2

tatürk Barajı, Güneydoğu Anadolu’da Fırat neh-ri üzerinde yer alır. Kil çekirdekli kaya dolgu baraj türündeki Atatürk Barajı su hacmi ve elektrik üre-timi bakımından dünyanın en büyük barajlarından biridir. Baraj Türkiye’deki elektrik enerjisinin % 20’sine yakın bölümünü üretir. 1989 yılı sonrası su tutmaya başlamış, su seviyesi yükselirken kaya dol-

gu barajın gövdesinde önemli miktarda oturma so-runları ile karşılaşılmış, barajdaki su seviyesi 1994 yılında maksimum seviyesine ulaşmıştır. Atatürk Barajı’nın normal su kotu 542 metredir, 48,7 mil-yar ton göllenme hacmi vardır ve kıyı kenarı 817 km2’lik bir alanı kaplar.

Atatürk Barajı’nın depremselliğine dair ilgim 03/09/2008 yılında Adıyaman Samsat ilçesine çok yakın M=5.1 büyüklüğündeki (KRDAE) deprem ve onun artçı depremlerini incelemekle başlamıştı. Yurtiçi ve yurtdışı sunumlar yapmış, barajın dep-rem tetiklediğini ve bunun olası nedenlerini gün-deme getirmiştim.(1, 2) O çalışmalarda, Atatürk Barajı’nın su tutması sonrası başlayan depremsellik artışı ve mevsimlik su seviye değerlerinin değişimi ile tetiklenen depremler arasındaki ilişkiyi göster-miş ve buna neden olan bilimsel gerekçeleri tartış-mıştım.

02/03/2017’de Samsat merkezli M=5.7 büyüklü-ğündeki (KRDAE) depremden sonra baraj-deprem ilişkisini yeniden incelemeye karar verdim. Daha önce uzun uğraşlardan sonra 2009 yılına kadar te-min edilen su seviye değerlerinin kaba olması do-layısıyla 1989 yılından günümüze kadar haftalık su seviye değerlerini bu kez Devlet Su İşleri’nden (DSİ) ve Orman ve Su İşleri Bakanlığından iki kez istememe rağmen “Atatürk Barajı ve HES sınır a-şan sular kapsamında değerlendirildiği için isteni-len dataların verilmesi uygun bulunmamaktadır” gibi bir gerekçeyle değerler tarafıma verilmemiştir. Bakanlık konuyla ilgili iki mektubumu da ne yazık ki yanıtsız bırakmıştır. Buna rağmen bu kısa yazı-yı hazırladım ve Kandilli Rasathanesi ve Deprem

Atatürk Barajı deprem tetiklemeyi sürdürüyor

Atatürk Barajı ile ilgili daha önce yaptığım çalışmalara da dayanarak bu barajın “tetiklenmiş depremler” yaratmaya devam ettiğini ve önümüzdeki yıllarda bu etkinliğin süreceğini ileri sürüyor ve tartışmaya açıyorum.

AProf. Dr. Haluk EyidoğanİTÜ Jeofizik Mühendisliği Bölümü, E. Öğretim Üyesi

Şekil 2. Samsat İlçesi merkez olmak üzere 40 km yarıçaplı alanda 1900-2017 yılları arasında olmuş ve büyüklüğü M=3.0 ve daha fazla olan depremlerin dış merkez dağılımları. Veriler KRDAE’den alınmıştır. Harita üzerindeki numaralar metin içerisinde tartışılan bazı depremleri göstermektedir. (Çizelge 1) Daire büyüklükleri deprem büyüklükleri ile orantılıdır.

3

Araştırma Enstitüsü (KRDAE) dep-rem verileri ile 2009 yılına kadar o-lan su seviye değişim verilerini ye-niden kullanarak değerlendirdim, Şekil 1’deki grafik ve diğer şekiller üzerinden yorumladım.

03/09/2008 ve 02/03/2017 tarih-li Samsat merkezli depremlerin dış merkez konumlarını (Şekil 2) ve ba-raj çevresinde bu depremlerin artçı deprem etkinliğinin zaman içerisin-de dağılımını incelediğimizde (Şekil 1), 1992 öncesi deprem etkinliği çok az olan Samsat ilçesi ve barajın ya-kın çevresinin depremselliğinin ba-raj dolduktan sonra arttığı, diğer bir ifadeyle “tetiklendiği” açıkça görül-mektedir. (Çizelge 1) 02/03/2017’de M=5.7 büyüklüğündeki depremin Samsat ilçesinde önemli oranda ha-sar yapmış olması ve birçok sosyo-ekonomik sorunlar yanı sıra ilçenin başka yere taşınmasının gündeme gelmesi gibi konular nedeniyle bara-jın deprem tetikleme özelliğinin ve gelecekte olası depremsellik duru-munun ne olacağını tartışmaya aç-mak istiyorum. Ayrıca bir bilimin-sanına barajın su seviye değerlerinin verilmemesi adına açıklanan gerek-çenin (!) de tartışılmasına gerek ol-duğu düşüncesindeyim.

Şekil 2’ye bakıldığında baraj su tutmaya başlamadan önce bara-ja yakın çevrede büyüklüğü 4.0’den büyük dört tane deprem vardır (02/02/1936 -1-, 11/11/1978 -2-, 02/01/1983 -3-, 15/11/1987 -4-). Bu depremlerin barajla ilişkilendirilme-si olanaksızdır. Şekil 1’deki grafikte de görüleceği gibi Samsat İlçesi mer-kez olmak üzere barajın 40 km yarı-çaplı alanında baraj su tutmadan ön-ce 4.0 büyüklüğünden daha küçük deprem kaydedilmemiştir. Bunu o tarihlerdeki deprem istasyon sayısı-nın azlığı ve algılama yetersizliği ile açıklamak zordur. Bölgede deprem istasyon sayısı 2004 yılından sonra artmaya başlamasına rağmen 1995 yılından sonra aynı istasyon sayı-sı ve dağılımıyla büyüklüğü 4.0’den küçük çok sayıda deprem kaydedil-miştir. Bu olgu Atatürk Barajı’nın su tuttuktan sonra deprem tetiklediğini gösteren diğer bir kanıttır.

04/11/1998 -5- ve 11/04/1999 -6- depremleri ise barajın ağırlıklı su tutma alanından biraz uzakta ol-

malarına rağmen barajın tetikledi-ği deprem olarak değerlendirilmesi tartışılabilir. Ancak Samsat’a yakın 24/09/1999 (M=4.5), 03/09/2008 (M=5.1) ve 02/03/2017’de (M=5.7) olan depremleri ve onların tüm artçı depremlerini tetiklenmiş depremler olarak değerlendiriyorum. (Şekil 2)

Büyük barajların su tutarken ve-ya mevsimsel su seviye değişimle-rinde çok sayıda ufak deprem ve ba-zen de kuvvetli depremler tetiklediği deprembilim (sismoloji) topluluğun-da iyi bilinir ve ulusal ve uluslararası toplantılarda ve çok sayıda yayınlar-da 1950’li yıllardan bu yana önemli bir araştırma dalı olarak gündemde-dir. (3) Atatürk Barajı ile ilgili daha önce yaptığım çalışmalara da daya-narak bu barajın “tetiklenmiş dep-remler” yaratmaya devam ettiğini ve önümüzdeki yıllarda bu etkinliğin süreceğini ileri sürüyor ve tartışmaya açıyorum. Türkiye Jeoloji Haritasın-

da gösterilen (Şekil 3) ancak Türkiye Diri Fay Haritasında diri (canlı) fay sınıfına alınmayan Samsat Fayı’nın barajın yükü ve suyunun fay bölge-sindeki gözenek basıncı değiştirmesi ile ilgili olup olmadığının da deprem-bilim topluluğumuzda tartışılmasının gerektiğini özellikle vurguluyorum. Bu yazımda değindiğim bulguların bir bölümü daha önce yayınlanma-sına rağmen, Samsat depremleri için hazırlanan resmi raporlarda bu dep-remlerin Atatürk Barajı’nın tetikledi-ği depremler olma olasılığına neden-se değinilmemiştir.

ÖnerilerBir deprembilimci olmanın getir-

diği sorumlulukla bu bağlamda ile-riye yönelik dört önerim olacaktır:

1) Şu anda önemli bir bölümü su altında kaldığı anlaşılan Samsat Fa-yı dahil Türkiye Jeoloji Haritasında önerilen diğer faylardan Adıyaman

Şekil 1. Atatürk Barajı’nın yakın çevresinde 1936-2017 yılları arasında olan ve büyüklüğü M=2.0 ve daha fazla olan depremlerle barajın su tutma sonrası 1992-2009 yılları arasındaki su seviyesi değişimleri ilişkisi. Grafikteki soru işaretleri talep edilmesine rağmen elde edilemeyen baraj su seviyesi değerleri için kullanılmıştır.

4

Çizelge 1. Samsat merkez olmak üzere 40 km yarıçaplı alan içerisinde 1936-2017 yılları arasında olmuş ve büyüklüğü 4 ve daha fazla olan depremler. Veriler BÜ Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü’nden (KRDAE) alınmıştır.

TARİH(g.ay.yıl)

OLUŞ ZAMANI(s:d:sn)

ENLEM(derece)

BOYLAM(derece)

DERİNLİK(km)

BÜYÜKLÜKML

YERİL

2.02.1936 (1) 17:08:26 37.6900 38.8200 160 (?) 5.3 AKÇAÖREN-HILVAN(SANLIURFA)

11.11.1978 (2) 02:47:36 37.4000 38.1000 33 4.5 (SANLIURFA)

2.01.1983 (3) 18:05:54 37.8000 38.1000 10 4.5 (ADIYAMAN)

15.11.1987 (4) 16:20:17 37.8900 38.5200 10 4.3 (ADIYAMAN)

ATATÜRK BARAJININ SU TUTMAYA BAŞLADIĞI DÖNEM

15.03.1998 23:10:38 37.5700 38.2600 4 4.0 (ADIYAMAN)

4.11.1998 (5) 01:43:07 37.8900 38.7900 5 4.1 (ADIYAMAN)

11.04.1999 (6) 21:35:09 37.7700 38.1800 8 4.0 (ADIYAMAN)

24.09.1999 19:08:04 37.5100 38.5300 16 4.5 (ADIYAMAN)

3.09.2008 02:22:47 37.5092 38.4985 6 5.1 (ADIYAMAN)

4.09.2008 22:54:32 37.4535 38.5580 11 4.3 (SANLIURFA)

12.02.2012 04:49:08 37.4807 38.6755 6 4.1 (SANLIURFA)

1.12.2012 03:51:42 37.4712 38.3708 9 4.0 (SANLIURFA)

2.03.2017 17:03:03 37.5497 38.4765 20 4.1 YARIMBAĞ-SAMSAT(ADIYAMAN)

2.03.2017 11:24:20 37.5867 38.4852 10 4.4 SAMSAT (ADIYAMAN)

2.03.2017 11:18:18 37.5697 38.4360 8 4.0 OVACIK-SAMSAT(ADIYAMAN)

2.03.2017 11:07:24 37.4860 38.5010 15 5.7 KASIMKUYU-(SANLIURFA)

10.03.2017 22:23:42 37.5030 38.4823 13 4.2 KIRMACIK-SAMSAT(ADIYAMAN)

14.03.2017 11:41:42 37.5290 38.5103 22 4.1 KIRMACIK-SAMSAT(ADIYAMAN)

27.04.2017 09:51:00 37.5740 38.4917 3 4.2 SAMSAT (ADIYAMAN)

Fayı, Lice Fayı ve Çalgan Fayı’nın ö-zellikleri barajın geleceği açısından yeniden incelenmelidir.

2) Barajın gövdesine çok yakın konumda bulunan ve önemli bir diri

fay sınıfında olan Bozova Fayı baraj-deprem ilişkisi açısından yeniden değerlendirilmelidir.

3) Deprem etkinliğini kaydet-mek üzere barajın 30 km’lik yarı-

çap çevre-sinde en az 5 tane deprem kayıt cihazı (hız sismog-rafı) 7/24 ça-lıştırılmalı ve verileri dep-rembilimine açılmalıdır.

4) Bara-jın su sevi-ye değerleri ile ilgili bü-rokratik kı-

sıtlamaya son verilmelidir.Atatürk Barajı başta olmak üze-

re çok sayıdaki diğer büyük baraj-larımız, ülkemizdeki yerbilimcilere deprem-baraj ilişkileri konularında birçok araştırma olanağı sunmakta ancak ne yazık ki bu olanak kaçırıl-maktadır.

KAYNAKLAR1) Eyidoğan, H., 2008, 3 Eylül 2008 Atatürk Barajı Depremi: Barajın tetiklediği deprem mi?, Bilim ve Gelecek, sayı 58, s.78-84. 2) Eyidoğan, H, Geçgel, V. ve Pabuçcu, Z., 2010, Correlation Between Water Level Decrease in Atatürk Dam, Turkey and Mw5.0 Earthquake on September 3, 2008, In Proceedings ESC 2010, 6-10 September 2010, Montpellier, France, p.61. https://www.slideshare.net/HalukEyidoan/ataturk-dam-induced-seismicity-esc20103) https://www.internationalrivers.org/earthquakes-triggered-by-dams

Şekil 3. Türkiye Petrolleri A.O. tarafından hazırlanan jeoloji haritası.