aymara - perú · pdf filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki....

120
Chikpachaki yatiqapxañani Aymara Jakhukipawinaka Yanapt’irimpi yatiqaña panka 2 ri

Upload: truongkhuong

Post on 01-Feb-2018

282 views

Category:

Documents


7 download

TRANSCRIPT

Page 1: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Chikpachaki yatiqapxañani

Aym

ara

Jakhukipawinaka

Yanapt’irimpi yatiqaña panka

2ri

Page 2: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

YANAPT’IRIMPI YATIQAÑA PANKA: 2ri JAKHUKIPAWINAKA - CHIKPACHAKI YATIQAPXAÑANI

Matemáticas 2° - Aimara

Luriri Gregorio Chili Layme

Suyunakata uñakipaña yanapirinakaJuan Choquechuanca Mamani, Lupo Agustín Zapana Sanizo, Julián Ramírez Pari, Norma Amanda Huacán Flores, Livia Gladys Quispe Limache, Aldo Quenaya Ichuta, Lidia Irene Portugal Chire y Alberto Urquizo Flores

Panka askichaña yanapirinakaLeoncio Sejje Mamani, Gladys Condori Coaquira

Chiqaparu luraña yanapirinakaLeoncio Sejje Mamani, Martha Rosa Villavicencio Ubillús

Uñakipaña yanapiriMoisés Suxo Yapuchura

PankaptayiriHermelinda Mamanchura Sardon, Georgina Mamanchura Sardon

SixsuriWilber Wilson Quispe Velásquez

YanapasiriCare Perú- Coordinación Regional Puno

2014 marana payïri mirayata.Uñakipasa askichirinakaFlor del Socorro Otárola Valdivieso, Julián Mamani Condori

Payïri mirayawi uñjaña yanapirinakaRosa María Mujica Barreda, Roger Ricardo Gonzalo Segura

Mirayatawa: xxxxxxxxxxxxxxxxx pankanaka

Amauta Impresiones Comerciales S.A.C sutinina mirayatawaJr. Juan del Mar y Bernedo N° 1298Chacra Ríos Sur - Lima 1 Perú, sutini thakipana

© Perú Suyuna Yatiña Chiqanchiri193 jakhuni uta, Comercio sutini, San Borja markallana thakipanaLima PerúJawsaña jakhuwipa: 615-5800www.minedu.gob.pe

Perú Jach’a Suyuna Pankanaka Imaña Utaru Yatiyata: BNP: N° 2014-

Akïri pankankiri qillqatanapaxa janiwa khitisa luririnaka jamasapatha mirayañapati.Perú suyuna mirayata / Impreso en el Perú / Printed in Perú

Yatiña Chiqanchawi P’iqt’iriJaime Saavedra Chanduví

Yatichawinaka IrpiriFlavio Felipe Figallo Rivadeneyra

Yatiña Utanaka IrpiriJuan Pablo Silva Macher

Arunaka Jakawinaka Yatichaña UñanchiriElena Antonia Burga Cabrera

Paya Arutha Purapa Yatiña Yatichaña UñanchiriManuel Salomón Grández Fernández

PERÚ SUYUNA YATIÑA CHIQANCHIRI

Page 3: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

ri Jakhukipawinaka

Sutija:

Jichha maraxa: t’aqankthwa

Yatiña utajana jakhuwipa:

Aylluja/markaja:

Yatichirijana sutipa:

Chikpachaki yatiqapxañani2

Page 4: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14
Page 5: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Uñancht’ayata

Suma munata yatiqiri wawa:

Aka yatiqaña pankaxa jumatakiwa.Jjupasti yatiña utamana aski yatiqañamataki sumapacha yanapt’antamxa.

Mayaru mathapita yatichiri amawt’anakawa, jumana yatiqasa yatiqasa nayraru sartañamataki suma munasiña chuymampi luranipxtha. Ukaxa yatichirimampi, awki taykamampi, achachilanakamampi, ukhamarusa, maynïri wilamasinakamampisa yanapt’ayasisa yatiqañamatakiwa. Yaqhipa lurawinakaxa yatiqiri masinakamampi lurañatakiwa, jumanakpura yanapt’asiñsa chuymachantamwa.

Pankankiri lurawinakasti, markamana yatiwinakapsa lurawinakapsa askipacha yatxatañamataki, ukhamaraki, aymara aru arsuwimsa, qillqawimsa ch’amanchasiñamataki, jakawisana Pachamamarusa, uywirinakasarusa yäqañasatakiwa. Ayllumansa, markamansa, yatiña utamansa, utjawimansa jaqi masinakasampi suma sarnaqaña yanapt’arakïtamwa.

Aski k’uchi amuyuniwa akïri pankankirinakampixa anatt’asintasa, warurt’asintasa, saminchantasa, rixsuntasa, uñakipt’asintasa, tupayantasa ukhamawa, sapa mayni t’aqanakana maymaya yatiqawinaka ch’amanchasirakinta. Suma wakisirinaka wakiyawinakampi yatiqantaxa. Aka pankaxa jumana masimjamawa; juparu uñjapunintawa.

¡Suma chuymampi qallantapxañani! ¡Khusäskaniwa!

Perú markasana yatiña irpirinaka

Page 6: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

1 T’A

QA Yapunakasa tumpasipxañani

Yatiqa Jalja

1 Puruma uraqi qhulliña 10

2 Yapunaka uñxataña 13

3 Qura qullanakasa 16

4 Yapu chhuxrinaka jark’aña 19

Yatiqatanakasa uñakipapxañani 22

2 T’A

QA Yapunaka apthapipxañani

Yatiqa Jalja

5 Chakana phunchawi 24

6 Ch’uqi llamayuña 27

7 Ch’uqi phinaña 30

8 Qhatuna chhalaña 33

Yatiqatanakasa uñakipapxañani 36

3 T’A

QA Juyphina kamachinakapa yäqapxañani

Yatiqa Jalja

9 Juyphi sank’awi 38

10 Juyphi sarayiri warawaranaka 41

11 Mara t’aqa katuqaña 44

12 Ch’uqi ch’uñuña 47

Yatiqatanakasa uñakipapxañani 50

4 T’A

QA K’umara janchisataki wakichasipxañani

Yatiqa Jalja

13 Usunaka khitarpayaña 52

14 Isinaka wakichaña 55

15 Chusi sawuña 58

Yatiqatanakasa uñakipapxañani 62

Pankankirina uñanchayiripa

Page 7: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

5 T’A

QA Jaqichasiritaki utachapxañani

Yatiqa Jalja

16 Phawata achunaka apthapiña 64

17 Aylluna jaqichasiña 68

18 Jaqichasiritaki utachaña 71

Yatiqatanakasa uñakipapxañani 74

6 T’A

QA Yapu lurañataki wakichapxañani

Yatiqa Jalja

19 Uywanakaru amtaña 76

20 Wanu apsuña 79

21 Nayra sata 82

22 Jupha phawaña 85

Yatiqatanakasa uñakipapxañani 88

7 T’A

QA Suma satawina qamarapxañani

Yatiqa Jalja

23 Qacha qulla mallkiña 90

24 Sataña lumasanaka 93

25 Ch’uqi sataña 96

26 Tunu awkinakasa 99

Yatiqatanakasa uñakipapxañani 102

8 T’A

QA Taqinimpisa sumaki jakasipxañani

Yatiqa Jalja

27 Jiwirinakana urupa 104

28 Uywanakataki phawaña 107

29 Jalluru jawsaña 110

30 Uywa ch’uwa 113

Yatiqatanakasa uñakipapxañani 116

Page 8: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14
Page 9: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

1 Yapunakasa tumpasipxañani

T’AQA

¿Kunatsa yapunakasa tumpasipxañasa? ¿Kunjamsa yapunakasa tumpasipxañätanxa?

Page 10: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Qhullirinaka uñjasina yatiqapxañasawa:Pampataki qullutaki mayja mayja sukanaka qhulliñäsphawa .

¿Walja ch’uqi utjañapatakixa, kunanakasa qhulliwina uñasixa?, ¿pisïñapatakisti?

Wirimpi qhulliñatakisti, ¿qhawqha jaqisa wakisiraki? Qhulliñana, ¿kunjama sukanakasa wakisi?

Jilpacha yapunakaru usuchiri uywanakatha yatxatapxañasawa.

Puruma uraqi qhulliña1YATIQA

Uñanchirinaka Qhulliwi utjipanxa, qhulliña

uraqinaka uñjiriwa sarapxañani.

Kunaymana qhulliña yanaka uñt’apxarakiñaniwa.

Uraqinaka tupusisa, upanakpura tupayapxañani.

ch’apa = wathu suka = wachu wiri = uysu = thijlla

Arunaka qhananchañani

Jisk’a suk’anaka Jach’a sukanaka

Kunaymana qhulliña sukanaka rixsupxañani.

ch’apa = wathu suka = wachu wiri = uysu = thijlla

Arunaka qhananchañani

Uraqi qhulliñanxa, waka yuntampi maya chachampiwa utji. Ukatha wirimpi qhulliri jaqinaka paya chacha maya warmiwa utjaraki. Sapa ukanakaxa masa sutiniwa.

julli salta = Mistina kastilla arupatxa figura geométrica satawa.

10

Page 11: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Kunjama yapunaka luraña yänakasa utji ukanakatha amuyupxañani, ukatha muyuntayapxañani: jach’a yänaka chupikampi , jisk’anaka ch’uxñampi .

Uywanaka uñxatapxañani.

Julli saltanaka tantachata uñxatma, ¿kunjamsa qutuchtanxa? Maya sich’impi, kawkirusa wakisi uñnaqapaxa ukaru jakisiyma.

Chupika sich’impi jalnaqiri uywanaka muyuntayma. Larama sich’impi jani jalnaqiri uywanaka muyuntayma.

Uñtasipatha chupikampi Tansapatha laramampi Samipatha ch’uxñampi

Ajllisa rixipxañani.

11

Page 12: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Maya sich’impi qhananchma.

¿Taqpacha irnaqiri jaqinakaxa ch’ullqunïpxiti?

¿Yaqhipa jani ch’ullquni jaqinaka, uraqi wirimpiti qhullisipki?

¿Taqpacha ch’ullquni jaqinaka uraqi pikumpiti qhullisipki?

¿Janiti khiti jaqisa ikki?

Jïsa

Jïsa

Jïsa

Jïsa

Janiwa

Janiwa

Janiwa

Janiwa

Qhulliri jaqinakatha amuyt’añani.

Jaqinaka Ch’uxña pullirani

Ch’umpi allmiñani

Ch’iyara pantalunani Ch’ullquni

Chachanaka

Warminaka

Wakichataru wakisiri jakhumpi phuqachma.

tunu = saphiArunaka qhananchañani

anti = wila jap’i qillu ch’ullqu = sumpiruu

12

Page 13: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Yapunaka uñxataña 2YATIQA

Uñanchirinaka Yapu utjipana, yapu usunaka

uñjiriwa sarapxañani. Yapu luriri jaqinakana arupsa

ist’apxaraksnawa.

Yapuniru ist’asina yatiqapxañaniwa:¿Kunjamsa usunakaxa yapunkiri juyranakaru pisipayi?, uka tuqitha.

¿Qhawqha laq’usa tunqu puya alayankixa?

¿Qhawqha laq’unakasa tunqu ali ch’iqäxanki?

¿Qhawqha laq’urakisa tunqu ali

kupïxanki?

¿Qhawqha laq’usa aynachanki?

Jamuqanaka uñxatasina phuqhachapxañani.

¿Kunjamatsa yatipxsnaxa, walja achunakati achuqaskani, pisikicha achuqaspha ukanakxa?

¿Jumanakana yapunakamaxa kunjama julli satanakaru uñtatasa?

Jamuqana ¿kunsa uka warmixa luraskpacha?

Aruskipapxañani

¿Qhawqha laq’usa tunqu ali taypinki?

13

Page 14: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Qillqaña pirqa ampara luqampi tupupxañani, ukatha 20 cm tansani chiqachirimpiraki .

Ukatsti, uka wakichataru tuputa jakthapitanakampi phuqachma.

Irma imillaxa mitru tupurimpiwa qillqaña pirqa tupuña qallti, jupaxa 6 cm tuputayna. Ukxarusti Lupi imillawa 12 cm tupumpi yapxati. ¿Qhawqhasa tuputaxa?

Ukatxa mayni masimana luratapampi uka tuputama tupayma. ¿Apsutanakaxa kikipanakati?, ¿kunatsa?

T S

Qhawqhasa mistutaxa uka aka wakichata kajunaru

qillqantma.

612 126 +

+ +

+ =

YänakaTupuñanakapa

Chhiya 20 cm tansani chiqachirimpiriraki

Qillqaña pirqana wiskhallapa

Qillqaña pankana irwaqapa

Qillqaña patamana wiskhallapaQillqaña patamana irwaqapa

10

10

18

2

8

6

Tupupxañani.

Tantiyt’apxañani.

mitru tupuri = Kastilla arutxa cinta métrica sutiniwa.

Arunaka qhananchañani

14

Page 15: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Mama Lupixa, 20 sulisampi manq’anaka, puqutanaka akhama alasiña munixa: 1 kilu mansana, 1 kilu limuna, 1 kilu naranja, 5 palatanu, 1 kilu papaya, 1 kilu chirimuyampi. ¿Qhawqha qullqimpisa alaspachaxa?

Puqutanaka chanipatjama pisitha waljaru phuqacharakma.

Qhansuyata:

¿Kawkïri puqutasa kilutxa jila chaninixa?

¿Kawkïri puqutanakasa kilutxa kikipa chaninixa?

Achunaka Chanipa

1 kg mansana 5

1 kg limuna 3

1 kg naranja 2

5 palatanu 1

1 turucha 9

1 kg papaya 4

1 kg arusa 20

1 kg chirimuya 4

1ri 2ri 3ri 4ri 5ri 6ri

3 2 1 4 45

5 4

+ + + +

++++

+

Qhatuna chaninaka yatxatasina alapxañani.

Akhama jakthapinäsphawa.

chanipa = lantipatha qullqi wakisiripaArunaka qhananchañani

kilu = kg sata

15

Page 16: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Qura qullanakasa3YATIQA

Uñachirinaka Urupana qura qullanaka

apthapiriwa sarapxañani.

Mayni qullirimpi chikawa sarapxañani.

Qura qullanaka pallawinxa qullasiña yatiqapxañani.

Kunaymana qura qullanaka ajllipxarakiñani.

Qhawqha laphinakasa utji uka jakhunaka tunkachasa tunkachasa jakhuntapxañani.

T S

T S

Jichha pachanakana qurampi qulliri jaqinakaxa, waljaniwa jach’a markanakanki. Ukana quranaka jaljayapxi kunaymana usutaki, chaninaka uchapxaraki.

¿Uka qura qullanakana chanipaxa jila qullqitakiti janicha?, ¿kunatsa?

¿Qhawqha qura qullanaksa unt’taxa?

Aruskipapxañani.

16

Page 17: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

¿Khitisa alxaña utatha anqankixa?

¿Kuna yänakasa misa patxankixa?

¿Kuna yänakasa misa aynachankixa?

¿Khiti wawanakasa misa ch’iqa tuqinkixa?

¿Khiti wawanakasa misa kupi tuqinkixa?

¿Kunanakasa alxañanaka imaña nayraqatankixa?

¿Kunanakasa alxañanaka imaña manqhankixa?

Illapa

Urpi Mallku Amaru

Irma

Qulla alxaña utaru sart’apxañani.

17

Page 18: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

jakhu chiqanchiri = Kastilla arutxa recta numérica satarakiwa. Arunaka qhananchañani

Yatiqaña uta manqhana kunaymana julli saltanakampiwa irnaqasipktana, ukana paya qutuchata julli saltanaka uñjtana. ¿Qhawqha julli saltanakasa sapa qutuna utjpacha?

Nayrïri qutu

Payïri qutu

¿Qhawqha julli saltanakampisa apxatasisphaxa paypacha qutuna kikipa ukjapuräñapatakixa? ¿Qhawha julli saltanakampisa payïri quturu apxatirïktha nayrïri kikipäñapatakixa? Akïri jakhunakampi yatxatapxañani. 17 20

¿Kawkïrisa jilaxa?

¿Kawkïrisa pisixa? Jichhasti jakhu chiqanchirimpi uka jakhunaka uñachayma.

Aski amuyt’asa qhansuyapxañani.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 200

18

Page 19: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

¿Uka saywanaka, kuna uywanakatsa jark’aqixa?

¿Jumanakaxa qhawqha saywanaksa lurapxirïtaxa?

Jiwasaxa jani jiwra yapunakatha jark’askañani ukjaxa, ¿kamachasphasa?

Akïri pusi k’uchu manqhinakaru saywanaka sixsupxañani.

chhijchhi jark’iri jamach’i jark’iri muya jark’iri p’isaqa jark’iri

Aruskipapxañani.

Yapu chhuxrinaka jark’aña 4YATIQA

Uñanchirinaka Achachilaru jawsanipxañani,

jupaxa saywanakatha yatiychistani.

Achachilaru kunaymana kasta kasta saywanakatha jiskht’apxañani.

Yapu uñjiri sarasina, jisk’a jach’a saywanaka lurapxañani jamach’inaka jark’aqañataki.

jiskt’aña = sikt’aña Arunaka qhananchañani

muña = waych’a = q’uwa manqha = manqhi

Jiwasaxa suma yapunïñatakixa, kunaymana lurapxtana, qullapxtana, uywanakatha jark’apxatana. ukhama.

19

Page 20: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Yatiña utana suma qura qullanaka apthapiña amtapxtha, ukatakixa qhaturuwa sarapxtha, yatichirixa qhatutha akanaka alanipxañani sasawa qillqaña pirqaru qillqkati.

Wakisiri qura qullanaka apthapiñataki. ¿Kawkïri qura qullanakasa jilpacha alasini?, ukaru maya sich’impi

muytayma. ¿Kawkïri qura qullasa pisiki alasini?, ukaru maya sich’impi chimpma.

Katitaxa wank’unaka uywasitayna tuminku qhatuna alxañataki, ukhamatha wilamasiparu yanapañataki. 20 wank’u alxañataki apixa, ukatha: alwata 7 alxatayna, jayp’uruxa 11 wank’u alxaraki. ¿Kunjamatsa qhawqha wank’usa jani alxatäki uka yatirïktha?

Qura qullanaka alañanaka

mansanilla 20 q’api

wirwina 12 q’api

llantina 10 q’api

pinkupinku 6 q’api

muña 4 q’api

Wank’unaka apata alxataArumaraki

Jayp’uq’ala alxata

Q’alpacha apata q’alpacha alxata jilt’ata

Qhansuyipana: ............. wank’uwa jilt’aski.

Aski amuyt’asa qhansuyapxañani.

Qhansuyaskakiñani.

¿Qhawqhasa pinkupinkumpi wirwinampixa sarthapispha?

Amtatasana 20 mansanillawa q’api apthapisiñapa, ukatha yatiña utana 11 q’apiwa utji, ¿qhawqha q’api mansanillampisa phuqachsna?

20

Page 21: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

T S T S

T S T S

T S T S

T S T S

T S T S

Uñxatma, ullma, ukatha wakisiri jakhu qillqma.

paya tunka mayani

paya tunka suxtani

paya tunka payani

paya tunka paqallquni

paya tunka kimsani

paya tunka kimsaqallquni

paya tunka pusini

paya tunka llatunkani

paya tunka phisqani

kimsa tunka

2 tunka1 sapaki

21

Page 22: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Aski amuyt’asa aruskipapxañani.¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa?¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasipxtanxa?

Jilapacha yatiqatasa Pisipacha yatiqataki

Akïri jakhuñakanaru jakhunakapa samichasisa qillqañani.

Yatiqatanakasa uñakipapxañani.1

Amuyt’asina qillqapxañani.

Jumaxa, yatiqatamatha amuyt’asina, ¿ kunsa akïri jakhunakampi wakiyasmaxa?

28 30 24 23 22 21 25 29 20 26 27

T S T S T S24 30 17

22

Page 23: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

2 Yapunaka apthapipxañani

T’AQA

¿Qhawqhasa yapunakasana achuqaskpacha?¿Kamachsnasa yapunakasa suma

achuñapataki?

Page 24: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Chakana phunchawina kunaymana thuquri tamanaka utjiritha amuyt’apxañani.

Chakana phuñchawi5YATIQA

Uñanchirinaka Chakana phunchawinakatha

amtapxañani.

Thuqurinakana qhawqhätapatha tantiyapxañani.

Chakana phunchawina maya maya chakananaka uñakipapxañani.

¿Phunchawina thuquñaxa, walja qullqitakiti, pisi qullqitakicha?, ¿kunjamsa amuytaxa?

¿Uka thuquwina qhawqhanïsphasa phusiirinakasa, thuqurinakasa?

¿Qhawqha urasa thuqupxixa maya urunxa?

Kunjamtixa uñtaxa uka kikipa maya thuquri tama rixsma.

Uñjawisatha jamuqampitha amuyt’añani. Chakana phunchawina walja jaqinakawa ukankapxi. Ukanakana yaqhipa jaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa.

24

Page 25: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Chakana phunchawinxa, 14 thuqurinakawa utjäna, ukatxa, qhiparu 8 thuqurinakawa purinipxi. ¿Qhawqha thuqurinakasa phunchawinxa tantachasipxi?

Uñjañani, ullañani ukatha jiskt’awinakaru kutt’ayarakiñani.

Urpi yatiqiri wawaxa akhamathrakiwa kikipa apthapi apsutayna.

14

10 + 4

6 + 2

8

Tunka pusini, tunkaru, pusiru ukhamwa

t’aqxaraki; ukhamaraki 8, suxtaru payaruwa jaljayi.

Paya tunkawa sarthapi, ukathxa

2 sapanakampiwa utji, ukaya paya tunka payani,

satarakiwa.

Pusimpi suxtampixa tunkachiwa.

10

10

10

14 8

10

2

2

2

2 8

25

Page 26: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Nayrayritha tunkayrkama wakichapxañani.

Janïra Urpi puriniñapkamaxa 12 yatiqiri wawanakawa yatiña utaru purinxi, ¿kawkïrinsa Urpixa purinpacha?

Yatiña utaxa, jichha mara 12ri mara phuqaski, ¿qhawqha marasa suyañani 15ri phuqañapatakixa?

10: tunkayri 14: tunka pusiyri 18 tunka kimsaqallquyri

11: tunka mayayri 15: tunka phisqayri 19 tunka llatunkayri

12: tunka payayri 16: tunka suxtayri 20 paya tunkayri

13: tunka kimsayri 17: tunka paqallquyri

Siqita jakhu saririnaka tunkatha tukuykama arsupxañani.

Kusina awkipa taykapaxa jichha maraxa 18 mara panichasitapatha phuqapxani. ¿Akatha 2 maratha qhawqhayri marankapxanisa?

Tantiyasipxkakiñani.

Qhansuyata:

Qhansuyata:

Qhansuyata:

Amuyt’asa qhansuyapxañani.

nayrayri = nayrïri mayayri = mayïri payayri = payïriArunaka qhananchañani

kimsayri = kimsïri pusiyri = pusïri phisqayri = phisqïri

26

Page 27: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Llamayuwina, ¿qhawqha kasta ch’uqinaksa llamayupxtaxa?

¿Qhawqha tupsa ch’uqinaka llamayuwina apsupxirïtaxa?

Tantiyatamatha ¿qhawqha jarphi ch’uqisa wajañataki wakisixa?

Llamayuñana kunjama payllañasa ukanaka rixsupxañani.

Ch’uqi llamayuña6YATIQA

Uñanchirinaka Ch’uqi llamayuriwa sarapxañani. Sarañatakixa ch’uqi yapuniru

yatiyañätanwa.

Llamayuri sarasina phuqata payllasiña yatiqañasawa.

Taqini aruskipapxañani.

Jach’a jisk’a ch’uqinaka jamuqma

Maya maya samini ch’uqinaka jamuqma

Yapunakatha ch’uqixa aski suma llamp’u chuymampiwa apthapiñaxa, jani takisisa, jani jaytasisa, jani ch’anqasisa. Jupanakaxa jacharakiwa. Ukatha qhiparuxa janiwa utxasphati.

27

Page 28: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Samini ch’uqinaka Tunkanaka Sapanaka Jakhupa

chupika

q’illu

larama

Ch’uqina samirinakapa

Jakhunakapa

Jichhaxa samini ch’uqinaka juk’atha waljaru siqichañani.

Jamuqa uñxatma, ukatha ch’uqinakatha jiskhitaru kutt’ayma.

¿Qhawqha jisk’a larama ch’uqisa utji?

¿Qhawqha jacha chupika ch’uqisa utji?

¿Qhawqha janq’u ch’uqisa utji?

Askipacha uñxatapxañani.

28

Page 29: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Wawanakaxa yatiña utana waja lurapxani, ukataki akhama ch’uqinaka qallpawjatha pallanipxatayna.

Ch’uqi apanitanaka pisitha waljaru siqintañani.

Sapa amuyuru “chiqati”(ch) “janicha”(j), ukanakampi phuqachapxañani.

Sutinakapa Ch’uqinaka

Kusi 3

Panqara 5

Willka 12

Qantuta 9

Ispalla 6

Sisa 10

Sutinakapa Ch’uqinaka

Mallku 11

Amaru 2

Inti 7

Anqari 1

Sumalla 8

Saywa 4

Taqpacha wawanakawa ch’uqi apanipxi.

Yaqhipa wawaxa pisiki apanitayna.

Janiwa khitisa jani ch’uqini jutkataynati.

Taqpacha wawawa walja ch’uqi apanipxi.

Walja janq’u ch’uqinakawa utji.

29

Page 30: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Ayllumana ch’uqi phinañanaka sixsupxañani.

¿Jamuqana, qhawqha ch’uqi phinasa ujti?

¿Qhawqha aruwasa maya phinaru mantija?

Sapa mayni arsunipxma. ¿Utamana qhawqha phinasa utjapxtama?

Aruskipapxañani.

Ch’uqi phinañanxa yatiqapxañani jani wali ch’uqinaka ajlliqaña.

Ch’uqi phinaña7YATIQA

Uñanchirinaka Ch’uqi phinanaka uñjiriwa

sarapxañani.

Utanixa yatiyistaniwa kunaymana phinañanaka.

Jani ch’uqi phinaña utjipanxa yaqha achunaka imaña yatiqapxañani.

kunanaka tuqitsa = kunanakayritsa Arunaka qhananchañani

Ch’uqixa jakañaniwa. Wakisiwa suma uywaña walja achuqañapataki. Ukhamaraki, suma yäqañawa imañataki, manq’añataki.

30

Page 31: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Panitha panini jisk’a qalanakampi anatapxañani.Ururi mamasti 19 tupu ch’uqiniwa, ukatxa awkipaxa 5 tupumpi waxt’i ¿Qhawqha tupu ch’uqinixisa?

Willka tataxa jaqinakampiwa irnaqaski; 24 jaqixa ch’uqi lakisipki, 8 jaqixa ch’uqi phinasipki. ¿Qhawqha jaqimpisa irnaqatayna?

Ururi mamaru luraña yanapañani. Sapa tuputxa maya jisk’a qala uchañani. Ukatxa qalanaka jakhuñani.

¿Qhawqha qalanakasa jakthapipanxa?

T S

yanapiñani = yanapañaniArunaka qhananchañani

19

24

10

20

10

20

10

5

8

1

6

Qhansuyata:

31

Page 32: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Amaru tataxa 12 ch’uqi kustalaniwa, jupaxa 7 kustala phinanti. ¿Qhawqha kustalasa jani phinata utjpacha?

Jumaraxa mayja tuqitha apsurakma.

Q’alpacha Apaqata

12 - 7 =

30 - 7 =

30 - 7 =

-

Jakhunaka apaqañatha anatapxañani.

Akïri apaqañanaka qhansuyarakiñani.

a. chh.

ch. ch’.

18 9 36 827 8 34 6

Aka pixtunaka lurañani.

12

Qhansuyata:

Qhansuyata:

T S

3 0

7

32

Page 33: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

¿Yaqha yänakampi kunanaksa chhalañaxa?, ukanaka qillqañani.

Amuyupxañani.

Qhatuna chhalaña8YATIQA

Uñanchirinaka Awichana arupa ist’apxañani. Kunaymana yänaka

chhalañataki wakichapxaraksnawa.

Awicharu ist’awsinxa chhala tantiyaña yatiqañasawa.

¿Kuna pachatsa chhalaña utjpachäna?, uka yatxatpxañani.

Aski tantiyipana ¿kawkïrisa walïsphaxa?, ¿chhalasiñati?, ¿jani ukaxa qullqimpi alasiñacha?

¿Qhawqha jawasa phuxtumpisa maya sañu phukuxa chhalasiñaxa?

jiskt’aña = sikt’aña kasta kasta = kunaymana Arunaka qhananchañani

Puqutanakampi

Jayumpi

Ch’uxña manq’anakampi

Nayra pachatxa tunu awkinakasaxa janiwa qullqimpi alasipxirïtaynati. Manq’añanakampi yänakampi turkasiña, chhalasiñawa utjirïtayna.

33

Page 34: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Wakichataru jakhunakampi phuqachma.

Uka jakhunakataki wakichata uñxatasina, qillqma: 3mpi qalltiri jakhunaka:

4mpi qalltiri jakhunaka:

¿Qhawqhatha qhawqhatsa 20, 30. 40, 50 jakhunaka jilxatixa?

Katitaxa Saywaru pilutanaka jakhthapiña yanapani, tunkatha tunkatha qutuchapxani.

Jiskht’aru kutt’ayma.

¿Qhawqha tunkachata qutusa utji?

¿ Qhawqhasa jani qutuchatäki?

Jakthapipana, ¿qhawqha pilutasa utji?, ukanaka maya ch’ikumpi uka wakichataru uchma.

30 7 6U 3D

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

10 15

20 23

31

45

50 57 59

Maynïri qillqaña pankamaru, tunkanaka sapanaka amtasina, paya jakhunakampi maya wakichata munatamarjama lurma.

T S

3 6

34

Page 35: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Uka wakichatana luratanakawa utji. Ukanaka uñtasina, mayjatha pachpa jakhunakampi lurma.

Tunkachiri tunumpi phuqhachma.

Aski uñxatasina, wakichata kajunaru jakhumpi phuqhachma, ukatha ullarakma.

27

Urpi Killa Kusi

42

2T 1T 12S7S 10 10 7

Sapanaka, tunkachma

Sapanaka tunkanaka lurma

Uka jakhunaka wakichata

kajunaru uchmaJakhuna sutipa

ullma

32

45

T S

T S T S

T ST S

T S

20 uwija 40 wallpa

30 waka 50 allpachuUllaña Ullaña

Ullaña Ullaña

35

Page 36: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Aski amuyt’asa aruskipapxañani.¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa?¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasipxtanxa?

Jilapacha yatiqatasa Pisipacha yatiqataki

Yatiqatanakasa uñakipapxañani.2

Amuyt’asina qillqapxañani.

Jumaxa, yatiqatama amuyt’asina, ¿kunsa akïri jakhunakampi wakiyasmaxa?

Maya tataxa 38 ch’uqi kustala llamayu, ukatxa maya qhawqha alxaqxiwa. Jichhaxa 27 ch’uqi kustalwa imaski. ¿Qhawqha ch’uqi kustalsa alxpacha?

Qhansuyipana:

36

Page 37: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

¿Kuna kamachinakasa juyphixa apani?¿Kunjamasa juyphi pachana aski suma

sarnaqapxsnaxa?

3Juyphina kamachinakapa yäqapxañani

T’AQA

Page 38: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Chuymani tata mamanakasa yatirakisphawa.

Maynïri laphinakatha phaxsinakana sutipaxa thaqtañäsphawa.

Maya juyphi arumana 6 kustala ch’uqixa waranuqataxa, ¿qhawqha tupsa ch’uñuxa aptasispaxa?

Tantiyapxañani , maya aruwa ch’uqiti, jani uka, maya aruwa ch’uñucha jilpacha chanïpachaxa?

Aski yatxatasina aruskipapxañani.

Jallu pacha

Awti pacha

Jisk’a tutukanakawa muyu muyu sarnaqi, ch’isi thayasa quta chiqatha

thayt’anirakiwa. ¡Juyphiniwa!

jiskt’aña = sikt’aña Arunaka qhananchañani

Achachilana arupatha ist’asina, walja juyphi, pisi juyphi tantiyapxañani.

Juyphi sank’awi9YATIQA

Uñanchirinaka Mayni yatiri achachila yatiña

utaru jawsayapxañani, juparuxa juyphina sank’awipatha jiskht’apxañani.

Juyphi thayanakatha amuyt’apxañani.

Juyphi pacha phaxsinakana sutinakapa qillqapxañani.

sansawi = sank’awi

Jiwasanakatakixa juyphixa aski wakisiriwa. Ukampiwa ch’uñu, kaya, tunta lurapxtana. Ukhamarakiwa, aruwatha, tuputha, kilutha, qullqiru alxasipxtana.

38

Page 39: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Aski ullasina, amuyusina kutt’ayma.Katalina, Urpi, Anampixa, juyphi phaxsina, isañu qhati akhama thayachapxatayna.

Tantiyapxañani.

Maya wakichataru, sayt’unakampi uka isañu thayachatanaka uñachayma.

Uka arsutanakaxa chiqati janicha ukanaka qhananchma.

Anaxa jilpacha isañu thayachatayna.

Katalinaxa pisiki isañu thayachatayna.

Katalinaxa 5 isañumpi jilpacha Katalinatha sipana thayachataynaxa.

Urpixa 8 isañu pisiki Anatha sipanxa thayachataynaxa.

Anaxa 2 isañu jilpacha Katalinatha sipanxa thayachatayna.

(chiqa) (jani)

(chiqa) (jani)

(chiqa) (jani)

(chiqa) (jani)

(chiqa) (jani)

Imillanaka Katalina Urpi Ana

Qhawqha isañu 15 9 17

5

10

15

20

Isañu thayachata

Isañu thayachirinaka

Isañu

thay

acha

tana

ka

39

Page 40: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Yatiña utanxa 44 wawanakawa utjäna. Juyphi pachasti akhamarakiwa usuntapxatayna.

Ch’uxu usuninaka

Jurma usuninaka

Mallqa usuninaka

Wich’u usuninaka

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18

¿Qhawqha wawasa ch’uxu usunimpi, jurma usunimpixa? Jakhu chinqanchirimpi yatxatma, uka pachpa mayjatha lurarakma.

Jichhaxa wakichataru, qhawqhanisa usutanaka uka uchma.

Usuninaka Ch’uxu usuni Jurma usuni Mallq’a usuni Wich’u usuni

Wawanaka 18 16 6 4

Amuyt’asina chiqachapxañani.

1618

¿Qhawqha wawasa mallq’a usunixa? , ¿qhawqha wawasa wich’u usunixa? , ukanaka qillqma , ukatha kawkïri ch’ikusa wakisi uka uchma (<, >,=) ukatha tupayarakma.

T S

10

14

8 6

18 16

20 10

40

Page 41: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

¿Alaxa pachana kuna sutini warawaranaksa uñt’apxtana?

Chakanaxa, ¿qhawqha warawaranisa? Jiskht’apxañani.

¿Kawkïrinakasa juyphi sarayiri warawaranakaxa?

Juyphi sarayiri warawaranaka 10YATIQA

Uñanchirinaka Maya arumana warawaranaka

unch’ukipxañani.

Awki taykasaruwa qutu warawaranaka tuqitha sikt’apxañani.

Qutu warawaranaka uñch’ukisinxa sarawinakapa yatxatañasawa.

qutu warawara = ch’ixiArunaka qhananchañani

Taqiniwa arsupxañäni.Alaxa pachana walja warawaranaka uñasi ukaxa, wali juyphiwa utjani sapxiwa.

Uñjatasatha amuyapxarakiñani. ¿Kunjamasa qutu warawaranakaxa? ¿Qhawqha warawarasa jaksuptanxa qutu warawara satanxa? ¿Kunatsa yaqhipa chiqanxa qutu warawaranakaxa ch’ixi sata?

Juyphi yatiyiri warawaranaka sixsma.

41

Page 42: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Mallku Ururi Kusi Panqara Amaru

Maya jayp’uxa phisqa wawawa jacha warawaranaka jakhupxi.

Wakichata uñxatasina, jakhuta warawaranaka jilatha pisiru qillqantma.

Jichhaxa jakhu chiqanchiriru pisitha jilaru siqichma.

Ullasina amuyt’apxañani.

Nayaxa 35 warawara jakhtha.

Nayaxa 25 warawara jakhtha.

Nayaxa 40 warawara jakhtha.

Nayaraki 10 warawara jakhtha.

Nayaxa jakhurakthawa 15 warawara.

Sutinaka Warawara SiqiKusi 40 1ri

Mallku 35 2ri

UruriAmaruPanqara

jilapacha = alluxa = walja = wamphi = yamphi Arunaka qhananchañani

0 5 10 15 20 25 30 35 40

42

Page 43: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Yänaka Qhawqha Uchawi

T’uxu

Punku

8ri

Yänaka Qhawqha Uchawi

9ri

Q’alpacha yuqalla imilla wawanakaxa, yatiña utana utjiri yänaka jakhthapipxani, ukanaka maya wakichataru, jakhupa qillqma.

Jichhaxa kawkïrinkisa uka siqichma. Akhama:

Qhiparuxa uka apsutanaka maya jakhu chiqanchiriru, uka yänaka uchma akhama: 1ri. 5ri. 10ri, 16ri

1ri

4ri

10ri

2ri

5ri

15ri

3ri

6ri

16ri

kawkïri = kawchhapiArunaka qhananchañani

0 5ri1ri 10ri 15ri 20ri

43

Page 44: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

¿Kuna pachasa uka aytanaka lurasixa?

¿Uywanaka mirañapataki ayta luqtapxi ukaxa, ¿kamachisa uywanakasaxa?

¿Qhawqha jaqisa ayta lurapxixa?

Willka tataru luqtasina, suma maraniti, jani ukaxa, mach’a maranicha uka yatipxañani.

Mara t’aqa katuqaña11YATIQA

Uñanchirinaka Willka tataru luqtaña

uñjapxañani.

Paqu yatirina arupa ist’apxañani.

Suma chuymampi katuqapxañani.

Jamuqa unjawäsina amuyapxañani. Aka mara t’aqana taqi jaqiwa Pachamamaru mayisipxi suma jakañataki, uywanaka mirañapataki, walja yapunakaxa achunaka churañapataki.

Kamisatixa intixa mara t‘aqa chika urunxa taypi pachanki, ukhampacha jamuqapxañi.

44

Page 45: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Amaruxa utapatha yatiña utaruxa 15 k’atana puritayna, Urpisti 20 k’atana. Katitaxa Amaruna kullakapawa, jupasti 25 k’atana puritayna, jupaxa k’achatha saratayna

Jichhaxa pachanaka siqichma nayrïri lurata uñxatasina. ¿Khitisa nayraqata puritayna?.

Jichhaxa qhawqha pachatsa Amaruxa yatiña utaru puritayna, ukhamaraki ¿qhawqha k’atatsa purpacha utaparuxa?

¿Qhawqha urusa yatiña utaru sarapxi?

¿Qhawqha urunisa maya simanaxa?

¿Qhawqha phaxsinisa maya maraxa?

Chuki wawana utapa

Urpi wawana utapa

Yatiqiri wawanakana chillqinaka luratapa jakhupxañani. Sapa mich’ixa 10 chillqirjama satawa.

Sutinaka Pacha Siqi

Amaru

Urpi

Katita

Qhansuyata

45

Page 46: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Aka phaxsina, kuna phasinakasa alaxa pachana uñasi, ukananaka qhananchma.

Marana phaxsinakapa qillqma.

Uka phunchanakaxa qhawqha pachansa apasi , ukanaka pisitha jilaru siqichma.

¿Kuna pachansa ch’uñuchañaxa?

Mara phuqhaña Machaqa mara Piluta takiña

Maya uru Maya uru 90 k’ata

Maya ura Paya uruyt’a Maya uru

Siqichañani Achunaka

1ri

2ri

3ri

4ri

D L M M J V S

1 2 3 4 5 6 7

8 9 10 11 12 13 14

15 16 17 18 19 20 21

22 23 24 25 26 27 28

29 30

Pacha jakhu uñxatasisa akïri lurma.

JUNIO

Qhawqha urusa sapa phunchawixa, ukaru maya chimpumpi sich’ma.

Pacha jakhu uñxatasina, mirkulisa urunaka uñxatma. ¿Qhawqhatha qhawqhatsa jakhunakapaxa sari?

Kawkïri phaxsinakasa 28, 30, 31 urunakani, ukanaka jaljtayma.

Ayllumana kawkïri yapu lurañampisa qalltapxi; siwara, ch’uqi, jupha, jawasa, ukanaka qillqma.

46

Page 47: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Arunaka qhananchañani

tupu = kustala ch’uñu williña = ch’uñu allitataña

¿Kunjama ch’uqinakasa ch’uñutaki ajlliñaxa?

Jumanaka tuqina, ¿qhawqha urunsa ch’uñuxa wañsuxa?

¿Jamuqana, ¿qhawqha ch’uñusa qutuchatasa utji?

Uñjawisatha

Maya qutuchatana, ¿qhawqha kilüspasa?

¿Qhawqhanisa ch’uñu takisipki?

Maya kustala ch’uqitxa, ¿qhawqha ch’uñusa sartpacha?

Ch’uqi chuñuña12YATIQA

Uñanchirinaka Ch’uqi llamayuri sarapxañani. Sarañatakixa ch’uqi yapuniru

yatiyañätanwa.

Ch’uñunaka takiñataki qutuchapxañani.

Jamuqa uñxatasina amuyapxañani.

Ch’uñu apthapiñanxa, taqi jaqinakawa warurt’apxi, ukhamaraki, suma junt’u amparampiwa sixinakaru imapxi.

47

Page 48: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Ch’uñu tupuñanakatha tantiyt’apxañani.

Phuqachañani.

Qhansuyañani.

Quli tataxa 12 kustala ch’uñu ch’uqi wakichi. Maya kustala ch’uqixa = 4

aruwaniwa. ¿Qhawqha aruwasa q’alpachaxa?

4 8 12 16 201 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

3 6 91 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

+4 +4

4

4

4

4

4

4

4

4

4

4

4

4

Amaru tatasti 3 kustalathkama 11 kutiwa karitillatha ch’uñu ch’uqi api.

¿Qhawqha kustala ch’uqsa ch’uñuñataki q’alpacha appacha?

48

Page 49: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Arunaka qhananchañani tunkachiri = tunkata tunkata sariri

Jamuqa uñxatasina uka amuyunakaru phuqachma.

Uñxatapxarakiñani.

Quli tatana ch’ullqupaxa p’iqipa .

Ch’uñu kustalanakaxa ukankiwa.

Uraqinkiri ch’uñu kustalanakaxa qawayankiwa.

Quli tataxa qhipankiwa.

Karitillaxa Quli tatattha .

Qullunakaxa .

Munisipalampi uka yatiña utampiwjanxa, ¿kuna utasa ukawjankixa?

¿Kuna utanakasa qullaña utana ch’iqäxapankixa?

5

4

3

2

1

01 4 7 102 5 8 113 6 9 12

49

Page 50: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Aski amuyt’asa aruskipapxañani.¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa?¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasipxtanxa?

Jilapacha yatiqatasa Pisipacha yatiqataki

Yatiqatanakasa uñakipapxañani.3

Amuyt’asina qillqapxañani.

Jumaxa, yatiqatama amuyt’asina, ¿akïri wakichatampi kunsa wakiyasmaxa?

Martinu tataxa 4 kustalathkama 8 kutiwa ch’uqi api, Willi waynaraki 5 kustalathkama 7 kutiwa aparaki ¿khitisa jilpacha apixa, khitirakisa pisiki apixa?

Siqi Suti ¿Qhawqhsa api?

1ri

2ri

50

40

30

20

10

50

Page 51: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

4 K’umara janchisataki wakichasipxañani

T’AQA

¿Kamachisa jani thaya pachana isistana ukjaxa?¿Kunjamsa isisiñätanxa janchisa

k’umaräñapatakixa?

Page 52: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Arunaka qhananchañani

¿Jiwasaruxa kuna usunakasa jilpacha katchistuxa?

¿Qura qullanaka pisi qullqitakiti, jilatakicha, marka qullanakatha sipanxa?

Allqamarini aylluna wamphi wawawa usuntapxatayna. Yatxatasina qhansuyapxañani.

jamuqata = rixsuta p’urp’uña = khatatiña

Yatxatasina qhansuyapxañani.

Qura qullanaka thaya usunakataki uñt’apxañani.

Usunaka khitarpayaña 13YATIQA

Uñanchirinaka Qullaña yatirina arupa

ist’apxañani.

Qura qullanaka thaya usunakataki irnaqapxañani.

ch’uxu usuninaka

jurma usuninaka

wich’u usuninaka

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

Allqamarini aylluna usuntiri wawanaka

Usuntirinaka jakhuta

Usun

aka

¿Kuna usumpisa jilapacha usuntapxatayna?, ¿qhawqhanisa?

¿Qhawqhanisa q’alpacha usuta wawanakaxa?

52

Page 53: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Kuna yänakasa Kusi nayraqatankixa ukaru chupika chimpumpi (x) uchma.

Kuna yänakasa Kusi qhipäxankixa ukaru maya larama sich’impi qhananchma.

Kuna yänakasa Kusitha alaya tuqinkixa ukaru maya ch’uxña chimpumpi (x) uchma.

Kusina saratapa maya samimpi qhananchma, kawkiru saratapasa ukaru sich’inakampi arktayma. Chupika uñanchapatha qalltma, ukatha kunsa alasi sapa sarawina uka qillqma.

Uñxatatt’asina lurapxañani.

53

Page 54: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Mayïrinki, payïrinkiri wawanakaxa qullqi irthapiyapxatayna pilutanaka alañataki, ukatha akhama irthapipxatayna.

Maya sich’impi kikipa chanini qullqinaka jakisiyma.

Qhawqhampisa maya punchsa qullanaksa alasmaxa. Ukatha, uka qullqinakaru muyt’ayasa sapa maynitaki wakisiri qhananchma.

Yatiqiri wawanaka Qullqi irthaphita Qullqinaka

Mayïrinkiri 15 sulisa

Payankiri 32 sulisa

S/. 90S/. 15

54

Page 55: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Arunaka qhananchañani sawuri = sayuri chusi = chhusi

¿Qhawqha jaruchi umampisa t’awra tiñiñatakixa phukuru warantpacha?

¿Qhawha pachatsa tiñita t’awraxa wañt’asphaxa?

Awayuxa, ¿kuna saltanakanisa?

Isinaka wakichaña14YATIQA

Uñanchirinaka Isi p’itiri mamaru uñjañasawa aski

wakisispha.

Qaputanaka khiwiña yanaraksnawa.

P’itiri uñjasaxa qaputanaka khiwiqaña yatiqapxañasawa.

Uñjasina aruskipapxañani.Awayu sawuri mamanakaxa akhama sapxiwa: “Maya suma saltani p’itani awayuxa, jaqiruxa wali k’uchisiyixa”.

chiqa sich’inkama saltanaka

k’ullk’u sich’ini, q’iwi sich’inimpi

Sawunakaru kunaymana saltanakampi phuqachañani.

55

Page 56: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Akïri jakhunaka pisitha jilaru siqintma.

Jamuqa uñxatañani.

Nayraqatankirina uñjtanwa, purapa yanakaxa ukjapurakiwa.

Payïrinkiriru paya chiqanchirimpi uchxatma kikipa jathinïñapataki .Jakhthapiñataki jakhunakampi phuqachma.

55, 51, 50, 53, 52, 56, 54, 60, 59,58, 57

43, 28, 37, 40, 26, 34, 31

79, 39, 59,29, 49, 69, 19

9 82 338

1 2

56

Page 57: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Aski uñxatasina lurapxañani.Urpixa marka qhaturu naranja alxañataki apatayna. Arumaratxa 20 naranja alxatayna, jayp’usti 30 naranja, niya sarxaruñatakisti Willka waynawa qhaturu purini, ukatha jupaxa 40 naranja alasiraki.

Ukanaka aka wakichataru qhananchapxañani.

Jathi tupuñanaka uxatasina.Chiqanchirinakampi phuqanchañani ukjapuräñapataki.

10 94 559

1 2

10

10

1010

10

10

10

10

10

¿Qhawqha naranjasa alxataynaxa?

¿Kuna pachasa jilpacha alxixa?

¿Jayp’uxa 30 naranja alxchi ukjaxa, nayra qhawqhsa alxpachäna? ¿Qhipatha qhawqhrakisa alxarakïna?

57

Page 58: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Uka sawuta chusina qawayanakapaxa ¿qhawqha chhiyanïpachasasa?

Uka chusixa, ¿qhawqha saminisa?

Uka chusi uñxatma, ¿kuna saltanakasa utjixa? Ukanakatha aruskipapxañani.

awayu chala

sapa khallaniki

kustala

papa khallani

chusi

Arunaka qhananchañani

yanapipxañani = yanapapxañani

Sawu tilañasti khallani jani khallani sawunaka uñt’apxañani.

Chusi sawuña15YATIQA

Uñanchirinaka Sawuri mama thiya

sarapxañani.

Chusi tilaña yanapapxañani.

¿Kuna yaqha sawuta isinakasa utjaraki?

Jamuqa uñjawisampitha amuyapxañani.

Chusisa awayusa kunaymana saltanakani k’ilinakaniwa; ukankaskiwa aymara markasana yatiwinakapaxa. Uka k’ilinakasa saltanakasa maya maya amuyuniwa, ukarjamawa kuna isisa apnaqaña.

Qhawqha khallani tilañasa akïri sawunakaxa, ukhamarjama tupayma.

58

Page 59: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

10

Lupi kullakaxa chusi sawuyañatakixa 18 juñi ch’anka kunaymana samini alanitayna. Qhipa uruxa wasitampi 29 ch’anka juñi alaniskakitaynawa. ¿Qhawqha ch’anka alatanisa?

Qhatunxa kajunatha piñanaka alxapxi. Sapa kajunana 10 piñawa utji.

Uka jaljata tunkachirinakaxa maya tunkachatanakampi kikipäñapawa. ¿Kikipapuniti?, ¿janicha?

Nayraqata alata qhipa alta q’alpacha

Aski tantiyt’asa jakthapipxañani.

18

10

10

29

8

20

20

8

9

2 7

kajunawa utji tunkanakawa utji

piñawa utji sapanakawa utiji

sapanaka tunkanaka

T S

10

10

10

10

10

10

10

10

59

Page 60: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Manq’añanakatha munañatha aruskipapxañani; ukataki yatiña utankiri wawanakaxa munataparjama ajllisa jaqtaña amtapxani.

Uka ajlliña jaqtata wakichata kajunaru, ukatha, jakhurimpiru phuqachapxañani.

Jichhaxa, uka jakthapitanaka waljatha pisiru siqintapxma.

Phisqa tunka phisqani

Akhamawa sapanqatataki mistutayna, qhansuyapxañani.

T S

5 5

T S T S

T S T S T S

Jiwra kaltumpi arusani challwa thaxtimpi

munirinaka

Chayrumpi kankachumpi

munirinaka

Ulluku kaltumpi wank’u kankampi munirikama

Tantiyasipxkakiñani.

60

Page 61: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Yatiqiri wawanakaxa Titiqaqa quta uñjaña munapxatayna. Jupanakaxa ayllupatha chupika awturuxa 32 mantapxatayna. Mayninakaxa q’illu awturuwa mantapxarakïna.

Chupika awtuna Q’illu awtuna Qhipa chupika awtuna

Ukatha q’illu awturuxa 13 jila wawanakawa chupika awtutha sipanxa mantapxatayna, ukhamaxa, ¿qhawqha wawasa q’illu awturu mantapxataynaxa?

Chupika awtuna 32 utji, ukatha 20 wawampiwa mantapxani. Jichhaxa, ¿qhawqha wawanakasa uka awtunkapxani?

Ukhamaxa, ¿kawkïri awturusa waljapacha wawa mantapxataynaxa?

Jichhaxa ukanaka akïri jakhuri kajunaru qillqañani.

Chupika awtuna Q’illu awtuna

Jakhunakaru arktayasisa phuqacharakiñani.

T S T S T S

13

50 52 54

99 98 97

20 25 30

Tantiyasipxkakiñani.

61

Page 62: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Yatiqatanakasa uñakipapxañani. 4Aski amuyt’asa aruskipapxañani.¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa?¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasipxtanxa?

Jilapacha yatiqatasa Pisipacha yatiqataki

Chiqa jakhupa katjasisa, (X) sich’impi chimpuñani.

¿Qhawqhasa 25 +9?¿Kuna jakhusa jutpacha? 14, 18, 22, ........ a) 35

ch) 34 a) 24ch) 23

chh) 29 ch’) 259chh) 25

ch’) 26

Amuyt’asina qillqapxañani.

Jumaxa, yatiqatama amtasina, uka qullqina 10 chanipa uñxatasina, kikipa uka 5 jiru sulisanakaru jaljayma. Ukhamaraki 2 sulisa, 1 sulisa qullqinakampi papila qullqina chanipa sixsma.

62

Page 63: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

¿Kunjamasa ayllusana jaqichasiñanakaxa saraski?

¿Jaqichasiwinakatha kunanaksa suma jakañataki yatiqañäpxtanxa?

5 Jaqichasiritaki utachapxañani

T’AQA

Page 64: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Kuna achunaksa jilpacha phawapxi ukanakatha yatiri jilatanakaru jikhst’apxañani.

¿Qhawqha chachasa siwara jawq’asipki? ¿Siwara jawq’añana lawanaka jach’ati, jisk’acha,

kunjamsa tupupxsnaxa? ¿Qhawqha chacha warmisa siwara jawq’añankapxi? ¿Qhawqha jaqisa jiwra jawq’añankapxixa?

¿Qhawqha juyra tupusa utjixa?

Satuka mamaxa, 34 juyra tupu aptatayna, jilaparaki 22 tupu aptarakitayna, mayni masiparaki 20 tupumpi. Taqpachani, ¿qhawqha tupsa aptapxpachaxa?.

Jamuqampitha uñjatasampitha aruskipapxañani.

Arunaka qhananchañani

jiwra = jupha juyra = waña achunaka

Phawata achunaka apthapiña16YATIQA

Uñañnchirinaka Awkisaru juyranaka jawq’aña

yanapapxañätanwa.

Siwara, awina, jawasa, jawq’añxata amuyapxani.

T S

Kuna pachatixa yapu puquntxi ukjaxa, taqi jaqiwa jisk’a jach’awa yanapasipxtana.

+

64

Page 65: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

a) Taqpacha chuymani jaqinakatha sumirunïpxänaxa.

ch) Sapa warmixa 2 wawanïpxiwa, ukjpachaxa wawawa.

2 kimsachataxa kunatixa 2 + 2 + 2 =

chh) Sapa tirsikluxa 3 llantaniwa, ukjpachaxa

3 kimsachatapaxa........kunatixa 3 + 3 + 3 =

Jichhaxa jakhu chiqanchirimpi lurapxañani.

Jakhunaka payachaña lurapxañani.

Jichhaxa uka uchatanaka tupma.

Sumirunaka

1 1 1

2 2 2

20

30

45

20

30

45

10 1010 10

20

30

45

40

40

Wawanaka

Llantanaka

Amuyupxañani.

T S

T S

T S

Jamuqa uñxatasina qhananchapxañani.

65

Page 66: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Akhama Martinaxa alxasina qullqi apti. Sapa kutina, ¿qhawqhsa alxatayna?

Urpixa qhatuna ch’anka alxatanaka uñachayistu.

¿Kunjamsa apstaxa?, uka yatiyma.

Jichhaxa jakhunaka ullasina, sutipa qillqma.

Ch’ankanaka Arumaraki Jayp’u Q’alpacha

Kisananaka 4 6

Juñinaka 6 5

Amuyupxañani.

Alwatha alxata Jayp’u alxata

66

Page 67: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Uka panichasiña phunchawina ¿qhawqha chacha warmisa utji?

Uka panichasirinakaxa, nayraxa yaqha yaqhawa utjasipxäna, ¿jichhaxa mayaruti tukupxi?, ¿kamsapxsnasa?

Thuquri jaqinakaxa kunaymana samichata isiniwa, ukanakatha arsupxañani.

1 chacha + 1 warmi = 1 chacha warmi

Panichasiñaxa wiñayatakiwa maya chachampi, maya warmimpi maya

janchiru tukuñawa, maya utaru maya chacha warmisu.

Jamuqa uñxatasina, uñjatampisatha aruskipapxañani.

Jaqichasirina sarthapiwipatha amuyt’añani.

¿Qhawqha jaqinakasa utjpacha jakthapitanxa?

Aylluna jaqichasiña17YATIQA

Uñanchirinaka Kasariri utjipanxa, uñjiriwa

sarapxañani.

Panichasiri uñjatasa amtasina, mallkuna arupa ist’apxañani.

Jaqixa janiwa ina pampatha uñstktanti, jiwasa maya warmimpi chachampi mayachasitatha utjtanxa. Jupanakawa jiwasana awkisa taykasaxa.

Jaqichasiritha amthasipxasinxa, jupanakatha amuyapxañani.

67

Page 68: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Aski amuyt’asa phuqachma.Jaqichasirixa apxatanaka katuqatapa akhama jakhunampi lip’iyatwa siqintatayna, juparu yanapt’añani.

Sapa julli saltana sutinakapa qillqma.

jaqichasirixa akhama saltanakani isinaka katuqatayna. Uka uñxatasina taytiyt’ma. Mujinanaka ch’uxñampi samichma. Pusi k’uchuniru chupikampi samichma. Wiskhallanaka laramampi samichma.

¿Qhawqha mujinanakasa utjixa?

¿Qhawqha pusi k’uchunisa utjixa?

Uka saltanxa, ¿qhawqha muyusa pisixa wiskhallanakatha sipanxa?

70 72 74

80 79 78

20 24 28

69 67 65

68

Page 69: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Amuyupxañani.

Sillp’a saltanakaxa q’achini, ukhamaraki qawayaniwa, q’achinakaxa chupika ch’aqaniwa, qawayaraki paya ch’aqa jakisiyiriwa.

Sapa q’achiru chupikampi samichma, qawayanakapxa laramampi samichma.

Maya chiqachirimpi ch’aqanakaru chiqa sich’inaka jakisiyma, ukatha amuyunaka phuqachma.

Sapa mayni samichma ukatha q’achinaka chupikampi samichma, qawayanakapxa laramampi samichma.

Taqpachaxa kimsa q’achini qawayani

Taqpachaxa ukaxa q’achini qawayani

¿Qhawqa saltanakasa 3 q’achinixa?

¿Qhawqasa 4 q’achinixa?

¿Qhawqa saltasa 4 qawayanakanixa?

69

Page 70: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

¿Qhawqha tupuñanisa? Maya chimpumpi (x) uchma.

ajanu

qichu

q’achi

ch’ina

¿Kunjama uñtasinisa sapa ajanupaxa?

¿Qhawqha ajanunisa?

Sapa yänakana uñnaqapampi uka julli saltanakaru maya sich’impi jakisiyma.

Askipacha uñxatañani, ukatha wakiyawinaka qhansuyañani.

70

Page 71: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

¿Utanakaxa kunatsa jisk’araki jach’arakïpachaxa?

¿Kuna saltanakaru uñtatasa utanakaxa?

¿Tukirinakaxa, ¿taqpacha kikipa sumirunkamakiti?

Utachaña qalltañatakixa, ¿kunanakampisa uraqiru luqtaña?,¿kuna yänakasa munasi uta utachañatakixa?, ukanaka rixsusinasamichañani.

Jamuqa uñxatasina arsupxañani.

Uñjawisatha amuyt’arakiñani.

Utachaña luqtañataki Utacha yänaka

Jaqichasiritaki utachaña18YATIQA

Uñanchirinaka Uta utachiri uñjapxañani.

Yatiña utanxa utachañanakatha anatapxañani.

“Machaqa utaru utanuqañatakixa junt’uchawxañawa. Jani ukaxa, supayawa utantawxasphaxa”, sasawa tununakaxa yatiysituxa.

Uta utachaña qalltañataki Pachamamaru luqtaña yatiqañäpxtanwa.

71

Page 72: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Utachawina kunaymana yänakawa apnaqasi, ukana yaqhipaxa jilaqaskiwa ukanaka yatichirixa wawanakaru jakhthapiyatayna, akhama:

Jakhsutanaka sixsutaru samichapxañani.

Akhama wakichataru phuqacharakma.

Kalaminanaka

Machaqanaka Mirq’inaka

22

4

151413121110987654321

Jichhaxa nayrïri luratanaka uñxatasina, jiskht’awinakaru phuqachma. ¿Qhawqha jilt’iri yänakasa machaqäskixa?

¿Qhawqha mirq’i yänakasa utachawina jilt’askataynaxa?

Alikatinaka Martillunaka Lankhu lawanaka

Sinta lawanaka

Utjir

inak

a

Yänaka Qhawqha Kunjamäskisa

Kalamina 15 machaqa

Alikati 1 mirq’i

Martillu 3 mirq’i

Lankhu lawa 2 machaqa

Sinta lawa 5 machaqa

Yänaka

Utachawina jilt’iri yänaka

Aski uñxatasa qhasuyapxañani.

72

Page 73: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Jakhunaka uñxatasina sich’impi sapa jakhuru arktayma, 7 jakhutha qalltasina.

¿Qaltasina, jakhunakaxa pisiruti sari, waljarucha sarixa?

¿Qhawqhatha qhawqhatsa sarixa?

¿Kawkïri jakhusa 89 arktixa?

¿Kuna uywasa mistuxa?

¿ Kuna jakhumpisa qalltasi?

¿Kuna jakhurusa tukuyi?

7 9 1113

151719212325

27

29

313335

3739

414345

47

49 5153

55

5759

616365 67 69 71 73 75 77

7981

83

85

8789

91

9395

97

99

Qalltañani.

Jichhaxa jiskt’awinakaru kutt’ayarkma.

Uñxatasina phuqachapxañani.

73

Page 74: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Yatiqatanakasa uñakipapxañani.5Aski amuyt’asa aruskipapxañani.

¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa?

¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasipxtanxa?

Jilapacha yatiqatasa

Sapa julli saltana sutipa qillqma.

Pisipacha yatiqataki

Paya tupuñani yänaka maya chimpumpi (x) uchma.

Amuyt’asina qillqapxañani.

Jumaxa, yatiqatama amuyt’asina, ¿ kunsa akïri jakhunakampi wakiyasmaxa?

70

90

60 80

50

74

Page 75: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

6 Yapu lurañataki wakichapxañani

T’AQA

¿Kunjamsa yapu lurañataki wakichasisipktanxa?¿Kuna kasta jathanaksa yapu lurañataki

wakichañaxa?

Page 76: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Uka uywa uyunakaxa, ¿kunatsa jisk’a jach’a utjpachaxa?

¿Ayllumana uyunakama kunjama saltaru uñtatasa utjixa?

¿Kuna usunakasa jilapacha uywanaka pisiptayi?, ¿kunjamsa jani juk’ampi pisipayañapataki yäqapxañasaxa?

Jamuqa uñxatasina uywanakatha aruskipapxañani.

Arunaka qhananchañani aynacha = manqha tuqi amsta = alaxa

Uywanakaru amtaña19YATIQA

Uñanchirinaka

Awki taykaru uywa uyu q’umachanaka yanapapxañasawa.

Uywanaka qullañsa aski yäqasisa yanapt’arakiñaniwa.

Uywanakasatakixa kunaymana uñnaqani uyunaka uyuchapxañasawa uywanitjama.

Uka yänaka uñxatasina, masinakamampi aruskipasina chaninakapa tantiyma.

76

Page 77: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Allpachu uywanakatha amuyt’añani.

¿Kawkïri allpachusa jilaxa?, ¿qhawqhatsa atipi?

¿Kawkïri allpachunakasa pisikixa?

Sapa wawaxa paya tikampi anataspha ukjaxa, akïrinakawa mistusphaxa: 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12.¿Qhawqhasa jila apsutaxa?

¿Qhawqhasa pisi apsutaxa?

Maya tikampi 2 kuti jaqtapxañani. Sapa wawaxa mistutapa uñxatasina saniwa:¿Khitisa jila jakhu apsuxa?,

¿khitirakisa pisi jakhu apsuxa?,

¿kawkïrisa jilaxa?

Paya tika jaqtasina, ¿13 mistusphati?

Wakisispa, jani wakisispa anatapxañani.

Allpachunaka Janq’unaka Ch’iyaranaka

Jakhunaka 36 24

36 24 2424 36 24

Jichha kawkïri ch’ikusa wakisi ukampi sich’intma ( < , > , = ).

77

Page 78: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

¿Kuna urusa Antukuxa, jilapacha, challwa katutaynaxa?

¿Kuna urusa Antukuxa, pisi, challwa katutaynaxa?

¿Antukuxa, martisa uruxa chawllanaka jilti pisikcha katutaynaxa lunisa urutha sipanxa?

Chawlla katurixa ¿qhawqha challwa jilsa, lunisa uruxa katutayna mirkulisa urutha sipanxa?

59 < 64:

72 > 68:

Antukuxa, ¿qhawqha challwanaksa lunisatha juywiskama katutaynaxa?

Maya ch’aqampi (.) jakhu chiqanchiriru qhawqha challwankasa wakichatana utji ukanaka uchma.

Jiskht’awinakaruraki kutt’ayma.

Sapa mayni qillqatama ullarakma.

Uru Katuta challwanaka

Lunisa 72

Martisa 68

Mirkulisa 59

Juywisa 64

50 60 70 80

78

Page 79: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Wanu apsuwina ¿qhawqha jaqisa irnaqasipkixa?

Paypacha utana ¿qhawqha punku, t’uxusa utji?

Uyuna, qhawqha jaqisa lurasipki?, ¿qhawqhanirakisa inakïski?

Aka paya wanu q’ipinakatha amuyt’añani. Ukatha chiqaparu chimpupxañani.

Tantiyt’apxarakiñani.

1 2

Nayrïrixa jilawa.

Payïriwa jilaxa.

Paypacha ukjapurakiwa.

Wanu apsuña20YATIQA

Uñanchirinaka Wanu astiri uñjiri sarapxañani.

Siq’anaka q’ipiñataki apasipxañani.

Jamuqa uñxatapxañani ukatha aruskipapxañani.

Jiwasaxa suma jakañatakixa kunaymana manq’anampiwa jiltaraktana, thurinchasiraktansa. Kikiparakiwa, achunakaxa suma puquñatakixa wanunakampi ch’amanchañawa.

Wanunaka, jaqina q’ipiñataki, asnutha khumuñataki kustalanakaru, tantiyasina, winantapxaraksnawa.

79

Page 80: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

¿Qhawqha q’ipsa apspacha Mallku tataxa alwatha chika urukamaxa?

Mallku tataxa inti jalsutpacha chika urukamaxa 4 qutu wanu apsutayna. Ukatxa Anqari sata sullkapasti jayp’u tuqiruxa, 1 qutu 5 q’ipimpi apsutayna.

Mallku tatana apsutapa.

Anqari waynaxa, ¿qhawqha q’ipinaksa lurpachaxa?

Anqarixa, ¿qhawqha kustalampisa apxatañapa, Mallkuna ukjapuräñapatakixa?

1 qutu + 5 q’ipini

10 q’ipi + 5 q’ipimpi

10 + 10 + 10 + 10 =

+++

+ +

===

=

=

+++ 4015

15

15 15

15

5 20

20 20

Amuyt’añani.

Maya qutuchata wanuxa 10 q’ipiniwa.

80

Page 81: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Katitaxa Amayani Pampatha 12 allpachunaka anaktanitayna. Mayni Asiruni Pampatha anaktanitapampixa 54 allpachuwa jakhthapisi, ¿qhawqha allpachsa Asiruni Pampatha anaktanitaxa?

Urpina awichapaxa 90 uwijanïtaynawa. Ukatha, jani pastu utjipana maya qhawqha uwija mayni jaqi masinakaparuwa alxaqatayna. Jichhaxa 70kiwa jilt’xatayna. ¿Qhawqha uwijsa alxpacha?

Qhansuyipana, laphimpi ullañapäskiwa.

Qhansuyipana, wakawa qhatunkaski.

Qhansuyipana, allpachu Asiruni Pampatha ankatanitaynaxa.

Qhansuyipana, uwija alxataynaxa.

90

70

90 70

Aski ullasina amuyma, ukatha kutt’ayma.

Luwisaxa pankapana 50 laphi ullañapawa, 20 laphi ullxatayna, ¿qhawqha laphimpi ullañapäskisa?

Waka qhatuna 90 wakawa utjatayna, ukatha 60 waka alxapxatayna. Qhiparuxa, 25 wakampiwa purinitayna, ¿qhawqha wakasa qhatunkaskixa?

81

Page 82: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Arunaka qhananchañani

¿Qhawqha pachatsa nayra sataxa kutt’ani?

Satañatakixa, jaqinakaxa ch’uqi piwipxi, ¿kunatakisa uka lurapxixa?

Maya marana, ¿qhawqha phaxsisa 30 urunixa?

Kawkïri achusa jaya jaya satañaxa ukaru sich’tma.

qhanuna = qhanana nayra sata = milli sata

Jamuqampitha yatitasampitha arsupxañani.

Yapuchiri tataru jiskht’apxañani, kuna pachasa nayra, taypi, qhipa satanakatha.

Nayra sata21YATIQA

Uñanchirinaka Yatiriru jawsaniñani.

Milli satañat uqinakatha arxatchistani.

Satirinaka uñjirisa sarapxaraksnawa.

Nayra pacha satañatakixa, lumasanakawa yanapasixa. Ukanakawa walja suma achuqañapatakixa.

82

Page 83: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Intixa, ¿qhawqha kustala jilsa Lusilatha sipanxa q’ipitaynaxa?

Irpirixa, ¿qhawqha kustala pisiksa Lupitha sipanxa q’ipitaynaxa?

Lusilaxa, ¿qhawqha kustala jilsa q’ipiñapaxa, Lupina q’ipitaparu jakxatañapatakixa?

¿Lusila jilpachti Irpiritha sipana q’ipitaynaxa?

Uka qhansuyatama yatiyarakma.

Inti tatana irnaqatapatha amuyt’añani.

Inti tataxa Lupi mamampi, Irpiri, Lusila sutini wawanakapampiwatunqu jatha utaparu q’ipipxarakini.

35 kustala q’ipitayna

kustala q’ipi

kustala q’ipini

kustala q’ipini

Masa uruxa

Masa uru

Jichha uruxa

Jichha uru

Arumanthixa

Arumanthi Jurpi uru

30

12

12

Inti tataxa

Lupi mamasti

Irpiri yuqallana

Lusila imillana

Jichhaxa suma siqichasina phuqhachma.

Inti, Lupi, Irpiri, Lusila, ukanakaxa tunqu q’ipipxatayna, aka urunakana q’ipirinakana sutipa qillqma.

Jurphi uruxa

83

Page 84: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Jumaxa utamana kunjamsa lurañanaka apnuqtaxa, jälla uka qalltata tukuykama akïri jakhu siqichirimpi qillqantma. (1ri , 2ri, 3ri, 4ri, 5ri, 6ri, 7ri, 8ri, 9ri.)

Naranja10 kilu

Wayaqa5 kilu

Ullaña panka 2 kilu

10 Phuxtu asukara3 kilu

Maya jathi tupuñampi, yanakana jathipa yatxatma, ukatha ukanaka walja jathinitha pisi jathiniru siqichma.

Wali jathinitha pisi jathiniru uka yänakana sutipa siqichma.

Lurawinaka

Siqintasiña

Yatiqaña

Anataña

Utatha yatiña utaru saraña

Qhawqha pachakisa

Maya k’ataki

Jaya pacha

Alwa pacha

Maya uru pacha

Lurañanakatha amuyusina siqichma.

................ jarisiña ................ yatiña uta saraña

................ alwa manq’aña ................ chika uru manq’aña

................ uywa apthapiña ................ isthapisiña

................ qillqaña ullaña ................ ikiña

Yatiña utana jichha uruna lurawinaka, maya sich’impi jakisiyma.

84

Page 85: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Arunaka qhananchañani

Utanakamana, ¿qhawqha chajriri uywanakasa utji?

¿Qhawqha jaqitakisa jupha phawañaxa?

Maya wayaqaru jupha alatxa, ¿qhawqhampisa alsnaxa?

Jamuqapxañani.

jupha siwara qañiwa awina

qañiwa = qañawa jiwra = jupha

Yatitasatha jamuqampitha aruskipapxañäni.

Jupha phawaña 22YATIQA

Uñanchirinaka Yatichirimpi chika phawiri

uñjiriwa sarapxañani.

Jani phawaña utjipanxa, jilïrinakaruwa jiskht’apxañani.

Taqi jaqitakisa juphaxa aski khusa manq’awa. Nayra tununakasaxa aski ch’ullqi jakañanïnawa.

¿Qhawqha siwara, jupha, awina, qañiwa aliriksna 20 susulisampi?, uka chanipa juyranaka jamuqapxañani.

Jach’a uraqitaki jisk’a uraqitaki, jiwra jathanaka tantiyapxañani.

85

Page 86: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Kusi tataxa, Willka jilapampiwa sukanaka sukachapxi. Kusi tatasti sapapaki 20 sukwa sukachatayna. Willka tataxa niya ukja sukacharaki. Paninpachasti 42 sukanakarakwa lurapxatayna.

Qhipa urusti sarapxarakiwa, ukatxa paninpachaxa 32 suka luraniwapxatayna. Kusi tataxa “nayaxa 20 sukanakwa luraniwthxa” siwa. ¿Qhawqha suksa Willka tataxa sukachaniwpachaxa?

paninpachanasukachatapa

Kusi tatanasukachatapa

¿Qhawqha suka pisisa Willka jilatanxa, Kusi jilatampi ukjapura

sukachañapatakixa?

¿Qhawqsa, Willka jilataxa sukachatayna?

Qhansuyipana:

Qhansuyipana: ........................................... ......................................................................

Willka tatanasukachatapa

Wakiyawinaka qhansuyañani.

2042

T S

3 2

2 0

86

Page 87: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Raymunti sutini tatana chuwanaka, phukunaka, wayachanaka alxañataki qhaturu apäna. Ukana akhama manq’a chuwanaka jupaxa alxatayna: Lunisa uruxa 60 manq’a

chuwa alxatayna Martisaxa 65 manq’a chuwa

alxarakïna. Mirkulisa uruxa 70 manq’a

chuwa alxarakitayna. Juywisa uruxa 75 manq’a

chuwa alxarakïna.

¿Qhawqhsa tuminku uruxa alxasphaxa?

Akïri yanaka siqichañatakixa, wali uñxatma; ukatha kikipa arktayma.

Juk’ampi qhansuyaskakma.

Lunisa Martisa Mirkulisa Juywisa Wirnisa Sawaru Tuminku60 65 70 75

+5 ++5 ++ +5

, ,

,

,

, .

.

Ukhamapuni sapa urusa alxatapa saraspha ukjaxa, ¿qhawqhsa wirnisa uruxa alxasphaxa? ¿Sapa uruxa kikipakiti jilxatixa?

,

87

Page 88: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Yatiqatanakasa uñakipapxañani. 6Aski amuyt’asa aruskipapxañani.

¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa?

¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasipxtanxa?

Jilapacha yatiqatasa Pisipacha yatiqataki

Wakisiriparjama jakthapiwinaksa ukaya jakhuqawinaksa qhansuyma.

Jichaxa, yatiqatasa amtasina, askipacha amuyt’asa qillqañani.

Akïri jakhunakampi maya pitupitu wakiyawi qillqañani.

32 28

88

Page 89: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

7T’AQA

Suma satawina qamarapxañani

¿Kunjamasa jichhapachanxa satasipktanxa?¿Kunanakasa wakisi suma satawitaki?

Page 90: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Qacha qullanaka uñxatasina, ¿qhawqha chhiyanakarusa malksnaxa?

Uka jaqina mallkitapa, ¿qhawqha sukäpachasa?

Maya sukaru 5 mallksna ukjaxa ¿3 sukana qhawqha mallkitäspasa? Jumaxa, mallkiskasmasa ukhama, k’isk’i, jak’ajak’a, jayajayaru

qullanaka mallkitha sixsma.

K’isk’i mallkita Jayajayaru mallkita

Jaya jayaru mallkitaxa wali khusawa jili, k’isk’ina janiwa suma jilkiti.

Mallkiri tatana arupa ist’asina, qhawqha chhiyaru mallkiñasa qacha qullanaka, uka yatiqapxañani.

Jamuqa uñxatasina aruskipapxañani.

Qacha qulla mallkiña23YATIQA

Uñanchirinaka Yatiriru jawsaniñani.

T’una qulla mallkiñatha arxatchistani.

t’una qulla = qacha qulla mallkiña = ayruña k’isk’i = jak’ajak’aArunaka qhananchañani

90

Page 91: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Yatichiri mamaxa, yatiña uta manqhana, yatiri wawanaka marapa jiskht’asina, akhama wakichi.

Aka wakichataru phuqachma.

Jichhaxa uka wakichatana utjirinaka, sayt’unakampi lurma.

Aski ullasina, amuyma, ukatha kutt’ayma.

Sutinaka MaranakaKusi 7Urpi 7Amaru 7Mallku 8Quli 6Wara 7Lupi 8Saywa 7Tunupa 6Inti 6

Wawanakana marapa Qhawqhasa

6 marani7 marani8 marani

Puqutanaka QhawqhasaPirasa 5Piña 15Naranja 10Papaya 20Mansana 25

87654321

waw

anak

a

maranaka6 7 8

Pirasa Piña Naranja Papaya Mansana

25

20

15

10

5

Suxta marani wawanaka sayt’unkiri chupikampi samichma, ukatha 8 marani wawanaka larama samimpi samichma, ¿kunsa jani samichata sayt’uxa saña munixa?

91

Page 92: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Yatiña utana yatiqañataki pacha jaljata.

Lima markana sata qallta phaxsina, Waynanakana Urupaxa 23 uruwa.Waynanakaxa 3 urwa uruchasipxi. Uka jach’a uruna nayrïri uru qhipa urumpi chupika samimpi samichma.

Kusixa yatiña utapana sapa yatiqañataki wakichatanakana jakhupa thaqaskäna. ¿Kawkïri yatiñasa walja urani?, ukanaka jakhuñataki wakichma.

Jichhaxa uka yatiña uranaka wakichata jamuqaru pisitha jilaru lurma.

Marana maya phaxsipa uñxatapxañani.

Sapa tuminku uru jach’a qhatuwa. Uka ururu larama samimpi samichma.

Sata qallta phaxsi 4 simananiwa, ukatha taypi sata phaxsixa 4 simananirakiwa. ¿ Qhawqha urusa qhatuxa utjasphaxa?

Simananaka jakhsna, ukjaxa sata qallta phaxsina, taypi sata phaxsimpitha ¿qhawqha urusa q’alpachana utjasphaxa?

T L M M J W S1 2 3 4 5 6

7 8 9 10 11 12 1314 15 16 17 18 19 2021 22 23 24 25 26 2728 29 30

T L M M J W S1 2 3 4

5 6 7 8 9 10 1112 13 14 15 16 17 1819 20 21 22 23 24 2526 27 28 29 30 31

Yatiñanaka Qhawqha kuti Q’alpacha

Uruyt’a L M M J W

8 JAKH ARUSK AKH ARUSK JAKH

9 JAKH ARUSK AKH ARUSK JAKH

10 S A MA R A

11 P CH S P CH S P CH S P CH S YUP

12 STHPH T’IJ P CH S T’IJ P CH S

SATA QALLTA PHAXSI

TAYPI SATA PHAXSI

Arunaka qhananchañani sata qallta phaxsi = sityimpri taypi sata phaxsi = uktuwri

92

Page 93: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Uka lumasanaka uñt’asina ¿yapuchirinakaxa yapunakapatha walja achunakti apsupxi, janicha?, ¿kunjamasa utjawimananxa?

¿Uka jamuqana qhawqha pirasasa panqaraskixa?

¿Jatha ch’uqinaka qhawqhampisa alaraksnaxa?

Pisi marataki Khusa marataki

Sataña lumasanaka24YATIQA

Uñanchirinaka Yatiri achachilana arupa

ist’apxañani.

Jupaxa yapu lumasanaka uñt’ayistani.

Janiwa ina pampaxa ch’uqixa satañäkiti. Nayraqata akullt’aña, ch’alltaña, piwt’aña, ukhamawa. Lumasanakaxa aski yatiyasixa kuna pachasa wakisi satañanakaxa, ukanaka.

Lumasanakatha aruskipapxañani.

Uñt’ata lumasanakana sutipa qillqapxañani.

Walja uñasiri lumasanaka, pisiki uñasiri lumasanaka, awicharu jiskht’asina yatiqapxañani.

93

Page 94: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

30

16

Jakhu qhananchirimpi tirinatha anatapxañani.

¿Kunanakasa wakisi? Samichata chiqanchirinaka.

Anatañataki ¿kunjamsa amtapxi? Kimsatha tantachasipxani.

9

8 9 107 6 5

10

15

Samichata chiqankirimpi qhansuyatapa jakma, ukatha arsuta phuqachma.

Jakhu qhananchirinkiri tirinanaka wakisiri jakhunakampi phuqachasina, ¿kunasa kamachixa?, uka uñxatma. Paya tirina uñxatma, ukaxa 12ruwa jakhthapisiñapaxa. Ukatha kikipa phuqachma.

¿Qhawqhampisa 16 jakhuru, 30ru puriñapatakixa wakisisphaxa?

16nitha 30ru puriñataki.

76

5

8910

94

Page 95: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Aski uñxatasina phuqachma.

-1 +1

+1

10

8 20

115

9

86

10 3

79

23

12

1 apaqasa

1 apxatasa 3 apxatasa

1 apxatasa

Jakhu qhananchirimpi 2 tirina sixsma. Ukaxa 13 jakhthapisiñapawa, mayninakaxa 16 jakhthapisiñaparakiwa. Ukatha jakhthapitama phuqachma.

Uka lurata uñxatasina qillqampi qhuqachma, ukaxa, ¿jilxatiti, jani ukaxa, pisiqicha uka paya jakhunxa?

17 jakhutaruxa, ¿qhawqhampisa wakisispha 25ru phuqañapatakixa?

¿Qhawqhasa 17ru wakisixa 25ru puriñatakixa.

13 tirina

16 tirina

95

Page 96: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

¿Qhawqha ch’uqimpisa satañanxa sapa qhuyaru uchtanxa? Kunata.

Warminakaxa ¿qhawqha jarphitsa ch’uqinaka q’ipxarupxi satañatakixa?

¿Jamuqatana qhawqha jaqinakasa, uywanakasa utjixa?

Aruskipapxañani.

Jatha jakhuqañana ch’ullaki jilt’aspha ukaxa, wali achuqañapatakiwa.

Jumaxa, piwirakma.

tupu = kustala piwiña = jani jakhusisa ch’uqi apaqasina

Arunaka qhananchañani

Ch’uqi satañatakixa, kunaymana jathanaka ajlliña yatiqapxañani.

Ch’uqi sataña25YATIQA

Uñanchirinaka Ch’uqi jatha wakichirinaka

uñjapxañani.

Ukatxa satañataki wakichaña yanapapxañani.

Jani ch’uqi utjipanxa, ch’uqi alaña tuqitha aruskipapxañani.

Yapu lurañaxa taqi jaqinkiwa. Chacha warmi, jisk’a jach’a, achachila, awicha ukanakawa nayraqata ch’uqi piwiraki, utjaniti janicha ukanaka yatiñataki.

96

Page 97: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Qanlli tatampi Chukini jilatampixa 35 kustala ch’uqi jathanaka alxañataki wakichapxi. Qanlli tataxa 20 kustala wakichi. ¿Qhawqha kustalasa wakichpacha Chukini jilapaxa?

Jupanakaxa 45 kustalatxa, 10 kustalxa jaytanipxataynawaalxañataki. ¿Qhawqha kustalakisa qhiparpacha?

Qanllina wakichatapa Chukinina wakichatapa

T ST S T S

T S

4 5

T S

45 - 10

T S

Qulila Kurmi Tupayipana:

20 15

Kurmi mamasti Qulila mamanpiwa ch’uqi satapxi; Kurmi mamasti 15 sukanakwa satatayna, Qulila mamaraki 20 sukanaka. ¿Qulila mamaxa qhawqha jila suksa satpacha Kurmi mamatha sipana?

35 35 - 20 15

Qhansuyata:

Wakiyawinaka qhansuyañani.

97

Page 98: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Sapa julli salta uñxatma ukatha sutipampi jakisiyma.

t’uyu

putuku

pirwa

tika

muruq’u

¿Kawkïri wakichatampisa maya tika apsusmaxa?, ukaru chimpma (x).

¿Kawkïri wakichatampisa maya putuku mistusphaxa?, ukaru chimpurakma (x).

98

Page 99: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

¿Qhawqha tunu amawt’anakasa uñt’tanxa?

¿Khitisa jamuqatankpachaxa?

¿Kuna pachanakansa jupanakaxa utjawäpxataynaxa?

¿Jichha urunakanxa khitinakasa ukhama sartasipki?

Aruskipapxañani.

Wilamasinakaja Marapa

Awkijana

Taykajana

Achachilajana

Awichajana

Jilajana

Kullakajana

Qhawqha maranïpxisa utasana utjirinakaxa, ukanaka qilqapxañani.

Tunu awkinakasa 26YATIQA

Uñanchirinaka Yatichirina arupa ist’asa

tunu achachilanakasaru amtapxañani.

achachila = jach’a tata awicha = jach’a mama Arunaka qhananchañani

Tunu awkinakasaxa walja maranakawa jakapxäna, ukanakatha awkinakasaru jiskht’apxañasawa.

99

Page 100: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Qhawqha marasa jupanakaxa jakapxatayna ukanaka uñt’apxañani.

Tunuachachilanaka

Ukha marawa jakapxatayna.

Juliku tata 71 mara

Quli mama 60 mara

Sisku tata 52 mara

Irma mama 72 mara

Asunta mama 78 mara

Willka tata 80 mara

Sisku tata

52

Tunu amawt’anaka jakawinakapa pisitha jilaru suk’antañani.

Sisku tataxa, ¿qhawqha mara pisisa mama Asuntatha sipana jakataynaxa?

¿Khiti tunu amawt’asa jila mara jakawatayna?

Tata Willkaxa, ¿qhawqha marsa jakänaxa tata julikutha sipanxa?

¿Khitisa 18 mara pisiki jakänaxa mama Asuntatha sipanxa?

Yatxatapxañani.

100

Page 101: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Uñxatasina lurapxañani.Jakhuñampi yanapt’ayasisa qhansuyapxañani. Juliku tatana

jakatapa mara, Sisku tatana jakatapa marampi tupayipana, ¿qhawqha maratsa jalayasipxi?

Kusixa tunu achachilanakaparu yanapasa akhama marpachana qullqi imasitapa jakhthapisi.

Qhansuyipana: Kusixa marpachana qullqi imasitayna.

Qhansuyipana: Jupanakaxa maratha jaljasipxi.

¿Qhawqha qullqisa maya marana imasitaynaxa?

T S

T S

T S

T S7 15 2

T S7 15 2

T S7 15 2

6

6

1

1

101

Page 102: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Yatiqatanakasa uñakipapxañani. 7Aski amuyt’asa aruskipapxañani.

¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa?

¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasipxtanxa?

Jilapacha yatiqatasa Pisipacha yatiqataki

Chiqapa wakisiri jakhunakampi phuqachañani.

Jichha uruxa, 18 uru octubre phaxsitha saraqatäspha ukaxa, ¿kuna urüsphasa maya simana uka mirkulisa uruxa uka octubre phaxsinxa?

Qillqapxañani.

Jumaxa, yatiqatama amtasina, akïri samichatana jakhunakapa uñxatasina, maya pixtu wakiyma.

30

25

20

15

10

5

102

Page 103: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

8 Taqinimpisa sumaki jakasipxañani

T’AQA

¿Kunjamasa uywanakasaxa miraski? ¿Uywirinakasasti yanapaskchistuti janicha?

¿Kamachañätansa uywanakasa suma mirañapataki?

Page 104: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Almataki wakichata yänaka uñxatapxañani.

T’ant’a wawanaka, yaqha yänaka, ¿qhawqha qullqimpisa alasmaxa?

Sapa mansana ¿qhawqhampisa alasmaxa? Almataki uka pillunaka, ¿kuna saltanakaru

uñtatasa utjixa?

¿Kunjama jaljatasa uka yänakaxa?

Uñjawisatha aruskipapxañani.

Jiwirinakana urupa27YATIQA

Uñanchirinaka

Almanakana urupa amtapxañani.

Ukatha alma uruna lurawinakatha amuyt’apxañani.

jiwirinaka = almanaka Arunaka qhananchañani

Alma katuqañataki kunaymana yanaka wakichaña yatiqañätanwa.

Tunu awkinakaxa janiwa inamaya jakapkänati, taqisa jupanakatwa yatiqawapxtana kunaymana lurañanaka.

104

Page 105: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Lupixa mamapampi alma phunchawi urunakaxa manq’anaka alxasitayna. Ukatha yatichirixa Amarumupi, Warampi khitatayna, Lupiru alxatanakapa yatiñataki. Ukatha jupanakaxa akhama yatiyaraki.

Jichhaxa uka alxatanaka akïri wakichataru lurma.

Juk’ampi qhansuyapxañani.

Manq’añanaka1ri uruna 2ri uruna

Q’alpachaQhawqha chuwa Qhawqha chuwa

Uwija p’iqi kaltu 20 30

Allpachu kanka 25 40

Challwa thaxthi 15 35

Chicharuna 25 60

Ulluku kaltu 15 20

Aski amuyt’asa qhasuyapxañani.

Uwija p’iqi kaltu

Allpachu kanka

Chawlla thaxthi

Chicharuna Ulluku kaltu

856055504540353025 20 15 10 5

¿Kuna manq’añsa jila alxapxi?

¿Qhawqha chuwanaksa 1ri uruna alxapxi?

¿Qhawqha chuwanaksa 2ri uruna alxapxi?

¿Kawkïri urunsa manq’añanaka jila alxapxi?

105

Page 106: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Maya qhatuna walja isinakawa utjäna; sapa isina chanipa uchatänawa. Ukanakatha yatxatpxañani.

Urpi kullakaxa 50 sulisaniwa, Kusi masipasti 90 sulisani. Jupanakaxa machaqa isinaka alasiña amtapxatayna. Uka qullqimpixa, ¿kuna isinaksa sapa maynixa alasispa? , uka isinaka sixsma.

Maya alxiri jaqixa akhama yatiyatayna.

Uka yatiyatanaka jumaxa samichasa tupayma.

Urpina alasiñapa Kusina alasiñapa

qallutani = q’allatani tanka = sumiru Arunaka qhananchañani

ch’ullu 15

juwuna 15

chumpa 20

sapatu 15

sumiru 25

ch’ullu juwuna chumpa sapatu sumiru

25

20

15

10

5

S/. S/. S/. S/.S/.10 30 30 1540

Amuyt’apxañani.

Isinakana chanipa

Isinaka

chan

inak

apa

106

Page 107: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Kunjamasa siwara, awina, jiwra, jawasa, ch’uqi sukanakaxa, ukanaka jamuqapxañani.

¿Qhawqha uraqirusa uywa manq’anaka phawapxtanxa?

¿Qhawqhasa maya aruwa siwara, awina, ukanakana chanipaxa?

Alañatakixa, ¿kawkïri juyranakasa, awinati, siwaracha, jila chaninixa?

¿Qhawqha chhiyasa siwara sukana manqhapaxa?

¿Qhawqha jaqitakisa awina, siwara, phawañaxa?

¿Jumanakaxa utamana qhawqha siwara arkutakisa phawapxirïtaxa?

Siwara, awina, jiwra sukanaka Jawasa, ch’uqi sukanaka

Arxatawinakatha.

phawaña = qalaña sataña = iluñaArunaka qhananchañani

Uywanakataki phawaña28YATIQA

Uñanchirinaka Yapuchiri tataru jiskt’apxañani.

Uywa manq’anaka phawañatha amuyt’apxañani.

Jamuqa uñxatasina aruskipapxañani

Yaqhipa tatanaka mamanakaxa sapxiwa: “qañiwasa, siwarasa manq’añapuniwa, ukhamaraki janiwa williñati; jupanakaxa jachiriwa sapxiwa”.

Siwara, jawasa, awina ukanakana chanipaxa aski wakisiriwa yatiñasaxa uka alaña tantitañataki.

107

Page 108: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Willka tataxa 9 sukaruwa jawasa satantatayna. Isaku tataraki 16 sukaru alwirja phawarakitayna. Jichhaxa Isakuna, ¿qhawqha sukasa pisixa Willka tatana sukanakapatha sipanxa?

Jilati pisicha sukanakaxa, ukanaka uchma.Willkaxa sukaniwa Isakutha sipanxa.Isakuxa sukaniwa Willkatha sipanxa.

Jichhaxa 73 jakhu 68 jakhumpi tupayasa, ¿qhawqha jakhusa t’aqxi uka 68 jakhuxa 73 jakhumpi jikhthapisiñapatakixa?

Qhansuyata:

Jakhuña uñxatasina qhansuyapxañani.

Jakhuña Jakhumpi Tunkanaka sapanaka

Turkma 1 tunkampi uka 10 sapanaka.

73 7 T 3 S 6 T 13 S

68 T S T S

T S

T S

Jichhaxa yatxatsnawa, ¿qhawaqha sukampisa Isakuna wakisisphaxa Willka tatana sukanakaparu kikipäñapatakixa? Jakhu chiqachirimpi lurarakismawa, yatxtañataki.

0 2 4 6 8 10 12 14 16

Aski amuyumpi qhasuyapxañani.

108

Page 109: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Katitaxa wawanakapampi awina phawiri sarañataki kunaymana puqutanaka markatha alasiwätayna. Ukatakixa sapa puqutana

chanipaxa akhamätaynawa:

Kimsachata jakhu yatiñataki, kikipa jakhuxa kimsa kuti jakhthapiñawa. Ukataki jakhu chiqachirimpi lurma, ukatha samichma.

¿Kuna puqutasa kimsa kuti naranjana chanipäsphaxa?

¿Phisqa latanuxa 1 sulisächi ukjaxa, kawkïri kilu puqutasa kimsa kuti latanu chanipäsphaxa?

Maya kilu chirimuya 12 sulisächi ukjaxa, ¿kuna kimsa kilu puqutsa uka chirimuya chanipampixa alaraksnaxa?

Kimsa kuti 2 : 2 + 2 + 2

Kimsa kuti 5 : 5 + 5 + 5

Arkïri jakhunakampi phuqachma.

Puqutanaka Kiluna chanipa

5 latanusa 1

Papaya 4

Naranja 2

Piña 3

Uwasa 6

Chirimuya 12

55

60

70

60

63

67

65

66

64

Walipacha amuyt’asisa lurasipxkakiñani.

109

Page 110: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Utjawimana, jalluxa waliti purinti, pisikicha?

Yaqhipa yapunakaxa walja umataki, yaqhipaxa pisi umataki. ¿Kawkïri achunakasa ukhamaxa?

¿Qhawqha chuymani jaqinakasa jallutaki luqtasipkixa?

Aruskipapxañani.

Jallumpixa achunakaxa walja puquri; pisi jallumpixa jisk’a achunakakiwa utji; ukanakatha yatipxañani.

Uñanchirinaka

Yatiña utaru yatiri achachilaru jawsaniñani.

Jallu jawsañatha arxatchistani.

Jalluru jawsaña29YATIQA

jallu = pacha qarpa Arunaka qhananchañani

Umapiwa yapunakasa, jaqinakasa, quranakasa walja maranaka jakapxtana. Jani umampixa juyranakasa, uywanakasa pisipxaspawa. Ukatha juparuxa aski yäqañapuniwa.

¿Kuna yänaka jallutaki wakichatasa julli saltanakaru uñtataxa? ukanaka sixsupxañani.

Muyu saltaru uñtatanaka Q’achini saltanakaru uñtatanaka

110

Page 111: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Sapa julli salta uñxatma ukatha sutipampi jakisiyma.

Juli saltanaka Sutipa ¿Kuna saltanakasa ukhama uñnaqani utji?

Yatiqasipxkakiñani.

111

Page 112: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Uñxatapxañani.

Kawkïrinakasa julli saltanakaxa, uka uñxatasina chimpma.

Kuna julli saltsa lurasmaxa uka wakichatampixa. Uka tupt’ma.

LICHI

112

Page 113: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

¿Kunjamatsa uwijanaka jaljayayasina jakhusmaxa?

¿Kawkïri allpachusa jila chaninixa? ¿Qachuti, urqucha? kunatsa

¿Qhawqha urusa allpachunakaru ch’uwañaxa?

Jamuqa uñxatasina amuyt’apxañani.

Uñanchirinaka Uywa ch’uwa uñjiri sarapxañani.

Allpachu uywaru ch’uwañatha amuyt’apxañani.

Uywanakaru kunaymana yanakampi t’ikachaña yatiqañasawa.

Uywa ch’uwa30YATIQA

Uywanaka

Maya marana miratapa

¿Qhawqha kuti mirixa?

¿Sapa kutina qhawqsa wawachi?

Jakhthapita Q’alpacha

Wank’u 4 kuti 3 3 + 3 + 3 + 3 12

Allpachu

Ch’iyara ajanuni uwija

Khuchi

payacha = paya kuti kimsacha = kimsa kutiArunaka qhananchañani

Uywanakaruxa aski yäqañawa, jani pisiptañapataki. Aski urucharapita, suma munasita, ukjawa wali mirantixa, maratha mararu.

113

Page 114: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Aka qutuchata uywanaka jakthapipxañani.

Aka wakichata phuqachapxañani.

Quli tataxa paya tama allpachuniwa: qachu allpachunakaukhamaraki urqu allpachunaka.

Jamuqatanxa, ¿qhawqha allpachusa paypacha tamanxa utji?

¿Qhawqha qachu allpachusa jilätaynaxa urqunakatha sipana?

allpachu jilawa

¿Qhawqha urqu allpachusa pisirakïtaynaxa?

Apthapiñani,

Tupayañani,

qachu allpachu tama, urqu allpachu tamampi.

qachu allpachunaka, urqu allpachunakampi.

Qachu allpachunaka Urqu allpachunaka

+ =

=

Allpachunaka Uñjatanaka Payachata Kimsachata

Qachu allpachunaka 17 34

Urqu allpachunaka 11

Q’apacha allpachunaka 28

-

114

Page 115: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Pituta wakiyawinaka qhansuyañani.Urpi kullakaxa 20 allpachuniwa, Kitula kullakasti 14 allpachuniraki.¿Qhawqha allpachunaksa Kitula kullakaxa jakxatañapa Urpikullakampi ukjapura allpachunïñataki?

Paya kullakanakaxa awatiñaru akhama apasipxatayna: Ururikullakaxa 8 t’ant’a, Ch’aska kullakasti 13 t’ant’araki. ¿Qhawqha jilat’ant’anisa Ch’aska kullakaxa? Panipana t’ant’anakapa uñxatipana ¿kawkïrisa jilapacha t’antanixa?

Ch’askaxa ¿qhawqha t’ant’a jilanisa urpitha sipanxa?

Apthapitanaka, uka wakichataru sayt’unaka lurma.

Urpi

Kitulana allpachupa Ukjawa jakxatañapa

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 14 1811 15 19 2212 16 20 2313 17 21 24

20 14 =- 14 20=+

Ururi Ch’aska

13121110987654321

Jaqinaka T’ant’anaka

Ururi 8

Ch’aska 13

Qhansuyata

Awatirinakana t’ant’a apasitapa

Awatirinakana

T‘an

t’a

apat

a

115

Page 116: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

Yatiqatanakasa uñakipapxañani. 8Aski amuyt’asa aruskipapxañani.¿Kuna yatiqatanakasa wakisirïtayna suma jakañataki? ¿Kuna lurañanaksa walipacha yatiqapxtanxa? ¿Kunanaksa suma munasiñampi yatiqapxtanxa?

¿Jilapacha yatiqañataki, kunanaksa ch’ullqichasipxtanxa?

Jilapacha yatiqatasa

Qhansuyañani.¿Qhawqha sulisa qullqimpisa jumaxa 25 sulisaru yapasma 36 sulisaru puriyañataki?

Pisipacha yatiqataki

Qillqapxañani.

Jumaxa yatiqatama amtasina, akïri jakhunaka yaqha qillqañaru suma qhanstayma, ukatha sapa jakhunaka kimsachayma: 6, 4, 5.

6 4

5

116

Page 117: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14
Page 118: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14
Page 119: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14

I La democracia y el sistema interamericano

Artículo 1 Los pueblos de América tienen derecho a la democracia y sus gobiernos la obligación de pro-moverla y defenderla. La democracia es esencial para el desarrollo social, político y económico de los pueblos de las Américas. Artículo 2 El ejercicio efectivo de la democracia representativa es la base del estado de derecho y los regímenes constitucionales de los Estados Miembros de la Organización de los Estados Ameri-canos. La democracia representativa se refuerza y profundiza con la participación permanente, ética y responsable de la ciudadanía en un marco de legalidad conforme al respectivo orden constitucional. Artículo 3 Son elementos esenciales de la democracia representativa, entre otros, el respeto a los dere-chos humanos y las libertades fundamentales; el acceso al poder y su ejercicio con sujeción al estado de derecho; la celebración de elecciones periódicas, libres, justas y basadas en el sufra-gio universal y secreto como expresión de la soberanía del pueblo; el régimen plural de partidos y organizaciones políticas; y la separación e independencia de los poderes públicos. Artículo 4 Son componentes fundamentales del ejercicio de la democracia la transparencia de las activi-dades gubernamentales, la probidad, la responsabilidad de los gobiernos en la gestión pública, el respeto por los derechos sociales y la libertad de expresión y de prensa. La subordinación constitucional de todas las instituciones del Estado a la autoridad civil legalmente constituida y el respeto al estado de derecho de todas las entidades y sectores de la sociedad son igualmen-te fundamentales para la democracia. Artículo 5 El fortalecimiento de los partidos y de otras organizaciones políticas es prioritario para la de-mocracia. Se deberá prestar atención especial a la problemática derivada de los altos costos de las campañas electorales y al establecimiento de un régimen equilibrado y transparente de financiación de sus actividades. Artículo 6 La participación de la ciudadanía en las decisiones relativas a su propio desarrollo es un dere-cho y una responsabilidad. Es también una condición necesaria para el pleno y efectivo ejercicio de la democracia. Promover y fomentar diversas formas de participación fortalece la democra-cia.

II La democracia y los derechos humanos

Artículo 7 La democracia es indispensable para el ejercicio efectivo de las libertades fundamentales y los derechos humanos, en su carácter uni versal, indivisible e interdependiente, consagrados en las respectivas constituciones de los Estados y en los instrumentos interamericanos e internaciona-les de derechos humanos. Artículo 8 Cualquier persona o grupo de personas que consideren que sus derechos humanos han sido violados pueden interponer denuncias o peticiones ante el sistema interamericano de promo-ción y protección de los derechos humanos conforme a los procedimientos establecidos en el mismo. Los Estados Miembros reafirman su intención de fortalecer el sistema interamericano de protección de los derechos humanos para la consolidación de la democracia en el Hemisferio.

Artículo 9 La eliminación de toda forma de discriminación, especialmente la discriminación de género, étnica y racial, y de las diversas formas de intolerancia, así como la promoción y protección de los derechos humanos de los pueblos indígenas y los migrantes y el respeto a la diversidad étnica, cultural y reli-giosa en las Américas, contribuyen al fortalecimiento de la democracia y la participación ciudadana.

Artículo 10 La promoción y el fortalecimiento de la democracia requieren el ejercicio pleno y eficaz de los derechos de los trabajadores y la aplicación de normas laborales básicas, tal como están con-sagradas en la Declaración de la Organización Internacional del Trabajo (OIT) relativa a los Principios y Derechos Fundamentales en el Trabajo y su Seguimiento, adoptada en 1998, así como en otras convenciones básicas afines de la OIT. La democracia se fortalece con el me-joramiento de las condiciones laborales y la calidad de vida de los trabajadores del Hemisferio.

III Democracia, desarrollo integral y combate a la pobreza

Artículo 11 La democracia y el desarrollo económico y social son interdependientes y se refuerzan mutuamente.

Artículo 12 La pobreza, el analfabetismo y los bajos niveles de desarrollo humano son factores que inci-den negativamente en la consolidación de la democracia. Los Estados Miembros de la OEA se comprometen a adoptar y ejecutar todas las acciones necesarias para la creación de empleo productivo, la reducción de la pobreza y la erradicación de la pobreza extrema, teniendo en cuenta las diferentes realidades y condiciones económicas de los países del Hemisferio. Este compromiso común frente a los problemas del desarrollo y la pobreza también destaca la im-portancia de mantener los equilibrios macroeconómicos y el imperativo de fortalecer la cohesión social y la democracia.

Artículo 13 La promoción y observancia de los derechos económicos, sociales y culturales son consustan-ciales al desarrollo integral, al crecimiento económico con equidad y a la consolidación de la democracia en los Estados del Hemisferio.

Artículo 14 Los Estados Miembros acuerdan examinar periódicamente las acciones adoptadas y ejecutadas por la Organización encaminadas a fomentar el diálogo, la cooperación para el desarrollo inte-gral y el combate a la pobreza en el Hemisferio, y tomar las medidas oportunas para promover estos objetivos.

Artículo 15 El ejercicio de la democracia facilita la preservación y el manejo adecuado del medio ambiente. Es esencial que los Estados del Hemisferio implementen políticas y estrategias de protección del medio ambiente, respetando los diversos tratados y convenciones, para lograr un desarrollo sostenible en beneficio de las futuras generaciones.Artículo 16 La educación es clave para fortalecer las instituciones democráticas, promover el desarrollo del potencial humano y el alivio de la pobreza y fomentar un mayor entendimiento entre los pue-blos. Para lograr estas metas, es esencial que una educación de calidad esté al alcance de todos, incluyendo a las niñas y las mujeres, los habitantes de las zo nas rurales y las personas que pertenecen a las minorías.

IV Fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática

Artículo 17 Cuando el gobierno de un Estado Miembro considere que está en riesgo su proceso político ins-titucional democrático o su legítimo ejercicio del poder, podrá recurrir al Secretario General o al Consejo Permanente a fin de solicitar asistencia para el fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática. Artículo 18 Cuando en un Estado Miembro se produzcan situaciones que pudieran afectar el desarrollo del proceso político institucional democrático o el legítimo ejercicio del poder, el Secretario General o el Consejo Permanente podrá, con el consentimiento previo del gobierno afectado, disponer visitas y otras gestiones con la finalidad de hacer un análisis de la situación. El Secretario Ge-neral elevará un informe al Consejo Permanente, y éste realizará una apreciación colectiva de la situación y, en caso necesario, podrá adoptar decisiones dirigidas a la preservación de la institu-cionalidad democrática y su fortalecimiento.

Artículo 19 Basado en los principios de la Carta de la OEA y con sujeción a sus normas, y en concordancia con la cláusula democrática contenida en la Declaración de la ciudad de Quebec, la ruptura del orden democrático o una alteración del orden constitucional que afecte gravemente el orden de-mocrático en un Estado Miembro constituye, mientras persista, un obstáculo insuperable para la participación de su gobierno en las sesiones de la Asamblea General, de la Reunión de Consul-ta, de los Consejos de la Organización y de las conferencias especializadas, de las comisiones, grupos de trabajo y demás órganos de la Organización.

Artículo 20 En caso de que en un Estado Miembro se produzca una alteración del orden constitucional que afecte gravemente su orden democrático, cualquier Estado Miembro o el Secretario General po-drá solicitar la convocatoria inmediata del Consejo Permanente para realizar una apreciación co-lectiva de la situación y adoptar las decisiones que estime conveniente. El Consejo Permanente, según la situación, podrá disponer la realización de las gestiones diplomáticas necesarias, inclui-dos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática. Si las gestiones diplomáticas resultaren infructuosas o si la urgencia del caso lo aconsejare, el Consejo Permanente convocará de inmediato un período extraordinario de sesiones de la Asamblea Ge-neral para que ésta adopte las decisiones que estime apropiadas, incluyendo gestiones diplo-máticas, conforme a la Carta de la Organización, el derecho internacional y las disposiciones de la presente Carta Democrática. Durante el proceso se realizarán las gestiones diplomáticas necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática. Artículo 21 Cuando la Asamblea General, convocada a un período extraordinario de sesiones, constate que se ha producido la ruptura del orden democrático en un Estado Miembro y que las gestiones diplomáticas han sido infructuosas, conforme a la Carta de la OEA tomará la decisión de suspender a dicho Estado Miembro del ejercicio de su derecho de participación en la OEA con el voto afirmativo de los dos tercios de los Estados Miembros. La suspensión entrará en vigor de inmediato. El Estado Miembro que hubiera sido objeto de suspensión deberá continuar observando el cum-plimiento de sus obligaciones como miembro de la Organización, en particular en materia de derechos humanos.Adoptada la decisión de suspender a un gobierno, la Organización mantendrá sus gestiones di-plomáticas para el restablecimiento de la democracia en el Estado Miembro afectado.

Artículo 22 Una vez superada la situación que motivó la suspensión, cualquier Estado Miembro o el Secretario General podrá proponer a la Asamblea General el levantamiento de la suspensión. Esta decisión se adoptará por el voto de los dos tercios de los Estados Miembros, de acuerdo con la Carta de la OEA.

V La democracia y las misiones de observación electoral

Artículo 23 Los Estados Miembros son los responsables de organizar, llevar a cabo y garantizar procesos electorales libres y justos. Los Estados Miembros, en ejercicio de su soberanía, podrán solicitar a la OEA asesoramiento o asistencia para el fortalecimiento y desarrollo de sus instituciones y procesos electorales, incluido el envío de misiones preliminares para ese propósito.

Artículo 24 Las misiones de observación electoral se llevarán a cabo por solicitud del Estado Miembro in-teresado. Con tal finalidad, el gobierno de dicho Estado y el Secretario General celebrarán un convenio que determine el alcance y la cobertura de la misión de observación electoral de que se trate. El Estado Miembro deberá garantizar las condiciones de seguridad, libre acceso a la información y amplia cooperación con la misión de observación electoral. Las misiones de observación electoral se realizarán de conformidad con los principios y normas de la OEA. La Organización deberá asegurar la eficacia e independencia de estas misiones, para lo cual se las dotará de los recursos necesarios. Las mismas se realizarán de forma objetiva, imparcial y transparente, y con la capacidad técnica apropiada. Las misiones de observación electoral pre-sentarán oportunamente al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, los informes sobre sus actividades. Artículo 25 Las misiones de observación electoral deberán informar al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, si no existiesen las condiciones necesarias para la realización de elecciones libres y justas. La OEA podrá enviar, con el acuerdo del Estado interesado, misiones especiales a fin de contribuir a crear o mejorar dichas condiciones.

VI Promoción de la cultura democrática

Artículo 26 La OEA continuará desarrollando programas y actividades dirigidos a promover los principios y prácticas democráticas y fortalecer la cultura democrática en el Hemisferio, considerando que la democracia es un sistema de vida fundado en la libertad y el mejoramiento económico, social y cultural de los pueblos. La OEA mantendrá consultas y cooperación continua con los Estados Miembros, tomando en cuenta los aportes de organizaciones de la sociedad civil que trabajen en esos ámbitos. Artículo 27 Los programas y actividades se dirigirán a promover la gobernabilidad, la buena gestión, los va-lores democráticos y el fortalecimiento de la institucionalidad política y de las organizaciones de la sociedad civil. Se prestará atención especial al desarrollo de programas y actividades para la educación de la niñez y la juventud como forma de asegurar la permanencia de los valores de-mocráticos, incluidas la libertad y la justicia social. Artículo 28 Los Estados promoverán la plena e igualitaria participación de la mujer en las estructuras polí-ticas de sus respectivos países como elemento fundamental para la promoción y ejercicio de la cultura democrática.

CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA

Page 120: Aymara - Perú · PDF filejaqinakaxa walja qullqi irtapxi, yaqhipanakasti pisikraki. Alxasirinakaxa qullqichapxarakiwa. 24. Chakana phunchawinxa, 14