Maciej Tymiński

Autoreferat rozprawy habilitacyjnej

Partyjni agenci. Analiza instytucjonalna działalności lokalnych instancji PZPR w przemyśle

(1949-1955)

System centralnego planowania był unikalnym w historii przypadkiem próby odgórnej

regulacji niemal wszystkich aspektów życia gospodarczego. W ZRRR, a następnie w innych

krajach Europy Wschodniej, wprowadzono instytucje pozwalające na przejęcie kontroli nad

gospodarką, którą poddano nadzorowi administracji partyjno-państwowej. Jedną z

kluczowych ról w tym systemie odgrywała rządząca partia komunistyczna i jej aparat. Na

szczeblu centralnym władze partii decydowały o kierunku rozwoju gospodarki, podczas gdy

na poziomie lokalnym instancje partyjne miały aktywnie uczestniczyć w kierowaniu

zakładami produkcyjnymi. Ta ostatnia kwestia jest przedmiotem prezentowanej rozprawy, w

której została poddana badaniu rola stołecznych instancji PZPR w przemyśle w pierwszej

połowie lat pięćdziesiątych XX w. Należy wszakże zaznaczyć, że Warszawa jest tutaj

traktowana jako przypadek, który służy do wyjaśnienia szerszego problemu niż tylko

oddziaływanie miejscowej organizacji partyjnej na stołeczne przedsiębiorstwa przemysłowe-

jest punktem wyjścia do postawienia dalej idących wniosków odnośnie wpływu

uwarunkowań instytucjonalnych na sprawność systemu.

W ostatnich kilkudziesięciu latach gospodarka krajów komunistycznych była

przedmiotem licznych analiz. Ekonomiści z reguły zwracali uwagę na systemowe

uwarunkowania słabości i niewydolności rozwiązań zastosowanych w krajach realnego

socjalizmu, na nieusuwalne wady systemu, które ostatecznie prowadziły do jego upadku (np.

Mises 1951, Hayek 1935, Kornai 1985). W ujęciu szkoły austriackiej powinno się to stać

niemal natychmiast, pozostali badacze wskazywali, że ze względu na wyłonienie się

nieformalnych bądź półformalnych mechanizmów, pozwalających na utrzymywanie

działalności gospodarczej w ramach rozwiązań planistycznych, upadek gospodarki nakazowej

został odroczony w czasie. W podobny sposób ekonomiści tłumaczą początkowy wysoki

wzrost, a następnie spowolnienie i upadek gospodarki krajów demokracji ludowej. Póki

system nakazowy dysponował niewykorzystanymi rezerwami był w stanie generować wysoki

wzrost gospodarczy, wraz z ich wyczerpywaniem zaczęły się problemy z finansowaniem

inwestycji i spowolnienie.

1

Przywołane analizy odsłaniają ważne przyczyny załamania gospodarki nakazowej,

jednak nie pozwalają na pełne odtworzenie jej charakteru, pomijając szereg uwarunkowań

instytucjonalnych. Przede wszystkim dla zrozumienia funkcjonowania gospodarki nakazowej

jest konieczne nie tylko badanie systemu planowania i rozdzielnictwa, zakładów

produkcyjnych czy działalności administracji gospodarczej, lecz także zastanowienie się nad

rolą partii, zajmującej centralną pozycję w państwie. Z tych względów wydaje się szczególnie

istotne zbadania roli lokalnych orgamzacji partyjnych Jej pracowników w

przedsiębiorstwach przemysłowych, zwłaszcza że do tej pory był to temat poruszany

niezwykle rzadko.

Cele badawcze

W prezentowanej rozprawie postawiłem sobie za cel udowodnienie, że wbrew

ukształtowanemu przez tradycję partyjną wizerunkowi ofiarnego aktywisty z okresu budowy

systemu, przeciętny aparatczyk kierował się przede wszystkim własnym interesem,

traktując instrumentalnie ideologiczne cele wyznaczane przez zwierzchników. Starałem

się pokazać, że dążenia pracowników aparatu prowadziły do powstania szczególnych relacji

agencji typowych dla systemu administracyjno-nakazowego, powodujących występowanie

specyficznych kosztów wpływających w istotny sposób na funkcjonowanie przedsiębiorstw,

czy szerzej całej gospodarki. Starałem się dowieść, że racjonalność działaczy i

pracowników aparatu partyjnego, prowadząca do indywidualnych korzyści, zmierzała

zarazem do spadku wydolności całego systemu gospodarczego. Innymi słowy, odwrotnie

niż w kapitalizmie, w którym indywidualne dążenie do zysku prowadzi do wyższej

efektywności gospodarczej lepszej sytuacji całego społeczeństwa, w systemie

komunistycznym indywidualna racjonalność partyjnych agentów skutkowała ogólnym

pogorszeniem dobrobytu społecznego.

W związku z przyjętymi hipotezami pojawiły się następujące problemy, które należało

rozstrzygnąć w trakcie prowadzonych badań:

• ustalenie funkcji celu przeciętnego aparatczyka lokalnej instancji, w tym systemu

bodźców i poziom ryzyka;

• jaki był charakter przekształceń środowiska instytucjonalnego, wywołanych

działaniami instancji partyjnych i samych aparatczyków oraz jakie były

konsekwencje tych zmian dla funkcjonowania przedsiębiorstw;

2

• czy można zauważyć przekształcenia instytucjonalne całego systemu

gospodarczego, spowodowane działalnością partyjnych agentów i pozostałych

hierarchii biurokratycznych obecnych w gospodarce;

• jaki był wpływ tych zmian na funkcjonowanie systemu gospodarki nakazowej.

W rozstrzygnięciu tych kwestii wydało się pomocne zbadanie bardziej szczegółowych

problemów, które są przedmiotem analizy w poszczególnych częściach pracy, a mianowicie:

• znaczenia instancji partyjnych (partyjnych agentów) w zarządzaniu zakładami

produkcyjnymi;

• znaczenia instytucji nomenklatury, czyli roli aparatu partyjnego w polityce

kadrowej przedsiębiorstw;

• roli, jaką odgrywali lokalni działacze partyjni, w politycznych zadaniach

stawianych przed fabrykami;

• charakteru relacji wewnątrz hierarchii PZPR, przy wykonywaniu ich obowiązków

w przedsiębiorstwach;

• relacji między lokalnymi instancjami partyjnymi a pozostałymi organizacjami

hierarchicznymi, mającymi wpływ na przedsiębiorstwa (czyli administracją

gospodarczą zakładów, organami bezpieczeństwa i związkami zawodowymi);

• wpływu tych związków na funkcjonowanie przedsiębiorstw i całego systemu

gospodarczego.

Zakres badań i materiał źródłowy

W niniejszej pracy kwestie te są rozważane na przykładzie działalności

przedstawicieli warszawskiego aparatu partyjnego w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych

XX w. Badania koncentrują się na relacjach między pracownikami instancji partyjnych

(warszawskiej i dzielnicowych) i największymi zakładami przemysłowymi, zaliczanymi do

tzw. przemysłu kluczowego (zasadniczo zatrudniających powyżej 500 osób, choć niektóre z

nich miały załogę nieco mniej liczną). W sumie, jest to około trzydziestu przedsiębiorstw z

różnych branż przemysłowych. W uzasadnionych wypadkach analiza obejmowała również

mniejsze przedsiębiorstwa, zwłaszcza gdy jakaś sprawa miała daleko idące konsekwencje i

wpływała na relacje aparatu z większymi zakładami.

Taki wybór jest podyktowany koncentracją aparatu partyjnego na przedsiębiorstwach,

które skupiały naj liczniej szą grupę pracowników i miały na podległym im terenie największy

3

wpływ na wykonanie planu. Wiązało się to z potencjałem zakładów przemysłu kluczowego w

porównaniu do pozostałych przedsiębiorstw oraz ze znaczeniem przemysłu w strategii

gospodarczej, zakładającej szybką industrializację. Większe zainteresowanie instancji

partyjnych dużymi przedsiębiorstwami było spowodowane znaczną liczbą robotników

skupionych w tych zakładach. Z jednej strony byli oni przedmiotem zabiegów partii (dążenie

do przyciągnięcia większej liczby robotników w szeregi partyjne), z drugiej zaś - istniało

niebezpieczeństwo wybuchów niezadowolenia społecznego, w przypadku decyzji

uderzających w wysokość zarobków bądź obciążających robotników większymi zadaniami

produkcyjnymi.

Arbitralny wybór tylko jednego ośrodka może budzić wątpliwości, w jakim stopniu

zaobserwowane zjawiska są typowe dla relacji pomiędzy aparatem partyjnym a

przedsiębiorstwami. Warszawa, nie tylko jako wielki ośrodek przemysłowy, lecz także jako

centrum administracyjne, nie jest typowym przykładem spośród wszystkich regionów. Jednak

takiego typowego przedstawiciela w ogóle nie ma, każde z województw czy wielkich miast

ma swoją specyfikę, wyraźnie odróżniającą je od pozostałych. Aglomeracja śląska

charakteryzowała się (i tak jest nadal) dużą koncentracją przemysłu hutniczego i górnictwa,

natomiast województwa białostockie czy lubelskie przemysłu nie miały niemal wcale. Łódź

to monokultura włókiennicza, a województwa ziem zachodnich (szczecińskie czy

wrocławskie) odróżniały się ze względu na specyfikę ziem przyłączonych.

Materiał źródłowy stanowią przede wszystkim dokumenty partyjne - protokoły z

posiedzeń egzekutywy Komitetu Warszawskiego, sprawozdania pracowników aparatu

partyjnego i aktywistów zakładowych przygotowywane na potrzeby kierownictwa instancji

warszawskiej, materiały wydziałów, zajmujących się sprawami przedsiębiorstw -

ekonomicznego, organizacyjnego, propagandy, kadr oraz dokumenty Warszawskiej Komisji

Kontroli Partyjnej. Obok dokumentów Komitetu Warszawskiego, które są podstawą do

analizy działalności warszawskich aparatczyków, w pracy są wykorzystywane archiwalia

Komitetu Centralnego PZPR, przede wszystkim materiały Wydziału Przemysłu Ciężkiego.

Bardzo istotne źródło stanowią dokumenty organów bezpieczeństwa, przede wszystkim

warszawskiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego.

Archiwalia partyjne, tworzone bezpośrednio przez będących przedmiotem badań

aparatczyków i aktywistów partyjnych, pozwalają odtworzyć dość dokładnie charakter

działalności warszawskich instancji partyjnych i ich pracowników. Pomimo wysokiej

wartości informacyjnej, materiały partyjne oraz dokumenty wytworzone przez organa

bezpieczeństwa trzeba traktować z dużą dozą krytycyzmu (należy nadmienić, że materiały

4

Urzędu Bezpieczeństwa, objęte ściślejszym nadzorem resortu, wydają SIę bardziej

wiarygodne). Znaczna ich część to zrytualizowane sprawozdania i wypowiedzi, niektóre

dokumenty mają charakter propagandowy, odpowiadający w niewielkim stopniu

rzeczywistości, powstały po to aby raczej tworzyć świat "idealny", zgodny z ideologiczną

wizją rządzącej partii. Wreszcie trzeba pamiętać, że duża część aktywnej działalności aparatu

partyjnego znajduje tylko w pewnym stopniu odzwierciedlenie w materiałach archiwalnych.

W ograniczonym zakresie można znaleźć informacje dotyczące nieformalnych uzgodnień z

udziałem lokalnych działaczy partyjnych, choć można wyczytać pewną liczbę informacji z

wypowiedzi zanotowanych w protokołach z posiedzeń egzekutywy bądź innych gremiów

KW. Niestety - pomimo tych słabości - są to w zasadzie jedyne materiały źródłowe, które

pozwalają, choćby w niedoskonały sposób, odtworzyć tę sferę aktywności lokalnych

funkcjonariuszy partyjnych.

Założenia i metoda badawcza

Przy badaniu zjawisk z zakresu historii gospodarczej można zarówno wykorzystywać

podejścia odwołujące się do tradycji nauk historycznych (np. metodę deskrypcyjną), jak i

czerpać z dorobku teorii ekonomii (np. podejście kliometryczne). Wśród polskich badaczy

dziejów gospodarczych dominuje tradycyjna, opisowa metoda analizy przeszłych wydarzeń i

procesów. Natomiast na nieco starsze analizy, zajmujące się zwłaszcza epoką nowożytną,

poważny wpływ miała francuska szkoła Anna/es oraz inspiracje marksistowskie. W ostatnich

kilkudziesięciu latach, szczególnie w USA, ale również w Europie Zachodniej, obok

tradycyjnej metody deskrypcyjnej, badacze w coraz większym stopniu posługują się

instrumentami bezpośrednio zaczerpniętymi z różnych teorii ekonomicznych, w tym również

z nurtów wykorzystujących zaawansowany aparat matematyczny i statystyczny.

Od lat sześćdziesiątych XX w. szczególne miejsce w analizie dziejów gospodarczych

zajmuje podejście określane mianem kliometrii lub nowej historii gospodarczej, polegające na

retrospektywnych analizach ekonometrycznych. Badacze, zaliczani do tego kierunku,

analizują zjawiska historyczne, odwołując się do specjalnie w tym celu przygotowanych

modeli, które wykorzystują zarówno do testowania sytuacji realnie zaistniałych procesów

historycznych, jak i do hipotetycznego, alternatywnego przebiegu wydarzeń (historii

alternatywnej). Ta procedura ma prowadzić do weryfikacji prawdziwości powszechnie

przyjętych twierdzeń (zob. np. North 1961; Fogel 1964). Niestety ze względu na charakter

materiału źródłowego (niemal wyłącznie materiały o charakterze jakościowym) oraz krótki

5

okres objęty badaniem (sześć-siedem lat od 1949/1950 do 1955 r.) zastosowanie w

niniejszej pracy metody nowej historii gospodarczej nie jest możliwe.

W ostatnich trzydziestu latach nowym, interesującym podejściem badawczym,

wykorzystywanym w historii gospodarczej, jest nowa ekonomia instytucjonalna. Główną rolę

w przyswojeniu założeń neoinstytucjonalnych dla badań historycznych odegrał Douglass C.

North, który poczynając od połowy lat siedemdziesiątych XX w. zrezygnował z metod

analizy kliometrycznej na rzecz budowania modeli opisowych, koncentrując się na znaczeniu

instytucji i zmiany instytucjonalnej w dziejach gospodarczych, przede wszystkim w

wyłonieniu się nowoczesnej gospodarki kapitalistycznej (zob. np. North i Thomas 1973,

North 1981, North 2005). W ostatnich latach podejście to zyskało wielu zwolenników wśród

historyków gospodarczych (zob. np. Avner Greif 1989,2006).

Z punktu widzenia niniejszej pracy podejście proponowane przez różne nurty nowej

ekonomii instytucjonalnej wydaje się niezwykle zachęcające. Przede wszystkim mają one

charakter mikroekonomiczny, głównym obiektem zainteresowania pozostaje jednostka z jej

dążeniami i ograniczeniami. Przynajmniej dla dwóch nurtów w tym podejściu - ekonomii

kosztów transakcyjnych i teorii agencji - jednym z głównych problemów badawczych są

struktury hierarchiczne (z reguły wielkie organizacje gospodarcze). Wreszcie wszystkie

kierunki neoinstytucjonalne - co niezwykle istotne z punktu widzenia historyka - przykładają

duże znaczenie do szeroko rozumianych uwarunkowań instytucjonalnych, w tym

politycznych i kulturowych, będących w znacznym stopniu efektem długookresowych

procesów społecznych.

Metoda badawcza przyjęta w tej pracy odwołuje się przede wszystkim do założeń

pozytywnej teorii agencji, przy wykorzystaniu innych kierunków nowej ekonomii

instytucjonalnej - teorii praw własności, ekonomii kosztów transakcyjnych i podejścia

wypracowanego przez historyków gospodarczych, przede wszystkim Northa. Dla interpretacji

omawianych zjawisk odwołuję się również do elementów teorii systemów i nowej ekonomii

politycznej, przede wszystkim teorii wyboru publicznego. W ramach tego ostatniego nurtu

szczególnie przydatne było podejście umieszczające w centrum rozważań dyktatora -

"osiadłego bandytę", wypracowane przez Mancura Olsona (2000), a odnoszące się m.in. do

systemu sowieckiego w gospodarce.

Podstawowym założeniem jest, że funkcjonariusze aparatu partyjnego dążyli do

osiągnięcia możliwie największych korzyści ze swoich działań. Korzyści tych nie należy

rozumieć tylko jako maksymalizowanie zdobyczy materialnych, lecz także jako wzrost

prestiżu, przywilejów, posiadanej władzy czy ograniczanie wysiłku wkładanego w

6

----.L ~r----

wykonywanie powierzonych im funkcji. Funkcjonariusze aparatu partyjnego nie mieli jednak

pełnej swobody w podejmowaniu korzystnych dla siebie decyzji, ich postępowanie było

uwarunkowane posiadaną wiedzą, rzetelnością informacji i możliwościami ich pozyskiwania

- działania aparatczyków partyjnych charakteryzowała zatem ograniczona racjonalność, tak

jak zdefiniował ją Herbert Simon (1997). Kolejną cechą zachowania ludzi, którą przyjmuję za

ekonomią kosztów transakcyjnych, jest oportunizm. Postępowania oportunistyczne są tutaj

rozumiane dość szeroko, można zaliczyć do nich nie tylko ukrywanie informacji w celu

poprawy własnego położenia, lecz także różnego rodzaju oszustwa, kradzieże, zastraszanie

itp.

Ludzie, jak zwracali na to uwagę przedstawiciele podejścia neoinstytucjonalnego,

działają w określonym otoczeniu instytucjonalnym, które wyznacza ramy dla ich zachowań.

W przypadku niniejszej pracy zarówno instytucje nieformalne, jak i formalne będą

traktowane jako czynniki egzogeniczne, niepodlegające większym zmianom w czasie, którego

dotyczą badania. Takie podejście może być uzasadnione długością badanego okresu,

ograniczonego zaledwie do kilku lat trwania Planu Sześcioletniego (1950-1955). Niemniej

warto zwrócić uwagę na ile polityka prowadzona przez centrum władzy oddziaływała na

zmianę postrzeganej rzeczywistości, wpływając na system wierzeń, a w konsekwencji na

modyfikację rozwiązań instytucjonalnych, choć zmiany te wykraczają poza badany okres

(North 2005).

Środowisko instytucjonalne określa reguły dla działających w nim ludzi i organizacji,

do których można zaliczyć przedsiębiorstwa, stowarzyszenia, różnego rodzaju biura i urzędy,

stronnictwa polityczne itd. W niniejszej pracy organizacje są interpretowane jako forma

zależności kontraktowych łączących jej uczestników, zależności przyjmujących formę

związków agencji. W systemie komunistycznym do organizacji można zaliczyć partię i jej

aparat, organy bezpieczeństwa, wojsko, urzędy państwowe, w tym administrację gospodarczą

podległe jej przedsiębiorstwa, różnego typu tzw. organizacje społeczne itd.

Charakterystyczny dla tego systemu jest brak samodzielności tych struktur

podporządkowanie centralnemu ośrodkowi władzy.

Przyjmuję, że w hierarchii partyjnej mamy do czynienia z pionowo uszeregowaną

strukturą związków agencji, w której agenci wyższego szczebla stają się zwierzchnikami dla

pełnomocników niższego szczebla. Na szczycie, czy raczej w centrum tej sieci zależności,

znajdował się najwyższy zwierzchnik, Olsonowski "osiadły bandyta" (stationary bandin.

Nieco bardziej złożone będą relacje pomiędzy partyjnymi aparatczykami a przedstawicielami

administracji gospodarczej, funkcjonariuszami organów bezpieczeństwa, czy działaczami

7

związków zawodowych. Zasadniczo, co wynika z pozycji partii w państwie, agentów

partyjnych należałoby traktować jako pryncypałów w ich relacjach z uczestnikami

pozostałych elementów aparatu władzy. Wydaje się jednak prawdopodobne, że mamy tu do

czynienia z relacjami "bilateralnymi" - jak je określał Gerard Charreaux (2002) - w których

charakter związku może ulegać zmianie w zależności od okoliczności.

W analizach odwołujących się do nowej ekonomii instytucjonalnej jedną z kluczowych

kwestii jest problem, kto jest dysponentem uprawnień własnościowych do zasobów, a zatem

kto ma prawo do roszczeń rezydualnych. W systemie gospodarki centralnie planowanej

zdecydowana większość zasobów znalazła się w gestii państwa, a samo państwo stało się

domeną wąskiej grupy rządzącej, skupionej na najwyższym szczeblu hierarchii partyjnej. W

tym sensie dysponentem uprawnień własnościowych do przedsiębiorstw państwowych, a co

za tym idzie roszczeń rezydualnych, stała się owa, wąska grupa rządząca.

Czy jednak - zgodnie z podejściem wypracowanym przez teorię praw własności - były

to uprawnienia w pełni przenośne i wyłączne? Wydaje się, że nie można mówić w tym

wypadku o przenośności, ponieważ żaden z przywódców w państwach komunistycznych nie

miał możliwości trwałego przejęcia znaczącej części majątku państwowego. Nieco inaczej

należy interpretować kwestię wyłączności. W zasadzie można przyjąć, że uprawnienia do

zasobów przejętych przez państwo były w wyłącznym posiadaniu grupy rządzącej. Taka

koncentracja uprawnień niosła za sobą określone konsekwencje dla sposobu wykorzystania i

egzekwowania własności. Wąska grupa, w której gestii znalazły się uprawnienia do

wykorzystywania i osiągania korzyści, nie była w stanie sprawować ich bezpośrednio. W

efekcie musiało dojść do delegowania części uprawnień na niższe szczeble różnych hierarchii

aparatu władzy - administracji państwowej, służb specjalnych, wojska, tzw. organizacji

społecznych i - co najistotniejsze z punktu widzenia tej pracy - aparatu partyjnego.

Wykorzystanie pozytywnej teorii agencji do badania działalności aparatu partyjnego

wydaje się zasadne ze względu na założenia odnoszące się do informacji i wiedzy, które są

traktowane jak zasób podlegający wymianie. Według Michaela C. Jensena (2002),

efektywność organizacji jest uzależniona od skuteczności dostarczania decydentom

niezbędnych informacji. Można to robić przekazując informacje i wiedzę osobom

uprawnionym do podejmowania decyzji, bądź delegować uprawnienia w dół, do osób

mających wiedzę i potrzebny zasób informacji. Postępowanie władz centralnych w systemie

komunistycznym było niejednoznaczne. Z jednej strony decydenci starali się centralizować

informację, budując wiele struktur, mających służyć temu celowi. Z drugiej - ze względu na

8

brak realnych możliwości centralizacji specyficznej wiedzy i uzyskiwania kompletnych

informacji - byli zmuszeni delegować część swoich uprawnień decyzyjnych.

Delegowanie uprawnień, przy jednoczesnym występowaniu oportunizmu, asymetrii

informacji, różnicy celów i awersji do ryzyka, powoduje pojawianie się problemów agencji -

pokusy nadużycia, przejawiającej się w zatajaniu informacji i działaniach ukrytych. W

rezultacie powstają koszty ZWIązane z koniecznością kontrolowania agentów, z

uwiarygodnianiem się przez podwładnych i wreszcie ze stratą rezydualną, będącą

konsekwencją działań pełnomocników niezgodnych z intencjami mocodawców.

W konsekwencji ośrodek centralny w systemie komunistycznym był narażony na

ponoszenie kosztów związanych z próbą ograniczenia powyższych zachowań (taką rolę

odgrywały nie tylko systemy kontroli, ale w ogóle państwowy system zorganizowanej

powszechnej przemocy). Jednocześnie agenci musieli ponosić koszty uwiarygodniania, które

miały charakter ciągłego upewniania zwierzchników do swojej lojalności. Pomimo tego

zwierzchnicy i tak byli narażeni na stosunkowo wysoką - choć trudną do oszacowania - stratę

rezydualną, wynikającą z mniej lub bardziej wyrafinowanych kradzieży, wykorzystywania

zasobów do prywatnych celów agentów, czy marnotrawstwa i braków, będących efektem

niewielkiego zaangażowania podwładnych w wykonywanie swoich obowiązków. W

analizowanych przeze mnie relacjach problemy agencji pojawiały się zarówno wewnątrz

hierarchii partyjnej, jak i między pracownikami aparatu politycznego a przedstawicielami

pozostałych struktur obecnych w przedsiębiorstwach - członkami administracji gospodarczej,

organów bezpieczeństwa i organizacji społecznych.

Ograniczenie kosztów agencji wiąże się bezpośrednio z kwestiami alokacji roszczeń

rezydualnych, uprawnień decyzyjnych i podziału ryzyka. Doprowadzenie do redukcji

wspomnianych kosztów musi się łączyć z podjęciem wielu działań: możliwie najbardziej

efektywnym rozdysponowaniem uprawnień decyzyjnych, przyjęciem skutecznego systemu

kar i nagród, czyli odpowiedniego systemu bodźców, oraz wprowadzeniem wydajnych

mechanizmów kontroli. Przy założeniu, że organizacja jest swoistą siecią kontraktów,

rozwiązaniem części tych problemów może być sporządzenie na wstępie odpowiednich

umów między zwierzchnikiem i agentami. Dojdzie w nich do rozdziału roszczeń

rezydualnych i ryzyka, zasad wynagradzania i karania agentów oraz przekazania im

odpowiednich uprawnień decyzyjnych (zarządczych lub kontrolnych).

W zależności od formy organizacji alokacja praw do roszczeń rezydualnych, podział

ryzyka oraz dystrybucja uprawnień decyzyjnych może przebiegać w różny sposób. W

przypadku dużych organizacji pozostawienie roszczeń rezydualnych w ręku zwierzchników, a

9

co za tym idzie odłączenie rezydualnego ryzyka od funkcji zarządzania, będzie prowadziło do

systemu decyzyjnego, w którym ważne jest oddzielenie decyzji zarządczych od decyzji

kontrolnych (Fama i Jensen, 1983). W takim rozwiązaniu menedżerowie obdarzeni

uprawnieniami zarządczymi są kontrolowani przez innych agentów, którzy w ramach

kontraktu otrzymali uprawnienia kontrolne.

System gospodarczy w krajach komunistycznych - rozbudowana organizacja, rozdział

funkcji zarządczych i nadzorczych - sugeruje wykorzystanie schematu odnoszącego się do

wielkich korporacji. Jednak ze względu na specyficzną konstrukcję uprawnień

własnościowych, kwestia podziału ryzyka, a przede wszystkim problem praw do roszczeń

rezydualnych wymaga bliższej analizy. Wątpliwości w tym wypadku są spowodowane

brakiem przenośności uprawnień własnościowych, znajdujących się w ręku grupy rządzącej.

Uprawnienia są zarazem skoncentrowane w rękach stosunkowo niewielkiej liczby osób, co

jest odmiennym rozwiązaniem w porównaniu do wielkich korporacji.

Z tych względów konieczne jest prZYJęCIe meco zrmeruonego podejścia

uwzględniającego specyfikę systemu komunistycznego. Założyłem, że prawa do roszczeń

rezydualnych znalazły się w gestii grupy rządzącej. Wysunięte założenie jest w zasadzie

zbieżne z propozycją "osiadłego bandyty" Mancura Olsona (2000). Przyjmuje się w niej - co

niezwykle istotne - że grupa rządząca okresu stalinowskiego kierowała się perspektywą

długookresową, co w jakimś stopniu osłabiało brak pełnej przenośności uprawnień

własnościowych. To upraszczające założenie pozwala przyjąć perspektywę badawczą

zbliżoną do tej, którą posługują się Jensen i Fama do analizy wielkich organizacji. Trzeba

jednak wprowadzić kilka zastrzeżeń. Ograniczona przenośność uprawnień własnościowych i

ich koncentracja, musiały wpływać na system bodźców w gospodarce typu sowieckiego. W

analizie należy brać powyższe zastrzeżenie pod uwagę. O ile niepełna przenośność

ograniczała poziom ryzyka w grupie rządzącej, o tyle niewielka liczba osób uczestniczących

w tej grupie powodowała jego wzrost. Jednocześnie brak możliwości przeniesienia praw do

roszczeń rezydualnych (grupa rządząca nie miała możliwości pozbycia się udziałów na

giełdzie, jak to mogą zrobić akcjonariusze) powodował dodatkowe podniesienie poziomu

ryzyka w tej grupie.

Konstrukcja uprawnień własnościowych, a co za tym idzie szczególny charakter praw

do roszczeń rezydualnych i kwestii ryzyka miały wpływ na delegację uprawnień decyzyjnych,

nieco odmienną od tej, z czym mamy do czynienia w korporacjach gospodarki rynkowej.

Podobnie jak w spółkach akcyjnych grupa rządząca (posiadacze praw do roszczeń

rezydualnych) deleguje uprawnienia zarządcze i kontrolne do różnych agentów, jednak - jak

10

już wspominałem - me jest to podział jednoznaczny. Charakterystyczne dla systemu

sowieckiego jest pozostawianie sobie przez grupę rządzącą otwartych furtek - możliwości

jednostronnego cofnięcia wcześniej nadanych uprawnień, bezpośredniej ingerencji czy

zmieniania decyzji należących do kompetencji agentów itd. Uprawnienia decyzyjne

pozostawione w gestii agentów są zatem celowo niepełne.

Pełnomocnicy, którym przekazano różne uprawnienia decyzyjne, ze względu na

sygnalizowane niekonsekwencje, działali w nieco innych warunkach od agentów w wielkich

korporacjach. Z jednej strony ich funkcje nie były powiązane z prawami do roszczeń

rezydualnych, czyli z wysokim poziomem ryzyka. W efekcie mielibyśmy do czynienia ze

słabym systemem bodźców oddziałujących na agentów. Z drugiej jednak strony

wprowadzenie rozbudowanych mechanizmów - kontrolnego oraz bardzo silnego systemu kar

(terror, powszechna indoktrynacja) miało wzmacniać bodźce oddziałujące na

pełnomocników, podnosząc poziom ryzyka. Dlatego kontrakt między zwierzchnikiem a jego

agentami ma nieco inny charakter niż w korporacjach, nie wiąże ich działalności z prawami

do roszczeń rezydualnych, jednak stara się poprzez system sankcji wprowadzić wyższy

poziom ryzyka.

Powyższe rozważania, choć jeszcze niekompletne, pozwalają zarysować schemat

zależności występujący między zwierzchnikiem a jego agentami w gospodarce typu

sowieckiego. Trzeba jeszcze zaznaczyć, że ze względu na pewne uproszczenia, nie zostały

przedstawione potencjalne różnice w sposobie traktowania przez centralne władze różnych

typów agentów: administracji gospodarczej, która otrzymała uprawnienia zarządcze, organów

bezpieczeństwa wyposażonych w uprawnienia kontrolne i najważniejszego z nich aparatu

partyjnego, który - w moim przekonaniu - miał uprawnienia hybrydowe, jako struktura

nadrzędna wobec pozostałych.

Wykorzystanie nowej ekonomii instytucjonalnej jako instrumentu pomagającego

interpretować badany materiał źródłowy ma jeden ważny wymiar. Przyjęcie tej perspektywy

stwarza szansę przeniesienia niewykorzystywanych dotychczas metod badawczych na grunt

historii gospodarczej PRL, co może zaowocować kolejnymi badaniami przy użyciu tego

instrumentarium. W tym sensie próbę wypracowania podejścia badawczego można traktować

jako jeszcze jeden cel niniejszej rozprawy. Analiza materiałów archiwalnych miała

doprowadzić do weryfikacji przyjętych założeń oraz przynajmniej częściowego wyjaśnienia i

uzupełnienia luk w przyjętym modelu.

11

Wyniki i wnioski

Analiza materiałów archiwalnych lokalnej organizacji partyjnej w Warszawie z okresu

pierwszej połowy lat pięćdziesiątych XX w. miała doprowadzić do określenia roli, jaką

odgrywali lokalni aparatczycy partyjni w kierowaniu i nadzorze przedsiębiorstw

przemysłowych. W efekcie przeprowadzonych badań nad działalnością partyjnych agentów

można sformułować kilka zasadniczych wniosków:

• Przede wszystkim w toku badań potwierdziło się przypuszczeme, że członkowie

lokalnego aparatu partyjnego czasów stalinowskich w znaczącej większości kierowali

się przede wszystkim maksymalizacją własnej korzyści, co było zasadniczo sprzeczne

z ideologiczną wizją zaangażowanego aktywisty, lansowaną w przekazach partyjnych.

Ich głównym celem było maksymalizowanie szans na udaną karierę bądź

minimalizacja kosztów wykonywanych obowiązków.

• Działania podejmowane przez partyjnych agentów dążących do realizacji ich celów

doprowadziły do modyfikacji instytucji nadzoru partyjnego w taki sposób, że służyła

ona w znacznym stopniu ich interesom, co przynajmniej w części przypadków było

sprzeczne z celami zwierzchników z centrum.

• Zmiany instytucjonalne wywołane działaniami instancji partyjnych spowodowały

przekształcenia w środowisku instytucjonalnym, w którym funkcjonowały

przedsiębiorstwa. Trudno jednoznacznie określić czy sumaryczny skutek tych

przeobrażeń był pozytywny czy negatywny dla zakładów przemysłowych, gdyż część

efektów poprawiała, a część pogarszała sytuację przedsiębiorstw.

• Opisane modyfikowanie instytucji nadzoru partyjnego miało swoje przełożenie na

funkcjonowanie nie tylko przedsiębiorstw, ale całego systemu gospodarczego.

Analizowane materiały nie dają wprawdzie wystarczającej podstawy do wysunięcia

jednoznacznych wniosków odnośnie do skali tych zmian, jednak biorąc pod uwagę

jednorodność rozwiązań instytucjonalnych na terenie całego kraju można pokazać ich

kierunek i prawdopodobne konsekwencje. W moim przekonaniu można z bardzo

dużym prawdopodobieństwem powiedzieć, że przekształcenia środowiska

instytucjonalnego prowadziły do powstania nowej równowagi instytucjonalnej, która

po jej ostatecznym ukształtowaniu charakteryzowała dojrzały system gospodarki

krajów komunistycznych.

12

• Równowaga instytucjonalna - jak sugerowali Douglass North i Avner Greif - nie musi

prowadzić do efektywności gospodarczej w skali systemu. Ustanowione regulacje,

korzystne dla grupy decydentów, mogą skutkować obniżeniem efektywności i

stagnacją gospodarczą. W moim przekonaniu ukształtowane uwarunkowania

instytucjonalne, które regulowały aktywność gospodarczą w krajach

komunistycznych, były właśnie takim przypadkiem - ustalenie się względnej

równowagi doprowadziło do hamowania wzrostu gospodarczego.

Aparatczycy i ich cele

Przeciętny aparatczyk w ramach istniejących uwarunkowań instytucjonalnych dążył do

realizacji własnych interesów, które częstokroć - choć nie zawsze - nie były identyczne z

celami przełożonych. Nie oznacza to, że pracownicy instancji partyjnych byli obojętni na

ideologiczne cele wyznaczane przez partię, jednak - na podstawie badanych materiałów - nie

da się określić lokalnych aparatczyków jako ideowców bez reszty pochłoniętych realizacją

wizji lepszego świata. Grupa zaangażowanych ideowców stanowiła wśród ogółu

pracowników zdecydowaną mniej szość.

Na podstawie przeprowadzonych badań można odtworzyć bardziej szczegółowe cele

partyjnego agenta. W zasadzie należy wyróżnić trzy podstawowe występujące równolegle

dążenia. Pierwsze z nich to maksymalizacja własnych szans na karierę w aparacie władzy (w

tym wzmacnianie swojej pozycji i prestiżu). Drugie to minimalizacja własnych kosztów w

trakcie wypełniania zleceń zwierzchnika. Trzecie, słabiej widoczne w materiałach

archiwalnych, to maksymalizacja dochodów (zarówno oficjalnych, jak i nieoficjalnych) z

tytułu pełnienia funkcji w aparacie. Kombinacja tych celów - przewaga pierwszego, drugiego

lub trzeciego - była uzależniona od kilku czynników, które w większości były uwarunkowane

przez środowisko instytucjonalne. Z jednej strony na ich charakter oddziaływały instytucje

formalne wprowadzone przez komunistów - zarówno gospodarcze jak polityczne, z drugiej -

były kształtowane przez uwarunkowania długookresowe niepoddające się szybkim

przemianom (obyczaje, kulturę, tradycje polityczne itd.).

Pierwszym z czynników decydujących o strukturze celów był zakres uprawnień

znajdujących się w gestii partyjnych agentów. W zetatyzowanym państwie aparat partyjny był

nadrzędną hierarchią wobec wszystkich pozostałych, w tym wobec administracji

gospodarczej. Funkcjonariusze instancji lokalnych zostali wyposażeni w dość szerokie

kompetencje z zakresu nadzoru i kontroli oraz - w pewnym stopniu - zarządzania podległymi

13

przedsiębiorstwami. Jednocześnie - jak pokazują badane materiały - odpowiedzialność

partyjnych agentów za podejmowane decyzje nie została jednoznacznie określona.

Charakter uprawnień aparatu partyjnego otwierał drogę do realizacji wszystkich

wymienionych wyżej celów, w tym sensie był dość neutralny. Różnice, jakie pojawiały się

pomiędzy poszczególnymi agentami, wynikały z miejsca zajmowanego w hierarchii. Większe

kompetencje wyżej postawionych aparatczyków pozwalały skuteczniej realizować cele

ZWIązane z karierą i wzmacnianiem własnego prestiżu, jednocześnie istotność tego celu

ograniczała wagę minimalizacji kosztów. Wraz z przesuwaniem się w dół hierarchii

zmniejszały się uprawnienia i rosło znaczenie dążeń minimalizujących koszty.

Drugim czynnikiem oddziałującym na cele działaczy lokalnych instancji był system

bodźców, którym zostali poddani. Spośród nich najsilniejsze wydają się dwa - bodziec

kariery, a następnie bodźce oddziałujące na lojalność, przede wszystkim działania

propagandowe budujące grupową tożsamość i groźba zastosowania przemocy (strach przed

wykluczeniem z partii i ewentualnym uznaniem za wroga systemu łączące się z uwięzieniem).

Słabsze oddziaływanie ostatniego z bodźców (z wyjątkiem sprawo charakterze politycznym)

było związane ze stosunkowo liberalną praktyką orzekania kar wobec partyjnych agentów w

przypadku spraw związanych z przekroczeniem uprawnień w kwestiach gospodarczych.

Znaczenie miała również możliwość przerzucenia odpowiedzialności na "kozła ofiarnego" z

administracji gospodarczej. System bodźców preferował zatem cel pierwszy

maksymalizację szans na udaną karierę. Pierwszeństwo temu celowi dawały zarówno - co

oczywiste - bodziec kariery, jak i bodziec lojalnościowy, wiążący aparatczyka ze

środowiskiem aparatu władzy.

Wreszcie trzecim czynnikiem decydującym o celach był poziom awersji wobec ryzyka

partyjnego agenta. Zdolność do podejmowania ryzykownych decyzji - poza kwestią

skłonności indywidualnych danej osoby - była związana z oddziaływaniem uwarunkowań

długookresowych. Przede wszystkim niezwykle istotną rolę odgrywała tradycja kręgów

wspólnotowych - tzw. brudnych wspólnot (Podgórecki 1990) - ograniczających ryzyko, a

wywodzących się z tradycji wiejskiej. W efekcie agenci mający wsparcie protektora bądź

kręgu towarzyskiego w ramach aparatu mogli charakteryzować się mniejszą awersją do

ryzyka.

Struktura celów aparatczyka o wysokiej skłonności do ryzyka odznaczała się dominacją

celu trzeciego wiążącego się z największym niebezpieczeństwem porażki, a następnie

pierwszego - oznaczającego zdecydowanie mniejsze zagrożenie dla obecnego statusu niż w

przypadku celu trzeciego. Minimalizacja wysiłku przy wykonywaniu poleceń przełożonych

14

odgrywała w tym przypadku mniejsze znaczenie. Aparatczycy o średniej awersji do ryzyka

wybierali przede wszystkim cel pierwszy, a na drugim miejscu cel drugi, wreszcie dla osób o

wysokiej awersji do ryzyka najistotniejszy był cel drugi - minimalizacja kosztów

wykonywanej pracy.

Ze względu na wzajemne oddziaływanie wymienionych czynników można wyróżnić

wiele kategorii agentów różniących się zestawem i konfiguracją celów, jednak dwie spośród

nich - ze względu na swoją liczebność - miały decydujące znaczenie:

1. Ludzie kariery - dla których głównym celem jest wspinanie się po kolejnych szczeblach

drabiny w aparacie władzy, z reguły są oni poddani silnemu oddziaływaniu bodźców

kariery i lojalnościowego, mają średni poziom awersji do ryzyka, choć w przypadku osób z

niższych szczebli hierarchii brak uprawnień jest rekompensowany większą skłonnością do

ryzyka.

2. Ludzie bierni - dla których najważniejszym celem była minimalizacja kosztów, bodziec

kariery oddziaływał na nich słabiej, z reguły to osoby o wysokiej awersji do ryzyka, z

niższych szczebli hierarchii partyjnej, mające zdecydowanie mniejszy zakres uprawnień.

Ta grupa jest naj liczniej sza i obejmuje większość szeregowych pracowników komitetów

partyjnych.

Pozostali pracownicy aparatu i aktywiści mermeszczący się w tych dwóch grupach

stanowili mniejszość - ideowcy, dla których najważniejszym celem było rzadko występujące

wśród pozostałych grup dążenie do pełnej realizacji zaleceń partii (przedkładanie celów

zwierzchnika ponad własne), czy poszukiwacze renty - osoby o wysokiej (jak na aparat

partyjny) skłonności do ryzyka, dla których głównym celem było dążenie do osiągnięcia

możliwie dużych prywatnych korzyści (materialnych i niematerialnych). Warto jeszcze

zaznaczyć, że dominująca cecha w danej grupie nie wyklucza istotności pozostałych celów

dla jej członków, np. dla karierowicza uczestnictwo w działaniach przynoszących mu

dodatkowe, formalnie nienależne profity mogło być cały czas atrakcyjne, zwłaszcza gdy

bodziec lojalnościowy w jego przypadku miał mniejsze znaczenie.

Instytucja partyjnego nadzoru a sytuacja przedsiębiorstw

Wypadkowa działań głównych grup decydowała o ogólnym kierunku wpływu instancji

partyjnych na sytuacje przedsiębiorstw znajdujących się na ich terenie, a w skali całego kraju

na funkcjonowanie gospodarki. Analizowane materiały pokazują modyfikację instytucji

nadzoru partyjnego nad przedsiębiorstwami wywołaną przez działania instancji partyjnych.

Proces ten polegał na kilku równoległych działaniach.

15

1. Wzmocnienie własnej pozycji przez karierowiczów wymagało zapewnienia wykonania

planów przez podległe przedsiębiorstwa, co było uzależnione od wielkości

planowanych zadań produkcyjnych i zasobów przeznaczonych na wykonanie planu.

Wspólnota interesu lokalnych aparatczyków i administracji gospodarczej prowadziła do

przedkładania interesów lokalnych ponad interesy centrum. Instancje partyjne

angażowały się w "załatwianie" dla swoich przedsiębiorstw korzystniejszych warunków

wykonania planów.

2. Z tych samych powodów, co poprzednio, instancje partyjne wykorzystując przewagę

informacyjną nad zwierzchnikami przekazywały na wyższe szczeble niepełne bądź

"poprawione" informacje przedstawiające podległe przedsiębiorstwa w lepszym świetle.

Miała tu znaczenie inna perspektywa czasowa funkcjonowania lokalnych aparatczyków

w porównaniu do centralnych władz partyjnych. Lokalni agenci działali w krótkim

okresie podczas gdy centrum (olsonowski "osiadły bandyta") rozpatrywało sprawy

gospodarcze w długim horyzoncie czasowym.

3. Podobny efekt, choć z innych przyczyn, miała działalność grupy biernych. Szeregowi

pracownicy aparatu - minimalizując ponoszone koszty - przekazywali zwierzchnikom

dane zaczerpnięte wprost od administracji przedsiębiorstw, przeważnie nie weryfikując

w żaden sposób ich wiarygodności, co wymagałoby od nich nie tylko dodatkowej pracy

w samych przedsiębiorstwach, lecz także pogłębienia wiedzy fachowej w zakresie

pozwalającym na przeprowadzenie weryfikacji.

4. Kategoria nastawiona na robienie kariery wykorzystując uprawnienia nomenklaturowe

wzmacniała swoją pozycję w aparacie władzy, obsadzając podległe stanowiska

protegowanymi, rzadko charakteryzującymi Się odpowiednim przygotowaniem

fachowym.

5. Próby wykazania się przez partyjnych agentów przy realizacji programów polityczno-

mobilizacyjnych zlecanych przez centralne władze (współzawodnictwo, zobowiązania,

racjonalizacja) prowadziły do dodatkowego zaburzenia rytmiczności pracy

przedsiębiorstw i w konsekwencji do powstawania dodatkowych kosztów.

Efektem tych wszystkich działań była zmiana instytucji nadzoru partyjnego

prowadzonego przez lokalny aparat. Instancje doprowadziły do wyodrębnienie się nowych

funkcji tej instytucji, sprzecznych z celami przełożonych. W nowym kształcie nadzór nie

tylko służył zwierzchnikowi do regulowania działalności zakładów produkcyjnych, ale był

16

również instrumentem wykorzystywanym przez lokalnych agentów do realizacji własnych

interesów.

W jaki sposób zmiana instytucjonalna wywołana postępowaniem partyjnych agentów

odbijała się na działalności przedsiębiorstw? Odpowiedź na to pytanie nie jest jednoznaczna.

Współpraca lokalnych instancji partyjnych i administracji przedsiębiorstw pozwalała

zakładom osiągnąć korzystniej sze warunki wykonania zadań planowych. Pozostałe

modyfikacje wprowadzone działaniami lokalnych aparatczyków nie miały już dla

przedsiębiorstw tak korzystnych konsekwencji. Promocja lojalnych klientów mogła mieć

zarówno dobre, jak i złe następstwa. Z jednej strony wnosili oni do przedsiębiorstw niezbędne

koneksje, mogli liczyć na wsparcie partyjnych protektorów. Z drugiej strony z reguły nie

dysponowali odpowiednimi kompetencjami, a partyjny dobroczyńca nominowanego liczył na

lojalność i zadośćuczynienie, co mogło być sprzeczne z interesami zakładu. Zdecydowanie

niekorzystne skutki dla przedsiębiorstw miały realizacje programów polityczno-

mobilizacyjnych. Aktywność działaczy partyjnych mogła powodować dwa rodzaje

niekorzystnych konsekwencji. Nadmierna aktywność osób z grupy karierowiczów mogła

prowadzić do zaburzeń produkcyjnych wprowadzeniem nowych rozwiązań bądź nadmierną

koncentracją produkcji w określonym czasie. Jednak częściej występowała sytuacja, w której

bierni działacze partyjni przerzucali wszystkie obowiązki związane z akcjami na

przedsiębiorstwo, co musiało wywoływać dodatkowe koszty.

Partyjni agenci a racjonalność systemu

Zmiany uwarunkowań instytucjonalnych funkcjonowania przedsiębiorstw musiały mieć

odbicie w przeobrażeniach środowiska instytucjonalnego dla całego systemu gospodarczego.

Oddziaływanie komitetów partyjnych trzeba jednak widzieć w szerszym kontekście. Przede

wszystkim instytucjonalny kreacjonizm komunistów, wprowadzających kompletnie nowe

instytucje polityczne i gospodarcze, nałożył się na uwarunkowania długookresowe. W

przypadku Polski trzeba przede wszystkim zwrócić uwagę na ograniczenia istotne z punktu

widzenia roli aparatu partyjnego i kształtowania się systemu gospodarczego.

Zderzenie uwarunkowań długookresowych z kreowanymi przez nowe władze

instytucjami, mającymi regulować funkcjonowanie państwa i gospodarki, doprowadziło do

wielu działań dostosowawczych prowadzących do zmian otoczenia instytucjonalnego.

Działania instancji partyjnych modyfikujące instytucję nadzoru były istotną częścią tego

procesu. Nowe organizacje - w tym aparat partyjny - zaczęły oddziaływać na ewolucję

instytucji zgodną z ich interesami. W kontekście wpływu na funkcjonowanie całego systemu

17

gospodarczego modyfikacja instytucji nadzoru partyjnego wsparta wiejską tradycją

wspólnotową oraz klientelizmem była reakcją na nieefektywność instytucji centralnego

planowania. Na bazie tego procesu wyłonił się zestaw instytucji regulujących działanie

gospodarki socjalistycznej - przetargi planistyczne i zakulisowa alokacja zasobów oraz

wspomagające je kumoterstwo, patronaż czy reguły gospodarki nieformalnej.

W efekcie bardzo wyraźnie da się zauważyć tendencje przekształcania się środowiska

instytucjonalnego w kierunku nowej względnej równowagi. Na skutek wprowadzenia nowych

instytucji przez władze komunistyczne, doszło do zmian postrzeganej rzeczywistości, co

zostało skonfrontowane z istniejącym zestawem wierzeń i obyczajów, i w konsekwencji

doprowadziło do wykształcenia się nowego zestawu instytucji. Tę nową równowagę

instytucjonalną, stanowiącą reguły gry dla gospodarek krajów demokracji ludowej, znamy

jako dojrzałą gospodarkę centralnie planowaną, zdominowaną przez branżowe i regionalne

grupy interesu w ramach aparatu władzy (Olson, 2000, s. 134-156).

Jak szybko dochodziło do opisanego przekształcenia i czy w okresie stalinowskim

można już mówić o wyłonieniu się tego modelu gospodarki? Badane materiały nie pozwalają

na postawienie tak daleko idącej hipotezy, raczej należy przyjąć, że w pierwszej połowie lat

pięćdziesiątych :xx w. proces przekształceń trwał i nie dobiegł jeszcze końca. Z tych

względów w badanych dokumentach można zauważyć różne tendencje wynikające z

nieukształtowanego ostatecznie środowiska instytucjonalnego.

Czy zmiany instytucjonalne wywołane dostosowaniami, wśród których istotną rolę

odegrała modyfikacja instytucji nadzoru partyjnego, wpłynęły na poprawę funkcjonowania

gospodarki nakazowej? Badane dokumenty nie zawierają danych, które pozwoliłyby na

rozstrzygnięcie tak daleko idącego pytania. Jednak wydaje się, że można pokazać, iż

zachodzące przeobrażenia prowadziły do pogorszenia działania gospodarki planowanej w

porównaniu z sytuacj ą poprzedzaj ącą zmianę instytucj onalną.

Gospodarka nakazowa opierała SIę na założeniu istnienia planowanych,

uporządkowanych procesów dostosowawczych, co miało ją odróżniać od gospodarki

kapitalistycznej, w której dostosowania przebiegają w sposób spontaniczny poprzez instytucję

rynku. Dokonujące się zmiany instytucjonalne oznaczały modyfikację centralnego

planowania i odgórnego rozdzielnictwa zasobów. Prowadziły one do powstania instytucji

przetargu planistycznego i częściowo przynajmniej zdecentralizowanej alokacji, która

dokonywała się za fasadą centralnego rozdzielnictwa. Kupowanie lojalności przez centralne

władze spowodowało powstanie kornaiowskiego miękkiego budżetowania.

18

Instytucje, które pozwalały funkcjonować lokalnym grupom interesu i poszczególnym

przedsiębiorstwom, prowadziły wszakże do wyłonienia nowego sposobu dostosowań, który

nie miał ani charakteru uporządkowanego, ani spontanicznego, ale chaotyczny. W efekcie

można przyjąć hipotezę, że nowa równowaga instytucjonalna korzystna dla głównych

aktorów dojrzałej gospodarki centralnie planowanej, prowadziła do nieskuteczności systemu

na poziomie makro, jeszcze większych niedoborów, dominacji monopolistycznych

wytwórców, braku innowacyjności i wadliwej alokacji inwestycji, a co za tym idzie

spowolnienia wzrostu gospodarczego.

Podążając tym tropem można tłumaczyć jedną z głównych wątpliwości odnoszących się

do systemu gospodarczego realnego komunizmu, która pojawia się przy okazji analizy

funkcjonowania instancji partyjnych w przemyśle. Dlaczego przy niskiej motywacji ze strony

aparatu partyjnego (ale również innych segmentów aparatu władzy) system zarządzania

przemysłem trwał, a zarazem dlaczego w odniesieniu do badanego okresu w Polsce nie było

większych wystąpień przeciwko niemu?

Przede wszystkim wydaje się, że struktura instytucji w pierwszym okresie istnienia

gospodarki nakazowej (terror, wszechobecna propaganda) gwarantowała "osiadłemu

bandycie" możliwość sterowania systemem na poziomie wystarczającym do utrzymania jego

stabilności i dość wysokiego wzrostu (wiązało się to również z możliwością wykorzystania

rezerw tkwiących w gospodarce - przede wszystkim dużych zasobów taniej siły roboczej).

Jednocześnie ewolucja instytucjonalna zapoczątkowana w tym okresie, która przybrała

jeszcze na sile w latach następnych, była korzystna z punktu widzenia lokalnego aparatu

partyjnego i administracji gospodarczej, choć uderzała w sprawność gospodarczą całego

systemu. To z kolei stabilizowało system gospodarczy w następnych okresach, choć przy

niższych wskaźnikach makro (te mogły pozostawać na akceptowalnym poziomie póki istniały

źródła finansowania wewnętrznego, bądź później zewnętrznego, czyli w Polsce do drugiej

połowy lat siedemdziesiątych XX w.).

Bibliografia

Charreaux Gerard (2002), Positive Agency Theory: Place and Contributions, w: BricBrousseau, Jean-Michel Glachant (red.), The Economics oJContracts. Theories andApplications, Cambridge University Press, Cambridge, s. 251-270.

Fama Eugene F., Michael C. Jensen (1983), Separation of Ownership and Control, Journal ojLaw and Economics, Vol. 26, No. 2, s. 301-325.

Fogel Robert W. (1964), Railroads and American Economic Growth Essays in EconometricHistory, Johns Hopkins Press, Baltimore

19

Greif Avner (1989), Genoa and the Maghribi Traders. Historical and ComparativeInstitutional Analysis, Cambridge University Press, Cambridge.

Greif Avner (2006), Institutions and the Path to the Modern Economy. Lessons from MedievalTrade, Cambridge University Press, Cambridge.

Hayek von Friedrich A. (red.) (1935), Collectivist Economic Planning, Routledge and Kegan,London.

Jensen Michael C. (2002), Foundation oj Organizational Strategy, Harvard University Press.,Cambridge, Mass.-London.

Komai Janos (1985), Niedobór w gospodarce, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne,Warszawa.

Mises von Ludwig (1951), Socialism: An Economic and Sociological Analysis, Yale University Press,New Haven (wyd. Org. 1922).

North Douglass C. (1961), The Economic Growth oj the United States 1790 to 1860, PrenticeHall, Englewood Cliffs, N.J.

North Douglass C. (1981), Structure and Change in Economic History, W.W. Norton &Company, London - New York 1981

North Douglass C. (2005), Understanding the Process oj Economic Change, PrincetonUniversity Press, Princeton - Oxford.

North Douglass C., Robert Paul Thomas (1973), The Rise of the Western World. A NewEconomic History, Cambridge University Press, Cambridge.

Olson Mancur (2000), Power and Prosperity. Outgrowing Communist and CapitalistDictatorships, Basic Books, New York.

Podgórecki Adam (1990), Kontrola społeczna trzeciego stopnia, w: Andrzej Kojder i in.(red.), Elementy Socjologii Prawa, t. III, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego,Warszawa, s. 78-84.

Simon Herbert A. (1997), Administrative Behavior. A Study oj Decision-Making Processes inAdministrative Organizations, 4th ed., The Free Press, New York.

20