakaxa maya tunkachatanakampi kikipäñapawa. ¿Kikipapuniti?, ¿janicha?
Nayraqata alata qhipa alta q’alpacha
Aski tantiyt’asa jakthapipxañani.
18
10
10
29
8
20
20
8
9
2 7
kajunawa utji tunkanakawa utji
piñawa utji sapanakawa utiji
sapanaka tunkanaka
T S
10
10
10
10
10
10
10
10
59
Manq’añanakatha munañatha aruskipapxañani; ukataki yatiña utankiri wawanakaxa munataparjama ajllisa jaqtaña amtapxani.
Uka ajlliña jaqtata wakichata kajunaru, ukatha, jakhurimpiru phuqachapxañani.
Jichhaxa, uka jakthapitanaka waljatha pisiru siqintapxma.
Phisqa tunka phisqani
Akhamawa sapanqatataki mistutayna, qhansuyapxañani.
T S
5 5
T S T S
T S T S T S
Jiwra kaltumpi arusani challwa thaxtimpi
munirinaka
Chayrumpi kankachumpi
munirinaka
Ulluku kaltumpi wank’u kankampi munirikama
Tantiyasipxkakiñani.
60
Yatiqiri wawanakaxa Titiqaqa quta uñjaña munapxatayna. Jupanakaxa ayllupatha chupika awturuxa 32 mantapxatayna. Mayninakaxa q’illu awturuwa mantapxarakïna.
Chupika awtuna Q’illu awtuna Qhipa chupika awtuna
Ukatha q’illu awturuxa 13 jila wawanakawa chupika awtutha sipanxa mantapxatayna, ukhamaxa, ¿qhawqha wawasa q’illu awturu mantapxataynaxa?
Chupika awtuna 32 utji, ukatha 20 wawampiwa mantapxani. Jichhaxa, ¿qhawqha wawanakasa uka awtunkapxani?
Ukhamaxa, ¿kawkïri awturusa waljapacha wawa mantapxataynaxa?
Jichhaxa ukanaka akïri jakhuri kajunaru qillqañani.
Chupika awtuna Q’illu awtuna
Jakhunakaru arktayasisa phuqacharakiñani.
T S T S T S
13
50 52 54
99 98 97
20 25 30
Tantiyasipxkakiñani.
61
Yatiqatanakasa uñakipapxañani. 4Aski amuyt’asa aruskipapxañani.¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa?¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasipxtanxa?
Jilapacha yatiqatasa Pisipacha yatiqataki
Chiqa jakhupa katjasisa, (X) sich’impi chimpuñani.
¿Qhawqhasa 25 +9?¿Kuna jakhusa jutpacha? 14, 18, 22, ........ a) 35
ch) 34 a) 24ch) 23
chh) 29 ch’) 259chh) 25
ch’) 26
Amuyt’asina qillqapxañani.
Jumaxa, yatiqatama amtasina, uka qullqina 10 chanipa uñxatasina, kikipa uka 5 jiru sulisanakaru jaljayma. Ukhamaraki 2 sulisa, 1 sulisa qullqinakampi papila qullqina chanipa sixsma.
62
¿Kunjamasa ayllusana jaqichasiñanakaxa saraski?
¿Jaqichasiwinakatha kunanaksa suma jakañataki yatiqañäpxtanxa?
5 Jaqichasiritaki utachapxañani
T’AQA
Kuna achunaksa jilpacha phawapxi ukanakatha yatiri jilatanakaru jikhst’apxañani.
¿Qhawqha chachasa siwara jawq’asipki? ¿Siwara jawq’añana lawanaka jach’ati, jisk’acha,
kunjamsa tupupxsnaxa? ¿Qhawqha chacha warmisa siwara jawq’añankapxi? ¿Qhawqha jaqisa jiwra jawq’añankapxixa?
¿Qhawqha juyra tupusa utjixa?
Satuka mamaxa, 34 juyra tupu aptatayna, jilaparaki 22 tupu aptarakitayna, mayni masiparaki 20 tupumpi. Taqpachani, ¿qhawqha tupsa aptapxpachaxa?.
Jamuqampitha uñjatasampitha aruskipapxañani.
Arunaka qhananchañani
jiwra = jupha juyra = waña achunaka
Phawata achunaka apthapiña16YATIQA
Uñañnchirinaka Awkisaru juyranaka jawq’aña
yanapapxañätanwa.
Siwara, awina, jawasa, jawq’añxata amuyapxani.
T S
Kuna pachatixa yapu puquntxi ukjaxa, taqi jaqiwa jisk’a jach’awa yanapasipxtana.
+
64
a) Taqpacha chuymani jaqinakatha sumirunïpxänaxa.
ch) Sapa warmixa 2 wawanïpxiwa, ukjpachaxa wawawa.
2 kimsachataxa kunatixa 2 + 2 + 2 =
chh) Sapa tirsikluxa 3 llantaniwa, ukjpachaxa
3 kimsachatapaxa........kunatixa 3 + 3 + 3 =
Jichhaxa jakhu chiqanchirimpi lurapxañani.
Jakhunaka payachaña lurapxañani.
Jichhaxa uka uchatanaka tupma.
Sumirunaka
1 1 1
2 2 2
20
30
45
20
30
45
10 1010 10
20
30
45
40
40
Wawanaka
Llantanaka
Amuyupxañani.
T S
T S
T S
Jamuqa uñxatasina qhananchapxañani.
65
Akhama Martinaxa alxasina qullqi apti. Sapa kutina, ¿qhawqhsa alxatayna?
Urpixa qhatuna ch’anka alxatanaka uñachayistu.
¿Kunjamsa apstaxa?, uka yatiyma.
Jichhaxa jakhunaka ullasina, sutipa qillqma.
Ch’ankanaka Arumaraki Jayp’u Q’alpacha
Kisananaka 4 6
Juñinaka 6 5
Amuyupxañani.
Alwatha alxata Jayp’u alxata
66
Uka panichasiña phunchawina ¿qhawqha chacha warmisa utji?
Uka panichasirinakaxa, nayraxa yaqha yaqhawa utjasipxäna, ¿jichhaxa mayaruti tukupxi?, ¿kamsapxsnasa?
Thuquri jaqinakaxa kunaymana samichata isiniwa, ukanakatha arsupxañani.
1 chacha + 1 warmi = 1 chacha warmi
Panichasiñaxa wiñayatakiwa maya chachampi, maya warmimpi maya
janchiru tukuñawa, maya utaru maya chacha warmisu.
Jamuqa uñxatasina, uñjatampisatha aruskipapxañani.
Jaqichasirina sarthapiwipatha amuyt’añani.
¿Qhawqha jaqinakasa utjpacha jakthapitanxa?
Aylluna jaqichasiña17YATIQA
Uñanchirinaka Kasariri utjipanxa, uñjiriwa
sarapxañani.
Panichasiri uñjatasa amtasina, mallkuna arupa ist’apxañani.
Jaqixa janiwa ina pampatha uñstktanti, jiwasa maya warmimpi chachampi mayachasitatha utjtanxa. Jupanakawa jiwasana awkisa taykasaxa.
Jaqichasiritha amthasipxasinxa, jupanakatha amuyapxañani.
67
Aski amuyt’asa phuqachma.Jaqichasirixa apxatanaka katuqatapa akhama jakhunampi lip’iyatwa siqintatayna, juparu yanapt’añani.
Sapa julli saltana sutinakapa qillqma.
jaqichasirixa akhama saltanakani isinaka katuqatayna. Uka uñxatasina taytiyt’ma. Mujinanaka ch’uxñampi samichma. Pusi k’uchuniru chupikampi samichma. Wiskhallanaka laramampi samichma.
¿Qhawqha mujinanakasa utjixa?
¿Qhawqha pusi k’uchunisa utjixa?
Uka saltanxa, ¿qhawqha muyusa pisixa wiskhallanakatha sipanxa?
70 72 74
80 79 78
20 24 28
69 67 65
68
Amuyupxañani.
Sillp’a saltanakaxa q’achini, ukhamaraki qawayaniwa, q’achinakaxa chupika ch’aqaniwa, qawayaraki paya ch’aqa jakisiyiriwa.
Sapa q’achiru chupikampi samichma, qawayanakapxa laramampi samichma.
Maya chiqachirimpi ch’aqanakaru chiqa sich’inaka jakisiyma, ukatha amuyunaka phuqachma.
Sapa mayni samichma ukatha q’achinaka chupikampi samichma, qawayanakapxa laramampi samichma.
Taqpachaxa kimsa q’achini qawayani
Taqpachaxa ukaxa q’achini qawayani
¿Qhawqa saltanakasa 3 q’achinixa?
¿Qhawqasa 4 q’achinixa?
¿Qhawqa saltasa 4 qawayanakanixa?
69
¿Qhawqha tupuñanisa? Maya chimpumpi (x) uchma.
ajanu
qichu
q’achi
ch’ina
¿Kunjama uñtasinisa sapa ajanupaxa?
¿Qhawqha ajanunisa?
Sapa yänakana uñnaqapampi uka julli saltanakaru maya sich’impi jakisiyma.
Askipacha uñxatañani, ukatha wakiyawinaka qhansuyañani.
70
¿Utanakaxa kunatsa jisk’araki jach’arakïpachaxa?
¿Kuna saltanakaru uñtatasa utanakaxa?
¿Tukirinakaxa, ¿taqpacha kikipa sumirunkamakiti?
Utachaña qalltañatakixa, ¿kunanakampisa uraqiru luqtaña?,¿kuna yänakasa munasi uta utachañatakixa?, ukanaka rixsusinasamichañani.
Jamuqa uñxatasina arsupxañani.
Uñjawisatha amuyt’arakiñani.
Utachaña luqtañataki Utacha yänaka
Jaqichasiritaki utachaña18YATIQA
Uñanchirinaka Uta utachiri uñjapxañani.
Yatiña utanxa utachañanakatha anatapxañani.
“Machaqa utaru utanuqañatakixa junt’uchawxañawa. Jani ukaxa, supayawa utantawxasphaxa”, sasawa tununakaxa yatiysituxa.
Uta utachaña qalltañataki Pachamamaru luqtaña yatiqañäpxtanwa.
71
Utachawina kunaymana yänakawa apnaqasi, ukana yaqhipaxa jilaqaskiwa ukanaka yatichirixa wawanakaru jakhthapiyatayna, akhama:
Jakhsutanaka sixsutaru samichapxañani.
Akhama wakichataru phuqacharakma.
Kalaminanaka
Machaqanaka Mirq’inaka
22
4
151413121110987654321
Jichhaxa nayrïri luratanaka uñxatasina, jiskht’awinakaru phuqachma. ¿Qhawqha jilt’iri yänakasa machaqäskixa?
¿Qhawqha mirq’i yänakasa utachawina jilt’askataynaxa?
Alikatinaka Martillunaka Lankhu lawanaka
Sinta lawanaka
Utjir
inak
a
Yänaka Qhawqha Kunjamäskisa
Kalamina 15 machaqa
Alikati 1 mirq’i
Martillu 3 mirq’i
Lankhu lawa 2 machaqa
Sinta lawa 5 machaqa
Yänaka
Utachawina jilt’iri yänaka
Aski uñxatasa qhasuyapxañani.
72
Jakhunaka uñxatasina sich’impi sapa jakhuru arktayma, 7 jakhutha qalltasina.
¿Qaltasina, jakhunakaxa pisiruti sari, waljarucha sarixa?
¿Qhawqhatha qhawqhatsa sarixa?
¿Kawkïri jakhusa 89 arktixa?
¿Kuna uywasa mistuxa?
¿ Kuna jakhumpisa qalltasi?
¿Kuna jakhurusa tukuyi?
7 9 1113
151719212325
27
29
313335
3739
414345
47
49 5153
55
5759
616365 67 69 71 73 75 77
7981
83
85
8789
91
9395
97
99
Qalltañani.
Jichhaxa jiskt’awinakaru kutt’ayarkma.
Uñxatasina phuqachapxañani.
73
Yatiqatanakasa uñakipapxañani.5Aski amuyt’asa aruskipapxañani.
¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa?
¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasipxtanxa?
Jilapacha yatiqatasa
Sapa julli saltana sutipa qillqma.
Pisipacha yatiqataki
Paya tupuñani yänaka maya chimpumpi (x) uchma.
Amuyt’asina qillqapxañani.
Jumaxa, yatiqatama amuyt’asina, ¿ kunsa akïri jakhunakampi wakiyasmaxa?
70
90
60 80
50
74
6 Yapu lurañataki wakichapxañani
T’AQA
¿Kunjamsa yapu lurañataki wakichasisipktanxa?¿Kuna kasta jathanaksa yapu lurañataki
wakichañaxa?
Uka uywa uyunakaxa, ¿kunatsa jisk’a jach’a utjpachaxa?
¿Ayllumana uyunakama kunjama saltaru uñtatasa utjixa?
¿Kuna usunakasa jilapacha uywanaka pisiptayi?, ¿kunjamsa jani juk’ampi pisipayañapataki yäqapxañasaxa?
Jamuqa uñxatasina uywanakatha aruskipapxañani.
Arunaka qhananchañani aynacha = manqha tuqi amsta = alaxa
Uywanakaru amtaña19YATIQA
Uñanchirinaka
Awki taykaru uywa uyu q’umachanaka yanapapxañasawa.
Uywanaka qullañsa aski yäqasisa yanapt’arakiñaniwa.
Uywanakasatakixa kunaymana uñnaqani uyunaka uyuchapxañasawa uywanitjama.
Uka yänaka uñxatasina, masinakamampi aruskipasina chaninakapa tantiyma.
76
Allpachu uywanakatha amuyt’añani.
¿Kawkïri allpachusa jilaxa?, ¿qhawqhatsa atipi?
¿Kawkïri allpachunakasa pisikixa?
Sapa wawaxa paya tikampi anataspha ukjaxa, akïrinakawa mistusphaxa: 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12.¿Qhawqhasa jila apsutaxa?
¿Qhawqhasa pisi apsutaxa?
Maya tikampi 2 kuti jaqtapxañani. Sapa wawaxa mistutapa uñxatasina saniwa:¿Khitisa jila jakhu apsuxa?,
¿khitirakisa pisi jakhu apsuxa?,
¿kawkïrisa jilaxa?
Paya tika jaqtasina, ¿13 mistusphati?
Wakisispa, jani wakisispa anatapxañani.
Allpachunaka Janq’unaka Ch’iyaranaka
Jakhunaka 36 24
36 24 2424 36 24
Jichha kawkïri ch’ikusa wakisi ukampi sich’intma ( < , > , = ).
77
¿Kuna urusa Antukuxa, jilapacha, challwa katutaynaxa?
¿Kuna urusa Antukuxa, pisi, challwa katutaynaxa?
¿Antukuxa, martisa uruxa chawllanaka jilti pisikcha katutaynaxa lunisa urutha sipanxa?
Chawlla katurixa ¿qhawqha challwa jilsa, lunisa uruxa katutayna mirkulisa urutha sipanxa?
59 < 64:
72 > 68:
Antukuxa, ¿qhawqha challwanaksa lunisatha juywiskama katutaynaxa?
Maya ch’aqampi (.) jakhu chiqanchiriru qhawqha challwankasa wakichatana utji ukanaka uchma.
Jiskht’awinakaruraki kutt’ayma.
Sapa mayni qillqatama ullarakma.
Uru Katuta challwanaka
Lunisa 72
Martisa 68
Mirkulisa 59
Juywisa 64
50 60 70 80
78
Wanu apsuwina ¿qhawqha jaqisa irnaqasipkixa?
Paypacha utana ¿qhawqha punku, t’uxusa utji?
Uyuna, qhawqha jaqisa lurasipki?, ¿qhawqhanirakisa inakïski?
Aka paya wanu q’ipinakatha amuyt’añani. Ukatha chiqaparu chimpupxañani.
Tantiyt’apxarakiñani.
1 2
Nayrïrixa jilawa.
Payïriwa jilaxa.
Paypacha ukjapurakiwa.
Wanu apsuña20YATIQA
Uñanchirinaka Wanu astiri uñjiri sarapxañani.
Siq’anaka q’ipiñataki apasipxañani.
Jamuqa uñxatapxañani ukatha aruskipapxañani.
Jiwasaxa suma jakañatakixa kunaymana manq’anampiwa jiltaraktana, thurinchasiraktansa. Kikiparakiwa, achunakaxa suma puquñatakixa wanunakampi ch’amanchañawa.
Wanunaka, jaqina q’ipiñataki, asnutha khumuñataki kustalanakaru, tantiyasina, winantapxaraksnawa.
79
¿Qhawqha q’ipsa apspacha Mallku tataxa alwatha chika urukamaxa?
Mallku tataxa inti jalsutpacha chika urukamaxa 4 qutu wanu apsutayna. Ukatxa Anqari sata sullkapasti jayp’u tuqiruxa, 1 qutu 5 q’ipimpi apsutayna.
Mallku tatana apsutapa.
Anqari waynaxa, ¿qhawqha q’ipinaksa lurpachaxa?
Anqarixa, ¿qhawqha kustalampisa apxatañapa, Mallkuna ukjapuräñapatakixa?
1 qutu + 5 q’ipini
10 q’ipi + 5 q’ipimpi
10 + 10 + 10 + 10 =
+++
+ +
===
=
=
+++ 4015
15
15 15
15
5 20
20 20
Amuyt’añani.
Maya qutuchata wanuxa 10 q’ipiniwa.
80
Katitaxa Amayani Pampatha 12 allpachunaka anaktanitayna. Mayni Asiruni Pampatha anaktanitapampixa 54 allpachuwa jakhthapisi, ¿qhawqha allpachsa Asiruni Pampatha anaktanitaxa?
Urpina awichapaxa 90 uwijanïtaynawa. Ukatha, jani pastu utjipana maya qhawqha uwija mayni jaqi masinakaparuwa alxaqatayna. Jichhaxa 70kiwa jilt’xatayna. ¿Qhawqha uwijsa alxpacha?
Qhansuyipana, laphimpi ullañapäskiwa.
Qhansuyipana, wakawa qhatunkaski.
Qhansuyipana, allpachu Asiruni Pampatha ankatanitaynaxa.
Qhansuyipana, uwija alxataynaxa.
90
70
90 70
Aski ullasina amuyma, ukatha kutt’ayma.
Luwisaxa pankapana 50 laphi ullañapawa, 20 laphi ullxatayna, ¿qhawqha laphimpi ullañapäskisa?
Waka qhatuna 90 wakawa utjatayna, ukatha 60 waka alxapxatayna. Qhiparuxa, 25 wakampiwa purinitayna, ¿qhawqha wakasa qhatunkaskixa?
81
Arunaka qhananchañani
¿Qhawqha pachatsa nayra sataxa kutt’ani?
Satañatakixa, jaqinakaxa ch’uqi piwipxi, ¿kunatakisa uka lurapxixa?
Maya marana, ¿qhawqha phaxsisa 30 urunixa?
Kawkïri achusa jaya jaya satañaxa ukaru sich’tma.
qhanuna = qhanana nayra sata = milli sata
Jamuqampitha yatitasampitha arsupxañani.
Yapuchiri tataru jiskht’apxañani, kuna pachasa nayra, taypi, qhipa satanakatha.
Nayra sata21YATIQA
Uñanchirinaka Yatiriru jawsaniñani.
Milli satañat uqinakatha arxatchistani.
Satirinaka uñjirisa sarapxaraksnawa.
Nayra pacha satañatakixa, lumasanakawa yanapasixa. Ukanakawa walja suma achuqañapatakixa.
82
Intixa, ¿qhawqha kustala jilsa Lusilatha sipanxa q’ipitaynaxa?
Irpirixa, ¿qhawqha kustala pisiksa Lupitha sipanxa q’ipitaynaxa?
Lusilaxa, ¿qhawqha kustala jilsa q’ipiñapaxa, Lupina q’ipitaparu jakxatañapatakixa?
¿Lusila jilpachti Irpiritha sipana q’ipitaynaxa?
Uka qhansuyatama yatiyarakma.
Inti tatana irnaqatapatha amuyt’añani.
Inti tataxa Lupi mamampi, Irpiri, Lusila sutini wawanakapampiwatunqu jatha utaparu q’ipipxarakini.
35 kustala q’ipitayna
kustala q’ipi
kustala q’ipini
kustala q’ipini
Masa uruxa
Masa uru
Jichha uruxa
Jichha uru
Arumanthixa
Arumanthi Jurpi uru
30
12
12
Inti tataxa
Lupi mamasti
Irpiri yuqallana
Lusila imillana
Jichhaxa suma siqichasina phuqhachma.
Inti, Lupi, Irpiri, Lusila, ukanakaxa tunqu q’ipipxatayna, aka urunakana q’ipirinakana sutipa qillqma.
Jurphi uruxa
83
Jumaxa utamana kunjamsa lurañanaka apnuqtaxa, jälla uka qalltata tukuykama akïri jakhu siqichirimpi qillqantma. (1ri , 2ri, 3ri, 4ri, 5ri, 6ri, 7ri, 8ri, 9ri.)
Naranja10 kilu
Wayaqa5 kilu
Ullaña panka 2 kilu
10 Phuxtu asukara3 kilu
Maya jathi tupuñampi, yanakana jathipa yatxatma, ukatha ukanaka walja jathinitha pisi jathiniru siqichma.
Wali jathinitha pisi jathiniru uka yänakana sutipa siqichma.
Lurawinaka
Siqintasiña
Yatiqaña
Anataña
Utatha yatiña utaru saraña
Qhawqha pachakisa
Maya k’ataki
Jaya pacha
Alwa pacha
Maya uru pacha
Lurañanakatha amuyusina siqichma.
................ jarisiña ................ yatiña uta saraña
................ alwa manq’aña ................ chika uru manq’aña
................ uywa apthapiña ................ isthapisiña
................ qillqaña ullaña ................ ikiña
Yatiña utana jichha uruna lurawinaka, maya sich’impi jakisiyma.
84
Arunaka qhananchañani
Utanakamana, ¿qhawqha chajriri uywanakasa utji?
¿Qhawqha jaqitakisa jupha phawañaxa?
Maya wayaqaru jupha alatxa, ¿qhawqhampisa alsnaxa?
Jamuqapxañani.
jupha siwara qañiwa awina
qañiwa = qañawa jiwra = jupha
Yatitasatha jamuqampitha aruskipapxañäni.
Jupha phawaña 22YATIQA
Uñanchirinaka Yatichirimpi chika phawiri
uñjiriwa sarapxañani.
Jani phawaña utjipanxa, jilïrinakaruwa jiskht’apxañani.
Taqi jaqitakisa juphaxa aski khusa manq’awa. Nayra tununakasaxa aski ch’ullqi jakañanïnawa.
¿Qhawqha siwara, jupha, awina, qañiwa aliriksna 20 susulisampi?, uka chanipa juyranaka jamuqapxañani.
Jach’a uraqitaki jisk’a uraqitaki, jiwra jathanaka tantiyapxañani.
85
Kusi tataxa, Willka jilapampiwa sukanaka sukachapxi. Kusi tatasti sapapaki 20 sukwa sukachatayna. Willka tataxa niya ukja sukacharaki. Paninpachasti 42 sukanakarakwa lurapxatayna.
Qhipa urusti sarapxarakiwa, ukatxa paninpachaxa 32 suka luraniwapxatayna. Kusi tataxa “nayaxa 20 sukanakwa luraniwthxa” siwa. ¿Qhawqha suksa Willka tataxa sukachaniwpachaxa?
paninpachanasukachatapa
Kusi tatanasukachatapa
¿Qhawqha suka pisisa Willka jilatanxa, Kusi jilatampi ukjapura
sukachañapatakixa?
¿Qhawqsa, Willka jilataxa sukachatayna?
Qhansuyipana:
Qhansuyipana: ........................................... ......................................................................
Willka tatanasukachatapa
Wakiyawinaka qhansuyañani.
2042
T S
3 2
2 0
86
Raymunti sutini tatana chuwanaka, phukunaka, wayachanaka alxañataki qhaturu apäna. Ukana akhama manq’a chuwanaka jupaxa alxatayna: Lunisa uruxa 60 manq’a
chuwa alxatayna Martisaxa 65 manq’a chuwa
alxarakïna. Mirkulisa uruxa 70 manq’a
chuwa alxarakitayna. Juywisa uruxa 75 manq’a
chuwa alxarakïna.
¿Qhawqhsa tuminku uruxa alxasphaxa?
Akïri yanaka siqichañatakixa, wali uñxatma; ukatha kikipa arktayma.
Juk’ampi qhansuyaskakma.
Lunisa Martisa Mirkulisa Juywisa Wirnisa Sawaru Tuminku60 65 70 75
+5 ++5 ++ +5
, ,
,
,
, .
.
Ukhamapuni sapa urusa alxatapa saraspha ukjaxa, ¿qhawqhsa wirnisa uruxa alxasphaxa? ¿Sapa uruxa kikipakiti jilxatixa?
,
87
Yatiqatanakasa uñakipapxañani. 6Aski amuyt’asa aruskipapxañani.
¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa?
¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasipxtanxa?
Jilapacha yatiqatasa Pisipacha yatiqataki
Wakisiriparjama jakthapiwinaksa ukaya jakhuqawinaksa qhansuyma.
Jichaxa, yatiqatasa amtasina, askipacha amuyt’asa qillqañani.
Akïri jakhunakampi maya pitupitu wakiyawi qillqañani.
32 28
88
7T’AQA
Suma satawina qamarapxañani
¿Kunjamasa jichhapachanxa satasipktanxa?¿Kunanakasa wakisi suma satawitaki?
Qacha qullanaka uñxatasina, ¿qhawqha chhiyanakarusa malksnaxa?
Uka jaqina mallkitapa, ¿qhawqha sukäpachasa?
Maya sukaru 5 mallksna ukjaxa ¿3 sukana qhawqha mallkitäspasa? Jumaxa, mallkiskasmasa ukhama, k’isk’i, jak’ajak’a, jayajayaru
qullanaka mallkitha sixsma.
K’isk’i mallkita Jayajayaru mallkita
Jaya jayaru mallkitaxa wali khusawa jili, k’isk’ina janiwa suma jilkiti.
Mallkiri tatana arupa ist’asina, qhawqha chhiyaru mallkiñasa qacha qullanaka, uka yatiqapxañani.
Jamuqa uñxatasina aruskipapxañani.
Qacha qulla mallkiña23YATIQA
Uñanchirinaka Yatiriru jawsaniñani.
T’una qulla mallkiñatha arxatchistani.
t’una qulla = qacha qulla mallkiña = ayruña k’isk’i = jak’ajak’aArunaka qhananchañani
90
Yatichiri mamaxa, yatiña uta manqhana, yatiri wawanaka marapa jiskht’asina, akhama wakichi.
Aka wakichataru phuqachma.
Jichhaxa uka wakichatana utjirinaka, sayt’unakampi lurma.
Aski ullasina, amuyma, ukatha kutt’ayma.
Sutinaka MaranakaKusi 7Urpi 7Amaru 7Mallku 8Quli 6Wara 7Lupi 8Saywa 7Tunupa 6Inti 6
Wawanakana marapa Qhawqhasa
6 marani7 marani8 marani
Puqutanaka QhawqhasaPirasa 5Piña 15Naranja 10Papaya 20Mansana 25
87654321
waw
anak
a
maranaka6 7 8
Pirasa Piña Naranja Papaya Mansana
25
20
15
10
5
Suxta marani wawanaka sayt’unkiri chupikampi samichma, ukatha 8 marani wawanaka larama samimpi samichma, ¿kunsa jani samichata sayt’uxa saña munixa?
91
Yatiña utana yatiqañataki pacha jaljata.
Lima markana sata qallta phaxsina, Waynanakana Urupaxa 23 uruwa.Waynanakaxa 3 urwa uruchasipxi. Uka jach’a uruna nayrïri uru qhipa urumpi chupika samimpi samichma.
Kusixa yatiña utapana sapa yatiqañataki wakichatanakana jakhupa thaqaskäna. ¿Kawkïri yatiñasa walja urani?, ukanaka jakhuñataki wakichma.
Jichhaxa uka yatiña uranaka wakichata jamuqaru pisitha jilaru lurma.
Marana maya phaxsipa uñxatapxañani.
Sapa tuminku uru jach’a qhatuwa. Uka ururu larama samimpi samichma.
Sata qallta phaxsi 4 simananiwa, ukatha taypi sata phaxsixa 4 simananirakiwa. ¿ Qhawqha urusa qhatuxa utjasphaxa?
Simananaka jakhsna, ukjaxa sata qallta phaxsina, taypi sata phaxsimpitha ¿qhawqha urusa q’alpachana utjasphaxa?
T L M M J W S1 2 3 4 5 6
7 8 9 10 11 12 1314 15 16 17 18 19 2021 22 23 24 25 26 2728 29 30
T L M M J W S1 2 3 4
5 6 7 8 9 10 1112 13 14 15 16 17 1819 20 21 22 23 24 2526 27 28 29 30 31
Yatiñanaka Qhawqha kuti Q’alpacha
Uruyt’a L M M J W
8 JAKH ARUSK AKH ARUSK JAKH
9 JAKH ARUSK AKH ARUSK JAKH
10 S A MA R A
11 P CH S P CH S P CH S P CH S YUP
12 STHPH T’IJ P CH S T’IJ P CH S
SATA QALLTA PHAXSI
TAYPI SATA PHAXSI
Arunaka qhananchañani sata qallta phaxsi = sityimpri taypi sata phaxsi = uktuwri
92
Uka lumasanaka uñt’asina ¿yapuchirinakaxa yapunakapatha walja achunakti apsupxi, janicha?, ¿kunjamasa utjawimananxa?
¿Uka jamuqana qhawqha pirasasa panqaraskixa?
¿Jatha ch’uqinaka qhawqhampisa alaraksnaxa?
Pisi marataki Khusa marataki
Sataña lumasanaka24YATIQA
Uñanchirinaka Yatiri achachilana arupa
ist’apxañani.
Jupaxa yapu lumasanaka uñt’ayistani.
Janiwa ina pampaxa ch’uqixa satañäkiti. Nayraqata akullt’aña, ch’alltaña, piwt’aña, ukhamawa. Lumasanakaxa aski yatiyasixa kuna pachasa wakisi satañanakaxa, ukanaka.
Lumasanakatha aruskipapxañani.
Uñt’ata lumasanakana sutipa qillqapxañani.
Walja uñasiri lumasanaka, pisiki uñasiri lumasanaka, awicharu jiskht’asina yatiqapxañani.
93
30
16
Jakhu qhananchirimpi tirinatha anatapxañani.
¿Kunanakasa wakisi? Samichata chiqanchirinaka.
Anatañataki ¿kunjamsa amtapxi? Kimsatha tantachasipxani.
9
8 9 107 6 5
10
15
Samichata chiqankirimpi qhansuyatapa jakma, ukatha arsuta phuqachma.
Jakhu qhananchirinkiri tirinanaka wakisiri jakhunakampi phuqachasina, ¿kunasa kamachixa?, uka uñxatma. Paya tirina uñxatma, ukaxa 12ruwa jakhthapisiñapaxa. Ukatha kikipa phuqachma.
¿Qhawqhampisa 16 jakhuru, 30ru puriñapatakixa wakisisphaxa?
16nitha 30ru puriñataki.
76
5
8910
94
Aski uñxatasina phuqachma.
-1 +1
+1
10
8 20
115
9
86
10 3
79
23
12
1 apaqasa
1 apxatasa 3 apxatasa
1 apxatasa
Jakhu qhananchirimpi 2 tirina sixsma. Ukaxa 13 jakhthapisiñapawa, mayninakaxa 16 jakhthapisiñaparakiwa. Ukatha jakhthapitama phuqachma.
Uka lurata uñxatasina qillqampi qhuqachma, ukaxa, ¿jilxatiti, jani ukaxa, pisiqicha uka paya jakhunxa?
17 jakhutaruxa, ¿qhawqhampisa wakisispha 25ru phuqañapatakixa?
¿Qhawqhasa 17ru wakisixa 25ru puriñatakixa.
13 tirina
16 tirina
95
¿Qhawqha ch’uqimpisa satañanxa sapa qhuyaru uchtanxa? Kunata.
Warminakaxa ¿qhawqha jarphitsa ch’uqinaka q’ipxarupxi satañatakixa?
¿Jamuqatana qhawqha jaqinakasa, uywanakasa utjixa?
Aruskipapxañani.
Jatha jakhuqañana ch’ullaki jilt’aspha ukaxa, wali achuqañapatakiwa.
Jumaxa, piwirakma.
tupu = kustala piwiña = jani jakhusisa ch’uqi apaqasina
Arunaka qhananchañani
Ch’uqi satañatakixa, kunaymana jathanaka ajlliña yatiqapxañani.
Ch’uqi sataña25YATIQA
Uñanchirinaka Ch’uqi jatha wakichirinaka
uñjapxañani.
Ukatxa satañataki wakichaña yanapapxañani.
Jani ch’uqi utjipanxa, ch’uqi alaña tuqitha aruskipapxañani.
Yapu lurañaxa taqi jaqinkiwa. Chacha warmi, jisk’a jach’a, achachila, awicha ukanakawa nayraqata ch’uqi piwiraki, utjaniti janicha ukanaka yatiñataki.
96
Qanlli tatampi Chukini jilatampixa 35 kustala ch’uqi jathanaka alxañataki wakichapxi. Qanlli tataxa 20 kustala wakichi. ¿Qhawqha kustalasa wakichpacha Chukini jilapaxa?
Jupanakaxa 45 kustalatxa, 10 kustalxa jaytanipxataynawaalxañataki. ¿Qhawqha kustalakisa qhiparpacha?
Qanllina wakichatapa Chukinina wakichatapa
T ST S T S
T S
4 5
T S
45 - 10
T S
Qulila Kurmi Tupayipana:
20 15
Kurmi mamasti Qulila mamanpiwa ch’uqi satapxi; Kurmi mamasti 15 sukanakwa satatayna, Qulila mamaraki 20 sukanaka. ¿Qulila mamaxa qhawqha jila suksa satpacha Kurmi mamatha sipana?
35 35 - 20 15
Qhansuyata:
Wakiyawinaka qhansuyañani.
97
Sapa julli salta uñxatma ukatha sutipampi jakisiyma.
t’uyu
putuku
pirwa
tika
muruq’u
¿Kawkïri wakichatampisa maya tika apsusmaxa?, ukaru chimpma (x).
¿Kawkïri wakichatampisa maya putuku mistusphaxa?, ukaru chimpurakma (x).
98
¿Qhawqha tunu amawt’anakasa uñt’tanxa?
¿Khitisa jamuqatankpachaxa?
¿Kuna pachanakansa jupanakaxa utjawäpxataynaxa?
¿Jichha urunakanxa khitinakasa ukhama sartasipki?
Aruskipapxañani.
Wilamasinakaja Marapa
Awkijana
Taykajana
Achachilajana
Awichajana
Jilajana
Kullakajana
Qhawqha maranïpxisa utasana utjirinakaxa, ukanaka qilqapxañani.
Tunu awkinakasa 26YATIQA
Uñanchirinaka Yatichirina arupa ist’asa
tunu achachilanakasaru amtapxañani.
achachila = jach’a tata awicha = jach’a mama Arunaka qhananchañani
Tunu awkinakasaxa walja maranakawa jakapxäna, ukanakatha awkinakasaru jiskht’apxañasawa.
99
Qhawqha marasa jupanakaxa jakapxatayna ukanaka uñt’apxañani.
Tunuachachilanaka
Ukha marawa jakapxatayna.
Juliku tata 71 mara
Quli mama 60 mara
Sisku tata 52 mara
Irma mama 72 mara
Asunta mama 78 mara
Willka tata 80 mara
Sisku tata
52
Tunu amawt’anaka jakawinakapa pisitha jilaru suk’antañani.
Sisku tataxa, ¿qhawqha mara pisisa mama Asuntatha sipana jakataynaxa?
¿Khiti tunu amawt’asa jila mara jakawatayna?
Tata Willkaxa, ¿qhawqha marsa jakänaxa tata julikutha sipanxa?
¿Khitisa 18 mara pisiki jakänaxa mama Asuntatha sipanxa?
Yatxatapxañani.
100
Uñxatasina lurapxañani.Jakhuñampi yanapt’ayasisa qhansuyapxañani. Juliku tatana
jakatapa mara, Sisku tatana jakatapa marampi tupayipana, ¿qhawqha maratsa jalayasipxi?
Kusixa tunu achachilanakaparu yanapasa akhama marpachana qullqi imasitapa jakhthapisi.
Qhansuyipana: Kusixa marpachana qullqi imasitayna.
Qhansuyipana: Jupanakaxa maratha jaljasipxi.
¿Qhawqha qullqisa maya marana imasitaynaxa?
T S
T S
T S
T S7 15 2
T S7 15 2
T S7 15 2
6
6
1
1
101
Yatiqatanakasa uñakipapxañani. 7Aski amuyt’asa aruskipapxañani.
¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa?
¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasipxtanxa?
Jilapacha yatiqatasa Pisipacha yatiqataki
Chiqapa wakisiri jakhunakampi phuqachañani.
Jichha uruxa, 18 uru octubre phaxsitha saraqatäspha ukaxa, ¿kuna urüsphasa maya simana uka mirkulisa uruxa uka octubre phaxsinxa?
Qillqapxañani.
Jumaxa, yatiqatama amtasina, akïri samichatana jakhunakapa uñxatasina, maya pixtu wakiyma.
30
25
20
15
10
5
102
8 Taqinimpisa sumaki jakasipxañani
T’AQA
¿Kunjamasa uywanakasaxa miraski? ¿Uywirinakasasti yanapaskchistuti janicha?
¿Kamachañätansa uywanakasa suma mirañapataki?
Almataki wakichata yänaka uñxatapxañani.
T’ant’a wawanaka, yaqha yänaka, ¿qhawqha qullqimpisa alasmaxa?
Sapa mansana ¿qhawqhampisa alasmaxa? Almataki uka pillunaka, ¿kuna saltanakaru
uñtatasa utjixa?
¿Kunjama jaljatasa uka yänakaxa?
Uñjawisatha aruskipapxañani.
Jiwirinakana urupa27YATIQA
Uñanchirinaka
Almanakana urupa amtapxañani.
Ukatha alma uruna lurawinakatha amuyt’apxañani.
jiwirinaka = almanaka Arunaka qhananchañani
Alma katuqañataki kunaymana yanaka wakichaña yatiqañätanwa.
Tunu awkinakaxa janiwa inamaya jakapkänati, taqisa jupanakatwa yatiqawapxtana kunaymana lurañanaka.
104
Lupixa mamapampi alma phunchawi urunakaxa manq’anaka alxasitayna. Ukatha yatichirixa Amarumupi, Warampi khitatayna, Lupiru alxatanakapa yatiñataki. Ukatha jupanakaxa akhama yatiyaraki.
Jichhaxa uka alxatanaka akïri wakichataru lurma.
Juk’ampi qhansuyapxañani.
Manq’añanaka1ri uruna 2ri uruna
Q’alpachaQhawqha chuwa Qhawqha chuwa
Uwija p’iqi kaltu 20 30
Allpachu kanka 25 40
Challwa thaxthi 15 35
Chicharuna 25 60
Ulluku kaltu 15 20
Aski amuyt’asa qhasuyapxañani.
Uwija p’iqi kaltu
Allpachu kanka
Chawlla thaxthi
Chicharuna Ulluku kaltu
856055504540353025 20 15 10 5
¿Kuna manq’añsa jila alxapxi?
¿Qhawqha chuwanaksa 1ri uruna alxapxi?
¿Qhawqha chuwanaksa 2ri uruna alxapxi?
¿Kawkïri urunsa manq’añanaka jila alxapxi?
105
Maya qhatuna walja isinakawa utjäna; sapa isina chanipa uchatänawa. Ukanakatha yatxatpxañani.
Urpi kullakaxa 50 sulisaniwa, Kusi masipasti 90 sulisani. Jupanakaxa machaqa isinaka alasiña amtapxatayna. Uka qullqimpixa, ¿kuna isinaksa sapa maynixa alasispa? , uka isinaka sixsma.
Maya alxiri jaqixa akhama yatiyatayna.
Uka yatiyatanaka jumaxa samichasa tupayma.
Urpina alasiñapa Kusina alasiñapa
qallutani = q’allatani tanka = sumiru Arunaka qhananchañani
ch’ullu 15
juwuna 15
chumpa 20
sapatu 15
sumiru 25
ch’ullu juwuna chumpa sapatu sumiru
25
20
15
10
5
S/. S/. S/. S/.S/.10 30 30 1540
Amuyt’apxañani.
Isinakana chanipa
Isinaka
chan
inak
apa
106
Kunjamasa siwara, awina, jiwra, jawasa, ch’uqi sukanakaxa, ukanaka jamuqapxañani.
¿Qhawqha uraqirusa uywa manq’anaka phawapxtanxa?
¿Qhawqhasa maya aruwa siwara, awina, ukanakana chanipaxa?
Alañatakixa, ¿kawkïri juyranakasa, awinati, siwaracha, jila chaninixa?
¿Qhawqha chhiyasa siwara sukana manqhapaxa?
¿Qhawqha jaqitakisa awina, siwara, phawañaxa?
¿Jumanakaxa utamana qhawqha siwara arkutakisa phawapxirïtaxa?
Siwara, awina, jiwra sukanaka Jawasa, ch’uqi sukanaka
Arxatawinakatha.
phawaña = qalaña sataña = iluñaArunaka qhananchañani
Uywanakataki phawaña28YATIQA
Uñanchirinaka Yapuchiri tataru jiskt’apxañani.
Uywa manq’anaka phawañatha amuyt’apxañani.
Jamuqa uñxatasina aruskipapxañani
Yaqhipa tatanaka mamanakaxa sapxiwa: “qañiwasa, siwarasa manq’añapuniwa, ukhamaraki janiwa williñati; jupanakaxa jachiriwa sapxiwa”.
Siwara, jawasa, awina ukanakana chanipaxa aski wakisiriwa yatiñasaxa uka alaña tantitañataki.
107
Willka tataxa 9 sukaruwa jawasa satantatayna. Isaku tataraki 16 sukaru alwirja phawarakitayna. Jichhaxa Isakuna, ¿qhawqha sukasa pisixa Willka tatana sukanakapatha sipanxa?
Jilati pisicha sukanakaxa, ukanaka uchma.Willkaxa sukaniwa Isakutha sipanxa.Isakuxa sukaniwa Willkatha sipanxa.
Jichhaxa 73 jakhu 68 jakhumpi tupayasa, ¿qhawqha jakhusa t’aqxi uka 68 jakhuxa 73 jakhumpi jikhthapisiñapatakixa?
Qhansuyata:
Jakhuña uñxatasina qhansuyapxañani.
Jakhuña Jakhumpi Tunkanaka sapanaka
Turkma 1 tunkampi uka 10 sapanaka.
73 7 T 3 S 6 T 13 S
68 T S T S
T S
T S
Jichhaxa yatxatsnawa, ¿qhawaqha sukampisa Isakuna wakisisphaxa Willka tatana sukanakaparu kikipäñapatakixa? Jakhu chiqachirimpi lurarakismawa, yatxtañataki.
0 2 4 6 8 10 12 14 16
Aski amuyumpi qhasuyapxañani.
108
Katitaxa wawanakapampi awina phawiri sarañataki kunaymana puqutanaka markatha alasiwätayna. Ukatakixa sapa puqutana
chanipaxa akhamätaynawa:
Kimsachata jakhu yatiñataki, kikipa jakhuxa kimsa kuti jakhthapiñawa. Ukataki jakhu chiqachirimpi lurma, ukatha samichma.
¿Kuna puqutasa kimsa kuti naranjana chanipäsphaxa?
¿Phisqa latanuxa 1 sulisächi ukjaxa, kawkïri kilu puqutasa kimsa kuti latanu chanipäsphaxa?
Maya kilu chirimuya 12 sulisächi ukjaxa, ¿kuna kimsa kilu puqutsa uka chirimuya chanipampixa alaraksnaxa?
Kimsa kuti 2 : 2 + 2 + 2
Kimsa kuti 5 : 5 + 5 + 5
Arkïri jakhunakampi phuqachma.
Puqutanaka Kiluna chanipa
5 latanusa 1
Papaya 4
Naranja 2
Piña 3
Uwasa 6
Chirimuya 12
55
60
70
60
63
67
65
66
64
Walipacha amuyt’asisa lurasipxkakiñani.
109
Utjawimana, jalluxa waliti purinti, pisikicha?
Yaqhipa yapunakaxa walja umataki, yaqhipaxa pisi umataki. ¿Kawkïri achunakasa ukhamaxa?
¿Qhawqha chuymani jaqinakasa jallutaki luqtasipkixa?
Aruskipapxañani.
Jallumpixa achunakaxa walja puquri; pisi jallumpixa jisk’a achunakakiwa utji; ukanakatha yatipxañani.
Uñanchirinaka
Yatiña utaru yatiri achachilaru jawsaniñani.
Jallu jawsañatha arxatchistani.
Jalluru jawsaña29YATIQA
jallu = pacha qarpa Arunaka qhananchañani
Umapiwa yapunakasa, jaqinakasa, quranakasa walja maranaka jakapxtana. Jani umampixa juyranakasa, uywanakasa pisipxaspawa. Ukatha juparuxa aski yäqañapuniwa.
¿Kuna yänaka jallutaki wakichatasa julli saltanakaru uñtataxa? ukanaka sixsupxañani.
Muyu saltaru uñtatanaka Q’achini saltanakaru uñtatanaka
110
Sapa julli salta uñxatma ukatha sutipampi jakisiyma.
Juli saltanaka Sutipa ¿Kuna saltanakasa ukhama uñnaqani utji?
Yatiqasipxkakiñani.
111
Uñxatapxañani.
Kawkïrinakasa julli saltanakaxa, uka uñxatasina chimpma.
Kuna julli saltsa lurasmaxa uka wakichatampixa. Uka tupt’ma.
LICHI
112
¿Kunjamatsa uwijanaka jaljayayasina jakhusmaxa?
¿Kawkïri allpachusa jila chaninixa? ¿Qachuti, urqucha? kunatsa
¿Qhawqha urusa allpachunakaru ch’uwañaxa?
Jamuqa uñxatasina amuyt’apxañani.
Uñanchirinaka Uywa ch’uwa uñjiri sarapxañani.
Allpachu uywaru ch’uwañatha amuyt’apxañani.
Uywanakaru kunaymana yanakampi t’ikachaña yatiqañasawa.
Uywa ch’uwa30YATIQA
Uywanaka
Maya marana miratapa
¿Qhawqha kuti mirixa?
¿Sapa kutina qhawqsa wawachi?
Jakhthapita Q’alpacha
Wank’u 4 kuti 3 3 + 3 + 3 + 3 12
Allpachu
Ch’iyara ajanuni uwija
Khuchi
payacha = paya kuti kimsacha = kimsa kutiArunaka qhananchañani
Uywanakaruxa aski yäqañawa, jani pisiptañapataki. Aski urucharapita, suma munasita, ukjawa wali mirantixa, maratha mararu.
113
Aka qutuchata uywanaka jakthapipxañani.
Aka wakichata phuqachapxañani.
Quli tataxa paya tama allpachuniwa: qachu allpachunakaukhamaraki urqu allpachunaka.
Jamuqatanxa, ¿qhawqha allpachusa paypacha tamanxa utji?
¿Qhawqha qachu allpachusa jilätaynaxa urqunakatha sipana?
allpachu jilawa
¿Qhawqha urqu allpachusa pisirakïtaynaxa?
Apthapiñani,
Tupayañani,
qachu allpachu tama, urqu allpachu tamampi.
qachu allpachunaka, urqu allpachunakampi.
Qachu allpachunaka Urqu allpachunaka
+ =
=
Allpachunaka Uñjatanaka Payachata Kimsachata
Qachu allpachunaka 17 34
Urqu allpachunaka 11
Q’apacha allpachunaka 28
-
114
Pituta wakiyawinaka qhansuyañani.Urpi kullakaxa 20 allpachuniwa, Kitula kullakasti 14 allpachuniraki.¿Qhawqha allpachunaksa Kitula kullakaxa jakxatañapa Urpikullakampi ukjapura allpachunïñataki?
Paya kullakanakaxa awatiñaru akhama apasipxatayna: Ururikullakaxa 8 t’ant’a, Ch’aska kullakasti 13 t’ant’araki. ¿Qhawqha jilat’ant’anisa Ch’aska kullakaxa? Panipana t’ant’anakapa uñxatipana ¿kawkïrisa jilapacha t’antanixa?
Ch’askaxa ¿qhawqha t’ant’a jilanisa urpitha sipanxa?
Apthapitanaka, uka wakichataru sayt’unaka lurma.
Urpi
Kitulana allpachupa Ukjawa jakxatañapa
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 14 1811 15 19 2212 16 20 2313 17 21 24
20 14 =- 14 20=+
Ururi Ch’aska
13121110987654321
Jaqinaka T’ant’anaka
Ururi 8
Ch’aska 13
Qhansuyata
Awatirinakana t’ant’a apasitapa
Awatirinakana
T‘an
t’a
apat
a
115
Yatiqatanakasa uñakipapxañani. 8Aski amuyt’asa aruskipapxañani.¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa?
¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasipxtanxa?
Jilapacha yatiqatasa
Qhansuyañani.¿Qhawqha sulisa qullqimpisa jumaxa 25 sulisaru yapasma 36 sulisaru puriyañataki?
Pisipacha yatiqataki
Qillqapxañani.
Jumaxa yatiqatama amtasina, akïri jakhunaka yaqha qillqañaru suma qhanstayma, ukatha sapa jakhunaka kimsachayma: 6, 4, 5.
6 4
5
116
I La democracia y el sistema interamericano
Artículo 1 Los pueblos de América tienen derecho a la democracia y sus gobiernos la obligación de pro-moverla y defenderla. La democracia es esencial para el desarrollo social, político y económico de los pueblos de las Américas. Artículo 2 El ejercicio efectivo de la democracia representativa es la base del estado de derecho y los regímenes constitucionales de los Estados Miembros de la Organización de los Estados Ameri-canos. La democracia representativa se refuerza y profundiza con la participación permanente, ética y responsable de la ciudadanía en un marco de legalidad conforme al respectivo orden constitucional. Artículo 3 Son elementos esenciales de la democracia representativa, entre otros, el respeto a los dere-chos humanos y las libertades fundamentales; el acceso al poder y su ejercicio con sujeción al estado de derecho; la celebración de elecciones periódicas, libres, justas y basadas en el sufra-gio universal y secreto como expresión de la soberanía del pueblo; el régimen plural de partidos y organizaciones políticas; y la separación e independencia de los poderes públicos. Artículo 4 Son componentes fundamentales del ejercicio de la democracia la transparencia de las activi-dades gubernamentales, la probidad, la responsabilidad de los gobiernos en la gestión pública, el respeto por los derechos sociales y la libertad de expresión y de prensa. La subordinación constitucional de todas las instituciones del Estado a la autoridad civil legalmente constituida y el respeto al estado de derecho de todas las entidades y sectores de la sociedad son igualmen-te fundamentales para la democracia. Artículo 5 El fortalecimiento de los partidos y de otras organizaciones políticas es prioritario para la de-mocracia. Se deberá prestar atención especial a la problemática derivada de los altos costos de las campañas electorales y al establecimiento de un régimen equilibrado y transparente de financiación de sus actividades. Artículo 6 La participación de la ciudadanía en las decisiones relativas a su propio desarrollo es un dere-cho y una responsabilidad. Es también una condición necesaria para el pleno y efectivo ejercicio de la democracia. Promover y fomentar diversas formas de participación fortalece la democra-cia.
II La democracia y los derechos humanos
Artículo 7 La democracia es indispensable para el ejercicio efectivo de las libertades fundamentales y los derechos humanos, en su carácter uni versal, indivisible e interdependiente, consagrados en las respectivas constituciones de los Estados y en los instrumentos interamericanos e internaciona-les de derechos humanos. Artículo 8 Cualquier persona o grupo de personas que consideren que sus derechos humanos han sido violados pueden interponer denuncias o peticiones ante el sistema interamericano de promo-ción y protección de los derechos humanos conforme a los procedimientos establecidos en el mismo. Los Estados Miembros reafirman su intención de fortalecer el sistema interamericano de protección de los derechos humanos para la consolidación de la democracia en el Hemisferio.
Artículo 9 La eliminación de toda forma de discriminación, especialmente la discriminación de género, étnica y racial, y de las diversas formas de intolerancia, así como la promoción y protección de los derechos humanos de los pueblos indígenas y los migrantes y el respeto a la diversidad étnica, cultural y reli-giosa en las Américas, contribuyen al fortalecimiento de la democracia y la participación ciudadana.
Artículo 10 La promoción y el fortalecimiento de la democracia requieren el ejercicio pleno y eficaz de los derechos de los trabajadores y la aplicación de normas laborales básicas, tal como están con-sagradas en la Declaración de la Organización Internacional del Trabajo (OIT) relativa a los Principios y Derechos Fundamentales en el Trabajo y su Seguimiento, adoptada en 1998, así como en otras convenciones básicas afines de la OIT. La democracia se fortalece con el me-joramiento de las condiciones laborales y la calidad de vida de los trabajadores del Hemisferio.
III Democracia, desarrollo integral y combate a la pobreza
Artículo 11 La democracia y el desarrollo económico y social son interdependientes y se refuerzan mutuamente.
Artículo 12 La pobreza, el analfabetismo y los bajos niveles de desarrollo humano son factores que inci-den negativamente en la consolidación de la democracia. Los Estados Miembros de la OEA se comprometen a adoptar y ejecutar todas las acciones necesarias para la creación de empleo productivo, la reducción de la pobreza y la erradicación de la pobreza extrema, teniendo en cuenta las diferentes realidades y condiciones económicas de los países del Hemisferio. Este compromiso común frente a los problemas del desarrollo y la pobreza también destaca la im-portancia de mantener los equilibrios macroeconómicos y el imperativo de fortalecer la cohesión social y la democracia.
Artículo 13 La promoción y observancia de los derechos económicos, sociales y culturales son consustan-ciales al desarrollo integral, al crecimiento económico con equidad y a la consolidación de la democracia en los Estados del Hemisferio.
Artículo 14 Los Estados Miembros acuerdan examinar periódicamente las acciones adoptadas y ejecutadas por la Organización encaminadas a fomentar el diálogo, la cooperación para el desarrollo inte-gral y el combate a la pobreza en el Hemisferio, y tomar las medidas oportunas para promover estos objetivos.
Artículo 15 El ejercicio de la democracia facilita la preservación y el manejo adecuado del medio ambiente. Es esencial que los Estados del Hemisferio implementen políticas y estrategias de protección del medio ambiente, respetando los diversos tratados y convenciones, para lograr un desarrollo sostenible en beneficio de las futuras generaciones.Artículo 16 La educación es clave para fortalecer las instituciones democráticas, promover el desarrollo del potencial humano y el alivio de la pobreza y fomentar un mayor entendimiento entre los pue-blos. Para lograr estas metas, es esencial que una educación de calidad esté al alcance de todos, incluyendo a las niñas y las mujeres, los habitantes de las zo nas rurales y las personas que pertenecen a las minorías.
IV Fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática
Artículo 17 Cuando el gobierno de un Estado Miembro considere que está en riesgo su proceso político ins-titucional democrático o su legítimo ejercicio del poder, podrá recurrir al Secretario General o al Consejo Permanente a fin de solicitar asistencia para el fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática. Artículo 18 Cuando en un Estado Miembro se produzcan situaciones que pudieran afectar el desarrollo del proceso político institucional democrático o el legítimo ejercicio del poder, el Secretario General o el Consejo Permanente podrá, con el consentimiento previo del gobierno afectado, disponer visitas y otras gestiones con la finalidad de hacer un análisis de la situación. El Secretario Ge-neral elevará un informe al Consejo Permanente, y éste realizará una apreciación colectiva de la situación y, en caso necesario, podrá adoptar decisiones dirigidas a la preservación de la institu-cionalidad democrática y su fortalecimiento.
Artículo 19 Basado en los principios de la Carta de la OEA y con sujeción a sus normas, y en concordancia con la cláusula democrática contenida en la Declaración de la ciudad de Quebec, la ruptura del orden democrático o una alteración del orden constitucional que afecte gravemente el orden de-mocrático en un Estado Miembro constituye, mientras persista, un obstáculo insuperable para la participación de su gobierno en las sesiones de la Asamblea General, de la Reunión de Consul-ta, de los Consejos de la Organización y de las conferencias especializadas, de las comisiones, grupos de trabajo y demás órganos de la Organización.
Artículo 20 En caso de que en un Estado Miembro se produzca una alteración del orden constitucional que afecte gravemente su orden democrático, cualquier Estado Miembro o el Secretario General po-drá solicitar la convocatoria inmediata del Consejo Permanente para realizar una apreciación co-lectiva de la situación y adoptar las decisiones que estime conveniente. El Consejo Permanente, según la situación, podrá disponer la realización de las gestiones diplomáticas necesarias, inclui-dos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática. Si las gestiones diplomáticas resultaren infructuosas o si la urgencia del caso lo aconsejare, el Consejo Permanente convocará de inmediato un período extraordinario de sesiones de la Asamblea Ge-neral para que ésta adopte las decisiones que estime apropiadas, incluyendo gestiones diplo-máticas, conforme a la Carta de la Organización, el derecho internacional y las disposiciones de la presente Carta Democrática. Durante el proceso se realizarán las gestiones diplomáticas necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática. Artículo 21 Cuando la Asamblea General, convocada a un período extraordinario de sesiones, constate que se ha producido la ruptura del orden democrático en un Estado Miembro y que las gestiones diplomáticas han sido infructuosas, conforme a la Carta de la OEA tomará la decisión de suspender a dicho Estado Miembro del ejercicio de su derecho de participación en la OEA con el voto afirmativo de los dos tercios de los Estados Miembros. La suspensión entrará en vigor de inmediato. El Estado Miembro que hubiera sido objeto de suspensión deberá continuar observando el cum-plimiento de sus obligaciones como miembro de la Organización, en particular en materia de derechos humanos.Adoptada la decisión de suspender a un gobierno, la Organización mantendrá sus gestiones di-plomáticas para el restablecimiento de la democracia en el Estado Miembro afectado.
Artículo 22 Una vez superada la situación que motivó la suspensión, cualquier Estado Miembro o el Secretario General podrá proponer a la Asamblea General el levantamiento de la suspensión. Esta decisión se adoptará por el voto de los dos tercios de los Estados Miembros, de acuerdo con la Carta de la OEA.
V La democracia y las misiones de observación electoral
Artículo 23 Los Estados Miembros son los responsables de organizar, llevar a cabo y garantizar procesos electorales libres y justos. Los Estados Miembros, en ejercicio de su soberanía, podrán solicitar a la OEA asesoramiento o asistencia para el fortalecimiento y desarrollo de sus instituciones y procesos electorales, incluido el envío de misiones preliminares para ese propósito.
Artículo 24 Las misiones de observación electoral se llevarán a cabo por solicitud del Estado Miembro in-teresado. Con tal finalidad, el gobierno de dicho Estado y el Secretario General celebrarán un convenio que determine el alcance y la cobertura de la misión de observación electoral de que se trate. El Estado Miembro deberá garantizar las condiciones de seguridad, libre acceso a la información y amplia cooperación con la misión de observación electoral. Las misiones de observación electoral se realizarán de conformidad con los principios y normas de la OEA. La Organización deberá asegurar la eficacia e independencia de estas misiones, para lo cual se las dotará de los recursos necesarios. Las mismas se realizarán de forma objetiva, imparcial y transparente, y con la capacidad técnica apropiada. Las misiones de observación electoral pre-sentarán oportunamente al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, los informes sobre sus actividades. Artículo 25 Las misiones de observación electoral deberán informar al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, si no existiesen las condiciones necesarias para la realización de elecciones libres y justas. La OEA podrá enviar, con el acuerdo del Estado interesado, misiones especiales a fin de contribuir a crear o mejorar dichas condiciones.
VI Promoción de la cultura democrática
Artículo 26 La OEA continuará desarrollando programas y actividades dirigidos a promover los principios y prácticas democráticas y fortalecer la cultura democrática en el Hemisferio, considerando que la democracia es un sistema de vida fundado en la libertad y el mejoramiento económico, social y cultural de los pueblos. La OEA mantendrá consultas y cooperación continua con los Estados Miembros, tomando en cuenta los aportes de organizaciones de la sociedad civil que trabajen en esos ámbitos. Artículo 27 Los programas y actividades se dirigirán a promover la gobernabilidad, la buena gestión, los va-lores democráticos y el fortalecimiento de la institucionalidad política y de las organizaciones de la sociedad civil. Se prestará atención especial al desarrollo de programas y actividades para la educación de la niñez y la juventud como forma de asegurar la permanencia de los valores de-mocráticos, incluidas la libertad y la justicia social. Artículo 28 Los Estados promoverán la plena e igualitaria participación de la mujer en las estructuras polí-ticas de sus respectivos países como elemento fundamental para la promoción y ejercicio de la cultura democrática.
CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA