ataturk and kurds - connecting repositories · 2020. 1. 2. · 1 andrew mango, “atatürk and the...

Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl: 1, Sayı: 4 (Sf. 16-32)

Adnan Menderes University, Journal of Institute of Social Sciences, Year:1 Volume: 4 (Pp. 16-32)

- 16 -

Atatürk ve Kürtler

Ataturk and Kurds

Andrew James MANGO 1

Çeviren: Hilal BIÇAK

1 Andrew Mango, “Atatürk and the Kurds,” Middle Eastern Studies, Vol. 35, No. 4, (1999)

Özet

Makalenin yazarı Andrew James MANGO, İngiliz-Rus kökenli olup, 1926’da İstanbul’da

doğdu. Uzun yıllar boyunca Londra Üniversitesinde çalışmalarını sürdüren Mango, 1999

yılında Türk okuru tarafından yakından tanınmasını sağlayan “Atatürk- Modern

Türkiye’nin Kurucusu kitabını çıkardı. Mango daha önce, BBC’nin Türkçe yayınlar

bölümünde yöneticilik ve İngiltere’nin Ankara Büyükelçiliği’nde basın danışmanlığı yaptı.

1986 yılında emekliye ayrıldıktan sonra bütün çalışmalarını Türkiye ile ilgili konularda

araştırmalara ayırdı. Sık sık Türkiye’yi ziyaret eden Mango, geçtiğimiz günlerde (6 Temmuz

2014) hayatını kaybetti. 1999 yılında Middle Eastern Studies adlı İngilizce derginin 35.

sayısında yayımladığı “Atatürk ve Kürtler” başlıklı bu makalesinde, Mustafa Kemal’in

Bağımsızlık Savaşı yıllarında Türkiye’nin Müslüman nüfusunun çok-etnikli niteliğine bakış

açısını ve yaşanan gelişmeleri ayrıntılı şekilde incelemiştir. Ona göre Mustafa Kemal,

Bağımsızlık Savaşı yıllarında Türkiye’nin Müslüman nüfusunun çok- etnikli niteliğini kabul

ederken, aralarındaki kardeşliği de vurgulamıştır. Ayrıca yerel yönetimlerde etnik

özelliklerin gözetileceğinin vaat edilmesine rağmen, 1923’ten sonra bu fikrin Türk siyasi

gündeminin dışında bırakıldığından bahsedilmiştir. Bunun nedeni modern ulus devleti

kurma gerekliliğinin ön plana çıkmasıdır. Bunun dışında makalede değinilen diğer önemli

husus, Haziran 1934’te kabul edilen İskan Kanunu’dur. Britonların, Oksitanların,

Savoyardlarıın, Flemenklerin Fransız kültürü içinde temsil edildiği Fransa örnek alınarak

kabul edilen bu kanun ile, Türkiye yurttaşlarının hepsinin Türk kültürü içinde temsili uygun

görülmüştür. Yine ayrıca bu hususta Tanzimat dönemi “hürriyet şairi” Namık Kemal’in

yazdıklarından da örnekler sunulmuştur. Mango makalesinin bitiminde ise, bugün Güneş

Dil Teorisi gibi Türk Tarih Tezi’nin de terkedildiğinden ve Türkiye halkının etnik

kökenlerinin açıkça tartışıldığından söz etmiştir. Ona göre, “mozaik” sözcüğü, ülkenin etnik

yapısını açıklamakta kullanılan bir klişe haline gelmiştir. Dolayısıyla, Mustafa Kemal’in

Bağımsızlık Savaşı sırasındaki söylemlerine ve fikirlerine geri dönülmüştür.

Anahtar Kelimeler: Atatürk, Kürtleri, çok-etnikli, aşiret, öz-yönetim, bağımsızlık



- 17 -

Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucu atası Mustafa Kemal Atatürk, ülkesinin Kürtçe konuşan

vatandaşlarıyla sorunlu ilişkilerinin sorumlusu mudur? BBC’nin dışişleri editörü John Simpson,

Jonathan Rugman’ın konuyu adil bir şekilde değerlendirdiği önsözünde şöyle yazmıştır:

“Etnik ve kültürel açıdan Türkiye, çeşitli, karmaşık ve karışıktır. Ancak, Atatürk’ün

yurttaşlarına miras bıraktığı efsane sadece tek bir etkin grubun, yani Türklerin varlığını öne

sürmüştür. Bu günlerde bu efsanenin etkileri acımasız olabilir ancak asla uzun vadede

başarılı olamaz. Türkiye büyük Kürt azınlığını yasal olarak tanımadıkça, muhalif Kürtlerin

Türk Devleti’ne çıkardığı sorunlar da çözülemez.”2

Sorunun ciddiyeti inkar edilemez. 1998 Haziran’ının sonunda Türk polisinin Terörle Mücadele Şube

başkanı tarafından verilen rakamlara göre, radikal Kürt milliyetçi örgüt PKK (Partiya Karkeren

Kurdistan- Kürdistan İşçi Partisi), 1984’te silahlı mücadelesinin başlangıcından günümüze kadar

2 Atatürk’s Children: Turkey and the Kurds (Londra 1996), s.11. Bu kitap Middle Eastern Studies’te incelendi,

Cilt 30, No.1 (Ocak 1997), ss.155-6.

Abstract

The author of the article, Andrew James Alexander Mango, origin of a British-Russian, was

born in Istanbul in 1926. Continuing his studies at the University of London for many years,

Mango released his book “Ataturk- The Biography of the Founder of Modern Turkey” in 1999,

which provided him to be recognized closely by Turkish readers. Mango was previously an

executive at the BBC's Turkish section of publications and a press adviser in the British

Embassy in Ankara. After being retired in 1986, he devoted all his studies to research on

issues related to Turkey. Mango, who frequently visited Turkey, recently died (July 6, 2014). In

his this article named “Ataturk and Kurds”, which was published in the 35th issue of the

English magazine named Middle Eastern Studies, he examined Mustafa Kemal’s perspective

on Turkey's multi-ethnic nature of the Muslim population during the War of İndependence

and the developments experienced, in detail. According to him, while recognizing the multi-

ethnic nature of Turkey's Muslim population during the War of Independence, Mustafa Kemal

also emphasized the brotherhood between them. In addition to this, although ethnic

characteristics in local governments were promised to be protected, it was mentioned that the

idea was dropped out of Turkish political agenda after 1923. This was because of necessity to

create a modern nation state to come into prominence. Apart from that, another important

issue addressed in the article was the Law of Settlement which was adopted in June 1934.

With this law, modelled from France, where Bretons, Occitanians, Savoyards, Flemings, etc.

had all been represented in French culture, presentation of all Turkey's citizens in Turkish

culture was deemed suitable. Still further, in this respect, examples were also presented in the

writings of Tanzimat reforms era "liberty poet” Namık Kemal. At the end of the article, Mango

mentioned that, today the Turkish Historical Thesis has been dropped together with the Sun

Theory of Language and ethnic roots of the people of Turkey are openly discussed. According

to him, the word ‘mosaic’ has become a cliché in describing the country’s ethnic picture.

Hence, it was reverted to the rhetoric and ideas of Mustafa Kemal during the War of

Independence.

Keywords: Ataturk, Kurds, multiethnic, tribe, self-rule, independent.



- 18 -

yaklaşık 19.000 saldırı yapmıştır. Bu saldırılar, 5.121 güvenlik gücü üyesinin ve 4.049 sivilin ölümüne

sebep olurken, terörist olarak tanımlanan 17.248 kişi de öldürüldü.3 Ayaklanmanın arkasının

kesileceği ve PKK’nın şuan sadece 5.000 militanı olduğuna dair güvenlik güçleri tarafından verilen

güvencelere rağmen, ölü sayısı artmaya devam ediyor. Washington’daki eski Türk Büyükelçisi Şükrü

Elekdağ’ın yakın zamanda belirttiği gibi, “Güneydoğu sorunu” (Kürt sorunu) git gide uluslararası bir

boyut kazanıyor ve Türkiye’nin karşı karşıya olduğu en büyük ve en önemli tehdidi oluşturuyor.4 Bu

koşullar altında, sorunun kökeninin açıklığa kavuşturulması, tarihi olduğu kadar güncel açıdan da

önemli bir meseledir. Atatürk’ün davranışları ve ifadeleri, Türk hükümet politikasının ilham kaynağı

olarak kaldığından ve bu politikaları meşrulaştırmak amacıyla kullanıldığından, Atatürk’ün Kürtlere

karşı tutumunu da açıkça ortaya koymak gerekir.

Mustafa Kemal Paşa, Nisan 1916 yılında, 35 yaşındayken tuğgeneralliğe terfi etti ve İtilaf

Devletlerinin Gelibolu’dan çekilmesinin ardından buraya nakledilen 2. Osmanlı Ordusu’na bağlı 16.

Kolordu’nun başında Diyarbekir’e gönderildi. O zamana kadar, Kürtçe konuşan bölgelerde bizzat

tecrübe edinmedi. Osmanlı başkomutan vekili (teoride Sultan 5. Mehmet’e vekalet eden) Enver Paşa,

iddialı bir plan hazırlamıştı. Bu plana göre, güneydoğudaki 2. Ordu ile kuzeydoğudaki 3. Ordu’nun

Erzurum’u işgal eden ve batı ve güneye doğru yayılmakta olan Rus ordusunu kuşatması gerekiyordu.

Bu plan başarısız olurken, Mustafa Kemal 1916 Ağustos’unda Kürt bölgesindeki Bitlis ve Muş

şehirlerini geri alarak yüzünün akı ile görevini yerine getirdi. Kısa bir süre sonra, Rusların saldırısı

sonucu Muş’u boşaltmak zorunda kaldı. Sonrasında bu cephe, ertesi yılki Rus Devrimi’ne kadar sabit

bir çizgide kaldı. 1916 Kasım’ında Arnavut kökenli bir general olan Komutan Ahmet İzzet Paşa,

İstanbul’a gitmek üzere izne ayrıldığı zaman, Mustafa Kemal 2. Ordu’nun komutan vekili oldu. 1917

Mart’ında, Ahmet İzzet Paşa, Doğu Cephesindeki tüm orduların komutanlığına getirildi ve Mustafa

Kemal de 2. Ordu’nun asil komutanı oldu. Suriye’de Alman General (Osmanlı Ordusunda Mareşal)

Erich von Falkenhayn’ın emrinde Bağdat’ı İngilizlerden geri almak amacıyla bir araya getirilen

Yıldırım Orduları Grubu’na bağlı 7. Ordu Komutanlığı’na atandığı Temmuz 1917’ye kadar bu

bölgede kaldı.5

Mustafa Kemal, 2. Ordu’da görevde bulunduğu 7 Kasım ile 24 Aralık 1916 tarihleri arasında bir

günlük tuttu.6 Günlüğüne okuduğu kitapları (bir Fransız romanı ve felsefe üzerine iki kitap), ordu

disiplini ve kadın hak ve özgürlükleri üzerine düşüncelerini ve harap olmuş kırsal bölgeye ait

izlenimlerini not aldı: Bitlis ona Pompei ve Ninova’dan arda kalan kalıntıları hatırlatmıştır. Ayrıca

günlükte bir Nakşibendi şeyhi tarafından örgütlenen gönüllü bir müfrezeden, aç Kürt mültecilerden ve

Mutki Kürt Milislerini komuta eden aşiret reisi Hacı Musa ile yapılan görüşmeden de kısaca

bahsetmiştir. Mustafa Kemal’in üslubu dikkate değer bir şekilde yansızdır: O çevresini bir yabancının

merakı ile gözlemlemiş ve Kürtler hakkında hiçbir görüş ifade etmemiştir.

Mustafa Kemal’in kurmay başkanı Yarbay İzzettin (sonrasında General İzzettin Çalışlar), günlüğünde

daha açık sözlüdür.7 2 Mayıs 1916’da, “Köylerde eli silah tutabilen pek çok erkek var. Düşman onların

topraklarına hücum ediyor. Fakat pek çoğu topraklarını savunmak için istekli değil. Askerlikle hiçbir

ilgileri yok. Türkçe bilmiyorlar. Hükümetin ne anlama geldiğini bilmiyorlar. Kısacası, buralar, henüz

fethedilmemiş yerlerdir. Ancak bu insanları faydalı bir şekilde kullanmak mümkündür. Onlar bu

bölgelerde etkili olan aşiret reislerine ve şeyhlerine itaat ederler.”8 11 Kasım 1916’da da İzzettin şu

yorumu yapmıştır: “Kürtler arasında kademeli olarak bir askeri örgüt kurmalıdır. Hükümete nispeten

daha alışkın ve daha dostane olan kişiler arasından birlikler oluşturarak başlanmalıdır. Aynı zamanda

hükümet, daha fazlasını yapmak ve etkisini arttırmak için örgütlenmelidir.9 Tıpkı Mustafa Kemal gibi

İzzettin de yerel halkın fakirliğini ve geri kalmışlığını fark etmiştir. Bu “kederli topraklardan”

3 Milliyet, 30 Haziran 1998, s.8.

4 ‘Güneydoğu Sorunu’, Milliyet, 10 Ağustos 1998, s.19.

5 Detaylar Cemal Erikan, Komutan Atatürk (Ankara, 1972), s.184-217

6 Uluğ İğdemir, Atatürk’ün Yaşamı, Türk Tarih Kurumu (Ankara, 1980), s. 79-87.

7 İzzettin Çalışlar, Atatürk’le İki Buçuk Yıl (İstanbul, 1993).

8 Çalışlar, a.g.e., s.102.

9 Çalışlar, a.g.e., s.134.



- 19 -

dönmeyi umut etmekte ve batıdan doğuya gönderilen herkesin zor zamanlar geçirdiğini

söylemektedir.10

Mustafa Kemal’in Kürtler hakkında iyi bilgiye sahip ve kendisine yakın bir askeri destekçisi vardı. Bu

kişi -sonrasında Türk Kurtuluş Savaşı’nda nam salmış süvari komutanı General Fahrettin Altay olacak

olan- Albay Fahrettin’dir. Arnavutluk’taki İşkodra’da doğan Fahrettin, İstanbul’daki Harp Okulu’ndan

mezun olduktan sonra, 1904’te Doğu Anadolu’daki 4. Ordu’ya atanmıştır.11

Kendisi bu görevi sürgün

olarak nitelendirir ve Sultan II. Abdülhamit rejiminin, kendisinin liberal düşüncelere sahip olduğundan

kuşkulandığını söyler.12

Ancak o, Jön Türklerin 1908 darbesinden sonra konumunda kalmış ve

Erzurum’un batısındaki Dersim (Tunceli) dağlarında Kürt aşiretlerine karşı cezalandırma seferine

katılmıştır. Bu, Jön Türk rejimi tarafından, içlerinde Dürziler, Yemen’deki Arap aşiretler ve

Arnavutların da bulunduğu bölücü aşiretlere karşı yapılan birkaç seferden biriydi. Bu aşiretler,

Abdülhamit’in mutlakıyetini bile, yeni anayasal düzenden daha çok kabul etmişlerdi. Bunun sonucu

olarak da, manipülatif egemenlik döneminde gördüklerinden daha sert muamele gördüler.

Fahrettin, Dersim Kürtlerinin itaatini, vergilerinin ödemeleri ve eşkıyalıktan vazgeçmeleri şartıyla

kabul etti. Fakat bir aşiret lideriyle yaptığı bu antlaşma iptal edildi. O bu durumu anılarında şöyle

yorumladı: “28 yıl sonra bu bölgelerde bir başka cezalandırma seferinin yapılmasını gerekli kılan işte

bu bozulmaydı.”13

Bahsettiği olay, 1937’de Türkiye Cumhuriyeti’nin Silahlı Kuvvetleri tarafından

Dersim İsyanı’nın bastırılmasıdır. 1909’da Fahrettin, Aşiret Süvari Alayları olarak yeniden

adlandırılan Hamidiye Kürt Aşiret Alaylarını düzenlemekle görevlendirildi. Bu birliklerden kendilerini

Kürt olarak tanımlayan bir kısmının aslında Türk kökenli olmalarından dolayı “Oğuz Alayları” gibi bir

Türk ismini tercih edeceğini, fakat kendisinin Osmanlı Harbiye Nazırı Mahmut Şevket Paşa tarafından

geri çevrildiğini ifade etmiştir.14

Fahrettin, 1913’te, II. Balkan Savaşı’nın sonuna doğru, bu aşiret

kuvvetlerinin bir kısmını Doğu Trakya’daki Bulgarlara karşı yönlendirdi. Bizim Türkçe bilmeyen

“Kürt askerlerimiz”, orada yaşayan yerli (Türk) halkı kıyafetlerinden ötürü Bulgarlara benzetmiş15

ve

bu sebepten ötürü bazı yağmalama örneklerine rastlanmıştır. Fahrettin, yağma yapanlara çaldıkları

malları geri iade ettirdiğini ve onları manga tarafından infaz edilmekten koruduğunu söylemektedir.

Onun görüşleri İzzettin’in görüşlerine benziyordu: Kürtler, işlenmemiş elmaslardı, onların toprakları

bir Türk askeri için cefalı bir yerdi, ancak birileri onlara nasıl yaklaşacağını bilirse, onlar kolaylıkla

yönetilebilirlerdi. Medeniyet - Türk dilinde- eğitimle gelebilirdi ve Osmanlı devletine bağlılıkları

güçlenebilirdi.

Aynı yaklaşım -Rus Kazaklarından örnek alınmış olan- Hamidiye Alaylarının kurulmasının yanı sıra,

İstanbul’daki Aşiret Mektebi’nin kuruluşuna yetki veren Abdülhamit tarafından da denenmiştir.16

Fakat Arap ve Kürt aşiret reislerinin çocukları okullarda yumruk yumruğa geldiler ve bu okul 1907

yılında kapatıldı. Muhtemelen yetkililer, öğrencilerin okul yönetimi hakkında milliyetçi bir eleştiriye

meyilli olduklarını fark etmişti.17

Abdülhamit, teşvik ettiği eğitim ile önlemek için boşuna uğraştığı

hoşnutsuzluk arasındaki yakın ilişki sonucu olarak tahttan indirildi. Ancak, Jön Türkler ve ardından

Atatürk, eğitimin içeriğini yeniden tanımladıkları eğitimin uygarlıktaki değerine olan inançlarını

korudular.

Diğer Jön Türkler için olduğu gibi, Mustafa Kemal Atatürk’ün ilham kaynağı da “hürriyet şairi”

Namık Kemal’di. Namık Kemal 1878’de şöyle yazmıştı: “Ülkemizde Türkçe dışındaki tüm dilleri yok

etmemiz gerekirken, Arnavutlara, Lazlara ve Kürtlere, onların kimliklerini benimseyerek manevi bir

silah mı verelim? …Dil… ulusal birliğe karşı en sağlam - belki de dinden bile daha sağlam bir

10

Çalışlar, a.g.e., s.130. 11

ATASE [Genel Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı], Türk İstiklal Harbi’ne Katılan Tümen ve

Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, 2. Baskı (Ankara, 1989), s.113-15 12 Fahrettin Altay, On Yıl Savaş (1912-1922) ve Sonrası (İstanbul, 1970), s.29 13

Altay, a.g.e., s.53 14



Selim Deringil, The Well-Protected Domains (Londra, 1998), s.101-4 17

Ana Britannica, 1. Baskı (İstanbul, 1986-87), Cilt II, s.471



- 20 -

engeldir.” Bir başka yerde de Namık Kemal: “Eğer düzenli okullar kurar… şu an uygulanmayan

programları uygularsak, Laz ve Arnavut dilleri yirmi yılda tamamen unutulacaktır.” demiştir.18

Mustafa Kemal, 1916’ya kadar Kürt aşiretleriyle uğraşmak zorunda kalmadı, fakat silah arkadaşlarının

yaşadığı tecrübelerin farkındaydı ve Türk milliyetçiliğine şekil veren Osmanlı liberallerinin

ideolojisini ileri düzeyde benimsemişti. Askerlik kariyeri süresince Atatürk diğer aşiret mensuplarıyla

da karşı karşıya geldi. Onun aktif askerlik hizmeti, 1905-6 yıllarında, isyancı Dürzülere karşı

operasyonlara katıldığı ve Çerkezler tarafından tehdit edilen Suriye’de başladı.19

Ardından, 1910’da

Arnavutluk İsyanı’nı bastırmada görev aldı ve 1911’de Trablusgarp’taki Arap aşiretleri İtalyanlara

karşı örgütledi. 1917’de Halep’teki 7. Ordu’ya atanmasının hemen ardından, Gazze’deki bir Alman

Komutanı olan Kress von Kressenstein (Kress Paşa)’nın yerel bir aşiret lideri olan Şeyk Hajim ile

yaptığı antlaşmayı eleştirdi. Yıldırım Orduları Grubu Komutanı von Falkenhayn’a gönderdiği bir

mektupta Mustafa Kemal, aşiret liderleriyle iyi ilişkilerin gerekli olduğunu, fakat bir anlaşma için

sadece bir lideri seçip, diğerlerine değersiz izlenimi vermenin tehlikeli olduğunu ileri sürmüştü. Belli

başlı şeyhlerle ilişkiler içine girmek için yetkililere izin vermek, kafa karışıklığından başka bir işe

yaramayacaktı. Bu yüzden o, bütün aşiret liderleriyle tarafsızca ilgilenecek ve Şeyh Hajim’e hiçbir

ayrıcalık tanımayacaktı.20

Mustafa Kemal’in aşiret liderleri - bu durumda Kürt aşiret liderleri- ile ilişkileri idare etme yeteneği,

19 Mayıs 1919’da Anadolu’ya vardığında ve İtilaf devletlerine karşı ulusal bir Türk direniş hazırlığına

koyulduğunda test edildi. 30 Ekim 1918’de Mondros Ateşkes Antlaşması’nın imzalanması ve ardından

İtilaf devletleri askerlerinin İstanbul’a ve Anadolu’nun çeşitli noktalarına gelişi, bazı Kürt liderleri

arasında İngilizlerin yardımıyla şahsi çıkarlarını arttırabilecekleri hususunda bir umut yarattı. I. Dünya

Savaşı’nı Paris’te sürgün olarak geçiren Kürt kökenli Osmanlı askeri Mehmet Şerif Paşa, 19 Mayıs

1919’da İngilizlere, bağımsız bir Kürdistan emiri olmaya istekli olduğunu bildirdi.21

İstanbul’da

tanınmış bir Kürt olan Seyit Abdülkadir, Diyarbekir çevresindeki (Kürtçe’de Bohtan, Arapçada Jazirat

ibn-’Umar, Osmanlı Türkçesi’nde El-Cezire adı verilen) bölgede bilinen bir Kürt hanedanlığı olan

Bedirhanoğulları tarafından desteklenen Kürdistan Teali Cemiyeti’nin başkanı oldu.22

Bir diğer

Bedirhanoğlu Süreyya, 1919’da İngiliz yardımına başvuran Kahire’deki Kürt Bağımsızlık

Komitesi’nin ardındaki itici güçtü.23

Süleymaniye’de Şeyh Mahmut Barzinji, İngiliz askerleri 1918’in

sonunda gelir gelmez onlarla işbirliğine başladı. Daha az öneme sahip olan Kürt aşiret liderleri ise

Güneydoğu’nun çeşitli yerlerinde İngilizlerle temas kurmaya çalıştılar.24

9. Ordu Müfettişi olarak Samsun’a varışından dört gün sonra, 23 Mayıs 1919’da Mustafa Kemal,

Diyarbekir’deki 13. Kolordu Komutan vekili Ahmet Cevdet’ten bir durum raporu istedi. 27 Mayıs

tarihli cevabında Cevdet, aşiretlerin ve İngilizlerin bölgesindeki faaliyetlerini detaylı bir şekilde

aktardı ve Kürt bağımsızlığı için çalışan Diyarbekir’deki bir Kürt cemiyetinin, “Entente Libérale”

olarak da bilinen ve İstanbul Hükümetiyle benzer politika izleyen bir Osmanlı partisi olan İtilaf ve

Hürriyet Cemiyeti ile işbirliklerinin git gide arttığını bildirdi. Müfreze, Kürt cemiyetinin hükümet

karşıtı propagandalarını yakından takip ediyordu. Bu telgraf ve Kürt meseleleri üzerine Mustafa

Kemal’e gönderilen ve ondan gelen sonraki tebligatlar, Atatürk’ün özel arşivinden seçmeler serisinin

bir parçası olarak 1996’da Türk Genel Kurmayı Askeri Tarih Bölümü (ATAŞE- Askeri Tarih ve

Stratejik Etüt Başkanlığı) tarafından yayımlandı.25

Kitap, Mayıs 1919’dan Nisan 1920 tarihine kadar

içlerinde Osmanlı Türkçesi ile yazılmış orijinal el yazması metinlerin fotokopilerini ve Latin harfleri

18

Masami Arai tarafından yorumlanan, Turkish Nationalism in The Young Turk Era (Leiden, 1992), s.3. 19

Afet İnan, Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler (İstanbul, 1984), s.43-15. 20

Mektubun metni için bkz. Salih Bozok, Hep Atatürk’ün Yanında (İstanbul, 1985), s.182-3. 21

David McDowall, A Modern History of the Kurds (Londra, 1996), s.121. 22

A.g.e., s.123; Encyclopaedia of İslam, 2. Baskı. (Leiden, 1958), Cilt I, s.871; Anna Britannica, Cilt XIV,

s.185. 23

McDowall, a.g.e., s.122. 24

McDowall, a.g.e., s.121-3. 25

ATASE, Atatürk Özel Arşivinden Seçmeler, Cilt IV, Genelkurmay Basımevi (Ankara 1996). Ahmet Cevdet’in

ilk raporu için bkz. s.1-8.



- 21 -

ile yeniden yazılmış hallerinin de bulunduğu 67 belgeyi içermektedir. Bu belgelerden yirmi tanesi

Mustafa Kemal imzalıdır. İlki “9. Ordu Müfettişi” olarak imzalanırken, sonraki belgeler (Yeni bir

düzenleme ile 9. Ordu adı yeniden adlandırıldığında) “3. Ordu Müfettişi” olarak imzalanmıştır. Daha

sonraki belgeler “eski müfettiş”, ondan sonraki belgeler ise “Genel Kongre Başkanı” (Sivas’ta)

imzalıdır. Son olarak da “Temsil Heyeti (Heyet-i Temsiliye, yani daimi yürütme) Anadolu ve Rumeli

Müdafaa-i (Ulusal) Hukuk Cemiyeti adına” olarak imzalanmıştır. Bu yirmi telgraf, Nisan 1920’de

Ankara’da Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümetinin oluşumu öncesindeki kritik aylarda, Mustafa

Kemal’in Kürtlere karşı uyguladığı taktikler üzerine net bir fikir vermektedir.

Mustafa Kemal tarafından ilk telgraf, 28 Mayıs 1919’da (Samsun’un iç kısmındaki) Havza’dan

içlerinde Mutkili Hacı Musa’nın da bulunduğu dört Kürt aşiret liderine gönderilmiştir. Telgrafında

Mustafa Kemal, “Efendimiz, Sultan ve Yüce Halife” tarafından atandığını bildirerek, yakın gelecekte

onların topraklarını ziyaret etme niyetinde olduğunu dile getirmiştir. Ayrıca onların, eğer iç düzen

sağlanırsa ve herkes devlete tümüyle bağlılık gösterirse, ülkelerinin bağımsızlığının garanti altına

alınacağını bütün dünyaya göstermek için ellerinden geleni yapacaklarından kuşkusu yoktur. Aynı gün

Mustafa Kemal, Diyarbekir’de Kürt cemiyetinin bir üyesi olan, Osmanlı Meclisi vekili Kamil’e bir

telgraf gönderdi. Yine ilk fırsatta Diyarbekir’deki eski arkadaşlarını ziyaret etme niyetinde olduğundan

bahsetti. Diyarbekir’deki Türkler ve Kürt cemiyeti arasında ortaya çıkan husumet haberlerine atıfta

bulunan Mustafa Kemal, bunun her iki “kardeş ırk” için de acı sonuçlar doğuracağı konusunda uyarıda

bulunuyordu. Ayrıca Kamil’den Kürt cemiyetine, milli birliğin gerekli olduğu ve “yönetim ilkeleri ve

ırkların haklarının korunması gibi aile içerisinde çözülmesi gereken meselelerin” dış mihraklar

tarafından kullanılmasına izin verilmesinin en büyük ihaneti oluşturacağı konusunda öğütlerde

bulunmasını istedi. “Irk” kelimesi o dönemde etnik bir toplumu işaret etmek için kullanılıyordu.

Bir sonraki gün (29 Mayıs 1919) Mustafa Kemal, İstanbul’daki Genel Kurmay Başkanlığı’ndan

İngilizlerin bağımsız Kürdistan olarak belirttikleri yerin tam olarak neresi olduğunu bildirmesini istedi.

Bu arada, “savaş sırasında şükran ve samimiyetlerini ziyadesiyle kazandığım birçok tanınmış Kürt

emirine” gerekli tavsiyelerde bulunduğunu ifade etti. Osmanlı Genel Kurmay Başkanı Cevat Paşa

(Çobanlı), 3 Haziran’da, İngilizlerin Irak, Ermenistan ve Türkiye arasında bir Kürdistan hükümeti

kurmak istedikleri çıkarımının yapılabileceği cevabını verdi. General Allenby’nin baskısı sonucu

Genel Kurmay, Diyarbekir’deki 13. Kolordunun dağıtılmasını kabul etmek zorunda kaldı. Bu kolordu

bir jandarma birliği olarak yeniden düzenlenecektir. Muhtemelen bu kurguyu korumak için Cevat

Paşa, Mustafa Kemal’den 13. Kolordu ile ilişkilerinde dikkatli olmasını ve adının bu bölgede pek

duyulmamasını istedi.

Mustafa Kemal’in Kürtlere mesajı, özellikle 11 Haziran 1919’da Diyarbekir’in önde gelenlerinden

Kasım Cemilpaşazade’ye gönderdiği telgrafta çok açıktır. Bağımsız bir Kürdistan yaratma planının,

Ermenilerin yararına İngilizler tarafından gizlice hazırlandığını ilan etmiştir. Ne var ki, “Kürtler ve

Türkler öz kardeştir ve ayrılamazlar”. Varlığımız, Kürt, Türk ve Müslüman unsurların (anasır- devletin

etnik bileşenleri), vatanın bölünmesini önlemek ve bağımsızlığımızı savunmak için birlikte çalışmasını

gerektirir.” Mustafa Kemal şöyle devam ediyor: “Kürt kardeşlerimizin ilerlemesini, refahını ve devlete

bağlılığını garanti etmek için, Osmanlı devletinin bölünmemesi koşuluyla her türlü hak ve imtiyazların

verilmesinden yanayım”. Bir mektubunda Mustafa Kemal, 13. Kolordu komutanından, Sivas’ta önde

gelen üç güvenilir Kürt lideriyle bir görüşme tertip etmesini istedi. Komutan Ahmet Cevdet, 25

Haziran 1919 tarihli cevabında, bu liderlerin, maiyetlerinde eşkıyalar bulundurmaları ve kendi

aralarında sürekli kavga halinde olmaları sebebiyle itiraz etti: İnsanlar Mustafa Kemal’in davetine

ancak çıkarlarına hizmet ettiği durumda yanıt verirlerdi. Ancak Erzurum’da toplanacak olan kongre

için delegeler seçilmiş ve Kürt cemiyeti kapatılmıştı. Üyelerinin pek çoğunun desteğini almak

mümkün değildi. “Onlar Osmanlı hakimiyetini istemiyor ve İngiliz hakimiyetini tercih ediyorlar, bu

sayede bölgelerinin gelişeceğine ve Mısır gibi refah içerisinde yaşayacaklarına inanıyorlar.” diyen

Ahmet Cevdet Paşa, Kürt cemiyetini oluşturan Cemilpaşa ailesi ve dostlarının, Ermenilerin tehcir

edilmelerinde ve öldürülmelerinde rolleri olduğu için yargılanmaktan kaçabilmek adına hükümette

değişikliğe gidilmesini istediklerini açıkladı.

Mustafa Kemal bu sırada Milliyetçi yoldaşları Hüseyin Rauf (Orbay), Ali Fuat (Cebesoy) ve Refet

(Bele) ile görüşmek üzere Havza’dan Amasya’ya hareket etmişti. O dönemler Anadolu’nun en güçlü

askeri kuvveti General Kazım Karabekir tarafından komuta edilen Erzurum’daki 15. Kolordu idi. 16



- 22 -

Haziran 1919’da Mustafa Kemal, Amasya’dan ona Kürtler hakkındaki görüşlerini açıklayan bir telgraf

çekti. Diyarbekir’deki Kürt cemiyetinin, İngiliz desteği altında bir Kürdistan kurma amacında olduğu

için kapatıldığını yazdı. Zaten bu cemiyet birkaç serseri tarafından kurulmuştu ve Kürtleri temsil

etmiyordu. Ancak bir sorun vardı: Doğu illerinde Ermeni çeteleri tarafından tehdit edilen halk birlik

olmaları gerektiğinin farkına varmışlardı. Fakat Anadolu’nun “sakin” bölgelerinde durum farklıydı,

çünkü politikacıların oyuncağı haline gelmiş olan yerel halk, şuan hiçbir bir örgüte katılmak için

istekli değildi. Bu yüzden Mustafa Kemal, ulusal birliğin bir aracı olarak Müdafaa-i Milliye

Cemiyetlerine duyulan ihtiyacı anlatmak için her türlü çabayı sarf etti. Neyse ki mesajının

yayılmasında askeri ve sivil yetkililerin işbirliği meyvesini verdi ve “her bölgeden” halkın örgütlenme

ihtiyacını anladığını ve İtilaf devletlerine karşı direnişin başlamış olduğunu gösteren telgraflar aldı.

Mustafa Kemal Karabekir’e, “Kürtleri öz kardeş gibi kucaklamak” ve böylece Müdafaa-i Hukuk

Cemiyetleri aracılığıyla tüm ulusu birleştirmek konusunda kararlı olduğunu söyledi. İki gün sonra

Mustafa Kemal, Edirne’deki 1. Kolordu Komutanı Albay Cafer Tayyar’a “İngiliz himayesi altında

bağımsız bir Kürdistan’ın kuruluşu için yapılan İngiliz propagandası ve bu projenin destekçileri

ortadan kaldırıldı. Kürtler Türk güçlerine katıldı” şeklinde iyimser bir telgraf yolladı. 23 Haziran’da

buna benzer bir telgrafı, İstanbul’daki Genel Kurmay Başkanı Cevat (Çobanlı)’a da yolladı.

Diyarbekir’den ve Mameratülaziz (Elazığ)’den almış olduğu “önemli telgrafların”, İngiliz

himayesindeki bağımsız bir Kürdistan fikrinin “imha edildiğini” ortaya koyduğunu açıkladı.

“Kürdistan’ın mutluluğu ve refahını garanti eden bir yönetim sağlamaya her daim hazırız. Bölgenin

ileri gelenlerinin pek yakında Sivas’a gelmelerini umut ediyoruz” diyerek sözlerini bitirdi.

Bu telgraflar, Mustafa Kemal’in Erzurum’da Kazım Karabekir’in himayesi altında örgütlenen Doğu

Vilayetleri Kongresine, herhangi önemli bir Kürt şahsiyetin katılmasını beklemediğini göstermektedir.

Olaylar da onun haklı olduğunu kanıtladı. Diyarbekir ve Mamuretülaziz vilayetleri temsil edilmedi.

Görünüşe göre Kürdistan Teali Cemiyeti taraftarları, Erzurum’daki kongreye Mamureltülaziz’den

delege seçilmesini önlemiş ve Diyarbekir'den seçilen delegelerin de Erzurum’a gitmelerini

engellemişti.26

Büyük Kürt vilayetlerinin Bitlis ve Van ile Erzurum’un Kürt ilçeleri kongreye delege

gönderdikleri doğrudur, fakat bunlar emekli Osmanlı memurlarından, din adamlarından vs. oluşan

sıradan kişilerdi.27

Erzurum Kongresi 23 Temmuz’da açıldı ve Mustafa Kemal aynı gün başkan seçildi. 7 Ağustos’ta

Kurtuluş Savaşı’nda Türk ulusal hareketinin tüzüğü haline gelen Misak-ı Milli’nin temelini

oluşturacak bildiri yayınlandı. Bu bildiride, Karadeniz ve Doğu Anadolu vilayetlerinin (Başlıca Kürt

vilayetleri olan Diyarbekir, Mamuretülaziz, Van, Bitlis de dahil) Osmanlı toplumunun ayrılmaz bir

parçası olduğu ve “bu bölgelerde yaşayan tüm Müslüman unsurların karşılıklı fedakarlık duygularıyla

yüklü öz kardeşler oldukları ve birbirlerinin ırksal ve sosyal şartlarına saygılı oldukları” belirtildi.28

Bildirinin 6. Maddesi, bu ilkeyi, 30 Ekim 1918’de Müttefikler ile imzalanan ateşkesin belirlemiş

olduğu sınırlar içindeki tüm Osmanlı topraklarını kapsayacak şekilde genişletmiş ve “bizim ayrılması

mümkün olmayan, kendimiz gibi aynı ırk ve dinden öz kardeşlerimizin yaşadığı” bu topraklardaki

herhangi bir bölünmeyi reddetmiştir. Bu ifade bir belirsizliği gizlemektedir: Kürtler bir ırktır ( ya da

etnik topluluk), fakat Anadolu ve Trakya’daki Türkler, Kürtler ve diğer tüm Müslümanlar aynı

ırktandır (ırkdaş).

Erzurum Kongresi’nde seçilen heyette (daimi yürütme) Kürtlerin ağırlıkta olduğu bölgelerden iki

temsilci de yer almaktaydı: Bitlis’in eski Osmanlı mebusu Sadullah Efendi ve Kürt aşiret lideri Mutkili

Hacı Musa.29

Ancak hiçbiri heyette görev almadı: Hacı Musa, kendisine karşı olan aşiretlerin

girişiminden korktuğu için gelemezken, Sadullah Efendi de sağlık durumunun kötü olduğu

gerekçesiyle affını istedi.30

13 Ağustos 1919’da Mustafa Kemal, Erzurum kongresinde alınan kararları,

iki Kürt lider Bitlis Şeyhi Abdülbaki Küfrevi ve Garzanlı Cemil Çeto’yla görüştü. Cemil Çeto’ya

26

Mahmut Goloğlu, Sivas Kongresi (Ankara, 1969), s.120 27

Delegelerin tam listesi için bkz. Mahmut Goloğlu, Erzurum Kongresi (Ankara 1968), s.78-80. 28

Metin için bkz. Goloğlu, Erzurum Kongresi, s.201-2. 29

Kemal Atatürk, Nutuk: Vesikalar, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Araştırma Merkezi,

Ankara 1991, Belge No.41, s.643. 30

Mazhar Müfit Kansu, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber (Ankara 1988), Cilt II, s.112-13.



- 23 -

yazdığı telgrafta, oraları ziyaret etmesine şatların izin vermemesinden ötürü yaşadığı üzüntüyü dile

getirdi. Çeto daha sonra Ankara’daki genç Milliyetçi hükümete karşı kısa süreli bir isyan (Mayıs-

Haziran 1920) başlatacaktı31

Mustafa Kemal’in grubu, Sivas ve Erzurum arasında yolculuk yaparken kendilerini Dersim Kürtlerinin

tehdidi altında hissettiler;32

fakat Kürtler Erzurum Kongresi’nin çalışmalarını etkilemedi. Ardından

Sivas’ta yapılan kongre bu kadar şanslı olmadı. 26 Ağustos 1919’da, 13. Kolordu Komutanı Ahmet

Cevdet, İngiliz himayesinde bir Kürt devleti kurmaya çalışmakla suçlanan önde gelen birçok sayıda

Kürt liderini tutuklaması için Malatya’daki askeri yetkililere talimat verdi.33

Hatta bu önde gelenlerden

içlerinde Bedirhan aşiretinden Celadet ve Kamuran’ın da bulunduğu dördü, 3 Eylül’de dönemin Basra

Körfezi İngiliz Komiseri Albay Arnold Wilson tarafından İngiliz hükümetine yapılan İngiliz

himayesinde bağımsız bir Kürdistan devleti kurma önerisini destekleyen Binbaşı E.M Noel’in

maiyetinde Malatya’ya geldiler.34

Noel’in gelişinden iki gün önce, Harput (Mameretülaziz) Valisi Ali

Galip, Bedirhan aşiretine mensup Malatya kaymakamına, küçük bir Kürt süvari kuvveti toplaması

emrini verdi. 7 Eylül’de Binbaşı Noel, Ali Galip’in Kürtleri Sivas’ta toplanmış olan Türk

milliyetçilerine karşı sevk etme niyetinde olduğunu açıklayacaktı.35

Bu arada Sivas Kongresi 4 Eylül’de açıldı. Bu kongrenin yapılma amacı Anadolu ve Rumeli Müdafaa-

i Hukuk Cemiyetini, Doğu Trakya’dan Doğu Anadolu’ya kadar tüm ülke çapında temsil etmekti.

Ancak kongreye Mustafa Kemal ve grubu da içinde olmak üzere yalnızca 38 delege katıldı. Kürt

bölgesinden hiç delege yoktu. Fakat eski bir Osmanlı valisi ve aynı zamanda İttihat ve Terakki

Cemiyeti taraftarı olan Mazhar Müfit (Kansu), Hakkari delegesi olarak bulunuyordu. Diyarbekir

delegesi olan İhsan Hamit (Tiğrel) ise kongre bittikten sonra geldi.36

Mustafa Kemal, İhsan Hamit’i

ülke çapında toplumun daimi yürütme organı olan Temsil Heyeti’ne atadı. Bu heyet, 24 Nisan 1920’de

Mustafa Kemal’in TBMM başkanı seçilene dek otoritesinin kaynağı oldu. Heyetin daha önce

Erzurum’da seçilmiş dokuz üyesi toptan transfer edilince, Sadullah Efendi ve Mutkili Hacı Musa da

Sivas’ta oluşturulan ülke çapında 16 üyeli Temsil Heyeti’nin üyesi oldular.37

Ancak onlar pasif üyeler

olarak kaldılar.

11 Eylül 1919’da Sivas Kongresi tarafından yayınlanan bildiri, Erzurum’da kullanılan ifadeleri

düzeltti. İlk maddesinde “Adı zikredilen bölgelerde (ateşkesin sınırları içindeki Osmanlı toprakları)

yaşayan tüm Müslüman unsurlar, birbirlerine karşılıklı saygı ve fedakarlık duygularıyla yüklü ve

birbirlerinin ırklarına, sosyal haklarına ve yerel koşullarına tümüyle saygılı öz kardeşlerdir”38

diye ilan

etti. Bu ifadenin, Kürt etnik kökenine ve Kürt geleneklerine saygı duyulacağını kastettiği

anlaşılmaktadır.

Sivas Kongresi sırasında bir ara Mustafa Kemal’e, Binbaşı Noel’in Malatya’da bulunduğu ve Ali

Galip’in Sivas’a baskın yapmak için Kürt aşiretlerini silahaltına aldığı bilgisi verildi. Kongrenin

bildirisini yayınladığı 11 Eylül günü Diyarbekir Kolordu Komutanı Ahmet Cevdet, Sivas’taki 3.

Kolordu tarafından, Dahiliye ve Harbiye Nezareti’nin İstanbul’da gizlice bir plan hazırladıkları

hususunda bilgilendirildi. Bunun üzerine Ahmet Cevdet Malatya’daki birliklerini sağlamlaştırmaya

karar verdi ve kaymakam ile Binbaşı Noel’in Kürt dostlarının tutuklanmasını emretti. Ancak Binbaşı

Noel için tutuklama emri çıkmadı.39

Emri duyan Binbaşı Noel ve birlikleri, 10 Eylül’de Malatya’yı

terk ettiler. Ertesi gün Binbaşı Noel, Ali Galip’in Sivas’ta Mustafa Kemal’e karşı bir Kürt süvari

birliği toplamak için Sultan’dan emir (irade) aldığını belirtti. Plana destek vermesi için kendisine baskı

yapılan Binbaşı Noel, bu işi üstlenmeyi reddettiğini açıkladı. Bir gün sonra 12 Eylül’de Binbaşı Noel,

31

Erikan, Komutan Atatürk, s.585. 32

Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam (İstanbul, 1984), Cilt II, s.89; Mazhar Müfit Kansu, s.198-203. 33

Tarih için bkz. Diary of Major Noel (Basra, 1919), s.19. Ahmet Cevdet’in Sadrazama yolladığı 12 Eylül tarihli

telgrafında saldırıdan bahsedilmiştir, Sivas’taki 3. Kolordu nüshaları (ATASE, s.78). 34

Diary of Major Noel, s.1. 35

Diary of Major Noel, s.21 36

Goloğlu, Sivas Kongresi, s.74, 124. 37

Mahmut Goloğlu, Sivas Kongresi, s.110. 38

Metin için bkz. Goloğlu, Sivas Kongresi, ss.232-4 39

ATASE, s.79.



- 24 -

Ali Galip’in Sivas üzerine yürüme fikrini çok riskli bulduğundan Kürt aşiretlerini dağıtmaya karar

verdiğini ifade etti.40

Erzurum’da bulunan Kazım Karabekir tarafından desteklenen Ahmet Cevdet’in aldığı önlemler, Ali

Galip’in hazırlıksız ve isteksiz planını çabucak durdurup, Binbaşı Noel’in ve Kürt dostlarının kaçışını

sağlayınca, Mustafa Kemal güvenilir ve maceracı genç subayı Teğmen Recep Zühtü’yü yerel destek

toplamak için özel bir görevle Malatya’ya gönderdi.41

Bazı Kürt liderleri derhal Sivas’a destek

mesajları göndermek için harekete geçtiler. 15 Eylül’de Siirt’teki Cemil Çeto’ya gönderilen bir

telgrafta Mustafa Kemal, “Bütün Kürt kardeşlerimizin bu dine ve devlete sadakatleri ve kutsal

halifelik kurumuna bağlılıkları” için kongrenin teşekkürlerini sundu. Ertesi gün de Malatya valisini,

“İngiliz altını” ile finanse edilen komployu anladığı için tebrik etti.

Mustafa Kemal Ali Galip’in komplosunu 30 Eylül 1919’da istifa etmek zorunda kalacak olan ve

yerine Milli Mücadele hareketine sempati duyan Ali Rıza Paşa’nın geçtiği Damat Ferit’in hükümetinin

düşürülmesinde en iyi şekilde kullandı.42

6 Kasım’da Son Osmanlı Mebusan Meclisi için seçimler

düzenlenirken Mustafa Kemal Doğu Anadolu’da beş ilin valisine telgrafla bir genelge yolladı. Bu

genelgede başkentte Kürtlerin Türk ulusal hareketine karşı olduğu hususunda üzücü duyumlar aldığını

ve Doğu Anadolu halkının soylu unsurlarından biri olan Kürt kardeşlerimizin, “ulusal güçleri” (kuva-

yi milliye) destekleyerek Kürt Teali Cemiyeti’ne karşı olduklarını bildirmeleri gerektiğini ifade etti.

Beklenildiği gibi ardından destek mesajları geldi. 3 Aralık 1919’ta adından sıkça bahsedilen Mutki’li

Hacı Musa’dan gelen bu tarz bir mesaja Mustafa Kemal: “Bütün dünya biliyor ki, soylu Kürt

kardeşlerimiz kendilerini kutsal halifelik kurumuna dini bir bağ ile bağlı hissetmekte ve Türk

kardeşleriyle birlikte bölünmez kahraman bir kitle oluşturmaktadır” diyerek cevap vermiştir. 15 Ocak

1920’de Mustafa Kemal, İstanbul’daki hükümete ve yabancı güçlerin temsilcilerine, “Kürdistan’ın

Osmanlı toplumunun bölünmeyen bir parçası olduğunu” düşünerek, Türk kardeşlerinin yanında

olduklarını ifade etmek amacıyla gönderdikleri telgraflar için birçok Kürt aşiret liderine teşekkürlerini

iletti. Aynı gün gönderilen diğer telgrafta Mustafa Kemal, Türk ve Kürtlerden “Kutsal birliklerini

korumak için kararlılıkla el ele veren iki öz kardeş” diye bahsetti.

20 Şubat 1920’de, İstanbul’daki son Osmanlı Mebusan Meclisi’nin dağıtılması ve onu müteakip

Ankara’da TBMM’nin açılmasının arifesinde Mustafa Kemal, sürgünde olan İttihat ve Terakki

liderlerinden Talat Paşa’ya özel bir mektup gönderdi. Mektup şu sözlerle başlıyordu: “Anadolu ve

Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti adı altında oluşturulan Türk ulusal birliği, Erzurum ve ardından

Sivas’taki genel kongrelerde belirlenen prensiplere göre, Türk ve Kürt ulusal hudutlarıyla tahdid

edilen Türkiye’yi korumayı amaçlamaktadır…43

Mustafa Kemal, 24 Nisan 1920’de TBMM’deki ilk uzun konuşmasında, görüşlerini daha geniş bir

çerçevede ortaya koydu. Erzurum Kongresinin 30 Ekim 1918’de imzalanan ateşkes antlaşması

gereğince Musul’u da içine alacak şekilde çizilen topraklar üzerine hak iddia ederek ülkenin sınırlarını

belirlediğini ifade etti. Bu askeri olduğu kadar milli bir sınırdı. Mustafa Kemal sözlerine şöyle devam

etti: “Lakin bu sınır içerisindeki Müslüman unsurların aynı millete ait olduğu düşünülmemelidir. Bu

sınırlar içinde Türkler, Çerkezler ve diğer Müslümanlar da bulunmaktadır. Bu sınır, birlikte yaşayan

ve gerçek anlamda aynı amacı paylaşan kardeş ulusların milli sınırıdır. Ancak bununla birlikte, bu

ülkenin sınırları içinde yaşayan Müslüman ulusların her birinin kendilerine özgü çevreleri, gelenekleri,

ırkları ile ilgili ayrıcalıklara sahip oldukları, karşılıklı olarak ve içtenlikle kabul edilmiş ve

onaylanmıştır. Elbette bunlar detaylandırılmadı, çünkü henüz zamanı değildir. Bu mesele, biz

varlığımızı garanti altına aldığımızda kardeşler arasında halledilip neticelendirilecektir…”44

Mustafa

Kemal bu konuşmada Kürtlerden özel olarak bahsetmedi. Fakat 1 Mayıs 1920’de konu yeniden

sınırlara geldiğinde, “Yüce meclisinizi oluşturan beyler, sadece Türkler, Çerkezler ya da Kürtler

40

Diary of Major Noel, s.24. 41

ATASE, Recep Zühtü’nün Sivas’taki 3. Kolordu’ya gönderdiği telgraflar, s.91-7. 42

Sina Akşin, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele (İstanbul, 1992), Cilt I, s.589. 43

İlhan Tekeli ve Selim İlkin, ‘Kurtuluş Savaşı’nda Talat Paşa ile Mustafa Kemal’in Mektuplaşmaları’, Belleten

(Ankara, 1980), Cilt XLIV, No.174, s.321. 44

Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri (ASD), Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Araştırma

Merkezi (Ankara, 1989), Cilt I, s.30.



- 25 -

değildir. Onlar, içtenlikle bir araya gelen Müslüman unsurlardır.” dedi ve devam etti: “Kerkük’ün

kuzeyinde Türklerin yanı sıra Kürtler de vardır. Biz onlar arasında ayrım yapmadık.”45

Ne var ki ırk hakkındaki belirsizlik devam etti. 1 Mart 1922’de TBMM’nin üçüncü oturumunun açılış

konuşmasında Mustafa Kemal, “Türkiye halkı, ırk, din ve kültürde bir araya gelmiş, karşılıklı saygı ve

fedakarlık duygusuyla yüklü, kaderleri ve menfaatleri bir olan sosyal bir varlıktır.” dedi.46

Bununla

birlikte “Türk halkı”ndan ziyade “Türkiye halkı” ifadesinin kullanılması önemlidir. Mustafa Kemal bu

ifadeyi, Fransız yazar Claude Farrere’i 18 Haziran 1922’de İzmit’te karşıladığı zaman bir kez daha

kullanmıştır.47

Erzurum ve Sivas kongrelerinin aksine, ilk olarak 23 Nisan 1920’de bir araya gelen TBMM’de Kürt

üyeler bulunmaktaydı. İçlerinde en renkli kişilik, Meclise seçilen birkaç aşiret liderinden biri olan

Dersimli Diyap Ağa idi. TBMM’nin 20 Ocak 1921’de kabul edilen ilk anayasası (Teşkilat-ı Esasiye

Kanunu), Osmanlı Devleti’nde Fransız modeli üzerine kurulmuş olan yerel yönetimlerin statüsünü ve

yetkilerini genişletti. Anayasanın 11. Maddesi, vilayetlerin yerel konularda özerk olduklarını ilan

ediyordu. İki yıllığına seçilen vilayet konseylerine, genel olarak vakıf kuruluşlarını, eğitim ve sağlık

hizmetlerini, kamu işlerini, tarım ve ekonomi işlerini TBMM yasalarına uygun olarak yönetme hakkı

verildi.48

Üstelik bu meclisler için kullanılan ifade, dikkate değer şekilde meclis yerine şura olarak

değiştirildi. Başlangıçta danışma meclisi için Osmanlı reformcuları tarafından İslami bir terim olarak

seçilen şura ismi, Bolşevik devriminden sonra kullanılan “sovyet” kelimesinin bir başka ifadesi olarak

kullanılmaya başlanmıştır. Osmanlı ordusunun ateşkes sonrasında Kars’ı tahliye etmek zorunda

kalmasının ardından geride bıraktığı hükümet, “Kars Milli İslam Şurası” olarak adlandırılmıştı. 1921

anayasasında Sovyetlerden esinlenildiğinin bir başka örneği daha vardı: Ankara hükümetini

tanımlamak için kullanılan ifade, “İcra Vekilleri Heyeti” idi. Bu ifade, Rusçada kısaca İspolkom adı

verilen ve tam karşılığı “İcra Komiserleri Heyeti” olan Moskova’daki Bolşevik hükümetinin adıdır.

Fransızca metinlerde vekil, “komiser” şeklinde tercüme edilmiştir. (Halide Edip Adıvar Türk’ün

Ateşle İmtihanı adlı eserinde “komiser” ifadesini kullanmıştır.)

Mustafa Kemal, Haziran 1920’de Güney cephesi (El-Cezire) komutanlığına atanan Nihat Paşa

(Anılmış)’a gönderdiği talimatta yerel yönetimlerdeki anayasa hükümlere atıfta bulunmuştur.49

Bu

talimatlar, tümüyle alıntı yapılmaya değerdir:

1- Kademeli olarak, bütün ülkede ve geniş ölçekte doğrudan doğruya halk tabakalarının ilgili ve etkili olduğu bir biçimde yerel yönetimlerin oluşturulması gerekmektedir. Kürtler tarafından ikamet

edilen bölgelerde ise, hem iç hem de dış politikamız açısından kademeli bir yerel yönetimin

kurulmasının gerekli olduğunu düşünmekteyiz.

2- Ulusların kendi kaderlerinin kendilerinin tayin etme hakkı, dünya çapında kabul görmüş bir ilkedir. Biz de bu ilkeyi kabul ettik. Tahmin olunduğuna göre, Kürtlerin bu zamana kadar kendi yerel

yönetimlerine ait teşkilatlarını tamamlamış ve onların liderleri ile ileri gelenlerinin bu amaç uğruna

bizim tarafımızdan kazanılmış olması ve bu nedenle oylarını açıkladıkları zaman kendi kaderlerine

zaten sahip olduklarını TBMM idaresi altında yaşamaya talip olduklarını beyan etmelidirler.

Kürdistan’da tüm çalışmalar bu politika doğrultusunda El-Cezire cephesi kumandanlığına bağlıdır.

3- Kabul edilen politikanın genel hatları, Kürdistan’da Kürtlerin, Fransızlara ve özellikle Irak sınırındaki İngilizlere karşı husumetini silahlı çatışma ile telafisi mümkün olmayan bir duruma

getirmek, yabancılarla Kürtlerin itilafına mani olmak, mahalli idarelerin kurulması için kademeli

olarak hazırlık yapmak ve bu sayede Kürtlerin kalplerini kazanmak ve Kürt liderlerini, mülki ve

askeri makamlara atayarak bize karşı bağlılıklarını güçlendirmek gibi hedefler içerir.

45

ASD, Cilt.I, s.74-5. 46

ASD, Cilt I. s.236. 47

ASD, Cilt II. s.37, 39. 48

Orijinal metin için bkz. Rona Aybay, Karşılaştırmalı 1961 Anayasası, (Fakülteler Matbaası, İstanbul, 1963),

s.199. 49

ATASE, s.69.



- 26 -

4- Kürdistan’ın iç politikası El Cezire cephesi komutanlığı tarafından koordine edilmeli ve yönetilmelidir. Cephe komutanlığı, bu hususla ilgili mesajları TBMM başkanlığı makamına

bildirecektir. Vilayetler tarafından takip edilecek harekatın düzenlenmesi ve koordinasyonu ile

görevli olan önde gelen sivil yetkililer cephe komutanlığına bu hususta rapor verecektir.

5- El-Cezire cephesi komutanlığı gerekli görürse hükümete idari, adli, mali düzenlemeler ve değişiklikler önerir.

50

Nihat Paşa, kendi bölgesindeki Kürt ileri gelenlerinin hepsinin kalplerini ve zihinlerini kazanamadı.

Bazıları onu, keyfi ve yasadışı faaliyetlerle suçlayarak Ankara’daki Meclis’e şikayet ettiler. Nihat

Paşa’nıın savunmasını dinleyen Meclis hukuk komisyonu, hiçbir cezai işleme gerek olmadığını

bildirdi. Bu bildiri 22 Temmuz 1922’te, özellikle Malatya mebusu Feyzi Efendi gibi bir kısım

mebusların yüksek sesli itirazlarına rağmen kabul edildi. Bununla birlikte Nihat Paşa Ankara’ya atandı

ve Askeri Yargıtay başkanı olarak vazifelendirildi.51

Mustafa Kemal, 1921 Nisan ve Haziran tarihleri

arasında merkez ordusu komutanı olarak Dersim dağlarının kuzey yamaçlarındaki Koçgiri Kürtlerinin

isyanını bastıran Sakallı Nurettin Paşa ile ilgili daha önceki olayda olduğu duruma gibi müdahale

etmedi.

Nurettin Paşa’nın sertliği ve özellikle kötü bir nam salmış olan Giresun’lu Topal Osman’ın

önderliğindeki çeteleri kullanması, seçim bölgesinde isyan çıkan Erzincan Mebusu Emin Bey

tarafından verilen bir önerge ile kınandı. Meclisin 4 Ekim 1921’deki gizli oturumunda konuşan Emin

Bey, Dersim halkına karşı yapılan cezai eylemin, “Afrika’daki barbarlar” için bile kabul edilemez

olduğunu ve böyle bir zulmün Ermenilere karşı bile uygulanmadığını beyan etmiştir.52

Meclis bunun

üzerine bölgeye bir tahkikat komisyonu göndermeye karar verdi. Bu komisyon aynı zamanda

Rumların Samsun’dan tehcir edilmeleri sırasında Nurettin Paşa’nın davranışlarının neticelerini de

inceleyecekti. Meclis, Nurettin Paşa’nın yargılanmasını istedi, fakat 16 Ocak 1922’deki gizli oturumda

Mustafa Kemal, Nurettin’in yetkilerinin azaltılmasına karşılık, ona karşı yöneltilen suçlamaların daha

fazla araştırılması gerektiğini ifade etti. Bu öneri kabul edildi53

ve bu yargılama hiç yapılmadı.

Mustafa Kemal ile Nurettin arasında hiç bir sevgi kaybı yaşanmadı fakat Mustafa Kemal, 13 Kasım

1921’de Kazım Karabekir’e yolladığı telgrafta da söylediği gibi, savaşın devamı için ihtiyaç duyduğu

komutanlara karşı mecliste yapılan saldırılardan ötürü endişeliydi.54

Robert Olsen,55

İngiliz istihbarat raporlarına dayanarak, Koçgiri komisyona ilaveten, bir başka

komisyonun da Kürdistan’ın yönetimi hakkında bir kanun teklifi hazırladığını ve bu teklifin 10 Şubat

1922 tarihli gizli bir oturumda tartışılmasına karar verildiğini söylemektedir. İngiliz belgeleri

içerisinde metni yer alan teklif, pek çok Kürt mebusun da aleyhte oy kullanmasıyla, 373’e karşı 64’e

oyla ezici bir şekilde reddedilmiştir. David McDowall ise, TBMM’nin 9 Ekim 1921 tarihli gizli

oturumunda Dersim üzerine bir tartışmadan bahseder. Bu oturumun ardından 10 Şubat’ta “Kürt ulusu

için geleneklerine uygun özerk bir yönetim kurulması” kararı verilmiştir.56

Fakat yayınlanan

tutanaklara göre, TBMM’nin ne 9 Ocak 1921’de ne de 10 Şubat 1922’de gizli oturumu mevcuttur. 3

Ekim’de Koçgiri Ayaklanması (Dersim) üzerine bir tartışma yapılmış ve beş üyeden oluşan bir

tahkikat komisyonu kurulmuştur. Tartışma 4 ve 5 Ekim tarihlerinde de devam etmiştir. Tartışmanın

son günü İçişleri Bakanı Refet (Bele) Paşa Dersim halkının bölgelerinin ayrı bir idari statüye sahip

olması gerektiği yönündeki taleplerine karşı çıkmış ve bölgenin daha zengin olan Mamuretülaziz

vilayetinin bir parçası olarak kalmasının çok daha iyi olacağını söylemiştir.57

16-17 Ocak 1921’de

TBMM, Nurettin Paşa’nın yargılanması için mahkemeye muhtemel sevkini tartışırken, tahkikat

50

TBMM Gizli Celse Zabıtları (Ankara, 1985), Cilt III, s.551. 51

ATASE, s.69. 52

TBMM Gizli Celse Zabıtları, Cilt II, s.270. 53


Kazım Karabekir, İstiklal Harbimiz, (İstanbul 1969), s.978-9. 55

Robert Olson, The Emergence of Kurdish Nationalism and Sheikh Said Rebellion, 1880-1925 (Austin, TX,

1989), s.38-9. 56

McDowall, s.187-8. 57

TBMM Gizli Celse Zabıtları, s.248-80. Bu bağlamda, müstakil (bağımsız) kelimesi tümüyle bağımsız bir

devlet değil müstakil sancak ya da liva (ayrı il veya ilçe) kastediliyor.



- 27 -

komisyonu üyesi olan Yusuf İzzet Paşa, komisyonun çalışmalarını tamamlamış olduğunu, fakat raporu

hazırlamak için beş üyeden ikisinin dönmesini beklediklerini söyledi. Bu sırada Nurettin Paşa’nın da

yetkilerini aşmamış olduğunu iddia etti.58

Tartışmada ikinci bir komiteye ya da Kürdistan için

herhangi bir özerklik planına ilişkin bir atıf yoktur.

Tahkikat komisyonu raporunun iz bırakmadan ortadan yok olduğu görülüyor. El-Cezire Komutanı

Nihat Paşa’nın savunmasında da özerklik planına dair herhangi bir ifade bulunmamaktadır. Nihat Paşa

yalnızca “Kürdistan vilayetleri ancak tamamen yozlaşmamış yetkililerin eliyle ulusal hükümete

kazandırılabilir” demiştir.59

Aksi bir delil bulunmadıkça, Olson ve McDowall’ın Kürdistan’ın

özerkliği için kesin bir Türk planının varlığına dair alıntı yaptıkları İngiliz raporlarının, diğer birçok

İngiliz istihbarat raporu gibi doğru olmadığını belirtmek isterim. Bu bilgi büyük olasılıkla

İstanbul’daki Kürt kaynaklarından, muhtemelen Seyit Abdülkadir’den elde edilmiştir ve yasal hiçbir

geçerliliği olmayan belgelere dayalıdır ya da düpedüz hayal ürünüdür.

Mustafa Kemal’in fikrini değiştirmediği ve ülke genelindeki yerel yönetim çerçevesinde Kürt

özerkliğini düşünmeye devam ettiği, Lozan Konferansı’na ara verildiği 16/17 Şubat 1923’tarihinde,

İzmit’te gazetecilere verdiği brifingde Kürtlere yaptığı atıfta açıkça görülmektedir. Bu ifade de

tümüyle aktarılmaya değerdir:

Biz yani Türkiye söz konusu olduğu müddetçe, ortada bir Kürt meselesi olamaz. Çünkü sizin

de bildiğiniz gibi, milli sınırlarımız içindeki Kürt unsurlar, sadece çok sınırlı alanlarda

yoğunlaşmış şekilde yerleşmiş vaziyettedirler. Yoğunlukları azaldığında ve Türk unsurlar

arasına nüfuz ettiklerinde, etnik bir sınır tayin etmek öyle bir hal alır ki, eğer Kürtlük adına

bir sınır çizmek istersek, Türklüğü ve Türkiye’yi ortadan kaldırmamız gerekir. Mesela

Erzurum, Erzincan, Sivas ve Harput’a kadar uzanan bir sınır çizmek gerekir. Ayrıca Konya

ovasındaki Kürt aşiretlerini de unutmamak gerekir. Bu yüzden, böylesi bir Kürtlük tasavvur

etmekten ziyade, her durumda anayasamıza (Teşkilat-ı Esasiye Kanunu) uygun türde yerel

özerklikler oluşturulacaktır. Sonuç olarak, nüfusu Kürt olan her bölge (liva) özerk olarak

kendi kendini yönetecektir. Bunun dışında, ne zaman Türkiye’nin halkından bahsedilirse,

onlar (yani Kürtler) da dahil edilmelidir. Eğer dahil edilmezlerse, bu durumdan yakınmaları

her zaman olasıdır. Şuan Türkiye Büyük Millet Meclisi, hem Türk hem de Kürt yetkili

temsilcilerden oluşmaktadır ve bu iki unsurun çıkarları ve kaderleri birdir. Onlar bunun

ortaklaşa sahip olunan bir şey olduğunu bilmektedirler. Ayrı bir sınır çizmek veya buna

teşebbüs etmek doğru olmaz.60

Lozan Konferansı’nda Türk heyetinin başkanı olan İsmet (İnönü) de aynı çizgide hareket etmiştir.

Ülkesinin Musul vilayeti üzerindeki iddiasını savunan İsmet Paşa, Türkiye hükümetinin aynı zamanda

Kürtlerin de hükümeti olduğunu ileri sürmüştür.61

Fakat Mustafa Kemal’in Türkiye Kürtlerinin

yönetimi konusundaki tutumunu Musul’u geri alma umuduna bağlamak bence yanlıştır. Çünkü

Mustafa Kemal İzmit’teki gazetecilere verdiği aynı brifingde, İngilizlerin Musul’da bir Kürt hükümeti

kurmak istediklerini ve eğer onlar bunu yaparlarsa bu fikrin Türkiye’nin sınırları içindeki Kürtlere

sıçrayabileceğini söylemesine rağmen, Musul’u savaşarak, diğer bir deyişle İngilizlerle mücadele

ederek almanın mümkün olmadığını dile getirmiştir .62

Mustafa Kemal 2 Şubat 1923’te İzmir halkına yaptığı son derece uzun konuşmasında, Türkiye’nin çok

ırklı yapısına bir kez daha değinerek şunları söyledi: “Türk Devleti’ni kuran temel bir unsur vardır. Bu

temel unsurlara, çabaları ve geçmişleriyle katılan başka unsurlar ve bu unsurların vatandaşları da

vardır.”63

Mustafa Kemal’in verdiği örnek, Çerkezler ya da Kürtler değil, kuşkusuz İzmir denince akla

58


TBMM Gizli Celse Zabıtları, Cilt III, s.559. 60

Doğu Perinçek (düz.), Mustafa Kemal: Eskişehir- İzmit Konuşmaları (1923) (İstanbul,1993), s.104. 61

Stephan Evans, The Slow Rapprochement: Britain and Turkey in The Age of Kemal Atatürk, 1919-38

(Walkington, England, 1982), s.85-6. 62

Eskişehir- İzmit Konuşmaları, s.94-6. 63

Sadi Borak (düz.), Atatürk’ün Resmi Yayınlara Girmemiş Söylev, Demeç, Yazışma ve Söyleşileri (İstanbul,

1997), s.225.



- 28 -

ilk gelen Yahudilerdir. Çünkü şehirdeki mahalleleri geçen yılki büyük yangından kurtulan Yahudi

cemaati, sonraki ay düzenlenen Birinci İktisat Kongresi delegelerinin yetimhanelerinde kalmalarına

izin vermişlerdir.64

Dikkatimizi hem Mustafa Kemal’in Nihat Paşa’ya talimatlarına hem de İzmit’te Kürtler ile ilgili

beyanatına çeken Türk Sosyalist politikacı ve gazeteci Doğu Perinçek, 1923’te Mustafa Kemal’in

fikirlerinin 1924 Anayasası’na dahil edilmesini engelleyen şeyin ne olduğunu merak etmektedir.65

Bir

başka deyişle, neden yerel yönetimler ve Kürtler ile Türkiye’deki diğer etnik unsurların tanınması

hakkında anayasal hükümler çerçevesinde bir çözüm aranmadı?

Mustafa Kemal’in İzmit ve İzmir’deki açıklamalarından hemen sonra seçimler yapıldı. 13 Ağustos

1923’te, düzenin kurulmasını hükümetin ilk görevi olarak vurguladığı konuşması ile ikinci TBMM’nin

ilk oturumunu açtı. Aynı zamanda Mustafa Kemal yeni Türk devletinin bir halk devleti olduğunu da

söyledi.66

Meclis, yeni bir anayasa hazırlamak için bir komisyon (Kanun-u Esasi Encümeni) belirledi.

Komisyonun başkanı, radikal fikirli bir Türk milliyetçisi gazeteci olan Yunus Nadi idi. Faşizmin

başlangıçta sol bir hareket olduğu düşünülürse onun fikirleri sol fikirlerdi. Komisyonun bir diğer etkili

üyesi ise, Azerbaycan doğumlu bir entelektüel olan ve öncesinde İttihat ve Terakki Cemiyeti’nde etkin

olan Ahmet Ağaoğlu idi. Ağaoğlu, liberal milliyetçi bir tutuma eğilimliydi. Kendisini o dönem ütopik

bir Sosyalist olarak tanımlayan ve ABD’den yeni dönmüş olan Sabiha (Sertel), Basın Genel

Müdürlüğü’ne tayin olan eşi Zekeriya’yla buluşmak için Ankara’ya gittiğinde, kurulun tartışmalarını

gözlemlemiştir.67

Mustafa Kemal’in sık sık, Ankara’daki istasyon şefinin evinde bir araya gelen

anayasa komisyonun çalışmalarına katıldığını söyler. Sabiha Sertel’e göre, “Büyük Millet Meclisi,

vilayetlerden seçilen üyelerden meydana gelmektedir” ifadesinin yer aldığı (1921 Anayasası’nın) 4.

Maddesi üzerinde şiddetli bir tartışma yaşanmıştı.68

Açıklamalarından anlaşıldığı üzere, “vilayet”

kelimesi, “vilayetlerin başlıca ilçeleri” anlamına gelmekteydi ve buna karşı çıkanlar daha küçük

ilçelerin ve köylerin halkının da temsil edilmesi gerektiğini ileri sürdüler. Sertel, bu itirazların ardında

yatan sebepleri, vilayetlerdeki seçkinleri oluşturan askeri komutanların, ileri gelenlerin ve toprak

sahiplerinin büyük ölçüde Mustafa Kemal’in elinin altında olması ve dolayısıyla onların seçeceği

meclis üyelerinin de Mustafa Kemal’in pozisyonunu bir diktatör gibi güçlendireceği korkusuna

bağlamaktadır. Sonuç itibariyle metin, “Türkiye Büyük Millet Meclisi ilgili kanuna uygun olarak

millet tarafından seçilen milletvekillerinden oluşmaktadır”69

şeklinde değiştirildi.

Sabiha Sertel ayrıca, Mustafa Kemal’in yakın dostlarından dönemin Denizli milletvekili Mazhar Müfit

(Kansu)’ya70

anayasada toprak reformu ve işçi hakları ile ilgili hiçbir ifade bulunmadığını söyleyerek

şikayette bulunduğunu, Mazhar Müfit’in ise ona şu yanıtı verdiğini iddia etmiştir: “Mustafa Kemal

birçok reformlar yapmak istiyor. Toprak reformu için, burada ağalarla, özellikle Kürt ağaları ile Kürt

mebuslarından Fevzi Beyler ve diğerleriyle konuşmalar yaptı.71

Bu reform meselesi çok çetin bir

mesele. Ağalara toprak reformunu ağalara açıklamak imkansız. Bu reformu ele almak bütün ağaları,

eşrafı kaybetmek demektir. Şimdilik toprak reformu defterini kapadık”72

Sabiha Sertel’in tanıklığı, onun sonradan kendini adadığı komünist davanın ışığında

değerlendirilmelidir. Fakat ikinci TBMM’de güneydoğudan toprak sahiplerinin bulunduğu bir

gerçektir: Malatya’dan iki mebus ağa olarak tanımlanır73

ve hiçbirisi için aşiret reisi tanımı

64

Mahmut Goloğlu, Türkiye Cumhuriyeti 1923, s.94. 65

Eskişehir- İzmit Konuşmaları, s.13. 66

ASD, I, 337, 338. 67

Sabiha Sertel, Roman Gibi (İstanbul, 1969), ss.68-78. 68

Sabiha Sertel bu maddenin taslağın 4. Maddesi olduğunu söylüyor. Halbuki bu madde 1921 Anayasası’nın 4.

maddesiydi. (bkz. Aybay, a.g.e., s.99). 69

Aybay, a.g.e., s.99. 70

Goloğlu, Türkiye Cumhuriyeti, s.320. 71

Muhtemelen Diyarbakır milletvekili Fevzi (Pirinççi)’yi kastediyor. (Goloğlu, Türkiye Cumhuriyeti, s.320). 72

Sabiha Sertel, s.76. 73

Goloğlu, Türkiye Cumhuriyeti, s.324.



- 29 -

kullanılmaz.74

Aşiret reisi, ilk TBMM’de birkaç mebus için kullanılan bir ifadedir. Anayasa

komisyonunun ve ardından anayasa taslağı görüşülürken TBMM’deki tartışmaların ana konusu

Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal’in yetkileri ve yetkileriyle ilgili sorunlardı. Kürt etnik yapısını içinde

barındıran yerel yönetime kimse dikkat çekmedi. Profesör Suna Kili’ye göre, anayasanın vilayetlerin

idaresine ayrılan bölümüne ilişkin çok az tartışma yapılmıştı.75

TBMM tartışmaları esnasında,

İzmir’de Mustafa Kemal’e suikast girişiminde suç ortaklığı yaptığı iddiasıyla 1926’da idam edilecek

olan76

Sivas’lı Halis Turgut adındaki bir milletvekili vilayet konseylerinin gerçek yetkilere sahip

olmadığından ve vilayetlerin kendi işlerini kendilerinin yürütmesi gerektiğinden yakındı.77

Ancak

hiçbir şey değişmedi. “Muhtariyet” terimi, yerel yönetim hükümlerinden çıkarıldı; tıpkı konsey yerine

kullanılan “şura” teriminde olduğu gibi. 1921 Anayasası’nda yerel yönetim üzerine altı madde,

1924’te iki kısa maddeye düşürüldü: Madde 90 “Vilayetler, şehirler, kasabalar ve köyler tüzel

kişiliklerdir” ve madde 91, “Vilayetlerin işleri, yetki genişliği ve görev ayrımı esasına göre

yönetilir.”78

Anayasa, 20 Nisan 1924’te hemen hemen oybirliği ile kabul edildi.79

O zamanlar, Meclis’te resmi bir muhalefet yoktu. Meclis üyelerinin çoğu Mustafa Kemal tarafından

seçilmişti. Ancak bu, parlamentonun feshedilmesi ve yasaların yeniden gözden geçirilmek üzere veto

edilmesi gibi konularda Cumhurbaşkanı’nın yetkilerinin kısıtlanması gibi başarılı hamlelere engel

olmamıştı. Cumhurbaşkanına veto yetkisinin verilmesine karşı çıkan milletvekillerinden biri ağırlıklı

olarak Kürtlerden oluşan Dersim milletvekili Avukat Feridun Fikri (Düşünsel) idi.80

Daha sonra

muhalif Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın üyesi oldu.81

Fakat ne o ne de bir başkası, yetkileri

yerel yönetime devretme hususunda Mustafa Kemal tarafından bir yıl önce tartışılan, Kürtlerin

çoğunlukta oldukları bölgelere kendi kendini yönetme hakkı verilmesi meselesini gündeme

getirmemişti. Bu plan tamamen toplumsal tartışmanın dışında bırakılmıştı. Niçin böyle olmuştu?

Musul Sorunu hala çözümlenmemişti ve bu yüzden, en azından teoride, Kuzey Irak’ta bulunan Kürt

halkının desteğini sağlama ihtiyacı hala devam etmekteydi. Fakat belirtildiği üzere, Ocak 1923’teki

İzmit brifingi, Mustafa Kemal’in Musul’dan vazgeçmiş olduğunu ortaya koymuştu. Eleştirel bir

tavırla, 24 Temmuz 1923’te Lozan Antlaşması imzalanır imzalanmaz, Türkiye’deki Kürtlerin özerklik

meselesinin geri plana atıldığı ve Türk hükümetine kendi toprakları üzerinde egemenlik kurma hakkı

tanındığı söylenebilir. Fakat bu, yasal muhalefetin ve muhalif basının Mustafa Kemal’in Kurtuluş

Savaşı sırasında tanımış olduğu ülke nüfusunun çok etnik unsurlu yapısına hiç dikkat çekmemesini

açıklamaz.

Her daim zor bir soru olan köpeğin neden havlamadığı ya da neden Kürtlerin özerklik meselesinin

1924’te Ankara ve İstanbul siyasetinin dışında bırakıldığı sorusunun cevabı, bana kalırsa önceliklerin

değişmesi gerçeğidir. Mustafa Kemal için öncelik, çağdaş ve laik bir Türkiye yaratmaktı. Bunu

gerçekleştirmesi için de mutlak güce ihtiyacı vardı. Özerk vilayetlerin her türlüsü, özellikle de kendisi

ve Türk ileri gelenlerinin geri kalmış olarak tasavvur ettiği bir bölgenin özerk yönetimi onun

tasarımları için engel teşkil edebilirdi. Liberal muhalefet için öncelik, Mustafa Kemal’in yetkilerini

kısıtlamaktı. Radikal sola göre, Sabiha Sertel’in de tanıklık ettiği gibi, Kürtlük ya da Kürt

milliyetçiliği, ağaların, feodal aşiret reislerinin ve diğer “gericilerin” çıkarlarına hizmet ediyordu. Türk

Komünist ve Marksistleri tarafından ele alınan, Lenin’in ve daha sonra Stalin’in benimsediği, yapıda

ulusal fakat içerikte sosyalist olan kültürlerin gelişmesi olarak adlandırılan sahte federalizm

74

Goloğlu, Üçüncü Meşrutiyet, Dersim’den üç (s.328), Erzincan (s.329) ve Van’dan (s.343) birer milletvekilinin

aşiret bağlantıları hakkında bilgi verir. 75

Suna Kili, Assembly on the Constitutions of 1924 and 1961, Robert College Researcher Center (İstanbul,

1971), s.60. 76

Feridun Kandemir, İzmir Suikasti’nin İç yüzü, Ekicigil Matbaası, (İstabul,1955), Cilt I, s.107. 77

Goloğlu, Devrimler ve Tepkileri (Ankara, 1972), s.38. 78

Aybay, s.200. 79

Goloğlu, Devrimler ve Tepkileri (Ankara, 1972), s.49. 80

Goloğlu, Devrimler ve Tepkileri (Ankara, 1972), s.37-38. 81

Mete Tunçay, TC’de Tek-Parti Yönetimi’nin Kurulması (İstanbul, 1981), s.108.



- 30 -

diyebileceğimiz düzenin hangi safhası olduğunu incelemek bu çalışmanın kapsamı dışındadır. Fakat

bu, kritik bir yıl olan 1924’teki bir faktör değildi.

1923’ten sonra Mustafa Kemal’in Kürt sorununa asıl müdahalesi, Şubat/Mart 1925’teki Kürt Şeyh Sait

İsyanı döneminde oldu. Fethi (Okyar) hükümeti sıkıyönetim ilan etti ve asilere karşı askeri tedbirler

aldı. Muhalif Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası da hükümetin aldığı tedbirleri destekledi. Fakat

Mustafa Kemal, daha sert tedbirlerin alınması gerektiğine karar verdi. İstanbul’dan güvendiği Albay

İsmet (İnönü)‘i çağırdı. Halk Fırkası Fethi’yi istemiyordu ve isyanı daha sert tedbirlerle bastıracak

olan İsmet’i başa getirdi. İsmet İnönü’nün şedit Takrir-i Sükun Yasası, 4 Mart 1925’te, 122’ye karşı

22 oyla Meclis tarafından kabul edildiğinde, Kürt vilayetlerini temsil eden milletvekillerinin 37’si

hükümete oy verirken, sadece 7’si muhalefete oy verdi.82

Mustafa Kemal 7 Mart 1925’teki beyanatında isyanı, mahkeme tarafından suçlu bulunan ve amaçlarını

gizlemek için din maskesi kullanan belli başlı ileri gelenlere atfetti. Ayrıca yasa ve düzenin, sosyal ve

ekonomik hayatın temeli olarak güvence altında olacağını beyan etti.83

1 Kasım 1925’te Meclis’in yeni

oturumunun açılışında da isyanı sadece bir “irtica hadisesi” olarak tanımladı.

Muhalif Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Şeyh Sait İsyanı sonucunda kapatıldı. Fakat partinin lideri

General Kazım Karabekir, daha 1922/23 yıllarında dinsel fanatizmin Kürtleri isyana teşvik etmek için

bir araç olarak kullanıldığı görüşünü açıklamıştı. Buna ilaveten, Kürtler hakkındaki önemli hususun

onların nüfusu değil, işgal ettikleri toprakların boyutu olduğunu söyleyerek, karakteristik olarak

kendine özgü bir çözüm önermişti. Ona göre, Kürt şeyhlerinin yerine, İstanbul’da İlahiyat ve Hukuk

fakültelerinde eğitim almış ve Kürtçe öğrenmiş aydınlar getirilmeli ve Van Gölü çevresinde yatay ve

dikey olarak iki Türk geçidi kurulmalıydı. Bu sayede hükümetin askeri, siyasi ve dini açıdan

Kürdistan’a egemen olmasını sağlanmalıydı.84

Mustafa Kemal, Fethi (Okyar) ve Kazım Karabekir,

Kürt ayaklanmalarıyla mücadele yöntemleri konusunda aynı fikirde değillerdi. Fakat hepsi, merkezi

hükümetin emrinin ülke genelinde uygulanması gerektiğini savunuyorlardı.

Hükümet, muhalefetteki Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nı kapatmaya hazırlanırken, Mustafa

Kemal’in Anadolu’daki yakın dostlarından biri olan, fakat sonrasında siyasi rakibi haline gelen Rauf

(Orbay)’ın bir arkadaşı, Kürtlerle olan bağlantısından dolayı polis tarafından sorgulandı. Bu

arkadaşının adı Ömer Fevzi Mardin’di. I. Dünya Savaşı’nın başlangıcında, Enver Paşa tarafından

İran’daki gizli görevinde Rauf’a yardım etmesi için atanan emekli bir askerdi. Ömer Fevzi Mardin,

kendisini sorgulayanlara annesinin Bedirhan Paşa’nın kızı olduğunu ve bunun Kürtlerle olan tek

bağlantısı olduğunu anlattı. Fakat bir asker olarak her zaman ülkede yaşayan tüm ırkları tek bir bayrak

altında birleştirme amacına hizmet ettiğini söyledi.85

Mustafa Kemal de, Kurtuluş Savaşı sırasında

benzer ifadelerle konuşmuştu. Ancak zaman değişmişti.

8 Aralık 1925’te, Milli Eğitim Bakanlığı, Kürt, Çerkez ve Laz, Kürdistan ve Lazistan gibi bölücü

ifadeler kullanılmasını yasaklayan bir genelge yayınladı.86

Mustafa Kemal yeni düşüncesini, 1930’da

manevi kızı Afet İnan’a yazdırdığı “Yurttaşlık İçin Medeni Bilgiler” adlı eserinde açıklamıştır.

Konuyla ilgili paragrafta şöyle yazmaktadır:

Bugünkü Türk milleti siyasi ve içtimai camiası içinde kendilerine Kürtlük fikri, Çerkezlik

fikri, Lazlık fikri veya Boşnaklık fikri propaganda edilmek istenmiş vatandaş ve

millettaşlarımız vardır. Fakat mazinin istibdat devirleri mahsulü olan bu yanlış

adlandırmalar, birkaç düşman aleti mürteci beyinsiz haricinde, hiçbir millet ferdi üzerinde

üzüntüden başka bir tesir hasıl etmemiştir. Çünkü bu milletin fertleri de Türk toplumunun

geneli ile aynı müşterek maziye, tarihe, ahlaka ve hukuka sahip bulunuyorlar.87

82

İsmail Göldaş, Takrir-i Sükun Görüşmeleri, (İstanbul, 1997), ss.470,491. 83

ASD, IV, ss.562-3. 84

Karabekir, İstiklal Harbimiz, s.1034. 85

Rauf Orbay (İsmet Bozdağ tarafından düzenlendi), Cehennem Değirmeni: Siyasi Hatıralarım (İstanbul, 1993),

Cilt.II, s.190. 86

Sami Özerdim, Atatürk Devrimi Kronolojisi, (Ankara, 1996), s.93. 87

Nuran Tezcan (düz.), Atatürk’ün Yazdığı Yurttaşlık Bilgileri (İstanbul, 1994), s.23.



- 31 -

Burada ortak etnik kökene yönelik bir ifade yoktur. Fakat aynı yıl Mustafa Kemal, sevdiği tarih

kitaplardan biri olan H.G Wells’in yazdığı Tarihin Ana Hatları’nı anımsatan Türk Tarihinin

Anahatları adlı eserin yayınlanmasını uygun görmüştür. Bu eser, hepsi değilse de çoğu medeniyeti

Türk kökenli insanların oluşturduğunu iddia eden Türk Tarih Tezi’ni açık ve kesin bir şekilde ortaya

koymuştur. Bu iddia, Kürtlerin ataları olarak kabul ettikleri Medleri, Ahamenişleri ve Partları da içine

almaktaydı.88

Daha sonra, 14 Haziran 1934’te, İskan Kanunu,89

ülke halkının tamamının Türk kültürü içerisinde

temsilini resmi devlet politikası haline getirdi. ‘Kültür’ konusundaki ısrar, Türk milliyetçiliğinin temel

kuramcılarından biri olan Ziya Gökalp’e kadar götürülebilir. Model, yine her zamanki gibi,

Britonların, Oksitanların, Savoyardların, Flemenklerin vs. Fransız kültürü içinde temsil edildiği yer

olan Fransa idi. Türkiye Cumhuriyeti hükümeti, geçen yüzyıl Türkçe eğitim programları

uygulanmadığında Namık Kemal’i derinden etkileyen hatayı tekrarlamamakta kararlıydı. Bu kez

hiçbir ihmal söz konusu olmayacaktı.

Atatürk bu politikayı reddetmedi. Aksi takdirde uygulanmasına engel olabilirdi. Fakat onun aslı

gerçekleştirmek isteği büyük modernleşme projesiydi. Kanun ve düzen İsmet İnönü hükümetinin

uzmanlık alanıydı ve Atatürk de bunun için ona izin verdi. Yasalar ve kurumlar değiştirildiğinde ve

zorluklar ortaya çıktığında, Atatürk tekrar eden yurt gezilerine çıktı. Fakat 1919’da ziyaret edeceğine

söz verdiği Diyarbekir ve Güneydoğu, yaşamının son yılına kadar yaptığı seyahatlerin dışında kaldı.

Nihayet, 12 Kasım 1937’de Atatürk, yeni başbakanı Celal Bayar eşliğinde Diyarbekir’e gitmek için

Ankara’dan trenle yola çıktı. Yolda 14 Kasım’da Malatya’da açılacak olan yeni dokuma fabrikasının

inşaat alanını ziyaret etti. Ertesi gün, Diyarbekir Halkevi’ndeki bir konsere katıldı ve şunları söyledi:

“Yirmi sene sonra, tekrar Diyarbekir’da bulunuyorum. Dünyanın en güzel ve en modern bir binası

içinde, modern, nefis bir müziği dinleyerek... İnsanlığın uygar bir halkı huzurunda, bu

halkevinde…”.90

Bir sonraki gün, Diyarbekir üzerinden İran ve Irak’a uzanan demiryolu inşaatının

açılışını yaptı. Daha sonra kısa bir süreliğine Elaziz’de durdu. Yetkililer, bu ziyaretin öncesinde son

Dersim İsyanı liderlerinin idam edildiklerinden emin olmuşlardı.91

Atatürk’ün manevi kızı askeri pilot

Sabiha Gökçen, daha önce isyancılara karşı yapılan bombardımanlarda yer almıştı.

18 Kasım’da Atatürk Adana’ya vardı. Güneydoğu’daki ziyareti beş gün sürmüştü.92

Ancak bu ziyaret

kalıcı izler bıraktı. Çünkü ziyareti sırasında, yabancı kökenli tüm kelimeler için Türkçe kökler bulan

Güneş Dil Teorisi’ne uygun olarak, Diyarbekir’in adının “Diyarbakır”, Elaziz adının ise “Elazığ”

olması gerektiğine karar verdi. Dönüşünde Atatürk, ziyaret ettiği on bir ilin tüm halkının, zengin,

güçlü ve görkemli bir Türkiye Cumhuriyeti yaratmak uğruna, günlük ihtiyaçlarının fazlasını, hiç

tereddütsüz ve bir fedakarlık ruhuyla, isteyerek devlet hazinesine verdiklerini gördüğü için sevinçli

olduğunu ifade etti.93

Cumhuriyet Halk Partisi milletvekili ve gazeteci Asım Us, günlüğünde Atatürk’ün doğu gezisi

sırasında, daha sonra adı “Tunceli” olarak değiştirilen Dersim’de askeri yollar yapılmasını emrettiğini

yazıyordu. Fakat dağda yaşayan insanları, doğu vilayetlerinin verimli ovalarına yerleştirmenin daha iyi

olacağı gerekçesiyle, okulların inşası için dört milyon liralık ve eşkıyaların meydana getirdiği hasarın

onarılması için bir milyon liralık ödeneği iptal etti.94

88

Türk Tarihinin Anahatları, 1996’da Doğu Perinçek önsözüyle yenilenen basımı (İstanbul), s.289. 89

21 Haziran 1934’te Resmi Gazete’de yayınlanan 2510 no’lu yasa. 90

ASD, Cilt.II, s.328. 91

İhsan Sabri Çağlayangil, Anılarım (İstanbul, 1990), s.46-55. 92

Özel Şahingiray (düz.), Atatürk’ün Not Defteri (Ankara, 1955), s.672-4. 93

ASD, Cilt. IV, s.678-9. 94

Asım Us, 1930- 1950 Hatıra Notları (İstanbul, 1966), s.234. İsmet İnönü, hatıralarında, bilinenin aksine

Dersim’de eğitim üzerine yoğunlaştığını ve 1950 yılı itibariyle Cumhurbaşkanlığı görevini bıraktığında

Dersim’in diğer Türk vilayetlerinden daha fazla okula sahip olduğunu söyler. Son olarak da, demiryollarının

Dersim sorununu çözdüğünü söylemiştir. Daha sonra bölgeyi ülkenin kalanıyla bağlamak için yollar inşa

edilmişti. (İsmet İnönü, Hatıralar (Ankara, 1987), Cilt II, s.269.)



- 32 -

Özetlemek gerekirse, Kurtuluş Savaşı yıllarında Mustafa Kemal, Türkiye’deki Müslüman nüfusunun

çok etnik unsurlu karakterini özel olarak tanımış ve bunu yaparken de onların kardeşçe birliği üzerinde

ısrarla durmuştur. Aynı zamanda yerel yönetimlerin etnik özgüllüğü sağlayacağına söz vermiştir.

1923’ten sonra, Müslüman etnik toplulukların şahsi özerkliği fikri, Türk siyasi gündeminin dışında

kaldı. Mustafa Kemal, tüm enerjisini iktidarını sağlamlaştırmaya ve kültür devrimine ayırdı. Kürtler

için çok fazla zamanı yoktu. BBC’den John Simpson’un öne sürdüğü gibi, görüşlerini değiştirerek

Türklerin Türkiye’deki tek etnik grup olduğu efsanesini mi yaymıştı? Bana kalırsa bunu yapmasının

tek sebebi, tarihteki herkesin Türk kökenli olduğu düşüncesiydi ve Kürtler de buna dahildi.

Türkiye Cumhuriyeti hükümetlerinin Kürt vatandaşlarına karşı politikasını şekillendiren bu ideoloji,

Atatürk’ten önceye dayanmaktadır. Atatürk’ün bu ideolojiye başlıca katkısı, Kurtuluş Savaşı sırasında

Kürt sorununu başarılı bir şekilde yönetmek oldu. Daha sonra, modern bir ulus devleti yaratma ihtiyacı

önceliği aldı. Atatürk’ün kültür devriminin, yerel özerk yönetimlere yer vermesi şöyle dursun, farklı

etnik kültürlerin korunmasına engel dahi teşkil ettiği doğrudur. Fakat Türk toplumundan bu yönde ses

getiren bir talep gelmedi. Bu koşullar altında Atatürk, Kürtlerin yönetimi için hükümetini

görevlendirebilirdi.

Bugün Güneş Dil Teorisi ile birlikte, Türk Tarih Tezi de terkedildi. Türkiye halkının çeşitli etnik

kökenleri açıkça tartışılmakla birlikte, “mozaik” kelimesi ülkenin etnik yapısını tanımlayan bir klişe

haline geldi. Biz bu yüzden, Mustafa Kemal Atatürk’ün Kurtuluş Savaşı sırasında kullandığı dile ve

öne sürdüğü fikirlere geri döndük. Türkiye Cumhuriyeti’nin faydacı atasının Türk tarihinin kritik

döneminde söylediklerini kaydetmek ve analiz etmek bundan dolayı önemlidir.

ataturk and kurds - connecting repositories · 2020. 1. 2. · 1 andrew mango, “atatürk and the...

Documents