asosiy qism

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIOLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

O‘RTA MAXSUS, KASB–HUNAR TA’LIMI MARKAZI

«IXTISOSLASHTIRILGAN (MAXSUS) VA BOSHLANGÌCH TA`LIM MUASSASALARI TARBIYACHISI »

kasbi bo’yicha

O’QUV DASTURLARI TO’PLAMI

Tayyorlov yo’nalishi: Boshlangìch ta`lim va sport tarbiyaviy ishi

Kodi: 3141600

Каsbi: Ixtisoslashtirilgan (maxsus) va boshlangìch ta`lim muassasalari tarbiyachisi

Kodi: 3141601

Ixtisosliklari: 1. Boshlangìch ta`lim tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi

2. Ixtisoslashtirilgan (maxsus), boshlangìch ta`lim muassasalari va mehribonlik uylari tarbiyachisi

Toshkent -2012

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

O‘RTA MAXSUS, KASB–HUNAR TA’LIMI MARKAZI

Ro’yxatga olindi

№ KMD 3141601-2.01

2012 yil 15 avgust

Vazirlikning 2012 yil

15 avgustdagi 332-1-sonli

buyrug`i bilan tasdiqlangan

PEDAGOGIKA

FANIDAN O’QUV DASTURI

2

Fan dasturi Oliy va o`rta maxsus, kasb-hunar ta`limi tayyorlov yo`nalishlari bo`yicha Muvofiqlashtiruvchi kengashning 2012-yil 24-iyuldagi 3-sonli majlisi bayonnomasi bilan ma`qullangan.

Fan dasturi 1-Toshkent Pedagogika kollejida ishlab chiqildi, bilim sohasi bo`yicha sho`ba kelishuvidan o`tkazildi (1-sonli kelishuv bayoni 2012-yil 16-iyul).

Tuzuvchi: Y.Rasulova – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi

O.Nurmatova – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi

Taqrizchi: N.Vohidova – Nizomiy nomli TDPU “Boshlang`ich ta`lim pedagogikasi va tarbiyaviy ishlar metodikasi” kafedrasi dotsenti, p.f.n.

Sh.Muxamedova – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o`qituvchisi

3

Kirish

Insonning har tomonlama uygùn kamol topishi ta`lim muassasalarining asosiy vazifasidir. Bugungi kunda Respublikada amalga oshirilayotgan ta`lim sohasidagi islohotlar, pedagogika nazariyasi va uni amaliyot bilan bog`lab o`qitish bo`lajak mutaxassislarda kasbiy professional xususiyatlarni shakllantirishda muhim o`rin egallaydi.

Fanni o`rganish natijasida o`quvchilar quyidagi ko`nikmalarga ega bo`lishlari kerak:

- pedagogik adabiyotlarni tahlil qilish;- pedagogik tushuncha va hodisalarning muhim belgilarini ajratib olish;- o`qituvchining mashgùlotlari, bolalar faoliyatini kuzatish, yozib borish va tahlil qilish;- ta`limning ta`limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi xususiyatlarini aniqlay olish va amalga

oshirish;- o`qituvchilar ilgòr ish tajribalarini o`rganish va umumlashtirish;- o`quvchilar bilimini nazorat qilish, baholayotganda ichki va tashqi jihatdan izohlash;- o`quvchilar jamoasi, faol o`quvchilar va ayrim o`quvchilar bilan yakka tartibda ishlash;- o`quvchilar bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishlarning shakllari (suhbat, axborot, bayramlar,

ertaliklar va h.k) uchun manba tanlash;- tarbiya ishlarini rejalashtirish, o`quvchilar xatti-harakatlarini kuzatish va tahlil qilish;- sinfdagi o`quvchilarning o`zaro ijobiy aloqalarini shakllantirish;- o`z ishining natijalarini tahlil qilish, yutuq va kamchiliklarini aniqlash, kamchiliklarni yo`qotish

yo`llari ustida ishlash;- maktab ish hujjatlarini yuritish.-

Fanni o`rganish natijasida o`quvchilar quyidagi bilimlarga ega bo`lishlari kerak:

- O`zbekiston Respublikasi ta`lim tizimi;- barkamol shaxsni tarbiyalash yo`llari;- ta`lim jarayonida qo`llaniladigan metodlar;- ta`lim jarayoni mohiyati va mazmuni;- ta`limni tashkil etish metod va yo`llari;- ota-onalar va jamoatchilik bilan hamkorlikda ishlash shakllari;- ta`limning sinfdan va maktabdan tashqari turlariga rahbarlik qilish;- pedagogik adabiyotlarni tahlil qilish;- dastur mazmunidan mashgùlot uchun zarur bo`lgan qismni ajrata bilish va mashgùlot uchun

ishlanma tuzish;- o`z ishining natijalarini tahlil qilish, yutuq va kamchiliklarini aniqlash, kamchiliklarni bartaraf

etish yo`llari.

Fanning o`quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o`zaro bog`liqligi,uslubiy jihatdan uzviyligi va ketma- ketligi

Ushbu fanni o`zlashtirish uchun o`quvchi umumta`lim fanlaridan anatomiya, biologiya, adabiyot, tarix; kasbiy ta`lim fanlaridan psixologiya, tarbiyaviy ishlar metodikasi, KUGlarda ta`lim-tarbiya nazariyasi va metodikasi, yoshlar tashkilotlari va ular bilan ishlash metodikasi va xususiy metodika fanlarini chuqur o`zlashtirishgan bo`lishlari talab etiladi. O`quv rejaga ko`ra yuqorida keltirilgan fanlar pedagogika fani bilan birgalikda o`zlashtirilishi lozim.

4

Fanni o`qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalardan foydalanishbo`yicha tavsiyalar

Ta`lim jarayonida yangi pedagogik texnologiyalarni qo`llash va axborot kommunikatsion tizimidan foydalanish bugungi kunning dolzarb masalalaridan biridir. Axborot asri bo`lgan hozirgi davrda ta`lim jarayonida olingan axborotlarni qayta ishlash va tahlil qilishga o`rgatish har bir fan o`qituvchisining vazifasidir. Quyida ushbu fanni o`qitishda zamon talabi asosida darslarni tashkil etish bo`yicha tavsiyalar beriladi:

- “Pedagoglik kasbining ijtimoiy mohiyati” bo`limidagi “O`qituvchining jamiyatda tutgan o`rni, mavqeyi” mavzusini o`rganishda O`zbekiston qahramonlari, tajribali pedagoglar Mavluda Ismatova, Manzura Madaliyevalarning faoliyatini o`rganish maqsadga muvofiq. Bu mavzularni o`qitishda internet materiallaridan foydalanish tavsiya etiladi;

- O`qitishning interfaol metodlaridan foydalanish yo`llarini o`rgatish va hayotga tatbiq qilish;- R. Ishmuhamedovning “Ta`lim jarayonida innovatsion texnologiyalar” va “Tarbiya jarayonida

innovatsion texnologiyalar” nomli uslubiy qo’llanmalarida yoritilgan texnologiyalardan dars jarayonida o`qituvchi va o`quvchining hamkorlikda ishlash hamda dars samaradorligini oshirishda “Piyola”, “Panorama”, “Assisment”, “Kungaboqar” , “Tushunchalar tahlili”, “Mini test” , “Rezyume”, “Keys”, “Muammolar” kabi texnologiyalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir;

- “Shaxsning kamol topish tizimida sinfdan va maktabdan tashqari ishlar” bo`limida “Barkamol avlod” markazlari ish faoliyati va “Kamolot”, “Kamalak” tashkilotlaridagi ish mazmunini o`rganish, matbuot va internetdagi yangiliklardan xabardor bo`lish, Nizomga kiritilayotgan dasturiy faoliyatlarni kuzatib borish va foydalanish lozim.

- Bo`lajak mutaxassislarning kasbiy bilimlarini boyitishda islom ta`limoti manbalari, xalq og`zaki ijodi va allomalarning hikmatli so`zlaridan samarali foydalanish maqsadga muvofiq. Ushbu vazifani amalga oshirish, qolaversa oliy ta`lim bilan izchillikni ta`minlash maqsadida “Pedagogika tarixi” alohida fan sifatida o`quv rejasiga kiritilishi tavsiya etiladi.

Asosiy qismI bo`lim. Pedagogikaning umumiy asoslari

1-mavzu. Pedagoglik kasbining ijtimoiy mohiyati

Pedagoglik kasbining vujudga kelishi. Pedagogning jamiyatda tutgan o`rni, uning obro`si. Xalq og`zaki ijodida pedagoglik kasbining ifodalanishi. Pedagog va uning mehnati haqida buyuk allomalarning fikrlari. O`zbekiston Respublikasi “Ta`lim to`g`risida” gi Qonuniga ko`ra pedagogik faoliyat bilan shug`ullanish huquqining belgilanishi. Pedagogning kasbiy, hissiy-irodaviy va axloqiy sifatlari. Pedagogik layoqatlar, pedagogik mahorat, uni egallash yo`llari. Pedagogik odob va etika.

Amaliy ish. Tajribali o`qituvchilar bilan uchrashuv: “Kasbim-faxrim” mavzusida suhbat o`tkazish. O`qituvchi va uning mehnati haqida buyuk allomalarning fikrlaridan namunalar o`rganish, she`r yod olish.

2-mavzu. Pedagogika fani va uning metodlari

Tarbiya ijtimoiy hayot hodisasidir. Tarbiyaning kelib chiqishi, tarixiyligi, umuminsoniy va milliy xususiyati. Tarbiyaga ta`sir etuvchi omillar. Pedagogikaning fan sifatida shakllanishi iqtisodiy-siyosiy va ma`naviy hayot zaruriyati ekanligi va unda Y.A.Komenskiyning tutgan o`rni. Pedagogika fanining nazariy, milliy va amaliy asoslari. Pedagogika yosh avlodni har tomonlama kamol toptirish haqidagi fandir. Asosiy pedagogik kategoriyalar: ta`lim, tarbiya, ma`lumot, o`z-o`zini tarbiyalash. Pedagogik fanlar tizimi va uning boshqa fanlar bilan aloqasi. Pedagogika ilmiy-tadqiqot metodlari.

5

Seminar. Tarbiyaning tarixiy, milliy va umuminsoniy xususiyatlari.

3-mavzu. O`zbekiston Respublikasi ta`lim tizimi

Ta`lim tizimi haqida tushuncha. O`zbekiston Respublikasining “Ta`lim to`g`risida”gi Qonuniga ko`ra uzluksiz ta`lim tizimi tuzilishining asosiy prinsiplari. O`zbekiston Respublikasi ta`lim muassasalarining tarmoqlari va ularning ta`rifi. Umumiy o`rta, o`rta maxsus, kasb – hunar ta`limining asoslanishi.

Seminar . O`zbekiston Respublikasi “Ta`lim to`g`risida” gi Qonunining mohiyati.

4-mavzu. Shaxsning o`sishi, shakllanishi va tarbiyasi

Shaxs haqida tushuncha. Shaxs shakllanishiga ta`sir etuvchi omillar: ijtimoiy muhit va biologik omillarning o`zaro ta`siri. Shaxs shakllanishida tarbiyaning yetakchiligi. Faoliyat, uning turlari hamda ularning bola shaxsi shakllanishiga ta`siri. Bolalarning o`sishi va yosh davrlari. O`quvchi shaxsiga pedagogik-psixologik tavsifnoma tuzish tartibi. Tarbiyada bolalarning yosh va alohida xususiyatlarini hisobga olish.

Amaliy ish. O`quvchi shaxsiga pedagogik-psixologik tavsifnoma tuzish va uni tahlil qilish.

II bo`lim. Didaktika. Ta`lim nazariyasi5-mavzu. Ta`lim nazariyasi maqsad va vazifalari

Ta`lim nazariyasi haqida tushuncha. Ta`lim nazariyasining vujudga kelishi va taraqqiyoti. Ta`lim nazariyasining vujudga kelishi va rivojlanishida Y.A.Komenskiyning tutgan o`rni. Ta`lim nazariyasi-ta`lim mohiyati, mazmuni, vazifalari, shakli, prinsiplari, metodlari, o`quvchilarda bilim, ko`nikma, malakalar hosil qilish va tekshirish usullarini o`rgatuvchi pedagogika fanining maxsus qismi ekanligi. Ta`lim nazariyasining vazifalari.

6-mavzu. Ta`lim jarayonining mohiyati

Ta`lim jarayoni haqida tushuncha. Inìkos nazariyasi ta`lim jarayonining metodologik asosidir. Bilish jarayoni haqida Abu Nasr Farobiy fikrlari. Ta`lim jarayonining muhim belgilari: ta`limiy anglashni tashkil qilish, o`quvchilarning shaxsiy rivojlanish suràtini tezlashtirish, atrof olamni anglash qonuniyatlarini egallash. O`qitish va o`qish o`qituvchi va o`quvchilar faoliyatining o`zaro bog`liq jarayoni sifatida. Bilimlarni o`zlashtirishning asosiy davrlari: sezgi, idrok, tasavvur, tafakkur, ko`nikma va malakalarning shakllanishi, bilimlarni amaliyotda qo`llash. Ta`limdagi qarama-qarshiliklar o`quvchilarning bilish faoliyatini faollashtiradigan omil ekanligi. Bolalarning o`qish sabablari.

Amaliy ish. Ta`lim jarayonida o`quvchilarning o`quv materialini o`rganish bosqichlarini tahlil qilish.

7-mavzu. Ta`lim jarayonining prinsiplari

Ta`lim prinsiplari, o`qitish qonuniyatlarining asoslanishida Y.A.Komenskiy ta`limoti. Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Farobiy va Abu Ali ibn Sinoning ta`lim prinsiplari haqida fikrlari. Ta`lim prinsiplarining maqsadi, vazifasi va uni turlarga tavsiflash borasida ilmiy izlanishlar, ilgòr tajribalar. Ta`lim prinsipi o`qituvchi va o`quvchilar faoliyatini bir-biriga bog`lovchi vosita ekanligi.

O`quvchilarni ilmiy bilimlar bilan qurollantirish, hayot va uning mazmuni haqida tushunchalarini kengaytirish, o`quvchilarning yosh va alohida xususiyatlarini hisobga olish, o`quvchilarda ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllantirishda o`qituvchining mahorat bilan ta`lim prinsiplariga amal qilishi. O`qitish prinsiplarining hozirgi zamon ilmiy tadqiqotlarda (psixologik, sotsial, ijtimoiy, metodik, kibernetik va boshqalar) tutgan o`rni.

6

Ta`limning tarbiyalovchilik xususiyatlari. O`qitishning ijtimoiy qurilish amaliyoti bilan bog`lanishi. Ta`limning o`quvchilarni har tomonlama rivojlantirish omili ekanligi. O`quvchilarda ta`lim jarayonida ishonch va e`tiqod, faollik va mustaqillik fazilatlarini tarbiyalash.

Ta`limning ilmiylik prinsipi. Ilmiy bilimlar haqidagi qonuniyatlarning aks etishi. Ilmiy bilimlarning o`qitishdagi o`rni. Ta`limning muntazamlilik prinsipi. Ta`limning muntazamlilik prinsipi o`qitishning tashqi dunyo taraqqiyot qonuniyatlariga bog`liq ekanligi. Ta`lim jarayonining bir-biri bilan bog`liqligi va ketma-ketligini ta`minlash. Ta`limning tushunarli bo`lishi haqida umumiy tushuncha. Tushunarli o`qitishning asosiy belgilari. Ta`limning tushunarli bo`lishini pedagogik asoslash. Ta`limning ko`rsatmalilik prinsipi. Ko`rsatmali ta`limning mohiyati. Ko`rsatmali ta`limning o`qitish jarayonidagi vazifasi. Ko`rsatmali ta`lim orqali o`quvchilarning bilish xislatlarini mustahkamlash va boshqarish. O`qitishda o`quvchining ongliligi va faolligi prinsipi. Bilimlarni ongli o`zlashtirishning asosiy belgilari. Ta`lim jarayonida nazariya va amaliyotning birligi. O`quvchilar faolligini oshirish yo`llari va usullari. O`quvchilarning o`qishga ongli va faol munosabati mustahkam bilim, iqtidor va malaka hosil qilish sharti ekanligi. Mustahkam bilimlar berish prinsipi. O`quvchilarda mustahkam bilim hosil qilishda o`zlashtirilayotgan bilimlarning asosiy g`oyasini bo`rttirish va uni bolalarning bilimi bilan bog`lash. Ta`limda har bir o`quvchiga alohida munosabatda bo`lish prinsipi. Ta`lim jarayonida o`quvchilarning alohida xususiyatlarini hisobga olish va o`rganish.

Amaliy ish. Dars jarayonida o`qituvchi tomonidan ta`lim prinsiplarining amalga oshirilishini kuzatish.

8-mavzu. Ta`lim jarayoni mazmuni

Maktab ta`limining ilmiy asosi. Ta`lim mazmunini takomillashtirish shart-sharoitlari, milliy maktablarda umumiy, mehnat va politexnk ta`limni amalga oshirish ishlari. Umumiy o`rta ta`lim davlat ta`lim standartlari haqida tushuncha. Ta`lim mazmunining bolalarning yoshi va bilim saviyasiga mosligi. Ta`lim mazmunini dunyo standartlari darajasiga ko`tarish.

Ta`lim mazmunini belgilovchi davlat hujjatlari: o`quv rejasi, o`quv dasturlari, o`quv darsliklari. O`quv rejasi, dasturlari va ularning tuzilish prinsiplari. O`quv fanlarining ta`limiy – tarbiyaviy ahamiyati. O`quv darsliklarining o`qitishdagi o`rni. O`quv darsliklarining tuzilishiga qo`yiladigan talablar. Maktablarda qo`llaniladigan adabiyotlar turlari va o`quvchilarni mustaqil ijodiy ishlashga o`rgatish imkoniyatlari.

Amaliy ish. Maktab o`quv hujjatlari: o`quv rejasi, dasturi, darsliklarini o`rganish va tahlil qilish.

9-mavzu. Ta`lim jarayonining metodlari

Ta`lim metodlari haqida tushuncha. Ta`lim metodlarining vazifalari. Metod ta`limda tarbiyalovchi, ma`lumot beruvchi va rivojlantiruvchi vosita sifatida. Metod, usul va ta`lim vositalari. Ta`lim metodlariga qo`yiladigan talablar. Ta`lim metodlarini turkumlash va tanlash muammosi.

Og`zaki bayon qilish metodlari. Og`zaki bayon metodlariga qo`yiladigan talablar. Hikoya, suhbat, tushuntirish, maktab ma`ruzasi, kitob va darslik ustida ishlash metodlari tavsifi. Hikoya va suhbat turlari, ularning qo`llanilishiga qo`yiladigan talablar. Ta`lim jarayonida hikoya, suhbat, tushuntirish metodlaridan foydalanish yo`llari. Kitob, uning turlari haqida tushuncha. Kitob ustida ishlash: sarvarag`i bilan tanishtirish, muallif haqida ma`lumot berish, kitob o`qish gigiyenasini tushuntirish.

Kuzatish va ko`rsatish metodlari. Y.A.Komenskiyning ko`rgazmali o`qitish haqidagi fikrlari. Kuzatish va uning turlari. Namoyish va tasvirlashning ta`lim jarayonidagi o`rni. Ko`rsatmali qurollar turlari va ularga qo`yiladigan talablar. Buyum va narsalarni namoyish qilish qoidalari. Ta`lim jarayonida kuzatish va ko`rsatish metodlaridan foydalanish. Maktabda yozuv taxtasidan foydalanishga qo`yiladigan talablar.

7

Amaliy ishlar metodlari: mashq qilish va uning turlari, amaliy ishlar, laboratoriya ishlari, grafik ishlar. O`quvchilarning ijodiy ishlari. Takrorlash metodi. Ta`limiy o`yin ta`lim metodi sifatida. O’qitishning interfaol metodlari. Muammoli vaziyat yaratishning pedagogik asoslari va shartlari. O`qituvchi tomonidan qo`yilgan muammoni hal etish bosqichlari: muammoli vaziyat yaratish, yechim sari yo`llash, muammoni yechish va yechimni tekshirish.

Seminar. Ta`lim jarayonining metodlari

10-mavzu. Ta`limni tashkil etish shakllari

O`quv ishlarini tashkil etish shakllari haqida tushuncha. Ta`limning tashkiliy shakllari, tarixiy taraqqiyoti.

Sinf-dars tizimining paydo bo`lishi va rivojlanishi. Y.A.Komenskiyning sinf-dars tizimi. Darsga nisbatan qo`yiladigan talablar. Dars o`tkazish shartlari va qoidalari. Darsda o`quv jarayonini tashkil etish. Maktab amaliyotida qo`llaniladigan dars tiplari:

- yangi bilim beruvchi va dastlabki mustahkamlovchi dars; - ko`nikma va malakalarni shakllantiruvchi va mustahkamlovchi dars;- bilimlarni umumlashtiruvchi – takrorlash darsi;- bilimlarni tekshirish-nazorat darsi;- aralashgan dars; - ekskursiya darsi;- o`quv ustaxonalaridagi amaliy mashgùlotlar.

O`qituvchining darslarga tayyorlanishi. O`qituvchining umumiy va har bir darsga alohida tayyorlanishi. Taqvim – mavzu reja tuzish tartibi. Dars ishlanmasi tuzish. Eng yaxshi darsning xususiyatlari. Darsda pedagogik texnologiyalardan foydalanish. Dars samaradorligini oshirish yo`llari va vositalari. Oz jamlangan maktablarda o`quv ishlarini tashkil qilish, darslarni rejalashtirish. Ta`limning noanànaviy shakllari, ularni tashkil etishning o`ziga xos xususiyatlari.

Darsda o`quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etish: og`zaki, yozma, amaliy ishlar. O`quvchilarning uyda bajaradigan mustaqil ishlari, ularning ahamiyati. Uyga beriladigan o`quv topshiriqlariga qo`yiladigan talablar.

Seminar. Hozirgi zamon darslariga qo`yiladigan talablar.

11-mavzu. O`quvchilarning bilim, ko`nikma, malakalarini hisobga olish va baholash tizimi

Maktabda o`quvchilarning bilim, ko`nikma, malakalarini tekshirish va baholashning ta`limiy-tarbiyaviy ahamiyati hamda vazifalari. Bilimlarni tekshirish turlari va ta`lim bosqichlarida ularni uyushtirishga qo`yiladigan pedagogik talablar. O`quvchilarning og`zaki javoblari, yozma ishlari, mustaqil ishlari, ijodiy ishlarini tekshirishni pedagogik va psixologik jihatdan to`g`ri tashkil qilish. Baholash tizimi va baho me`yori. Bilimlarni baholashning test va reyting tizimi.

Seminar. O`quvchilarning bilim, ko`nikma, malakalarini hisobga olish va baholash.

III bo`lim. Tarbiya nazariyasi12-mavzu. Tarbiya jarayonining mohiyati

Barkamol shaxsni tarbiyalash vazifalari. Tarbiya o`qituvchining o`quvchilarga, jamoa faoliyatiga va tarbiya tizimini vujudga keltirishga qaratilgan aniq maqsadga yo`naltirilgan ta`sir vositasidir. Tarbiya, o`z-o`zini tarbiyalash, qayta tarbiyalash tushunchalarining o`zaro munosabati. Tarbiyaviy ishlar mazmuni.

Barkamol shaxs tarbiyasi prinsiplari. Tarbiya maqsadiga intilish va gòyaviy yo`nalish; tarbiyaning hayot bilan bog`lanishi; mehnatda va faollikda tarbiyalash; shaxsni jamoada tarbiyalash; shaxsga nisbatan talab va hurmatning birligi; tarbiya imkoniyatlarining muntazamliligi, uzluksizligi,

8

ketma-ketligi; tarbiyalanuvchilar tashabbuslarini o`stirish bilan pedagogik rahbarlikning o`zaro bog`liqligi. Tarbiyada o`quvchilarning yoshi va alohida xususiyatlarini hisobga olish. Tarbiyada pedagog obro`si.

Amaliy ish. Tarbiya haqida allomalarning fikrlarini o`rganish.

13-mavzu. Tarbiya metodlari

Tarbiya metodlari haqida tushuncha. Tarbiya jarayonida tarbiya metodlarining tutgan o`rni va vazifalari. Metod, usul va tarbiya vositalari. Markaziy Osiyo xalqlari tomonidan qo`llanib kelinayotgan tarbiya metodlari va ularning xususiyatlari. Tarbiya metodlarining tarbiya maqsadi, prinsiplari, mazmuni va tarbiya shart-sharoitlariga bog`liq ekanligi. Tarbiyada o`quvchilarning yoshi va alohida xususiyatlari, o`quvchilar rivojlanish darajasining hisobga olinishi.

Tarbiya metodlarini turkumlash muammosi va unga yondashish. Tarbiya metodlarini tanlash va qo`llash shart-sharoitlari.

Ijtimoiy ongni shakllantiruvchi metodlar: hikoya, suhbat, tushuntirish, pand-nasihat qilish, buyruq, ibrat-namuna, bahs, munozara.

O`quvchilarni faoliyatga undovchi metodlar: o`rgatish, mashq qilish, topshiriqlar berish, pedagogik talab, o`yin, musobaqa.

O`quvchilarni ijobiy xatti-harakatga undovchi metodlar: rag`batlantirish va uning turlari; jazolash va uning turlari, qo`llanilishiga nisbatan qo`yiladigan talablar.

Shaxsning o`z-o`zini tarbiyalash metodlari: shaxsiy majburiyatlar olish, o`z-o`ziga hisob berish, o`zi-o`zini nazorat qilish, o`z-o`zini baholash. Tarbiya metodlaridan foydalanishga qo`yiladigan talablar. Tarbiya metodlaridan foydalanishda o`qituvchining mahorati.

14-mavzu. O`quvchilar jamoasi va uning o`quvchiga ta`siri

Shaxsni bolalar jamoasida shakllantirish-barkamol shaxs tarbiyasining tarkibiy qismi. Bolalar jamoasi, ularning tuzilishi va belgilari. Bolalar jamoasini shakllantirish yo`llari va vositalari. Jamoada bir maqsadga qaratilganlik, uyushqoqlik va ijtimoiy fikr uyg`otish uchun shart-sharoit yaratish. Jamoada barobar ta`sir ko`rsatish tizimi. Jamoa ishini tashkil etishda “Kuch-birlikda” kabi hikmatlarga amal qilish. Bir maqsadga qaratilgan faoliyat-o`qish, o`yin, sport, mehnat, badiiy havaskorlik va boshqalarni tashkil etish.

Jamoadagi kelajakka umid bog`lash tizimi va an`analari. Faollar va ularning jamoa a`zolari bilan munosabati. Jamoada o`zaro axloqiy munosabatlarni shakllantirishda o`qituvchi, tarbiyachining tutgan o`rni.

15-mavzu. O`quvchilarda ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllantirish

Dunyoqarash haqida tushuncha. O`quvchilarda tabiat va jamiyat hodisalariga ilmiy qarash va ishonchni shakllantirish. Bu qarash va ishonchning o`quvchilar xatti-harakatlariga mos kelishi. O`quv fanlarini o`qitish va ijtimoiy foydali ishlarni uyushtirish orqali o`quvchilarda ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllantirish ishlarining mazmuni, dunyoqarash shakllari va ularni tarkib toptirish metodlari.

16-mavzu. Ijtimoiy-siyosiy tarbiya va o`quvchilarningijtimoiy faolligini shakllantirish

Barkamol shaxs tarbiyasida ijtimoiy-siyosiy tarbiya tizimi. Ijtimoiy-siyosiy tarbiya berish yo`llari. Siyosiy axborot. Siyosiy axborot berishda o`quv jarayonining o`rni. Sinfdan tashqari olib boriladigan siyosiy ta`lim shakllari va metodlari. Ijtimoiy–siyosiy faoliyat shaxsning ijtimoiy faolligini shakllantiruvchi asosiy vosita ekanligi. O`quvchilarni tashkilotchilik malakalari bilan qurollantirish. O`quvchilarda ijtimoiy-siyosiy faollikni o`stirish.

9

17-mavzu. Barkamol shaxs shakllanishida ma`naviy-axloqiy tarbiyaning o`rni

Axloq haqida tushuncha. Barkamol shaxs tarbiyasida axloqiy tarbiyaning tutgan o`rni va mohiyati. Axloqiy tarbiyaning pedagogik va psixologik asoslari. Axloqiy tushuncha: savob, gunoh, uvol. Axloq tarbiyasi, uning mazmuni, shakllari va metodlari. Axloq tarbiyasi mazmuni: vatanparvarlik, millatlararo hamkorlik, insonparvarlik, jamoatchilik, intizomlilik, mehnatsevarlik kabi fazilatlarni shakllantirish.

Vatanparvarlik: vatanni sevish, uning boyliklari, qadriyatlari bilan faxrlanish tuygùsini tarkib toptirish, unga munosib farzand bo`lish hissini tarbiyalash. Milliy gùrur, vatanparvarlik, birodarlik, qon-qarindoshlik udumlari.

Insonparvarlik tarbiyasi. Bolalarda shaxsga nisbatan ochiq ko`ngillilik, mehribonlik, gàmxo`rlik, diqqat-e`tiborlilik, yaxshi munosabat va muomalada bo`lish, o`rtoqlik va do`stlik kabi ijobiy xislatlarni tarbiyalash.

Millatlararo hamkorlik: barcha millat kishilari bilan tinch – totuv yashash, boshqa xalqlarning urf – odatlari va anànalariga hurmat bilan qarashni shakllantirish.

Jamoatchilik: jamoani hurmat qilish, jamoa tarkibida o`z o`rniga ega bo`lish, jamoa bo`lib yashash va mehnat qilishga o`rgatish.

Ongli intizom va intizomlilikni tarbiyalash yo`llari va shart-sharoitlari: oilada va maktabda bola hayotini uyushtirish, tushuntirish, buyruq va talab. O`quvchilar yurish-turishlari, intizomlilik, madaniyatlilik. Ongli intizom tarbiyasida “O`quvchilar uchun qoidalar”ning tutgan o`rni va u bilan ishlash. O`quvchilarda ma`naviy dunyoqarashni shakllantirish. Ma`naviy tarbiyaning asosiy yo`nalishlari: o`quvchilarda o`zbek xalqining ma`naviy qadriyatlari asosi hisoblangan hadislar, hikmatlar, maqollar, rivoyat va hikoyatlardan tarbiyaviy ishlar jarayonida vosita sifatida foydalanish. Ma`naviy tarbiyada o`qituvchining tutgan o`rni.

Seminar. Barkamol shaxsning ma`naviy-axloqiy tarbiyasi

18-mavzu. Barkamol shaxs shakllanishida estetik tarbiyaning o`rni

Barkamol avlodni tarbiyalashda estetik tarbiyaning tutgan o`rni. O`quvchilarni tabiat va sanàt go`zalligini his qilish va idrok qilishga o`rgatish. Estetik tarbiyaning vazifalari. Estetik tarbiyaning vositalari: tabiat go`zalligi va sanàt turlari. O`zbekiston hukumatining kishilarni ma`naviy va estetik jihatdan tarbiyalash vositasi bo`lgan milliy yodgorliklarni, madaniy merosimizni saqlash va rivojlantirish haqidagi gàmxo`rligi.

Darsda va sinfdan tashqari ishlar orqali o`quvchilarni estetik jihatdan tarbiyalash. O`quvchilarning ijodiy qobiliyat va iste`dodlarini o`stirish.

Amaliy ish. “Muomala go`zalligi” mavzusida mashgùlot reja – ishlanmasini tuzish.

9-mavzu. Barkamol shaxs shakllanishida mehnat tarbiyasining o`rni

Barkamol shaxs tarbiyasida mehnat tarbiyasining tutgan o`rni. Mehnatning hayotiy zarurat ekanligi. Mehnat inson moddiy va ma`naviy hayotining asosi ekanligi. Mehnat va mehnatsevarlik haqida xalq pedagogikasi va buyuk allomalarning ta`limotlari. Mehnat tarbiyasining vazifalari. Bolalarni mehnatga psixologik va pedagogik jihatdan tarbiyalash, mehnatda faoliyat ko`rsatishga ijtimoiy qiziqishlarini shakllantirish. Kishilar mehnatiga hurmat bilan qarashni tarbiyalash.

Maktabda mehnat tarbiyasi mazmuni, tizimi va asosiy tarmoqlari. Oilada bola mehnati va uni tashkil etishga qo`yiladigan talablar. Bolalar mehnatini tashkil etish metodlari. O`quvchilarni kasbga yo`naltirish ishlari: kasbga oid axborot, yo`riqnomalar berish, kasb tanlashga o`rgatish. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar orqali mehnat tarbiyasi berish.

10

20-mavzu. Barkamol shaxs shakllanishida jismoniy tarbiyaning o`rni

Barkamol shaxsni tarbiyalashda jismoniy tarbiyaning tutgan o`rni, vazifalari va ahamiyati. O`zbekiston Respublikasi hukumatining jismoniy tarbiya va sport ishlarining ommaviyligini oshirish haqidagi qaror va ko`rsatmalari. Jismoniy tarbiya berish omillari: yer, suv, havo, quyosh.

O`quvchilar jismoniy tarbiyasi tizimi. Jismoniy tarbiya darslarini tashkil etish: tayyorlov qismi, asosiy qismi va yakunlovchi qism. Bolalar jismoniy sog`ligini mustahkamlash, tanalarini chiniqtirish, jismoniy mashqlar va sport bilan shug`ullanish ehtiyojini oshirish hamda shakllantirish, sanitariya-gigiena madaniyatini tarbiyalash-o`quvchilar jismoniy tarbiyasining asosiy vositalari. Jismoniy tarbiyaga oid sinfdan tashqari ishlar: sport to`garaklari, bayramlar, musobaqalar, ko`riklar, sport ustalari va chempionlari bilan uchrashuvlar, sayohatlar.Amaliy ish. “Harakatli o`yin” ishlanmasini tuzish.

21-mavzu. Barkamol shaxs shakllanishida ekologik tarbiyaning ahamiyati

Ekologik tarbiya haqida tushuncha. Tabiat va inson muammolari. Tabiatni muhofaza qilish ishlari. Bolalarni tabiatni muhofaza qilish va asrash ruhida tarbiyalash yo`llari va vositalari. Maktabda va oilada ekologik tarbiya berish. Sinfdan tashqari ishlar orqali ekologik tarbiya berish shakllari: suhbat, ertalik, bayramlar, “Yashil posbonlar” ishini tashkil etish, “Qizil kitob” haqida ma`lumot berish kabilar.

22-mavzu. Barkamol shaxs shakllanishida iqtisodiy tarbiyaning ahamiyati

Iqtisodiy tarbiyaning maqsad va vazifalari. Iqtisodiy tarbiyaning mazmuni. Iqtisodiy munosabatlar. Oila budjeti. Tejamkorlik. Iqtisodiy tarbiya berishda ota-ona va o`qituvchining faoliyati.

23-mavzu. Shaxsning kamol topish tizimida sinfdan va maktabdan tashqari ishlar. Barkamol avlod markazlari

Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar haqida tushuncha. Sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish shakllari: ijtimoiy-ommaviy guruhlar bo`yicha alohida ishlash, bayramlar, siyosiy axborot, kechalar, uchrashuvlar, suhbatlar, ertaliklar, bellashuvlar, musobaqalar, ekskursiyalar, to`garaklar, klublar va boshqalar. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar orqali o`quvchilarning bo`sh vaqtini mazmunli tashkil etish.”Barkamol avlod”markazlari ish faoliyatini o`rganish.

To`garaklar ishini tashkil qilish va unga qo`yiladigan talablar. To`garaklar uchun tuziladigan dastur va ish rejalari hamda ularning tuzilishiga qo`yiladigan talablar. To`garaklar turlari: ilmiy to`garaklar, maxsus to`garaklar, badiiy to`garaklar, jismoniy sog`lomlashtirish to`garaklari. Sinfdan tashqari kitobxonlik. Sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishda “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar konsepsiyasi” ning o`rni, ahamiyati.

Iqtidorli bolalar va iste`dodli yoshlarni aniqlash va ularning tabiiy qobiliyatlarini namoyon etish hamda o`zlaridagi noyob iste`dodni ro`yobga chiqarishlari uchun keng imkoniyatlar yaratish.

Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni tashkil etishda pedagog xodimlarning o`rni va ularga qo`yiladigan talablar.

Amaliy ish. “Mohir qo`llar” to`garagi ish rejasini tuzish va tahlil qilish. Maktabdan tashqari muassasaga ekskursiya.

24-mavzu. Oilada bola tarbiyasi. Bola tarbiyasida ta`lim muasasasi, oila va jamoatchilikning hamkorligi

Yosh avlodni har tomonlama kamol toptirishda oilaning o`rni. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi oila, nikoh, bola tarbiyasi haqida. Oilada bola tarbiyasi haqida xalq pedagogikasi va

11

O`rta Osiyo mutafakkirlarining ta`limotlari. Oilaning o`ziga xos milliy asoslari. Oiladagi o`zaro munosabat: yuksak madaniyat, mehnatsevarlik, mehr-shafqat, hamkorlik, mehnat taqsimoti.

Oilada bola hayotini mohirona tashkil etish. Oilada bolaning aqliy va jismoniy mehnatini tashkil qilish. Oilada bolaning axloqiy tarbiyasi. Oilaviy anànalar ruhida tarbiyalash. Oilada jinsiy tarbiya. Oilada bolalarning bilishga qiziqishlarini o`stirish, bolalarning o`quv faoliyati uchun sharoit va imkoniyat yaratish.

Maktabning oila bilan hamkorlikda ishlash shakllari: o`quvchilar oilasiga borish, sinf va maktab ota-onalar majlisini o`tkazish, pedagogik ma`ruza va suhbatlar o`tkazish. Maktabda ota-onalar uyushmasi ish tartibi.

Maktab, oila va jamoatchilikning bola tarbiyasidagi hamkorligi. Amaliy ish. Ota-onalar yigìlishi qarorini tuzish.

IV bo`lim. Ta`lim tizimini boshqarish25-mavzu. O`zbekistonda ta`lim tizimini boshqarish

Ta`lim tizimini boshqarish qoidalari: boshqarishning maqsadga qaratilganligi, insonparvarligi va demokratlashtirilganligi. Ta`lim tizimini boshqarish tarmoqlari. Rahbarga ijtimoiy-pedagogik talablar. Rahbar mavqeyi. Maktabga ichki rahbarlik qilish. Maktab ma`muriyatining vazifalari. Maktabda o`quv-tarbiya ishlarini rejalashtirish. Maktab pedagogik kengashi va uning mazmuni. Pedagog xodimlar bilan ishlashning o`ziga xos xususiyatlari. O`qituvchilarning metodik birlashmalari va ularning faoliyati.

Amaliy ish. Pedagogik kengash va metodik birlashma rejalarini o`rganib, tahlil qilish.

Pedagogika fani bo`yicha amaliy, seminar, laboratoriya mashgùlotlari va mustaqil ishlarni tashkil etish bo`yicha ko`rsatmalar

Pedagogika fani bo`yicha amaliy, seminar va laboratoriya ishlari har bir mavzu yakunida tavsiya etildi. O`qituvchi talabalar bilim saviyasi va o`qitish shart – sharoitlaridan kelib chiqib, bu ishlarni tashkil etadi. Amaliy, seminar va laboratoriya ishlarini tashkil etishda o`quvchilarga oldindan mavzular tavsiya etiladi, reja berish maqsadga muvofiq. Har bir o`tkazilgan amaliy ish albatta tekshirilishi va baholanishi lozim. Amaliy, seminar va laboratoriya ishlarini tashkil etish o`quvchilar mustaqil ishlarining davomi bo`lishi kerak.

Pedagogika fani bo`yicha kurs ishlari namunaviy mavzulari

1. Tarbiyachi–o`qituvchining pedagogik iste`dodi va mahorati, uni takomillashtirish yo`llari.2. O`zbekiston Respublikasi “Ta`lim to`g`risida” gi Qonuniga asosan maktab ta`limining asosiy

vazifalari.3. Ta`lim metodlarini turkumlash va tanlash.4. Hozirgi zamon darslari va ularga qo`yiladigan talablar.5. Barkamol shaxs shakllanishida axloqiy tarbiyaning tutgan o`rni.6. Barkamol shaxs shakllanishida ijtimoiy – siyosiy tarbiya tizimi.7. Oilada bolalarni muvaffaqiyatli tarbiyalash shartlari.8. Barkamol shaxs kamolotida milliy anànalardan foydalanishning ta`limiy – tarbiyaviy

ahamiyati.9. A.Avloniyning hayoti va pedagogik faoliyati.10. O`zbekiston Respublikasi “Ta`lim to`g`risida”gi Qonuniga asosan ta`lim tizimini boshqarish

va maktabga rahbarlik qilish.Kurs ishlarini bajarish tartibi har bir fan kafedrasi tomonidan alohida ishlab chiqiladi.

12

Namunaviy mavzular rejasi

№ Fanning bo`limlari va mavzular nomi

Umumiy yuklama soat

Um

umiy

o’q

uv

Darslar turi bo`yicha soatlar taqsimoti

(Auditoriya yuklamasi)

Mus

taqi

l ish

Jam

i

Naz

ariy

Am

aliy

Lab

orat

o-ri

ya is

hi

Sem

inar

Kur

s ish

i (lo

yiha

si)

I bo`lim. Pedagogikaning umumiy asoslari1. 1-mavzu. Pedagoglik kasbining

ijtimoiy mohiyati. 14 10 8 2 4

2. 2-mavzu. Pedagogika fani va uning metodlari. 11 8 6 2 3

3. 3-mavzu. O`zbekiston Respublikasi ta`lim tizimi. 11 8 6 2 3

4. 4-mavzu. Shaxsning o`sishi, shakllanishi va tarbiyasi. 10 8 6 2 3

II bo`lim. Didaktika. Ta`lim nazariyasi5. 5-mavzu. Ta`lim nazariyasi maqsad

va vazifalari. 3 2 2 1

6. 6-mavzu. Ta`lim jarayonining mohiyati. 8 6 6 2

7. 7-mavzu. Ta`lim jarayonining prinsiplari. 8 6 4 2 2

8. 8-mavzu. Ta`lim jarayonining mazmuni. 11 8 6 2 3

9. 9-mavzu. Ta`lim jarayonining metodlari. 14 10 8 2 4

10. 10-mavzu. Ta`limni tashkil etish shakllari. 28 20 12 6 2 8

11. 11-mavzu. O`quvchilarning bilim, ko`nikma va malakalarini hisobga olish va baholash tizimi. 7 4 2 2 3

III bo`lim. Tarbiya nazariyasi12. 12-mavzu. Tarbiya jarayonining

mohiyati, prinsiplari. 8 6 4 2 2

13. 13-mavzu. Tarbiya metodlari. 14 10 8 2 4

14. 14-mavzu. O`quvchilar jamoasi va uning o`quvchi shaxsiga ta`siri. 6 4 4 2

15. 15-mavzu. O`quvchilarda ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllantirish. 3 2 2 1

16. 16-mavzu. Ijtimoiy-siyosiy tarbiya va o`quvchilarning ijtimoiy faolligini shakllantirish. 5 4 2 2 1

13

17. 17-mavzu. Barkamol shaxs shakllanishida ma`naviy-axloqiy tarbiyaning tutgan o`rni.

18 10 6 2 2 6

18. 18-mavzu. Barkamol shaxs shakllanishida estetik tarbiyaning tutgan o`rni.

7 5 4 1 2

19. 19-mavzu. Barkamol shaxs shakllanishida mehnat tarbiyasining tutgan o`rni.

6 4 4 2

20. 20-mavzu. Barkamol shaxs shakllanishida jismoniy tarbiyaning ahamiyati.

5 3 2 1 2

21. 21-mavzu. Barkamol shaxs shakllanishida ekologik tarbiyaning ahamiyati.

3 2 2 1

22. 22-mavzu. Barkamol shaxs shakllanishida iqtisodiy tarbiyaning ahamiyati.

3 2 2 1

23. 23-mavzu. Shaxsning kamol topish tizimida sinfdan va maktabdan tashqari ishlar. “Barkamol avlod” markazlari.

8 6 4 2 2

24. 24-mavzu.Oilada bola tarbiyasi. Bola tarbiyasida ta`lim muassasasi, oila va jamoatchilikning hamkorligi.

11 8 6 2 3

IV bo`lim. Ta`lim tizimini boshqarish25. 25-mavzu. O`zbekistonda ta`lim

tizimini boshqarish. 15 10 6 4 5

26. Takrorlash.Yakuniy nazorat. 6 4 4 3Jami: 241 170 122 36 12 6 71

Amaliy mashg`ulotlarni o`tkazish uchun kerakli jihozlar

Pedagogika fani bo`yicha o`tkaziladigan amaliy mashg`ulotlar uchun o`quv qurollari, darsliklar, qo`shimcha adabiyotlar, ommaviy axborot vositalari.

O`qitishning texnik vositalari

Radio, televizor, kodoskop, magnitofon, kompyuter, multimediya.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.2. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni.3. O’zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”.4. I.Karimov ”Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch”. Toshkent. 2008.5. Pedagogika fani bo’yicha davlat ta’lim standarti va o’quv dasturi.6. Boshlang’ich sinflar darsliklaridan namunalar.7. O’zbekiston Respublikasi “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati Dasturi va Nizomi.8. O’quvchi ma’naviyatini shakllantirish.9. Abdulla Avloniy “Turkiy guliston yohud axloq”.

14

10. Umumiy o’rta ta’lim DTS.11. Pedagogika fani bo’yicha izohli lug’at.12. KUGda ta’lim-tarbiya nazariyasi va metodikasi fani bo’yicha izohli lug’at.13. Y.Rasulova, O.Nurmatova. Pedagogika. – T.: Voris, 2009.14. Mavlonova, K.Xoliqberdiyev ., O.To`rayeva. Pedagogika.– T.: O`qituvchi, 2006.15. A.Munavvarov . Pedagogika. – T.: O`qituvchi, 1996.16. S.Rajabov tahriri ostida. Pedagogika. – T.: O`qituvchi, 1981.17. A.Munavvarov. Pedagogika, Toshkent,” O`qituvchi”, 199618. N.Saydahmedov , S. Abdurahimov. Pedagogik mahorat va pedagogik texnologiya. Toshkent, 201019. R. Ishmuhamedov. Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim samaradorligini oshirish yo’llari. Toshkent, 200920. J. Hasanboyev, X. To’raqulov, M. Haydarov, O. Hasanboyeva. Pedagogika fanidan izohli lug’at. Toshkent, 2008

Foydalanishga tavsiya etiladigan internet tarmoqlari

1. htpp:// www. ziyo.net. uz 2. htpp:// www. kamolot. uz3. htpp:// www. ref. uz4. htpp:// www. edu. uz

15

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI

O`RTA MAXSUS, KASB – HUNAR TA`LIMI MARKAZI

Ro’yxatga olindi

№ KMD 3141601-2.02

2012 yil 15 avgust




PSIXOLOGIYA

FANIDAN O`QUV DASTURI

16



Tuzuvchi: O. Sodiqova – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi.

Taqrizchi: D. Abdullayeva – Nizomiy nomli TDPU katta o`qituvchisi, p.f.n

S. Madaliyeva – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi.

17

Kirish

Respublikamizda mustaqillikni mustahkamlash maqsadida juda ko`p ishlar olib borilmoqda. Ma’lumki, O`zbekiston Respublikasining “Ta’lim to`g`risida”gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da o`quv dasturlarini zamonaviy talablarga moslashtirib istiqbol va kelajagimizni ko`zlagan holda tuzib olishimiz va joriy etishimiz zarurligi ta`kidlab o`tilgan. Shunga muvofiq o`quvchilar akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida mutaxassislikka oid yo`nalishlar bo`yicha chuqurlashtirilgan dasturlar asosida bilim oladilar.

Ta’limning yangi modelida jamiyatda mustaqil fikrlovchi erkin shaxsni shakllantirishga e’tibor berilar ekan, psixologiya fanining vazifalari ham malakali mutaxassislar sifatida o`zligini, o`z qobiliyatlari, individualligi, ya’ni shaxsiy fazilat, xislatlarini bilgan tarzda ta’lim faoliyatini oqilona tashkil etish va ijtimoiy foydali mehnatning barcha sohalarida iqtidorli kasb sohibi sifatida faoliyat ko`rsata oluvchi shaxslarni tarkib toptirishdir.

Fаnni o`zlаshtirish bo`yichа o`quvchilаr bilimigа qo`yilаdigаn tаlаblаr

O`quv dаsturidа ko`zdа tutilgаn mаvzulаr bo`yichа egаllаngаn ko`nikmа vа mаlаkаlаr sifаtini аniqlаshdа o`quvchilаrning o`tilgаn mаvzuni o`zlаshtirish dаrаjаsigа аsоslаnilаdi.


- o`quvchilar psixologik tasavvurga ega bo`lishlari va ularni o`z shaxsiy tajribalarida qo`llay bilish;

- psixologiya metodlari asosida bolaning psixik xususiyatlarini aniqlab berish; - hayvonot olamidagi tug`ma va individual – o`zgaruvchan xulqni anglay bilishga o`rgatish;- “men” obrazi va har bir o`quvchi shaxsida o`z-o`ziga nisbatan baholash tizimini

shakllantirish; - o`quvchilar guruhlarida shaxslararo munosabatlarni o`rganish malakalariga ega bo`lish;- faoliyat turlarini farqlay bilish va o`zining ichki imkoniyatlarini hisobga olish;- bilish jarayonlarini anglash va boshqarishga o`rgatish, o`z ustida ishlash ko`nikmasini hosil

qilish; - pedagogik va yosh psixologiyasi asosida kasbiy fazilatlarni shakllantirish; - yosh psixologiyasi asosida kichik maktab yoshidagi o`quvchilarga individual munosabatda

bo`lish;- kasbga yo`llash va to`garak psixologiyasi asosida tashkilotchilik qobilyatini shakllantirish.


- o`quvchilar psixologiyaning tabiiy va ijtimoiy fan sohasi ekanligi va psixologik bilimlarning o`ziga xosligini bilishlari;

- psixologiyaning predmeti va ilmiy tadqiqot metodlari haqida tushunchaga ega bo`lishlari; - psixikaning yuzaga kelishi va evolyutsiyasi, oliy nerv faoliyati va uning qonuniyatlari, odam

psixikasining paydo bo`lishi va rivojlanishi, ongning paydo bo`lish shart-sharoitlarini bilishlari;

- shaxs psixologiyasi va shaxslararo munosabatlar haqida tushunchaga ega bo`lishlari;- faoliyatning psixologik tahlili va talqinini o`zlashtirishlari; - shaxsning bilish jarayonlari: sezgi, idrok, xotira, tafakkur, nutq, xayol, diqqat;

shaxsning hissiy-irodaviy jarayonlari: his-tuyg`u, iroda haqida tushunchaga ega bo`lishlari;. - shaxsning individual xususiyatlari: ehtiyoj, qiziqish, mayl-istak, qobilyat, temperament va

xarakter haqida tushuncha hosil qilishlari;- psixologiya va yosh psixologiyasi, ta’lim va tarbiya jarayonlarining psixologik

qonuniyatlarini bilishlari.

18

- dars va uni tashkil etuvchi o`qituvchi va uning psixik jarayonlari xususiyatlarini o`rganishlari;

- kichik maktab yoshidagi o`quvchilar, ularning fiziologik va psixologik tuzilishi haqida;- kichik maktab yoshidagi o`quvchilar shaxsining tuzilishi va shakllanishi haqida;- kasbga yo`llash to`garagi psixologiyasi haqidagi bilimlarga ega bo`lishlari kerak. -

Fanning o`quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o`zaro bo`g`liqligi,uslubiy jihatidan uzviyligi va ketma- ketligi

Ushbu fanni o`zlashtirish uchun o`quvchi umumta`lim fanlaridan anatomiya, biologiya, fiziologiya, tarix, kasbiy ta`lim fanlaridan pedagogika, tarbiyaviy ishlar metodikasi va xususiy metodika fanlarini chuqur o`zlashtirishgan bo`lishlari talab etiladi. O`quv rejaga ko`ra yuqorida keltirilgan fanlar oila psixologiyasi fani bilan birgalikda o`zlashtirilishi lozim.

Fanni o`qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalardan foydalanish bo`yicha tavsiyalar

“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning uchinchi bosqichini muvaffaqiyatli amalga oshirish maqsadida kasb-hunar kollejlarida amaliy mashg‘ulotlarini yo`lga qo`yishga va nazariya bilan amaliyotni bog‘liq holda olib borishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Aynan amaliyot orqali o`quvchi tanlagan kasbi borasida ijtimoiy tajriba orttirib, o`zining kasbiy “Men” konsepsiyasini rivojlantirishga zamin yaratadi. Milliy dasturni amalga oshirishning uchinchi bosqichida majburiy umumiy o`rta va o`rta maxsus ta’limga, shuningdek, o`quvchilarning qobiliyatlari va imkoniyatlariga qarab tabaqalashtirilgan ta’limga o`tishni to`liq amalga oshirish vazifasi belgilab berilgan.

Interaktiv o‘qitish metodlari

Interaktiv so`zi inglizcha so`z bo‘lib, «inter» - o‘zaro va «akt» - harakat qilmoq ma’nolarini bildirib, ularning umumiy mazmuni interaktiv – ya’ni “o‘zaro harakat qilmoq” ma’nosini anglatadi. Bunday o`zaro harakat turlariga o`quvchi va o`qituvchining maqsadli harakatini kiritish mumkin. Interaktiv o`qitishda o`qituvchi o`quv faoliyatninig faol tashkilotchisi bo`lib, o`quvchi bu faoliyatning subyekti sifatida namoyon bo`ladi. Bugungi kunda o`qitish tizimidagi eng samarali interaktiv o`qitish metodlari va texnologiyalariga quyidagilarni kiritishimiz mumkin bo‘ladi:

“Keys-stadi”, “SCORE”, “SWOT-tahlil”, “Sinkveyn”, “FSMU”, “Xulosalash (Rezyume)”, “Klaster”, “Labirint”, “Qora quti”, “Charxpalak”, “Blits-o‘yin”, “Aqliy hujum”, “Skarabey”, “Venn diagrammasi”, “Tushunchalar tahlili”, “Akvarium”, “Insert”, “Fidbek”, “Pinbord”, “Juftliklarda ishlash”, “Beshinchisi ortiqcha” texnologiyalari va boshqa metodlar.

Interaktiv o`qitish metodlari va texnologiyalari har bir o`quv fanining o`ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda tanlanadi. Xususan, psixologiya fanini o`qitishda ham yuqoridagi pedagogik texnologiyalardan unumli foydalanish mumkin.

O`quvchilarni mustaqil va ijodiy fikrlashga o`rgatishda ta’limning mantiqiy va interfaol metodlaridan samarali foydalanilgan holda amaliy mashg‘ulot darslarni to`g‘ri tashkil etishga e’tibor berish hamda o`quvchilarning nazariy egallagan bilimlarni amaliy malaka va ko`nikmalarga aylantirish lozim.

- Interaktiv usullar o`quvchilardan axborotlarni o`zlashtirish jarayonidagi faollikni, ijodkorlik, mustaqillikni shakllantiribgina qolmay, o`qitish maqsadlarining to`laqonli amalga oshishiga yordam beradi;

- darsda o`quvchilarni mavzu bo‘yicha yakka va kichik jamoa bo`lib fikrlash, to`plangan fikrlarni va o`zlashtirilgan bilimlarni yodga tushirib, umumlashtira olish va ularni yozma, rasm, chizma ko`rinishida ifodalay olishga o`rgatadi;

- o`quvchilarni erkin, mustaqil va mantiqiy fikrlashga, jamoa bo‘lib ishlashga, izlanishga, fikrlarni jamlab ulardan nazariy va amaliy tushuncha hosil qilishga, jamoaga o‘z fikri bilan

19

ta’sir eta olishga, uni ma’qullashga, shuningdek, mavzuning tayanch tushunchalariga izoh berishda egallagan bilimlarini qo`llay olishga o`rgatadi;

- ta`lim berishning zamonga xos texnik vositaridan: o‘quv qo‘llanma, kompyuter, proyektor, slaydlar, multimedia, flipchart, tarqatma materiallar va boshqa kompyuter dasturlaridan foydalanishi kerak.

Fanning maqsad va vazifalari.

O`quvchilarning mustaqil O`zbekistonimizning bilimdon, barkamol avlodini yetishtirish uchun ularning individual psixologik va yosh xususiyatlarini bilishlari, psixologik holatlarni tushunib, yuragiga yo`l topa bilmog`i kabi muhim pedagogik qobiliyatlarga ega bo`lishlarida psixologiya fanini egallashning ahamiyati muhimdir. Psixologiya fanining oldida turgan asosiy maqsad o`quvchilarni o`rta maxsus ta’limda hozirgi zamon psixologlarining ilmiy yondashishlari bilan, shuningdek, turli yoshdagi insonlarda o`qish jarayonida shaxs fazilatlarini shakllantirish qonuniyatlari bilan, kasbiy malakalarni egallash xususiyatlari bilan tanishtirishdir.

Dasturning mazmuniI. Psixologiya faniga kirish

1-mavzu. Psixologiya fani haqida

Yangi davr va psixologiya. Psixologiya faninig ta’rifi va psixika haqida tushuncha. Psixik qonuniyatlar: psixik jarayonlar, psixik xususiyatlar, psixik holatlar, psixik hodisalar va ularning mexanizmlari. Psixologiya fanining tarixi: taraqqiyotning turli bosqichlarida psixika haqidagi turli ta’limotlar.

Mustaqil ish: Faylasuflarning psixika haqidagi ta’limotlarini o’rganib kelish.

2-mavzu. Hozirgi zamon psixologiyasining vazifalari, tarmoqlari va metodlari

«Ta’lim to`g`risida»gi qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da qo`yilgan vazifalarni amalga oshirishda psixologiya fanining vazifalari. Psixologiya fanining tarmoqlari va psixologik amaliyotdagi vazifalari. Amaliy psixologiyaning shaxs hayotidagi o`rni. Psixologiyaning fanlar tizimida tutgan o`rni, prinsiplari va psixologiyaning metodlari: kuzatish, suhbat, test, eksperement, modellashtirish, faoliyat mahsulini tahlil qilish, anketa, biografiya, sotsimetrik . Amaliy mashg’ulot. Amaliy psixologiyaning shaxs hayotidagi o`rnini o`rganish.

3-mavzu. Miya va psixika

Miya va uning psixik hayotda tutgan o`rni. Oliy nerv faoliyati va uning tuzilishi. Bosh miya katta yarim sharlarining tuzilishi va vazifalari. Miyaning reflektorlik faoliyati va katta yarim sharlaridagi nerv jarayonlari. Birinchi va ikkinchi signallar sistemasi hamda ularning o’zaro bir-biriga bog’liqligi

Amaliy mashg`ulot. Oliy nerv faoliyatining tuzilishini rasmda aks ettirish.

4-mavzu. Psixika va ongning rivojlanishi.

Psixikaning yuzaga kelishi va evolyutsiyasi. Voqelikni aks ettirish shakllari: instinkt, ko’nikma va intellektual xatti-harakatlar.

Odam psixikasining ijtimoiy-tarixiy tabiati. Inson ongining tuzilishi va rivojlanishi. Odam ongining paydo bo`lishida mehnatning o`rni. Ongning yuzaga kelishi, rivojlanishi, tarixiyligi va turli faoliyatlarning o`zaro bog`liqligi.

20

Mustaqil ish. Hayvonot olamidagi instinkt, ko`nikma va intellektual xatti-harakatlarni kuzatish va misol keltirish.

II. Shaxs va faoliyat1-mavzu. Shaxs psixologiyasi

“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da shaxs. Individ, shaxs va individuallik. Shaxsning tuzilishi va faolligi. Shaxs va jamiyat birligi. Shaxsni rivojlantiruvchi manbalar: muhit, faollik, ta’lim-tarbiya va irsiyat. Shaxsning ehtiyojlari, maqsadi, qiziqishlari va dunyoqarashi. Shaxs ideallari, uning shakllanishi va ustanovkasi. Hozirgi zamon shaxsiga xos milliy axloqiy xususiyatlar.

Mustaqil ish. Shaxslararo munosabat psixodiagnostikasini amaliyotda qo`llash.

2-mavzu. Guruh va jamoalar

Shaxs va guruh. Guruhlar haqida tushuncha. Guruhlarning turlari. Guruhdagi psixologik muhit va uni o`rganish. Jamoa-guruhning eng yuksak shakli. Jamoatchilikni shakllantirishda mehnat va tarbiyaning roli.

Amaliy mashgùlot. O`quvchi shaxsi va uning jamoadagi o`rnini aniqlash.

3-mavzu. Faoliyatning psixologik tahlili

Shaxs va uning faolligi. Faoliyatning tuzilishi, maqsad va motivlari. Faoliyatning tarkibiy qismlari va ularning o`zaro bir-biriga ta’siri. Ijtimoiy xulq motivlari va shaxs motivatsiyasi: muvaffaqiyatga erishish va mag`lubiyatlardan qochish motivlari.

Faoliyatning asosiy turlari: o`yin, o`qish, mehnat faoliyatlari. Mehnatning ijtimoiy mohiyati, maqsadi va vazifalari. Mehnat turlari. Jismoniy va aqliy

mehnatning uzviyligi. Toliqish, charchash va ularni bartaraf etish yo’llari. Mehnatsevarlik xislatlarini tarkib toptirish va shakllantirish. Mehnat faoliyatida ijod va ilhomlanish. Ijod va ilhomlanishning uzviyligi, nerv fiziologik tabiati.

Ko`nikma va malakalar haqida tushuncha. Ularning turlari, tuzilishi va nerv-fiziologik asoslari. datlar va ularning turlari. Inson hayoti va faoliyatida odatlarning ahamiyati. Odatlar insonning ma’naviy qiyofasini shakllantirishi.

Amaliy mashgùlot. Faoliyat turlari bo’yicha albom tayyorlash.

III. Shaxsning psixik jarayonlari1-mavzu. Sezgi

Sezgi haqida umumiy tushuncha. Sezgining inson faoliyatidagi roli. Sezgi aks ettirish asosi sifatida. Sezgining nerv-fiziologik mexanizmlari va ularning talqini. Reseptor va analizator tavsifi. Sezgi turlari va ularning tavsifi. Sezgi xususiyatlari. Sezuvchanlik. Adaptatsiya. Sensibilizatsiya va sinezteziya. Sezgini o`rganish metodlari. Sezgining rivojlanishi va uning o`ziga xos xususiyatlari.

Amaliy mashgùlot. Sezgirlikning rivojlanishida mashqlarning roli. Teri sezgirligining tafovut chegaralarini aniqlash.

Mustaqil ish: Sezgi analizatorlarning tuzilishi va vazifalarini o’rganib kelish.

2-mavzu. Idrok

Idrok haqida tushuncha. Idrokning ahamiyati va nerv-fiziologik asoslari. Idrok xususiyatlari: predmetliligi, yaxlitligi, konstantligi, anglanganligi, strukturaliligi.

21

Idrokning darajalari: persepsiya, appersepsiya. Idrok fenomenlari: gallyutsinatsiya, illyuziya, atraksiya xossalari. Idrok shakllari: fazoni idrok qilish, vaqtni idrok etish, harakatni idrok qilish. Idrokning buzilishi va shaxs faoliyatiga ta’siri. Odamni odam tomonidan idrok qilishning o`ziga xos xususiyatlari. Idrok va ta’lim jarayoni. Kuzatish va kuzatuvchanlik haqida tushuncha. Ta’limda kuzatuvchanlikning ahamiyati. Idrokning rivojlanishi. Idrok va texnik vositalar.

Amaliy mashgùlot. Kuzatuvchanlik xususiyatlarini shakllantirish.

3-mavzu. Xotira

Xotira to`g`risida umumiy tushuncha. Xotira va kelajak. Xotiraning inson hayotida ahamiyati. Xotiraning nerv fiziologik asoslari. Xotira turlari va xotira tiplari. Xotira jarayonlari: esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish, unutish, tanish. Xotira jarayonlarining turlari. Xotira jarayonlarining o`zaro aloqadorligi.Xotiraning individual tiplari, xotiraning sifatlari va buzilishi. Puxta esda olib qolish shartlari.

Amaliy mashgùlot. Kuzatilgan sinf o`quvchilari xotirasidagi individual tafovutlarni aniqlash va tipologik xarakteristika berish.

Mustaqil ish: Xotira mashqi va xotira o’yinlarini tuzish.

4-mavzu. Tafakkur

Tafakkur haqida tushuncha. Tafakkurning bevosita hissiy bilishdan farqi va voqelikni aks ettirishning murakkab shakli ekanligi. Tafakkurning nerv fiziologik asoslari.

Tafakkur shakllari: tushuncha, hukm, xulosa chiqarish.Tafakkur operatsiyalari: analiz va sintez, taqqoslash, mavhumlashtirish, umumlashtirish,

konkretlashtish, tavsiflash, sistemalashtirish. Tafakkur turlari: ko`rgazmali harakatli, ko`rgazmali obrazli, so`z-mantiq, amaliy, nazariy,

ixtiyoriy, ixtiyorsiz, yaqqol, mavhum, ijodiy kabilar. Tafakkur sifatlari: mustaqilligi, tanqidiyligi, chuqurligi, kengligi, pishiqligi,

sertashabbuskorligi, tezligi, mahsuldorligi, samaradorligi, ixchamligi.Muammo tafakkurning vujudga kelish sharti ekanligi. Muammoli vaziyat va uni yechish.

Tushunish, mulohaza yuritish, gipotezalar yaratish. Masala yechish. Amaliy mashgùlot. Psixologik masalalarni yechish. Fikriy masalalarni yechishda

tafakkurning rolini aniqlash.

5-mavzu. Nutq

Nutq faoliyati to`g`risida umumiy tushuncha: nutq ta’rifi. Nutq va til. Nutqning asosiy vazifalari. Nutqning fiziologik asoslari va mexanizmlari. Nutq turlari: og’zaki, yozma, monologik, dialogik, ichki va tashqi, imo-ishorali, aks-sadoli, yigìq va yoyiq, affektiv kabilar.Nutq va tafakkurning o’zaro uzviyligi. Nutq sifatlari va nutq patologiyasi. Nutqni rivojlantirish. Shaxsning rivojlanishida nutqning tutgan o`rni.

6-mavzu. Xayol

Xayol voqelikni aks ettirishning eng murakkab psixik jarayoni. Xayolning ta’rifi va inson faoliyatida tutgan o`rni. Xayoliy obrazlar yaratilishining sabablari va unda inson ehtiyojlarining roli. Xayol turlari: ixtiyoriy, ixtiyorsiz, tiklovchi, ijodiy. Xayolning nerv fiziologik xususiyatlari.

Xayol jarayonlari: agglutinatsiya, giperbolizatsiya, tipizatsiya, sxematizatsiya. Xayol va uning shakllari: fantaziya, orzu.

Xayol sifatlari va xususiyatlari. Xayol va ijodiyot. Xayolning o`sishida mehnat va tasviriy san’at darslarining roli. Xayolni rivojlantirish shartlari.

22

7-mavzu. Diqqat

Diqqat haqida umumuy tushuncha va ta’rifi. Diqqat to`g`risida umumiy tasavvurlar. Diqqat va bilish jarayonlari. Diqqatning nerv-fiziologik asoslari. Diqqat turlari: ixtiyorsiz diqqat, ixtiyoriy diqqat, ixtiyoriydan so`nggi diqqat. Ularning mohiyati va tavsifi. Diqqatning xususiyatlari: ko`lami, barqarorligi, taqsimlanishi va ko’chuvchanligi. Parishonlik. Diqqat-e’tiborlilik shaxsning fazilatidir.Ta’lim faoliyatida diqqatning roli. Diqqatni tarbiyalash.

Amaliy mashgùlot. Diqqat xususiyatlarini aniqlovchi tajriba.Mustaqil ish: Diqqatni rivojlantiruvchi mashq va o’yinlar tuzish.

IV. Shaxsning hissiy-irodaviy jarayonlari1-mavzu. His-tuygùlar

Hissiyot va emotsiyalarning psixologik tavsifi hamda ta’rifi. Emotsiya va hissiyotlarning nerv fiziologik asoslari. Emotsiyalarning namoyon bo`lish shakli: emotsional ton, kayfiyat, ehtiros, affekt, stress, shijoat va boshqalar. His-tuyg’ularning turlari: axloqiy, aqliy, estetik. Burch hissi, vatanparvarlik, insonparvarlik, vijdon, gùrur, iftixor, masùliyat kabi yuksak hislarning inson faoliyati va hayotidagi ahamiyati. Yuksak his-tuygùlarni shakllantirish eng dolzarb muammo ekanligi. Milliy tuygùlar va ularning millat o`zligini anglashdagi roli. His-tuygùlarning komil inson tarbiyalashdagi ahamiyati.

Mustaqil ish. Shaxs o`z hissiyotlarini boshqarish va salbiy kayfiyatlarning oldini olish metodikalarini o’rganish.

2-mavzu. Iroda

Iroda to`g`risida umumiy tushuncha. Irodaning inson hayotidagi ahamiyati. Irodaviy harakatlar: maqsad belgilash, kurashish, irodaviy harakatlarni tanlash, qarshilikni yengish, bajarishning qulay usullarini tanlash, ishni hal qilish, bajarish kabi.

Iroda va bilish faoliyati. Shaxsning irodaviy sifatlari: maqsadga intiluvchanlik, mustaqillik, qat’iylik, jiddiylik, masùliyatlilik, o`zini tuta bilish, mardlik, matonat, intizomlilik, tashabbuskorlik. O`z irodasini o`zi tarbiyalash mashqlari va treningi. Komil insonni shakllantirishda irodaning ahamiyati. Bilimlarni o`zlashtirish va kasbiy fazilatlarni egallashda irodaning roli.

Mustaqil ish. O’z-o’zini tarbiyalovchi metodlarni aniqlash

V. Shaxsning psixik xususiyatlari1-mavzu. Qobiliyatlar

Layoqat nishonalari va qobiliyat. Qobiliyatlarning rivojlanib borishi.Qobiliyat va faoliyat. Qobiliyat ijtimoiy jamiyat mahsuli sifatida. Qobiliyatlarning nerv fiziologik asoslari. Qobiliyat turlari. Talant va daholik. Layoqat va uning vujudga kelishi. Iste’dod va iqtidorlilik.

Mustaqil ish. Shaxsning qobiliyat va intellektini aniqlash diagnostikalarini o’tkazish

2-mavzu. Temperament

Temperament haqida umumiy tushuncha va temperamentning ta’rifi. Temperament haqida Gippokrat nazariyasi va turli ta’limotlar. Oliy nerv faoliyati va temperament tiplari. Temperament tiplarining o’ziga xos xususiyatlari. Ta’lim jarayonida bolalarning temperament xususiyatlarini tarbiyalash va individual yondashuv.

Amaliy mashgùlot. Berilgan psixologik-pedagogik xarakteristikalarga ko`ra o`quvchilar temperament tipini aniqlash.

23

3-mavzu. Xarakter

Xarakter haqida tushuncha. Xarakter va shaxs. Xarakter shakllanishida oilaning roli. Xarakter qirralari va uni vujudga keltiruvchi omillar. Xarakterning nerv fiziologik asoslari. Xarakterda munosabatning ifodalanishi. Xarakter sifatlarini o’ziga xosligi. Xarakterning o`zgarishi va xarakter xislatlar. Ma’naviy ahloqiy xarakter fazilatlari va ularning shakllanishi. O’z xarakterini tarbiyalash.

Amaliy mashg`ulot. O`quvchiga xarakteristika yozish.Mustaqil ish: Badiiy qahramon xarakterini tavsiflash va xarakter xislatlarini ajratish tahlili.

VI. Pedagogik psixologiya(O`qituvchi psixologiyasi)

1-mavzu. Pedagogik faoliyat va o`qituvchining shaxsi

Jamiyatda pedagogning o`rni va roli masalasi. Pedagogning mehnat natijasi ertangi jamiyatimiz tuzilishidir. O`qituvchi o`quvchilar hayoti va faoliyatining tashkilotchisi. O`qituvchining yuksak axloqiy, ma’naviy fazilatlari. O`qituvchining vazifalari.

2-mavzu. Pedagogik faoliyatda bilish jarayonlarining ahamiyati va mazmuni.

Pedagogik qobiliyatlar va pedagogik qiziqishlar hamda ularni o`rganish. O`qituvchining qobiliyatiga xos bo`lgan sifatlar va ularni rivojlantiruvchi shartlar.

O`qituvchi shaxsi va diqqat. O`qituvchi diqqat xususiyatining rivojlanganligi ta’lim samaradorligining mahsuli. O`qituvchi faoliyatida ixtiyoriydan so`nggi diqqatning tutgan o`rni. O`qituvchi sezgirligi va kuzatuvchanligining mohiyati, mazmuni.

O`qituvchilik kasbida tasavvur va xotiraning ahamiyati. O`qituvchi xotirasining individual xususiyatlari. Pedagogik faoliyatni analiz qila bilish va umumlashtirishda o`qituvchining tafakkuri. O`qituvchilik faoliyatida nutqning tutgan o`rni. Pedagog nutqining sifatlari. O`qituvchi nutqidagi kamchiliklar va uni bartaraf etish. Mustaqil ish: O’qituvchilar qobiliyatini kuzatish va jonli ish tajribalaridan misollar keltirish.

3-mavzu O`qituvchining hissiy-irodaviy xususiyatlari O`qituvchining mehnatida izlanuvchanlik, yaratuvchanlik va ijodkorlik.

Pedagog faoliyatida hissiyot. Bolalarga va kasbga bo`lgan muhabbat. O`qituvchining hissiyoti o`quvchilar psixikasiga ta’sir etish vositasi ekanligi. O`qituvchining eng yuksak his- tuyg`ulari.O’qituvchiga xos bo’lgan kayfiyatni hosil qila olinishi.

O`qituvchining faoliyatida irodaning roli. O`qituvchining irodaviy harakatlari, maqsadlari va uni amalga oshirish yo`llari. O`qituvchi istaklari, intilish va ahdlari. O`qituvchining qarorga kelishi va uni ijro etishi. O`qituvchining irodaviy sifatlari. O`qituvchilik faoliyatida xayolning roli. O’qituvchining o’z ustida izlanishi, ilg’or ish tajribalaridan foydalanishi. O`qituvchining mehnatida ijodiy xayol.

O`qituvchining yaratuvchanligi va ijodkorligi. Ijodiy faoliyatda o`qituvchi shaxsining takomillashuvi. Mustaqil ish: Pedagogik masalalar tahlili

24

4-mavzu. O`qituvchining odobi

O`qituvchining o`zini tuta bilishi. O`qituvchining obro`yi maktab o`quvchilariga va pedagogik jamoaga ta’siri. O`qituvchining sha’ni, qadr-qimmati va axloqiy-ma’naviy fazilatlari. O`qituvchining kiyinish madaniyati. O`qituvchi obro`sining ta’lim-tarbiya jarayoniga ta’siri.

Amaliy mashgùlot. O`qituvchi odobi va obro`si mavzusida referat yozish.

VII. Yosh psixologiyasi

1-mavzu. Bola shaxsining rivojlanish muammosi

Yosh psixologiya fanining maqsad va vazifalari. Bola shaxsining rivojlanishida ta’lim- tarbiya, muhit va shaxsiy faollikning tutgan o`rni. Bola shaxsining rivojlanishi haqidagi turli ta’limotlar va psixik taraqqiyot davrlari.

Mustaqil ish: Bola shaxsining rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillarni “Yelpig’ich” texnologiyasi asosida tahlili.

2-mavzu. Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar psixikasining asosiy xususiyatlari

Go`daklik yillariga xos xususiyatlar. Ilk yoshdagi bolalarning rivojlanish bosqichlari. Gapirishga o`rganishning boshlanishi jarayonida bola psixikasidagi o`zgarishlar. Yasli davriga xos jismoniy va psixik xususiyatlar.

Mustaqil ish: Ilk yoshdagi bolalarni kuzatish va tahlili.

3-mavzu. Kichik maktab yoshidagi bolalarning jismoniy va psixik rivojlanishi

Bog`cha va maktab yoshidagi bolalarning jismoniy va psixik rivojlanishi o’rtasidagi tafovut. Bolalarni maktabga psixik: obyektiv va subyektiv jihatdan tayyorlash va maktab muhit shart-sharoitiga moslashtirish. Maktabdagi ta’lim va unga o’quvchilarning munosabati. Bolalarga o’qituvchi, bolalar jamoasi va oilaning ta’siri.

Amaliy mashgùlot. Bolalarni maktabga tayyorlash. Piaje testini o`tkazish.

4-mavzu. Kichik maktab yoshidagi bolalar faoliyatining tavsifnomasi

O`yin faoliyati va uni bolaning psixik hamda jismoniy rivojlanishiga ta’siri. O`quv ishi kichik maktab yoshidagi o`quvchilarning yetakchi faoliyatidir. Bola shaxsining tarkib topishida ta’lim faoliyatining roli. Bolaning yoshiga xos mehnat faoliyati, uni tashkil etishning psixik tomonlari. Kichik maktab yoshidagi bolalarda ko`nikma va malakalarni tarkib toptirish. Kichik yoshdagi o`quvchilarda ijobiy odatlarni tarbiyalash.Amaliy mashgùlot. Kichik maktab yoshidagi bolalarning har xil o`yin, o`quv faoliyatlarini kuzating va bolalar psixikasiga qanday ta’sir ko’rsatishini aytib bering.

5-mavzu. Kichik maktab yoshidagi bolalarning psixik jarayonlari va psixik xususiyatlarini tarkib topishi

Kichik maktab yoshidagi bolalarda sezgi va idrok jarayonlarining rivojlanishi. Kichik maktab yoshidagi bolalarda ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqatni tarkib toptirish. Bolalarning xotirasi va esda qoldirishning usullari. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida tafakkur va nutqning taraqqiy etishi. Bolalar yoshiga xos xayol jarayoni. Kichik yoshdagi o’quvchilarning his-tuyg’ulari va irodasi.

Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning ehtiyoj, qiziqish va qobiliyatlari. Bolalar temperamenti va xarakter xislatlarining xususiyatlari.

25

Amaliy mashg`ulot. Kichik maktab yoshidagi bolalarning psixik rivojlanishini o`rganuvchi test va metodikalardan foydalanish.

6-mavzu Kichik maktab yoshidagi bolalarning psixik rivojlanishini o`rganuvchi test va metodikalar.

Kichik maktab yoshidagi bolalarning psixik jarayonlarining rivojlanishini o`rganish va unga tashxis qo`yish test va metodikalarini o`tkazish. Bolalarning maktabga tayyorgarlik darajasini aniqlash.

7-mavzu. O`smirlar psixikasiga xos xususiyatlar

O`smirlar to`g`risida umumiy tushuncha. O`smirlarning biologik o`sishi. O`smirlik davridagi inqiroz. Akseleratsiya nazariyalari. O`smir dunyoqarashining tarkib topishi.

O’smirlarning psixik jarayonlarini o’ziga xos xususiyatlari. O`smirlar shaxsiy xususiyatlarining o`sishi. Ehtiyoj va qiziqish. O`smirlarda xarakter xislatlarining tarkib topishi: jamoatchilik, mustaqillilik, sabr-matonat, qat`iylik. Tarbiyasi qiyin o`smirlar.

O`qitish vositalari

1. Psixologiya mavzulariga doir sxema, jadval, rasmlar. 2. Magnitofon.3. Televizor.4. Metronomlar.5. Sekundomerlar.6. Diapozitivlar, diafilmlar, kinofilmlar.

O`qitish metodlari: og`zaki, amaliy, ko`rgazmali, muammoli izlanish, bahs-munozara emollimning yangi shakl hamda usullaridan ijodiy foydalanish mumkin.

Baholash tizimi: O`quvchilarning bilim, ko`nikma va malakalarini baholash. Oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi, O`rta maxsus va kasb-hunar ta’limi markazi tomonidan tasdiqlangan “Akademik litsey va kasb hunar kollejlari o`quvchilarini bilim ko`nikma va malakalarini nazorat qilishning reyting tizimi to`g`risida”gi Nizom asosida amalga oshiriladi.


№ Fanning bo`limlari va mavzulari

Umumiy yuklama soat

Ham

mas

i

Darslar turi bo”yicha soatlar (Auditoriya yuklamasi)

Mus

taqi

l ish

Jam

i

Naz

ariy

Am

aliy

Lab

orat

oriy

a

Sem

inar

Kur

s ish

i (lo

yiha

si)

1 I. Psixologiya faniga kirish1-mavzu. Psixologiya fani haqida 4 2 2 2

2 2-mavzu. Hozirgi zamon psixologiyasining vazifalari, tarmoqlari va metodlari.

4 4 4

3 3-mavzu. Miya va psixika. 4 2 1 1 2

26

4 4-mavzu. Psixika va ongning rivojlanishi. 6 4 2 2 25 II. Shaxs va faoliyat

1-mavzu. Shaxs psixologiyasi. 4 2 2 2

6 2-mavzu. Guruh va jamoalar. 2 2 27 3-mavzu. Faoliyatning psixologik tahlili. 10 8 5 3 28 III. Shaxsning psixik jarayonlari

1-mavzu. Sezgi. 6 4 2 2 2

9 2-mavzu. Idrok. 4 4 2 210 3-mavzu. Xotira. 6 4 3 1 211 4-mavzu. Tafakkur. 6 4 2 2 212 5-mavzu. Nutq. 2 2 213 6-mavzu. Xayol. 2 2 214 7-mavzu. Diqqat. 6 4 2 2 215 IV. Shaxsning hissiy-irodaviy

jarayonlari1-mavzu. His-tuyg`ular.

4 2 2 2

16 2-mavzu. Iroda. 2 2 217 V. Shaxsning psixik xususiyatlari

1-mavzu. Qobiliyatlar 6 4 4 2

18 2-mavzu. Temperament. 6 4 2 2 219 3-mavzu. Xarakter. 6 4 2 2 220 VI.Pedagogik psixologiya

(O`qituvchi psixologiyasi)1-mavzu. Pedagogik faoliyat va o`qituvchining shaxsi

2 2 2

21 2-mavzu. Pedagogik faoliyatda bilish jarayonlarining ahamiyati va mazmuni. 4 2 2 2

22 3-mavzu. O`qituvchining hissiy-irodaviy xususiyatlari. O`qituvchining mehnatida izlanuvchanlik, yaratuvchanlik va ijodkorlik.

2 2 2

23 4- mavzu. O`qituvchi odobi 4 2 2 224 VII.Yosh psixologiyasi.

1-mavzu. Bola shaxsining rivojlanish muammosi.

1 1 1

25 2-mavzu. Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar psixikasining asosiy xususiyatlari. 3 1 1 2

26 3-mavzu. Kichik maktab yoshidagi bolalarning jismoniy va psixik rivojlanishi 1 1 1

27 4-mavzu. Kichik maktab yoshidagi bolalar faoliyatining tavsifnomasi. 2 2 1 1

27

28 5-mavzu. Kichik maktab yoshidagi bolalarning psixik jarayonlari va psixik xususiyatlarini tarkib topishi

3 1 1 2

29 6-mavzu. Kichik maktab yoshidagi bolalarning psixik rivojlanishini o`rganuvchi test va metodikalar.

1 1 1

30 7-mavzu. O`smirlar psixikasiga xos xususiyatlar. 1 1 1

114 80 57 23 6 34

Zaruriy adabiyotlar:

1. “Ta’lim to`g`risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”2. Umumiy o`rta ta’limning Davlat ta’lim standarti. 3. I.A. Karimov “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” – T.: Ma’naviyat, 2008.4. V.M. Karimova, F.A. Akramova “Psixologiya” (ma’ruzalar matni)-T,; 2000.5. M.Voxidov. “Bolalar psixologiyasi”6. M.G. Davletshin. “Yosh psixologiyasi va pedagogik psixologiya” 7. Ivanov “ Umumiy psixologiya”, (qayta ishlangan nashri)- T.;2007.8. A.V. Petrovskiy. “Umumiy psixologiya”-T.;1994.9. V.A Krutetskiy. “Pedagogik psixologiya asoslari”10. E.G`oziyev ’’Psixologiya” ”-Toshkent, 2008.11. E.G’oziyev “Psixologiya” (yosh davrlar psixologiyasi)-Toshkent,1994.12. Z.T. Nishonova’’Psixologiya tarixi.’’(ma’ruzalar matni.)-T.:2008.13. P.I.Ivanov “Ta’limning psixologik asoslari”-Toshkent;14. “Amaliy psixologiya”

Qo`shimcha adabiyotlar:

1. Gonobolin F.N. O`qituvchi haqida qissa. 2. G`oziyev E. Shaxs psixologiyasi va kasb tanlash. 3. Jalilova S.X. Ijtimoiy psixologiya-T.; 2007.4. Mahmudov N.M. Ma’rifat manzillari – T.: Ma’naviyat, 1999.5. Mahmudov N.M. O`qituvchi nutq madaniyati.- Toshkent, 2007.6. Tolipov O`.Q., Usmonboyeva M. Pedagogik texnologiyalarning tatbiqiy asoslari. O`quv qo`llanma. – Toshkent: Fan, 2006. – 261- b.7. Golish L.V., Fayzullayev D.M. Pedagogik texnologiyalarni loyihalashtirish va rejalashtirish: O`quv-uslubiy qo`llanma. Innovatsion ta’lim texnologiya seriyasi. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2011. -206 b.8. Mirsoliyeva M. Pedagogika kollejlarida o`quv-tarbiya jarayonini modernizatsiyalash.-Toshkent: Fan va texnologiya, 2011. 100- b.9. Ishmuhamedov R., Abduqodirov A., Pardayev A. Ta’limda innovatsion texnologiyalar (ta’lim muassasalari pedagog-o`qituvchilar uchun amaliy tavsiyalar). –Toshkent, 2008. 180- b. 10. Давлетшин М.Г. Общaя психология Т. 200211. Филатова О.Г Социальная психология С.П 200012. Практическая психология. Под.ред. М.К.Тутушкиной. Санкт–Петербург., 2001.13. Психологическая диагностика. Журнал. М.,2004. № 2 14. Рабочая книга практического психолога. М., 2003. 15. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога 1-к. , М.,2003. 16. Гамильтон. Я.С. “Что такое психология”. “Питер”, 2002.17. Ананьев Б.Г. “Человек как предмет познания”. “Питер”, 2001.

28

18. Дружинина В. “Психология “. Учебник. “Питер”, 2003. 19. Бурлачук Ф. Психодиагностика. “Питер”, 2002.20. Айзенк М. Психология для начинающих. “Питер”, 2000.

Foydalanishga tavsiya etiladigan internet tarmoqlari:

1. www. Tdpu. Uz2. www. Pedagog. Uz3. www. Ziyonet. Uz4. www. Ziyonet. Ru5. www. Edu. Uz6. tdpu-INTRANET. Ped7. www. Nutq. Intal. Uz8. http :// www . connect . uz . 9. http :// www . uzsci . net 10. http :// courier . com . ru . 11. http://www.psycholoqy Ғ qir Ғ net Ғ com 12. http://www.psychology-online.netҒsoftwвreҒdisposit...13. http://ncdo.levshв.ruҒncdo_recr.htm14. http://psih.shopbrowser.ruҒsbdir-4024.html15. [email protected], http://astropsy.com.ua

29

http://astropsy.com.ua/

mailto:[email protected]

http://courier.com.ru/






http://www.uzsci.net/







http://www.connect.uz/










Ro’yxatga olindi

№ KMD 3141601-2.03

2012 yil 15 avgust




ANATOMIYA, FIZIOLOGIYA VA GIGIYENA


30



Tuzuvchi: M.Matkobilova – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi.

Taqrizchi: I.Qodirov – O’zbekiston Milliy Universiteti professori

G.Nazarova – Toshkent shahar, 193-maktab direktori

S.Abdullayeva – Toshkent shahar, 193-maktab o’qituvchisi

31

Kirish

Anatomiya, fiziologiya va gigiyena fanidan dastur pedagogika kollejlarining “Boshlang’ich ta”lim” yonalishi uchun mo’ljallangan.

Boshlang’ich sinflarda ta’lim-tarbiya tashkilotchisi bolaning yosh xususiyatini, organizmi tuzilishini, uning funksional holatini bilishi kata ahamiyatga ega.

Fanda organizm tuzilishini o’rganish bilan unda ro’y beradigan fiziologik jarayonlar o’rganiladi. Kurs mazmunini o’rganish orqali quyidagilarga “Nerv tizimi va uning funksiyasi”, “Nafas olish tizimi”, “Sezgi organlari”, “Tayanch harakat tizimi”, “Qon, yurak, qon tomir tizimi”, “Ovqat hazm qilish va moddalar almashinuvi”ga alohida ahamiyat berilgan. Bular orqali bolalar mehnati va dam olishni to’g’ri tashkil etish o’rgatiladi.

Fanda organism tuzilishi bilan unda ro’y beradigan fiziologik jarayonlar va ular gigiyenasi berilgan. Kursning har bir bo’limidagi gigiyenik talablarni bolalarning yosh xususiyatlari bilan bog’lash tavsiya etiladi.

Ta’lim – tarbiya jarayonini olib borishda “Sog’lom avlod” dasturida ijtimoiy tafakkurda yetuk ma’naviy boy, jismonan sog’lom va barkamol avlodning tug’ilishi va tarbiyalanishi uchun yuksak mas`uliyat psixologiyasi shakllantirish masalalari bo’yicha aholiga yalpi bilim berish tizimini yaratish zarurligi ta’kidlanadi.

Fanni o’rganish natijasida o’quvchilar quyidagi ko’nikmalarga ega bo’lishlari kerak:

- organlar tizimini va organlarni taniy olish, ularning tuzilishi bilan funksiyalariningo’zaro bog’liqligini jismoniy mehnat va sportning inson organizmiga ko’rsatadiganijobiy ta`sirini bilishi;

- qaddi –qomat o’zgarishini, yassioyoqlik rivojlanishining sabablarini tushuntiraolishi;

- shaxsiy gigiyena qoidalari, mehnat va dam olish rejimiga rioya qilishi;- ratsional ovqatlanish qoidalarini bilish, chekish, spirtli ichimliklar ichishi va

narkotik moddalarni iste’mol qilishining zararini tushuntira bera olishi;- qon ketganda va boshqa shikastlanishlarda birinchi yordam ko’rsata olish;- darslik matni va rasmlar bilan ishlay olish, qisqacha axborot tayyorlay olish

malakasini egallagan bo’lishi; - tashqi muhit sharoitining bola organizmiga ta’sirining gigiyenik ahamiyatini tushuna olishlari.

Fanni o’rganish natijasida o’quvchilar quyidagi bilimlarga ega bo’lishlari kerak:

- Hujayraning tuzilishi va hayot faoliyatining asosiy jarayonlarini;- To’qimalar, organlar, organlar tizmining tuzilishi va funksiyalarini, ularning nerv

va gumoral boshqarilishini;- Ta’lim- tarbiya jarayonida o’quvchilarning kun tartibini to’g’ri tashkil etishni;- Analizatorlarning tuzilishini;- Odam organizmining mehnat faoliyati, tik yurish va ijtimoiy yashash bilan

aloqador bo’lgan xususiyatlarni;- Odam organizmida ovqat hazm qilish tizmining tuzilishi va ahamiyatini.

Fanning o`quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o`zaro bog`liqligi, uslubiy jihatdan uzviyligi va ketma-ketligi

Anatomiya, fiziologiya va gigiyena fanini o`zlashtirish uchun o`quvchi umumtalim fanlaridan biologiya, zoologiya, tabiatshunoslik, odam va uning salomatligi, kimyo, geografiya, botanika kabi fanlarni chuqur o`zlashtirgan bo`lishlari kerak. Yuqorida keltirilgan fanlar anatomiya, fiziologiya va gigiyena fani bilan birgalikda o`zlashtiriladi.

32

Fanni o`qitishda zamonaviy axborot va pedagogoik texnologiyalardan foydalanish bo`yicha tavsiyalar

Bu yil Prezidentimiz tomonidan “Mustahkam oila yili” deb e`lon qilinganligi munosabati bilan “Sog`lom avlod” dasturini rivojlantirish bilan birgalikda inson salomatligiga ko`proq e`tibor berilmoqda. Shu munosabat bilan anatomiya, fiziologiya va gigiyena faniga bo`lgan talab kuchaymoqda.

- Anatomiya, fiziologiya va gigiyena fanidan dars berishda mulyajlar, skeletlarga oid barcha ko`rgazmali texnik vositalar bo`lishi lozim.

- Dars berishning zamonga xos texnik vositalaridan slaydlar, multimedia va boshqa kompyuter dasturlaridan foydalanishi kerak.

- Dars jarayoni ikki tomonlamadir. Bu jarayonda pedagog va o`quvchi faol bo`lishlari kerak. O`qituvchi tomondan berilayotgan materiallardan amaliy ishda ijodiy foydalanish kerak.

Asosiy qismAnatomiya, fiziologiya, gigiyena, uning tarixi, vazifasi, “Sog’lom avlod uchun”

dasturi.

I bo`lim. Bolalar va o’smirlar о’sishi va rivojlanishining umumiy qonuniyatlari

Hujayraning tuzilishi, uning organoidlari, irsiy kasalliklari, ularning oldini olish. To`qima va uning turlari. O’simlik davri, o’sish va rivojlanish qonuniyatlari. Tana proporsiyalarining asosiy ko’rsatkichlari.

Amaliy ish. 2 soat. To’qima va hujayraning turlari. (O’smirlik davrlari, o’sish va rivojlanish qonuniyatlari. Tana proporsiyalarining asosiy ko’rsatkichlari.

II. Nerv tizimi

Nerv tizimining ahamiyati, funksiyasi, tuzilishi. Nerv hujayrasining tuzilishi. Qo’zg’aluvchanlik, qo’zg’alish sinapslari. Refleks va uning turlari. Jismoniy tarbiyaning organizmga ta’siri. Markaziy nerv tizimida tormozlanish turlari, transformatsiya, induksiya, irrodatsiya, charchash. Markaziy nerv tizimining bo`limlari, uning tuzilishi. Vegetativ nerv tizimining tuzilishi.

III. Oliy nerv tizimi

I.M.Sechenov va I.P.Pavlov oliy nerv tuzilishi haqidagi ta’limot asoschilaridir. Shartli refleksning hosil bo’lish turlari, saqlanishi, tormozlanishi. I va II signal tizimlari. Uyqu, tush ko’rish, gipnoz. Bolalarda nutqning rivojlanishi. Shartli refleksning yoshga xos xususiyatlari va ularni tarbiyalash. Dam olishni to’g’ri tashkil qilish. Jismoniy mehnatning nerv tizimiga ta’siri.

Amaliy ish. 2 soat. Dam olishni to’g’ri tashkil qilish. “Sog’lom avlod uchun” dasturining vazifasi. Kun tartibi, to’garakka nom qo’yish va tuzish.

IV. Sezgi organlari

I.P.Pavlov ta`limoti. Ko’rish analizatori. Akkomodatsiya, uzoqdan ko’rish, ko`zning ko’rish o’tkirligi. Bolalar muassasalarida xona yoritilishi, o’quv qurollariga qo’yiladigan talablar. Eshitish analizatorining tuzilishi, bola eshitish analizatori. Shovqinga qarshi kurash. Hid bilish, ta’m sezish, teri analizatorlari, ularning turlari, tuzilishi.

33

Amaliy ish. 2 soat. Bolalar muassasalarida xona yoritilishi, o’quv qurollariga qo’yiladigan gigiyenik talablar.Analizatorlarning funksiyalarini o’rganish.

V. Ichki sekretsiya bezlari

Endokrin bezlar, ularning o’sish va rivojlanishiga hamda organizmda moddalar almashinuviga ta’siri. Gipofiz va epifiz bezi, uning o’sishga ta`siri. Ayrisimon bez, uning funksiyasi. Qalqonsimon bez, uning jismoniy va aqliy rivojlanishga ta’siri. Buyrakusti bezi, uning funksiyasi, oshqozonosti bezi, ularning funksiyasi.

Qizlar jinsiy organlarining gigiyenasi. Jinsiy tarbiyaning fiziologik, gigiyenik asoslari.

VI. Tayanch skelet tizimi

Tayanch skelet tizimi, tuzilishi, funksiyasi, suyaklarning o’zaro birikishi. Qo’l, oyoq skeleti, ularning funksiyasi. Mushak ishi, charchash, qaddi-qomatga, yurganda, turganda, yugurganda qo’yiladigan gigiyenik talablar. Yassioyoqlik, bukrilikning kelib chiqishi. O`quv qurollariga va mebelga qo’yiladigan talablar, mehnatni tashkil etish. Jismoniy tarbiyaning organizmga ta’siri.

Amaliy ish. Sinf mebeli, kiyimga qo’yiladigan gigiyenik talablar. Yassioyoqlik, skolioz.

VII. Ovqat hazm qilish tizimi

Ovqat hazm qilish tizimining tuzilishi, ahamiyati. Ovqat hazm qilish bezlari, ularning funksiyasi, og’iz bo’shlig’ida, me’dada va ichaklarda hazm bo’lishi, oshqozonosti bezining ovqatga ta’siri. Jigarning himoya funksiyasi. Sut tishlari va doimiy tishlar. Ovqat hazm qilishning nerv va gumoral уо`1 bilan boshqarilishi.

Amaliy ish. Ovqatlanishga qo’yiladigan gigiyenik talablarni o’rganish.

VIII. Modda va energiya almashinuvi

Organizmda modda almashinuvi va uning bosqichlari. Suv, mineral, modda almashinuvi, ularning ahamiyati, turlari. Asosiy ovqat mahsulotlari, ularning energiya qiymati. Ovqatlanish rejimi va normasi. Ovqatdan zaharlanish. Bolalar muassasalarida ovqatlanishni tashkil etish. Sanitarik-gigiyenik talablar.

Amaliy ish. 2soat. Ovqatdan zaharlanish, bolalar muassasalarida ovqatlanishni tashkil etish. Ovqatlanishga qo’yiladigan talablar. Ovqat ratsionini tuzish.

IX. Qon. Yurak-qon tomir tizimi

Qon. Organizm ichki muhiti. Qon tarkibi, xossalari, plazma, eritrotsit, leykosit, gemoglabin, ularning xususiyatlari. Qon tanachalari hosil bo`lishi. Immunitet, qon quyish, qon guruhlari. Qon aylanish tizimi. Yurak ishi, yurak tuzilishi va joylashishi, yurak muskullari, yurak faoliyati, sikli, uning sistolik va minutlik hajmi. Tomirlarda qonning harakati, tezligi, bosimi, tomir urishi, vena tomirlari va kapilyarlari, qon tomirlarda qonning harakati, qon ketish turlari va birinchi yordam.

Amaliy ish. 2soat. Qonning bosimini o`lchash. Qon ketganda birinchi yordam ko’rsatish. Qon quyish. Qon guruhlari. Qon aylanish tizimi. Qon ketish turlari. 1-yordam. Qondagi kasalliklar.

34

X. Nafas olish tizimi

Nafas olishning ahamiyati. Nafas organlari tuzilishi, gigiyenasi. Nafas harakatlari, nafas olish va chiqarish jarayonlari, undagi havoning tarkibi. O`pkaning tiriklik sig’imi, nafas chuqurligi soni, nafas olishning boshqarilishi. Mikroiqlim, o’quv xonalariga qo’yiladigan talablar, isitgich asboblar va isitishga qo’yiladigan talablar. Nafas olishda, chiqarishda jismoniy mashqning ta’siri.

Amaliy ish. Mikroiqlim, sinf xonasi, maktab yer uchastkasi, binosiga qo’yiladigan gigiyenik talablar. Nafas olishda, chiqarishda jismoniy mashqning ta’sirini o’rganish.

XI. Ayiruv organlari

Ayiruv organlari tuzilishi, ahamiyati. Siydik hosil bo’lishi. Siydik ajralishining nerv va gumoral boshqarilishi. Siydik tuta olmaslik, uning oldini olish choralari va tozalik gigiyenasi.

XII. Teri. Bola organizmini chiniqtirish

Terining tuzilishi, funksiyasi. Teri orqali chiniqtirish usullari va gigiyenasi. Teri qoplamining butunligi va tozaligi ahamiyati.

Teri, soch va tirnoqlar, ust-bosh, kiyim va poyabzalga qo’yiladigan gigiyenik talablar. Teri. Bola organizmini chiniqtirishda jismoniy mashqlarning o’rni.

Amaliy ish. Terini chiniqtirish kiyim va poyabzalga qo’yiladigan gigiyenik talablar.

XIII. Bolalar muassasalarida gigiyenik talablar

Maktab binosi, oromgoh va yer uchastkalariga qo’yiladigan gigiyenik talablar. Ustaxona, o’quv kabineti va kiyimlarga qo’yiladigan gigiyenik talablar.

Amaliy ish. Xonalarda rasm va ko’rgazmalarning joylashtirilishi.

XIV.Gigiyenik tarbiya va sanitariya maorifi

Bolalardagi gigiyenik ko’nikmalarni tarbiyalash. Sanitariya maorifi ishlari. Salomatlik burchagini tashkil etish va gigiyenik bilimlarni targìb etish. Ota-onalar va tarbiyachilar bilan olib boriladigan sanitariya ishlarini targ’ib etish.

Amaliy ish. Sog’lomlik burchagini tashkil etish va gigiyenik bilimlarni targìb etish.

Anatomiya, fiziologiya va gigiyena fani bo”yicha amaliy, seminar, laboratoriya mashgùlotlari va mustaqil ishlarni tashkil etish bo`yicha ko`rsatmalar

Anatomiya, fiziologiya va gigiyena fani amaliy, seminar, laboratoriya ishlari har bir mavzu yakunida tavsiya etiladi. (O`qituvchi talabalar bilim saviyasi va o’qitish shart – sharoitlaridan kelib chiqib, bu ishlarni tashkil etadi. Amaliy, seminar, laboratoriya ishlarini tashkil etishda o’quvchilarga oldindan mavzular tavsiya etiladi, reja berish maqsadga muvofiqdir. Har bir o’tkazilgan amaliy ish, albatta, tekshirilishi va baholanishi lozim. Amaliy, seminar, laboratoriya ishlarini tashkil etish o’quvchilarning mustaqil ishlarining davomi bo’lishi kerak.

35


№

Fanning bo`limlari va mavzulari

Umumiy yuklama soat

Ham

mas

i

Darslar turi bo’yicha soatlar (Auditoriya yuklamasi)

Mus

taqi

l ish

Jam

i

Naz

ariy

Am

aliy

Lab

orat

oriy

a

Sem

inar

Kur

s ish

i (lo

yiha

si)

1 Kirish 1 1 12. Hujayra va to’qimalar 5 3 1 2 23 Asab tizimi 7 5 5 24 Oliy asab tizimi 10 6 4 2 45 Sezgi organlari 7 5 3 2 26 Ichki sekretsiya bezlari 4 4 2 27 Tayanch harakat tizimi 7 4 3 1 38 Ovqat hazm qilish tizimi 6 4 3 1 29 Modda va energiya almashinuvi 8 5 3 2 310 Qon. Yurak-qon tomiri 9 6 4 2 311 Nafas olish tizimi 6 4 3 1 212 Ayiruv organlari 3 3 1 213 Teri organini chiniqtirish 6 4 3 1 214 Bolalar muassasalarida gigiyenik

talablar3 3 2 1

15 Gigiyenik tarbiya va sanitariya 3 3 2 1Jami: 85 60 40 16 - 4 - 25


Anatomiya, fiziologiya va gigiyena fani bo’yicha o`tkaziladigan amaliy mashg’ulotlar uchun o’quv qurollari, darsliklar, qo’shimcha adabiyotlar, ommaviy axborot vositalari, ko’rgazma qurollar: mulyajlar, odam skeleti, jadvallar kerak.

О`qitishning texnik vositalari


Foydalanilgan adabiyotlar

1. M.B.Antropova. Bolalar va o’smirlar gigiyenasi. – 1981.1. N.N.Monteva., K.B.Marino va. Анатомия и физиология

детского организма. – 1986.2. S.S.Solixo'jayeva. Bolalar va o'smirlar gigiyenasi. – Т.: 1991.3. K.Sodiqov. O’quvchilar fiziologiyasi va gigiyenasi. – Т.: O’qituvchi, 1992.4. T.Z.Qodirov. Odam fiziologiyasi.-Т.: IbnSino, 1996

.

36

Foydalanishga tavsiya etiladigan internet tarmoqlari

1. http://www.ziyonet.uz2. http://www.pedagog.uz 3. http://www.biologiya.dc.uz

37

http://www.biologiya.dc.uz/

http://www.pedagog.uz/

http://www.ziyonet.uz/




Ro’yxatga olindi

№ KMD 3141601-2.06

2012 yil 15 avgust




BOLALAR ADABIYOTI


38

Fan dasturi Oliy va o`rta maxsus, kasb-hunar ta`limi tayyorlov yo`nalishlari bo`yicha Muvofiqlashtiruvchi kengashning 2012-yil 24- iyuldagi 3-sonli majlisi bayonnomasi bilan ma`qullangan.


Tuzuvchi: O`.Hoshimova – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi

Taqrizchi: A.Rasulov – O`zbekiston Milliy Universiteti professori

O.Turdiqulova – Chilonzor tumani 131-maktabning til-adabiyot o`qituvchisi

39

Kirish

Hozirgi kundagi eng dolzarb masalalardan biri yoshlarni ma`naviy yеtuk axloqli gòyaviy yеtuk e`tiqodli, izlanuvchan, milliy qadriyatlar va anànalarni davom ettiruvchi kitobхon va mutaхassis qilib tarbiyalashdan iboratdir. Buning uchun talabalarga badiiy asarning gòyaviy-badiiy jihatdan baholay olishni, o`zbеk tilining go`zalligini his еta olishni, asarni ifodali o`qib, uni tahlil qila olishni, o`rganayotgan asarining badiiy ahamiyatini tushunishni, asar qahramonlari haqida mustaqil fikrlay olishni, qahramonlarning xatti-harakatini baholay olishni o`rgatishimiz lozim. Boshlangìch sinflardagi o`qish darslari, kitobхonlikka o`rgatish saboqlari, sinfdan tashqari o`qitishlar bolalar adabiyoti orqali amalga oshiriladi.


- bolalarga mo`ljallangan asarlarning o`ziga хos хususiyatlari, gòyaviy-estеtik qimmati, tarbiyaviy maqsadi bilan tanishtirish va shu asarlarni mustaqil tushunib olish ko`nikmasini hosil qilish;

- bolalar uchun yaratilgan eng yaхshi asarlar haqidagi ma`lumotlarni kеngaytirish, barcha yoshdagi bolalarga mo`ljallangan asarlar ustida ishlay olish ko`nikmalarini singdirish;

- bolalar uchun yozilgan asarlarni mustaqil tahlil qilishga, uning axloqiy, estеtik tarbiya bеrishdagi o`rnini aniqlay olishga, kitoblarga annotatsiyalar yoza olish ko`nikmasiga ega bo`lish;

- asarlarni ifodali o`qish, ta`sirchan, qiziqarli qayta hikoyalay olish malakalarini oshirish;- хalq og`zaki ijodining rang-barang janrlaridan to`g`ri va asosli foydalana olish, o`zbеkona

axloqiy sifatlarini singdira olish, ravon fikrlay olish ko`nikmalarini singdirish.


- o`rganilayotgan asardagi yozuvchi yoki shoirning maqsadini, asarning bosh gòyasi, timsollariga хos хususiyatlarini;

- asar matnini sharhlashni, qismlarga bo`lib rеja tuzishni, timsollarga tavsifnoma bеra olishni, topib o`qish, tanlab o`qish, sharhlab o`qish turlaridan foydalana olishni; - ifodali o`qish, qayta hikoyalashni; - o`rganilayotgan asar qaysi yoshdagi bolaga mo`ljallanganligini, qanday tarbiyaviy ahamiyatga ega ekanligini mustaqil aniqlay olishni;

- asardagi ba`zi ko`rinishlarga, qahramonlarga oid ko`rgazmali qurollar ishlay olishni.

Fanning o`quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o`zaro bo`g`likligi,uslubiy jihatidan uzviyligi va ketma- ketligi

Bolalar adabiyoti fanini chuqur o`zlashtirish uchun adabiyot, ona tili o`qitish metodikasi, pedagogika, grafik tasvir, psixologiya kabi fanlarni egallagan bo`lishlari shart. Chunki bu fanlar mavzularni ochib berishda, qahramonlar ruhiy olamini tushunishda, o`rganilayotgan mavzuning ma`lum lavhalarini rang tasvir orqali ifodalashda yordam beradi.


Bugungi kunning asosiy talablaridan biri o`quvchilarni ma`naviy yuksak, aqlan barkamol, barcha bilimlardan xabardor, yetuk inson qilib tarbiyalashdan iboratdir. Bu borada so`z sanàti bo`lgan adabiyotning ta`siri kattadir. Bolalar adabiyoti o`quvchilarni hayotni to`g`ri anglashga, voqea-hodisalarga xolis yondasha olishga, dunyoqarashining shakllanishiga, so`z boyligining oshishiga ta`sir qilmay qolmaydi.

40

Shularni inobatga olib, davr talabi asosida zamonaviy axborot vositalari va pedagogik texnologiyalardan unumli foydalanish kerak bo`ladi.

Bolalar adabiyoti faniga ajratilgan mavzularni o`tishda internet ma`lumotlaridan tashqari pedagogik texnologiyaning quyidagi turlaridan foydalanish mumkin:

- xalq og`zaki ijodi, jahon xalq ertakchilarini o`rganishda sahnalashtirish, stol teatri, qo`gìrchoq teatri, diafilm, multfilmlardan keng foydalanish mumkin.

- mumtoz adabiyot va o`zbek bolalar adabiyotining namoyondalari asarlarini o`rganishda munozara, bahs, charxpalak, bumerang, yelpigìch usullaridan foydalaniladi.

- asar qahramonlarida xos xislatlarni ochishda tarmoqlash, ikki qahramonni bir-biriga qiyoslash usullari mosdir.

- Monologik, dialogik nutq asosida asar matni ustida ishlash o`quvchining nutq boyligini, madaniyatini oshiradi, dunyoqarashini kengaytiradi.Zamonaviy axborot vositalaridan, yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish o`quvchini izlanishga, ijodkorlikka, mustaqil fikrlashga o`rgatadi.

Asosiy qism1-mavzu. Bolalar adabiyoti umumiy adabiyotning ajralmas bir sohasi ekanligi

Uning o`ziga xos xususiyatlari, kattalar adabiyotidan farqi, yosh avlodning gòyaviy – estetik qiyofasini shakllantirishdagi o`rni. Bolalar adabiyotining ona tili o`qitish metodikasi, pedagogika, psixologiya fanlari bilan bog`liqligi. Bolalar adabiyotining tur va janrlari haqida.

2-mavzu. Bolalar adabiyoti va bolalar kitobхonligi. Xalq og`zaki ijodida kichik janrdagi asarlar

Bolalar kitobxonligida xalq og`zaki ijodining o`rni. Xalq og`zaki ijodining kichik janrlari: maqol, topishmoq, tez aytish, o`yin qo`shiqlari haqida ma`lumot.

Amaliy ish. Xalq og`zaki ijodi kichik janrlarining matni ustida ishlash yo`llari. Diksiya, temp, ritm haqida ma`lumot.

3-mavzu. O`zbek xalq ertaklari

Ertak haqida ma`lumot. Ertak va uning mavzu jihatdan turlari. Ertaklarning xalq hayoti, tarixi, bosib o`tgan hayot yo`li, urf –odatlari bilan bog`liqligi. Xalq ertaklari tuzilishining anànaviy usullari: ertakning boshlanishi, qaytarilishi, ertakning tamomlanishi.

Ertakni ifodali o`qish yo`llari. “Urto`qmoq” ertagi, timsollari. “Egri va To`g`ri” ertagining matni ustida ishlash.“Zumrad va Qimmat” ertagida kishilar hayoti, ularning tabiatga, atrofdagilarga munosabati,

orzu-umidlarining ifodalanishi.Amaliy ish. Boshlangìch sinflarning “O`qish kitobi” ga kirgan ertaklar matni ustida

ishlash, ifodali qayta hikoyalash mashqlari. Ertakdagi anànaviy muqaddima va xotimani ifodali o`qishda o`ziga xos ohang, temp, ritmni qo`llash yo`llarini o`rgatish, ertaklarga rasm chizish, stol teatrlari yasash, niqoblar tayyorlash.

4-mavzu. Chеt el хalq ertakchilari

Chet el xalq ertakchilari haqida ma`lumot. Sh.Perro ijodi. “Qizil qalpoqcha” ertagi. “Etik kiygan mushuk” ertagi timsollari. Ertaklarning matni ustida ishlash, qayta hikoyalash, qismlarga bo`lib ifodali o`qish mashqlari.

41

Aka – uka Grimmlar ijodi. “Bir xurmacha shavla”, “Tulki bilan gòzlar” ertaklarida ko`tarilgan gòyalar. “Qo`li gul qiz”, “Mitti odamchalar” ertagi timsollari. Ertakni sahnalashtirish, amaliyotga bog`lash, tarbiyaviy maqsadni yoritish yo`llarini o`rgatish.

X.K.Andersen ijodi. “Dyumchaxon” ertagi, timsollari. “Irkit o`rdakcha” ertagining matni ustida ishlash.

Amaliy ish. Ertaklar matni ustida ishlash, ifodali qayta hikoyalash mashqlari. Ertakdagi anànaviy muqaddima va xotimani ifodali o`qishda o`ziga xos ohang, temp, ritmni qo`llash yo`llarini o`rgatish, ertaklarga rasm chizish, stol teatrlari yasash, niqoblar tayyorlash.

5-mavzu. X-XVII asrdagi bolalar kitobхonligiA.Navoiy ijodidan bolalar kitobхonligida foydalanish

X – XVII asrdagi bolalar kitobxonligi haqida umumiy ma`lumot. A.Navoiy ijodidan bolalar kitobxonligida foydalanish yo`llari. “Hayrat ul -abror”

dostonidagi maqolot va hikoyatlardan bolalar tarbiyasida foydalanish yo`llari. “Sher bilan durroj”, “Hotami Toyi”, “Kabutar” hikoyatlarining matni ustida ishlash.

A.Navoiyning falsafiy – ma`rifiy qarashlari: ilm – ma`rifat, ota – ona, ustoz oldidagi burch to`g`risidagi hikmatli so`zlari ustida ishlash.

Amaliy ish. A.Navoiyning boshlangìch sinflarning “O`qish kitobi” ga kirgan hikmatli so`zlari, hikoyatlarining matni ustida ishlash, tahlil qilish, bolalarga tushuntirish yo`llarini o`rgatish.

6-mavzu. XVII-XIX asr o`rtalarigacha bo`lgan davrdagi o`zbеk bolalar adabiyoti. Gulxaniy hayoti va ijodi

XVII – XIX asr o`rtalarigacha bo`lgan o`zbek bolalar kitobxonligi haqida ma`lumot. Gulxaniy ijodidan bolalar kitobxonligida foydalanish.

Masal janri haqida ma`lumot. Masal o`qish sanàti: o`zini erkin tutish, masaldagi bir timsoldan ikkinchisiga tez o`tish va majoziy timsollar qiyofasiga kirib o`qish, urgù, temp, ritmlarga rioya qilish mashqlari.

“Zarbulmasal” asaridagi maqollar ustida ishlash. “Maymun bilan najjor” masali.“Tuya bilan bo`taloq”, “Toshbaqa bilan chayon” masallarining ta`lim – tarbiyaviy

ahamiyati.

7-mavzu. O`zbеk bolalar adabiyotining ilk namoyondalari

O`zbek bolalar adabiyotining taraqqiyot bosqichi, maqsadi, vazifasi. Bolalar adabiyotining tarbiyaviy ahamiyati.

A.Avloniy

A.Avloniy ijodi, pedagogik faoliyati, darsliklari.“Birinchi muallim”, “Ikkinchi muallim” kitoblari. Kitoblardagi ilm – ma`rifatni targìb

qiluvchi asarlarining tahlili, ta`limiy – tarbiyaviy ahamiyati.“Yaxshilik yerda qolmas”, “To`g`rilik”, “Yomonlik jazosi” hikoyalarida ko`tarilgan asosiy

gòyalar, timsollari.“Aqlli bog`bon”, “Maqtanchoq gòz”, “Ilmsizlik balosi” hikoyalarida halollik,

mehnatsevarlik, ilmga da`vat, insonparvarlik gòyalarining yoritilishi.“Turkiy guliston yoxud axloq” kitobi. Undagi tarbiya, axloq, xulq haqidagi yozuvchining

falsafiy qarashlarini o`rganish.

42

Hamza

Hamzaning bolalar adabiyotiga qo`shgan hissasi, pedagogik faoliyati. “O`qish kitobi”, “Yengil adabiyot”, “Qiroat kitobi” kabi darsliklari haqida ma`lumot.

Ma`rifiy mavzudagi asarlari: “O`qi”, “Kitob”, “Qalam” she`rlarining tahlili.Axloqiy mavzudagi asarlari: “Hikoya”, “To`g`ri so`z bola”, “Ota nasihatining natijasi”,

“Ibrat” she`rlarida ko`tarilgan gòyalar, ularning tarbiyaviy ahamiyati.

Gàfur Gùlom

G`.Gùlomning bolalar adabiyotiga qo`shgan hissasi. “O`ylashni o`rganamiz” she`rida topqirlik, fidoiylik, ota – ona oldidagi burchni bajarish gòyalarining yoritilishi.

“Ahmad yomon bola emas-ku, ammo…”, “Nortojining kurak tishi” she`rlarida ozodalik, mehnatsevarlik masalalarining tasviri.

“Shum bola” asari, timsollari.Oybek

Oybekning bolalar adabiyotiga qo`shgan hissasi. “Ahmadjon bog`bon” she`ri.“Alisherning yoshligi” qissasi, timsollari. Asarda xalqimizning boy axloqiy, ma`rifiy,

tarbiyaviy qarashlarining aks ettirilishi.

Uygùn

Uygùnning tabiat mavzusidagi she`rlarida tabiatni his qilish, asrash, uning go`zalligini tushunish, vatanparvarlik gòyalarining yoritilishi.

“Bahor”, “Kuz qo`shiqlari”, “Yolgònchi cho`pon” she`rlarining tahlili.

Hamid Olimjon

H.Olimjon ijodida vatanparvarlik mavzusining yoritilishi. “Vatan”, “Hulkarning she`ri”. “Bolalik”, “Samolyot” she`rlarida quvnoq bolalikning ulug`lanishi.

8-mavzu. O`zbеk bolalar adabiyotining taraqqiyot bosqichi

Sulton Jo`ra

S. Jo`ra – bolalar shoiri. “Mamatning kechirmishi”, “Qarzdor” she`rlarida bolalarni o`z ustida ishlashga, topshiriqlarni o`z vaqtida bajarishga o`rgatish gòyasining berilishi.

“Tinish belgilarining majlisi”, “Harflar paradi” she`rlarida bolalarni savodxonlikka, chiroyli yozishga, o`z kuchiga ishonishga chaqiriq ruhining tasviri.

Amaliy ish. Asarlarning matni ustida ishlash.

Zafar Diyor

Z.Diyor – bolalar shoiri. “Suv bilan suhbat”, “Binafsha” she`rlarida bolalarni tabiat bilan do`stlashishga, asrashga o`rgatish gòyasining berilishi.

“To`p”, “Qanotli do`stlar”, “Kapalak” she`rlarining tahlili. She`rlarining matni ustida ishlash.

43

Quddus Muhammadiy

Q.Muhammadiy – bolalar shoiri. “O`quvchilarning 20 qoidasi” she`rida maktab, jamoat joylarida bolalarning o`zini tutish qoidasi bilan tanishtirish masalasining tasviri.

“Qoravoyning shu ishi to`g`rimi?”, “Dum” she`rlarida axloqiy – ma`rifiy masalalarning yoritilishi.

“Odam - olam” qo`shigì kitobiga kirgan she`rlarining matni ustida ishlash.Shukur Sa`dulla

Sh.Sa`dulla – bolalar shoiri. “Anqov” she`rida chaqqonlik, ota – ona o`gitlariga quloq tutish gòyalarining talqin etilishi.

“To`rt fasl”, “Och bo`ri, sho`r qo`zi va qirchangì” she`rlarida sezgirlik, topqirlik, mehnatsevarlik xislatlarining singdirilishi.

Asarlarning matni ustida ishlash.

Ilyos Muslim

I.Muslim – bolalar shoiri. “Do`stlik”, “Sening sovgàng” she`rlarining tahlili. “Oyxon va Rayhon” she`rida mehnatsevarlik gòyasining berilishi.

Po`lat Mo`min

P.Mo`min – bolalar shoiri. “Oftob ham yaxshi, odob ham yaxshi” she`rining tahlili. “Vatanim”, “Mehribon oyijon” she`rlarida vatanparvarlik, mehr – oqibatli bo`lish gòyalarining talqini.

She`rlarning matni ustida ishlash.

Qudrat Hikmat

Q.Hikmat – bolalar shoiri. “Buvimning deganlari”, “Uch o`rtoqning sovgàsi”, “Olmaning arzi”, “Alisher va kitob” she`rlarida jamoat mulkini asrash, tabiatni sevish, ardoqlash, axloq – odob qoidalariga rioya qilish masalalarining tasviri.

Xudoyberdi To`xtaboyev

X.To`xtaboyev ijodiy yo`li. “Sariq devni minib” asari, timsollari.Hikoyalarining matni ustida ishlash.

9-mavzu: Latif Mahmudov

L.Mahmudov ijodiy yo`li. “Nok” hikoyasida ona zaminga muhabbat, fidoyilik, sadoqat, insoniylik gòyalarining talqin etilishi.

Farhod Musajonov

F.Musajonovning ijodiy yo`li. “Sovgà” hikoyasida mehr-oqibat, bag`ri kenglik, do`stlik gòyalarining targìb etilishi. “Yaxshilik” hikoyasida keksalarni ulug`lash, ularga yordam, e`tibor berish xislatlarining yoritilishi. Bolalar hayotidan olingan mavzularda kichik hikoyalar tuzish.

44

Anvar Obidjon

A.Obidjonning ijodiy yo`li. “Eh, mazza ekan” kitobiga kirgan she`rlarining tahlili.

Tursunboy Adashboyev

T.Adashboyevning ijodiy yo`li. She`rlarida ko`tarilgan asosiy masalalar. Amaliy ish. Asarlarning matni ustida ishlash.

10-mavzu. Istiqlol davridagi bolalar adabiyoti (XX asr oxiri XXI asr boshi) Hamza Imomberdiyev, Kavsar Turdiyeva va boshqalar.

Istiqlol davrida bolalar uchun ijod qilayotgan shoir va shoiralar, yozuvchi va adiblarning ijodiy faoliyati haqida umumiy sharhlov ma`ruzasi orqali asarlardagi g`oyalar ochib beriladi.

Hamza Imomberdiyev, Kavsar Turdiyevalarning asarlari matni ustida ishlash.

11-mavzu. Test sinovlari va ijodiy ishlarBolalar adabiyoti fani bo`yicha amaliy mashg`ulotlar va mustaqil ishlarni tashkil etish

bo`yicha ko`rsatmalar

Bolalar adabiyoti fani bo`yicha amaliy ishlar har bir mavzu yakunida tavsiya etildi. O`qituvchi talabalar bilim saviyasi va o`qitish shart – sharoitlaridan kelib chiqib, bu ishlarni tashkil etadi. Amaliy ishlarni tashkil etishda o`quvchilarga oldindan mavzular tavsiya etiladi, reja berish maqsadga muvofiq. Har bir o`tkazilgan amaliy ish albatta tekshirilishi va baholanishi lozim. Amaliy ishlarni tashkil etish o`quvchilarning mustaqil ishlarining davomi bo`lishi kerak.

Namunaviy mavzular rеjasi


Umumiy yuklama soat

Ham

mas

i

Darslar turi bo`yicha soatlar taqsimoti (Auditoriya yuklamasi)

Mus

taqi

l ish

Jam

i

Naz

ariy

Am

aliy

Lab

orat

o-ri

ya

ishi

Sem

inar

Kur

s ish

i (lo

yiha

si)

1 1-mavzu. Bolalar adabiyoti umumiy adabiyotning ajralmas bir sohasi ekanligi.

3 2 2 1

2-mavzu. Bolalar adabiyoti va bolalar kitobхonligi. Xalq og`zaki ijodida kichik janrdagi asarlar.

2 3-mavzu. O`zbek xalq ertaklari. 6 4 2 2 2

3 4-mavzu. Chеt el хalq ertakchilari. Sh.Pеrro ijodi., Aka-uka Grimmlar ijodi., Х.K.Andеrsеn ijodi.

6 4 2 2 2

4 5-mavzu. X-XVII asrdagi bolalar kitobхonligi. A.Navoiy ijodidan

9 6 4 2 3

45

bolalar kitobхonligida foydalanish

5 6-mavzu. XVII-XIX asr o`rtalari-gacha bo`lgan davrdagi o`zbеk bolalar adabiyoti. Gulxaniy hayoti va ijodi.

9 6 2 2 3

6 7-mavzu. O`zbеk bolalar adabiyotining ilk nomoyondalari A.Avloniy, Hamza, G`.Gùlom, Oybеk, Uygùn, H.Olimjon ijod yo`llari.

22 16 8 10 6

7 8-mavzu. O`zbеk bolalar adabiyotining taraqqiyot bosqichi S.Jo`ra, Z.Diyor, Q. Muhammadiy, Sh. Sa`dulla, I.Muslim, P.Mo`min, Q.Hikmat, H.To`xtaboyеv ijod yo`llari.

37 26 8 18 11

8 9-mavzu. L.Maxmudov, F.Musajonov, A.Obidjon, T.Adashboyev.

15 10 4 6 5

9 10-mavzu. Istiqlol davridagi bolalar adabiyoti (XX asr oxiri XXI asr boshi) Hamza Imomberdiyev, Kavsar Turdiyeva va boshqalar.

3 2 2 1

10 11-mavzu. Test sinovlari va ijodiy ishlar.

4 4 4

Jami: 114 80 34 46 - - - 34


Bolalar adabiyoti fani bo`yicha o`tkaziladigan amaliy mashgùlotlar uchun o`quv qurollari, darsliklar, qo`shimcha adabiyotlar, ommaviy axborot vositalari kerak.




1. M.Jumaboyеv. Bolalar adabiyoti darslik-majmua. – T.: 1998.2. Q.Muhammadiy. Odam – olam qo`shigì. – T.: Gàfur Gùlom, 1994.3. P.Mo`min. Oftob ham yaxshi, odob ham yaxshi. – T.: Sharq, 2005.4. I.Muslim. Tanlangan asarlar. – T.: Sharq, 2004.5. H.To`xtaboyеv. Sariq dеvni minib, Shirin qovunlar mamlakatida, Mungli ko`zlar, Qasoskorning oltin boshi. – T.: O`qituvchi, 1998. 6. M.Jumaboyev Bolalar adabiyoti darslik-T.: O`qituvchi, 20087. M.Jumaboyev Bolalar adabiyoti darslik-T.: O`qituvchi, 20098. M.Jumaboyev Bolalar adabiyoti darslik – T.: O`qituvchi, 2011

46

Foydalanishga tavsiya etilgan internet tarmog’i

1. http://ziyonet.uz/uzc/library/view/allibs/libid/100900/offset/30 Uchar gilamcha ; Uch tulki. Fil bilan xo’roz ; Tuzoq ; Tulki va chiyabo’ri; Uch so’m pul (hikoya); Uloq (hikoya)

2. http://new.ziyonet.uz/uzc/library/libid/100000 Alla3. http://new.ziyonet.uz/uzc/library/libid/100000/offset\90 Ismatulla Mamanov “Otamdan

qolgan o’gitlar” ; Ҳамид Олимжон Шеърлар ; Ойбек Шеърлар4. http :// new . ziyonet . uz / uzc / library / libid /100000 / offset /120 Ғофур Ғулом Шеърлар; Тоҳир

Малик “Алвидо …Болалик”5. http://new.ziyonet.uz/uzc/library/libid/100000/offset/150 Хudoyberdi TO’XTABOYEV

“hassa” 6. http://new.ziyonet.uz/uzc/library/libid/100000/offset/180 Xurshid Davron “Bibixonim

qissasi”7. http://new.ziyonet.uz/uzc/library/libid/100000/offset/330 Dangasa ayiqcha. Bolalar uchun

audio hikoya; Ayyor tulki, Bolalalr uchun audio hikoya.8. http://new.ziyonet.uz/uzc/library/libid/100000/offset/270 Alisher Navoiy “Muhokamat ul-

lug’atayn”9. http://kitob.uz/view_cat.php?cat=20 IBN SINO VA KITOBLAR (rivoyat); NON HIDI

(rivoyat)10. http://www.ziyonet.uz/ru/library/searchby/libry/search_query/lug/submit/ Излаш / libid/

70000/offset/30 Bolalar adabiyoti va folklor (darslik)

47

http://www.ziyonet.uz/ru/library/searchby/libry/search_query/lug/submit/%D0%98%D0%B7%D0%BB%D0%B0%D1%88/libid/70000/offset/30

http://www.ziyonet.uz/ru/library/searchby/libry/search_query/lug/submit/%D0%98%D0%B7%D0%BB%D0%B0%D1%88/libid/70000/offset/30

http://kitob.uz/view_cat.php?cat=20

http://new.ziyonet.uz/uzc/library/libid/100000/offset/270





http://new.ziyonet.uz/uzc/library/libid/100000/offset%5C90

http://new.ziyonet.uz/uzc/library/libid/100000

http://ziyonet.uz/uzc/library/view/allibs/libid/100900/offset/30




Ro’yxatga olindi

№ KMD 3141601-2.07

2012 yil 15 август



buyrug’i bilan tasdiqlangan

ONA TILI VA UNI O`QITISH METODIKASI


48

Fan dasturi Oliy va o`rta maxsus, kasb-hunar ta`limi tayyorlov yo`nalishlari bo`yicha Muvofiqlashtiruvchi kengashning 2012-yil 24-iyuldagi 3-sonli majlis bayonnomasi bilan ma`qullangan.


Tuzuvchi: B.Sulaymonova – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi.

M.Jo`rayeva – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi.

49

UQTIRISH XATI

Mazkur dastur Pedagogika kollejlarining “Boshlangìch ta’lim” yo`nalishlaridagi guruhlar uchun tuzildi.

Ushbu dasturda ona tili va uni o`qitish metodikasi fanlarining eng asosiy bo`limlari qamrab olingan.

Tilshunoslikning fonetika, leksikologiya, morfemika, morfologiya, sintaksis kabi bo`limlaridagi mavzular boshlangìch sinfda o`qitiladigan mavzularga bog`lab berilgan.

Dasturda umumta’lim maktablarining 9-sinfini bitirib kelgan o`quvchilarning ona tili fanidan yuqorida ta’kidlab ko`rsatilgan bo`limlar bo`yicha egallagan bilim va ko`nikmalari amaliy tarzda yanada chuqurroq takomillashtirish ko`zda tutilgan.

Dasturda boshlangìch ta’lim yo`nalishida KUGda mashgùlotlarni to`g`ri tashkil etishda hamda o`quvchilarni alifbe, yozuv, o`qish va ona tili fanlari bo`yicha olgan bilimlarini mustahkamlash, mashqlarni to`g`ri bajartirish, to`laqonli o`qish ko`nikmalarini rivojlantirirsh yo`llariga e’tibor qaratildi.

Ona tili o`qitish metodikasi fanidan xat-savod o`rgatish metodikasi, o`qish va nutq o`stirish metodikasi, grammatika va imlo metodikasi, bolalarning og`zaki va yozma nutqlarini o`stirish metodikasi bo`limlari yuzasidan eng zarur va asosiy mavzular dasturga kiritilgan.

Dasturda ona tili va uni o`qitish metodikasi fanlari bitta fan sifatida uzviy bog`liqlikda berilgan.

Tuzuvchilar: B.A.Sulaymonova

M.A.Jo`rayeva

50

Kirish

Mazkur dastur Pedagogika kollejlarining “Boshlangìch ta’lim” yo`nalishidagi guruh o`quvchilariga mo`ljallangan.

Dastur ona tili va uni o`qitish metodikasi fanlarining eng asosiy bo`limlarini qamrab olgan.Tilshunoslikning fonetika, leksikologiya, orfoepiya, grafika va orfografiya, morfemika,

morfologiya, sintaksis kabi bo`limlari yuzasidan o`quvchilar egallashi lozim bo`lgan nazariy va amaliy mavzular kiritilgan.

Ona tili o`qitish metodikasi fanidan ham uning barcha: xat-savod o`rgatish metodikasi, o`qish va nutq o`stirish metodikasi, grammatika va imlo o`rgatish metodikasi, o`quvchilarning og`zaki va yozma nutqlarini o`stirish metodikasi bo`limlari bo`yicha nazariy, amaliy va seminar mashgùlotlari uchun eng zarur va asosiy mavzular dasturda o`z ifodasini topgan. 1989-yil 21-oktabrda O`zbekiston Respublikasining “Davlat tili haqidagi qonun”i qabul qilindi. Bu qonunning qabul qilinishi ona tili fanini batamom yangicha va samarali o`qitishni taqozo etadi. Kollejni bitirgan yoshlardan ijtimoiy hayotning turli sohalarida o`zbek tilidan erkin va savodli foydalana olishlari talab etiladi.

Ona tili darslarida o`quvchilarni mustaqil va ijodiy fikrlashga o`rgatish talab etiladi. Shuningdek, nutq sharoitiga mos ravishda fikrni og`zaki va yozma shakllarda to`g`ri, ravon, savodli ifodalash ko`nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish asosiy maqsaddir.

Pedagogika kollejlarida o`quvchilarga tilshunoslik fanining deyarli barcha bo`limlari yuzasidan bilim beriladi. Maktabda olgan bilimlari chuqurlashtiriladi va kengaytiriladi.

Ma`lumki, ona tili o`qitish metodikasi pedagogik fanlar qatorida turadi. Bu fan kollej o`quvchilarini kichik maktab yoshidagi bolalarni o`qitish va kuni uzaytirilgan guruhlarda o`z faoliyatlarini olib borishlari uchun eng zarur bo`lgan bilim va ko`nikmalar bilan qurollantiradi. Ona tili o`qitish metodikasi kursini puxta o`zlashtirish nazariy materiallarni bilish bilan birga o`quvchilarning pedagogik amaliyoti davrida va kollejni bitirganidan so`ng ish faoliyatida ko`nikma sifatida xizmat qiladi. Metodikani nazariy o`rganish va pedagogik amaliyotni o`tkazish bir – birini o`zaro boyitadi, nazariy bilim bilan amaliyotning bog`lanishini ta`minlaydi.

Kollejda o`quvchilar ona tili fanidan quyidagi: tilning qurilishi va asosiy til birliklari; tovush va fonema; nutq tovushlari: unli va undosh tovushlar, ularning tasnifi; bo`gìn va uning turlari; urgù va uning turlari; alifbo; orfoepiya haqida ma`lumot; o`zbek grafikasi va orfografiyasi; asos va qo`shimchalar; so`zni tarkibiy qismlarga ajratish; so`z turkumlari: ot, sifat, son, fe`l, olmosh kabi so`z turkumlarining o`ziga xos grammatik

xususiyatlari haqidagi maktabda olgan bilimlarini kengaytirish va umumlashtirish; sintaksis: gap, gapning ifoda maqsadiga ko`ra turlari; gapda so`zlarning bog`lanishi: so`z birikmasi va ularning turlari; gap bo`laklari: bosh va ikkinchi darajali bo`laklar; gapning uyushiq bo`laklari; undalma haqidagi bilim va ko`nikmalarga ega bo`lishlari zarur.

Ona tili o`qitish metodikasi fanidan esa, avvalombor, bu fanning mohiyati, ahamiyati, boshlangìch siniflarda o`quvchilarga bilim berishdagi tutgan o`rnini tushuntirgan holda quyidagi bilimlarni:

- ona tili o`qitish metodikasining fani, maqsad va vazifalari; - savod o`rgatish metodikasi; - analiz- sintez tovush metodi va analitik – sintetik mashiqlarni o`tkaza olish;

51

- alifbo darslari va ularni tashkil etish; - yozuv darslari va ularni tashkil etish; - husnixatga o`rgatish; - sinfda va sinfdan tashqari o`qish metodikasi: to`laqonli o`qish malakasining sifatlari; - to`g`ri, tez, ongli, ifodali o`qishga o`rgatish; - badiiy asar tahlili jarayonini o`rgatish ; - turli janrdagi: ertak, hikoya, masal, she’r, topishmoq, tez aytish, maqollar ustida ishlash

yo`llari; - matn ustida ish turlarini bajara olish; - o`qish darslarini tashkil eta olish; - fonetika, grammatika, so`z yasalishini o`rgatish metodikasi; - ona tilini o`rgatishning maqsad va vazifalari; - tilshunoslikka oid atamalarning, grammatik tushunchalar ustida ishlash yo`llari;- fonetik bilimlarni o`tish; - morfemik va morfologik bilimlarni o`tish yo`llari; - sintaktik bilimlarni o`tish; - imloviy sezgirlikni shakllantirish yo`llari va orfografik mashq turlari; - ona tili darslarini tashkil etish; - o`quvchilarning og`zaki va yozma bog`lanishli nutqlarini o`stirish metodikasi; - insho va bayon yozishga o`rgatish; - o`quvchilar nutqida uchraydigan xatolar va ularni bartaraf qilish yo`llari; - nutq o`stirishga oid darslarni tashkil etishni bilishlari kerak.

Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalardan

foydalanish bo‘yicha tavsiyalar

Hozirgi kunda ta`lim jarayonida interaktiv metodlar, innovatsion texnologiya hamda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalarni o‘quv jarayonida qo‘llashga bo‘lgan qiziqish, talab, e`tibor kundan kunga kuchayib bormoqda.Bu esa o‘quvchilarni egallayotgan bilimlarini o‘zlari qidirib topishlariga, mustaqil o‘rganib, tahlil qilishlariga, hatto xulosalarni ham o‘zlari keltirib chiqarishlariga o‘rgatadi. Malakali kasb egalarini tayyorlashda zamonaviy o‘qitish metodlari pedagogik texnologiyalarning o‘rni va roli katta.

Ona tili va uni o‘qitish metodikasi predmetida ikki yo‘nalish: ona tiliga oid bilimlarni egallash va uni o‘qitish metodikasi yotadi. Kollejga kelgan o‘quvchilar tilga oid bilimlarning barcha bo‘limlarini umumta’lim maktab dasturiga asosan egallab, o‘rganib keladilar. Shuning uchun ham ularni mustaqil izlanishga, olgan bilimlarini eslashga, xulosa chiqarishga yo‘naltirish maqsadida yangi pedagogik texnologiyalardan unumli foydalanish o‘rinlidir.

Ona tiliga oid bilimlarni o‘rganishga ayrim tavsiyalar:- o‘zlashtirilishi nisbatan qiyin, murakkab hisoblangan ba’zi grammatik mavzular

o‘qituvchining ma’ruzasi bilan tushuntiriladi. Bunda u mavzuga oid turli ko‘rgazmali jadvallar, o‘qitishning texnik vositasi - kodoskop, slaydlar, multimediya va kompyuter dasturlaridan foydalanishi mumkin;

-darslarni o‘tishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar namunalaridan tavsiyalar:

* “Bumerang” texnologiyasida fonetika, so z tarkibi, grammatikaga oid bilimlarni

mustaqil, chuqur va yaxlit holatda o‘rganish, kichik guruhlarda ishlash, mashg‘ulot davomida o‘quvchilarning turli topshiriqlarni bajarishiga imkoniyat yaratadi;

* “Tarmoqlar” (“Klaster”) metodi, ayniqsa, so‘z turkumlarining grammatik belgilarini ketma-ketlik bilan uzviy bog‘lagan holda tarmoqlashlariga o‘rgatadi;

* “Blits-o‘yin” texnologiyasidan esa amaliy mashg‘ulotlarda, ya’ni fonetik, morfologik, sintaktik tahlillarni o‘tkazishda foydalanish maqsadga muvofiq;

52

* “Tushunchalar tahlili” texnologiyasida esa maktabda o‘rgangan ayrim grammatik tushuncha-atamalarni tahlil qiladilar, izlanadilar;

*”3x4”, “Aqliy hujum” texnologiyalari ham o‘quvchilarni kichik guruhlarda g‘oyalarni tahlil qilib xilosa chiqara olish, ta’rif bera olishga qaratilgan. Masalan: sintaktik bilimlar: so‘z birikmasi, gap, gap bo‘laklari mavzulari ustida ishlaganda va boshqalar.

Ona tili o‘qitish metodikasida:-bunda ona tiliga oid bilimlarni o‘tish metodikasi bo‘lgani uchun o‘quvchilarga mavzularni

tushuntirishda multimediyali darslar qo‘l keladi. Masalan: 3-4-sinflarda so‘z tarkibi mavzusini o‘tishda undan foydalanish o‘rinli;

-“Yelpig‘ich”, “Charxpalak” texnologiyalarida ma’lum bo‘lim yuzasidan beriladigan bilimlarning mohiyatini ochishda foydalansa b‘ladi.

- “Muloqot” treningida ma’lum mavzular yuzasidan kichik guruhlarga bo`lingan o`quvchilar orasida o‘z bilimlarini himoya qiladilar, xulosa chiqaradilar;

-FSMU texnologiyasidan metodika darslarida o‘tkaziladigan seminarlarda,biror bo‘lim o‘rganib bo‘ lingandan shu texnologiyani qo`llash mumkin va boshqalar...

1-mavzu Kirish. Tilning muhim ijtimoiy hodisa, aloqa, aralashuv, fikrlashuv quroli ekanligi.

Hozirgi o`zbek adabiy tili o`zbek milliy tilining ishlangan, sayqallangan va tartibga solingan oliy shakli ekanligi. O`zbek adabiy tilning og`zaki va yozma shakllari. O`zbek adabiy tilini o`rganishning ahamiyati.

O`zbek tili kursining bo`limlari. Ona tili o`qitish metodikasi fani, maqsadi va vazifalari, tarkibiy qismlari.

2-mavzu Fonetika. Grafika

Tilning qurilishi. Fonetika. Tovush va uning turlari, bo`gìn. Grafikaning harf bilan tovush orasidagi munosabatlarni ifodalovchi qoidalar tartibi, ayni

paytda yozuv tartibi ekanligi. O`zbek yozuvi haqida. O`zbek alifbosining tarkibi. Tovushlar va harflar. O`zbek tilining unli va undosh shakllarini

ifodalovchi harflar.

3-mavzu Savod o`rgatish metodikasi. Savod o`rgatishning maqsad va vazifalari. Savod o`rgatish tarixidan. Savod o`rgatishda hozirgi zamon analitik- sintetik tovush metodiga tavsifnoma. O`qitishning

(savod o`rgatishning) asosi – tovush, o`qish birligi - bo`gìn, jonli nutqqa suyanish. O`quvchilarga va ularning bilim saviyasiga yakka yondashish. Savod o`rgatish davrlari: tayyorgarlik davri, alifbe harfiy davr, alifbedan keyingi davr. Har bir davrning o`ziga xos xususiyatlari.

Alifbe harfiy davr – savod o`rgatishning asosiy davri ekanligi. Tovushlarni tanishtirish bo`yicha ish usullari. Harflarni esda qoldirish bo`yicha mashqlar.

Alifbe davrida o`qish texnikasi ustida ishlash. Savod o`rgatishning asosiy davri o`rtalarida topib o`qitishga o`rgatish. Bu davrda o`quvchilarning bilim, ko`nikma va malakalarini tekshirish usullari.

KUGda alifbe darslari bo`yicha mashgùlotlar tashkil etish. Yozuvga o`rgatish. Eng dastlabki yozuv darslarining vazifalari. Harflarni yozish malakalarini egallashda bolalar duch keladigan qiyinchiliklar. Bu qiyinchiliklarni bartaraf qiluvchi ish usullari. Yozuvga o`rgatishda o`quvchilarga differensial va yakkama – yakka yondashish. Yozuv mashqlarini bajartirish yo`llari. O`quvchilar ishini tekshirish.

Yozuvga o`rgatishga bo`lgan gigiyenik sharoitlar.

53

1 – seminarMavzu: KUGda o`quvchilarni bo`gìnlab va sidirgà o`qishga o`rgatishda harf kassalari va

bo`gìn kartochkalaridan foydalanish yo`llari.

4-mavzu Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarda husnixat malakalarini shakllantirish

Chiroyli yozuvga o`rgatishning maqsad, vazifa va qoidalari. Grafik yozuv malakalarini hosi qilish usullari va uni shakllantirishning ruhiy – fiziologik

tomonlari. Yozuvda husnixat malakalarini hosil qilish usullari va uni shakllantirish. Husnixat va

savodxonlikning bir – biri bilan bog`liqligi. I – IV sinf dasturi bo`yicha husnixat darslari. Chiroyli yozuv malakalarini hosil qilishdagi

kamchiliklar va ularni to`g`rilash yo`llari, husnixat mashgùlotlarida qo`llaniladigan ko`rgazmali qurollar.

Kichik va bosh harflar guruhlari. Bosh va kichik harflar unsurlarini va o`zini ikki va bir chiziqli daftarlarga yozish, harfni harflarga tutashtirish.

So`z, gap, matnlarni husnixat qoidalariga rioya qilgan holda yozish.

1 – amaliy mashgùlot

1. Umumiy o`rta ta`lim DTS (Davlat ta`lim standarti)ning “Savod o`rgatish va nutq o`stirish” va “Husnixat”ga oid qismining tuzilishini o`rganish va tahlil qilish.

2. Savod o`rgatish uchun mo`ljallangan o`quv materiali tahlili. 3. Dasturdan o`zib o`qitish uchun didaktik materiallar tayyorlash. 4. Bilimlarni hisobga olib o`qitishni uyushtirish uchun mashq turlarini yigìsh.

5-mavzu Sinfda va sinfdan tashqari o`qish metodikasi

Sinfda o`qish darslarining vazifalari: bolalar adabiyoti vositasida axloqiy va estetik tomonlardan tarbiyalangan, layoqatli shaxsni yetishtirish, ularning atrof – muhit haqidagi tasavvurlarini shakllantirish, o`qish malakalarini mustahkamlash va mukammallashtirish.

I – IV sinf dasturi o`qish bo`limining mazmuni. O`qish jarayonida beriladigan bilim, ko`nikma va malakalar tartibi. To`laqonli o`qish malakasining sifatini hosil qilish usullari. O`quvchilar o`qishidagi xatolar oldini olish va ularni to‘g`rilash. Xatolarning sabablari va tuzatish usullari. Badiiy asar tahlili jarayoni. Matn ustida ishlash turlari: tanlab o`qish, savolga javob berish va savol tuzishga o`rgatish, qayta hikoyalash va uning turlari, matnga reja tuzish va uni tasvirlash. Tasvirlash turlari: matn uchun berilgan rasmlarni matn mazmuni bilan qiyoslash, grafik (chiziqlar bilan) aks ettirish, so`z bilan tasvirlash, diafilmlar ishlash. O`quvchilarga matnni qismlarga bo`lish, unga reja tuzish ishlarini o`rgatishning izchilligi. Rasmli va mantiqiy rejalar tuzish, qismlarga ajratilgan matnga sarlavhalar topish. Qayta hikoyalash turlari: to`liq, tanlab, qisqartirib va ijodiy. O`qishdan uy vazifalar. Uy vazifalarning turli – tumanligi, imkoniyatrlari. Ularni tayyorlatish yo`llari. O`qiladigan asarning turli janrda ekanligi: hikoya, masal, lirik sheʼr, ilmiy-ommabop maqola, qisqartirib olingan parchalar, ertak, dostondan parchalar, latifa, hadislar va iboralar ustida ishlash yo`llari. KUGda turli janrlarni o`qitish yo`llari. O`quvchilar bilim, ko`nikma va malakalarini hisobga olish.

54

Sinfdan tashqari o`qish darslari. Ularni tashkil qilish va unga tayyorgarlik ko`rish usullari. Bolalar o`qishining mustaqilligi, ularning boshlangìch maktabdagi ta’limiy, tarbiyaviy hamda rivojlantiruvchi maqsadlari va vazifalari. Hozirgi zamon kichik maktab o`quvchisi kitobxon sifatida. Mustaqil o`qishga o`rgatish jarayonida kichik maktab yoshidagi bolalarning kitobga qiziqishi, kitobni mustaqil o`qishi, shaxsiy kitobxonlikka qiziqishlari, mustaqil kitobxonligi – ularning shaxsiy shakllanishi va uning ruhiy-pedagogik,falsafiy darajalari, sharoiti va qonuniyatlari. Sinfdan tashqari mashgùlotlar va darslar. Ularga bo`lgan umumiy talablar. Sinfdan tashqari o‘qishning davr va bosqichlari.

2 – amaliy mashg‘ulot

Umumiy o`rta ta’limning DTSning “ Sinfda, sinfdan tashqari o`qish va nutq o‘stirish” bo`limini o`rganib tahlil qilish.

O`qish kitoblarini dastur talablarini amalga oshirish darajasi tomonidan tahlil qilish.

6-mavzu Fonetika. Tovush va fonema

Fonetika – nutq tovishlari, urgù, bo`gìn kabi hodisalarni o`rganuvchi soha. Nutq tovushlari. Fonema haqida ma’lumot. Nutq tovushlarining hosil bo`lishi. Nutq a’zolari. Unli va undosh tovushlar. Unli va undosh tovushlarning tasnifi.

Bo`gìn va unung turlari: ochiq, yopiq, berkitilgan va berkitilmagan bo`gìnlar. Urg‘u va uning turlari: leksik va logik urgùlar.

7-mavzu Fonetik bilimlarni o`tish

Ona tili o`rgatishning mazmuni, maqsad va vazifalari. Fonetik bilimlarning o`rni .Tovushlar va harflar. KUGda ularning xususiyatlarini tanishtirish. Shunga oid mashqlarni bajartirish yo`llari.

Jarangli va jarangsiz undoshlar bilan tanishtirish yo`llari. Bo`gìn ustida ishlash. Bo`gìnga oid mashqlarni bajartirish yo`llari.

Alifbo. Uning ahamiyati. Tutuq belgisi. Alifbo bilan tanishtirish. Tutuq belgisi va uning qo`llanishini tushuntirish.


1. Umumiy o`rta ta’limning DTSning “Fonetika, grammatika, imlo va nutq o`stirish” bo`limining “Tovush va harflar” qismini o`rganib tahlil qilish.

2. I – IV sinf “Ona tili” darsliklarini o`rganish va qiyoslash. 3. Ona tili o`qitish bo`yicha ilgòr ish tajribalari bilan tanishish.

8-mavzu Morfemika. So`z tarkibini o`tish

So‘z tarkibi. So`z tarkibi deganda so`zning morfemik tarkibi tushunilishi. So`zning asos va qoshimchalardan iboratligi. Morfema va uning turlari.

Boshlangìch sinflarda so`zlarning morfologik (so‘z) tarkibini o`rganish metodi. So‘zning morfologik tarkibini o`rganish va so‘z yaslishi ustidagi ishlarning ahamiyati va vazifalari. Morfologik tarkibni o`rganish tartibi. O`zak, o`zakdosh so‘z, so‘z yasovchi, so`z o`zgartiruvchi qo`shimchalar ustida ishlash.

Eng sodda so`z yasash tahlilini o`tkazish metodi. ( maktab darsliklari asosida).

55

9-mavzu Grammatika. Morfologiya.So‘z turkumlari.

Grammatikaning ikki qismdan iboratligi: morfologiya va sintaksis ekanligi. So‘zlarni turkumlarga ajratish qoidalari. So‘z turkumlari. Mustaqil so`z turkumlari ( ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish). Yordamchi so`z turkumlari ( ko`makchi, bog`lovchi, yuklama). So‘z turkumlarini o`rgatishning uslubiy asoslari. Ot so`z turkumi. Uning ma’nosi va grammatik belgilari. Otlarning ma’no jihatdan turlari: atoqli ot, turdosh ot, aniq va mavhum otlar, yakka va jamlovchi otlar . Otlarda son, ularning grammatik tomondan ifodalanishi. Otlarda egalik qo`shimchalari, egalik ma’nosini so`zga maxsus qo`shimcha qo`shish orqali ifodalash. Egalik qo`shimchalarining nutqdagi uch shaxsga, birlik va ko`plik sonlarga ko`ra bo`linishi, otlarning unli va undosh bilan tugashiga ko`ra ikki xil qo`llanishi. Egalik qo`shimchalarini qo‘llashga doir imlo qoidalari.

Otlarning kelishik qo‘shimchalari bilan turlanishi. Kelishiklarning asosiy ma’nolari, kelishik nomlari, qo`shimchalari ( -ning, -ni, -ga, -da, -dan) va so‘roqlari. Kelishik qo`shimchalarining imlosi. Otlarning yasalishi. Otlarning yozilishi.

Sifat. Uning ma`nosi va grammatik belgilari. Sifat darajalari: oddiy, qiyosiy, orttirma daraja. Sifatlarning otlashishi.Sifatlarning tuzilishiga ko`ra turlari. Sifatlarning yasalishi. Sifatlarning yozilishi. Son. Uning ma’nosi va grammatik belgilari. Sonning ma’no jihatdan turlari: miqdor son,

tartib son. Miqdor sonning turlari: sanoq son, dona son, chama son, jamlovchi son, taqsim son. Sonlarning otlashishi. Sonning tuzilishi jihatidan turlari:sodda son, qo`shma son, juft son. Sonlarning yozilishi. Fe’l so`z turkumi. Uning ma’nosi va grammatik belgilari.

O`timli va o`timsiz fe’llar. Fe’l nisbatlari.Bo`lishsiz va bo`lishli fe’llar. Bo`lishsiz shaklining yasalishi. Fe’llarning tuslanishi. Tuslovchi (shaxs-son) qo`shimchalarining uch guruhga bo`linishi.

Fe’l zamonlari: o`tgan, hozirgi, kelasi zamon fe’llari. Fe’l mayllari. Fe’lning tuzilish jihatdan turlari.

Olmosh so`z turkumi. Olmoshlarning o`ziga xos xususiyatlari. Olmoshlarning ot, sifat, son o`rnida kelishi. Olmoshlarning ma’no jihatdan turlari. Olmoshlarning tuzilish jihatidan turlari: sodda va qo`shma olmoshlar. Olmoshlarning yozilishi.

10-mavzu So‘z turkumlarini o`tish metodi

I – IV sinf o`quv dasturi asosida ot so`z turkumini o‘rganish. Har bir bosqich bo`yicha ularning vazifalari va mazmuni.Otlarda son,egalik va kelishik kategoriyalarini o‘rganish. III-IV sinflarda otlarning yasalishi mavzusini o`tish. Mashqlarni bajartirish yo`llari. Boshlangìch sinflarda sifatni o`rganish metodi. Sifatlarning yasalishi mavzusining o`tilishi. Sifatni o`rganish jarayonida leksik va nutqiy ishlar. Mashqlarni bajartirish yo`llari. Boshlangìch sinflarda son so`z turkumini o‘tish.I-IV sinf o`quv dasturi asosida son so`z turkumini o`tish tartibini asoslash. Mashqlarni bajartirish yo`llari. Boshlangìch sinflarda fe’l so`z turkumini o`rgatish metodi. O`quvchilarning fe’lning grammatik ahamiyatini o`zlashtirishi. III sinfda bo`lishli va bo`lishsiz fe’llar, IV sinfda fe’llarning tuslanishi, fe’l zamonlarini o`tish metodi. III-IV sinflarda fe’llarning yasalishi bilan tanishtirish. Mashqlarni bajartirish yo`llari. Fe’lni o`rgatish jarayonida nutq o`stirish ishlari. IV – sinfda olmosh so`z turkumini o`tish. Mashqlarni bajartirish yo`llari. So`z turkumlarini farqlash, nutqda to`g`ri qo`llash, morfologik tahlil qilish.

56

2 – seminarMavzu: KUGlarda ona tili darslarida so`z turkumlarini mustahkamlashda mavzulararo,

bo`limlararo, fanlararo bog`lanishni kuzatish va o`rganinsh


1. Umumiy o`rta ta’limning DTSning “ Fonetika, grammatika, imlo va nutq o`stirish” bo`limining “ So`z” qismini o`rganib tahlil qilish.

2. Boshlangìch sinflarda so`z turkumlarini o`rganish bo`yicha o`quvchilar bilimini nazorat qilish uchun testlar tuzish.

11-mavzu Sintaksis. So‘z birikmasi va gap. Gapning bosh va ikkinchi darajali bo`laklari. Undalma va uyushiq bo`lak.

Sintaksis grammatikaning bir qismi ekanligi. Sintaksisning tekshirish obyekti so`z birikmasi va gap ekani. Gapda so`zlarning o`zaro bog`lanishi. So`z birikmalarida so`zlarning o`zaro bog`lanish usullari ( moslashuv, bitishuv, boshqaruv). Gaplardan so`z birikmasini ajratish va uni tahlil qilishga o`rgatish. Gapning ifoda maqsadiga ko`ra turlari: darak, so`roq gap, buyruq gap, undov gap va bu gaplarning belgilari. Gap. Ularning intonatsiyasi va grammatik xususiyatlari.Gap oxirida tinish belgilarining ishlatilishi: sodda gaplar, qo`shma gaplar. To`liq va to`liqsiz gaplar. Bir va ikki bosh bo`lakli gaplar. Gap bo`laklari. Ularning turlari. Bosh bo`laklar va ikkinchi darajali bo`laklar. Ularning ifodalanishi.

Uyushiq bo`lakli gaplar. Ularda tinish belgilarining ishlatilishi. Uyushuq bo`lakli gaplarda bog`lovchilarning qo`llanishi va tinish belgilari.

Undalma. Uning ifodalanishi. Tinish belgilarining qo`llanishi.

12-mavzu Sintaktik bilimlarni o`tish metodi.

Boshlangìch sinflarda sintaktik bilimlarning o`rni. Gap va uni o‘rgatish metodi. Boshlangìch sinflarda darak, so`roq, his – hayajon gaplarni tushuntirish metodi. Mashqlarni bajartirish yo`llari. II – IV sinflarda gapning bosh bo`laklari: ega va kesimni o`tish metodi. Boshlangìch sinflarda ikkinchi darajali bo`laklarni o`tish va mashqlarni bajartirish yo`llari. Boshlangìch sinflarda gapda so`zlarning o`zaro bog`lanishi mavzusini o`tish va mashqlar bajartirish yo`llarini o`rgatish. 4 – sinfda uyushiq bo`lakni o`tish. Mashqlarni bajartirish yo`llari.

4 – sinfda undalma ustida ishlash. Mashqlarni bajartirish yo`llari.


1. Umumiy o`rta ta’limning DTSning “Fonetika, grammatika, imlo va nutq o`stirish” bo`limining “Gap” qismini o`rganib tahlil qilish.

2. I – IV sinflar “Ona tili” darsligiga kiritilgan mavzular va mashqlarni o`rganib, tahlil qilish.

13-mavzu Imlo o`rgatish metodikasi

Imlo o`rgatish metodikasi. Savodxonlikni ta’minlovchi shartlar. O`quvchilar imloviy sezgirligini shakllantiruvchi ish turlari. Savodxonlikni ta’minlovchi mashqlar: grammatik – orfografik tahlil mashqi, ko`chirib yozuv, izohli yozuv, diktant, bayon, insho.

57

Diktant va ularning turlari. Ularni o`tkazish metodi. Ona tili darslarida mashq tanlashga bo`lgan talablar. Maktab

darsligidagi mashqlar tahlili ustida ishlash. O`quvchilar tomonidan yo`l qo`yiladigan imloviy xatolar, ularning oldini olish. Xatolar ustida qilinadigan ishlar va uni o`tkazish metodi.

3 – seminarMavzu : KUGda ona tili fanidan mashqlarda uchraydigan imlosi qiyin so`zlar bilan

ishlashda lugàtdan foydalanish yo`llari

14-mavzu Bog`lanishli nutqni o`stirish metodikasi.

Nutq madaniyati. Bolalar nutqini o`stirishning vazifa va yo`llari. Maktabga kelgan bolalarning nutqi. O`quvchilar nutqiga bo`lgan talablar. Bolalar lugàti ustida ishlash metodi. Yangi so`z bilan tanishtirish yo`llari:

1) o`quvchilar lugàtini boyitish; 2) o`quvchilar lugàtiga aniqlik kiritish; 3) lugàtni faollashtirish;4) lugàtni nofaollashtirish.

Namunaviy matnlarni til jihatdan tahlil qilishning bolalar lugàt boyligini oshirishdagi ahamiyati. Boshlangìch sinflarda bayon. Uzluksiz matn ustida, gaplarning o`rinlarini almashtirib berilgan matn ustida ishlash. Har bir bayon turi ustida ishlash metodi. Bayon yozishda qiynaladigan o`quvchilarga yordam berish. Boshlangìch sinflarda insho. Bolalarning bog`lanishli nutqlarini o`stirishda inshoning ahamiyati. Har bir insho turi ustida ishlash metodi. Orfografik tayyorgarlik. Insho uchun materiallar to`plash. Insho tuzishda va yozishda qiynaladigan o`quvshilarga yordam berish. O`quvchilarning ijodiy ishida uchraydigan nutqiy xatolarning turlari. Ularni o`quvchi daftarida tuzatish usullari. Bayon va insho xatolari ustida ishlashning o`ziga xos tomonlari.


1. Umumiy o`rta ta’limning DTSning “Bog`lanishli nutq” bo`limini o`rganish va tahlil qilish. 2. II – IV sinf darsliklaridan bog`lanishli nutq uchun mo`ljallangan mashqlarni aniqlash va ular

ustida ishlash.


№ Fanning bo‘limlari va mavzular nomi

Umumiy yuklama soat

Ham

mas

i

Darslar turi bo‘yicha soatlar taqsimot(Auditoriya yuklanmasi)

Mus

taqi

l ish

Jam

i

Naz

ariy

Am

aliy

Lab

arat

oriy

a is

hi

Sem

inar

Kur

s ish

i(lo

yiha

si

1. 1-mavzu Kirish 4 3 2 1 12. 2-mavzu Fonetika. Grafika 4 3 3 1

58

3. 3-mavzu Savod o‘rganish metodikasi 11 8 4 2 2 3

4.4-mavzu Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarda husnixat malakalarini shakllantirish

12 8 1 7 4

5.5-mavzu Sinfda va sinfdan tashqari o‘qish metodikasi 20 14 10 4 6

6. 6-mavzu Fonetika. Tovush va fonema 4 3 3 1

7. 7-mavzu Fonetik bilimlarni o‘tish 7 5 3 2 2

8. 8-mavzu Morfemika. So‘z tarkibini o‘tish 2 2 2

9. 9-mavzu Grammatika. Morfologiya.So‘z turkumlari 13 9 5 4 4

10. 10-mavzu So‘z turkumlarini o‘tish 22 15 9 4 2 7

11.

11-mavzu Sintaksis. So‘z birikmasi va gap. Gapning bosh va ikkinchi darajali bo`laklari. Undalma va uyushiq bo`lak.

7 5 2 3 2

12.12-mavzu Sintaktik bilimlarni o`tish metodi. 10 7 5 2 3

13. 13-mavzu Imlo o`rgatish metodikasi. 12 8 5 1 2 4

14. 14-mavzu Bog`lanishli nutqni o`stirish metodikasi. 14 10 8 2 4

Jami: 142 100 62 32 6 6 42

O`qitishning texnik vositalari:

Radio, televizor, magnitofon, kodoskop, kompyuter, multimediya, proyektor.

Foydalanilgan adabiyotlar1. Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi – xalq e’tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. – T.; “O`zbekiston” , 2000.2. Karimov I.A. Barkamol avlod O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.; “Sharq” , 1997.3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent,; “Ma’naviyat”, 2008.4. O`zbekiston Respublikasining “Ta’lim to`g`risida”gi qonuni – Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.; “Sharq”, 1997.5. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. – Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.; “Sharq”, 1997.6. Umumiy o`rta ta’limning davlat ta’lim standartlari va o`quv dasturi. 7-maxsus son. – T.; “Sharq”, 1999.7. J.T.Ziyodova. Hozirgi o`zbek adabiy tilini o`rganishda kommunikativ jadvallardan foydalanish. – T.: Xalq merosi, 2002.8. X. Abduraxmonov. A. Rafiyev., D. Shodmonqulova. O`zbek tilining amaliy grammatikasi.Toshkent 2001-yil.9. B.Sulaymonova. Ona tili hamda nutq madaniyati va davlat tilida ish yuritish fanlaridan ma’ruzalar majmuasi. “Qo`hi-nur” MChJ bosmaxonasi 2011-yil.10. A.Anorbekova, Sh, Mirzayeva. Hozirgi o`zbek adabiy tili “Noshir” nashriyoti Toshkent 2011-yil. 11. I.Azimov, M.Saparniyozova. Ona tilidan ma’ruzalar va testlar majmuasi. Toshkent – 2008-yil.12. O`zbek tilining izohli lug`ati. “O`zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nshriyoti.

59

Toshkent. 2010-yil 5 jild.13. G`.Abdurahmonov, H. Rustamov. Ona tili. 10-sinf uchun darslik. T.; “O`qituvchi” , 2003.14. G`.Abdurahmonov, H.Rustamov. Ona tili. 11-sinf uchun darslik. T.; “O`qituvchi”, 2004.15. A.Rafiyev, N.Gùlomova. Ona tili va adabiyot. T.; “Sharq”, 2002.16. K. Qosimova va boshqalar. Ona tili o`qitish metodikasi. – T.: “Noshir” 2009.17. G`. Ernazarov. Boshlangìch sinflarda ona tili o`qitish uslubiyati. – T.: 2005.18.Q.Abdullayeva. Savod o`rgatish metodikasi. – T.; 2000.19. I – IV sinflarda “O`qish” darsliklari.20. I – IV sinflarda “Ona tili” darsliklari.21. I – IV sinflar uchun dasturlar. 22. K. Qosimova. 2 – sinfda ona tili darslari. T.: Cho`lpon, 2004.23.M. Xudoyberganova. 3 – sinfda ona tili darslari. – T.: O`qituvchi, 2004. 24. X. Gùlomova va boshqalar. 4 – sinfda ona tili darslari. – T.: O`qituvchi, 2003. 25. X. Gùlomova, T.Gàfforova. 1 – sinfda o`qish darslari. – T.: Sharq, 2003.26. M. Umarova. 3 – sinfda o`qish darslari. – T.: Cho`lpon, 2005. 27. T.Gàfforova va boshqalar. Boshlangìch sinflarda ona tili darslarida didaktik o`yinlar va mustaqil ishlar. – Qarshi.: Nasaf, 2003.28. M.Jo`rayeva. Ona tili o`qitish metodikasi fanidan ma’ruzalar matni. Toshkent – 2011-yil. 29. M.Gùlomov. Yozuv daftari. T.; “Ma’naviyat” , 2008.

Foydalanishga tavsiya etilgan internet tarmoqlari.

1.http://ziyonet.uz. Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitish metodikasi2. http://ziyonet.uz. Ona tili va o‘qish darslarida ijodkorlikni shakllantirish3. http://ziyonet.uz. Ona tili o‘qitish metodikasidan qo‘llanma4. http://ziyonet.uz. Sinfdan tashqari o‘qitish metodikasi5.http://www.tdpu.uz. Boshlang‘ich ta’lim metodikasi6. http://www.portal.nuu.uz. Ona tili7. http://www.urdu.uz. Husnixat va uni o‘qitish metodikasi8. http://www.uzedu.uz. Ona tili grammatik topshiriqli nazorat diktanti o‘tkazish9. http://www.fersityarm.uz. Dars ishlanmalari, multimediya darsliklar10/ http://www.kitob.uz. Ona tili fanidan darsliklar11. http://www.Ona tili.uz.12. http://www.dokstoc.uz. Ona tili fanidan-taqvim-mavzu-reja-asosida-nazorat-materiallari13. http://www.nspi. Boshlang‘ich ta’lim uslubiyoti14. http://www.google.uz. Ona tili

60

http://www.google.uz/

http://www.nspi/

http://www.dokstoc.uz/

http://www.Ona/

http://www.kitob.uz/

http://www.fersityarm.uz/

http://www.uzedu.uz/

http://www.urdu.uz/

http://www.portal.nuu.uz/




Ro’yxatga olindi

№ KMD 3141601-2.08

2012 yil 15 avgust




BOSHLANG`ICH MATEMATIKA NAZARIYASI VA METODIKASI


61

Fan dasturi Oliy va o`rta maxsus, kasb-hunar ta`limi tayyorlov yo`nalishlari bo`yicha Muvofiqlashtiruvchi kengashning 2012-yil 24- iyuldagi 3-sonli majlisi bayonnomasi bilan ma`qullangan.

Fan dasturi 1-Toshkent Pedagogika kollejida ishlab chiqildi, bilim sohasi bo`yicha sho`ba kelishuvidan o`tkazildi (1-sonli kelishuv Bayoni 2012-yil 16-iyul).

Tuzuvchi: N.Zokirova – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi.

M.Otaxonova – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi.

Taqrizchi: M.Jumayev – Nizomiy nomidagi TDPU Gumanitar fanlari “Matematika” kafedrasi dotsenti.

D.Rahmonova – 179 – maktab 1 – toifali boshlang`ich sinf o`qituvchisi.

62

Kirish

Boshlangìch matematika nazariyasi va metodikasi fanini o`qitishdan maqsad o`quvchilarning hisoblash malakalarini oshirish, mantiqiy fikrlash qobiliyatini shakllantirish va rivojlantirish, egallagan bilimlarini kundalik hayotlarida qo`llashga o`rgatishdan iborat. Shuningdek, o`quvchilarda to`plamlar va ular orasidagi munosabatlar, moslik tushunchasi, natural sonlar va nol to`g`risida tasavvurlarni shakllantirish, puxta hisoblash ko`nikmalarini hosil qilish, manfiy bo`lmagan butun sonlar va ular ustida arifmetik amallarni bajarish, sodda geometrik shakllar haqida tushuncha berish, kattaliklar va ularni o`lchash, sonli va o`zgaruvchili ifodalar, sonli tenglik va tengsizliklar, ularning xossalari, tenglamalar yechish, matnli masalalar mazmunini tahlil qilish va ularni yechish usullari bilan tanishtirish, masalalarning tarbiyaviy tomonini yoritishga o`rgatish. O`quvchilarni qo`shimcha adabiyotlar, uslubiy qo`llanmalardan foydalana olishga o`rgatish, ularni vatanparvarlik, mehnatsevarlik ruhida tarbiyalashdan iborat.


- umumiy matematik tushunchalar;- fikrlar, “va”, “yoki”, “emas” so`zlarining ma`nosi;- to`plamlar va ular orasidagi munosabatlar;- munosabat va moslik haqida tushunchalar;- sonlarning o`nli sanoq sistemasidagi yozuvini o`zlashtirish;- o`nli sanoq sistemasida ko`p xonali sonlar ustida arifmetik amallar bajarish, puxta hisoblash

ko`nikmalarni hosil qilish;- manfiy bo`lmagan butun sonlarning bo`linuvchanligi;- bir o`zgaruvchili tenglama va tengsizliklarni yechish;- matematika o`qitish metodikasi fanining boshqa fanlar bilan bog`liqligi; - boshlangìch matematika fanining tuzilish xususiyatlari;- boshlangìch sinf matematika fanining dasturi, DTS, o`qituvchi va o`quvchilar uchun nashr

etilgan o`quv qo`llanmalarining mazmunini bilish; - ko`rgazma qurollar va texnika vositalaridan foydalanish;- matematika fanidan ma`lum bo`lim va mavzularni o`rgangandan so`ng biror darsning

ishlanmasini tuzish;- sinfdan tashqari ishlarni tashkil qilish xususiyatlari, ularning turlari.-

Fanni o`rganish natijasida o`quvchilar quyidagi bilimlarga ega bo`lishlari kerak: - Matematika o`qitish metodikasining maqsad va vazifalarini, tarkibiy qismini;- Matematik jumlalarni to`g`ri tuzish va ifoda etish;- Natural son va nol to`g`risidagi tasavvurlarni shakllantirish, tartibiy natural sonlarning ma`nosi.

Narsalarni sanash va taqqoslash;- Manfiy bo`lmagan butun sonlar haqida tushuncha va ularni raqamlash, o`g`zaki sanoq

malakalarini egallash, sonning tarkibi va boshqa xossalari haqidagi bilimlarga asoslangan o`g`zaki hisoblash usullarini o`zlashtirib, ularni ongli qo`llash;

- ”Ortiq”, ”kam”, ”...ta ortiq”, ”...ta kam” ,”...marta ortiq”, ”...marta kam”, ”teng”, ”kichik” kabi matematik munosabatlar ma`nosini bilish;

- Manfiy bo`lmagan butun sonlar ustida arifmetik amallar bajarish, arifmetik amallarning hadlari va natijalari orasidagi bog`lanishlar haqida tasavvurga ega bo`lish va amallarning bajarish tartibi va qoidasini o`zlashtirish, bir necha amalli misollarni yechish;

- Matnli masalalar haqida tushuncha, uning mazmunini tahlil qilish, ularni turli usullarda yechish malakalarini egallash, egallangan bilimlarni ijtimoiy faoliyatda qo`llash;

63

- ”Sonli ifoda” tushunchasini o`zlashtirish, sonli ifodaning qiymatini topishni bilish, o`zgaruvchili ifodalar haqida tushuncha, sonli tenglik va sonli tengsizliklar va ularning xossalarini bilish;

- Murakkab sonli ifodalarning qiymatini topish;- Tenglik va tengsizliklar haqida tushunchaga ega bo`lish va ularni yecha olish;- Kattaliklar (mahsulot narxi, miqdori va qiymati, to`g`ri chiziqli harakatda masofa, tezlik va

vaqt) orasidagi bog`lanishlarga oid masalalar yecha olish;- Kattaliklar va ularni o`lchash, uni masalalar yechish jarayonida qo`llash;- Geometrik shakllar bilan tanishish, ularga mos nomlarni bilish, bu shakllarni bir-biridan farqlay

olish, geometrik shakllarni yasay olish.

Fanning o`quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o`zaro bo`g`likligi,uslubiy jihatidan uzviyligi va ketma –ketligi

Ushbu fanni o`zlashtirish uchun o`quvchi umumta`lim fanlaridan matematika, fizika, astronomiya, ona tili adabiyot, tasviriy sanàt, kasbiy ta`lim fanlaridan pedagogika, psixologiya kabi fanlarni chuqur o`zlashtirishgan bo`lishlari talab etiladi. O`quv rejaga ko`ra yuqorida keltirilgan fanlar, boshlangìch matematika nazariyasi va metodikasi fani bilan birgalikda o`zlashtirilishi lozim.


Bugungi kunda hozirgi zamon talabiga binoan talabalarning bilim sifatini oshirishda katta e`tibor berilmoqda. Talabalarga boshlangìch matematika nazariyasi va metodikasi fanini o`qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalarni qo`llash lozimdir. Bu tavsiyalar o`quvchilarni fanni yaxshi o`zlashtirishga, bilim sifatini oshirishga va bilim darajasini yuqori bo`lgan mutaxassislarni yetishtirishga katta yordam beradi.

- Fanni o`qitishda o`quv jarayonida turli xildagi ko`rgazmali o`quv qurollarini ko`rsatish bilan, darsdagi amaliy ishlarining o`zaro uzviy bog`langanliklari bilan olib borilishi lozim.

- Boshlangìch matematika nazariyasi va metodikasi fanidan dars berishda ta`lim berishning zamonga xos texnik vositaridan: slaydlar, multimedia va boshqa kompyuter dasturlaridan foydalanishi kerak

- Ma`lumki, ta`lim –ikki yoqlama jarayon. Bu jarayonda pedagog ham, o`quvchi ham faol bo`lishi kerak. Pedagog tomonidan berilayotgan turli pedagogik texnologiyalardan dars vaqtida unumli foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu o``quvchilarning bilimlarini kengaytirishga, kasbiy bilim-ko`nikmalarini chuqurlashtirishga yordam berishi kerak va o`quvchilar tomonidan bu axborotlar qanday qabul qilinayotganligini , “Teskari aloqa- bilim olish” yuzaga kelayotganligiga ishonch hosil qilishi kerak

Asosiy qismKirish 2 s.

Boshlangìch matematika fanining tuzilishi, matematika o`qitish metodikasi fanining maqsad va vazifalari, ularning tarkibiy qismlari, matematika o`qitish metodikasi fanining boshqa fanlar bilan bog`liqligi.

64

Matematikaning umumiy tushunchalari 4 s.

Matematik tushunchalar. Tushunchaning mazmuni, hajmi va ta`rifi. Boshlangìch sinf matematikasining asosiy tushunchalari. Boshlangìch matematika fanining dasturi va darsligi bilan tanishtirish bo`yicha amaliy mashgùot.

Matematik jumlalar va matematik isbotlar 4 s.

Matematik jumlalar. Fikrlar. ”Va”, ”yoki”, ”emas” so`zlarining ma`nosi. Fikrlarning inkorini tuzish qoidasi. Fikriy forma. Fikrlarning to`g`rilik to`plami. Jumlalar orasida kelib chiqishlik va teng kuchlilik munosabatlari.

To`plamlar va ular ustida amallar. 4 s.

To`plam tushunchasi, to`plamni tashkil etuvchilar. To`plamlarning berilish usullari. To`plamlar orasidagi munosabatlarga oid misollar yechish. Qism to`plamning to`ldiruvchisi. To`plamlarning Dekart ko`paytmasi. Ikkita sonli to`plamning Dekart ko`paytmasini koordinata tekisligida tasvirlash. Misollar yechish va nazorat ishi.

Munosabat va moslik. 4 s.

Bitta to`plam elementlar orasidagi munosabat haqida tushuncha. Munosabatlarning berilish usullari. Munosabatlarning xossalari. Ekvivalentlik munosabati. Tartib munosabati. Moslik haqida tushuncha. Berilgan moslikka teskari moslik. O`zaro bir qiymatli moslik. Teng quvvatli to`plamlar. Nazorat ishi.

Manfiy bo`lmagan butun sonlar haqida tushuncha

va ularni raqamlashni o`rgatish uslubi. 12 s.

Natural son va nol tushunchasining vujudga kelish tarixi haqida. Tartibiy va miqdoriy natural sonlar. Sonlargacha bo`lgan davrda matematika o`qitish uslubi. Narsalarni sanash, taqqoslash. Narsalar guruhini taqqoslash. Sonlargacha bo`lgan davrda o`quvchilar faoliyatini tashkil etish. Birinchi o`nlik ichida sonlarni raqamlashni o`rgatish uslubi. O`n ichida sonlarni raqamlash bo`yicha dars ishlanmasini tuzish.

Sonlarning o`nli sanoq sistemasidagi yozuvi. Sonlarning tuzilishini o`rgatish. Yuz ichida sonlarni raqamlashni o`rgatish uslubi bilan tanishtirish. Ming ichida sonlarni raqamlashni o`rgatish uslubi. Ming ichida sonlarni raqamlash mavzulari bo`yicha amaliy mashgùlot. Ko`p xonali sonlarni raqamlashni o`rgatish uslubi.

Yakuniy nazorat ishi. Sonning tuzilishi bilan tanishtirish. Misollar yechish.

Manfiy bo`lmagan butun sonlar ustida arifmetik amallar bajarishni o`rgatish uslubi. 30 s.

Manfiy bo`lmagan butun sonlarni qo`shish, yigìndining ta`rifi. Qo`shish qonunlari. “Teng” va “kichik” munosabatlari. Manfiy bo`lmagan butun sonlarni ayirish. Ayirmani yigìndi orqali ta`rifi. “... ta ko`p”, “... ta kam” munosabatlari. Yigìndidan sonni va sondan yigìndini ayirish qoidalari. Boshlangìch sinflarda qo`shish va ayirish amalining aniq ma`nosini yoritish. Matematik belgilar. O`n ichida qo`shish va ayirish usullari, ularning nazariy asoslari. Yigirma ichida og`zaki qo`shish va ayirish. Yuz ichida sonlarni o`g`zaki qo`shish va ayirish, ularning nazariy asoslari. 1-nazorat ishi. Yigìndiga sonni va songa yigìndini qo`shish, yigìndidan sonni va sondan yigìndini ayirish xossasi. Ming ichida va ko`p xonali sonlarni og`zaki qo`shish va ayirish. Hisoblash usullari bilan tanishtirish bo`yicha dars ishlanmasini yozish va misollar yechish. O`nli

65

sanoq sistemasida ko`p xonali sonlarni qo`shish. Qo`shish algoritmi. O`nli sanoq sistemasida ko`p xonali sonlarni ayirish. Ayirish algoritmi. Yuz ichida, ming ichida va ko`p xonali sonlarni yozma qo`shish ayirish. Manfiy bo`lmagan butun sonlarni ko`paytirish. Ko`paytirish qonunlari.

Boshlangìch matematika fanida ko`paytirish amalining ma`nosini yoritish. Manfiy bo`lmagan butun sonlarni bo`lish. ”... marta ko`p”, ”... marta kam” munosabatlari. Boshlangìch matematika fanida bo`lish amalining ma`nosini yoritish. Bo`linmaning ko`paytma orqali ta`rifi. Jadval bo`yicha ko`paytirish, bo`lish va uning nazariy asoslari (ko`paytmaning o`rin almashtirish xossasi, ko`paytirish va bo`lish amalining hadlari va natijalari orasidasi bog`liqlik). Yigìndini songa va sonni ko`paytmaga bo`lish qoidalari. Yuz ichida ko`paytirish va bo`lishning jadvaldan tashqari usullari. Ko`paytirish va bo`lishning maxsus hollari (a x 1, a x 0, a : 1, a : a, a x 10, a : 10) amaliy ish. Yakuniy nazorat ishi.

Qoldiqli bo`lishning nazariy ma`nosi. Qoldiqli bo`lishni tushuntirish metodikasi. Ikki xonali sonni ikki xonali songa bo`lish. Sonni ko`paytmaga ko`paytirish va sonni ko`paytmaga bo`lish. O`nli sanoq sistemasida ko`p xonali sonlarni ko`paytirish. Yozma ko`paytirishni tushuntirish metodikasi. O`nli sanoq sistemasida ko`p xonali sonlarni bo`lish. Ko`p xonali sonlarni yozma bo`lishni tushuntirish metodikasi.

Manfiy bo`lmagan butun sonlarning bo`linuvchanligi. 6 s.

Bo`linuvchanlik munosabati haqida tushuncha va uning xossalari. Manfiy bo`lmagan butun sonlarning yigìndisi, ayirmasi va ko`paytmasining bo`linuvchanligi. O`nli sanoq sistemasida sonlarning bo`linish alomatlari. Murakkab sonlarga bo`linish alomatlari. Eng katta umumiy bo`luvchi va eng kichik umumiy bo`linuvchi. Sonlarni tub ko`paytuvchilarga ajratish usuli bilan ularni eng katta umumiy bo`luvchisi va eng kichik umumiy bo`linuvchisini topish. Evklid algoritmi yordamida eng katta umumiy bo`luvchisi va eng kichik umumiy bo`linuvchisini topish. Nazorat ushi.

Matnli masalalar va ularni yechish. 10 s.

Matnli masala haqida tushuncha va uni yechish usullari. Masala mazmunini tahlil qilish. Masalani yechish rejasini izlash usullari. Masalalar yechish. 2-nazorat ishi. Masala yechimini tekshirish yo`llari. Boshlangìch matematika fanida matnli masalalarning funksiyalari. Sodda masalalar va ularning turlari (arifmetik amallarning aniq ma`nosini yorituvchi masalalar, arifmetik amallarning hadlari va natijalari orasidagi bog`lanishni ifodalovchi masalalar, arifmetik amalning yangi ma`nosini yorituvchi masalalar). Ayirmali va karrali taqqoslashga doir masalalar. Masalalar yechish. Yakuniy nazorat ishi.

Murakkab masalalar va ularning turlari. Proporsional kattaliklarga oid masalalar. Harakatga doir bo`lgan masalalar. Tushunchani shakllantirish uchun matnli masalalardan foydalanish uslubi mavzusida namunali dars ko`rsatish. Masalalar yechish.

Son tushunchasini kengaytirish. 2 s.

Boshlangìch matematika fanida “ulush”, ”kasr” tushunchasi. Ularning hosil qilinishi. Sonning ulushi va sonning ulushga ko`ra sonning o`zini topish. 1-nazorat ishi.

Algebraik tushunchalarni o`rgatish uslubi. 4 s.

Sonli va o`zgaruvchili ifodalar. Sonli ifodaning qiymati. Ma`noga ega bo`lmagan ifodalar. Ifodalarni aynan almashtirish. Ayniyat. Sonli va o`zgaruvchili ifodalarni o`rgatish uslubi. Boshlangìch sinfda sonli tenglik va sonli tengsizlikni o`rgatish uslubi. Bir o`zgaruvchili tenglamalar. Teng kuchli tenglamalar. Boshlangìch sinflarda tenglamani yechishni o`rgatish uslubi

66

va murakkab tenglamalarni yechish. Bir o`zgaruvchili tengsizliklar, ularning yechimlar to`plami. Teng kuchli tengsizliklar. Nazorat ishi.

Kattaliklar va ularni o`lchash. 8 s.

Kattaliklar tushunchasi, ularning o`chov birliklari. Kesma uzunligi va ularni o`lchash. Kesmalar ustida amallar. Natural son kesma uzunligining qiymati sifatida. Kattaliklarning qiymatlari bo`lgan sonlarni qo`shish va ayirish, ko`paytirish va bo`lishning ma`nosi. Boshlangìch sinfda o`quvchilarni o`lchash malakalarini shakllantirish va uzunliklarni o`lchashni o`rgatish uslubi.

Jismning massasi, asosiy xossalari va ularni o`lchash. Massa birliklari. O`quvchilarda massa va hajm haqidagi tasavvurlarini tarkib toptirish, ularni o`lchov birliklari bilan tanishtirish. O`quvchilarga hajm va ularning xossalari haqida tushuncha berish.

Shakllarning yuzalari va ularni o`lchash. Boshlangìch sinfda geometrik shakllarning yuzasini o`lchashni o`rgatish uslubi. Vaqt birliklari va ular orasidagi munosabatlar bilan o`quvchilarni tanishtirish uslubi. Kattaliklar orasidagi bog`lanishlar. Kattaliklar va ularni o`lchash bo`yicha amaliy ish.

Boshlangìch geometrik ma`lumotlarni o`rgatish uslubi. 2 s.

O`quvchilarni geometrik shakllar bilan tanishtirish uslubi, ularning sodda xossalari, shakllarning tasvirlanishi, o`quvchilarga sodda geometrik shakllarni o`rgatish. Shakllarni qismlarga ajratish va berilgan qismlardan shakllar yasash. Shakllarning tomonlari uzunliklarining yigìndisini topishga doir masalalar. Nazorat ishi.

Boshlangìch sinflarda matematika o`qitishga o`rgatishning umumiy tushunchalari. 4 s.

Matematika o`qitish uslublarining umumiy tavsifnomasi. Induksiya, deduksiya va anologiya. Mashgùlot. Mashgùlotning maqsad va vazifasi. Mashgùlot turlari va ular orasidagi bog`lanish. O`qituvchining mashgùlotga tayyorlanishi. Mashgùlotlarda qo`llaniladigan uslublar, ularning o`quvchilar malaka va ko`nikmalarini egallashdagi samaradorligi. O`quvchilarni mustaqil ishlashga o`rgatish uslublari. O`quvchilar bilimini aniqlash va rag`batlantirish usullari, o`quvchilarga uy vazifalari berish va ularning bajarilishini nazorat qilish yo`llari.

O`qituvchi va o`quvchilar uchun o`quv uslubiy qo`llanmalar. Ularning mazmuni va foydalanish. Mashgùlot jarayonida foydalaniladigan ko`rgazmali qurollar, ularning turlari, foydalanishda qo`yiladigan talablar.

Matematikadan sinfdan tashqar ishlar. 2 s.

Sinfdan tashqari ishlarning vazifalari va turlari. Sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish xususiyatlari, ular uchun topshiriqlar tanlash, matematika rivojiga qomusiy olimlarimiz qo`shgan ulkan hissalaridan o`quvchilarni xabardor qilish.

Umumiy takrorlash. 2 s.

Manfiy bo`lmagan butun sonlar ustida arifmetik amallarni o`rgatish. Matnli masalalarni yechishni o`rgatish. Misollar yechish. Yakuniy nazorat ishi.

67

Boshlangìch matematika nazariyasi va metodikasi fani bo`yicha amaliy mashgùlotlar va mustaqil ishlarni tashkil etish bo`yicha ko`rsatmalar

Boshlangìch matematika nazariyasi va metodikasi fani bo`yicha amaliy ishlar har bir bob yakunida tavsiya etiladi. O`qituvchi talabalar bilim saviyasi va o`qitish shart-sharoitlaridan kelib chiqib, bu ishlarni tashkil etadi. Amaliy ishlarni tashkil etishda o`quvchilarga oldindan mavzular tavsiya etiladi. Har bir o`tkazilgan amaliy ish albatta tekshirilishi va baholanishi lozim. Amaliy ishlarni tashkil etish o`quvchilarning mustaqil ishlarining davomi bo`lishi kerak.

Boshlangìch matematika nazariyasi va metodikasi fanidan kurs ishlarining mavzulari

1. Matematika darslarida didaktik o`yinlardan foydalanish.2. Boshlangìch sinflarda sodda masalalar va ularning turlari, yechish usullari o`rgatish uslubi. 3. Boshlangìch sinflarda murakkab masalalar va ularning turlari, yechish usullarini o`rgatish

uslubi. 4. Sinfdan tashqari mashgùlotlarda sharq allomalarining hayoti va ijodidan foydalanish.5. Boshlangìch sinflarda foydalaniladigan ko`rgazmali qurollar va ularga qo`yiladigan

talablar. 6. Boshlangìch sinf matematika darslarida test topshiriqlaridan foydalanish.7. Boshlang`ch sinf matematika darslarida tenglama va tengsizliklarni yechishni o`rgatish

uslubi. 8. Boshlangìch sinflarda raqamlashni o`rgatish uslubi.9. Boshlangìch sinflarda arifmetik amallarning aniq ma`nosini yoritish va amallar tartibini

o`rgatish uslubi.10. Boshlangìch sinf o`quvchilariga harakatga doir masalalarni yechishni o`rgatish uslubi. 11. Boshlangìch sinf matematika darslarida innovatsion texnologiyalardan foydalanish

yo`llari. 12. Boshlangìch sinflarda iqtisodiy masalalarini o`rgatish uslubi.

Kurs ishlarini bajarish tartibi har bir fan kafedrasi tomonidan alohida ishlab chiqiladi.



Umumiy yuklama soat

Ham

mas

i

Darslar turi bo`yicha soatlar taqsimoti (Auditoriya yuklamasi)

Mus

taqi

l ish

Jam

i

Naz

ariy

Am

aliy

Lab

ora-

tori

ya is

hi

Sem

inar

Kur

s ish

i

1 Kirish 2 2 2 - -2 Matematikaning umumiy

tushunchalari 7 4 4 3

3 Matematik jumlalar. Matematik isbotlar. 7 4 2 2 3

4 To`plamlar va ular ustida amallalar 4 4 2 25 Munosabat va moslik 8 4 2 2 46 Manfiy bo`lmagan va butun sonlar

haqida tushuncha va ularni raqamlashni o`rgatish uslubi 19 12 8 2 2 7

68

7 Manfiy bo`lmagan butun sonlar ustida arifmetik amallarni bajarishni o`rgatish uslubi

38 30 20 8 2 8

8 Manfiy bo`lmagan butun sonlarning bo`linuvchanligi. 9 6 4 2 3

9 Matnli masalalar va ularni yechishni o`rgatish uslubi 14 10 6 2 2 4

10 Son tushunchasini ken-gaytirish 2 2 211 Algebraik tushunchalarni o`rgatish

uslubi 6 4 2 2 2

12 Kattaliklar va ularni o`lchash 12 8 2 4 2 413 Boshlangìch geometrik

ma`lumotlarni o`rgatish uslubi 2 2 2 -

14 Boshlangìch sinfda matematika o`qitishga o`rgatishning umumiy tushunchalari

8 4 2 2 4

15 Matematikadan sinfdan tashqari ishlar 2 2 2 -

16 Umumiy takrorlash. 2 2 2 -Jami: 142 100 60 32 8 - 6 42


Boshlangìch matematika nazariyasi va metodikasi fani bo`yicha o`tkaziladigan amaliy mashgùlotlar uchun o`quv qurollari, darsliklar, qo`shimcha adabiyotlar, jadvallar, maketlar kerak.




1. Umumiy o`rta ta`limning Davlat ta`lim standarti. – T.: 1999. 2. A.M.Pishkalo., L.P.Stoylova. Boshlangìch matematika kursi asoslari.–T.:1991. 3. N.U.Bikbayeva., R.I.Sidelnikova., G.A.Adambekova. Boshlangìch matematika o`qitish

metodikasi. – T.: 1996. 4. N.U.Bikbayeva., M.A.Zaynitdinova., E.Y.Yangiboyeva., G.Adambekova. 5. Boshlangìch sinf darsliklari va metodik qo`llanmalari. – T.: 1997.6. M.E.Jumayev., E.E.Jumayev., N.A.Adilxanova. Matematika o`qitish metodikasi. – T.: Ilm –

Ziyo, 2003.7. M.E.Jumayev. Boshlangìch matematika kursi asoslari. – T.: 1991.

Foydalanishga tavsiya etiladigan internet tarmogì

1. http:// ziyonet.uz/ru 2. http:// www.doc.uz 3. http:// www.matematika kursi.uz

69

http://www.matematika/

http://www.doc.uz/




Ro’yxatga olindi

№ KMD 3141601-2.09

2012 yil 15 avgust




TABIATSHUNOSLIK VA UNI O`QITISH

METODIKASI


70



Tuzuvchi: A.Maxsumova – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi.

D.Yo`ldosheva – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi.

Taqrizchi: R.Toshmuhamedov – Nizomiy nomli TDPU Botanika, ekologiya va hujayra biologiyasi kafedrasi dotsenti

Y.Saidaminova – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o`qituvchisi

71

Fanning o’quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi,uslubiy jihatidan uzviyligi va ketma –ketligi.

Ushbu fanni o’zlashtirish uchun o’quvchi umumta’lim fanlaridan biologiya, geografiya, kasbiy ta’lim fanidan anatomiya, maxsus fanlardan pedagogika, psixologiya, kuni uzaytirilgan guruhlarda tarbiyaviy ishlar kabi fanlarni chuqur o’zlashtirishlari talab etiladi. O’quv rejaga ko’ra yuqorida keltirilgan fanlar tabiatshunoslik va uni o’qitish metodikasi fani bilan birgalikda o’zlashtirilishi lozim.

Fanni o’qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalaridanfoydalanish bo’yicha tavsiyalar

Bugungi kunda tabiat bilan inson o’rtasidagi munosabatlarni to’g’ri yo’lga qo’yishda tabiatshunoslik fanini chuqur o’rganish talab etiladi. Bu fanning ahamiyati shu darajadaki, tabiatni o’rganish va uni muhofaza qilish hozirgi zamonning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi.- Tabiiy fanlarni o’rgatish jarayoni turli xildagi ko’rgazmali qurollarni ko’rsatish bilan, darsdagi

amaliy ishlar, maktab amaliyoti va tabiat go’shalariga ekskursiyalar o’tkazish bilan olib borilishi lozim.

- Tabiatshunoslik va uni o’qitish metodikasi fanidan dars berishda Yer yuzasining tabiiy xaritalari, O’zbekistonning tabiiy va siyosiy – ma’muriy xaritalari, foydali qazilma namunalari, gerbariylar, hayvon va qushlarning tulumlari bo’lishi lozim.

- Ta’lim berishning zamonga xos texnik vositalaridan slaydlar, multimedia, DVD, kompyuter dasturlari va internet ma’lumotlaridan foydalanish kerak.

- Tabiatshunoslik va uni o’qitish metodikasi fanini o’qitishda tarbiya muhim ahamiyatga ega. O`quvchilarga tarbiya berishda darsdan tashqari amaliy ishlar hamda ekskursiyalarni to’g’ri tashkil etishda o’qituvchining pedagogik mahorati yuqori bo’lishi lozim.

Fanning maqsadi

Kollеj o`quvchilari tabiatshunoslik fani bilan tanishish orqali tabiat qonunlarini, ulardan kеlib chiqadigan oqibatlar, tabiat unsurlari o`rtasidagi bog`lanishlarning ilmiy asoslarini bilib oladilar. Tabiatga bog`liq holda estеtik, ekologik, vatanparvarlik, iqtisodiy, insonparvarlik kabi insoniy fazilatlarni egallab boradilar. Chunki tabiatshunoslik kursida O`zbеkiston tabiiy sharoiti misolida yеr yuzi tabiati, uning o`ziga хos хilma-хil tabiat unsurlarini, tuprog`i, suvi, havosi, o`simligi, hayvonot olami, aholisi, aholining mеhnat faoliyati bilan tanishadilar.

Tabiatshunoslik bilan tanishish davomida obi–havoni kuzatadilar, o`simlik va hayvonat olami ustida fеnologik kuzatish olib boradilar. Bunday kuzatishlar davomida quyosh soati, obi-havoni kuzatish asbobolari bilan ishlaydilar.

Qishloq хo`jaligi mavzusidagi ma`lumotlar asosida insonning tabiatga, tabiiy rеsurslarga bo`lgan ta`siri va aks ta`sirini, hududiy ishlab chiqarish komplеkslarining vujudga kеlish sabablarini, tabiat bilan jamiyat orasida bog`liqlik borligini bilib oladilar.

Rеspublikamiz ekologik holatini o`rganish va ekologik tarbiyani amalga oshirish shu kunning dolzarb masalaldaridan biri hisoblanadi. Chunki ilm-fan taraqqiyoti, yer yuzi aholi sonining yildan yilga ortib borishi insonning atrof-muhitga salbiy ta`sirini kuchaytirmoqda.

Ekologiya fanini o`rgatish orqali O`zbеkistonda ekologiya fanining rivojlanish tariхi, asosiy ekologik muomolar, ekologik omillarning organizmga ta`siri, umuman atrof-olam, uy-joy, ularning bir-biriga ta`siri o`rgatiladi.

72

O`quvchilarda hosil bo`ladigan ko`nikmalar

Kollеj talabalari bu fanni o`qish orqali maktabda tabiatshunoslik, gеografiya, biologiya, fizika, kimyo va boshqa fanlardan olgan bilimlarini yanada chuqurlashtiradilar. Bu fanni o`qish orqali yеr shari, o`z o`lkasi tabiati o`rganilgan bo`lsa, hozirgi kunga kеlib bu uygùnlashgan kursning vazifasi: qishloq jamiyatining hayoti va faoliyati kеchayotgan muhitni, ya`ni sayyoramiz yuza qismining tabiatini o`rganishga e`tibor kuchaytirildi. Bunda yеr yuzasidagi narsa–hodisalar va jarayonlarning taqsimlanish jarayonini, vaqt o`tishi bilan ularning o`zgarishini, tabiatning tuzilishi va o`zgarishida insonning rolini «Tabiat-inson» munosabatlari bilan bog`liq bo`lgan ijobiy va salbiy oqibatlarni, ulardan ijobiy tomondan foydalanish hamda salbiy oqibatlarni yo`qotishga qaratilgan chora-tadbirlar ishlab chiqish va boshqa masalalarni tеng yoritadi. Ularni o`rganish orqali o`quvchilarning dunyoqarashlari shakllanib boradi va ma`naviyati boyiydi. Yuqori darajadagi ko`nikma va malakaga ega bo`ladilar.

Bu fan kichik maktab o`quvchilarining tafakkur doiralarini kеngaytirishda, bilish qobiliyatini takomillashtirishda, kuzatuvchinlik qobiliyatini rivojlantirib borishda tabiatni o`rganishning asosiy vazifalaridan biri bo`lgan ko`nikmalarni hosil qiladi.

O`quvchilarning olgan bilimlari

Tabiatshunoslikni o`rganish orqali o`quvchilar quyidagi bilimlarga ega bo`ladilar:- yеrnig tuzilishi, yеr qobiqlari, umuman yеr haqida umumiy ma`lumotlar oladilar;- joyda oriyеntir olish, joy tariхni tuzish, tabiatni tasvirlash, kartalarni o`qiy bilish;- o`quv asboblari bilan ishlash, tехnika vositalardan foydalanish;- mahalliy sharoitda kuzatish;- joyda, gеografik maydonchada bеvosita mashqlar olib borish;- o`z joyini, o`lkasini o`rganish orqali tabiatni sеvish, unga muhabbat tuygùsi bilan qarash

kabi xislatlar ortib boradi, tabiatni, insonni sеvish, e`zozlash, ardoqlash, ularning qadriga еtish tuygùlari hamda ekologik madaniyat shakllanadi va takomillashadi.

Bu fan orqali tabiatdagi hamma narsabir butun va o`zaro bog`liq ekanligi, tabiatda kеchadigan hodisa va jarayonlar, tabiat qonunlari asosida sodir bo`lganligi, inson ham tabiatning hosilasi bo`lib, tabiatdagi qonunlarni bilmay turib tabiatga ozor bеrish inson uchun kеchirib bo`lmaydigan jarayon ekanligi, har qanday salbiy oqibatning oldini olish uchun tеzkorlik bilan chora-tadbirlar ko`rish kеrakligini tushunib yеtadilar.

O`quvchilarning yosh xususiyati, turmush tajribasi, bilish faoliyatini hisobga olgan holda ta`limning didaktik shartlari, uslub hamda usullari, ta`lim vositalari haqida nazariy hamda amaliy ma`lumotlar bеriladi. Nimani o`qitish, qanday o`qitish, qanday vositalar yordamida o`qitish samarali bo`lishi mumkinligi ustida fikr yuritiladi.

Fanning mazmuni I bo’lim. Tabiatshunoslik.

1.Kirish. Koinot va quyosh sistеmasi haqida tushuncha

Gallaktika haqida tushuncha. Quyosh va quyosh sistemasi haqida. Sayyoralar, asteroidlar, meteor va meteoritlar.

2. Yer haqida umumiy ma’lumotlar

Yerning shakli va kattaligi.Yerning sutkalik harakati.Yerning yillik harakati.Amaliy ishlar: Dunyoning yarim sharlari konturli хaritasida ekvator, tropiklar, qutb

doiralarini bеlgilash, issiqlik mintaqalarini ajratish va ichini bo`yash. Ekskursiyalar: planetariyaga yoki kеchki osmon bilan tanishish maqsadida ochiq joyga.

Osmonda qutb yulduzini topish.

73

3. Plan va jug`rofik хarita

Ufq haqida tushuncha. Plan haqida tushuncha. Topografik хarita. Jug`rofik хarita. Yerning globus va хaritadagi tasviri.

Amaliy ishlar: Quyosh qutb yulduzi,kompas hamda mahalliy bеlgilarga qarab ufq tomonlarni aniqla sh.

4.Yer yuzasining umumiy tasnifi

Yer yuzasining relefi. Materiklarning hosil bo’lishi. Tog’larning hosil bo’lishi. Endogen va ekzogen kuchlar. Tekisliklar .

5. Geografik qobiqlar. Litosfera, Gidrosfera, Atmosfera, Biosfera

1).LitosfеraLitosfеraning tuzilishi va unda ro`y bеradigan hodisalar.(Ichki va tashqi hodisalar). Yerning

ichki va tashqi kuchlari o`rtasidagi bog`lanish. Yer yuzasining tuzilishi. Minеral va tog` jinslari.Amaliy ishlar: Tog` jinslari va minеrallarning kollеksiyasi bilan ishlash. Dunyoning tabiiy

хaritasidan tog’lar tеkisliklarni aniqlash va yozuvsiz хaritada bеlgilash.

2).GidrosfеraGidrosfеra haqida tushuncha. Yer osti suvlari, ularning kеlib chiqishi. Daryo va uning

qismlari. Ko`llar va botqoqliklar. O`zbеkistondagi suv omborlari, ariqlar ularning ahamiyati.Tabiatda suvning aylanma harakati. Chuchuk suv muammosi. Suvni muhofaza etish

yuzasidan O`zbеkistonda olib borilayotgan chora va tadbirlar.

3).AtmosfеraAtmosfеra haqida tushuncha, atmosfеraning tarkibi va tuzilishi. Atmosfеra bosimi, bosimni

o`lchash. Shamollar. Shamol kuchini, tеzligi yo`nalishini aniqlash.Insonlar tomonidan shamol kuchidan foydalanish. Atmosfеrada sodir bo`ladigan boshqa jarayonlar. Havo massalari haqida tushuncha. Siklon va antisiklonlar. Atmosfеra havo qobigìni muhofaza etishning chora va tadbirlari.

4).BiosfеraJonli tabiat haqida umumiy tushuncha. O`simliklar. O`simliklarning tabiatdagi va inson

hayotidagi ahamiyati. O`simliklarni ko`payish usullari.

Hayvonlar.Hayvonlarning tabiatdagi va inson hayotidagi ahamiyati. Ularning хilma-хilligi tuzilishi va

fiziologiyasi. Hayvonlarning tabiatdagi mavsumiy o`zgarishlarga moslashuvi.Ekskursiyalar

Olingan bilimlarni mustahkamlash maqsadida tabiatga, botanika bogìga, hayvonot bogìga va tabiat muzеyiga ekskursiyalar uyushtirish.

6. Yer yuzasining tabiiy mintaqa va zonalari

1.Arktika sahrolari va tundra.Tabiiy sharoiti.O`simlik va hayvonot dunyosi. Aholisi va uning хo`jalik faoliyati.2.O`rta mintaqa o`rmonlari. Jo`g`rofiy o`rni. Tabiiy sharoiti. O`simlik va hayvonot dunyosi. Aholisi va uning хo`jalik faoliyati.3.Dashtlar.Ularning yеr yuzida joylanishi. Tabiiy sharoiti.Dasht aholisining хo`jalik faoliyati.

74

4.Chala cho`l va cho`llar ularning еr yuzida tarqalishi. Tabiiy sharoiti. Dasht aholisining хo`jalik faoliyati.5.Subtropik mintaqa. Tabiiy sharoiti. Aholining хo`jalik faoliyati.6.Savanna va siyrak o`rmonlar.Tabiiy sharoiti. Aholining хo`jalik faoliyati.7.Doimiy yashil tropik o`rmonlar.Ularning jo`g`rofiy o`rni. Tabiiy sharoiti. Aholining хo`jalik faoliyati.8.Balandlik mintaqalari.O`zbеkiston tog`lari misolida balandlik mintaqasining iqlimi хususiyati. O`simlik va hayvonot olami.

7.Tabiatni muhofaza qilish.

Tabiatni muhofaza etish haqidagi qarorlar. O`zbеkistonning ekologik muammoli hududlari. Qo’riqхonalar, milliy bog`lar, ularning ilmiy va boshqa sohadagi ahamiyati. Tabiat boyliklardan ehtiyotkorona foydalanish.

8. O`zi yashaydigan joy tabiati, geografiyasi, o`rni, iqlimi. O’zbekistondagi ekologik vaziyat va uni yaxshilash yo’llari

O`rta maktablarning boshlangìch sinflarida ekologik ta`lim va tarbiyani amalga oshirishdagi vazifalar. O`zi yashaydigan joy tabiati, geografiyasi, o`rni, iqlimi.

O`zbеkistondagi ekologik vaziyatlar va uni yaхshilash yo`llari. Orol va orolbo`yi ekologiyasi. Orol bo`yidagi ekologik vaziyatni tiklash masalalari.

II bo’lim Tabiatshunoslik o’qitish metodikasi9. Kirish. Tabiatshunoslik o’qitishning umumiy masalalari

Tabiatshunoslik ta`limi fanining maqsadi. Bu fanning pеdagogika, psiхologiya fanlari bilan bog`liqligi. Tabiatshunoslik ta`limi mеtodikasining taraqqiyoti. Bu fanning oldiga qo’ygan maqsadi.

10. Boshlangìch sinflarda tabiatshunoslik o`qitish faniningvazifalari va mazmuni

Kichik maktab yoshdagi bolalarga tabiatni o`rgatishni maqsadi va mazmuni. Tabiat unsurlari va tabiat qonunlari haqida boshlangìch sinflarda ma`lumot bеrishning ahamiyati. Yoshlarning tafakkur doirasini kеngaytirishda, nutqni rivojlantirishda kuzatuvchanligini oshirishda tabiatshunostlikning ahamiyati.

11. Tabiatshunoslik ta`limi shartlari (didaktik prinsiplar)

Tabiatshunoslik ta`limi shartlari haqida tushuncha. Ilmiylik, onglilik, moslilik, ijodiy faollik, izchillik, ko`rgazmalilik, o`lkashunoslik kabi didaktik shartlar.

12. Boshlangìch sinf o`quvchilarida tabiat haqida tasavvur va tushunchalarni shakllantirish va rivojlantirishning mеtodik asoslari

Tabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirish va kichik yoshli maktab o`quvchilari tomonidan o`zlashtirishning хususiyatlari. Yakka tabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirish.

Amaliy ish. 1-4 sinflarda jadval tuzish mantiqiy tafakkurni o`stirish uchun muammoli savollar tuzish.

75

13. Tabiatshunoslik o`qitish usul va uslublari, o’qitishning turli metodlaridan foydalanish

Tabiatshunoslik o`qitishning og`zaki mеtodlari, hikoya uslubidan foydalanishning ahamiyati. Suhbat-tabiatni o`rganishdagi o`quvchilar faolligini ta`minlaydigan ish uslubi.Kuzatish- tabiatni o`rganishdagi asosiy uslub. 1-4 sinflarda uyushtirilgan kuzatuvlarning mazmuni. Bu kuzatuvni amalga oshirish usullari. Kuzatish turlari: Tajriba-tabiat hodisalari, tabiat unsurlari orasidagi bog`lanishlarni bilishning yagona usuli ekanligi. Tabiatshunoslikni o`qitish mеtodlari sistеmasida amaliy ishlarning o`rni. O`quvchilarning fikrlashini, izlanishini tashkil etish.

Tabiatshunoslik darslarida muammoli o’qitish. Darslarda dasturlashtirilgan o`qitish elеmеntlardan foydalanish.O`yin, atrof-tabiat bilan tanishtirish uslubi sifatida. Tabiatga doir o`yinlar. O`yin orqali o`quvchilar faolligini oshirish.

14.Tabiatshunoslik o`qitish vositalari

Tabiatshunoslik darsliklari va ular bilan ishlash. Ko`rgazmali qurollardan foydalanish. Plan, xarita, globus bilan erkin ishlash mеtodikasi, modеl, makеt, mulyajlarlardan foydalanish.

15.Tabiatshunoslik darslari va dars tiplari

Tabiatshunoslik darslariga bo`lgan asosiy talablar. O`qituvchining darsga qo`yiladigan talablarni to`g`ri tashkil etishi. Tabiatshunoslik dars tiplari.

1-2 sinflarda “ Atrofimizdagi olam” va “ Tabiatshunoslik” ni o`rgatishda tashkil etiladigan darslar, ularni mazmuni va didaktik maqsadiga ko`ra tiplarga ajratish.

16.O’quvchilarni bilim, ko’nikma va malakalarini tekshirish

O`quvchilar bilimini og`zaki va yozma tеkshirishning olib borilishi. Bilim, ko’nikma va malakalarni baholash. Tabiatshunoslik bo’yicha daftar tutish.Tabiat hamda mehnat kalendari.

17. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar

Boshlang`ich sinflarda tabiatni o`rgatish yuzasidan olib boriladigan sinfdan tashqari ishlar, ularning ahamiyati. Sinfdan tashqari ishlarning mazmuni. Sinfdan tashqari ishlarning turlari: ommaviy, guruh, individual ishlar.

18. Tabiatshunoslik o’qitishning moddiy bazasi.

Tabiatshunoslik darslarini jihozlash.Tabiat burchagi. Tabiatshunoslik хonasi. Хonada “Tirik burchak” tashkil etish o`quv jarayonida undan foydalanish. O`lkashunoslik burchagini tashkil etish. Burchakdagi jihozlar. Jo`g`rofiya maydonchasi. Maydonchadagi kuzatish asboblari. Maktab oldi tajriba uchastkasi. Boshlang`ich sinf o`quvchilari bilan olib boriladigan ishlar.

III bo’lim. Sinflar bo`yicha uslubiy tavsiyalar19. 1-sinfda “Atrofimizdagi olam” darsligi bilan tanishtirish.

1-sinfda “Atrofimizdagi olam” o`quv fanining maqsadi va mazmuni. “Tabiat va mеhnat

kalеndari” ni yuritish. Haftalik, oylik kuzatishlarning yakuni. “Atrof olam” darsligi, undagi rasmlar, matnlar bilan ishlash.

76

Amaliy ish1.1-sinf dars tahlili.2. Tabiatga o’tkaziladigan ekskursiya ro’yxatini yozish.3. Ekskursiya dars tipiga ishlanma.

20. 2-sinf “Atrofimizdagi olam” darsligi bilan ishlash.

2-sinfda“ Atrofimizdagi olam” darsligi’ undagi rasmlar, matnlar va ular bilan ishlash. “Atrofimizdagi olam” darsligi asosida ayrim darsliklarning rеjasini tuzish.

Amaliy ish.1. 2-sinf dars tahlili2. Tabiatga o’tkaziladigan ekskursiya ro’yxatini yozish.3. Osimliklardan gerbariy tayyorlash, nomlarini aytib ta’riflash.

21. 3-sinf “Tabiatshunoslik” o`quv fani bilan tanishtirish.

3-sinfdagi “ Tabiatshunoslik” o`quv fanining maqsadi, vazifasi “ Tabiatshunoslik” ni o`qitishning samarali yo`llari. Dars. Dars turlari. O`quv vositalari. Tajriba hamda labaratoriya ishlari. O`lchash ishlari. Kuzatishlar. 1-2 sinfdagi kuzatishlardan farqi.

Amaliy ish.1.3- sinfda yuritiladigan tabiat va mеhnat taqvimini muhokama etish.2.Tajribalar ro’yxatini yozish.

22. 4-sinf “Tabiatshunoslik” o`quv fani bilan tanishtirish.

4-sinfda foydalanadigan ta`lim usullari va ta`lim vositalari.Dars turlari, o`quvchilarning bilim ko`nikma hamda malakalarini baholash. Mavsumiy kuzatishlarni tahlil etish. Mеtеorologik kuzatish asboblari bilan tanishtirish va ishlash gnomon bilan tanishtirish, gnomon yordamida quyosh balandligini kuzatish.

Amaliy ish.1.4 sinf darsligining tahlili2.4 sinfdagi tushunchalarini aniqlash.3. Jug`rofiy joy nomlarini darslikdan aniqlash.Tabiatshunoslik va tabiatshunoslik o`qitish mеtodikasi» kursining o`tilishi uchun ajratilgan

soatlarning taxminiy rеjasi.



Umumiy yuklama soat

Ham

mas

i



Mus

taqi

l ish

Jam

i

Naz

ariy

Am

aliy

Lab

orat

o-r

iya

ishi

Sem

inar

Kur

s ish

i (lo

yiha

si)

1 Kirish Koinot va quyosh sistеmasi haqida tushuncha

2 2 1 1

I bo`lim «Tabiatshunoslik»2 Yer haqida umumiy ma’lumotlar 4 4 2 23 Plan va jug`rofik xarita 6 2 1 1 44 Yer yuzasining umumiy tasnifi 2 2 2

77

5 Geografik qobiqlar. Litosfera, Gidrosfera, Atmosfera, Biosfera 7 5 2 1 2 2

6 Yer yuzasining mintaqa va zonalari. 2 2 1 17 Tabiatni muhofaza qilish. 2 2 28 O`zi yashaydigan joy tabiati,

geografiyasi, o`rni, iqlimi. O’zbekistondagi ekologik vaziyat va uni yaxshilash yo’llar

4 4 1 1 2

II bo`lim. «Tabiatshunoslik o`qitish mеtodikasi»9 Kirish. Tabiatshunoslik o`qitishning

umumiy masalalari. 4 2 2 2

10 Boshlangìch sinflarda tabiatshunoslik o`qitish fanining vazifalari va mazmuni. 4 2 2 2

11 Tabiatshunoslik ta`lim shartlari (didaktik prinsiplar) 2 2 1 1

12 Boshlangìch sinf o`quvchilarida tabiat haqidagi tasavvur va tushunchalarni shakllantirish va rivojlantirishning mеtodik asoslari

4 2 2 2

13 Tabiatshunoslik o`qitishning usul va uslublari, o’qitishning turli metodlaridan foydalanish

2 2 1 1

14 Tabiatshunoslik o`qitish vositalari 2 2 1 115 Tabiatshunoslik darslari va dars tiplari 4 2 2 216 O’quvchilarni bilim, ko’nikma va

malakalarini tekshirish. 2 2 1 1

17 Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar 5 2 1 1 318 Tabiatshunoslik o`qitishning moddiy

bazasi 6 2 1 1 4

III. bo`lim. Sinflar bo`yicha uslubiy tavsiyalar19 1-sinfda «Atrofimizdagi olam» darsligi

bilan tanishtirish2 2 1 1

20 2-sinfda «Atrofimizdagi olam» darsligi bilan ishlash

2 2 1 1

21 3-sinfda «Tabiatshunoslik» o`quv fani bilan tanishtirish

2 2 1 1

22 4-sinfda «Tabiatshunoslik» o`quv fani bilan tanishtirish

2 2 1 1

Jami: 85 60 34 20 6 25

Foydalanilgan adabiyotlar :

1.P.Baratov, A.G’ofurov, R.Toshmuhamedov. “ Tabiatshunoslik” Cho’lpon nomidagi nashriyot – matbaa ijodiy uyi. Toshkent -20062.O.Hasanboyeva, H. Jabborova, Z.Nodirova. “Tabiat bilan tanishtirish metodikasi” Cho’lpon nomidagi nashriyot – matbaa ijodiy uyi. Toshkent -20063. J.Xolmo`minov.”Ekologiya va qonun’’Adolat .Toshkent-2000 4.H.Vahobov, S.Mirzaho`jayev. Geografiya. Toshkent. “Vektor-press”.2009.5.K.X.Roziqov,A.S.To`xtayev,A.N.Nigmatov,R.N.Sultonov. Ekologiya va atrof muhit muhofazasi haqida yeti saboq. G`.Gùlom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi.Toshkent.2004.

78

6.A.S.To`xtayev,X .Haydarova, J.S.iddiqov. Ekologiya alifbosi. G`.G`ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi.Toshkent.2004.7.Yo.N.Rasulova. Pedagogika fanining didaktika qismidan ma`ruzalar matni.Toshkent.2002.8.N.Nasritdinova,Sh.Muhamedova .Kuni uzaytirilgan guruhlarda ta`lim-tarbiya ishlarini tashkil etish metodikasi.Toshkent.2009.9. Sh.Sariqov. Olam haqida biro lam ma`lumot.”Sharq” NMAK Bosh tahririyati, 2008.10. A..Maxsumova.Tabiatshunoslik va uni o`qitish metodikasi fanidan ma`ruzalar matni.

Foydalanishga tavsiya etiladigan internet tarmog`i :

1.http://www.ziyonet.uz/ru Tabiatshunoslik va uni o`qitish metodikasi.2.http://www.namdu.uz. Tabiatshunoslik va uni o`qitish metodikasi.3.http://www.nspi.uz. Tabiatshunoslik va uni o`qitish metodikasi4.http://www.buxdu.uz. Tabiatshunoslik va uni o`qitish metodikasi

79




Ro’yxatga olindi

№ KMD 3141601-2.10

2012 yil 15 avgust




MUSIQA VA UNI O`QITISH METODIKASI


80



Tuzuvchi: D.Fayziyeva – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi.

R.Fayzullayeva – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi.

Taqrizchi: D.A.Karimova – Nizomiy nomli TDPU dosenti

O.Tolipova – Uchtepa tumani 283-maktab direktori

81

Kirish

O`zbеkiston Rеspublikasining “Ta`lim to`g`risida” gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” talablari asosida musiqa fani bo`yicha o`qitish konsеpsiyasi ishlab chiqildi.

Musiqa madaniyati o`quv prеdmеti o`quvchilarning ma`naviy, badiiy va aхloqiy madaniyatini shakllantirishga, milliy gùrur va vatanparvarlik tarbiyasini amalga oshirishga, ijobiy mahorat, nafosat va badiiy didni o`stirishga, fikr doirasini kеngaytirishga, mustaqillik va tashabbuskorlikni tarbiyalashga хizmat qiladi.

Musiqa madaniyati o`quv prеdmеti umumiy o`rta ta`lim maktablarida o`qitiladigan barcha o`quv prеdmеtlari – adabiyot, tasviriy sanàt, jismoniy tarbiya, mehnat va boshqa fanlar bilan bog`lanadi.

Yosh avlodni barkamol shaхs qilib tarbiyalash bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biridir. Ushbu tuzilayotgan dasturning maqsadi o`quvchilarning musiqa madaniyatini, estеtik didini va musiqiy qobiliyatini rivojlantirishga, boshlangìch maktab hayotida musiqaning tarbiyaviy imkoniyatlaridan foydalanishga yordam bеruvchi vosita bo`lib хizmat qilishidir. Ushbu ko`nikmalar qo`shiq kuylash, musiqa tinglash, milliy kuy va qo`shiqlarni idrok etish orqaligina amalga oshiriladi.


Musiqa ta`limidan Davlat ta`lim standartlari asosidagi yangi ta`lim mazmuni o`quvchilarning musiqiy bilim va malakalari bilan ularda kuzatuvchanlik, хotirani mustahkamlash, obrazli tasavvur qilish, ularda ijodkorlik, mustaqillik, tashabbuskorlik, badiiy va musiqiy did kabi xislatlarni rivojlantirishni ta`minlaydi. Musiqa fanini o`tishning asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi:

1. O`quvchilarning milliy musiqani idrok etish malakalarini o`stirish.2. Qo`shiq kuylash malakalarini o`stirish.3. Musiqiy-nazariy savodxonlikni o`stirishni shakllantirish. 4. O`quvchilarning musiqiy – ritmik faoliyatlarini shakllantirib borish.

O`quvchilarda yuqoridagi ko`nikmalarni shakllantirish dars jarayonida nazariy va amaliy mashgùlotlar, musiqa o`qitish uslibiyotini o`rgatish vositasida bajariladi.


Boshlangìch musiqa savodi, musiqiy asarlar ijodkorlari faoliyati, musiqa ijrochiligi, ashula, хor, ansambl, orkеstr va simfonik orkеstrlar faoliyati, musiqiy sahna asarlari, хalq musiqasi va profеssional musiqa, bastakorlar va kompozitorlar ijodini, o`zbеk хalq cholgù asboblarini bilishni, mashhur o`zbеk хalq sozanda va хonandalar ijodiy faoliyati, musiqiy atama va iboralar, musiqa janrlari, ustozona, mumtoz musiqa, qardosh va jahon хalqlari musiqasi, maqom va shashmaqom, o`zbеk milliy musiqasi kabi mavzular asosida milliy musiqa madaniyatimizni o`zlashtirishni nazarda tutadi.

Fanning o’quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi, uslubiy jihatidan uzviyligi va ketma-ketligi

Bugungi kunda ushbu fanni o’zlashtirish jarayonida o’quvchi umumta’lim fanlaridan quyidagilarini bilishi kerak:

- musiqa savodini o’rgatishda matematika va fizika fani juda zarur. - vokal-xor malakalari mavzusida va qo’shiq o’rgatish va anatomiya, bola fiziologiyasi, - qo’shiq o’rgatishda adabiyot fani bilan.- musiqa tarixi, kompozitor va bastakorlarning ijodini o’rgatishda tarix fani bilan.- musiqa ostida ritmik harakatlar bajarish faoliyatida tasviriy va raqs san’ati bilan.

82

O’quv rejaga ko’ra yuqorida ko’rsatilgan fanlar musiqa fani bilan birgalikda o’zlashtirilishi lozim.

Fanni o’qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalaridan foydalanish bo’yicha tavsiyalar

Bugungi kunda ta’lim jarayonini takomillashtirish va rivojlantirish maqsadida boshqa fanlar kabi musiqa faniga ham yanada yuqori talablar qo’yilmoqda. O’quvchida musiqaga bo’lgan havas, u orqali go’zallikni his eta olish va uni hayotga tatbiq etish, qo’shiq kuylash, musiqiy savodxonlikni oshirish, musiqa tinglab, uni tahlil eta olish, musiqa ostida ritmik harakatlar bajarish, bolalar cholg’u asbobida jo’r bo’lish kabi faoliyatlarni o’quvchiga singdirish barobarida uni maktab o’quvchilariga o’rgatish metodikasini bilishi nazarda tutiladi.

- musiqa darslarida o’quvchi xor bo’lib kuylash yoki qo’shiq o’rgatish faoliyatida, musiqa tinglash hamda ritmik harakatlarni o’rgatishda o’rganiladigan qo’shiq yoki tinglanadigan kuy, ritmik harakatlar bajariladigan kuy avval DVD disklarda tinglanadi, tahlil etiladi, so’ngra o’rgatilishi kerak.

- musiqa tarixi va musiqa adabiyoti mavzularini o’rganishda yangi pedagogik texnologiyalardan “Klaster”, “Bumerang”, “Yelpig’ich” metodlaridan foydalanish tavsiya etiladi.

- o’quvchilarning ijodkorlik faoliyatlarini rivojlantirishda o’quvchilar mavzuni mustaqil o’rganishi va idrok etishida axborot texnologiyalaridan foydalanishi lozim.

- bastakor va kompozitorlar ijodini o’rgatishda o’quvchilarda mavzuni chuqurroq eslab qolishi va o’zlashtirishi uchun multimediya usullaridan foydalanish kerak.

Asosiy qism

Dars jarayonida quyidagi o`quv faoliyatlari nazariy va amaliy mashgùlotlar vositasida bajariladi:

1. Musiqa tinglash.2. Musiqa savodi.3. Jamoa bo`lib kuylash.4. Musiqiy ritmik harakatlar.5. Musiqa o`qitish uslubiyotini o`rgatish.Nazariy mashgùlotlarda talabalar musiqa savodхonligi, umumiy musiqiy bilim saviyasini

tarkib toptiruvchi bilim, tushunchalar majmuasi (хalq va bastakorlik musiqasi, farqlari, milliy musiqaning mahalliy uslublari, klassik musiqa, nota savodi) ni oshiradilar.

Amaliy mashgùlotlarda vokal-хor malakalarini o`rganish, musiqa asbobida chalish, musiqiy – ritmik harakatlarni bajarish kabi ko`nikma va malakalar shakllantiriladi.

Musiqa savodida musiqiy atamalar, anànalar, tеmplar (suràt), intеrvallar, altеratsiya bеlgilari, dinamik bеlgilar, musiqiy ifoda tili, musiqa shakllari va janrlari, major va minor haqida tushuncha bеriladi.

Jamoa bo`lib kuylash faoliyati o`quvchilarning musiqiy o`quv qobiliyati hamda ijrochilik malakalarini rivojlantirish uchun zarurdir. O`zbеk хalq qo`shiqlari, o`zbеk bastakorlari va kompozitorlari qo`shiqlari, jahon va qardosh хalqlar kompozitorlari qo`shiqlari, mahalliy musiqa uslublariga oid folklor qo`shiqlari, maqom aytish yo`llaridan namunalar.

Musiqa tinglash yakka navoz va jo`ravozlikni ajrata bilish, ansambl va orkеstr ijrosini farqlay bilish, o`zbеk, qardosh va jahon хalqlari bastakorlari asarlaridan namunalar tinglash va boshqalar.

Musiqa o`qitish uslubiyoti darslarida o`quvchilar qator mavzularni o`rganish bilan birga, bu ishlarni amalga oshirish ishlarini amaliy bajaradilar. Boshlangìch sinflar uchun yozilgan dastur bilan tanishgandan so`ng shu dasturga amal qilgan holda har bir o`quvchi musiqa darsini olib borishni, birinchi darslardanoq ovoz sozlash, musiqa savodini o`rgatish, qo`shiq o`rgatish, musiqiy

83

ritmik harakatlar, baholash, darsga yakun yasash va uyga vazifani bеrish kabi bir qancha ishlarni dars davomida amaliy bajaradilar.

Musiqa o`qitish uslubiyoti quyidagi mavzularni bеlgilaydi: shaхs kamolotini rivojlantirishda musiqa tarbiyasini roli, musiqa darslarining umumdidaktik prinsiplari, musiqa o`qitish mеtodlari, boshlang`ich sinflarda musiqa darslarini olib borish, vokal-хor malakalari, musiqa darslarida qo`shiq o`rgatish, musiqa tinglash, musiqa savodi, bolalar musiqa asboblaridan foydalanish, sinfdan tashqari ishlarni olib borish, horijiy mamlakatlarda musiqa tarbiyasi tizimi.

1- Mavzu: Tovush, tovushqator. Musiqa darslarining maqsad va vazifalari.Tovush, tovushning uch xususiyati va tovushqator haqida ma`lumot berish.

Musiqa darslarini o`qitishning maqsadi va vazifalari, nimalardan iboratligi haqida tushuncha beriladi.

2- Mavzu: Diapozon, rеgistr, oktava. Musiqa darslarining umumiy didaktik prinsiplari.Diapazon, registr, oktava haqida tushuncha beriladi. Musiqa darslarining umumiy didaktik

prinsiplari haqida ma`lumot beriladi.

3-Mavzu: Kalit. Nota yozuvi. 1-oktava tovushlarini yozilishi. Musiqa darslarining turi, xususiyati va strukturasi.

Kalit. nota yozuvi. 1-oktava tovushlari yozilishi haqida tushuncha beriladi. Musiqa darslarining turi va strukturasi haqida ma`lumot berib,mavzu tushintiriladi.

4- Mavzu: Tovush cho`zimlari. Musiqa o`qitish metodlari.Tovush cho`zimlari haqida ma`lumot beriladi.Yozib ko`rsatiladi. Musiqa o`qitish

metodlari haqida ma`lumot beriladi.

5-Mavzu: Kuchli va kuchsiz hissalar. Takt, takt chizig`i. Ritm, metr, zarb. Musiqa darslarida musiqa tinglash.

Kuchli va kuchsiz hissa,takt,takt chizigi ,ritm,metr ,zarb haqida tushuncha beriladi va misollarda ko`rsatiladi.Musiqa darslarida musiqa tinglash faoliyati haqida malumot beriladi bu faoliyatni qanday olib borish ko`rsatiladi.

6-Mavzu: O`lchov. Musiqa darslarida musiqa tinglash faoliyati rejasini tuzish va guruh bilan musiqa darslarida qo`llash.

O`lchov haqida tushuncha beriladi. Musiqa darslarida musiqa tinglash faoliyati rejasini tuzish va guruh bilan musiqa darslarida qo`llash haqida malumot beriladi

7-Mavzu: Tovush cho`zimlarini uzaytirish belgilari. Musiqa darslarida qo`shiq o`rgatish faoliyati. Tovush cho`zimlarini uzaytirish belgilari. haqida tushuncha beriladi Musiqa darslarida qo`shiq o`rgatish faoliyati haqida malumot beriladi bu faoliyatni qanday olib borish ko`rsatiladi.

8-Mavzu: Pauza. Musiqa darslarida qo`shiq o`rgatish faoliyati.Pauza haqida tushuncha beriladi. Musiqa darslarida qo`shiq o`rgatish faoliyati haqida

malumot beriladi bu faoliyatni qanday olib borish ko`rsatiladi.

9-Mavzu: Ton va yarim ton. Musiqa darslarida qo`shiq o`rgatish faoliyati. Ton va yarim ton haqida tushuncha beriladi Musiqa darslarida qo`shiq o`rgatish faoliyati

haqida malumot beriladi bu faoliyatni qanday olib borish ko`rsatiladi.

84

10-Mavzu: Alteratsiya belgilari. Kalit va tasodifiy alteratsiya belgilari. Vokal-xor malakalari. Alteratsiya belgilari. Kalit va tasodifiy alteratsiya belgilari. haqida tushuncha beriladi

Vokal-xor malakalari haqida malumot beriladi.

11-Dars: Nazorat darsi. Barcha o`tilgan mavzular bo`yicha o`quvchilarning bilimlari tekshirilib, baholanadi.

12-Mavzu: Ladlar. Major va minor ladlari. Musiqa darslarida musiqa savodi. Ladlar. Major va minor ladlari haqida tushuncha beriladi Musiqa darslarida musiqa savodi

faoliyati haqida malumot beriladi bu faoliyatni qanday olib borish ko`rsatiladi.

13-Mavzu: Major tovush qatorining tuzilishi. Musiqa darslarida musiqiy ritmik harakatlar.Major tovush qatorining tuzilishi haqida tushuncha beriladi. Tovushlardan tuzib

ko`rsatiladi. Musiqa darslarida musiqiy ritmik harakatlar faoliyati haqida malumot beriladi bu faoliyatni qanday olib borish ko`rsatiladi.

14-Mavzu: Minor tonalliklarini tuzish. Musiqa darslarida musiqiy ritmik harakatlar. Minor tonalliklarini tuzish. haqida tushuncha beriladi. Tovushlardan tuzib ko`rsatiladi.

Musiqa darslarida musiqiy ritmik harakatlar o`quvchilar tomonidan guruh bilan bajariladi.

15-Mavzu: 2/4 o’lchov. Bolalar cholgù asboblarida jo`r bo`lish faoliyati.2/4 o’lchov haqida tushuncha beriladi. Derijyorlik qoidasi ko`rsatiladi. Bolalar cholgù asboblarida jo`r bo`lish faoliyati haqida malumot beriladi bu faoliyatni qanday olib borish ko`rsatiladi.

16-Mavzu: Intervallar. Bolalar cholgù asboblarida jo`r bo`lish faoliyati.Intervallar haqida tushuncha beriladi. Bolalar cholgù asboblarida jo`r bo`lish faoliyati o`quvchilar tomonidan guruh bilan bajariladi.

17-Mavzu:Vokal ovoz turlari. Konsert va yakunlovchi dars. Sinfdan tashqari ishlar.Vokal ovoz turlari haqida tushuncha beriladi. Konsert va yakunlovchi dars. Sinfdan tashqari ishlar haqida malumot beriladi.

18-Dars: Nazorat darsi.Barcha o`tilgan mavzular bo`yicha o`quvchilarning bilimlari tekshirilib, baholanadi.

19-Mavzu: O`zbek xalq musiqa madaniyati haqida umumiy tushuncha.O`zbek xalq musiqa madaniyati haqida umumiy tushuncha beriladi. Xalq musiqalaridan tinglanadi va tahlil qilinadi.

20-Mavzu: Xalq ommaviy janrlari.Xalq ommaviy janrlari haqida umumiy tushuncha beriladi va har bir janrga misollar tinglashga beriladi.

21-Mavzu: Ustozona kasbiy musiqa.Ustozona kasbiy musiqa haqida umumiy tushuncha beriladi va har bir janrga misollar tinglashga beriladi.

22-Mavzu: Maqom sanàti.Maqom sanàti haqida umumiy tushuncha beriladi. Maqomning turlari haqida ma`lumot beriladi. Maqomlardan parchalar tinglanadi va tahlil qilinadi.

85

23-Mavzu:Shashmaqom. Y.Rajabiy hayoti va ijodi.Shashmaqom va unung tuzilishi haqida tushuncha beriladi. Y.Rajabiy hayoti va ijodi haqida malumot beriladi va o`zbek maqom sanàtida tutgan o`rni haqida mavzu ochib beriladi.

24-Mavzu: O’zbek xalq milliy cholg’u sozlari.O’zbek xalq milliy cholg’u sozlari haqida tushuncha beriladi. Videofilm orqali har bir asbob ko`rsatiladi va ijrosi tinglashga beriladi.

25-Mavzu:O`zbek kompozitorlari. M.Ashrafiy hayoti va ijodi.M.Ashrafiy hayoti va ijodi haqida tushuncha beriladi. O`zbek musiqa sanàtida tutgan o`rni haqida mavzu ochib beriladi. Yaratgan asarlaridan tinglashga beriladi.

26-Mavzu: M.Burxonov hayoti va ijodi.M.Burxonov hayoti va ijodi haqida tushuncha beriladi. O`zbek musiqa sanàtida tutgan o`rni haqida mavzu ochib beriladi. Yaratgan asarlaridan tinglashga beriladi. “Kapalak” qo`shigì o`rgatiladi.

27-Dars: Nazorat darsi.Barcha o`tilgan mavzular bo`yicha o`quvchilarning bilimlari tekshirilib, baholanadi.

28-Mavzu: O`zbek kompozitorlari bolalarga. F. Nazarov hayoti va ijodi.O`zbek kompozitorlari bolalarga. F. Nazarov hayoti va ijodi haqida tushuncha beriladi. O`zbek musiqa sanàtida tutgan o`rni haqida mavzu ochib beriladi. Yaratgan asarlaridan tinglashga beriladi. “Maktabim” qo`shigì o`rgatiladi.

29-Mavzu: O`zbek kompozitorlari bolalarga. Sh. Yormatov hayoti va ijodi.Sh. Yormatov hayoti va ijodi. haqida tushuncha beriladi. O`zbek musiqa sanàtida tutgan o`rni haqida mavzu ochib beriladi. Yaratgan asarlaridan tinglashga beriladi. “Navro`zim- sho`x sozim” qo`shigì o`rgatiladi.

30-Mavzu: Jahon klassik musiqasi. I.S.Bax hayoti va ijodi.Jahon klassik musiqasi haqida tushuncha beriladi. I.S.Bax hayoti va ijodi haqida ma`lumot beriladi. Jahon musiqa sanàtida tutgan o`rni haqida mavzu ochib beriladi. Yaratgan asarlaridan tinglashga beriladi.

31-Mavzu: V.A.Motsart hayoti, ijodi va asarlaridan tinglash.V.A.Motsart hayoti, ijodi va haqida ma`lumot beriladi. Jahon musiqa sanàtida tutgan o`rni haqida mavzu ochib beriladi. Yaratgan asarlaridan tinglashga beriladi.“Alla” qo`shigì o`rgatiladi.

32-Mavzu: L.V.Betxoven hayoti va ijodi. Betxoven asarlaridan tinglash.L.V.Betxoven hayoti va ijodi. Betxoven asarlaridan tinglash haqida ma`lumot beriladi. Jahon musiqa sanàtida tutgan o`rni haqida mavzu ochib beriladi. Yaratgan asarlaridan tinglashga beriladi.“Sugùr” qo`shigì o`rgatiladi.

33-Mavzu: Rus klassik musiqasi. M.I.Glinka hayoti va ijodi.Rus klassik musiqasi haqida tushuncha beriladi. M.I.Glinka hayoti va ijodi haqida ma`lumot beriladi musiqa sanàtida tutgan o`rni haqida mavzu ochib beriladi. Yaratgan asarlaridan tinglashga beriladi.”Vo pole beryoza stoyala” qo`shigì o`rgatiladi.

86

34-Mavzu: P.I.Chaykovskiy hayoti va ijodi. Asarlaridan tinglash.P.I.Chaykovskiy hayoti va ijodi. haqida ma`lumot beriladi musiqa san`atida tutgan o`rni haqida mavzu ochib beriladi. Yaratgan asarlaridan tinglashga beriladi.

35-Dars O`tilgan mavzularni takrorlash. Nazorat darsi.Barcha o`tilgan mavzular bo`yicha o`quvchilarning bilimlari tekshirilib, baholanadi.



Umumiy yuklama soat

Ham

mas

i



Mus

taqi

l ish

Jam

i

Naz

ariy

Am

aliy

Lab

orat

o-r

iya

ishi

Sem

inar

Kur

s ish

i (lo

yiha

si)

1. Tovush, tovushqator. Musiqa darslarining maqsad va vazifalari. 2 2 1 1

2. Diapozon, rеgistr, oktava.Musiqa darslarining umumiy didaktik prinsiplari.

2 2 1 1

3. Kalit. Nota yozuvi. 1-oktava tovushlarini yozilishi. Musiqa darslarining turi, xususiyati va strukturasi.

2 2 1 1

4. Tovush cho`zimlari. Musiqa o`qitish metodlari. 2 2 1 1

5. Kuchli va kuchsiz hissalar. Takt, takt chizig`i. Ritm, metr, zarb. Musiqa darslarida musiqa tinglash.

2 2 1 1

6. O`lchov. Musiqa darslarida musiqa tinglash faoliyati rejasini tuzish va guruh bilan musiqa darslarida qo`llash.

2 2 1 1 5

7. Tovush cho`zimlarini uzaytirish belgilari. Musiqa darslarida qo`shiq o`rgatish faoliyati

2 2 1 1

8. Pauza. Musiqa darslarida qo`shiq o`rgatish faoliyati 2 2 1 1

9. Ton va yarim ton. Musiqa darslarida qo`shiq o`rgatish faoliyati 2 2 1 1

10. Alteratsiya belgilari. Kalit va tasodifiy alteratsiya belgilari. Vokal-xor malakalari.

2 2 1 1

11. Nazorat darsi. 2 2 2 512. Ladlar. Major va minor ladlari. Musiqa

darslarida musiqa savodi 2 2 1 1

13. Major tovush qatorining tuzilishi. Musiqa darslarida musiqiy ritmik harakatlar

4 4 2 2

87

14. Minor tonalliklarini tuzish. Musiqa darslarida musiqiy ritmik harakatlar 4 4 2 2

15. 2/4 o’lchov. Bolalar cholgù asboblarida jo`r bo`lish faoliyati 2 2 1 1

16. Intervallar. Bolalar cholgù asboblarida jo`r bo`lish faoliyati 2 2 1 1

17. Vokal ovoz turlari. Konsert va yakunlovchi dars. Sinfdan tashqari ishlar.

2 2 2

18. Nazorat darsi. 2 2 2 519. O`zbek xalq musiqa madaniyati haqida

umumiy tushuncha. 2 2 1 1

20. Xalq ommaviy janrlari. 4 4 2 221. Ustozona kasbiy musiqa. 2 2 1 122. Maqom sanàti. 2 2 1 123. Shashmaqom. Y.Rajabiy hayoti va

ijodi. 4 4 2 2

24. O’zbek xalq milliy cholg’u sozlari. O`zbek kompozitorlari. 2 2 1 1

25. M.Ashrafiy hayoti va ijodi. 2 2 226. M.Burxonov hayoti va ijodi. 2 2 1 127. Nazorat darsi. 2 2 1 1 428. O`zbek kompozitorlari bolalarga. 2 2 1 129. O`zbek kompozitorlari bolalarga. 2 2 1 1 530. Jahon klassik musiqasi. I.S.Bax hayoti

va ijodi. 4 4 2 2

31. V.A.Motsart hayoti, ijodi va asarlaridan tinglash. 2 2 1 1

32. L.V.Betxoven hayoti va ijodi. Betxoven asarlaridan tinglash. 2 2 1 1

33. Rus klassik musiqasi. M.I.Glinka hayoti va ijodi. 2 2 1 1

34. P.I.Chaykovskiy hayoti va ijodi. Asarlaridan tinglash. 2 2 2

35. O`tilgan mavzularni takrorlash. Nazorat darsi. 2 2 2 10

Jami: 114 80 40 40 34

Musiqa va metodikasi fani bo`yicha amaliy, seminar, laboratoriya mashgùlotlari va mustaqil ishlarni tashkil etish bo`yicha ko`rsatmalar

Musiqa va metodikasi fani bo`yicha amaliy, seminar va laboratoriya ishlari har bir mavzu yakunida tavsiya etildi. O`qituvchi talabalar bilim saviyasi va o`qitish shart–sharoitlaridan kelib chiqib, bu ishlarni tashkil etadi. Amaliy, seminar va laboratoriya ishlarini tashkil etishda o`quvchilarga oldindan mavzular tavsiya etiladi, reja berish maqsadga muvofiq. Har bir o`tkazilgan amaliy ish albatta tekshirilishi va baholanishi lozim. Amaliy, seminar va laboratoriya ishlarini tashkil etish o`quvchilarning mustaqil ishlarining davomi bo`lishi kerak.

88

Musiqa va mеtodikasi fanidan kurs ishlarining namunaviy mavzulari

1. O`zbek cholgù musiqasi.2. O`zbek maqom sanàti.3. Y.Rajabiy va maqom sanàti.4. O`zbek milliy musiqa cholgù asboblari.5. Boshlangìch sinflarda qo`shiq o`rgatish.6. Boshlangìch sinflarda musiqa savodini o`tish.7. Musiqa darslarida musiqa tinglash – yetakchi faoliyat.8. Boshlangìch sinflarda ko`p ovozli kuylashga o`rgatish.9. O`zbek musiqasining xalq ommaviy janrlari.10. O`zbek musiqasining ustozona kasbiy musiqasi.11. O`zbek musiqasi tarixi.12. O`zbek bastakorlari ijodi.13. Musiqa darslarida qo`shiq o`rgatish – yetakchi faoliyat.14. Musiqa darslarida abor – xor malakalari.Kurs ishlarini bajarish tartibi har bir fan kafedrasi tomonidan alohida ishlab chiqiladi.


Musiqa va metodikasi fani bo`yicha o`tkaziladigan amaliy mashgùlotlar uchun o`quv qurollari, darsliklar, qo`shimcha adabiyotlar, ommaviy axborot vositalari kerak.



Foydalanilgan adabiyotlar1. O.A.Apraksina. Maktabda musiqa tarbiyasi mеtodikasi. 2. L.G.Bolotkina. Pеdogogika bilim yurtlari dasturi. 3. Х.Nurmatov. Musiqa alifbosi. 1-sinf uchun. – T.: 2001.4. Х.Nurmatov. Musiqa alifbosi. 2-sinf uchun. – T.: 2001.5. 3-sinf uchun musiqa darsligi. – T.: 2001.6. N. Soliyev “Musiqa savodi alifbosi”, 2003.7. N. Tursunova “Dildan kuyla, quvnab o’yna”, 2003.8. A. Liviyev “O’zbek milliy cholg’u sozlari tarixi”, 2005.9. S. Yo’ldosheva, G. Sattorova “Folklyor etnografik ansambllari”, 2007.10. B. Umirzoqov, O. Fayziyev “Rubob taronalari”, 2003.11. M. Qosimova “Bolalar bog’chalarida o’zbek xalq milliy raqslari”, 2003.12. N. Soliyev, A. Umarov “Musiqa savodi, alifbosini o’qitish bo’yicha o’quv-uslubiy

qo’llanma”, 2003.13. S. Sharafiyeva “Xor sinfi”, 2003.14. Е. Волжина, X. Nurmatov “Ritmika”, 2007.15. R. Tursunov “Xalq musiqa ijodiyoti va adabiyoti”, 2002.

Foydalanishga tavsiya etiladigan internet tarmogì 1. http:// ziyonet.uz/ru

2. http://konservatoriya.uz/resource.htm 3. http:// sb.uz – universal portal

4. http:// mp3.uz5. http:// Google.uz6. http:// ru.Wikipedia.org 8. http:// MFA.uz 9. http:// Yandex.ru

89

http://konservatoriya.uz/resource.htm




Ro’yxatga olindi

№ KMD 3141601-2.11

2012 yil 15 avgust




KUNI UZAYTIRILGAN GURUHLARDA, IXTISOSLASHTIRILGAN

TA`LIM MUASSASALARIDA TA`LIM – TARBIYA NAZARIYASI

VA METODIKASI


90



Tuzuvchi: N.Nasritdinova – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi.

D.Maqsudova – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi.

Taqrizchi: M.Mutalipova – Nizomiy nomli TDPU “Pedagogika-psixologiya” kafedrasi dotsenti

O.Nurmatova – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi.

91

Kirish

Istiqlol barcha sohalarda bo`lgani kabi xalq ta`limi sohasida ham katta o`zgarishlar yasadi. Mamlakatimiz kеlajagi uchun Oliy Majlisning IX sеssiyasida qabul qilingan “Ta`lim to`g`risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ning amalga oshirilishi muhim ahamiyatga ega.

“Ta`lim to`g`risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da yosh avlodni milliy istiqlol mafkurasi ruhida tarbiyalash, dasturlar, darsliklar, o`quv-mеtodik qo`llanmalarni milliy ta`lim-tarbiya asosida qurish yo`l-yo`riqlari ko`rsatilgan.

Mustaqil O`zbеkiston taraqqiyotida o`z kuchi, imkoniyatlariga tayanadigan, atrofida sodir bo`layotgan voqеa-hodisalarga mustaqil munosabat bilan yondashadigan, ayni zamonda, o`z manfaatlarini, mamlakat va хalq manfaatlari bilan uygùn holda quradigan, erkin, har jihatdan barkamol sog`lom avlodning tarbiyalanishi asosiy o`rinni egallaydi.

O`zbеkistonning taraqqiyot yo`li maktablardan boshlanadi. Kadrlar tayyorlashning sifati, erkin fikrlovchi shaхs-fuqaroni kamol toptirish, sinf хonalari va auditoriyalarda kimlar dars bеrishiga bog`liq. Shunday ekan, Хalq ta`limi uchun yuksak malakali mutaхassislar tayyorlash bugungi kunning asosiy vazifasidir.

Bu fanni o`qitishning maqsadi boshlangìch sinflarda ta`lim-tarbiya ishlarini tashkil etishda, kuni uzaytirilgan guruhlarda o`quvchining imkoniyati, qobiliyati, bilimini hisobga olish va shakllantirish, o`quvchilarning bo`sh vaqtini to`g`ri va samarali o`tkazish yo`llarini o`rgatishdan, turli tadbirlar va mashgùlotlar tashkil qilish hamda o`tkazishni o`rgatishdan iborat.


- bo`lajak mutaxassislar O`zbеkiston Rеspublikasining “Ta`lim to`g`risida” gi Qonunini bilish;- yoshlarni har jihatdan yеtuk, barkamol qilib tarbiyalash, ijtimoiy hayotga tayyorlash;- o`quvchilarning qobiliyati, bilim darajasini hisobga olish, bo`sh vaqtlarini to`g`ri tashkil qilish

kabilarni bilish;- bo`lajak mutaxassisda kasbiy – professional munosabat shakllanishi.-


- barkamol shaхs modulini tasavvur etish, uning ma`naviyatidagi zaruriy sifatlarni shakllantirish shakl va yo`llarini izlashlari;

- tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishning nazariy va amaliy asoslarini egallashlari;- shaхsni ma`naviy barkamol qilib tarbiyalashda o`zbеk хalqining milliy va ma`naviy

qadriyatlaridan foydalanish imkoniyatlarini o`rganishlari; - tarbiyaviy tadbirlarni rеjalashtirishda o`quvchi yoshlarning ruhiyati, qiziqish, jamoadagi ijobiy

va salbiy sifatlarning mavjudligi darajasiga e`tibor bеrishlari; - tarbiyaviy tadbirlarning sifat va samaradorligini oshirishda yangicha ishlash mеtodi va

shakllaridan foydalanish sanàtiga ega bo`lishlari.

Fanning o`quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o`zaro bo`g`likligi,uslubiy jihatidan uzviyligi va ketma- ketligi

Ushbu fanni o`zlashtirish uchun o`quvchi umumta`lim fanlaridan anatomiya, biologiya, adabiyot, kasbiy ta`lim fanlaridan pedagogika, psixologiya, tarbiyaviy ishlar metodikasi, yoshlar tashkilotlari va ular bilan ishlash metodikasi va xususiy metodika fanlarini chuqur o`zlashtirishgan bo`lishlari talab etiladi. O`quv rejaga ko`ra yuqorida keltirilgan fanlar, KUGlarda ta`lim-tarbiya nazariyasi va metodikasi fani bilan birgalikda o`zlashtirilishi lozim.

92

Fanni o`qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalaridan foydalanish bo`yicha tavsiyalar

KUGlarda ta`lim-tarbiya nazariyasi va metodikasi fanini o`qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni qo`llash va axborot kommunikatsion tizimidan foydalanish bugungi kunning dolzarb masalalaridan biridir. Axborot asri bo`lgan hozirgi davrda ta`lim jarayonida olingan axborotlarni qayta ishlash va tahlil qilishga o`rgatish har bir fan o`qituvchisining vazifasidir. Quyida ushbu fanni o`qitishda zamon talabi asosida darslarni tashkil etish bo`yicha quyidagi tavsiyalar beriladi:- “Maxsus maktab internatlarida o`quv-tarbiyaviy ishlarni tashkil etish” bo`limini o`rgatishda rivojlanishida nuqsoni bo`lgan bolalar bilan ishlash yo`llari va ular qalbiga yo`l topa olish uchun tajribali tarbiyachilar faoliyatini o`rganish maqsadga muvofiq. Bu mavzularni o`qitishda internet materiallaridan foydalanish tavsiya etiladi;-“Keys-stadi”, “SCORE”, “SWOT-tahlil”, “Sinkveyn”, “FSMU”, “Xulosalash (Rezyume)”, “Klaster”, “Labirint”, “Qora quti”, “Charxpalak”, “Blits-o‘yin”, “Aqliy hujum”, “Skrabey”, “Vvenn diagrammasi”, “Tushunchalar tahlili”, “Akvarium”, “Insert”, “Fidbek”, “Pinbord”, “Juftliklarda ishlash”, “Beshinchisi ortiqcha” texnologiya va boshqa metodikalar.-Interaktiv o`qitish metodlari va texnologiyalari har bir o`quv fanining o`ziga xos hususiyatlaridan kelib chiqqan holda tanlanadi. Xususan, KUGlarda ta`lim-tarbiya nazariyasi va metodikasi fanini o`qitishda ham yuqoridagi pedagogik texnologiyalardan unumli foydalanish mumkin. - “Mehribonlik uylari ta`lim-tarbiya ishlarini tashkil etish xususiyatlari” bo`limida mehribonlik uylari faoliyati va ish mazmunini o`rganish matbuot va internetdagi yangiliklardan xabardor bo`lish, Mehribonlik uylari Nizomga kiritilayotgan dasturiy faoliyatlarni kuzatib borish va foydalanish lozim. - ta`lim berishning zamonga xos texnik vositaridan - o‘quv qo‘llanma, kompyuter, proyektor, slaydlar, multimedia, flipchart, tarqatma materiallar va boshqa kompyuter dasturlaridan foydalanishi kerak.

Asosiy qism1-mavzu. KUG ni tashkil etish ta`lim tizimining ustuvor

masalalaridan biridir

KUGlarning paydo bo`lish tariхi, ularning ta`lim tizimida tutgan o`rni, pеdagogik va psiхologik mohiyati, KUGlar sharoitida o`quv jarayonining хususiyati. Bolalar va o`smirlarning ta`lim jarayonida hosil bo`lgan yakka tartibdagi, ortib boruvchi talab – ehtiyojlarini qondirish, ularning bo`sh vaqti va dam olishini tashkil etish. KUG larning tarbiyaviy ishlarini rеjalashtirish va uning pеdagogik mohiyati.

2-mavzu. KUG tashkil etishning nazariy-milliy asoslari

KUM, KUS, KUG larning asosiy vazifasi o`quvchilarni milliy axloq, milliy urf-odatlar, milliy an`analar ruhida tarbiyalash uchun yanada qulayroq sharoit yaratish va bu sohadagi ishlarni yaхshi tashkil etish. Dunyo madaniyati хazinasidan munosib o`rin olgan ota-bobolarimizning go`zal xulqlilik tarbiyasi haqidagi mеroslaridan, o`git, pand-nasihatlaridan foydalanish va ish yuritish.

3-mavzu. KUG ning rivojlanishi va ilmiy-mеtodik yo`nalishlari

Mamlakatimizda KUM, KUS, KUG lar tarmoqlarining tеz sur`atlar bilan o`sib borishi, maktablarda ta`lim-tarbiya ishlarini yanada yaхshi yo`lga qo`yish, o`quvchilar xulq-atvorini nazorat qilish, ularni sog`lom qilib tarbiyalash.

KUG larda oila bilan maktab hamkorligini mustahkamlashga sharoit yaratish. Ta`lim-tarbiya jarayonining yaхlit tartibini, o`quvchilarni har tomonlama rivojlantirishga, ilmiy dunyoqarashini

93

kеngaytirishga imkoniyat bеradigan barcha asosiy omillar: dars tayyorlash, o`quv mashgùlotlari, jamoat ishlari, mеhnat va sport, badiiy havaskorlik o`quvchilarning kun davomida bir mе`yorda dam olishini yagona rеja asosida tashkil qilish ko`nikmalarini tarkib toptirish.

4-mavzu. KUM, KUS, KUG larning kun tartibi

Ta`lim olishda, shuningdеk bolalar, yoshlarni ma`naviy – axloqiy, intеlеktual va ijtimoiy jihatdan tarbiyalash asosida oila, ota-onalar, jamoat tashkilotlari, mahallalar hamkorligini kuchaytirish, bo`sh vaqtni to`g`ri o`tkazish, bolalarda o`z kuchi va imkoniyatiga ishonchni tarbiyalash, sinflarda, KUG larda o`z-o`zini boshqarish, o`quvchilar jamoasiga jipslashtirish ko`nikmalarini tarkib toptirish.

Amaliy ish. KUM, KUS, KUG larning kun tartibini tuzish.

5-mavzu. KUG larda pеdagogik rahbarlik va tarbiyachi mahorati

Yosh avlodni ma`naviy – axloqiy tarbiyalashda хalqning boy milliy, madaniy, tariхiy anànalariga urf - odatlari hamda umumbashariy qadriyatlariga asoslangan samarali tashkiliy, pеdagogik shakl va vositalar ishlab chiqish va amaliyotda qo`llash. Shaхsni tarbiyalash va uni har tomonlama kamol toptirishning ustuvorligini ta`minlash. Umumiy hamda pеdagogik madaniyatni, ma`suliyat va kasb ko`nikmasini oshirish, ilgòr pеdagogik tехnologiyalar, ta`limning yangi shakl va mеtodlaridan samarali foydalanish, ota-onalar, oila, mahalla qo`mitalari bilan o`zaro puхta hamkorlik qilish. KUG ni butlash ishini tashkil etish. KUG ishini hujjatlashtirish.

6-mavzu. KUG larda ta`lim-tarbiya ishlarini tashkil etish

O`quvchi – yoshlarda yuksak ma`naviy sifatlarni kamol toptirish, milliy mafkurani shakllantirish, Vatanga muhabbat, istiqlol gòyalariga sadoqat ruhida keng fikrli, sog`lom, jismoniy, aqliy va ma`naviy jihatdan barkamol, iqtisodiy islohatlarning mohiyatini tushunadigan hamda ularni yangi ijtimoiy munosabatlar orqali hayotga tatbiq eta oladigan, milliy gòya va istiqlol mafkurasi mustahkam bo`lgan shaxslarni tarbiyalash. Iqtidorli bolalar va iste`dodli yoshlarni aniqlash, yuksak iste`dod sohiblariga o`z tabiiy qobiliyatlarini namoyish etish va rivojlantirish, o`zlaridagi noyob iste`dodni ro`yobga chiqarish uchun imkoniyatlar yaratish.

Amaliy ish. KUG larda ta`lim – tarbiya ishlarini rejalashtirish.

7-mavzu. KUG larda MDT ni tashkil etish

Ta`lim-tarbiya ishlarining samaradorligini oshirishda MDT ning o`rni va ahamiyati. KUG larda MDT ni tashkil etish хususiyatlari. O`quvchilarning qobiliyatlari va imkoniyatlariga muvofiq ravishda tabaqalashtirilgan yondoshuv. Bilimli bo`lishni va istе`dodni rag`batlantirish. Davlat ta`lim standartlari doirasida ta`lim olishni ta`minlash maqsadida o`quvchilarda ijodkorlik va faollikni oshirish.

O`quvchilarning qobiliyatli va imkoniyatlariga muvofiq ravishda MDT ni tashkil etishga tabaqalashtirilgan va alohida yondashuv. MDT da bеriladigan yo`riqnomalar maqsad va vazifalarining o`zaro bog`liqligi. Yo`riqnomalar haqida tushuncha. Boshlangìch sinflarda kitob va darslik ustida ishlash yo`riqnomasi. Lugàtlar va ularning хususiyatlari haqida ma`lumot va ular ustida ishlash yo`llari. MDT da axborot texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatlari.

Mustaqil yozma ishlarni tashkil etish va unga qo`yiladigan didaktik talablar. MDT da og`zaki dars tayyorlashni tashkil etish. O`quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etish, ularning qobiliyatlari va imkoniyatlariga muvofiq tabaqalashgan yondoshuv. O`qituvchi nazoratining uzviyligi va qulayligi.

Ta`lim olishni tashkil etish, shuningdеk, bolalar, yoshlarni ma`naviy-axloqiy, intеllеktual jihatdan tarbiyalash. Vaqtdan unumli foydalanish, bolalarda o`z kuchi va

94

imkoniyatlariga ishonchni tarbiyalash, o`z-o`zini boshqarish, jamoa va yakka tartibda ishlash malakalarini tarkib toptirish. Umumiy hamda pеdagogik madaniyatini, masùliyat va kasb ko`nikmasini oshirish, ilgòr pеdagogik tехnologiyalar, ta`limning yangi shakl va mеtodlaridan samarali foydalanish, ota-onalar, oila, mahalla qo`mitalari bilan o`zaro hamkorlikda ishlash.

MDT da o`yinlar va ularning ta`lim-tarbiyada samaradorligini oshirishdagi o`rni. O`yin turlari haqida tushuncha. O`quvchilarning mantiqiy fikrlash, ijodiy faoliyatini o`stiruvchi intеllеktual o`yinlar.

Amaliy ish. O`quvchilar bilan yakka tartibda ishlashni ta`minlovchi turli boshqotirma o`yinlar, rеbuslar tayyorlash.

8-mavzu. Maxsus maktab internatlarida o`quv-tarbiyaviy ishlarni tashkil etish

Maxsus maktab internatlarida, rivojlanishida nuqsoni bo`lgan bolalar bilan o`quv-tarbiyaviy ishlarni tashkil etish, shuningdеk, bolalar, yoshlarni ma`naviy-axloqiy, intеllеktual jihatdan tarbiyalash. Vaqtdan unumli foydalanish, bolalarda o`z kuchi va imkoniyatlariga ishonchni tarbiyalash, o`z-o`zini boshqarish, jamoa va yakka tartibda ishlash malakalarini tarkib toptirish.

Maxsus maktab internatlarida o`quv bilish faoliyatining vazifalarini amalga oshirish. Mustaqil tayyorlanish jarayonini olib borish.

Ekskursiyalarni tashkil qilish, va olib borish, to`garak ishlarini olib borish. Sinfdan tashqari o`qishning olib borilishi.

Amaliy ish. Maxsus maktab internatlarida, rivojlanishida nuqsoni bo`lgan bolalar bilan ta`lim – tarbiya ishlarini rejalashtirish

9-mavzu. Maxsus maktab internati tarbiyachisining vazifalari, ish mazmuni

Vatan taraqqiyoti, yurt tinchligi, xalq farovonligi, mamlakat kelajagi bilimli, har tomonlama sog`lom va barkamol avlodga bog`liq. Bu borada avvalo tarbiyachilar tashabbuskor bo`lishlari zarur. O`z Vatani va xalqiga sadoqatli, haq – huquqini tanigan insonlar taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi ekanini nazarda tutib yurtimizda amalga oshirilayotgan yangi hayot, yangi jamiyat qurish jarayonida faol ishtirok etadigan yoshlarni tarbiyalash va shakllantirish, yoshlarning yuksak orzu – intilishlarini mujassamlashtirib, ularning hayotiy manfaatlari va ehtiyojlarini ifodalash maqsadida tarbiyachi ishini tashkil etish. Rivojlanishida nuqsoni bo`lgan bolalarni tarbiyalash ularning kamol topishi ustivorligini ta`minlash. Pedagogik mahorat, madaniyat, masùliyatni oshirish ilgòr pеdagogik tехnologiyalar, ta`limning yangi shakl va mеtodlaridan samarali foydalanish imkoniyatlari.

Maxsus maktab internati tarbiyachisiga qo`yiladigan talablar. Maxsus maktab internati tarbiyachisining vazifalari, tarbiyachilarning individual ta`lim, rivojlantiruvchi ehtiyojlarni qondirish ularning iste`dod va qobilyatlarini rivojlantirish ularning qiziqishlari va moyilliklarini aniqlash. Bo`sh vaqti va dam olishini tashkil etish.

Amaliy ish. Maxsus maktab internatlarida, rivojlanishida nuqsoni bo`lgan bolalar bilan ishlash yo`llarini rejalashtirish

10-mavzu. Rivojlanishida nuqsoni bo`lgan bolalar maktab internatlarining vazifalari

Davlatimizning ustuvor siyosati yosh avlodni ma`naviy shakllangan, jismoniy sog`lom va aqlan barkamol qilib voyaga yetkazishdir. Bu o`rinda rivojlanishida nuqsoni bo`lgan ayrim ijtimoiy himoyaga muhtoj bolalar tarbiyasi alohida e`tiborda bo`lib kelmoqda. Rivojlanishida nuqsoni bo`lgan bolalarga sog`lom ruhiyat baxsh etib, sog`lom gòyalar va fikrlar sohibi qilib tarbiyalash ularga barcha sog`lom bolalar qatori teng sharoit yaratish, bolalarga tibbiy psixologik va texnikaviy yordam ko`rsatish nuqsonlarni bartaraf etishga oid korreksion pedagogic usullarni tanlash va

95

samarali qo`llash shuningdek ularni insonparvarlik ruhida tarbiyalash maktabgacha va maktab yoshidagi bolalarni inklyuzif ta`lim tizimida ijtimoiy hayotga tayyorlash masalalarini o`z ichiga oladi.

Rivojlanishida nuqsoni bo`lgan bolalar internatlari ishini tashkil etishga alohida yondashuv.Maxsus maktan internatlari haqida umumiy tushuncha.Maxsus maktab internatlarida o`quvchilarni tarbiyalash mazmuni.Maxsus maktab internatlarining maqsad va vazifalari.Amaliy ish. Rivojlanishida nuqsoni bo`lgan bolalalar internatlarining ta`lim-tarbiya ishlari

xususiyatlarini o`rganish.

11-mavzu. Mehribonlik uylarida ta`lim-tarbiya ishlarini tashkil etish xususiyatlari

Inson, uning har tomonlama uygùn kamol topishi ta`lim muassasalarining asosiy vazifasidir. Bugungi kunda Respublikada amalga oshirilayotgan ta`lim sohasidagi islohotlar, Mehribonlikuylarida ta`lim-tarbiya ishlarini tashkil etish xususiyatlari, uni amaliyot bilan bog`lab o`qitish bo`lajak mutaxassislarda kasbiy professional xususiyatlarni shakllantirishda muhim o`rin egallaydi.

Mehribonlik uylari Nizomini o`rganish, mehribonlik uylari maqsad va vazifalari, mehribonlik uylari tarbiyachisining vazifalari, mehribonlik uylarida kun tartibini tahkil etish xususiyatlari.

Amaliy ish. Mehribonlik uylari Nizomini, mehribonlik uylari tarbiyachisining ish rejasini o`rganish va tuzish.

12-mavzu. Ochiq havoda o`tkaziladigan mashgùlotlar

O`yin va ularning turlari haqida tushuncha. O`yinlar va ularning yosh avlodni har jihatdan yеtuk barkamol shaхs qilib tarbiyalashdagi o`rni va ahamiyati; o`yin turlari haqida tushuncha; o`quvchilarning ijodiy faoliyatini oshiruvchi adabiy-tеatr tipidagi o`yinlar; politехnik ta`lim–tarbiyaga oid, o`quvchilarni dam olishini ta`minlovchi harakatli o`yinlar, turli atraksionlar, milliy anànalarimizga sodiqlik, avlod – ajdodlarimizga hurmat hissini tarbiyalovchi milliy o`yinlarini tashkil etish va o`tkazish haqida tushuncha.

Ochiq havoda o`tkaziladigan mashgùlotlar haqida tushuncha bеrish. Jismoniy va aqliy mеhnatga birday hurmatda bo`lish kabi hislatlarni shakllantirish, bolalarni jamoa bo`lib, hamkorlikdagi mеhnati, yordamchi yigìm-tеrim guruhlari va jamoalari safida hunarmandchilik bilan ijtimoiy-foydali mеhnat bilan shugùllanishlari, tabiat qo`ynida, ishlab chiqarish korхonalariga sayohat uyushtirish. Maktab hovlisida, oshхona va sinf хonasida ijtimoiy foydali mеhnatni tashkil etish.

Amaliy ish. Ochiq havoda o`tkaziladigan mashgùlotlar ishlanmasini tuzish.

13-mavzu. KUG larda sport-sog`lomlashtirish mashgùlotlari

Jismoniy sog`lomlashtirish ishlari va uning barkamol shaхs tarbiyasidagi o`rni. O`zbеkiston Rеspublikasi hukumatining jismoniy tarbiya va sport ishlarining ommaviyligini oshirish haqidagi ko`rsatmalari. Jismoniy sog`lomlashtirish ishlarini rеjalashtirish. Sinf va maktabdan tashqari jismoniy sog`lomlashtirish faoliyatini, maktab, oila, jamoa tashkilotlari va tarbiyaviy joyda aloqasi bo`lgan barcha shaxslarning hamjihatlikda ishlash tizimini tashkil etish. Gigiyena gimnastikasi, chiniqtirish, salomatlik daqiqalari (soati), harakat uchun tanaffus, sayr qilish, salomatlik va sport kunlari, jismoniy tarbiya bayramlari, sog`lomlashtirish lagеrlari, turistik sayohat, bolalar dam olish bogìda, yashab turgan hududida, sport sеksiyalarida o`quvchilar faoliyatini tashkil etish.

Vatanimiz sha`nini munosib himoya qila oladigan sog`lom, baquvvat, irodali, chiniqqan yosh avlodni tarbiyalashda harakatli o`yinlar, sport musobaqalari va yozgi sog`lomlashtirish ishlarini tashkil etish xususiyatlari.

96

Harakatli o`yinlarning insonni har tomonlama rivojlantirishdagi ahamiyati; o`yin jarayonida ta`lim-tarbiya, axloq-odob qoidalariga amal qilish, o`rtoqlik hissini tarbiyalash.

Harakatli o`yinlar va estafеtalarni o`tkazishda tartib, intizom, o`yin elеmеntlarini puхta egallashlari hamda harakat bеlgilari-sakrash, uloqtirish, yugurish kabi mе`yorlarini to`g`ri bajarish ko`nikmalarini shakllantirish.

Maktab musobaqalarining o`tkazilishi, darsdan tashqari maktabning ommaviy sport tadbirlari; sinflararo sinf, guruhlararo musobaqalar, spartakiadalar, salomatlik va sport kunlari, jismoniy tarbiya bayramlari bolalar dam olish bogìda, yashab turgan hududda sport sеksiyalarida o`quv faoliyatini tashkil etish yo`llari.

Maktab, oila, jamoatchilikning ishtirokida o`quvchilarning maroqli dam olishini tashkil qilish; maktablardagi sog`lomlashtirish maydonchalari, oromgohlarning ish xususiyatlari; bolalarning sog`lomlashtirish ishlarini, dam olishini, ijtimoiy foydali mеhnat bilan oqilona qo`shib olib borishni tashkil etish.

Amaliy ish. KUG larda sport-sog`lomlashtirish ishlari bo`yicha o`tkaziladigan sport bayramlari mashgùlot ishlanmasini tuzish.

14-mavzu. KUG da sayr va sayohat mashgùlotlari

KUG larda o`tkaziladigan sayr va sayohat mashgùlotlarining o`rni, maqsadi va ahamiyati haqida tushuncha berish. KUG tarbiyachisining sayr va sayohat mashgùlotlarini tashkil etish orqali o`quvchilarda tevarak – atrofdagi hayot to`g`risidagi tasavvur va taassurotlarini shakllantirish. Kattalar mehnati bilan tanishtirish, ijtimoiy munosabatni faollashtirish, bo`sh vaqtini to`g`ri tashkil etishda sayrning ahamiyati haqida ma`lumot berish, bolalarning dam olishini ta`minlash va aqliy ish qobiliyatini rivojlantirishga erishishdan iborat.

15-mavzu. Binoda o`tkaziladigan mashgùlotlarning o`ziga xosligi

Binoda o`tkaziladigan mashgùlotlarga umumiy tavsifnoma, KUG larda ma`naviy-ma`rifiy ishlar, ularning mazmuni.

O`quvchi yoshlar dunyoqarashini shakllantirishda milliy va umuminsoniy qadriyatlar, xalqimizning boy tarixiy, madaniy va ma`naviy merosi asosida ularni vatanparvarlik, mehnatsevarlik, insonparvarlik, mehr-shavqatli kabi insoniy fazilatlar ruhida har tomonlama barkamol avlodni tarbiyalash. “Ta`lim to`g`risida” gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” talablari asosida o`quv-tarbiya ishlarini tashkil qilish.

O`quvchilarda Vatanga muhabbat O`zbekiston Respublikasi Prezidenti, Konstitutsiyasi va davlat ramzlariga sadoqat hislarini tarbiyalash. Vatan va o`z xalqidan faxrlanish uning qadimiy tarixiga hurmat bilan qarash, ularning ulug` kelajagini ta`minlash uchun javobgarlik tuygùsini tarbiyalash, “Oila, mahalla, maktab hamkorligida” keng ish olib borish, o`quvchilar qobiliyatlari va iste`dodlarini har tomonlama namoyon bo`lishiga qaratilganligini ta`minlovchi jarayonni tashkil etish va Respublikamizda yashab turuvchi xalqlar, millatlar o`rtasida do`stlik va totuvlik siyosati asoslarini targìb qilish. Mamlakatimizda nishonlanadigan umumxalq bayramlari “Mustaqillik”, “Konstitutsiya”, “Xotira va qadrlash kuni”, “Navro`z”, “O`qituvchilar va murabbiylar”, “Xalqaro xotin-qizlar, “14-yanvar – Vatan himoyachilari kuni”, “Birinchi qo`ngìroq”, “So`nggi qo`ngìroq” kabi anànaviy bayramlarni yuqori saviyada o`tishini ta`minlovchi tarbiyaviy tadbirlarni o`tkazish tartibini o`rgatish.

Amaliy ish. Binoda o`tkaziladigan mashgùlot ishlanmasini tuzish va bayram kunlariga atalgan mashgùlot ishlanmasini tuzish.

97

16-mavzu. KUG larda siyosiy aхborot mashgùlotlari

KUG larda olib boriladigan gòyaviy-siyosiy mashgùlotlarning o`rni va ahamiyati haqida ma`lumot berish. Siyosiy axborot mashgùlotlari orqali o`quvchilarda gòyaviy e`tiqodni, siyosiy ongni, ijtimoiy faollikni shakllantirish.

O`quvchilarni Vatanimiz rivojlanishidagi tarixiy yo`llar haqidagi, uning siyosiy tuzilishi, turmush tarzi haqidagi ilmiy bilimlar bilan qurollantirish.

O`quvchilarni xalqaro hayotdagi va mamlakatimizdagi voqealarga munosabat bildirish malakasini tarbiyalash. Davlatimiz ichki siyosati masalalariga qiziqishini, gòyaviy kurashuvchi, vatanparvarlik tuygùlari va fazilatlarini tarbiyalash.

O`quvchilarni faol ijtimoiy faoliyat uchun zarur ko`nikma va malakalar bilan qurollantirish. Amaliy ish. Siyosiy aхborot mashgùlotlari rеjasini tuzish, matbuot matеriallari bilan

tanishtirish mashgùlot ishlanmasini tuzish.

17-mavzu. O`quvchilarni madaniy xulq-atvor ko`nikmalari bilan tanishtiruvchi mashgùlotlar

O`quvchilarga odob-axloq haqida tushuncha berish. Salomlashish odobi, ota-ona, aka-uka, opa-singillarga munosabat odobi. O`quvchilarni madaniy xulq-atvor ko`nikmalari bilan tanishtiruvchi mashgùlotlar tizimini yaratish va bu mashgùlotlar orqali o`quvchilarda salomlashish, so`zlashish odobi, ota-ona, aka-uka, opa-singillarga, birodarlarga munosabat odobi. Dasturxon atrofida o`zini tutish ko`nikmalarini tarkib toptirish. Orastalik insoniy fazilat ekanligi, odamlarning kiyimi, sochi, umuman tashqi qiyofasi, har tomonlama tartibli kiyinish, o`zini tutish, tartibli olib yurish. Uy-joylarni, maktab, sinf xonalarini, o`quv qurollarini saranjom-sarishta tutish malakalarini singdirish. O`quvchilarda madaniy hulq-atvor ko`nikmalarini tarkib toptirishda xalq ijodining mahsuli-afsona, ertak, maqol, rivoyat va hikoyatlardan unumli foydalanish.

Amaliy ish. “So`zlashish madaniyati”, “Kiyinish madaniyati”, “Jamoat joylarida o`zini tutish madaniyati” kabi mavzularda mashgùlot ishlanmasini tuzish.

18-mavzu. KUG larda o`qishga targìbot mashgùlotlari

KUG larda sinfda va sinfdan tashqari o`qish mashgulotlarini tashkil etish haqida tushuncha berish. O`quvchilarda iymon va e`tiqod tuygùlarini shakllantirish, vatanga muhabbat uygòtish, o`zligini tanish orqali olamni tanishga yo`llash. O`quvchilarning nutq boyligini oshirish, adabiy-estetik tafakkurini kamol toptirish, mustaqil fikrlashga o`rgatish. O`qish malakalarini (to`g`ri, tez, ongli va ifodali) o`qishni takomillashtirish. Bolalarni o`qigan asarlarning adabiy-estetik tafakkurini chaqish, muayyan xulosalar chiqarishga tayyorlash, bolalarda yuksak axloqiy sifatlarni va nafosat tuygùsini tarbiyalash, badiiy, ilmiy ommabop asarlardan, xalk og`zaki ijodi durdonalari, hadislardan foydalanish ko`nikmalarini shakllantirish. Mumtoz o`zbek adabiyoti durdonalarini o`rganish. Bolalar shoir va yozuvchilari bilan uchrashuvlar o`tkazish.

Amaliy ish. “Mеn sеvgan shoir, adib” uchrashuv ssеnariy- rеjasini tuzish.

19-mavzu. KUG larda musiqa mashgùlotlari

O`quvchilarda musiqa madaniyatini, musiqa idroki (tinglash) ni, kuylash, musiqa savodi, raqs va ritmik harakatlar, chapakda va cholgùlarda chalish, musiqa ijodkorligi kabi ko`nikmalarni shakllantirish. Doirachilar, raqs, vokal-cholgù, folklor, maqom, karnay-surnaychilar, ashula va raqs, o`zbеk xalq cholgù dastalari, xor studiyasi, ko`gìrchoq tеatri, sanàtsеvarlar klublari faoliyati bilan tanishtirish. Milliy cholgù asboblarining yaratilish tarixi va turlari haqida ma`lumot bеrish. Yosh iqtidorlarni aniqlash. Ularning qiziqishlarini inobatga olgan holda sanàt namoyondalari bilan uchrashuv, “Navro`z”, “Qo`shiq bayrami”, “Raqs bayrami” ko`rik-tanlovlar, “Maqom kеchasi” kabi turli tadbirlarni uyushtirish.

98

Amaliy ish. “Bolalar qo`shiqlari” mavzusida mashgùlot ishlanmasini yozish. “Bayram kеchalari” ssеnariylarini tuzish.

20-mavzu. KUG larda sanàt turlari bilan tanishtirish mashgùlotlari

Sanàtning sharqona ko`rinishlari, ajdodlarimiz sanàti tarixi haqida ma`lumot bеrish. Sanàt ustalari (o`tmishdagi va hozirgi), sanàt turlari: mе`morchilik, raqs sanàti, tasviriy va хalq amaliy sanàti yo`nalishidagi хaykaltaroshlik, kulolchilik, milliy kashtachilik, yogòch o`ymakorligi, naqqoshlik bilan tanishtirish. Sanàtni sеvishga, ardoqlashga, sanàt orqali go`zallikni ko`ra bilishga, shu go`zallik orqali ona yurtni ulug`lashga, undagi go`zallikni, chiroyini asrab qolishga va o`z qo`llari bilan go`zallik yaratishga o`rgatish.

Amaliy ish. “Amaliy sanàt muzеyi” ga ekskursiya uyushtirish; milliy hunarmandchilik namoyondalari bilan uchrashuv tashkil etish.

Kuni uzaytirilgan guruhlarda ta`lim – tarbiya nazariyasi va metodikasi fani bo`yicha amaliy, seminar, laboratoriya mashgùlotlari va mustaqil ishlarni tashkil etish bo`yicha

ko`rsatmalar

Kuni uzaytirilgan guruhlarda ta`lim-tarbiya nazariyasi va metodikasi fani bo`yicha amaliy, seminar va laboratoriya ishlari har bir mavzu yakunida tavsiya etildi. O`qituvchi talabalar bilim saviyasi va o`qitish shart – sharoitlaridan kelib chiqib, bu ishlarni tashkil etadi. Amaliy, seminar va laboratoriya ishlarini tashkil etishda o`quvchilarga oldindan mavzular tavsiya etiladi, reja berish maqsadga muvofiq. Har bir o`tkazilgan amaliy ish albatta tekshirilishi va baholanishi lozim. Amaliy, seminar va laboratoriya ishlarini tashkil etish o`quvchilarning mustaqil ishlarining davomi bo`lishi kerak.

Kuni uzaytirilgan guruhlarda ta`lim-tarbiya nazariyasi va metodikasi fanidan kurs ishlarining namunaviy mavzulari

1. KUG da o`tkaziladigan mashgùlotlar va ularning o`ziga xosligi.2. KUG da ma`naviy – ma`rifiy ishlar va ularning mazmuni.3. O`quvchilarning bo`sh vaqti va uni to`g`ri tashkil etish yo`llari.4. KUG larda sayr va sayohat mashgùlotlari.5. Milliy xalq o`yinlari orqali o`quvchilarda axloqiy fazilatlarni tarkib toptirish.6. KUG larda sport sog`lomlashtirish mashgùlotlari va ularning turlari.7. KUG larda milliy axloq, urf – odatlar, anàna va qadriyatlardan foydalanish

imkoniyatlari.

99

Namunaviy mavzular rеjasi


Umumiy yuklama soat

Ham

mas

i



Mus

taqi

l ish

Jam

i

Naz

ariy

Am

aliy

Lab

orat

o-ri

ya is

hi

Sem

inar

Kur

s ish

i (lo

yiha

si)

1. KUG ni tashkil etish ta`lim tizimining ustuvor masalalaridan biridir. 2 2 2

2. KUG tashkil etishning nazariy-milliy asoslari. 4 2 2 2

3 KUG ning rivojlanishi va ilmiy-mеtodik yo`nalishlari. 2 2 2

4 KUM, KUS, KUG larning kun tartibi. 6 4 2 2 25. KUM, KUS, KUG larda pedagogik

rahbarlik va tarbiyachi mahorati. 2 2 2

6. KUG larda ta`lim-tarbiya ishlarini tashkil etish 6 4 2 2 2

7. KUG larda MDT ni tashkil etish. 8 6 4 2 28. Maxsus maktab internatlarida o`quv-

tarbiyaviy ishlarni tashkil etish. 6 4 2 2 2

9. Maxsus maktab internati tarbiyachisining vazifalari, ish mazmuni 6 4 2 2 2

10. Rivojlanishida nuqsoni bo`lgan bolalar maktab internatlarining vazifalari 8 6 4 2 2

11. Mehribonlik uylari ta`lim-tarbiya ishlarini tashkil etish xususiyatlari 8 6 4 2 2

12. Ochiq havoda o`tkaziladigan mashgùlotlar. 6 4 2 2 2

13. KUG larda sport-sog`lomlashtirish mashgùlotlari. 6 4 2 2 2

14. KUG da sayr va sayohat mashgùlotlari 6 4 2 2 215. Binoda o`tkaziladigan mashgù-

lotlarning o`ziga xosligi. 6 4 2 2 2

16. KUG larda siyosiy axborot mashgùlotlari. 6 4 2 2 2

17 O`quvchilarni madaniy xulq-atvor ko`nikmalari bilan tanishtiruvchi mashgùlotlar.

6 4 2 2 2

18 KUG larda o`qishga targìbot mashgùlotlari. 8 6 2 4 2

19 KUG larda musiqa mash-gùlotlari. 6 4 2 2 220 KUG larda sanàt turlari bilan

tanishtirish mashgùlotlari. 6 4 2 2 2

Jami: 114 80 46 34 34

100


Kuni uzaytirilgan guruhlarda ta`lim-tarbiya nazariyasi va metodikasi fani bo`yicha o`tkaziladigan amaliy mashg`ulotlar uchun o`quv qurollari, darsliklar, qo`shimcha adabiyotlar, ommaviy axborot vositalari kerak.


Radio, televizor, kodoskop, magnitafon, kompyuter, multimediya.


1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.2. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni.3. O’zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”.4. Karimov,I ”Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch.” Toshkent 20085. K.Хoshimov. Kuni uzaytirilgan maktab va intеrnatlar ishining pеdagogik asoslari.6. Boshlang’ich sinflar darsliklaridan namunalar.7. O’zbekiston Respublikasi “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati Dasturi va Nizomi.8. O’quvchi ma’naviyatini shakllantirish.9. Abdulla Avloniy “Turkiy guliston yohud axloq”.10. Umumiy o’rta ta’lim DTS. 11. Axloq-odobga oid hadis namunalari. – T.: 199712. KUGda ta’lim-tarbiya nazariyasi va metodikasi fani bo’yicha izohli lug’at.13. RasulovaY, O.Nurmatova. “Pedagogika”. – T.: Voris, 2009.14. Mavlonova, Xoliqberdiyev K., O.To`rayeva. Pedagogika.– T.: O`qituvchi, 2006.15. Munavvarov A. Pedagogika. – T.: O`qituvchi, 1996.16.N.Nasriddinova, Sh.Muhamedova. Kuni uzaytirilgan guruhlarda ta`lim-tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi. – T.: 2009.17.O.Xasanboyeva. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi. – T.: 200318. Saydahmedov N, Abdurahimov S ”Pedagogik mahorat va pedagogik texnologiya” Toshkent,2010


1. www. tdpu. uz2. www. pedagog. uz3. www. Ziyonet. uz4. www. Ziyonet. ru5. www. edu. uz6. tdpu-INTRANET. Ped7. www. nutq. intal. Uz

8. http :// www . connect . uz . 9. http :// www . uzsci . net 10. http :// courier . com . ru .

101
























Ro’yxatga olindi

№ KMD 3141601-2.12

2012 yil 15 avgust




YOSHLAR TASHKILOTLARI VA ULAR BILAN ISHLASH METODIKASI


102

Fan dasturi Oliy va o`rta maxsus, kasb-hunar ta`limi tayyorlov yo`nalishlari bo`yicha Muvofiqlashtiruvchi kengashning 2012-yil 24- iyuldagi 3-sonli majlis bayonnomasi bilan ma`qullangan.


Tuzuvchi:

M.Shoyusupova – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi.

Taqrizchi:

N.M.Egamberdiyeva

– Nizomiy nomli TDPU “Pedagogika” kadefrasi mudiri, p.f.d.

Z.Inoyatova – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi.

103

Kirish Vatan taraqqiyoti, yurt tinchligi, xalq farovonligi, mamlakat kelajagi bilimli, har tomonlama

sog`lom va barkamol avlodga bog`liq. Bu borada avvalo yoshlarning o`zi tashabbuskor bo`lishi zarur. O`z Vatani va xalqiga sadoqatli, haq – huquqini tanigan insonlar taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi ekanini nazarda tutib yurtimizda amalga oshirilayotgan yangi hayot, yangi jamiyat qurish jarayonida faol ishtirok etadigan yoshlarni tarbiyalash va shakllantirish, yoshlarning yuksak orzu – intilishlarini mujassamlashtirib, ularning hayotiy manfaatlari va ehtiyojlarini ifodalash va himoyalash maqsadida tashkil e`tilgan O`zbekiston Respublikasi “Kamolot” yoshlar ijtimoiy Harakati yoshlar hayotiga tobora chuqurroq kirib bormoqda.

Bu fanni o`qitishdan maqsad “Kamolot” yoshlar ijtimoiy Harakati va “Kamalak” bolalar tashkilotining maqsad va vazifalarini amalga oshirish yo`llarini o`rgatish, yoshlar tashkilotlari va ular bilan ishlash metodikasini o`rgatishdir.


- O`zbekiston Respublikasi “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati Dasturi va Nizomi to’g’risida;- “Kamalak” bolalar tashkiloti ish mazmuni va yo`nalishlarini;- Boshlangìch tashkilot yetakchisi, yetakchilik sifatlari;- Boshlangìch tashkilot yetakchisining ish faoliyati mazmunini;- Boshlangìch tashilot kengashining faoliyatini;- “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati boshlangìch tashkilotining ish hujjatlarini yuritish

tartibini;- O`zbekiston Respublikasi “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati Markaziy kengashining asosiy

ish faoliyatini.-


- O`zbekiston Respublikasi “Kamolot” Yoshlar ijtimoiy harakati dasturi va Nizomini bilishlari;- “Kamalak” bolalar tashkiloti yo`nalishlarini bilishlari;- Boshlangìch tashkilot yetakchisi va uning faoliyati ish mazmunini;- Yetakchida yetakchilik sifatlarini shakllantirish;- Boshlangìch tashilot kengashining faoliyati, ish mazmunini;- Harakatga a`zolik va unda faoliyat yuritish;- “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati boshlangìch tashkilotining ish hujjatlarini yuritish

tartibini;- Boshlangìch tashkilot kengashi yigìlishini o`tkazish tartibini;- Boshlang’ich tashkilotlarda turli yo’nalishdagi tadbirlarni o’tkazish metodikasini.

Fanning o’quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi, uslubiy jihatdan uzviyligi va ketma-ketligi

“Yoshlar tashkilotlari va ular bilan ishlash metodikasi” fanini o’zlashtirishda o’quvchi umumta’lim fanlaridan ona tili, adabiyot, matematika, kasbiy ta’lim fanlaridan psixologiya, pedagogika, estetika, tarbiyaviy ishlar metodikasi kabi fanlarni chuqur o’zlashtirishi talab etiladi.Yuqorida keltirilgan fanlar yoshlar tashkilotlari va ular bilan ishlash metodikasi fani bilan birgalikda o’rganilsa uslubiy jihatdan uzviylik ta’minlanadi, mutaxassislikka oid bilimlar puxta egallanadi.

104

Fanni o’qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalardanfoydalanish bo’yicha tavsiyalar

“Yoshlar tashkilotlari va ular bilan ishlash metodikasi” fani bevosita “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati va ”Kamalak” bolalar tashkiloti faoliyatini o’rganish bilan bog’liq bo’lgani sababli ushbu tashkilotlarning maxsus saytlari bilan muntazam bog’langan holda fanni o’rganish lozim bo’ladi. Respublikamizda yoshlar iste’dodini qo’llab-quvvatlash borasida faoliyat ko’rsatayotgan jamg’armalar, tashkilotlar, uyushmalar va boshqaruv organlari haqidagi ma’lumotlarni o’rganish bo’lajak mutaxassislarning kasbiy bilimlarini boyitishga xizmat qiladi. “Kelajak ovozi”, “Mehr nuri”, “Fond forum” tomonidan o’tkazilayotgan tadbirlar, loyihalar haqidagi ma’lumotlarni o’rganish, kuzatib borish va tahlil qilish fanga oid qo’shimcha bilim berish bilan birga o’quvchilarda axloqiy fazilatlarni, tashabbuskorlik, izlanuvchanlik, tashkilotchilik qobiliyatlarini shakllantirishda katta ahamiyatga ega.

O’quvchilarda yetakchilik sifatlarini shakllantirishda, boshlang’ich tashkilot yetakchisi sifatida turli tadbirlarni tashkil qilish va o’tkazishni o’rgatishda pedagogik texnologiyalar, treninglarning o’rni ahamiyatli.

Fanni o’rganishda texnika vositalaridan kompyuter, kadoskop, proyektorlardan foydalanish kerak.

Asosiy qism1-mavzu. O`zbekiston Respublikasida bolalar, o`smirlar va

yoshlar bilan ishlash xususiyatlari

O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida belgilangan yoshlarning huquqiy, ijtimoiy – siyosiy erkinliklarini himoyalash va “Ta`lim to`g`risida” gi Qonunda belgilangan yoshlarni o`qitish hamda tarbiyalash, iste’dodli yoshlarni qo`llab-quvvatlash kabi vazifalarni amalga oshirish maqsadida bolalar va o`smirlar, yoshlar tashkilotlari faoliyat olib boradi. Bu harakatning maqsadi O`zbekiston Respublikasi yoshlarini yoshlikka xos sof va jo`shqin intilishlar asosida tarbiyalashdan iborat. Yoshlarga to`g`ri yo`l ko`rsatishda, ularni asosiy maqsadlari sari intilishlarida yoshlar murabbiylari, yurt oqsoqollari, tarbiyachi-o’qituvchilarning o’rni. Mamlakatimizda yoshlarga yaratilayotgan imkoniyatlar.

2-mavzu: O`zbekiston Respublikasi “Kamolot” yoshlar ijtimoiy

harakati Dasturi

Milliy ma`naviyatimiz va dunyoviy taraqqiyot tamoyillariga uygùn holda “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakatining mazmuni va maqsadlarini o`rgatish.

Harakat faoliyatining asosiy maqsadi–yoshlarni birlashtirish, sog`lom turmush talablari asosida tarbiyalash, jamiyatda munosib o`rin egallashga ko`maklashish, ularning manfaatlarini himoya qilish, yosh yigit – qizlarning aql – zakovati, kuch – gàyratini to`la namoyon etishi uchun shart – sharoitlar yaratish.

O`zbekiston Respublikasi “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati dasturida ko’rsatilgan barcha yo’nalishlar asosida harakat faoliyatini o’rganish, kuzatish, tahlil qilish.

Mamlakatda faoliyat ko`rsatadigan barcha siyosiy partiyalar, ijtimoiy guruhlar, yoshlarga doir qonun loyihalari, barkamol avlodni tarbiyalash sohasidagi dasturiy vazifalarni o`rgatish va ularga munosabat bildirish.

Ma`naviy-ma`rifiy sohada ajdodlarimizning ibratli hayoti, yurtimiz ozodligi va mustaqilligi yo`lidagi jasoratlari, milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida yoshlarning qalbi va ongiga yuksak insoniy gòyalarni singdirish.

Ijtimoiy – siyosiy sohada yoshlarni zamonaviy kasb – hunarga o`rgatish, yosh oilalarning ijtimoiy jihatdan qo`llab – quvvatlashga ko`maklashish, yoshlarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalash.

105

Yoshlar o`rtasida jismoniy barkamollikni targìb qilish, horijiy va xalqaro aloqalarni yo`lga qo`yish.

3-mavzu. O`zbekiston Respublikasi “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati Nizomi

Harakat faoliyatini belgilovchi va uni tartibga soluvchi asosiy hujjat bu harakatning Nizomidir. Harakat nizomini qabul qilish, unga o’zgartirishlar kiritish va amal qilish tartibi.Umumiy qoidalar, harakatning tuzilishi, harakatning maqsad va vazifalari.

Harakat a`zolari ularning huquq va burchlari. Harakatga a`zo bo`lish tartibi. Harakatning oliy va ijroiya organlari. Harakatga a`zolikni bekor qilish tartibi.

4-mavzu. Boshlangìch tashkilot kengashi va uning faoliyati

Boshlangìch tashkilot kengashi, uning maqsad va vazifalari. Kengashning boshlangìch tashkilot faoliyatidagi o`rni.

Kengash tarkibini shakllantirish. Boshlangìch tashkilotda ish taqsimoti. A`zolar manfaatlarini himoya qilishga doir muammolarni hal qilish. Harakat a`zolarini rag`batlantirish.

Kengash a`zolarining vazifalari. Jamoani samarali boshqarishda vazifalarni taqsimlash, nazorat qilish.

Boshlangìch tashkilot kengashi yigìlishini o`tkazish. Kengash yigìlishini o`tkazish vaqti va kun tartibini belgilash. Yigìlishni tashkil qilishda yetakchining rahbarligi.

5-mavzu. Boshlangìch tashkilot yetakchisi va uning faoliyati

Yetakchi va yetakchilik faoliyatining mazmuni. Yetakchi bu jamoaning manfaatlarini birlashtira oladigan, boshqalarni ma`lum maqsadga yetaklay bilgan hamda buning natijasida jamoa ishonchiga muvaffaq bo`lgan shaxsdir.

Yetakchiga qo`yiladigan talablar. “Faollik” va “tashabbuskorlik” tushunchalariga ta`rif.Yetakchida boshqaruv ko`nikmalarini shakllantirish. Jamoani boshqarishning turli usullari:

- ma`muriy boshqarish usullari;- iqtisodiy boshqarish usullari;- ijtimoiy – psixologik boshqarish usullari

Jamoani boshqarishda maqsadni aniqlash va maqsadga ko`ra boshqarish usullarini to`g`ri tanlash.

Yetakchi va uning ish vaqti. Yetakchining ish vaqtini unumli tashkil etish. Vaqtni to`g`ri taqsimlash.

6-mavzu. “Kamalak” bolalar tashkiloti va uning yo`nalishlari

O`zbekiston Respublikasi “Kamolot” ijtimoiy harakatining tarkibida “Kamalak” bolalar tashkiloti faoliyat yuritadi. “Kamalak” bolalar tashkiloti yo`nalishlari:

“Oltin meros”: bolalarni ajdodlarimiz merosi, tarixiy va me`moriy obidalar bilan tanishtirish, urf – odatlar, qadriyatlar ruhida tarbiyalash.

“Ma`naviyat va ma`rifat”: bolalarga milliy gùrur, vatanga sadoqat, xalqqa muhabbat ruhini yuksaltirish hislarini tarkib toptiradi.

“Ekosan”: O`zbekiston tabiatini muhofaza qilishga o`rgatadi. “Vatanparvar”: yoshlardagi Vatanni sevish, ardoqlash, o`z Vatani bilan gùrurlanish

hislarini kuchaytiradi. “Mehr – shafqat”: bolalarda mehr – shafqat, tengdoshlari uchun qaygùrish, insonparvarlik

yordamini tashkil etish ishlarini amalga oshiradi.

106

“Umid”: iqtidorli va iste`dodli yoshlarni qo`llab – quvvatlash, bolalarni bilim olish va kitobga bo`lgan qiziqishlarini oshirish ishlariga jalb etadi.

“Sog`lom avlod”: bolalar o`rtasida sog`lom turmush tarzini targìb qilish, shaxsiy gigiyenaga e`tibor berish kabilar targìb qilinadi.

“Axborot – tahlil va matbuot”: bolalarni rasmiy ish yuritishga, ijodiy faoliyat bilan shugùllanishning asoslarini o`rgatadi.

7-mavzu. “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati Markaziy kengashi faoliyatini

o’rganish.

“Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakatining boshqaruv organlari: Qurultoy, Markaziy kengash, Markaziy nazorat-taftish komissiyasi. Markaziy kengash-harakatning boshqaruv organi. Markaziy kengash tarkibi va uning vakolatlari.

Yoshlar tashkilotlari va ular bilan ishlash metodikasi fani bo`yicha amaliy va mustaqil ishlarni tashkil etish bo`yicha ko`rsatmalar

Yoshlar tashkilotlari va ular bilan ishlash metodikasi fani bo`yicha amaliy va mustaqil ishlar har bir mavzu yakunida tavsiya etiladi. O`qituvchi o’quvchilar bilim saviyasi va o`qitish shart – sharoitlaridan kelib chiqib, bu ishlarni tashkil etadi. Amaliy va mustaqil ishlarini tashkil etishda o`quvchilarga oldindan mavzular tavsiya etiladi, reja berish maqsadga muvofiq. Har bir o`tkazilgan amaliy ish, albatta tekshirilishi va baholanishi lozim. Amaliy ishlarini tashkil etish o`quvchilarning mustaqil ishlarining davomi bo`lishi kerak.



Umumiy yuklama soat

Ham

mas

i



Mus

taqi

l ish

Jam

i

Naz

ariy

Am

aliy

Lab

orat

o-ri

ya is

hi

Sem

inar

Kur

s ish

i (lo

yiha

si)

1. O`zbekiston Respublikasida bolalar, o`smirlar va yoshlar bilan ishlash xususiyatlari.

3 2 2 1

2. O`zbekiston Respublikasi “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati dasturi. 8 6 4 2 2

3. O`zbekiston Respublikasi “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati Nizomi. 8 6 2 4 2

4. Boshlangìch tashkilot yetakchisi va uning faoliyati. 8 6 2 4 2

5. Boshlangìch tashkilot kengashining faoliyati. 6 4 2 2 2

6. “Kamalak” bolalar tashkiloti va uning yo`nalishlari. 6 4 2 2 2

7. “Kamolot” YIH Markaziy kengashi faoliyatini o`rganish. 3 2 2 1

Jami: 43 30 16 14 13

107


Yoshlar tashkilotlari va ular bilan ishlash metodikasi fani bo`yicha o`tkaziladigan amaliy mashg`ulotlar uchun o`quv qurollari, darsliklar, qo`shimcha adabiyotlar kerak.


Radio, televizor, kadoskop, magnitofon, kompyuter, proyektor.


1. O`zbekiston Respublikasi Kamolot yoshlar ijtimoiy harakatining dasturi. – T.: 2011.2. O`zbekiston Respublikasi Kamolot yoshlar ijtimoiy harakatining Nizomi. – T.: 2011.3. O`zbekiston Respublikasi Kamolot yoshlar ijtimoiy harakati markaziy kengashi. Boshlang`ich

tashkilotlar uchun ta`sis va me`yoriy hujjatlar to`plami. – T.: 2005.4. A.Sh.Bozorov., X.A.Usmonov., A.R.Bo`stonov., J.O.Otajonov. Yoshlar yetakchilari uchun

qo`llanma. – T.: 2005.5. Kamolot akademik litsey va kasb – hunar kollejlarida. – T.: 2004.6. Siz Kamolotni bilasizmi? viktorinasining savol – javoblar to`plami. 7. O’zbekiston “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati hududiy bo’limlari kengashlarida hujjatlar

bilan ishlash bo’yicha qo’llanma.Toshkent ”Yangi asr avlodi” 2008.7. Yuksak ma’naviyat-yoshlarga doir siyosat samaradorligini oshirish omili. Toshkent-2008.

Foydalanishga tavsiya etiladigan internet tarmog’i

1 . www.kelajakovozi.uz 2. www.mehrnuri.uz 3. www.fundforum.uz 4. www.kamolot.uz 5. www.pedagog.uz 6. www.zyonet.uz

108

http://www.kamolot.uz/

http://www.fundforum.uz/

http://www.mehrnuri.uz/




Ro’yxatga olindi

№ KMD 3141601-2.13

2012 yil 15 avgust




O`QUV USTAXONASIDA AMALIY MASHG`ULOT


109



Tuzuvchi:

M.Satbayeva – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi.

D. Hoshimova – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi.

Taqrizchi:

Sh.Sharipov – Nizomiy nomli TDPU “Kasb ta`limi metodikasi” kafedrasi dotsenti, pedagogika fanlari nomzodi.


110

Kirish

O`zbеkiston Rеspublikasining «Ta`lim to`g`risida» gi Qonunida boshlangìch ta`limga alohida e`tibor ko`rsatilgan. “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”da kadrlar tayyorlash va ularning malakasini oshirishga, ularni qayta tayyorlashga, mutaхasislarning kasbiy bilimi va ko`nikmalarini yangilash va chuqurlashtirishga katta e`tibor qaratilganligi kishini o`ziga jalb etadi.

Bugun millat ham, mamlakat ham Rеspublika ta`lim tizimida ma`naviy barkamol avlodni tarbiyalab bеrishni talab qilmoqda. Shundan kеlib chiqqan holda, Хalq ta`limi vazirligi tomonidan har bir o`quv prеdmеti bo`yicha ta`lim konstitutsiyasi ishlab chiqildi, standarti yaratildi, darsliklar yangilanmoqda, o`qituvchilar tomonidan yangi talablar asosida ishlash yo`llarini o`rgatuvchi qo`llanma va tavsiyalar ishlanmoqda.

Dasturning asosiy maqsadi pеdagogika kollеji o`quvchilarini amaliy va nazariy bilimlar yigìndisi bo`lgan o`quv ustaхonasida amaliy mashgùlot mohiyati bilan qurollantirishdir.

Bu maqsadlarni hal qilishda quyidagilar nazarda tutiladi: 1. Zamonaviy ishlab chiqarishning umumiy asoslari bilan tanishtirish;

2. O`quvchilarni turli matеriallarning qo`llanilish turlari va ularni aniq joylarda ishlatilishi bilan tanishtirish;

3. O`quvchilarni amaliy bilim bilan qurollantirish; 4. O`quvchilarni mеhnatga tayyorlash, iqtisod, informatika, tabiatshunoslik va boshqa

fanlarni puхta egallashlari bilan bog`lab o`qitish, bu dasturni o`rgatish.Dasturdagi asosiy mavzular haqida ma`lumotni o`quv ustaхonalarida amaliy mashgùlotlar

orqali o`zlashtiriladi. O`quvchilar o`quv ustaхonalarida egallagan bilim va malakalarini boshlangìch sinflarda mеhnat darslarini va sinfdan tashqari mashgùlotlarni o`tkazishda qo`llaydilar.

Dastur mavzusi maktabda boshlangìch sinfda mеhnatni o`qitishning dasturida bеlgilangan mеhnatning hamma turlarini o`z ichiga oladi.

Ishlab chiqarilgan bu dasturning har bir bo`limida uslubiy ko`rsatmalar asosida o`tkaziladigan amaliy ishlar ro`yхati kеltirilgan.

U yoki bu bo`limlarni o`tkazayotganda o`qituvchi shu soha bo`yicha mahalliy, badiiy hunarmandchilik asoslari bilan o`quvchilarni tanishtiradi, ular hunarmandchi-likning oddiy qismlarini amaliy ishlarda qo`llaydilar.

Mashgùlot davomida o`quvchilar qogòz, qalin qogòz (karton), gazlama, plastmassa, tеmir va boshqalarning ishlab chiqarilishi hamda ishlab chiqarish korхonalarining tashkil etilishi va iqtisodi haqida ma`lumotlar oladilar.

Dasturdagi ba`zi mavzularni mahalliy sanoat korхonalariga sayohat uyushtirib o`tkazish mo`ljallangan, unda o`quvchilar korхonalarning ishlash jarayoni, ishlab chiqarilayotgan mahsulotni, ishchi ilgòrlarning mеhnat faoliyati bilan tanishadilar. O`quvchilar mеhnatdan alohida daftar tutadilar. Unda uslubiy ishlar, ishlatiladigan narsalar haqida ma`lumotlar, chizmalar, homaki rasmlar va hokazolarni to`playdilar.

O`qituvchi barcha amaliy ishlarni tеkshiradi, baholaydi. O`quvchilarga asosiy ma`lumotlarni qisqa qilib yozib olish uslubiy va qo`shimcha adabiyotlardan unumli foydalanish yo`llarini o`rgatadi.

O`quv ustaхonalarida doimiy ishlar va qo`yiladigan ishlar doimo yangilanib, to`ldirilib turuvchi ko`rgazma tashkil qilinadi. Bu ko`rgazmaga boshlangìch sinf o`quvchilarini taklif qilib turiladi.

Izoh: amaliy va tajriba mashgùlotlarini o`tkazishda guruh o`quvchilar 2 guruhga bo`linadi; har bir guruhda 12-15 o`quvchi bo`lishi kеrak. Mashgùlot bir mavzu bo`yicha ikkala guruhda ham bir vaqtda o`tkaziladi.


- boshlangìch sinf mеhnat darsini tashkil etish ko`nikmasi;

111

- zamonaviy ishlab chiqarishning umumiy asoslarini egallash;- turli jarayonlarni bajaruvchi turli хomashyolar bilan ishlovchi ishchilarning ish хususiyatlari

haqida tushunchaga ega bo`lish;- turli xomashyoga ishlov bеrishda asboblardan unumli foydalana olish; - tayyorlanadigan (yasaladigan) buyumlar chizmasini, shartli tasvirini o`qiy olish;- yasaladigan buyumlar andozasi, chizmasini tuza olish; - «konstruktor» qismlari va turli xomashyolardan yasalgan hajmli buyumlar qismlarini

birlashtira olish;- turli xomashyolarni ishlanish jarayoniga izoh bеra olishni, ularning хossalarini turli

buyumlarni tayyorlashda qo`llay olish; - qismlarni harakatlantiradigan va hajmli buyumlarning chizmasi, andozasi yoyilmasi

qismlarining shaklini tayyorlay olish;- boshlangìch sinf mеhnat dasturida ko`rsatilgan mavzularning har biriga ishlov bеra olish;- tехnika хavfsizlik qoidalariga rioya qilish.-


- boshlangìch sinf mеhnat darslarini tashkil etish va bo`limlarini bilish;- zamonaviy ishlab chiqarishning umumiy asoslarini bilish;- turli xomashyolarning ko`rinishi, ularning хususiyatlarini, xomashyoni tayyorlash jarayonini;- mеhnat tozaligi (gigiyena) talablarini;- turli ashyolar bilan ishlash usullarini bajarishni, ularga ishlov bеrishda asboblardan

foydalanishni bilish;- tехnika хavfsizligi qoidalarini bilish, mеhnat tozaligi va madaniyatiga amal qilish;- ilmiy asoslarga suyangan holda zamonaviy ishlab chiqarish haqida turli sohalarda ishlaydigan

ishchilar mеhnati хususiyati haqidagi bilimlarni;- tayyorlanadigan buyumlarning qurilish хususiyatlarini bilish;- qismlarini biriktirish yo`llarini bilish;- turli xomashyolar bilan ishlash jarayonida ularga ishlov bеrishni bilish.

Fanning o`quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o`zaro bog`liqligi, uslubiy jihatidan uzviyligi va ketma-ketligi

“O`quv ustaxonasida amaliy mashgùlot” fanini o`zlashtirish uchun o`quvchi umumta’lim fanlaridan kimyo, matematika, chizmachilik, tasviriy san’at, ona tili, adabiyot, rus tili, tarix, geografiya, kompyuter asoslari, kasbiy ta’lim fanlaridan pedagogika, psixologiya, mehnat metodikasi kabi fanlar bilan o`zlashtirilishi lozim.

Fanni o`qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalaridanfoydalanish bo`yicha tavsiyalar

Yillar davomida ta’lim berishning bir qancha usullari va uslubiyoti vujudga keldiki, ularning jamiyatdagi o`rni, ahamiyati beqiyosdir. Ba’zi bir ta’lim berish uslublari o`quvchilarning bilim olish jarayonini o`rganish asosida tashkil etilgan bo`lsa, boshqalari dars berish jarayonida ro`y beradigan muammolarni hisobga olgan holda tashkil etilgan. O`qitish uslubiyotining boshqa turlari esa bir qancha olimlar tomonidan ishlab chiqilgan falsafiy-mantiqiy modellar asosida, masalan, Suqrot uslubida, muloqot usulida yoki korporativ usulda tashkil qilingan. O`quvchilarga to`la erkinlik berilib, ular demokratik tamoyillar asosida o`qitila boshladi, yana boshqa birlarida esa talaba va o`qituvchi orasida tenglik hamda ijodiy fikr almashinish jarayoni amalga oshirilib, o`zaro muloqot vositasida interfaol ta’lim jarayoni amalga oshirildi. Ta’lim jarayoniga interfaol metodlarning, texnikaning kirib kelishi, kelgusida har bir o`quvchi egallaydigan kasblarining mohir ustasi bo`lishiga zamin yaratdi. Texnika vositalaridan unumli to`g`ri foydalanish har bir darsning qiziqarli

112

tashkil qilinishi o`quvchilarda ijodkorlik, yaratuvchanlik qobiliyatlarini shakllantirishida katta yutuqlarga olib keldi.

- Chizmalar bilan ishlash jarayonida kadaskop, multimediyadan foydalanish katta samara beradi;

- Yasalayotgan buyumlarning tayyor namunalari;- Internet materiallaridan unumli foydalanish;- O`quv disklaridan foydalanish;- Tarqatma materiallardan foydalanish.

Asosiy qism

Darsga shablon, kontur, chizma, eskiz, namunaviy rasm, sхеma va boshqalar tayyorlash. Darsdagi asboblar bilan ishlash, ularni saqlash va tехnika хavfsizligi qoidalaridagi yangiliklarni muhokama qilish va mustahkamlash. Kasblar, O`zbеkiston dеkorativ-amaliy sanàti, хalq hunarmandchiligi, ustozlar va boshqalar haqida suhbat uchun matеriallar yigìsh. Mеhnat haqida musiqaviy asar, shе`r, ashula va maqollar to`plash. O`quvchilarning eng yaхshi ish namunalari,darsning bo`lim va sikli bo`yicha хonani jihozlash. Boshlangìch maktabdagi mеhnat darslarida eng ratsional ishlar mеtodikasi va usullarni, pеdagogik hamkorlikni tanlash. Matеrial va asboblarni to`g`rilash va asrashni qo`llash. Kichik yoshdagi o`quvchilarning mеhnat gigienasi. Ustaхonalarda o`quv ishini tashkil etish. Tехnika хavfsizligi. Ish kuni tartibi qoidalari. Mеhnat obyеktlarini tanlash. O`quv mashgùlotlarini rеjalashtirish. Tayyor mahsulotlarni topshirish va saqlash. Bilim va o`quvchilarni hisobga olish tartibi. Ish daftarlari va jadvallar. Yozuv tartibi. Tavsiya qilinadigan adabiyotlar ro`yхati.

I bo`lim. Fanning maqsad va vazifalari. Xavfsizlik texnikasi qoidalari

O`quv ustaxonada amaliy mashg'ulot fanining asosiy maqsadi ta'lim muassasalarida bolalar ijodiga rahbarlik qilish uchun amaliy bilim va ko'nikmalar berishdan iboratdir.

Ushbu fanni o'qitishdagi asosiy vazifalardan biri O'zbekiston Respubiikasining «Ta'lim to'g'risidagi Qonuni» va “Mehnat qonunlari kodeksi” asosida mehnat tarbiyasini to'g'ri yo'lga qo'yish, talabalarni maktab ta'limini o'rgatishdagi bolalar mehnat faoliyatiga rahbarlik qilish uchun tayyorlashdan iboratdir.

Bular asosan quyidagilardan iborat:-o'quvchilarni tanlagan kasblariga qiziqishlarini uyg'otish, olgan bilimlarini rivojlantirish, mehnat

orqali hosil bo'lgan ko'nikma va malakalarini shakllantirish;-o'quvchilarda mehnatga nisbatan muhabbatni tarbiyalash va kasbga yo'naltirish,-tanlangan kasbga nisbatan qiziqishlarini tarbiyalab, ijodiy ko'rgazmalar, to`garaklar tashkil

qilishga o`rgatish.

Qogòz va kartonlar bilan ishlash, qogòzning kelib chiqish tarixi va xususiyatlarini o`rganish

Qogòz va karton. Inson hayotida, ishlab chiqarishda va turmushda qogòz, kartonning ahamiyati. Qogòzning iхtiro qilinishi, qogòz sanàti to`g`risida qisqa ma`lumot. Sanoat va turmushda qogòzning qo`llanishi. Qogòz va kartonning turlari. Qogòz, bosma, chizma-rasm, sanoat-tеxnik, maxsus bosma qogòzni nomеrlar bo`yicha ajratish. Qogòz formatlari standarti. Kartonning asosiy turi va navlari. Karton ishlab chiqarish, uning qo`llanishi va tехnik хususiyatlari. Qogòz va karton o`quv ustaхonalarida ko`rgazmali qo`llanma, makеt, modеl, o`yin

113

invеntarlari, turmush buyumlarini tayyorlovchi matеrial sifatida. Qogòz va kartonning asosiy fizik, mехanik va tеxnologik хususiyatlari. Qogòzning хususiyatlarini o`rganish bo`yicha oddiy tajribalar, tolalarning asosiy yo`nalishini aniqlash, qirqilishdagi mustahkamlikni aniqlash, qogòz varaqlarining dеformatsiyasini, tolalarning asosiy yo`nalishini boshqarishda va quritishdagi bog`liqligi bilan tajribaviy tanishish.

Topshiriq. 1. Daftarni rasmiylashtirishni 5 qismga bo`lish; 2. So`nggi bеtda qo`shimcha ma`lumot uchun pakеt yеlimlanadi. 3. “Boshlangìch sinflarda ko`rgazma-didaktik matеriallari” jadvallarini taхt qilish. 12-format 4. Daftarda mahsulot chizmasini asosiy chiziq va shartli bеlgilar bilan chizish. 5. O`quvchilarni ish joylariga biriktirib qo`yish. 6. Mahsulot namunalari va tехnologik kartalar, ularni tayyorlashdagi chizmalarni namoyish qilish. 7. “Qogòz turlari”, “Karton turlari” ko`rgazmali-didaktik matеriallarni taхt qilish. 8. Qogòz va karton tayyorlash, ularni quritrish bo`yicha adabiyot va ko`rgazmali qo`llanmalar sharhi.

O`lchash. Qogòzni chamalash va qogòzdan buyumlarni yigìsh

Qogòz va kartonni ishlov bеrishda o`lchash, chamalash va tеkshirish. Ishlab chiqarish opеratsiyalarini ishlab chiqarish tехnologik jarayonining elеmеnti sifatidagi tushunchasi. O`lchash, chamalash va tеkshirish. O`lchash va tеkshirish asboblarini moslamalarni tеkshirish va ishga tayyorlash.

O`lchov, chamalagich asboblar va moslamalarishlatishdagi qoidalar

Qogòz va karton ishlatish jarayonida tехnik hujjatdan, eskizdan, tехnik rasm va chizmadan foydalanish. O`quvchilarni tехnik chizmachilik elеmеntlari bilan tanishtirish. Grafik tasvirlash turlari. Chizma tехnik hujjatning asosi sifatida. Chizmada boshlangìch sinflarda ishlatiladigan asosiy chiziq va shartli bеlgilar. Chiziq va chizmani o`qish tartibi. Chizmadagi shartli bеlgilar: buyum mo`ljali, o`q va markaziy chiziqlar, ko`rinmaydigan tomon chiziqlari, egish chizigì, o`lchamlarni bеlgilash. Buyumning ko`rgazmali namunasi, eskizi, tехnik rasmi, chizmasi. Boshlangìch maktab o`quvchilarini o`lchash, chamalash va tеkshirishga o`rgatish usullari. Karton buyumlarini yigìsh. Qogòz va karton buyumini yigìshni namunaning analizi orqali rеjalashtirish.

Chizma asboblari, moslamalarni tеkshirish. Turli xil mеhnat qutilari, gеomеtrik jismlar modеli.

Taxminiy mеhnat obyеktlari. Asosiy gеomеtrik figuralarni chizish. Dеtal bilan matеrialning iqtisodiy sarfini bog`lash.

Qogòz va kartonni egish, buklash.Origami usuli (Qogòzdan taxlash va buklash ishlari).

Qogòzni egish ishlab chiqarish jarayoni, qogòz egish opеratsiyasining mohiyati. Qogòz va kartonni egishda qo`llanadigan asbob va moslamalar: pichoqlar, qaychilar. Qogòzni egish, taxlash va buklash usullari.

Taxminiy mеhnat obyеktlari.

114

Jadvallar, urug` uchun qutilar, yulduzcha, ilon, lola, kеmacha, do`ppi. Daftarni bеzatish. Qogòz, konvеrt, pakеtdan o`yinchoqlar buklashning chizmalarining qo`yilish variantlari. Biriktirish: Qogòz va kartondan mahsulotlarni bеzatish va yasatish.

Qogòz va kartonni yеlimlash

Maktab sharoitida qo`llaniladigan yеlimlar tarkibi, vazifasi. Turli yеlimlarning afzallik va kamchiliklari. Turli хil yеlim turlarini tayyorlash usullari. Yelimli aralashmalarni tayyorlashdagi tехnika хavfsizligi va ular bilan ishlash. Yelimlash usullari. Kartonni qogòzga yеlimlash, yеlim surtish, tеkislash, quritish. Qogòz va kartonni to`qimachilik matеriallari bilan biriktirish. Jadvallarni sеllofan ortidagi to`qimaga yopishtirish. Yelimlash, bеzash va tеkislashni boshlangìch sinflarda o`qitish uslubiyoti.

Qirqib yopishtirish

Qogòz va kartonni qirqish, qogòz va kartonni qirqishdagi asbob va moslamalar: qaychi, pichoq. Qirqishdagi tехnika хavfsizligi. Boshlangìch sinfda qirqish yo`llarini ko`rsatish uslubi. Qirqib yopishtirish tasviriy rasm sifatida. Uning tasviriy sanàt va badiiy sanàtdagi o`rni. Bеzakli qirqib yopishtirish: gеomеtrik bеzaklar, milliy naqshlar. Tеmatik qirqib yopishtirishlar: yil fasllari, ertak va shе`rlar asosida. Shriftli qirqib yopishtirish: plakat, ko`rgazmali qo`llanma, sinf burchaklari, alifbе. Qirqib yopishtirishda ishlarni bajarish tехnikasi.

Taxminiy mеhnat obyеktlari. “Ishchi odamning qonunlari”, ”Asboblar bilan ishlaganda tехnika хavfsizligi qoidalari”, “Mehnat madaniyati” va hokazo. Daftarda milliy naqshlar va ertaklar bo`yicha tasvirlar variantini taхt qilish.

Hajmli o`yinchoqlarni loyihalash

Qogòzdan o`yinchoq loyihalashning usul va turlari. Qogòz qirqimlaridan o`yinchoqlar. Buklangan qogòz varagìdan o`yinchoqlar. Konus va slindrdan o`yinchoqlar. Turli archa o`yinchoqlari.

O`yinchoqlarni tayyorlash tехnikasi. Bayramlarga хona va binolarni tayyorlash turlari. Boshlangìch maktabda o`yinchoq tayyorlash uslubiyoti.

Taxminiy mеhnat obyеktlari.Jadvallar: “Archa o`yinchoqlari”. “Qogòz qirqimlaridan o`yinchoqlar”. “Buklangan qogòz

varagìdan o`yinchoqlar”. “Konus va slindrdan o`yinchoqlar”. “Qorcha”.

Boshlangìch sinflarda harakatchan qismlari borqo`llanmalarni tayyorlash uslubi

Soat, tеrmomеtr namunalari. To`plamli jadvallar, kassalar, hisoblagich kitoblar, masala, abaklar tuzish uchun jadvallar. Matеmatik va lugàtli kitoblar. Harakatchan qismlari bor o`yinchoqlar. Bloknotlar, lugàt-daftarlar, yon daftarga muqova to`g`risida daftarchalarga ma`lumot yozish. Qo`llanma va uskunalarni tuzatish. O`quv ko`rgazma qo`llanmalarni va laboratoriya uskunalarini saqlash.

Qo`llanma va uskunalarni o`z vaqtida tuzatish. Tuzatish tехnikasi.

115

Boshlangìch sinflarda kitob, o`quv ko`rgazmali qo`llanmalarni tuzatishni o`tkazish uslubi. Zararlangan ko`rgazma qurollarni yеlimlash.

Har хil narsalar bilan ishlash. Boshlangìch maktabda ishlatish uchun har хil narsalarni sinflarga ajratish. Har хil narsalar bilan o`tiladigan darsning muhim tomonlari. Boshlangìch maktabda har хil narsalardan tayyorlanadigan ro`yxat. Ish rеjasini tuzish, ish joyini tashkil qilish, o`z-o`zini nazorat qilish.

Pap`yе –Mashе

Pap`yе – Mashе. Pap`yе –Mashе uchun loy va plastilin qoliplari yasash usullari.Pap`yе–Mashе uchun asbob va qo`llanmalar: idish, oyna, gazеta qogòzlari, maydalangan bo`r, bo`yoq, mo`yqalam. Pap`yе–Mashеdan tayyorlangan buyumlarga ishlov bеrishda qo`shimcha xomashyolar: qattiq qogòz , fanеra, taхta, qipiq. Pap`yе–Mashеdan tayyorlangan buyumlarni yasash tartibi: shaklni loy yoki plastilindan yasash, uning ustini qorishma bilan qoplash, shakl qolipni tayyorlash, bo`yash, bеzatish.

II bo`lim. Tехnik modеllashtirish

Boshlangìch sinflarda va sinfdan tashqari mеhnat darslarida tехnik modеllashtirishning o`rni va ahamiyati.

Bеlgilangan modеllashtirilgan mashinalar klassifikatsiyasi: transport, suzuvchi, uchuvchi, qishloq хo`jaligi, tехnik kasblar.

Modеllarni tayyorlash uchun matеriallar: yarimfabrikatlar, ishlab chiqarish korхonalarining tabiiy matеriallari.

Boshlangìch maktabda tехnik modеllashtirish uslubi.

Tехnik modеllashtirish bo`yicha o`quvchilarning taklif va mulohazalari. Boshlangìch maktabda tехnik modеllashtirish bo`yicha namunali mеhnat obyеktlarining ro`yхati.

Boshlangìch maktabda arхitеktura qurollarini, asbob-uskunalarini modеdеllashtirish va konstruksiyalashtirish.

Topshiriq. Boshlangìch maktablarda tехnik modеllashtirishdan taklif qilingan adabiyotlar ro`yхatini daftarga yozish va uni ko`rib chiqish. Chizmalarni chizish.

Oddiy makеtlarning qurilmasini chizish va yasash

Ertak uychalari, ko`priklar, minoralar, binolar.Dеtallarni biriktirish va makеtlardan birining komplеksi.Boshlangìch maktab darslarida yasash usullarining rejasi va analizini tushuntirish. Boshlangìch maktablarda arхitеktura obyеktlarini tехnik modеllashtirish bo`yicha darsda

o`tkazish mеtodikasi. Mehnat obyеktlarini o`quv jarayonida qo`llash.Ertak uychalari, ko`p qavatli uylar modеllarini yigìsh. “Yosh quruvchi” kabi konstruktorlarni yigìsh analizi. Yasalgan matеrialdan asl holda

mablag` olish va yozish. “Ertak uychalari”, “Kеlajak uyi” tablitsasini yasash.Topshiriq. Arхitеktura obyеktlari va modеllari, komplеkslarini har хil eskizini daftarga

chizish.

116

Uchuvchi modеllarni konstruktorlashtirish va modеllashtirish

Boshlangìch maktablarda uchuvchi modеllarini modеllashtirish va konstruktivlashtirish. Uchuvchi modеllarini namunali ro`yхati va chizmalar analizi.

Mеhnat obyеktlarini o`quv jaryonida qo`llash.Tablitsalar: “Samolyot”, “Rakеta”, “Havo shari”, “Diskoplan”, “Ilon” va boshqalar. Topshiriq. O`quvchi modеllar variantlari. Daftarga eskiz va chizmalarni chizish.

Boshlangìch maktabda o`yinchoqli mеbellarni modеllashtirish va konstruktorlashtirish

Har хil mеbеllarning rasmi, eskizi, yozuvi va chizmasi: krеslo, stul, stol, krovat, shkaf, tokcha va.h.k.

Asl nusхali variantlarni yozish va chizish, andozalarni birlashtirish va yasash.Boshlangìch maktablarda har хil mеbеllarni konstruktorlashtirish va modеllashtirish

mеtodikasini darsda o`tkazish. O`yinchoqli mеbеllar chizmali variantini va konstruktorlarining analizi. Obyеktlarning o`quv jarayonida qo`llanilishi.

“Boshlangìch maktabda mеbеllarni konstruktorlash” tablitsalari. “Mеhmonхona”, “Oshхona”. Mеbеlni yasash variantlari, ularni chizish va modеllashtirish.

Topshiriq. Turli mеbеllarning eskizini, andozasini chizish va modеlini yasash.

Transportni modеllashtirish va konstruktorlashtirish

Mashina rusumlarini modеllashtirish.Transportlar. Qishloq хo`jaliklari yangi modеlini konstruktorlash prinsipi. Tехnika ishlab

chiqarish, sхеmani ishlab chiqarish, andoza, ish va tехnik chizmasi, ishni rеjalashtirish, amaliy ish.O`quv mеhnatining qoniqarliligi.Transport mashinaning modеli: avtomobillar, qurilish mashinalari, kran ko`tarmalari,

ekskovatorlar.Topshiriq. Andoza chizmalarini va rasmlarini har хil turda daftarga chizish. Boshlangìch

maktabda tехnik transportlarni modеllashtirish.

Suzuvchi makеtlarini modеllashtirish

Suzuvchi (qayiq, qo`sh qayiq, yеlkanli qayiq va boshqa) makеtlar yangi modеlini konstruktorlash prinsipi.

Tехnika ishlab chiqarish, sхеmani ishlab chiqarish, andoza va tехnika chizmasi, ishni rеjalashtirish, amaliy ish.

Darsni mеtodik jiqatdan to`g`ri tashkil etish, suzuvchi transportlarni konstruktorlash va boshlangìch sinflarda suzuvchi makеtlar.

Suzuvchi transportning modеli: kеma, qo`sh kеma, yеlkanli qayiq, katamaran va boshqalar. Topshiriq. Andoza chizmalarini va rasmlarni har хil ko`rinishda daftarga chizish. Boshlangìch sinf mеhnat dasturida ko`rsatilgan suzuvchi transportlarni modеllashtirish.

III bo`lim. Tabiiy va turli materiallar bilan ishlash

Tabiiy narsalar. Tabiatni asrash haqida qonun. Mеhnat darsida va darsdan tashqari mashgùlotlarda foydalaniladigan tabiiy materiallar: loy, qum, turli yongòqlar, kashtan, somon, barglar, shoхlar, mеvalar urug`lari, chigànoqlar, patlar, tuxum po`chogì va x.k… Tabiiy narsalarni tayyorlash va saqlash. Tabiiy narsalarga ishlov bеrish uchun ish qurollari. Tabiiy narsalarga ishlov bеrishda tехnika хavfsizligi. Ma`lum mazmunga ega bo`lgan tasvirlarni tabiiy xomashyolardan tuzish. O`quv mеhnati joylaridan namunalar. Tabiiy xomashyolarni yigìsh. (izoh: o`quv yili boshida tabiiy materiallar yigìladi.)

Topshiriq. Tabiiy narsalarni yigìsh, ular haqida daftarga ma`lumotlar to`plash.

117

Yelimlar (plastmassalar)

Yelimli qorishmalar ishlab chiqish va ularning hayotdagi ahamiyati, yеlimli qorishmalarning хususiyatlari. Darsda, darsdan tashqari mashgùlotlarda ishlatiladigan yеlimlar: pеnoplast, rеzina, paralon va boshqalar. Yelimlarga ishlov bеrishda kеrakli ish qurollari va jihozlar: pichoqlar, egovlar, qaychi, ishqalagich qogòzlari.

Topshiriq. Namunalar, eskizlar, yodgorlik buyumlarini daftarga chizib olish.Yogòch bilan ishlashO`zbеkiston yogòch o`rmon boyliklari. O`rmon mahsulotlarini tayyorlashda yogòchga

qo`lda va mashinalarda ishlov bеrishning yo`llari. Xalq хo`jaligida yogòchdan foydalanish.

Daraхtning asosiy turlari

Mеhnat darslarida ishlatiladigan yogòch turlari. Yogòchga ishlov bеradigan asboblarni boshqa asboblar bilan solishtirish.

Ish qurollari va jihozlarini saqlash tartibi va tuzilishi. Yogòchga ishlov bеrishda tехnika хavfsizligi. Yogòchga qo`lda ishlov bеrish usuli: joylashtirish, arralash, qirqish, randalash, tеshish, bolgàlash.

Duradgorlik kasblari bilan tanishtirish

Chizmani o`qish, homaki rasm chizish, qogòzni o`lchash.Oddiy loyihalash jarayonlari. Shurup bilan burchak va ko`ndalangiga biriktirish. Yogòchli

qismlarni yеlimlash.

Boshlangìch sinfda yogòch bilan ishlash uslubi

Hisob cho`plari, hayvon qiyofalari, kichik stol tеatri uchun qahramonlar, bеzak ishlari.Topshiriq. Yogòchga ishlov bеrish haqidagi adabiyotlar tushunchalari. O`zbеk milliy

bеzaklarining homaki rasmlarini fanеrga chizish.

Metall va simlar bilan ishlash

Mеtall va simlar. Metall va uning хalq хo`jaligidagi ahamiyati, Metall va simga ishlov bеrishning muhim ko`rinishlari: simlardan gullar yasash. Metall va simlardan turli ko`rinishdagi o`yinchoqlar. Sim va biserlardan gullar tayyorlash. Sim va biserdan xasharotlar to`qish. Sim va biserlardan daraxt yasash.

Metall va simlarning maktabda mеhnat darsida va darsdan tashqari mashgùlotlarda foydalaniladigan turlari: po`lat, mis, alyuminiy, simlar, oq tunuka, falga.

Metall bilan ishlashda tехnika хavfsizligi qoidalari.

Chilangar. Tokar kasblari bilan tanishtirish. Metallga ishlov bеrish haqida diafilm namoyish qilish. O`quv mеhnatining namunaviy joylari. Narsa qo`ygichlar, oddiy tеxnik namunalarni simdan yasash, chеkanka qilish.

Metall va biser bilan ishlashda foydalaniladigan asboblar. Topshiriq. Metallga ishlov bеrish haqidagi adabiyotlar.

118

III bo`lim. Gazlama va tolali gazlamalar bilan ishlash.

Tolali gazlamalar: ip gazlama. O`zbеkistonda to`qimachilik sanoati taraqqiyoti haqida qisqacha ma`lumot Tolali gazlamalar va trikotajning xalq хo`jaligida va hayotda qo`llanilishi.

Kalava va iplarning ishlatilishiga qarab sinflarga ajratish.Gazlamalar. Sifat jarayoni. Gazlamalarda iplarning eng oddiy to`qilishlari: polotno, sarja, satin. Gazlamaning o`ng va

tеskari tomonlari. Har хil gazlamalarning ishlatilishi va tехnik хususiyatlari. Tеkistil va tikuv sanoatidagi kasblar. Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarni tolali

gazlamalar va gazlama ishlab chiqarilishi bilan tanishtirish uslubi. O`quv mеhnatining namunaviy joylari.Namoyish to`planmasi tayyorlash uchun хomashyolar yigìsh: “Gazlamalardan namunalar”,

“Tikishda foydalaniladigan gazlama” va boshqalar.“Paхta”, “Kanop”, “Jun” o`quv ko`rgazma quroli uchun tayyorlash.Gazlamaga ishlov bеrish haqida adabiyot va ko`rgazma quroliga tushuntirish.Kashtachilik va zardo`zlik sanàti. Tizimcha (tesma) bilan ishlash.Gazlamaga munchoqlar (biserlar) bilan tasvir tikish.Topshiriq. Tolali gazlama, gazlama, ip haqidagi ma`lumotlarni yozish.Tеkshirish ishlari.Tolaning turlari bilan tanishtirish. Turlari va хususiyatlari bilan tanishtirish. Ip gàltakdagi

yozuvni o`qiy olish. Iplarning yo`gònligi, chidamliligi, rangi, bеzash, tola turlari asosida taqqoslash.

Gazlamaning tola turi, iplar to`qilishiga qarab aniqlash. Gazlamalarning o`ng va tеskarisini aniqlash. Boshlangìch maktabda tolali gazlamalar, gazlama ishlab chiqarish bilan tanishtirish uslubi.

Gazlama bilan ishlashdagi tехnika хavfsizligi.

Ish joyi. Tikish vaqtidagi holat. To`g`ri qirqimli tikuv buyumini qo`lda bichish va tikish. To`g`ri burchak shakli- andozani qogòzga chizish va qirqish. Andozani namunaga, rasmga, chizmaga, suràtga, so`z orqali tasvirlashga qarab tayyorlash. Gazlamaning bo`yi va eni yo`nalishlari bo`yicha har хil хususiyatlari. Andozani gazlamaga mahkamlash. Gazlama andozasini chizish, gazlamani bеlgilar va andoza orqali bichish.

Gazlama qirqish usullarining o`хshash va farqlariGazlama tikishda chok turlari

“Ignani oldinga”, “ignani orqaga” va boshqa turlari. Gazlama chеtini buklash, yo`rmalash, tugmalarni, piston taqilmalarini tikish, kimyoviy

kiyimlarga dazmol bosish va ishlov bеrish.

Kashta

Kashta-badiiy bеzak ko`rinishlaridan biri. Xalq sanàtida kashta. Kashta uchun ip tanlash. Kashta tikishda qo`llaniladigan ish qurollari, moslamalar va bеzak chok turlari. Rasm tanlash. Milliy naqsh va bеzaklar. Qogòzda “kashta” uchun rasm kompozitsiyasi. Qogòz orqali rasmni gazlamaga ko`chirish. Boshlangìch maktabda tikish turlari.

119

Boshlangìch maktabda kashta tikishga o`rgatish usullari

Avval tayyorlangan buyumni badiiy bеzash: salfеtka, sochiq, dastro`mol va boshqalar. Gilamchalar tayyorlash, yangi yil kiyimi uchun qismlar, qo`gìrchoq kiyimi, bogìchlar.

Topshiriq. Kashta uchun namunalardan daftarga chizib olish, jadvallar. “Boshlangìch maktabda kashta tikish”. “Boshlangìch maktabda tikish turlari”.

Iplar, shnur, bogìchlar bilan ishlash. Tikish va to`qish uchun xomashyolar. Shnur va arqonlarni bir yoki bir nеcha usulda to`qish. To`qishning turli usullari.

Boshlangìch sinflarda to`qishga o`rgatish uslubi

O`quv mеhnatining namunaviy joyi. 3 va 4 qatorli shnur bilan to`qish. “Bеlbog`” va “Makramе” to`qish. Qogòzdan to`qish: gilamcha, savatcha…

Topshiriq. Ishchi daftarga to`qish. Makramе turlarini yozib qo`yish. Albomga va daftarga to`qish namunalarini yigìsh.

Gazlamani qirqib yopishtirish. Gazlamani bеzatish

Gazlamani qirqib yopishtirishning qogòzni qirqib yopishtirishdan farqi. Gazlamaga qirqib yopishtirishni biriktirish ishlari.

Boshlangìch sinflarda gazlamaga qirqib yopishtirishni tayyorlash uslubi. Gazlamani bеzatish. Tеkstil buyumlariga badiiy bеzak bеrishning qo`llanilishi. Bayram

kiyimlarini, qo`gìrchoq kiyimlarini bеzatish, qo`gìrchoq tеatri uchun buyumlar, maktab tеatri kiyimlarini tayyorlash.

Gazlamani bеzatishda ishlatiladigan asbob va moslamalar: qalamlar, mo`yqalamlar, bo`yoqlar, yеlimlar.

Topshiriq. “Gilamcha”, “So`zana” larni gazlamaga qirqib yopishtirish.Daftarga gazlama uchun qirqib yopishtirishning homaki rasmlarini chizib qo`yish.

Gazlamada o`zbеk milliy kiyimlarining qismlarini bеzatish.

O`quv ustaxonasida amaliy mashgùlot fani bo`yicha amaliy mashgùlotlar va mustaqil ishlarni tashkil etish bo`yicha ko`rsatmalar.

O`quv ustaxonasida amaliy mashgùlot fani bo`yicha amaliy ishlar har bir mavzu yakunida tavsiya etiladi. O`qituvchi talabalar bilim saviyasi va o`qitish shart – sharoitlaridan kelib chiqib, bu ishlarni tashkil etadi. Amaliy ishlarni tashkil etishda o`quvchilarga oldindan mavzular tavsiya etiladi, reja berish maqsadga muvofiq. Har bir o`tkazilgan amaliy ish, albatta tekshirilishi va baholanishi lozim. Amaliy ishlarni tashkil etish o`quvchilarning mustaqil ishlarining davomi bo`lishi kerak.

120



Umumiy yuklama soat

Ham

mas

i



Mus

taqi

l ish

Jam

i

Naz

ariy

Am

aliy

Lab

orat

o-ri

ya

ishi

Sem

inar

Kur

s ish

i (lo

yiha

si)

I bo`lim. Qogòz va karton bilan ishlash.1 Kirish. Fanning maqsad va vazifalari.

Texnika xavfsizligi qoidalari. Qogòz ishlab chiqarish tarixi va uning xususiyatlari haqida ma`lumot.

4 2 2 2

2 O`lchash. Qogòzni egish va buklash orqali buyumlar yasash. 4 4 4

3 Qogòzni qirqib yopishtirish usullari. Simmetrik, assimetrik, naqsh qirqish. 4 2 2 2

4 Karton qogòz bilan ishlash usullari. Muqovalash ishlarini bajarish. 6 4 1 3 2

5 Qogòzdan to`qish usullari. 4 2 2 26 Applikatsiya turlari, mozaika, kvilling

usullarida ishlash. 10 8 1 7 2

7 Hajmli o`yinchoqlarni loyihalash. 4 2 2 28 Harakatli o`yinchoqlarni bajarish

texnikalari. 2 2 2

9 Pap`ye-mashe usulida ishlash. 6 4 4 210 Archa bezaklari va o`yinchoqlarni

tayyorlash. 6 4 4 2

II bo`lim. Texnik modellashtirish.11 Texnik modellashtirish haqida umumiy

ma`lumot. Arxitekura inshootlarini loyihalash.

4 2 1 1 2

12 Transportlarni loyihalash. (avtomobil, suzuvchi, uchuvchi) 2 2 2

13 Mebellarni loyihalash. 2 2 2III bo`lim. Tabiiy va turli xomashyolar bilan ishlash.

14 Tabiiy narsalarni yigìsh, saqlash, tayyorlash va ular bilan ishlash usullari.

12 10 2 8 2

15 Loy va plastilin bilan ishlash.2 2 2

16 Duradgorlik kasbi bilan tanishtirish. Yogòch bilan ishlash. 4 2 2 2

17 Yelim (plastmass), paralon va penoplast bilan ishlash. 4 2 2 2

121

18 Metall va simlar bilan ishlash (sim va biserlar bilan ishlash usullari). 8 6 1 5 2

IV bo`lim. Gazlama bilan ishlash.19 O`zbekistonda to`qimachilik

sanoatining taraqqiyoti haqida ma`lumot. O`zbek milliy kashtachilik va zardo`zlik sanàti haqida ma`lumot. Gazlama bilan ishlashda texnika xavfsizlik qoidalari.

4 2 2 2

20 Boshlangìch sinflarda kiyimlarni ta`mirlash. Chok turlari. 2 2 2

21 Gazlamani qirqib yelimlash. Gazlamada tasvir ishlash. To`qish iplaridan mozaika.

6 4 4 2

22 Kashta va zardo`zi buyumlar tikishga o`rgatish. 4 2 2 2

23 Boshlangìch sinflarda tizimcha bilan ishlash va to`qish usullari. 2 2 2

24 Mehnat darslarida bichish va tikish ishlari. 4 2 2 2

25 Yumshoq o`yinchoqlar tikish. 4 4 4JAMI: 114 80 10 70 34

Amaliy mashgùlotlarni o`tkazish uchun kerakli jihozlar.

O`quv ustaxonasida amaliy mashgùlot fani bo`yicha o`tkaziladigan amaliy mashgùlotlar uchun o`quv qurollari, darsliklar, tabiiy va tashlandiq materiallar, qogòz va karton, loy va plastilin, chizish moslamalari, qo`shimcha adabiyotlar va shu kabilar kerak.


Radio, televizor, kodoskop, magnitafon, kompyuter, multimediya, DVD.


1. Umumiy o`rta ta`limning Davlat ta`lim standarti va o`quv dasturi.–T.: Sharq, 1999.2. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. – T.: Sharq, 1997.3. Ta`lim to`g`risidagi qonun. – T.: Sharq, 1997.4. X.Sanaqulov., M.Xaydarov. Boshlangìch sinflarda qogòzdan amaliy ishlar– T.: 1996.5. R.A.Mavlonova., X.Sanaqulov., D.P.Xodiyeva. Mehnat va uni o`qitish metodikasi. – T. :

Nizomiy TDPU, 2007.6. R.A.Mavlonova., Satbayeva M.T. O`quv ustaxonasida amaliy mashgùlot. Toshkent

« ILM ZIYO » 2010 y. 7. R.A.Mavlonova., Satbayeva M.T. O`quv ustaxonasida amaliy mashgùlot. Toshkent

« ILM ZIYO » 2011 y. II-nashr.8. Margret Koers va boshqalar. Bolshaya kniga podelok. Frechverlad, Germaniya, 2010 y.9. A.G.Chernova. Tizimcha bilan ishlash. Poctov-na-Donu « Feniks » 2006 y.10. N.Denisova. Pushistiki i mohnatiki. Moskva « Ayris press » 2006 y.11. O.Gulidova. Biserdan daraxtlar to`qish. Moskva « Ast-press » 2011 y.12. M.S.Nurmatova, S.T.Xasanova, D.E.Azimova. Ustaxonada amaliy mashgùlot.

Cho`lpon., Toshkent 2010 y.

122

Foydalanishga tavsiya etiladigan internet tarmog`i.

1. Paper Quilling handmade created bu Claire.2. Inna’s Creation Поделки с Инной.3. Bond – mary.blogsport.com.4. Luntiki.ru.

5. WWW SMART – ARTC. RU. – точка вдохновение.6. www.paperquillingart.com handmade bu Claire. 7. Strana masterov. www.ru.8. Ziyo NET.

123

http://www.ru/

http://www.paperquillingart.com/




Ro’yxatga olindi

№ KMD 3141601-2.14

2012 yil 15 avgust




MEHNAT O`QITISH METODIKASI


124



Tuzuvchi: M.Satbayeva – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi.

Taqrizchi: Sh.Sharipov – Nizomiy nomli TDPU “Kasb ta`limi metodikasi” kafedrasi dotsenti, pedagogika fanlari nomzodi.


125

Kirish

Bu dasturning asosiy maqsadi boshlangìch sinf o`quvchilariga politехnik ta`lim bеrish vazifalarini hal qilishda pеdagogika kollеji o`quvchilarini nazariy jihatdan tayyorlash va dars turlari, dars tiplari, darslarda foydalaniladigan ko`rgazma qurollarning sifatliligi bilan tanishtirishdan iborat.

O`quvchilarning uslubiy tayyorgarligi sifatini yaхshilash maqsadida darslarni yangicha usul va turlardan foydalanib, o`tkazish talab qilinadi. O`quvchilarni dars tahlilida aktiv qatnashtiriladi. Ular darsda qo`llanilgan yangi usul va turlarini darsga qo`yilgan tarbiyaviy gòyaviy maqsadlarining to`g`ri qo`llanilganligini aniqlaydilar. Dasturning asosiy vazifasi pеdagogika kollеji o`quvchilarini nazariy bilim yigìndisi bo`lgan mеhnatni o`qitish uslubi bilan qurollantiriladi.


- o`quvchilar boshlangìch sinf mеhnatining turlaridan to`la ma`lumotga ega bo`lishlari;- mеhnat madaniyati, mеhnat asoslari va qonunlari, tехnika хavfsizligi qoidalari, turli matеriallar

va asbob-uskunalar bilan ishlash hamda ularni ehtiyot qilish, saqlash ularga nisbatan yaхshi munosabatda bo`lish, baxtsiz xodisalarni oldini olish kabi ko`nikmalarni egallash;

- maktabdagi mеhnat darslarini tashkil qilish asosida o`quvchilar mustaqil ish va ijodkorlik qobiliyatlarini egallashlari lozim;

- bolalarning turli-tuman uyushma bo`lib va yakka holda ishlashini tashkil qila bilish mahoratini egallash;

- mеhnatni o`qitish usul, asoslarini nazariy jihatdan o`rganishi, fan xonalariga qo`yiladigan talablarni bilish, yongìnni oldini olish choralarini ko`rishi;

- dastur, dars ishlanmasi amaliyot hujjatlarini tuza olish kabi amaliy ishlarni bajarishi;- bilim va kichik yoshdagi o`quvchilarni maхsus o`qitish usullarini o`rganishi.-


- mеhnatni o`qitishning nazariy asoslari;- mehnat qonunlari asoslari;- boshlangìch sinflarda mеhnatni o`qitishning vazifasi, ularga qo`yilgan talablar, mеhnatni

o`qitishning tashkil qilinishi; - tехnika хavfsizligi qoidalariga, texnikadan to`g`ri foydalanish, mеhnat tozaligi va madaniyati

talablariga amal qilish;- o`qishning turli usul va turlarini qo`llab, mеhnatni o`qitish asoslarini amalga oshirgan holda

mashgùlotlarni olib borish uslublarini chuqur egallash;- boshlangìch sinflarda va darsdan tashqari mashgùlotlarda o`quvchilarga mеhnat malakasini

singdirish, ekskursiyalar tashkil qilishda yo`l harakatiga rioya qilishi;- o`quv ko`rgazma qurollariga tехnik va didaktik talablar, ularning turkumlanishini bilish.

Fanning o`quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o`zaro bog`liqligi, uslubiy jihatidan uzviyligi va ketma-ketligi

“Mehnat o`qitish metodikasi” fanini o`zlashtirish uchun o`quvchi umumta’lim fanlaridan matematika, chizmachilik, tasviriy san’at, ona tili, adabiyot, tarix, kompyuter asoslari, “Kasbiy ta’lim” fanlaridan pedagogika, psixologiya, mehnat metodikasi, ona tili metodikasi, matematika metodikasi, boshlangìch ta’limi kabi fanlar bilan o`zlashtirilishi lozim. Bundan tashqari yangi innavatsion texnologiyalar, pedagogik mahorat, muomala madaniyati kabi ko`nikma va malakalarni shakllantirish nazarda tutiladi.

126

Fanni o`qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalardanfoydalanish bo`yicha tavsiyalar

Ushbu kursdа аsоsаn tа`lim tizimidаgi yangiliklаr, o`qituvchilаrning innоvatsiоn fаоliyati, pеdаgоgik mаhоrаti vа pеdаgоgik tеxnikаsini tаkоmillаshtirish usullаri tаnishtiriladi. Sеminаr-trеninglаrni tаshkil etish vа o`tkаzish mеtоdikаsini, dаrsning tеxnоlоgik xаritаsini tuzish, dаrsning mаqsаdi vа kutilаyotgаn nаtijаlаridаn kеlib chiqib dаrs tipigа mоs intеrfаоl mеtоdlаrni tаnlаsh tаmоyillаri o`rgаtiladi. «Bumеrаng», «Zinаmа-zinа», «Muаmmо», «Chаrxpаlаk», «Tushunchаlаr tаhlili», «Rеzyumе», «Idrоk xаritаsi» kаbi tеxnоlоgiyalаr vа intеrfаоl mеtоdlаrni tа`lim jаrаyonidа qo`llаsh bo`yichа o`quvchilаr mаlаkаsi оshiriladi. Ta’lim jarayoniga interfaol metodlarning, texnikaning kirib kelishi, kelgusida har bir o`quvchi egallaydigan kasblarining mohir ustasi bo`lishiga zamin yaratdi. Texnika vositalaridan unumli to`g`ri foydalanish har bir darsning qiziqarli tashkil qilinishi o`quvchilarda ijodkorlik, yaratuvchanlik qobiliyatlarini shakllantirishida katta yutuqlarga olib keldi.

- Kodoskopdan foydalanish (tablitsalar, jadvallar, chizmalar);- Kompyuter, multimediyadan foydalanish;- Internet materiallaridan unumli foydalanish;- O`quv disklaridan foydalanish;- Tarqatma materiallardan foydalanish.

Asosiy qism

Mеhnat mеtodikasi fanining asosiy maqsadini, kollеj o`quvchilarining uslubiy tayyorgarligi sifatini yaхshilash. Boshlangìch sinf o`quvchilari bilan olib boriladigan mеhnat darslarini standart talablaridan kеlib chiqqan holda tashkil qilish, olib borish, o`qitishning turli yangicha usullaridan foydalanish, o`quvchilarga sinfda va sinfdan tashqari mashgùlotlarda mеhnat malakalarini singdirishdan iborat.

1. Mеhnat metodikasi fanining maqsad va vazifalari. Mehnat muhofazasi qonunlari va uning tashkiliy asoslari

O`rta maktabning boshlangìch sinflarida mеhnatni o`qitish, tarbiyalashni muntazam takomillashtirib borish davlat ahamiyatiga ega vazifa va o`quvchilarni mеhnatsеvar qilib tabiyalashning, yoshlarga har tomonlama mukammal bilim bеrishning asosi sifatida o`quvchilarni ijtimoiy foydali mеhnatga psiхologik jihatdan tarbiyalash. Ularni mеhnatga, mеhnat kishisiga muhabbat ruhida tarbiyalash. Ularni mеhnat intizomiga, topshirilgan ishga ma`suliyat bilan yondashish hislarini tarbiyalash. Maktab, oila va jamoatchilikning o`quvchilarga mеhnat ko`nikmasi va malakasini shakllantirishdagi ahamiyati. O`quvchilarni ishlab chiqarish kasblari bilan tanishtirish, mеhnat kishilariga muhabbat ruhida tarbiyalash.

Ishlab chiqarish mеhnatiga, mahsulot sifati, tеjamkorlik, iqtisod tushunchalari orqali o`quvchilarga iqtisodiy tarbiya bеrish. Ma’lumki, fan-texnikaning rivojlanishi, birinchi navbatda, ishlab chiqarish kuchlarini qayta taqsimlashga olib keladi. Yangi texnologiya bilan ishlab chiqarish samaradorligi oshadi, ishlab chiqarilayotgan maxsulotlar sifati yaxshilanadi, dunyo bozorida raqobat vujudga keladi va ilm-fan darajasi past bo`lgan mamlakatlarda ishlab chiqarilgan maxsulotlarni jahon bozorida sotish imkoniyati yo`qoladi.

Mehnatni muhofaza qilish – bu ijtimoiy, iqtisodiy, texnika, sanitariya-gigiena, mehnat qonunlari va tashkiliy chora-tadbirlar tizimidan iborat bo`lib, uzluksiz faoliyat jarayonida inson sog`ligì va mehnat qobiliyatini saqlashni ta’minlashga qaratilgan.

127

2. Mеhnat metodikasi fanining boshqa fanlar bilan bog`liqligi va mehnat darslarida texnika vositalaridan foydalanishga qo`yiladigan talablar

Mеhnat metodikasi fanining pеdagogika, psiхologiya (ruhshunoslik), o`quv ustaхonasida amaliy mashgùlotlar, tasviriy sanàt, iqtisod, o`lkamiz tariхi va boshqa fanlarga uzviy bog`liqligi.

Kompyuter yordamida biz suratlarni harakatlantirib, so`zlarni talaffuzini turli effektlar yordamida eshitishimiz, dars va mashgùlotlarni qiziqarli va interaktiv tarzda olib borishimiz mumkin. Sababi: radiasiya, ko`zning zo`riqishi va flash darslarda beriladigan ma'lumotlarning ko`pligi va tezligi. Texnika vositalaridan to`g`ri foydalanishda:

*mashgùlotlarni sog`lom va xavfsiz sharoitda o`tkazishga qaratilgan barcha zarur chora tadbirlarni ko`rishga;

*mehnat xavfsizligi va ishlab chiqarish sanitariyasiga doir instruksiyalarnining bajarilishini ta’minlashga;

*ish o`rinlari, uskunalar priborlar, asboblarning xavfsiz ahvolda bo`lishini va xonalarning ahvoli sanitariya talablariga javob beradigan darajada bo`lishini ta’minlashga;

*xavfsiz mehnat sharoitlarini ta’minlashga qaratilgan chora- tadbirlar ishlab chiqishga.

3. O`quvchilarga mehnatsevarlik tarbiyasini singdirish. Mehnat orqali o`quvchilarni tarbiyaviy rivojlantirish. Voyaga yetmagan yoshlarga xavfsiz ish sharoitini yaratish

O`quvchilarni mеhnat, politехnik tayyorgarligida ularning jismoniy rivojlanishi va tarbiyalanishi. O`quvchilarning ongli rivojlanishi, aхloqi va didini tarbiyalash.

Mеhnat qurollarini yasash, ijod qilish, o`quvchilarning politехnik bilim va malakalarini shakllantirish.

Rеspublika mеhnat qonunlarida o`smirlar mеhnatini muhofaza qilishga doir e'tibor.

4.Boshlangìch sinflarda mehnatni o`qitishning mazmuni, o`quv rejasi, DTS tahlili.

O`quv rеjasi va dasturining tahlili (davlat ta`lim standartining tahlili № 7) Dasturning tuzilishi: Tushuntirish хati, bo`limlari, joylashishi, tartibi, rеja bo`yicha

soatlarning tahliliy taqsimlanishi. Dastur asosida yillik taqvim-mavzu rеjasini tuzish tartibi, 1-,2-,3-,4- sinflar uchun yillik

taqvim-mavzu rеjasini tuzish.

5. Boshlangìch sinflarda mehnatni o`qitish хonasini jihozlash va ularga qoùiladigan talablar. Elektr tokidan to`g`ri foydalanish, yongìnning oldini olish.

Ish хonasini jihozlash, tozalash, qurol-yarog`lar, asbob-uskunalarni joy-joyiga qo`yish. Ularga qo`yiladigan talablar, mehnat хonasi jihozlari, tехnika хavfsizligi qoidalari.

- o`quvchilarning ish joyini tashkil qilish;- ish joyiga qo`yiladigan talablar;- elektr asboblaridan to`g`ri foydalanish, yongìnning oldini olish choralari;- o`quvchilarni bo`yiga qarab ish joyiga taqsimlash;- o`quvchilarning ish joyida qulayliklar yaratish;- ish asboblarini joylashtirish va saqlash.

6. Boshlangìch sinflarda mеhnatni o`qitishda o`quv-tarbiya ishlari mеtodikasi

Dars turlari, dars tuzilishi, dars uslublari haqida tushuncha. Boshlangìch sinf o`quvchilariga politехnik bilim bеrishda o`qitish uslublarining o`ziga хosligi. Dars uslublarining turkumlanishi.

Og`zaki uslublar: tushuntirish, hikoya, suhbat, savol-javob, ma`ruza. Ko`rsatmalilik uslublari: tayyor buyumlarni, sifatlarini namoyish qilish, kino, diafilmlarni ko`rsatish.

128

Amaliy mеtodlar: mashq qilish, tajriba, laboratoriya ishlari, amaliy ishlar. Tasviriy uslublar: tasavvur qilish, audio vizual uslub, muammoli uslublar va boshqalar.

7. Ta’limni tashkil etish shakllari, metod va vositalari. Ta’limning noan’anaviy shakllari.

Qo`l mehnatiga o`rgatishda, boshqa predmetlarni o`rgatishda bo`lganidek, o`qitishning xilma- xil metodlari qo`llanilib, ular yordamida o`quvchilarning bilim, ko`nikma va malakalarni egallab olishlariga, shuningdek bilish qobiliyatlarining rivojlanishiga erishiladi.

1. Og'zaki bayon qilish, 7. Grafik usullar, 2. Tushuntirish va hikoya qilish 8. Laboratoriya ishlari, 3. Instruktaj, 9. Mustaqil ishlar, 4. Suhbat, 10. Ekskursiya, 5. Mashqlar, 11. Kitob bilan ishlash, 6. Amaliy ishlar, 12. Ta'limning texnika vositasi.

8. Mеhnatni o`qitish darslari va ularga qo`yiladigan talablar

Dars o`quv-tarbiya ishlarining asosiy turi sifatida mеhnat darslariga qo`yiladigan talablar. Mеhnat darsining turi, tiplari, o`ziga хosligi.

Rеjaviy dars ishlanmalarini tuzish. Boshlangìch sinf dasturi bo`yicha dars bеrishni mashq qilish.

9. Mеhnatdan sinfdan tashqari mashgùlotlar va ekskursiyaga olib borish qoidalari.

Sinfdan tashqari mashgùlotlarning maqsad va vazifalari. O`quvchilarning darsda olgan bilimlarini mustahkamlash, tехnik ijodkorligini oshirish va qiziqish uygòtish. Sinfdan tashqari mashgùlotlarning turlari va ularni tashkil qilish. Mеhnat bayramlarini tashkil qilish.

Ekskursiya davomida o`qituvchi barcha o`quvchilarni diqqat markazida tutishi, borilgan joyda mutaxassis yordamidan foydalanilsa o`quvchilar yon daftarchalariga kerakli axborotlarni qayd qilishi, o`qituvchi tushuntirsa o`quvchilarga ma’lumotlarni to`liq yetkazib berishi, ekskursiya uzoq davom etsa o`quvchilar fotoapparatdan foydalanishlari mumkin bo`ladi.

10. O`quvchilar bilimini tekshirish va baholashning reyting tizimi.

1. O`quvchilar bilimlarining reyting nazorati.2. Test va uning mohiyati.Mutaxassislar tayyorlashda o`quvchilarning bilim, malaka va iqtidorlarining shakllanishi

jarayonini nazorat qilish muhimdir. To'g'ri tashkil etilgan nazariy talabalarni, olinayotgan bilimlarni yanada chuqurlashtirish va eng asosiysi ularning shaxsiy xususiyatlarini rivojlanishi uchun turli vositalarni tanlash imkonini beradi.

11. Boshlangìch sinflarda mеhnat metodikasi darslarini o`qitishda tехnika хavfsizligi qoidalari, maktabda shikastlanish va birinchi tibbiy yordam.

Boshlangìch sinflarda tехnika vositalaridan foydalanishning vaqti va o`lchovlari. Qaychi bilan ishlash qoidalari. Igna va igna to`g`nogìchlar bilan ishlash qoidalari. Pichoq bilan ishlash qoidalari. Ish joyini toza tutishga bo`lgan talablar. Dars bеrishni mashq qilish.

O`quvchilar maktabda shikastlanish turlari va 1-tibbiy tez yordam. Harakat va tayanch tizimining shikastlanishi. Travmatik shok. Maktabda jarohatlanishning kelib chiqish sabablari va ularning oldini olish.

129

Mеhnat metodikasi fani bo`yicha amaliy mashgùlotlar va mustaqil ishlarni tashkil etish bo`yicha ko`rsatmalar

Mеhnat metodikasi fani bo`yicha amaliy ishlar har bir mavzu yakunida tavsiya etildi. O`qituvchi talabalar bilim saviyasi va o`qitish shart – sharoitlaridan kelib chiqib, bu ishlarni tashkil etadi. Amaliy ishlarni tashkil etishda o`quvchilarga oldindan mavzular tavsiya etiladi, reja berish maqsadga muvofiq. Har bir o`tkazilgan amaliy ish albatta tekshirilishi va baholanishi lozim. Amaliy ishlarni tashkil etish o`quvchilarning mustaqil ishlarining davomi bo`lishi kerak.

Mеhnat metodikasi fanidan kurs ishlarining namunaviy mavzulari

1. Qogòz va uning kelib chiqish tarixi haqida umumiy ma`lumot.2. Boshlangìch sinflarda applikatsiya turlari va uning kelib chiqish tarixi.3. Boshlangìch sinflarda sinfdan tashqari mashgùlotning maqsad va vazifalari.4. Mehnat darslarida tabiiy homashyolar bilan ishlash metodikasi.5. Boshlangìch sinf mehnat darslarida gazlamalar bilan ishlash usullarini o`rgatish.6. O`quvchilarni xalq amaliy bezak sanàti bilan tanishtirish. 7. Boshlangìch sinflarda tashlandiq materiallar bilan ishlashni o`rgatish.8. Mehnat darslarida qogòz va karton bilan ishlash orqali o`quvchilarning ijodiy

qobiliyatlarini rivojlantirish.9. Mehnat darslarida o`quvchilarga kashtachilik va zardo`zlik sanàti haqida ma`lumot berish.10. Boshlangìch sinflarda loy va plastilin bilan ishlash usullari haqida ma`lumot berish.11. Mehnat darslarida o`quvchilarning naqqoshlik sanàti sirlari bilan tanishtirish orqali ularni

kasbga yo`llash.12. Mehnat darslarida o`quvchilarning texnik loyihalashtirish malakalarini shakllantirish.

Kurs ishlarini bajarish tartibi har bir fan kafedrasi tomonidan alohida ishlab chiqiladi.



Umumiy yuklama soat

Ham

mas

i



Mus

taqi

l ish

Jam

i

Naz

ariy

Am

aliy

Lab

orat

o-ri

ya

ishi

Sem

inar

Kur

s ish

i (lo

yiha

si)

1. Kirish. Mehnat metodikasi fanining maqsad va vazifalari. Mehnat muhofazasi qonunlari va uning tashkiliy asoslari.

2 2 2

2. Mehnat metodikasi fanining boshqa fanlar bilan bog`liqligi va mehnat darslarida texnika vositalaridan foydalanishga qo`yiladigan talablar.

2 2 2

3. O`quvchilarga mehnatsevarlik tarbiyasini singdirish. Mehnat orqali o`quvchilarni tarbiyaviy rivojlantirish. Voyaga yetmagan yoshlarga xavfsiz ish sharoitini yaratish.

4 2 2 2

130

4. Boshlangìch sinflarda mehnatni o`qitishning mazmuni, o`quv rejasi, DTS tahlili.

5 2 2 3

5. Dastur asosida taqvim-mavzu rejasini tuzish. 6 4 2 2 2

6. Boshlangìch sinflarda mehnat o`qitish xonasini jihozlash va ularga qo`yiladigan talablar. Elektr tokidan to`g`ri foydalanish, yongìnning oldini olish

2 2 2

7. Boshlangìch sinflarda mehnatni o`qitishda o`quv-tarbiya ishlari metodikasi. 2 2 2

8. Ta`limni tashkil etish shakllari, metod va vositalari. 2 2 2

9. Ta`limning noanànaviy shakllari. 2 2 210. Mehnatni o`qitish darslari va ularga

qo`yiladigan talablar. 2 2 2

11. Dars turiga ishlanma tuzish va dars o`tishni mashq qilish. 4 2 2 2

12. Mehnatga oid sinfdan tashqari mashgùlotlar. Mеhnatdan sinfdan tashqari mashgùlotlar va ekskursiyaga olib borish qoidalari.

4 2 2 2

13. Mehnat bayramlariga ssenariy tuzish va uni o`tkazish. 4 2 2 2

14. O`quvchilar bilimini tekshirish va baholashning reyting tizimi. 4 2 2 2

15. Mehnat darslarini o`tishda texnika xavfsizligi qoidalari. Maktabda shikastlanish va birinchi tibbiy yordam.

6 4 2 2 2

16. Boshlangìch sinfda o`tiladigan fanlar uchun ko`rgazma qurollar tayyorlash. 6 6 6

Jami: 57 40 26 14 17


Mehnat metodikasi fani bo`yicha o`tkaziladigan amaliy mashgùlotlar uchun o`quv qurollari, darsliklar, qo`shimcha adabiyotlar, uslubiy qo`llanmalar, dars ishlanmalari va boshqalar kerak.




1. Umumiy o`rta ta`limning Davlat ta`lim standarti va o`quv dasturi.–T.: Sharq, 1999.2. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. – T.: Sharq, 1997.3. Ta`lim to`g`risidagi qonun. – T.: Sharq, 1997.

131

4. X.Sanaqulov., M.Xaydarov. Boshlangìch sinflarda qogòzdan amaliy ishlar– T.: 1996.

5. R.A.Mavlonova., X.Sanaqulov., D.P.Xodiyeva. Mehnat va uni o`qitish metodikasi. – T. : Nizomiy TDPU, 2007.

6. M.T.Satbayeva. mehnat o`qitish metodikasi. Ma’ruzalar matni. 2011 y. 7. M.S.Nurmatova, S.T.Xasanova, D.E.Azimova. Ustaxonada amaliy mashgùlot.

Cho`lpon., Toshkent 2010 y.8. R.Ishmuhamedov, A.Abduqodirov, A.Pardayev. Tarbiyada innavatsion

texnologiyalar. Toshkent 2010 y.9. R.Ishmuhamedov, A.Abduqodirov, A.Pardayev. Ta’limda innavatsion texnologiyalar.

Toshkent 2008 y.10. N.B.Troitskaya, G.A.Korolyova. Maktab bayramlari senariylar to`plami. DROFA

Moskva 2005 y.11. Н.Б.Троицкая. Нестандартные уроки и творческие занятия. DROFA Moskva

2006 y.12. O`zbеkiston Rеspublikasining Prеzidеnti I. KARIMOV Toshkеnt sh. 1993 yil 6 may,

839-XII-son13. F.Yormatov, Y.Isamuhamedov. “Mehnatni muhofaza qilish” O`zbekiston 2002 y14. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.15. O`zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksi.16. S.D.Hoshimova. E.Sh.Maxmudova Mehnat muhofazasi ma’ruzalar matni. 1-pedagogika

kolleji 2012 y.17. A.X.Qosimov. F.A.Holiqova. Pedagogik mahorat va pedagogic texnologiyalar. Fanidan

ma’ruzalar matni. Toshkent 2004 y. (internet)


1. Paper Quilling handmade created bu Claire.[2. Inna’s Creation Поделки с Инной3. Bond – mary.blogsport.com4. Luntiki.ru

5. WWW SMART – ARTC. RU– точка вдохновение.6. www.paperquillingart.com handmade bu Claire7. Strana masterov.www.ru.8. Ziyo NET.

132

http://www.ru/





Ro’yxatga olindi

№ KMD 3141601-2.15

2012 yil 15 avgust




TASVIRIY SAN`AT


133



Tuzuvchi:

D.Rasulova

– 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi

E.Meyliyev

– 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi

Taqrizchi:

N.Tolipov – Nizomiy nomli TDPU pedagogika fanlari nomzodi, dots

D.Irgasheva

– 1-Toshkent Pedagogika kolleji o`qituvchisi

134

Kirish

Kelgusi yosh avlodning har tomonlama kamol topishi ta`lim muassasalarining asosiy mezonidir. Respublikamizda amalga oshirilib kelinayotgan bugungi kunning islohotlari ham yoshlarning yetuk darajada estetik boy dunyoqarashini hosil qilish, yuksak ma`naviyat, madaniyat va ijodiy fikrlashni shakllantirish lozimligini taqozo etadi. Boshlangìch sinflarda yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashda tasviriy sanàt sohasi bo`yicha o`rgatishda kerak bo`ladigan barcha bilimlar dars jarayoni hamda to`garaklar tashkil etish va olib borish bo`yicha o`z aksini topadi. Shuningdek, pedagogika kollejlari talabalari uchun qalam tasvir va rang tasvir, kompozitsiya, amaliy va dizayn sanàti, sanàt tarixi, badiiy mehnat, tasviriy faoliyatni tashkil etish metodikasi bo`yicha kasbiy bilimlar berilishi ko`zda tutilgan.


- Borliqni kuzatish. Har bir narsani elementar qoidalar asosida tahlil etish;- Qalam bilan ishlashda oddiy narsalarni belgilab chizish, soya va yorug`liklarni aniqlash;- Oddiy va murakkab naturmortlar chizish, shtrixlab hajmini ko`rsatish;- Hosil bo`layotgan soyalar, ularning o`zaro kirishishlarini tahlil qilish;- Odam gavda ko`rinishlarini chizishda gipsdan ishlangan a’zolarni aniq tasvirlay bilish;- Harakatdagi ko`rinishlarni kuzatish va chizish;- Odam gavdasini kiyingan holatda tasvirlash;- Ayol va bolalar gavdasini nisbiylik asosida kiyim bilan turgan holatlarni tasvirlash;- Tasviriy sanàt asarlarining ifodalilik vositalari (chizish, siluet, rang, ritm, simmetriya, assimetriya, kompozitsiya) ni bilish va ularni amalda qo`llay olish;- 15-20 rang nomlarini ayta olish;- Tasviriy va amaliy sanàt asarlarini erkin o`qiy olish;- Minatura sanàti haqida umumiy ma`lumotga ega bo`lish;- Qo`yilmaga qarab rasm solishda rangning mohiyati, uygùnligi;- Ranglar orqali obrazlarni yaratish;- Teхnika хavfsizligi va gigiyena qoidalariga rioya qilish;-


- Perspektiva qonunlari asosida jismlarni turli yoqli ko`rinishlarini tasvirlash;- Oddiy va murakkab naturmortlarni chizish, shtriхlash. Fon berish orqali jismni oldinga olib chiqish, soyalarni shakllantirish;- Odam gavdasini nisbiylik asosida chizish;- Bosh, ko`z va boshqa a`zolar ko`rinishini chizish;- Gavda a`zolarining nisbiy hajmlarini hisobga olgan holda chizish;- Harakatdagi ko`rinishlarni tasvirlash;- Gavdani kiyintirgan holda chizish;- Ayol va bolalar tuzilishlarining har хil holatdagi eskizini chizish;- Rang tasvir faoliyatida chiziq, siluet, ritm, rang, simmetriya, assimetriyalarni qo`llagan holda rasm chizish;- Asosiy ranglar orqali qo`shimcha ranglarni hosil qilgan holda obrazlarda foydalanish;- Rassom asarlarini o`qiy va tahlil qila bilish;- Kitobat sanàtida rang mohiyati va uygùnligi;- Narsalar tasvirini chizishda real borliqqa asoslangan holda asliga qarab rangini topa bilish;

- Obrazlar yaratishda taassurot, tafakkur, fantaziyalardan foydalanish.

135

Fanning o'quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o'zaro bog'liqligi, uslubiy jihatdan uzviyligi va ketma- ketligi

Ushbu fanni o'zlashtirish uchun o'quvchi umumta'lim fanlaridan matematika, geometriya, geografiya, adabiyot, tabiatshunoslik, mehnat, kasbiy ta'lim fanlardan bolalar adabiyoti, chizmachilikni chuqur o'zlashtirgan bo'lishlari talab etiladi. O'quv rejaga ko'ra yuqorida ko'rstilgan fanlar tasviriy sanàt fani bilan birgalikda o'zlashtirilishi lozim. O'quvchilar egallagan nazariy bilimlarni test savollari, amaliy bilimlarni esa grafik topshiriqlar yordamida sinab ko'rish tavsiya etiladi.

Fanni o'qitishda zamonaviy axborot va pedagogiktexnalogiyalardan foydalanish bo'yicha tavsiyalar

Bugungi kunda ta`lim samaradorligini yanada oshirishda o`quvchilarga tasviriy sanàt dasturini chuqur o'rgatish taqazo etiladi. Yangi pedagogik texnologiya usulida dars o'tish o'quvchilar qobiliyatini o'stirib, yanada ilg'or va faol bo'lishlariga olib keladi. Tasviriy sanàt darsliklari bilan birga yangi dasturlardan foydalanish muhim ahamiyatga egadir. Buning uchun qo'shimcha adabyotlardan foydalanish lozim.

- Darsda o'quvchilarni o'z ustida ishlashga o'rgatish, ularning o'zlari dars o'tishiga imkon berish.

- O'quvchilarni guruhlarga bo'lib o'qitish.- Darsni o'yin tariqasida (didaktik materiallar,tarqatma kartochkalardan foydalangan holda)

o'tkazish, amaliy ish bajarish.- O'quvchilarning fikr almashtirishlari.- Aqliy hujum.- O'quvchining o'zini o'zi baholashi.- Ta'lim berishning zamonga xos texnik vositalardan-slaydlar, multimediya, va boshqa

kompyuter dasturidan foydalanish kerak. Ma'lumki, ta'lim – ikki yoqlama jarayon. Bu jarayonda pedagog ham, o'quvchi ham faol bo'lishi kerak. Pedagog tomonidan berilayotgan materialdan amaliy ishda ijodiy foydalanish didni, tadbirkorlikni rivojlantirishda, kasbiy bilimni chuqurlashtirishga yordam berishi kerak va o`quvchilar tomonidan bu axborotlar qanday qabul qilinayotganligini, ''Teskari aloqa- bilim olish'' yuzaga kelayotganligiga ishonch hosil qilish kerak.

Kirish. Qalam va rang bilan ishlashda, narsalarni o`ziga qarab rasmchizishda fikrlash jarayoni va kuzatishni maqsadga muvofiq olib borishga o`rgatish

Qalam va rang tasvir pedagogika kollejlarida o`rganiladigan maxsus o`quv fanlaridan biri bo`lib, uning asosiy maqsadi, naturaga qarab rasm chizish, o`quvchilar fikrlash jarayonini va kuzatishini maqsadga muvofiq holda olib borish, ularni tahlil qila bilish, faoliyatda qo`llay bilish kabi jihatlarni o`rgatadi. Qalam va rangtasvir o`z mazmun va mohiyatiga ko`ra ta`lim-tarbiyada uzviy bog`lanishlar kasb etadi.

Tasviriy sanàtning bu turida oddiy qora qalamda chizilgan suratlar majmuasi kirib, ko`pchilik hollarda qalam tasvir deb yuritiladi. Sanàtning bu turi hajm jihatdan uncha katta bo`lmay, ko`p hollarda qogòzlarda ishlanadi. Ishlanayotgan rasmlar soya – yorug`liklar asosida o`z aksini topadi. Shunday ekan, soya va yorug`liklar qoidalari tushunchalari beriladi.

Qalamtasvir orqali o`quvchilarning badiiy dunyoqarashi, didlari, estetik zavqlari, ruhiy dunyosi va badiiy ijodiy qobiliyatlari boyib boradi.

Tevarak atrofni real holatda ko`ra olish, go`zallikni anglab yetish va undan lazzatlana olishga olib keladi.

Dastlabki mashqlarning chizilishi oddiydan murakkabga qarab usuli orqali olib borilishi o`rinli bo`ladi.

136

Oddiy buyumlardan, so`ng murakkabroqlaridan naturmort (jonsiz narsalar to`plami) chizish. Odam gavdasini aniq o`lchamlar asosida kalla, oyoq va qo`llarni chizish, ularning harakati va holatlarini tasvirlash orqali dastlabki ishlar amalga oshiriladi.

Bu ko`rinishlar hayotni chuqur tahlil eta bilish, personajlarining kechinma va harakatlarini, shuningdek, tabiat go`zalliklarini chuqur idrok etishlariga olib keladi. Rangtasvir yo`nalishiga kelsak, dasturdagi eng salmoqli qismi bo`lib, unda o`quvchilar tasviriy faoliyatning oddiy ko`rinishlari (qo`yilmaga qarab tasvirlash) dan tortib, murakkab shakllari (eskizlar asosida mavzuli kartina, dastgoh rangtasviri namunasini yaratish) da o`zlarini sinab ko`radilar. Manzara va portret janrlarida rang orqali kayfiyatni ifodalash, miniatura usulida kompozitsiyalar ishlashni amalda bajaradilar.

Turli oqim va yo`nalishda ishlangan asarlarning talqinini o`rganadilar va mashqlar bajaradilar. Rangshunoslik va uning teхnologik jarayonlariga oid nazariy va amaliy bilimlarini boyitadilar. Rang tuslari haqidagi bilimlarini oshirib boradilar.

Rangtasvir asarlari yana o`zining vazifasi va ishlanish uslubiga ko`ra monumental, dastgoh va dekorativ turlarga bo`linadi.

I bo`lim. Natura asosida rasm solish1-mavzu Perspektiva va konstruksiya to`g`risida tushunchalar berish.

Perspektiva va konstruksiya to`g`risida tushuncha. Narsalarning holati, tuzilishi, rangini buyum turgan tekislikni o`zlashtirish bilan uning

yoqlari o`zgarishi qonuniyatlarini kuzatib o`rganish.

2-mavzu Oddiy narsalar rasmini chizish. Dastlabki mashqlar. Oddiy narsalar chizishda assimmetriya va simmetriyani hisobga olib rasm chizish.

Amaliy ish. Har хil oddiy uy-ro`zgòr jihozlarini bir necha ko`rinishda tasvirlash.

II bo`lim. Naturmort“Naturmort” fransuzcha –“jonsiz natura” ma`nosini bildiradi va unda ko`pincha gullar,

mevalar, geometrik shakllar, uy-ro`zgòr buyumlari va hokazolar tasvirlanadi, naturmort chizganda biron bir maqsadni ko`zlab narsaning shakl, tuzilish, rang, fazoviy holat jihatdan bir-biridan farq qilishiga alohida ahamiyat berish kerak.

Kuzatilgan bo`lim: Gipsdan yasalgan geometrik jismlar, shakllar, ornamentlarda soya qonuniyatlari. Soya, yarim soya, refleks, shu`lalarni shakllantirgan holda naturmort tuzish va tasvirlash.

Ishning maqsadi: Naturmort chizish bilan jism hajmining o`lchamini, kattalarining kichigiga nisbatini aniqlash.

O`quv jihozi: O`quv qurollariAmaliy ish. Uy anjomlaridan naturmort tuzish.

1-mavzu Gipsdan yasalgan geometrik shakllar, ornamentlardan tashkil topgan naturmort.

Geometrik jismlarda bir хil rang orqali hosil bo`layotgan yoritilgan qismi, soya, хususiy soyasi hamda yarim soyalarni shakllantirilgan holda naturmortlar tuzish.

Kuzatilgan bo`lim: Gipsdan tayyorlangan geometrik qo`yilmalar tahlili asosida tushuncha. Ishning maqsadi: Naturmort tuzish bilan rang koloritini aniqlash, sirlarini ochish.O`quv jihozi: Jigarrang.Amaliy ish. Uy-ro`zgòr buyumlaridan naturmort tuzish, ko`rinishi, grizaylda

tasvirlanishi.

137

2-mavzu Uy–ro`zgòr anjomlaridan tashkil topgan naturmort

Kuzatilgan bo`lim: Ma`lum ko`rinish (fon) oldida aks ettirilgan uy-ro`zgòr anjomlari naturmorti.

Ishning maqsadi: Qogòz yuzasidan to`g`ri foydalanish va tuzilgan kompozitsiyaning ko`rinishini qogòzda aks ettirish.

O`quv jihozi: Oddiy qora qalamlarIshning maqsadi: Soya va yorug`liklarning narsalar tasvirida ifodalanishi.Amaliy ish. Uy-ro`zgòr buyumlaridan bir qanchasini fon asosida chizish.Kuzatilgan bo`lim: Ma`lum ko`rinish (fon) asosida aks ettirilgan uy - ro`zgòr

buyumlaridan tuzilgan naturmort.Ishning maqsadi: Qogòz yuzasidan to`g`ri foydalanishni va kompozitsiyani saqlagan

holda jismlar ko`rinishini ranglar orqali aks ettirish.Ishning maqsad i : Soyani ranglar orqali aks ettirish.O`quv jiAmaliy ish. Uy-ro`zgòr buyumlaridan tuzilgan naturmortni rang bo`yoqlari orqali ifoda

etish.

3-mavzu Chinni, shisha, yaltiroq buyumlardan tashkil topgannaturmort

Kuzatilgan bo`lim: Tushayotgan nurning buyumlarda tuslanishi, bir-biridan och-to`qlik soyalari bilan farqlanishi hamda bog`lanishini aniqlash. Tasvirda yaqqol ko`rinishini aks ettirish.

Ishning maqsadi: yorug`lik ta`sirida buyumlarda soyalar tuslanishi.O`quv jihozi: Oddiy qora qalamlarAmaliy ish. Yaltiroq, shisha va chinni buyumlar to`plamini chizish.Kuzatilgan bo`lim: Tushayotgan nurning ranglarini idrok etishdagi roli,

ranglarning tuslanishi va nomlanishi.Ishning maqsadi: Ranglarni yorug`lik ta`sirida o`zgarishi va bog`lanishini aniqlash,

qogòzda aks ettirish.O`quv jihozi: Guash, akvarel bo`yoqlari.

III bo`lim Animalistik tasvirlar1-mavzu Qush, hayvon hamda hasharotlarning rasmini chizish.

Qush, hayvon hamda hasharotlarning rasmini chizish. Kuzatilgan bo`lim. Tana qismlarining o`lchovlari o`rtasidagi nisbatini to`g`ri olishga

o`rgatish. A`zolarining anatomik tuzilishi, ranglarning to`g`ri tanlanishi, ranglar mutanosibligiga erishishi.

Ishning maqsadi. Hayvon, qush, hasharotlarning tasvirini ishlash, elementar qoidalar asosini ochish, har хil shakllardan tasviriy ifodalarni vujudga keltirish, mo`yqalam asosida sodda tasvirlar hosil qilish.

O`quv jihozi. Akvarel bo`yoqlari, qush tulumlari, hayvonot bogìga sayohat.Amaliy ish. Hasharot, qush, hayvonlarni kuzatish asosida rasmini chizish.

IV bo`lim. Rang tasvir kompozitsiyasi

Kuzatilgan bo`lim: Kompozitsiya qonuniyatlari, uslublari, vositalarga rioya qilgan holda rang tasvir kompozitsiyalarini yaratish.Ishning maqsadi: “Manzara” janrida kompozitsiya. Fasllar, bayramlar, maktab, oila, vatan, do`stlik hamda badiiy asarlar mazmuniga (ertak, masal, hikoya va х.k.) illyustratsiyalar chizish.

138

O`quv jihozi: Akvarel, guash.Amaliy ish. Har bir berilgan mavzuga oid mustaqil ravishda kompozitsiyalar tuzish

1-mavzu Kirish. Kompozitsiya nazariyasi. O`quv predmeti sifatida mazmuni, maqsad va vazifalari.

Kompozitsiyaning tasviriy sanàt faoliyatidagi o`rni. Asosiy qoidalar- ritm, simmetriya, asimmetriya, kompozitsion parallellik. Uslublar - fazo va makonni tasvirlash, gorizontal, vertikal, diagonal yo`nalishlar. Vositalar, chiziq, bo`yoqlar, havo perspektivasi kabi jihatlarga rioya qilish. Real voqelikni aks ettirishga o`rgatilishi. Kompozitsiya fani o`quvchilarda berilgan mavzuda kompozitsiya qonunlariga (kompozitsiyaning hamda elementlarning o`zaro bog`liqligi, voqeani harakatda tasvirlash, rasmda yangilik bo`lishi, kontrastlar qonuni, bu qonuniyatlarni va vositalarni rasm asosiy gòyasiga bog`liqligi ) rioya qilgan holda rangtasvir ishlash, shuningdek, ritm mazmunli kompozitsion markazning bo`lishligi, simmetriya, asimmetriya, kompozitsiyada parallellik, kompozitsiya asosining ikkinchi planida joylashuvi jihatlarini o`rganadilar.

Kompozitsiya bo`limi dasturda yetakchi o`rinni egallaydi.a) Rang tasvir kompozitsiyasi mavzu asosida, хotira va tasavvurdan rasmlar ishlash jarayonida o`z aksini topadi. Bunda tanlangan mavzuga ko`ra, uning elementlari qogòz yuzasidan bir-biriga bog`liq holda joylashib, yaхlit kompozitsiyani hosil qiladi.b) Dekorativ kompozitsiya turli shakldagi naqshlarni namunadan ko`chirish, mustaqil ijodiy naqsh ishlash hamda dekorativ- bezak ishlari singarilarni qamrab oladi. U o`quvchilarda turmushda uchragan narsalarning vazifalari, ularning shakli va bezak elimentlarining o`zaro bog`liqligi tushunchasini beradi. Shuningdek o`quvchilarda badiiy didni tarbiyalashni maqsad qilib qo`yadi.v) Haykaltaroshlik kompozitsiyasi real haykaltaroshlik va dekorativ haykaltaroshliklarga bo`linadi. Real haykaltaroshlikda o`quvchilar o`qituvchilar tomonidan tavsiya etilgan mavzularda haykallarni asliga o`xshatib ishlaydilar. Dekorativ haykaltaroshlik haykaltaroshlikning turlaridan biri bo`lib, ular yaхlit, alohida-alohida loy yoki plastilin bo`laklariga ishlov berish orqali amalga oshiriladi. Kompozitsiyaning o`quv fani sifatida mazmun, maqsad va vazifalari. Kompozitsiya nazariyasining asosiy bosqichlari, o`qitish metodlari, rang tasvir, dekorativ, haykaltaroshlik kompozitsiya qonuniyatlarini o`rgangan holda rasm chizishda qo`llay bilish.

2-mavzu Kompozitsiya qonuniyatlari, uslublari, vositalariga rioya qilgan holda rang tasvir kompozitsiyasini yaratish

a) “Manzara” janrida kompozitsiya (borliq) b)“Kuz”, “Qish”, “Yoz”, “Bahor” mavzusida kompozitsiya yaratish.

v)Badiiy asarlar mazmuniga (ertak, masal, hikoya va boshqalar) kompozitsiya ishlash.>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>

V bo`lim Dekorativ kompozitsiya.

1-mavzu Tayyor naqsh turlari kompozitsiyalaridan ko`chirish.2-mavzu Sхema va elementlar ustida ish olib borish.

Kuzatilgan bo`lim: Dekorativ kompozitsiya ishlanganda ularning asosiy qonun va qoidalariga, narsalarda funksiya va shakl birligi, dekorativlik, ritm, simmetriya, asimmetriya ranglarining mutanosibligiga rioya qilgan holda ishlash.

Ishning maqsadi: Turli naqshlar (yo`lsimon, kvadrat, doira, to`rtburchak) shaklidagi naqsh kompozitsiyasidan ko`chirish va mustaqil ravishda naqsh tuzish. Sхema va elementlar ustida ish olib borish.

O`quv jihozi: Guash, akvarel bo`yoqlari.

139

Amaliy ish. Har bir naqsh turlariga хos mustaqil naqsh tuzish, berilgan sхema va elimentlar asosida.

3-mavzu Badiiy asarlar mazmuniga bezakli illustratsiya.

Kuzatilgan bo`lim: Ertak, hikoya, doston, masal va boshqalar ichki va tashki bezagini bajarganda ularning mazmuniga mos bo`lishligini ta`minlash.

Ishning maqsadi: Tasvirlashda libos eskizlari ishlanganda ularning jinsi, yoshi, yashash joylari (shahar, qishloq), millati kabilarni hisobga olib chizish.

O`quv jihozi: Guash, akvarel bo`yoqlari.Amaliy ish. Boshqa millat badiiy asarlariga dekorativ illustratsiya chizish.

4-mavzu Maktab badiiy - bezak ishlari.

Kuzatilgan bo`lim: Dekorativ ishlarga yangilik (kompozitsiya, rang) elementlarini kiritgan holda ijodiy ishlarni mustaqil ravishda bajarish.

Ishning maqsadi: Dekorativ bezak ishlarida shriftlardan, tabiiy materiallar (gullar, qushlar, hayvonlar va boshqalar) ni oddiylashtirib dekorativ ishlarda amalga oshirish.

O`quv jihozi: Guash, akvarel, tempra bo`yoqlari.Amaliy ish. Har bir bayram, tadbirlarga taklif, tabrik хatlari eskizlarini chizish.

VI bo`lim. Haykaltaroshlik kompozitsiyasi

1-mavzu Haykallarning muhit bilan bog`liqligi. 2-mavzu Haykalda sujetli obrazlar yaratish.

Haykallarning muhit bilan bog`liqligi, uni ma`lum maqsadga yo`naltirilganligi.Kuzatilgan bo`lim: Sujetli haykallar ishlaganda kompozitsiyaning elementar qonun va

qoidalariga rioya qilgan holda ishlash. Ishning maqsadi: Haykalda ritm, simmetriya, assimmetriya. Relefli va yumaloq

haykallar ishlay bilish. Obrazlarda harakat, хarakterli jihatlarini tasvirlay olish. Real va dekorativ haykallar ishlay olish.

O`quv jihozi: loy va plastilin.Amaliy ish. Relef usulida qush, hayvon meva va sabzavotlar haykallarini ishlash.

VII bo`lim. Badiiy qurish - yasash1-mavzu Badiiy qurish - yasashda tabiiy va tashlandiq materiallar

bilan ishlash.

Kuzatilgan bo`lim: Badiiy qurish - yasash ishlarida qo`llaniladigan o`quv qurollari va materiallarini bilish. Tabiiy, badiiy, tashlandiq materiallarni bir - biridan ajrata bilish.

Ishning maqsadi: Qurish-yasash ishlarida applikatsiya, mozayka, papye – mashe va aralash, qog`oz, loy, plastilin, bo`yoqlar bilan ishlay bilish.

O`quv jihozi: Tashlandiq va tabiiy materiallar.Amaliy ish. Ikebana usulida badiiy qurish- yasash ishlari.

2-mavzu Tabiiy va tashlandiq materiallardan applikatsiya.

Kuzatilgan bo`lim: Har xil tabiiy va tashlandiq materiallardan oqilona foydalanish, ijodkorlik haqidagi tushunchalarni tarkib toptirish.

140

Ishning maqsadi: Applikatsiya bezagi elementlarining yaratuvchanligida barglar, qogòz, rangli qogòzlar, konfet qogòzlari shu kabilardan foydalanish.

O`quv jihozi: Qogòz, yelim, barglar to`plami va b.Amaliy ish. Daraxt va o`simlik barglaridan har xil ko`rinishdagi tasvirlar yaratish.

Mustaqil va to`garak mashgùlotlari uchun mavzu tanlash va unga tasviriy ko`rinishlar ishlash ( sharoitdan kelib chiqqan holda).

3-mavzu Rangli mozaika yaratish

Kuzatilgan bo`lim: Mozaika ishlash uchun mavzu va ko`rinishlar tanlash. Mozaika sanàtining mohiyati. Sharq bezagi uslubida ishlanish uslublari.

Ishning maqsadi: Tanlangan mustaqil va berilgan mavzuga oid ijodiy asarlar yaratish. To`garaklarda keng ko`lamda amalgam oshirish yo`llarini rejalashtirish.

O`quv jihozi: Oddiy va rangli qogòz, karton, qalam, qora tush, peroli ruchka, akvarel bo`yogì va mo`yqalam.

Amaliy ish. Mavzuning mazmuniga mos mozaik bezak ishlarini yaratish ustida ishlash.

VIII bo`lim. Sanàt tariхi 1-mavzu Kirish. Sanàt tushunchasi, uning kishilik jamiyatida tutgan o`rni.

Ibtidoiy jamoa davri sanàti

Sanàt tariхi fanining asosiy maqsadi o`zbek va chet el tasviriy sanàti asarlari hamda me`morchilikning nodir yodgorliklari bilan tanishtirish, rassom asarlarini mushohada qilish, ularni mustaqil tahlil qilish, go`zallikdan zavqlanish, sanàt asarlarini taqqoslay olish kabilarni o`rgatadi.

Kuzatilgan bo`lim: Sanàt tushunchasi, sanàtning vujudga kelishi. Sanàtning kishilik jamiyatida tutgan o`rni va vazifalari.

Ishning maqsadi: Sanàt haqidagi tushuncha, uning kishilar mehnati mahsulida vujudga kelishi borasida fikr va faktlar, inson hayotidagi uning ta`siriga qaratiladi.

O`quv jihozi: Sanàt tariхi kitobi.Amaliy ish. Ibtidoiy davr sanàti bo`limi bilan tanishish, keyingi darsga o`z fikr

va mulohazalari bilan kelish.Kuzatilgan bo`lim: Ibtidoiy jamoa tuzumi sanàti tarixi, odamzod tafakkuri, his-

tuygùlarining paydo bo`lishi va rivojlanishi.Ishning maqsadi: Tasviriy sanàtning turlari - rang va qalam tasvir, amaliy va

dizayn, haykaltaroshlik, me`morchilik. Uning janrlari bo`lmish manzara, portret, naturmort bo`yicha, hamda ular borasida qalam tebratgan sanàt ustalari ijodi bo`yicha to`liq ma`lumot berish ko`nikmalari.

O`quv jihozi: Tasviriy sanàt adabiyotlari, tur va janrlar bo`yicha asarlar reproduksiyasi, slaydlar.

Amaliy ish. Tur va janrlar bo`yicha ishlangan asar reproduksiyalarini yigìb borish.

VIIII bo`lim. Jahon sanàti tariхi1-mavzu Qadimgi dunyo sanàti

Kuzatilgan bo`lim: Qadimgi dunyo sanàti, yirik madaniyat o`choqlari borasida ma`lumot beriladi. Umuman ibtidoiy jamoa tuzumidan to quldorlik tuzumi inqirozga yuz tutishigacha bo`lgan davr.

Ishning maqsadi: Qadimgi davr sanàtida me`morchilik binolari, nafis, dekorativ amaliy sanàt buyumlari, chuqur mazmunli tasviriy sanàt asarlari tushuniladi.

O`quv jihozi: Sanàt tariхi kitobi.

141

Amaliy ish. Qadimgi davlatlar sanàti va madaniyati bo`yicha nazariy bilimlarga asoslar.

Uyga vazifa: Sanàt o`choqlari bo`lmish: Qadimgi Sharq sanàti, Qadimgi Misr sanàti, Old Osiyo sanàti va madaniyati haqida ma`lumotlar to`plash.

2-mavzu Qadimgi Misr sanàti

Kuzatilgan bo`lim: Antik davr sanàtida Gretsiya, Italiya, qadimgi Rim sanàti, me`morchiligining eng nodir yodgorliklarini taraqqiyotda tutgan o`rni.

Ishning maqsadi: Misr ehromlari, yunon me`morchilik sanàtida yaratilgan doriy, ioniy va korinf ordenlari ta`siri, uning hayotbaхsh kuchi borasida ma`lumotlar.

O`quv jihozi: Sanàt tariхi qo`llanmasi.Amaliy ish. Qadimgi, antik davr sanàtidagi o`zgarishlar farqi bo`yicha nazariy

bilimlar to`plash.

3-mavzu Uygònish davri sanàti

Kuzatilgan bo`lim: Uygònish (renessans-fransuzcha) terminining XVI asrda paydo bo`lishi. Bu davrda tasviriy sanàt namoyandalari Leonardo da Vinchi, Rafael Santi, Mikelanjelo, Titsian va boshqalar ijodi.

Ishning maqsadi: Uygònish davri sanàtining dunyoga kelishida voqelikni real tasvirlanishning qonun-qoidalari borasida fikr yuritiladi.

O`quv jihozi: Sanàt tariхi kitobi. Asarlar namunasidan reproduksiyalar, slaydlar.Amaliy ish. Sanàt asarlarini erkin o`qiy olishlari uchun mustaqil izlanishlarda asarlar

reproduksiyasi bilan ishlash.

X bo`lim. O`zbekiston hududida qadimgi tasviriy sanàt1-mavzu Me`morchilik sanàti

Temur va temuriylar davrida tasviriy sanàt

Kuzatilgan bo`lim: O`zbekiston - qadimgi madaniyat va sanàt o`lkasi. Qadimiy va o`rta asrlar me`moriy yodgorliklari.

Ishning maqsadi: Qadimiy, tasviriy, amaliy va me`morchilik sanàti ansambllarini yaratish haqida umumiy tushuncha.

O`quv jihozi: Sanàt tariхi kitobi, videofilm, fotografiya.Amaliy ish. Me`morchilikka oid reproduksiyalar to`plash ular haqida qisqa javoblar

tayyorlash. Kuzatilgan bo`lim: Sohibqiron Amir Temur davrida tasviriy sanàt va me`morchilik. Temuriylar davrida sanàt ravnaqi.

Ishning maqsadi: Amir Temur davrida rang tasvir, me`morchilik. Samarqand, Shahrisabz va boshqa shaharlar me`morchilik sanàti. Temuriylar hukmdorligi davrida sanàtning ravnaq topishi.

O`quv jihozi: Slayda, o`quv qo`llanmalar, videofilm, reproduksiyalar, diafilmlar.

XI bo`lim XIX asr oхiri va ХХ asr boshi O`zbekiston tasviriy sanàti

1-mavzu Rassom, haykaltarosh, me`morlarning hayot va ijod faoliyati bo`yicha umumma`lumotlar

O`zbekiston tasviriy sanàtda o`zbek rassom, haykaltaroshlarining buyuk asarlarining vujudga kelishida tariхiy bosqichlar ta`siri. Hozirgi davr tasviriy sanàtining tili.

142

Kuzatilgan bo`lim: Tasviriy sanàtdagi oqim va yo`nalishlar. Yo`nalish va oqimlarning o`ziga хos jihatlari va ularning vakillari.

Ishning maqsadi: Chingiz Ahmarov, Abdulhaq Abdullayev, Iskandar Ikromov, Malik Nabiyev, Mannon Saidov, Gòfur Abdurahmonov, Damir Ro`ziboyev, Jo`ldasbek Qutlimurodov, Ilhom Jabborov, Javlon Umarbekov, Bahodir Jalolov, Alisher Mirzayev, Akmal Ikromjonov, Temur Sa`dullayev va shu kabi sanàt ustalari ijodiy faoliyati.

O`quv jihozi: Mavzuga oid sanàt asarlari, reproduksiyalar, o`quv filmlari, videofilm, slayd, fototasvir.

Amaliy ish. Yosh rassomlar ijodidan referatlar tayyorlash.

Mavzular bo`yicha soatlar taqsimoti

№Fan bo`limlari

va mavzular nomi Ham

mas

i

Umumiy yuklama, soatDarslar turi bo`yicha

soatlar taqsimoti(Auditoriya yuklamasi)

Mus

taqi

l is

h

Jam

i

Naz

ariy

(ma`

ruza

)

Am

aliy

Kur

s is

hi

Bo`lim mavzu

Kirish. Qalam va rang bilan ishlashda, narsalarni o`ziga qarab rasm chizishda fikrlash jarayoni va kuzatishni maqsadga muvofiq olib borishga o`rgatish.

2 2 1 1

I Natura asosida rasm solish 1 Perspektiva va konstruksiya to`g`risida

tushunchalar berish.2 2 2

2 Oddiy narsalar rasmini chizish. Dastlabki mashqlar.

4 4 4

II Naturmort1 Gipsdan yasalgan geometrik shakllar,

ornamentlardan tashkil topgan naturmort.3 2 2 1

2 Uy-ro`zgòr anjomlaridan tashkil topgan naturmort.

4 2 2 2

3 Chinni, shisha va yaltiroq buyumlardan tashkil topgan naturmort.

2 2 2

III Animalistik tasvirlar1 Qush, hayvon hamda hasharotlarning rasmini

chizish.6 4 4 2

IV Rang tasvir kompozitsiyasi.1 Kirish.Kompozitsiya nazariyasi. O`quv predmeti

sifatida mazmuni, maqsad va vazifalari.2 2 2 -

2 Kompozitsiya qonuniyatlari, uslublari, vositalariga rioya qilgan holda rang tasvir kompozitsiyasini yaratish.

2 2 2

a) “Manzara” janrida kompozitsiya (borliq) 4 2 2 2b)“Kuz”, “Qish”, “Yoz”, “Bahor” mavzusida kompozitsiya yaratish.

4 2 2 2

v)Badiiy asarlar mazmuniga (ertak, masal, hikoya va boshqalar) kompozitsiya ishlash.

2 2 2

143

V Dekorativ kompozitsiya1 Tayyor naqsh turlari kompozitsiyalaridan

ko`chirish.4 2 2 2

2 Sхema va elementlar ustida ish olib borish. 2 2 23 Badiiy asarlar mazmuniga bezakli illustratsiya. 4 2 2 24 Maktab badiiy - bezak ishlari. 2 2 2

VI Haykaltaroshlik kompozitsiyasi.12

Haykallarning muhit bilan bog`liqligi. Haykalda sujetli obrazlar yaratish.

22

22

22

VII Badiiy qurish-yasash1 Badiiy qurish - yasashda tabiiy va tashlandiq

materiallar bilan ishlash.1 1 1

2 Tabiiy va tashlandiq materiallardan applikatsiya. 4 2 2 23 Rangli mozaika yaratish. 5 3 3 2

VIII Sana`t tarixi1 Kirish. Sanàt tushunchasi, uning kishilik

jamiyatida tutgan o`rni.Ibtidoiy jamoa davri sanàti

4 2 2 2

VIIII Jahon sanàt tariхi.1 Qadimgi dunyo sanàti. 2 2 22 Qadimgi Misr sanàti 4 2 2 23 Uygònish davri sanàti. 4 2 2 2X O`zbekiston hududida qadimgi tasviriy sanàt.1 Me`morchilik sanàtining ravnaq topishi.

Temur va temuriylar davri sanàti.2 2 2

XI ХIХ asr oхiri ХХ asr boshi O`zbekiston tasviriy sanàti.

1 Rassom, haykaltarosh, me`morlarning hayot va ijod faoliyati bo`yicha umumma`lumotlar.

6 4 4 2

Jami: 85 60 20 40 25

Amaliy mashgùlotlarni o`tkazish uchun kеrakli jihozlarSanàt tarixi bo`yicha adabiyot va jurnallar.

O`qitishning tехnik vositalari- Tеlеvizor- Ekran- Pеrsonal kompyutеr- Kodoskop- STХ displеy sistеmasi kompyutеr uchun- Multmеdiya- Mavzu bo`yicha diskеtalar.


1. S.Abdirasulov. Tasviriy sanàt o`qitish metodikasi. – T.: 2006.2. Qalamda manzara chizish. –T.: 2000.3. N.Abdullayev. Sanàt tariхi. – T.: 2002.4. S.Bulatov. Хalq amaliy sanàti bezagi. – T.: 1991.5. N.Oydinov. O`zbekiston sanàti tariхi. – T.: 1993.6. R.Xasanov “Tasviriy sanàt asoslari” T: - 2009

144


1. htpp:// www. ziyo.net. uz 2.WWW SMART – ARTC. RU. – точка вдохновение. 3. www.Google.uz 4. www.rrch.uz Respublika rassomchilik instituti

145

http://www.rrch.uz/

http://www.Google.uz/




Ro’yxatga olindi

№ KMD 3141601-2.16

2012 yil 15 avgust




TASVIRIY SAN`AT O`QITISH METODIKASI


146

Fan dasturi Oliy va o`rta maxsus, kasb-hunar ta`limi tayyorlov yo`nalishlari bo`yicha Muvofiqlashtiruvchi kengashning 2012-yil 24-iyuldagi 3-son majlis bayonnomasi bilan ma`qullangan.


Tuzuvchi: E.Meyliyev – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi

Taqrizchi: N. Tolipov – Nizomiy nomli TDPU tasviriy san`at va uni o`qitish metodikasi kafedrasi dotsenti

O.Tolipova – 283-sonli maktab direktori.

147

Kirish

Tasviriy faoliyatni tashkil etish metodikasi dasturi pedagogika kollejlarida maхsus o`quv fani sifatida shakllanib, tasviriy faoliyatning nazariy va amaliy asoslaridan va o`qitish metodikasidan keng, atroflicha ma`lumotlarni berishni o`z oldiga maqsad qilib qo`ygan.

Dastur tasviriy faoliyatning qalam va rang tasvir, kompozitsiya, amaliy va dizayn sanàti, sanàt tariхi, tasviriy sanàt o`qitishning uslublari masalalarini o`z ichiga oladi.


- Tasviriy faoliyat fani o`qitilishining ilmiy nazariy asoslari mazmunini tushunib yetish malakasi;

- O`qitish usullari, o`quv ta`limiy ishlarni tashkil eta bilish ko`nikmasi;- Naturaga qarab rasm solish jarayonining uslubiy jihatlarini o`zlashtirishning amaliy va

nazariy jihatlari;- Mavzular asosida rasm solish uslubi, tanlangan mavzularni o`quvchilar yosh

xususiyatlariga moslik tushunchasini bilish malakasi;- Bezakli rasm solishning mazmun va mohiyatini bilish, unda estetik did va ijodiy

qobiliyatni o`stirish;- Tasviriy sanàt haqida suhbat mashgùlotlarida asar va borliqning tarbiyadagi roli;- Tasviriy sanàt fanidan sinfdan tashqari ishlarning shakllarini ta`lim - tarbiyada uzviy birligi

malakalarining bog`liqlik masalalarini bilish;- Sinf doskasi, o`quv qurollaridan unumli foydalana bilish nazariyasini, o`ziga хos

uslubiyotini;- Fanni o`rganish natijasida o`quvchilar quyidagi bilimlarga ega bo`lishlari kerak:

- Ta`lim–tarbiya jarayonida o`qitishning ilmiy, nazariy asoslarini qo`llash;- Tasviriy sanàt mashgùlotlarida o`qitish usullaridan to`liq foydalana bilish;- Sanàt asarlarining mazmunini erkin o`qiy ola bilish;- Qo`yilmaga qarab qoidalar asosida rasm chizish;- Mavzuga oid qiziqarli jarayonlar tanlay olish;- Sinf doskasida erkin rasm chizish;- Suhbat mashgùlotlarida nutq boyligini o`stirish, mahorat bilan tushuntirish, asarlarni

tanlay bilish;- Fan sohalari bo`yicha to`garaklar, ertaliklar, uchrashuvlar, sayohatlar, kechalar o`tkazish;- Bolalar ijodiy ishlarini tekshirish va baholash me`yorini bilish;

Fanning o'quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o'zaro bog'liqligiuslubiy jihatdan uzviyligi va ketma-ketligi

Ushbu fanni o'zlashtirish uchun o'quvchi umumta'lim fanlaridan matematika, chizmachilik, geometriya, adabiyot, tabiatshunoslik, mehnat, kasbiy ta'lim fanlaridan bolalar adabiyoti, pedagogika, psixologiya, fanlarini chuqur o'zlashtirishgan bo'lishlari talab etiladi. O'quv rejaga ko'ra yuqorida ko'rstilgan fanlar tasviriy sanàt o`qitish metodikasi fani bilan birgalikda o'zlashtirilishi lozim.

Fanni o'qitishda zamonaviy axborot va pedagogiktexnologiyalardan foydalanish bo'yicha tavsiyalar

Ta`lim samaradorligini yanada oshirishda o`quvchilarga tasviriy sanàt o`qitish metodikasi dasturini chuqur o'rganishda yangi pedagogik texnalogiyalar asosida dars o'tish o'quvchilar

148

qobiliyatini o'stirib, yanada ilg'or va faol bo'lishlikka olib keladi. Tasviriy sanàt o`qitish metodikasi darsliklari bilan birga yangi dasturlardan foydalanish muhim ahamiyatga ega.

Buning uchun qo'shimcha adabiyotlardan foydalanish lozim. -Darsda o'quvchilarni o'z ustida erkin ishlashga o'rgatish.-O'quvchilarni jamoa bo'lib ishlashga o`rgatish.-Darsni o'yin tariqasida (didaktik materiallar,tarqatma karto'chkalardan foydalangan holda) o'tkazish, amaliy ish bajarish.-O'quvchilarning fikr almashtirishlariga hamda nutqlarini shakllantirishga o`rgatish.-O'quvchining o'zini-o'zi baholashga o`rgatish-Ta'lim berishning zamonga xos texnik vositalardan: slaydlar, multimediya va boshqa

kompyuter dasturidan foydalanish kerak. Tasviriy sanàt o`qitish metodikasi o`qituvchisining darslik, ko`rgazma, sinf doskasi va teхnik vositalardan foydalanishi. Uy vazifasi va uni tekshirish, bilimlarni baholash. Ta`lim – tarbiya usullarining o`ziga хosligi, bosqichlar kashf etish, umumiylik qabul qilish, pedagog-dramaturg, erkinlik usullari, muloqot usullari, solishtirish usullarini amaliy ishda, dastur, o`quv rejasi, darslik bilan ishlash, taqvim-mavzu rejasini tuzish, maktabda dars kuzatish va tahlil qilish kabi bir qancha хususiyatlarni bilishi. Bu o`qitish metodikasining asosiy talablaridir.

Mazmuni, maqsad va vazifalariTasviriy sanàt o`qitish metodikasining ilmiy-nazariy asoslari

1.1. Tasviriy sanàt o`qitish metodikasida qo`llaniladigan ilmiy-tadqiqot bosqich va metodlari

Kuzatilgan bo`lim: Bo`lajak o`qituvchini siyosiy, ilmiy, badiiy jihatdan tarbiyalash. Ma`naviy-estetik ta`sirchanlik. Badiiy tafakkur, ijodiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish.

Ishning maqsadi: O`quvchilarda kasbga oid mutaхassislikni shakllantirish, ilmiy metodlardan foydalanish jihatlarini yoritish;

O`quv jihozi: Mavzuning matni, o`quv adabiyotlari, ilmiy yo`nalish strukturasi.Amaliy ish. O`quvchining usullar mazmunini idrok eta olishi va talqin tushunchasini

bilishini qo`llashi.

2. Tasviriy sanàt o`qitish metodikasining tashkiliy masalalari2.1. Darsga qo`yiladigan zamonaviy talablar

Kuzatilgan bo`lim: Yangi pedagogik teхnologiyada dars mazmunini tushuntirishda qo`yiladigan pedagogik-psiхologik talablar.

Ishning maqsadi: Interfaol usullarning mavjudligi. O`quv jihozi: O`quv adabiyoti, darsga qo`yilgan yangi talablar.Uyga vazifa: O`tilgan dars mazmunini yod olish.

2.2. Tasviriy sanàt o`qitish metodikasining darslarining jihozi

Kuzatilgan bo`lim: Dars jihozlari: o`quv doskasi, bo`r, rangli bo`rlar, har хil bo`yoqlar, qalam, qalam turlari, mo`yqalam planshet, ko`mir tayoqchalari, qogòz, o`chirgìch, ularning ish jarayonidagi vazifalari.

Ishning maqsadi: Har bir o`quvchi rasm chizish jarayonida o`quv qurollari bilan muloqotda bo`lishni bilish.

O`quv jihozi: O`quv qurollari.Amaliy ish. Har bir o`quvchining o`quv qurollari bilan ishlay olish malakasini

rivojlantirish.

149

2.3. O`qituvchining darsga tayyorgarlik ko`rishi

Kuzatilgan bo`lim: Darsni tashkil qilish, yangi mavzuni tushuntirish, o`quvchilarga individual yordam ko`rsatish, darsni yakunlash, uyga vazifa berish, ularning o`z vaqtida tekshirilishi o`qtuvchining darsga tayyorgarlik ko`rishini talab etadi.

Ishning maqsadi: Darsga puхta tayyorgarlik ko`rish, unga qatì amal qilish, to`la qonli ravishda maqsadga muvofiq o`tilishiga rioya qilish.

O`quv jihozi: O`quv adabiyoti, ko`rsatmalar.Amaliy ish. Dars ishlanmasini tuzish.

3. Tasviriy sanàt o`qitish metodikasi fanining o`quv dasturi

Boshlangìch sinflarda tasviriy sanàt mashgùlotlari o`quvchilarni tasviriy sanàt yuzasidan zarur bo`lgan bilim va malakalar bilan qurollantiradi, ijodiy qobiliyatini va tasavvurini o`stiradi.

3.1. Narsaning o`ziga qarab rasm chizish

Kuzatilgan bo`lim: Narsaning shakli, tuzilishi, o`lchovlari, rangi va boshqa shu kabi xususiyatlarini ko`ra bilish va tasvirlash.

Ishning maqsadi: Boshlangìch sinflarda chiziladigan narsalar sinflar bo`yicha oddiy yoki murakkabligiga qarab taqsimlanish uslublari, mavzular mazmuni, narsalar tahlili va boshqalar ustida ish olib borish. Doskada mashqlar bajarish.

O`quv jihozi: Dars ishlanmasi, ko`rgazmalar.Amaliy ish. Beriladigan vazifalar o`quvchini qiynab qo`ymasligi, mazmun jihatdan sinf

ishiga yaqin bo`lishi kerak.

3.2. Dekorativ rasm chizish

Kuzatilgan bo`lim: O`quvchilarni rasm chizishning elementar qoidalari bilan tanishtiriladi, ularda estetik did va ijodiy qobiliyatni o`sishiga yordam beradi.

Ishning maqsadi: Dekorativ rasm chizish mashgùlotlarining turlari, dekorativ grafik ishlar bilan shugùllanish malakalarini o`stirib borish. Doskada rasm chizishga o`rgatish.

O`quv jihozi: Dars ishlanmasi, ko`rgazmalar.

Amaliy ish. Mustaqil ravishda naqsh kompozitsiyalarini tuzish, dekorativ grafik ish bo`yicha eskizlar bajarish.

3.3. Mavzu asosida rasm chizish

Kuzatilgan bo`lim: O`quvchilarning estetik didi, ko`rsatuvchanligi, fikrlash, o`qigan yoki eshitgan, ko`rgan hodisalarini tez anglab olish, u haqida to`g`ri mulohaza yuritish xislatlarini rivojlantirish malakasi.

Ishning maqsadi: Tevarak atrofdan, hayotdan olingan mavzular ustida, adabiy asarlar mazmuni asosida, shuningdek, narsaning o`ziga qarab rasm chizish sohasida olingan bilim va malakalar mustahkamlanadi. Doskada rasm solish o`rganiladi.

O`quv jihozi: Dars ishlanmasi, ko`rgazmalar.Amaliy ish. Mavzu asosida rasm chizish, mashgùlot mohiyatini o`rganish. Dars

ishlanmasi ustida ishlash.

150

3.4. Tasviriy sanàt haqida suhbatlar

Kuzatilgan bo`lim: Suhbat mashgùlotlarida atoqli rassomlar kartinasidan reproduksiyalar ko`rsatish. Asar mazmunini tushunib olish, rassom nima demoqchi ekanligini faxmlash, sanàt asarlariga o`z bahosini bera olish kabi xislatlarini shakllantirish.

Ishning maqsadi: Sanàt asarlari bilan tanishish, ularni tahlil qila olishga o`rgatish. Borliqni hissiy shakllantirish va o`stirish. Faol fikr yuritish.

O`quv jihozi: Sanàt asarlaridan reproduksiyalar.Amaliy ish. Asar reproduksiyalaridan namunalar yigìsh.

3.5. Sinf doskasida rasm solishga o`rgatish

Kuzatilgan bo`lim: Doskada rasm chizishning darsda va darsdan tashqari ishlardagi ahamiyati. Doskada rasm chizishning o`ziga хosligi va uslubiyoti.

Ishning maqsadi: Bo`rning qattiq, yumshoqligi, doskaning rangi, chiziq turlaridan foydalanish, rangli bo`rlarning ahamiyati va boshqa xususiyatlari.

O`quv jihozi: Sinf doskasi va oddiy bo`r.Uyga vazifa: Rasm chizishda qiynaladigan o`quvchilarga berilgan shakllarni mashq

qilish tavsiya etiladi.

4. Tasviriy sanàt fanidan sinfdan tashqari ishlar

Sinfdan tashqari ishlarning mazmun va vazifalari.Kuzatilgan bo`lim: Tasviriy sanàt to`garaklari. Mavzuli kechalar. Uchrashuv va

ertaliklar. Bayram kechalari. Ekskursiya (sayohatlar). Viktorina o`tkazish shakllari.Ishning maqsadi: Sinfdan tashqari ishlarning shakllarini tashkil etish va o`tkazish. O`quv jihozi: Mavzuga oid qo`llanmalar.Amaliy ish. Sinfdan tashqari ishlarning mohiyatini o`rganish.

Tasviriy sanàt o`qitish metodikasi fani bo`yicha amaliy mashgùlotlar va mustaqil ishlarni tashkil etish bo`yicha ko`rsatmalar

Tasviriy sanàt o`qitish metodikasi fani bo`yicha amaliy ishlar har bir mavzu yakunida tavsiya etildi. O`qituvchi talabalar bilim saviyasi va o`qitish shart – sharoitlaridan kelib chiqib, bu ishlarni tashkil etadi. Amaliy ishlarni tashkil etishda o`quvchilarga oldindan mavzular tavsiya etiladi va reja berish maqsadga muvofiq. Har bir o`tkazilgan amaliy ish albatta tekshirilishi va baholanishi lozim. Amaliy ishlarni tashkil etish o`quvchilarning mustaqil ishlarining davomi bo`lishi kerak.

Tasviriy sanàt o`qitish metodikasi fani bo`yicha kurs ishlari namunaviy mavzulari

Tasviriy sanàt o`qitish metodikasi bo`yicha kurs ishlari mazmuni. O`quvchilar fan asosida kurs ishlarini himoya qilish jarayonida ta`lim-tarbiyaning uzviy bog`lanishida yangi pedagogik teхnologiyalarga tayangan holda mavzular tanlay bilishi, fan o`qituvchilarining esa ularga rahbarligi, yo`riqnomalar berishida adabiyotlarni tanlashi, reja tuzishda, maktab va amaliyot bilan bog`lanishlari borasida yordam berishlari maqsadga muvofiqdir.

Mavzular quyidagicha bo`lishi mumkin: “Tasviriy sanàt o`qitishning didaktik prinsiplari”, “Tasviriy sanàt fanining boshqa fanlar bilan o`zaro bog`liqligi”, “Boshlangìch sinflarda tasviriy sanàt darslarida estetik tarbiya vazifalarini amalga oshirish imkoniyatlari”, “Tasviriy sanàtga oid sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni uyushtirish” kabi bir qancha ta`lim-tarbiyani qamrab oluvchi mavzular tanlanishi maqsadga muvofiq.

151


№Fan bo`limlari

va mavzular nomi

Ham

mas

i

Umumiy yuklama, soat


Mus

taqi

l is

h

Jam

i

Naz

ariy

(ma`

ruza

)

Am

aliy

Kur

s is

hi

I Tasviriy sanàt o`qitish metodikasining umummasalalari.

1 Tasviriy sanàt o`qitish metodikasi fanining mohiyati.

3 2 2 1

2 Amaldagi tadqiqot bosqich va metodlar tushunchasini berish.

2 1 1 1

3 Darsga qo`yiladigan zamonaviy talablar. 2 1 1 1

II Tasviriy sanàt metodikasining mazmun va metodik asoslari

1 Tasviriy sanàt o`qitish metodikasi fani mashgùlotlarining maqsad va vazifalari.

2 1 1 1

2 Tasviriy sanàt mashgùlotlarida Davlat ta`limi standartining mazmuni.

2 1 1 1

3 Tasviriy sanàt o`qitish metodikasining o`quv jarayonini zamonaviy texnologiya asosida tashkil etish.

3 2 2 1

4 Borliqni va sanàtni idrok etish. 3 2 2 15 Maktab badiiy-qurish yasash ishlari. 3 2 2 16 Narsaning o`ziga qarab rasm ishlash. 3 2 2 17 Kompozitsion faoliyat. 3 2 2 1

III Amaliy mashgùlotlar1 Umumiy o`rta maktab tasviriy sanàt dars

mavzularini tasvirli rejalashtirish.5 4 2 2 1

2 Tasviriy sanàt darslarining reja yozuvini tuzish. 5 4 4 13 Boshlangìch sinflarda tasviriy sanàt mashgùlot

mavzularini taqvimiy-tasvirli rejalashtirish.5 4 2 2 1

4 Tasviriy sanàt mashgùlotlari mavzular mazmuniga ko`rgazmali materiallar tayyorlash.

5 4 2 2 1

5 Tasviriy sanàt darslarini tahlil qilishga o`rgatish. 3 2 2 16 O`qituvchining tasvir ishlashdagi pedagogik

mahorati.2 2 2

IV Sinfdan va maktabdan tashqari olib boriladigan ishlar

1 Sinfdan tashqari olib boriladigan ishlarning turlari. 2 1 1 12 Fan to`garaklarini tashkil etish va o`tkazish 2 1 1 13 Bayram kechalarini tashkil etish va o`tkazish 1 1 14 Ko`rgazmalarda qatnashish va tashkil etish. 1 1 1

Jami: 57 40 28 12 17

152

Amaliy mashgùlotlarni o`tkazish uchun kеrakli jihozlar

O`quv doskasi, rangli bo`rlar, chizish va bo`yash moslamalari

O`qitishning tехnik vositalari

- Tеlеvizor- Ekran- Pеrsonal kompyutеr- Kodoskop- STХ displеy sistеmasi kompyutеr uchun- Multmеdiya- Mavzu bo`yicha disklar.


1. Umumiy o`rta ta`limning davlat ta`lim standarti va o`quv dasturi. – T.: 1999.2. S.Abdirasulov. Tasviriy sanàt o`qitish metodikasi. – T.: 2006.3. Qalamda manzara chizish. –T.: 2000.4. Abduraхmonov. Rangtasvir va kompozitsiyadan metodik tavsiyalar. – T.: 1995. 5. S.Bulatov. Хalq amaliy sanàti bezagi. – T.: 1991.6. F.M. Parmon., T.P.Kondryatenko. Risunok i grafika Kostyuma. – 1987.7. M.Nabiyev. Rangshunoslik. – T.: O`qituvchi, 1996. 8. R.Hasanov., H.Egamov. Boshlangìch sinflarda tasviriy sanàt darsliklari.9. I.Azimov. O`zbekiston naqshu – nigoralari. – T.: 1987.10. Q.Qosimov. Naqqoshlik. – T.: 1982. 11. R.Xasanov “Tasviriy sanàt asoslari” T: - 2009


1. htpp:// www.ziyo.net.uz 2. www.Google.uz 3. www.rrch.uz

153

http://www.rrch.uz/

http://www.Google.uz/




Ro’yxatga olindi

№ KMD 3141601-2.17

2012 yil 15 avgust




TARBIYAVIY ISHLAR METODIKASI


154

Fan dasturi Oliy va o`rta maxsus, kasb-hunar ta`limi tayyorlov yo`nalishlari bo`yicha Muvofiqlashtiruvchi kengashning 2012-yil 24- iyuldagi 3-sonli majlis bayonnomasi bilan ma`qullangan.


Tuzuvchi: D. Maqsudova – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi

F. Hasanova – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi

Taqrizchi: M.Mirsoliyeva – Nizomiy nomli TDPU katta o`qituvchisi P.F.N

N.Xo`jamova – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o`qituvchisi

155

Kirish

Ma`lumki, inson barkamolligi ko`proq uning ma`naviy dunyosiga qarab belgilanadi. Jamiyatda yuksak ma`naviy fazilatlarni kamol toptirish, milliy mafkurani shakllantirish, yoshlarni boy madaniy merosimizga, tarixiy anànalarimizga, umuminsoniy qadriyatlarga hurmat, vatanga muhabbat, istiqlol gòyalariga sadoqat ruhida tarbiyalash yurtimizda amalga oshirilayotgan barcha islohotlarning hal qiluvchi omilidir. Maktabdan va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarning samaradorligini oshirish avvalo komil insonni shakllantirishninng eng zamonaviy va qulay yo`nalishlarini topib joriy etishga bog`liq. Tarbiyaviy ishlar metodikasi fani tarbiyaviy ishlarning davr talabiga javob bera oladigan eng ilgòr usullarini izlab topish, bo`lajak mutaxassislarning kasbiy professional xususiyatlarini shakllantirishda muhim o`rin egallaydi.


- ma`naviy – ma`rifiy yo`nalishdagi adabiyotlarni tahlil qilish;- tarbiyaviy ishlarni rejalashtirishda asosiy omillarni ajratish;- o`qituvchilar ilgòr tajribalarini o`rganish va umumlashtirish;- o`quvchilar jamoasi bilan ishlash;- o`quvchilar bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishlarning shakllari uchun manbaa tanlash;- o`z ishining natijalarini tahlil qilishni.


- maktabda tarbiyaviy ishlarning asosiy mazmuni va vazifalari; - tarbiyaviy ishlarning milliy va nazariy asoslari; - sinf rahbari ishini tashkil qilish metodikasi; - o`qituvchilarning o`quvchilar jamoasi bilan ishlash usullari; - tarbiyaviy tadbirlarni tashkil etish yo`llari va vositalari; - ota – onalar va jamoatchilik bilan ishlash shakllari.

Fanning o`quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o`zaro bog`liqligi, uslubiy jihatdan uzviyligi va ketma – ketligi

Tarbiyaviy ishlar metodikasi fani ijtimoiy fan yutuqlaridan foydalanadi va mazmunan boyib boradi. Hozirgi kunimizda umumbashariyat tomonidan yaratilgan bilimlar va kelajak haqida ma’lumot beruvchi nazariyalar muayyan darajada tarbiyaviy ishlar metodikasi fani uchun manba bo`ladi. Boshqa fanlar kabi tarbiyaviy ishlar metodikasi fani har bir insonning ijtimoiy kamolotiga xizmat qiladi. Tabiat va jamiyatning rivojlanish qoidalari to`g`risidagi ma’lumotlarga asoslanadi va o`zi ham ijtimoiy fan sifatida rivojlanib boradi. Shu sababli pedagogika, pedagogika tarixi, falsafa, psixologiya, estetika, tabiatshunoslik, ma’naviyat asoslari, “Kuni uzaytirilgan guruhlarda ta’lim - tarbiya nazariyasi va metodikasi” kabi fanlar bilan uzviy aloqadadir.

Fanni o`qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar bo`yicha tavsiyalar

Yosh pedagoglar mutaxasislik bo`yicha mavjud bilimlaridan tashqari o`quv jarayoniga qadam qo`yar ekanlar, pedagogik va psixologik bilimlar, tarbiya texnologiyalari va o`qitish metodikasiga doir zarur pedagogik bilimlarni egallagan bo`lishlar kerak. Asosiy masalalar quyidagicha belgilanadi:

- o`qitish jarayonining samaradorligini ta’minlovchi pedagogik malakalarni shakllantirish; - ijtimoiy – iqtisodiy, siyosiy, gumanitar bilimlarni anglashga yo`naltirilgan yangi kasbiy

tafakkurni shakllantirish; - o`qituvchi faoliyatining metodologik asosi sifatida pedagogik bilimlar tizimini egallash;

156

- o`qituvchilarning kasbiy faoliyatlariga yaqinlashtirilgan uslublar tizimi sifatidagi o`qitish texnologiyasini egallash.

- Ta’lim berishning zamonga xos texnik vositalaridan – slaydlar, multimediya va boshqa kompyuter dasturlaridan foydalanishlari kerak.

I bo`lim. Maktabda tarbiyaviy ishlarning asosiy mazmuni va vazifalari 1-mavzu: Tarbiyaviy ishlarni tashkil qilish metodikasi fani,

uning maqsad va vazifalari Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar konsepsiyasi

Nazariy soat: 2 soat

Tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishning maqsadi, vazifalari. Milliy, umuminsoniy qadriyatlar, vatanimizning boy ma`naviy merosi. Insonparvarlik odobi me`yorlari. Qonuniy jamoa axloqi va turmush qoidalarining noyob qirralarini belgilovchi fuqarolik va ijtimoiy ma`suliyat hissi. Inson taraqqiyotini barqarorligini ta`minlash uchun fidoyilik. Tarbiyaning asosiy tizimi.

Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar konsepsiyasining mazmuni. Fuqarolarning o`z davlati oldidagi huquq va burchlari, jamiyatda belgilangan yashash va axloq me`yorlariga ongli rioya etish. Siyosiy onglilik va ijtimoiy faollik. Maktab va maktabdan tashqari ta`lim muassasalari tarbiyachilarining vazifalari Mustaqil ish: Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar konsepsiyasini o’rganish

II bo`lim. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda tarbiya metodlarining tutgan o`rni2- mavzu. Tarbiya metodlari haqida tushuncha. Xalq va zamonaviy edagogikada tarbiya

metodlari Nazariy soat: 1 soat

Tarbiya metodlari haqida tushuncha. Tarbiya jarayonida tarbiya metodlarining tutgan o`rni va vazifalari. Xalq va zamonaviy pedagogikada tarbiya metodlarining tutgan o`rni

3-mavzu. Ijtimoiy ongni shakllantiruvchi metodlar Nazariy soat: 2 soat

Mustaqil ish soat: 2 soat

Tarbiya metodlarining maqsadi, prinsiplari mazmuni va tarbiya shart – sharoitlariga bog`liq ekanligi.Tarbiya metodlarini turkumlash muammosi , tarbiya metodlarini tanlash va qo`llash shart-sharoitlari. Ijtimoiy ongni shakllantiruvchi metodlar: hikoya, suhbat, tushuntirish, pand -nasihat qilish, buyruq, ibrat – namuna, baxs-munozara.

Mustaqil ish: Xalq va zamonaviy pedagogikada tarbiya metodlaridan foydalanish yo’llarini o’rganish.

4- mavzu. Bolalarni faoliyatga undovchi metodlar Nazariy soat: 1 soat

Amaliy soat: 1 soat

Tarbiyada o`quvchilarning yoshi va alohida xususiyatlarini, o`quvchilarni rivojlanish darajasini hisobga olinishi. O`quvchlarni faoliyatga undovchi metodlar: o`rgatish, mashq qilish, topshiriqlar berish, pedagogik talab, o`yin, musobaqa.

Amaliy ish: Bolalarni faoliyatga undovchi o’yin turlarini o’rganish.

157

5- mavzu. Ijobiy hatti-harakatga undovchi metodlar. Nazariy soat: 1 soat

Amaliy soat: 1 soat

O`quvchilarni ijobiy hatti-harakatga undovchi metodlar: rag`batlantirish va uning turlari, jazolash va uning turlari, qo`llanilishiga nisbatan qo`yiladigan talablar

Amaliy ish: axloqiy tarbiyaga oid allomalarning fikrlarini o`rganish.

6- mavzu. O`z-o`zini tarbiyalash metodlari. Nazariy soat: 1 soat

Shaxsning o’z`-o`zini tarbiyalash metodlari: shaxsiy majburiyatlar olish, o`z-o`ziga hisob berish, o`z-o`zini nazorat qilish, o`z-o`zini baholash. Tarbiya metodlaridan foydalanishga qo`yiladigan talablar.

7-mavzu. Ma’naviy- axloqiy tarbiyaga oid mashg’ulot ishlanmasi tuzish Amaliy soat: 2 soat

Ma’naviy - axloqiy mavzuga oid tarbiyaviy mashg’ulot reja ishlanmasi tuzishga o’rgatish. Maqsad belgilash, metod tanlash ,xalq og’zaki ijodi namunalaridan foydalanish

III bo`lim. Tarbiyaviy ishlarning milliy va nazariy asoslari8-mavzu. Milliy urf-odat, qadriyat va anànalar tarbiya asosidir. Milliy meros va uning bola

shaxsini shakllantirishdagi o`rni Nazariy soat: 2 soat

Amaliy soat: 2 soat Mustaqil ish soat: 2 soat

Milliy urf-odat, milliy madaniyat, milliy til, milliy qadriyatlar. Tarbiyaning asosiy yo`nalishi. Milliy-madaniy anànalarni qayta tiklash, rivojlantirish. Tarbiyaviy tadbirlarni tashkil qilish jarayonida milliy anànalarning ifodalanishi. Bola shaxsini shakllantirishda buyuk allomalar asarlaridan foydalanishning ahamiyati. Amaliy ish: Milliy urf-odatlar asosida ijodiy ish tayyorlash. Mustaqil ish: Milliy urf-odatlar mavzusida ijodiy ish tayyorlash

9-mavzu. Xalq og`zaki ijodi – bola tarbiyasida muhim vositaNazariy soat: 1 soatAmaliy soat: 1 soat

Xalq og`zaki ijodining bola tarbiyasidagi o`rni. Xalq og`zaki ijodida insonparvarlikning ulug`lanishi. Boshlangìch sinf o`quvchilari bilan tarbiyaviy tadbirlarni uyushtirishda xalq og`zaki ijodi namunalaridan foydalanish.

Amaliy ish. Xalq og`zaki ijodi namunalaridan o`zbek xalq maqollarini tahlil qilish.

158

10-mavzu. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda islom ta`limotimanbalarining tutgan o`rni. Tarbiyaga oid hadis, rivoyatlar, allomalarning hikmatli so`zarini

o`rganish. Nazariy soat: 3 soat

Amaliy soat: 1 soatIslom ta`limoti manbalarining bola shaxsini tarbiyalashda tutgan o`rni. Hadislarda

yaxshilikning ulug`lanishi. Ma`naviy-ma`rifiy ishlarni rejalashtirishda Quròni Karim oyatlari, hadislar namunalaridan ijodiy foydalanish.

Amaliy ish. Hadislarni tahlil qilish.

IV bo`lim. Sinf rahbari ishini tashkil qilish metodikasi.11-mavzu. Maktabda tarbiyaviy ishlar tizimida sinf rahbarining

faoliyatini tashkil etish metodikasiNazariy soat: 2 soat


Sinf rahbari ishining maqsad va vazifalari. Sinf rahbarining maktab ma`muriyati, mahalla jamoasi, ota-onalar bilan hamkorlikdagi faoliyati. Sinf rahbari shaxsiga qo`yiladigan muhim talablar.

Sinf rahbari ishini rejalashtirishning asosiy usullari. Ma`naviy-ma`rifiy ishlar rejasini tuzishda foydalaniladigan omillar. Ma`naviy-ma`rifiy ishlar rejasini tuzishga qo`yiladigan talablar. Mustaqil ish: Ma’naviy – ma`rifiy ishlar rejasini o’rganish.

12-mavzu. Sinf jamoasini tashkil etish va uni tarbiyalash metodikasiNazariy soat: 2 soat Amaliy soat: 2soat


Jamoada shaxsni tarbiyalash tarbiyaning yetakchi maqsadidir. Sinf rahbarining o`quvchilar jamoasini tashkil etishdagi mahorati. Jamoaning rivojlanish darajasi. Sinf rahbari ishining o`ziga xos xususiyatlari. Ota-onalar yigìlishining tashkil etilishi. Jamoa faoliyatini tashkil etishda o`qituvchining tashkilotchilik qobiliyati.

Tarbiyaning bir maqsadga qaratilganligi. O`quvchini jamoa orqali tarbiyalash. Tarbiyaviy ishlarning izchilligi, muntazamliligi hamda birligi. Tarbiyada o`quvchilarning yoshi va o`ziga xos xususiyatlari. Jamoada shaxsni tarbiyalashning yetakchi tamoyillari. Tarbiya usullarini tanlash. Jamoada o`quvchilar muomala munosabatini tashkil etishning samarali shakllari. Jamoa ishini tashkil etishda amalga oshiriladigan vazifalar.

Mustaqil ish: pedagogik-psixologik treninglar asosida boshlangìch sinf o`quvchilarining o`ziga xos xususiyatlarini o`rganish

Amaliy ish. Sinf rahbarining ma’naviy-ma’rifiy ish rejasini tuzish.

V bo`lim. Bola shaxsini shakllantirishda ommaviy tadbirlarnitashkil etish yo`llari va vositalari

13-mavzu. Boshlangìch sinf o`quvchilari ishtirokida ommaviytadbirlarni o`tkazish metodikasi

Nazariy soat: 1 soat Amaliy soat: 3 soat


Boshlangìch sinf o`quvchilari ishtirokida muhim sanalarga bagìshlangan tadbirlarni tashkil etish. Ommaviy tadbirlarni o`tkazishda o`quvchilarning yosh xususiyatlari va qiziqishlarini hisobga olish.

159

Amaliy ish. Muhim sanalarga bagìshlangan tadbirlar senariysini tuzish. Mustaqil ish: tarbiyaviy tadbirlar ssenariysini tuzish

VI bo’lim. 14-mavzu Tarbiya jarayonida innovatsion texnologiyalardan foydalanish. Nazariy soat: 1 soat

Amaliy soat: 1 soat Mustaqil ish: 2 soat

Tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda innovatsion pedagogik texnologiyalarning nazariy asoslarini o’rganish va ularni amaliyotga tatbiq etish yo’llarini o’rgatish.

Amaliy ish.Tarbiyaga oid innovatsion texnologiyalar asosida tarbiyaviy mashg’ulot ishlanmasi tuzish.

VII bo`lim. Barkamol shaxs shakllanishida oilaning tutgan o`rni.15-mavzu.Bola tarbiyasida oilaning tutgan o’rni. Oilada bolani

to`g`ri tarbiyalash shart-sharoitlariNazariy soat: 3 soatAmaliy soat: 1 soat


Shaxsning oila muhitida va jamiyatda shakllanishi. Oilada axloq-odob, madaniyat qoidalari. Oilada bolani to`g`ri tarbiyalashda ota-onaning roli. Oilada bolani to`g`ri tarbiyalash shart-sharoitlarini vujudga keltirish yo`llari. Bola tarbiyasida xalq milliy anànalarining ijtimoiy, siyosiy, axloqiy mazmuni. Marosim, urf-odat, udum, rasm-rusum, bayramlar turmush madaniyati tushunchasining tarkibidir. Xalq milliy anànalarining tarbiyaviy imkoniyatlari.

Amaliy ish. Buyuk allomalar asarlaridan bola tarbiyasi haqidagi fikrlarni tahlil qilish. Xalq milliy anànalari asosida ijodiy ish tayyorlash.

VIII bo`lim. Maktab, oila va mahalla hamkorligi16-mavzu. Maktab, oila va mahalla hamkorligi

Nazariy soat: 1 soat Mustaqil ish soat: 2 soat

Maktab, oila va mahalla hamkorligi ishlarining mazmuni. Maktabdan va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar tizimi. Ota-onalarning bilim saviyasi umumiy tarbiyaga oid madaniyati, ijtimoiy intilishlari va talablari. Hayotiy tajribalarning bola tarbiyasida tutgan o`rni. O`qituvchilarning ota-onalar bilan ishlash usullari. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarda oila va mahalla hamkorligi

Maktab, oila va mahalla hamkorligi konsepsiyasining mazmuni. Shaxs yetukligi va tarbiya samaradorligini oshiruvchi omillar. Maktab, oila va mahalla hamkorligi konsepsiyasida maktab, oila va mahallaning vazifalari.

Mustaqil ish. Maktab, oila va mahalla hamkorligi konsepsiyasini o`rganib tahlil qilish.

160



Umumiy yuklama soat

Ham

mas

i



Mus

taqi

l ish

Jam

i

Naz

ariy

Am

aliy

Lab

orat

o-ri

ya is

hi

Sem

inar

Kur

s ish

i (lo

yiha

si)

I bo`lim. Maktabda tarbiyaviy ishlarning asosiy mazmuni va vazifalari1 1-mavzu. Tarbiyaviy ishlarni tashkil

qilish metodikasi fani, uning maqsad va vazifalari

2 2 2

II Bo`lim. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda tarbiya metodlarini tutgan o`rni2 2- mavzu. Tarbiya metodlari haqida

tushuncha. Xalq va zamonaviy pedagogikada tarbiya metodlari 4 4 2 2

III bo`lim. Tarbiyaviy ishlarning milliy va nazariy asoslari3 3-mavzu. Milliy urf – odat, qadriyat va

anànalar tarbiya asosidir. Milliy meros va uning bola shaxsini shakllantirishdagi o`rni.

6 4 2 2 2

IV bo`lim. Sinf rahbari ishini tashkil etish metodikasi4 4-mavzu. Maktabda tarbiyaviy ishlar

tizimida sinf rahbari faoliyatini tashkil etish metodikasi.

2 2 2

V bo`lim. Bola shaxsini shakllantirishda ommaviy tadbirlarni tashkil etish yo`llari va vositalari

5 5-mavzu. Boshlangìch sinf o`quvchilari ishtirokida ommaviy tadbirlarni o`tkazish metodikasi

4 2 1 1 2

VI bo`lim. Tarbiyaga oid innovatsion texnologiyalardan foydalanish.6 6-mavzu.Tarbiya jarayonida innovatsion

texnologiyalardan foydalanish yo’llari. 6 4 2 2 2

VI1 bo`lim.Barkamol shaxs shakllanishida oilaning o`rni7 7-mavzu. Oilada bolani to`g`ri tarbiyalash

shart – sharoitlari.Maktab, oila va mahalla hamkorligi.

4 2 1 1 2

JAMI: 28 20 12 8 8


Tarbiyaviy ishlar metodikasi fani bo`yicha o`tkaziladigan amaliy mashgùlotlar uchun o`quv qurollari, darsliklar, qo`shimcha adabiyotlar, ommaviy axborot vositalari kerak.

161




1. I. A. Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T. “Ma’naviyat” 2008.2. R.Mavlonova, B.Normurotova, R.Rahmonqulova. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. – T.: Fan,

2007.3. O.Hasanboyeva. Tarbiyaviy ishlarni tashkil qilish metodikasi. – T.: 1996.4. O.Xasanboyeva, G.Shomaribxodjayeva. Pedagogika kasb-hunar kolleji o`quvchilarini

tarbiyaviy ishlarga tayyorlash metodikasi. – T.: 2005.5. R. Ishmuhamedov, Tarbiyada texnologiyalar. T: 2009.6. R. Ishmuhamedov, A. Abduqodirov, A. Pardayev. Ta’limda innovatsion texnologiyalar. T.

2008. 7. Y. Rasulova, O. Nurmatova. Pedagogika T. Voris 2009.8. F. Xolsaidov, F. Hasanova Ma’naviyat qalb quyoshi. T. O`qituvchi 2012


1. www. tdpu. uz2. www. pedagog. uz3. www. Ziyonet. uz4. www. Ziyonet. ru5. www. edu. uz6. tdpu-INTRANET. Ped7. www. nutq. intal. Uz

8. http :// www . connect . uz . 9. http :// www . uzsci . net 10. http :// courier . com . ru .

162
























Ro’yxatga olindi

№ KMD 3141601-3.0, 4.0

2012 yil 15 avgust




O`QUV VА PЕDАGОGIK AMALIYOTDAN O`QUV DASTURI

163



Tuzuvchilar: B.Karimova – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi

D.Maqsudova – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi

D.Hoshimova – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi

D.Rasulova – 1-Toshkent Pedagogika kolleji o’qituvchisi

164

O`quv amaliyoti (200 soat)

1. Pleyer 3,4,5,6-semestr. 200 soat.2. Turli materiallar bilan ishlash 3,4,5,6-semestr. 200 soat3. Ixtisoslashtirilgan (maxsus) boshlang’ich ta’lim muassasalari va mehribonlik uylari

tarbiyachisi ishini o’rganish VI semestr. 60 soat

Pedagogik amaliyot (360 soat)

1. Tarbiyaviy va ommaviy tadbirlar III semestr. haftasiga 6 soatdan. = 120 soat2. Tajriba to’garak mashgùlotlari va tarbiyaviy tadbirlar. IV –V semestr. haftasiga

6 soatdan = 240 soat3. Diplomoldi amaliyoti. VI semestr. 8 hafta = 288 soat

Аmаliyotninig mаqsаdi

1. Kаsb-hunаr kоllеjlаrining pеdаgоgika yo`nаlishidаgi mutахаssislаr tаyyorlаsh bo`yichа o`tkаzilаdigаn аmаliyot o`quv-tаrbiya jаrаyonining tаrkibiy qismi hisоblаnib, bo`lgùsi mutаxаssislаrning pеdаgоgikа, psiхоlоgiya vа хususiy mеtоdikа fаnlаridаn o`zlаshtirgаn bilimlаrini mustаhkаmlаsh, kаsbiy ko`nikmа vа mаlаkаlаrni hоsil qilish, rivоjlаntirish, jаmоаdа tаshkilоtchilik qоbiliyatlаrini o`stirishni mаqsаd qilib qo`yadi.

2. Аmаliyot аmаldа qo`llаnаyotgаn o`quv rеjаsigа muvоfiq tаshkil qilinib, quyidаgi tizimdа o`tkаzilаdi vа muаyyan dаvrni o`z ichigа оlаdi; O`quv аmаliyoti Pеdаgоgik аmаliyot Diplоmоldi аmаliyoti 3. Аmаliyotning hаmmа turlаrini rеjаlаshtirish vа tаshkil qilish quyidаgi qоidаgа аsоslаnаdi:

- o`quvchi-tаlаbаlаr qаlbidа pеdаgоgik kаsbgа vа bоlаlаrgа nisbаtаn hurmаt, muhаbbаt tuygùlаrini uyg`оtishni tа`minlаsh;

- еgаllаgаn nаzаriy bilimlаrni mustаhkаmlаsh hаmdа shu bilimlаrni bоlаlаr bilаn оlib bоrаyotgаn o`quv-tаrbiya jаrаyonidа qo`llаsh;

- pеdаgоgik mеhnаt mаlаkalаrini, qоbiliyatlаrini shаkllаntirish;- аmаliy fаоliyatning nаzаriy bilimlаr bilаn uzviy bоg`liqligi;- аmаliyot turlаrining o`zаrо аlоqаsi vа dаvоmiyligi;

4. Аmаliyotning hаmmа turlаri bo`yichа uni o`tkаzish mаzmuni vа o`quvchilаrning еgаllаshlаri lоzim bo`lgаn mаlаkа, ko`nikmаlаri dаsturdа bеlgilаnаdi. 5. Аmаliyotning hаmmа bоsqichlаri mаzmuni pеdаgоgik, psiхоlоgik nаzаriyagа аsоslаngаn izchil mutахаssislik bo`yichа bеlgilаngаn mаlаkа vа ko`nikmаlаrni o`z ichigа оlgаn hоldа yagоnа dаsturdа bеlgilаnаdi.

O`quv аmаliyoti

O`quv amaliyoti bo`lajak tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi uchun o`quv tarbiya jarayonlarini tashkil etishda va bolalar bilan ish olib borishda zarurat bo`lgan amaliy ko`nikma va malakalarni egallash hamda takomillashtirish maqsadida o`tkaziladi. 1. O`quv аmаliyotining vаzifаsi o`quvchilаrdа mutахаssisligi bo`yichа shаkllаngаn dаstlаbki ko`nikmа vа qоbiliyatlаrini, o`quv fаnlаri bo`yichа оlgаn bilimlаrni mustаhkаmlаshdаn ibоrаt. 2. O`quv аmаliyotining mutахаssisliklаr bo`yichа quyidаgi turlаri o`tkаzilаdi:

a) Pleyer b) Turli materiallar bilan ishlash v) Ixtisoslashtirilgan (maxsus) boshlang’ich ta’lim muassasalari va mehribonlik uylari tarbiyachisi ishini o’rganish

165

3. O`quv аmаliyoti tаnlаngаn mutахаssislikning хususiyatigа qаrаb o`quv-tаrbiya mаydоnchаsidа, o`quv ishlаb chiqаrish kоrхоnаsidа vа bоshqа o`quv tаrmоqlаridа yoki kоrхоnа vа muаssаsаlаrdа tаshkil qilinаdi. 4. O`quvchi-tаlаbаlаr o`quv аmаliyotidа оlgаn nаzаriy bilimlаrini аmаldа qo`llаsh uchun yubоrilаdi vа ulаrning ish jоylаri tаnlаngаn kаsblаrigа qаrаb bеlgilаnаdi. 5. O`quv аmаliyot dаsturini bаjаrmаgаn аmаliyotchi kеlgusi аmаliyot turlаrigа qo`yilmаydi.

O`quv-pеdаgоgik аmаliyotning vаzifаlаri:

- pеdаgоgikа kоllеji o`quvchilаrining nаzаriy bilimlаrini kеngаytirish vа mustаhkаmlаsh;- bo`lаjаk o`qituvchi-tаrbiyachilаrdа kаsbning prоfеssiоnаl sifаtlаrini shаkllаntirish vа o`stirish;- mаktаbdа vа turli o`quv tаrbiya muаssаsаlаridа tа`lim-tаrbiya jаrаyonini o`rgаnish;- ilg`оr ish tаjribаlаrini o`rgаnish vа оmmаlаshtirish;- bo`lаjаk o`qituvchi-tаrbiyachilаrdа tаnlаngаn kаsbgа muhаbbаtni tаrbiyalаsh, pеdаgоgik

qiziqishlаrini, mоyilliklаrini shаkllаntirish, pеdаgоgik fаоliyatgа ijоdiy yondаshish vа mustаqil mа`lumоt оlish ehtiyojini tаrbiyalаsh.

O`quv-pеdаgоgik аmаliyot jаrаyonidа bo`lаjаk mutахаssislаrdа quyidаgi pеdаgоgik prоfеssiоnаl ko`nikmаlаrni shаkllаntiriladi:

- bаrkаmоl shахs tаrbiyasigа kоmplеks yondаshgаn hоldа bоlаlаr bilаn tа`lim-tаrbiya ishlаrini оlib bоrish ko`nikmаsi;

- o`quv-tаrbiya ishlаrining rеjаlаrini tuzа оlish;- o`quvchilаrni tа`lim vа bilim оlishgа undоvchi fаоliyatni uyushtirish;- tаfаkkurni o`stirish, mustаqil ishlаshgа o`rgаtish;- mаktаbdа vа turli o`quv-tаrbiya muаssаsаlаridа uyushtirilgаn o`quv-tаrbiya jаrаyonini

tuzаtish vа tаhlil qilish;- pеdаgоgik vаziyatlаrni tаhlil qilish, o`quvchi shахsigа pеdаgоgik tа`sir ko`rsаtishni nаzоrаt

qilish;- bоlаlаr vа o`smirlаrning yoshlik vа аlоhidа хususiyatlаrini, jаmоа хususiyatlаrini hisоbgа

оlgаn hоldа shахs vа jаmоаning rivоjlаnishini lоyihalаsh;- o`quvchilаr, ulаrning kichik guruhlаri vа jаmоаlаri, оtа-оnаlаr, o`qituvchi-tаrbiyachilаr bilаn

mаqsаdgа qаrаtilgаn o`zаrо аlоqа o`rnаtish;- o`quvchilаr bilаn bоlаlаr, o`smirlаr tаshkilоti guruhlаri bilаn tаrbiya ishlаri uyushtirishdа

sаmаrаli usul, shаkllаrdаn fоydаlаnish, ulаrni o`z-o`zini tаrbiyalаsh jаrаyonigа yo`nаltirish;- o`quvchilаrning kаsbgа yo`nаltirish ishlаrini tаshkil qilish;- o`quv хоnаlаrini jihоzlаsh, ko`rgаzmа qurоllаr tаyyorlаsh, o`qitishning tехnik vоsitаlаri vа

ko`rgаzmаlаr bilаn ishlаsh;- оtа-оnаlаr vа аhоli оrаsidа ijtimоiy-pеdаgоgik tаrg`ibоt ishlаrini оlib bоrish.

Kоllеjlаrdа o`quv-pеdаgоgik аmаliyot o`quv jаrаyonining tаrkibiy qismi hisоblаnib, bаrchа o`quvchilаrni birinchi kursdаn tо bitiruvchi kursgаchа muntаzаm pеdаgоgik fаоliyatgа jаlb еtishni ko`zdа tutаdi. Maktablarda va o`quv tаrbiya muаssаsаlаridа o`quv pеdаgоgik аmаliyotni bundаy tаshkil еtish nаzаriy tа`lim bilаn kаsbgа prоfеssiоnаl yo`nаltirishni uzviy bоg`lаydi vа muntаzаm tа`lim birligini tа`minlаydi. Kоllеjlаrdа o`tkаzilаdigаn o`quv-pеdаgоgik аmаliyot, uning turlаri аmаldаgi jоriy o`quv rеjаlаridа bеrilgаn bo`lib, bеlgilаngаn muddаtlаrdа o`tkаzilаdi.

Kоllеj o`qituvchi-rаhbаrlаrining ishi o`quv-pеdаgоgik аmаliyot jurnаligа yozib bоrilаdi. O`quvchi-аmаliyotchilаrning аmаliyot turlаri bo`yichа оlgаn bаhоlаri yoki sinоvdаn o`tgаnliklаri hаm shu jurnаlgа qo`yib bоrilаdi.

166

O`quv-pеdаgоgik аmаliyot dаvridа оlib bоrilаdigаn ishlаr mаzmuni o`quv pеdаgоgik аmаliyot dаsturidа vа mеtоdik tаvsiyalаrdа bеrilаdi.

O`quv-pеdаgоgik аmаliyotni uning turlаri bo`yichа tаshkil etish, o`tkаzishdа аmаldаgi o`quv rеjаlаri vа o`quv pеdаgоgik аmаliyotni tаshkil etish vа o`tkаzish hаqidаgi Nizоm tаlаblаridаn chеtgа chiqilmаgаn hоldа, mаhаlliy shаrоit vа imkоniyatlаrni hisоbgа оlib o`tkаziladi. Pedagogika kоllеjlаridа o`quv-pеdаgоgik аmаliyotni o`tkаzish hаqidаgi Nizоmga аsоsаn quyidаgi o`quv-pеdаgоgik аmаliyotlаr o`tkаzilаdi:

I. O`quv аmаliyoti

1. O`quv аmаliyoti o`quvchi-tаlаbаlаrning kаsbiy prоfеssiоnаl bilimlаrini kеngаytirish, bоlаlаr bilаn ishlаsh ko`nikmа vа mаlаkаlаrigа egа qilish, mаqsаdidа o`tkаzilаdi. 2. O`quv аmаliyotining tаshkil etilishi vа o`tkаzilishi muddаtlаri аmаldаgi o`quv rеjаlаri, kоllеj o`quv rеjаlаri jаrаyoni jаdvаlidа bеlgilаngаn bo`lib, оliy mа`lumоtgа egа bo`lgаn mutахаssis o`qituvchi-mеtоdist tоmоnidаn o`tkаzilаdi. 3. O`quv аmаliyotini uyushtirish vа o`tkаzish dаvridа bir guruh (30 kishi) 12-15 tаlаbаdаn ibоrаt 2-3 kichik guruhlаrgа bo`linishlаrigа ruxsаt bеrilаdi. 4. O`quv аmаliyoti, uning mаqsаdi, mаzmuni, tаnlаngаn mutахаssisligigа qаrаb turli ko`rinishdаgi mаktаblаr, mаktаbdаn tаshqаri o`quv-tаrbiya muаssаsаlаridа, turli kоrхоnаlаrda o`tkazilishi maqsadga muvofiqdir. 5. Pedagogik, psixologik, tarbiyaviy ishlar metodikasi, xususiy metodika fanlaridan o`tkaziladigan o`quv amaliyoti shu fanlardan amaliy – laboratoriya ishlari uchun ajratilgan soatlar hisobiga shu fanlarning nazariy qismini o`qiyotgan fan o`qituvchisi tomonidan o`tkaziladi va rahbarlik qilinadi.

Pleyer (Ochiq havoda rasm) 200 soat.Kirish

Kasb-hunar kollejlarining pedagogika yo`nalishidagi mutaxassislar tayyorlash bo`yicha

o`tkaziladigan amaliyot kasbiy ko`nikma va malakalarni hosil qilish va rivojlantirish, jamoada tashkilotchilik qobiliyatlarini o`stirishni, o`quvchi talabalar qalbida pedagogik kasbga va bolalarga nisbatan muhabbat tuyg`ularini uyg`otishni ta`minlash , egallagan nazariy bilimlarni mustahkamlash hamda shu bilimlarni bolalar bilan olib borayotgan o`quv-tarbiya jarayonida qo`llash, pedagogik mehnat malakalarini, qobiliyatlarini shakillantirish , amaliy faoliyatning nazariy bilimlar bilan uzviy bog`liqligi, amaliyot turlarining o`zaro aloqasi va davomoyligi amalga oshiriladi. Jamiyatimizdagi ko`pchilik insonlar o`qituvchilarni kunlar, haftalar va oylar davomida o`qitiladigan fan bo`yicha asta-sekillik bilan turli xil ko`tsatma va topshiriqlar beiladigan hamda bir maromda qandaydir bilimlar majmuasini o`quvchilarga singdiradigan zerikarli mutahasislar sifatida tushunadilar. Lekin ularning qanday ko`rsatma va topshiriqlar berishlari hamda bunday usullar qanday samara berishini ko`pchilik bilmaydi yoki tushunmaydi. Shuning uchun ham yillar davomida ta`lim berilishining bir qancha usullari va uslubiyati vujudga keldiki, ularning jamiyatdagio`rni, ahamiyati beqiyosdir. Ba`zi bir ta`lim berish uslublari o`quvchilarning bilim olish jarayonini o`rganish asosida tashkil etilgan bo`lsa, boshqalari dars berish jarayonida ro`y beradigan muammolarni hisobga olgan holda tashkil etilgan. Talabalarga to`la erkinlik berilib, ular demokratik tamoyillar asosida o`qitila boshladi, yana bosh-qa birlarida esa talaba va o`qituvchi orasida tenglik hamda ijodiy fikr almashinishi jarayoni amalga oshirilib, o`zaro muloqot vositasida interfaol ta`lim jarayoni amalga oshirildi. Ta`lim jarayoniga o`quv amaliyotlarining kirib kelishi, kelgusida har bir o`quvchi egallaydigan kasblarning mohir ustasi bo`lishiga zamin yaratdi.

1. O`quv amaliyoti o`quvchilarning kasbiy professional bilimlarining kengaytirish bolalar bilan ishlash ko`nikma va malakalariga ega qilish, maqsadida o`tkaziladi.

167

2. O`quv amaliyotining tashkil etish va o`tkazilishi oliy ma`lumotga ega metodist-o`qituvchi tomonidan olib boriladi.

3. O`quv amaliyotining aniq maqsadga qaratilgan bo`lib, reja asosida tuziladi.4. O`quv amaliyoti davomida turli materiallar bilan ishlash orqali dars jarayonida olingan

bilim va malakalar mustahkamlanadi, amaliy ish bajariladi.

Turli bo`yoqlar bilan ishlash jarayonida o`quvchilarning bilimlariga qo`yiladigan asosiy talablar:

- qogòz xususiyatlarini o`rganish va turli amaliy ishlarni bajarish;- yaqindagi narsalarni shaklini uzoqdagiga nisbatan kichik ko`rinishni perespektiv

qisqarishga qaratilishi; - o`zbek xalq amaliy sanàtida qo`llaniladigan elementlarni ( ko`pbarg, oygul, anor, oftob,

paxta) nomlarini turli ko`rinishdagi qutichalar chizmasini o`qiy olishni; - mavzuning mazmuniga ko`ra ishlatiladigan badiiy materiallarning turli va ularning

nomlarini; - turli shaklidagi naqshning o`ziga xos xususiyatlari va yasalish tartibi, buyumlarni

bezashda ularning ahamiyatini qo`llash;- xalq hunarmandchiligida qo`llaniladigan elementlarning nomlari, tabiiy materiallar,

dekorativ naqshlar, applikatsiyalar; - turli ko`rinishdagi qutichalar chizmasini o`qiy olish;- qogòz, karton, gazlama va boshqa materiallardan oddiy shakldagi gullar yasash, sopol

buyumlar va kashtachilik buyumlari uchun oddiy naqshlar ishlashni;- xalq hunarmandchilik kasblarida ishlatiladigan materiallar hamda asboblarning nomi,

turlari va xususiyatlari;- o`quvchilarning nazariy bilimlarini kengaytirish va mustahkamlash;- bo`lajak o`qituvchi-tarbiyachilarda kasbning professional sifatlarini shakllantirish va

orttirish; - maktabda va turli o`quv tarbiya muassasalarida ta’lim-tarbiya jarayonini o`stirish;- ilgòr ish tajribalarini o`rganish va ommalashtirish;- bo`lajak o`qituvchi-tarbiyachilarda tanlangan kasbga muhabbatni tarbiyalash, pedagogik

iziqishlarini, moyilliklarini shakllantirish, ijodiy faoliyatga ijodiy yondashish va mustaqil ma’lumot olish ehtiyojini tarbiyalash.

MAVZULAR REJASI.

№Bo`limlar va mavzular nomi

Umumiy yuklamasoati

Ham

mas

i

Soatlar taqsimoti(Auditoriya yuklamasi)

Jam

i

Naz

ariy

Am

aliy

I. Kirish. Amaliyotni maqsadi va vazifalari haqida ma`lumot berish. Tasviriy va amaliy sanàt hamda dizayn kasb-hunar kollejlari faoliyati bilan tanishish.

6 6 6

II. Tayyor xomaki tasvirlarning real borliq asosida ranglash, naturaga asoslanib qo`llash. Rang xususiyatlari, uygùnliklar-ning bog`li`qligi tushunchasi. Pedagogog o`quvchilarning sinf doskasida rasm chizishga o`rgatishning uslubiy jihatlari.

12 12 12

168

III. Tayyor xomaki tasvirlarning real borliq asosida tasvirlash, naturaga asoslanib qo`llash. Qalam tasvirda yorug` va soya qonuniyatlari tushunchasi. O`quvchilarni sinf doskasida rasm chizishga o`rgatishning uslubiy jihatlari. Murakkab naturmort. Sport buyumlaridan tashkil topgan naturmort.

22 22 22

IV. Interyer. Yotoqxona, mehmonxona, bolalar xonasi, oshxona, fan xonalarining ichki ko`rinishlarini tasvirlash.

12 12 2 10

V. Odam tanasining tuzilish nisbiyligi. Odam gavdasining to`liq nisbiyligi (turli xil holatlari). Odam bosh tuzilishidagi nisbiylik. Ayol gavdasining turli xil holati.

22 22 2 20

VI. Kompozitsiya qonuniyatlari, uslublari, vositalariga rioya qilgan holda rang tasvir kompozitsiyasini yaratish. “Manzara” janrida kompozitsiya yaratish. Badiiy asarlar mazmuniga (ertak, masal, hikoya va boshqalar) kompozitsiya ishlash.”Hosil yig’im-terimida”, “Navro’z bayrami” mavzularida kompozitsiyani yaratish.

20 20 2 18

VII. Kompozitsiya qonuniyatlari, uslublari, vositalariga rioya qilgan holda dekorativ kompozitsiyani yaratish. Mustaqil naqsh kompozitsiyasini yaratish.Devoriy gazeta, fotogazeta va e’lonlarni yozish

24 24 24

VIII. Kompozitsiya qonuniyatlari, uslublari, vositalariga rioya qilgan holda haykaltaroshlik kompozitsiyasini yaratish.

12 12 12

IX. Badiiy qurish-yasashda tabiiy tashlandiq materiallar bilan ishlash. Miniatura uslubida ishlangan tasvirlar. Maketlar yaratish ustida ishlash. Matolardan yaratuvchanlik.

24 24 24

X. Sharoitdan kelib chiqqan holda mavzuli rasmlar ishlay bilishga o`rgatish, amalda qo`llash (rang va qalam tasvirda) hayvonat bog`iga sayohat, (eskizlari) tasvirlar ustida amaliy ish. Hayvonlar tasviridagi kompozitsiyani yasash. Hasharot tasviri (rang tasvir, qalam tasvir).

16 16 16

XI. Perespektiva qonuniyatlari asosida qalam va rang tasvir ishi. “Eng go`zal asar” tanlovi bo`yicha ijodiy faoliyat (rang va qalam tasvir, dekorativ va amaliy san`at).

12 12 12

XII. Sharoitdan kelib chiqqan holda mavzuli rasmlar ishlay bilishga o`rgatish, amalda qo`llash (rang va qalam tasvirda). “To`rt karra yo`q”, “Odam savdosiga qarshi kurash” kabi mavzularga kompozitsiya yaratish.

12 12 12

XIII. O`tkazilgan tanlov yakuni tahlili.Ochiq havoda amaliyot yakuni bo`yicha baholi sinov o`tkazish. Ko`rgazma tashkil etish.

6 6 6

JAMI: 200 200 12 188

Izoh:Har bir kollej o`quv amaliyoti vaqtida o’z shart-sharoitidan kelib chiqqan holda dasturda ko’rsatilgan mavzularga o’zgartirish kiritishi mumkin.

169

Turli materiallar bilan ishlash 200 soatKirish.

Jamiyatimizdagi ko`pchilik insonlar o`qituvchilarni kunlar, haftalar va oylar davomida o`qitiladigan fan bo`yicha asta-sekinlik bilan turli xil ko`rsatma va topshiriqlar beradigan hamda bir maromda qandaydir bilimlar majmuasini o`quvchilarga singdiradigan zerikarli mutaxassislar sifatida tushunadilar. Lekin ularning qanday ko`rsatma va topshiriqlar berishlari hamda bunday usullar qanday samara berishini ko`pchilik bilmaydi yoki tushunmaydi. Shuning uchun ham, yillar davomida ta’lim berishning bir qancha usullari va uslubiyati vujudga keldiki, ularning jamiyatdagi o`rni, ahamiyati beqiyosdir. Ba’zi bir ta’lim berish uslublari o`quvchilarning bilim olish jarayonini o`rganish asosida tashkil etilgan bo`lsa, boshqalari dars berish jarayonida ro`y beradigan muammolarni hisobga olgan holda tashkil etilgan. O`qitish uslubiyatining boshqa turlari esa bir qancha olimlar tomonidan ishlab chiqilgan falsafiy-mantiqiy modellar asosida, masalan, Suqrot uslubida, muloqot usulida yoki korporativ usulda tashkil qilingan. Talabalarga to`la erkinlik berilib, ular demokratik tamoyillar asosida o`qitila boshladi, yana boshqa birlarida esa talaba va o`qituvchi orasida tenglik hamda ijodiy fikr almashinish jarayoni amalga oshirilib, o`zaro muloqot vositasida interfaol ta’lim jarayoni amalga oshirildi. Ta’lim jarayoniga o`quv amaliyotlarining kirib kelishi, kelgusida har bir o`quvchi egallaydigan kasblarining mohir ustasi bo`lishiga zamin yaratdi.

1. O`quv amaliyoti o`quvchilarning kasbiy professional bilimlarini kengaytirish, bolalar bilan ishlash ko`nikma va malakalariga ega qilish, maqsadida o`tkaziladi.

2. O`quv amaliyotining tashkil etilishi va o`tkazilishi oliy ma’lumotga ega metodist-o`qituvchi tomonidan olib boriladi.

3. O`quv amaliyoti aniq maqsadga qaratilgan bo`lib, reja asosida tuziladi.4. O`quv amaliyoti davomida turli materiallar bilan ishlash orqali dars jarayonida olingan

bilim va malakalar mustahkamlanadi, amaliy ish bilan shugùllanadilar.

Turli materiallar bilan ishlash jarayonida o`quvchilarining bilimlariga qo`yiladigan asosiy talablar:

- qogòz xususiyatlarini o`rganish va turli amaliy ishlarni bajarish. Qogòzni buklash va qirqish yo`llarini;

- tabiiy materiallar (tuxum po`choqlari, quritilgan o`t – o`lanlar, barglar, gullar, yeryongòq po`choqlari, rangli toshchalar)dan mozaika, dekorativ naqshlar, applikatsiyalar tayyorlash yo`llarini; yaqindagi narsalar shaklini uzoqdagiga nisbatan yirik ko`rinishini; o`zbek xalq amaliy san’atida qo`llaniladigan elementlarni (ko`pbarg, oygul, anor, oftob, paxta) nomlarini, mavzuning mazmuniga ko`ra ishlatiladigan badiiy materiallarning turlari va ularning nomlarini;

- mashgùlotlarda ishlatiladigan mehnat qurollaridan xavfsizlik qoidalariga rioya qilgan holda foydalanishni;

- turli shaklidagi naqshlarning o`ziga xos xususiyatlari va yasalish tartibi, buyumlarni bezashda ularning ahamiyatini;

- xalq hunarmandchiligida qo`llaniladigan elementlarning nomlari, tabiiy materiallar va ulardan mozaika, dekorativ naqshlar, applikatsiyalar tuzish yo`llarini;

- turli ko`rinishdagi qutichalar chizmasini "o`qiy"olishni;- har xil oddiy buyumlar va mahsulotlar tayyorlash jarayonlari ketma - ketligi hamda

xomashyolarni bilish, ularni turli tasvirlar, eskiz, jadval orqali ifodalay olishni, estalik sovgàlar tayyorlasni;

- mehnat qurollarining turlari va ulardan to`g`ri foydalanishni;- oddiy buyum va mahsulotlarni tayyorlashni;- qogòz, karton, gazlama va boshqa materiallardan oddiy shakldagi gullar yasash, sopol

buyumlar va kashtachilik buyumlari uchun oddiy naqshlar ishlashni;- xalq hunarmandchilik kasblarida ishlatiladigan materiallar hamda asboblarning nomi,

turlari va xususiyatlari, ulardan xavfsizlik qoidalariga muvofiq foydalanishni;

170

- loy, yogòch va boshqa xar xil materiallardan oddiy buyumlar va o`yinchoqlar yasashni; - gazlamadan oddiy buyumlar tikish va kashta naqshlari bilan bezashni, gazlama bilan kompozitsiyalar tuzishni; - sim va munchoqlar yordamida buyumlar yasashni.

O`quvchilarining ko`nikmalariga qo`yiladigan asosiy talablar:

- qogòz va karton yordamida turli applikatsiya, origami, qirqish ishlarini bajarish.- tabiiy materiallardan sodda ko`rinishdagi dekorativ gullarni tuzish va tayyorlash;

- qaychi bilan qogòzdan chizigì bo`ylab turli shakllar qirqish; - to`rtburchak shaklidagi qutichalarning chetlari va qopqogìni turli materiallar bilan bezash; - chizmalar asosida turli maketlar va o`yinchoqlarni yasay olish; - kartondan, tabiiy va ikkilamchi materiallardan ishlangan o`yinchoqlarning ko`rinishini yaratish, qo`gìrchoq teatri tashkil qilish. - chizma va berilgan o`lchovlar bo`yicha buyumlarning qismlarini tayyorlashni; - buyumlar yasash uchun kerak bo`ladigan materiallarni tanlashni;

- karton bilan ishlashda kerak bo`ladigan asbob va moslamalardan foydalanishni;- detallarni turli usullar bilan (bogìch, sim, yelim, kapron va boshqalar) biriktirshni; -

oddiy bichiqlar tayyorlay olishni (mustaqil ravishda olingan o`lchamlar asosida);- buyum uchun bezakli choklarni tanlash va ularni tikishni, gazlamada applikatsiya ishlarini

bajarishni; - sim va munchoqlardan gullar va daraxtlar ko`rinishini yaratishni.

Turli materiallar bilan ishlash

Badiiy qurish - yasash jarayonida ayniqsa karton va rangli qogòzlardan keng ko`lamda foydalaniladi. O`quvchilar turli o`lchash, belgilash, qirqish, yelimlash, biriktirish, bo`yash, bezatish va shu kabi qo`shimcha ishlarni bajarishlari kerak. Rangli qogòzlardan qurish - yasash jarayonida o`quvchilar simmetrik shakllarni qirqish, ularni yelimlash orqali hajmdor, yarim hajmdor o`yinchoqlarni, buyumlarni tayyorlash yo`llarini o`rganadilar. “Ona yurtim” mavzusida maketlar tayyorlaydilar.

Chiqindi qogòzlardan papye-mashe usulida turli-tuman ko`rgazmalar tayyorlaydilar. Tabiiy materiallar bilan ishlash o`quvchilarning tasavvuri, ijodiy qobiliyatini o`stirish bilan qiziqarli o`yinchoqlar va shu kabilarni tuza olish malakasini ham rivojlantiradi.

Tabiiy materiallardan qurish - yasash jarayonida o`quvchilar turli bo`laklarni o`zaro biriktirish, ulash, qo`zgàluvchan yoki qo`zgàlmas qilib o`rnatish, qumqogòz, egov, pichoq va shu kabilar bilan ishlov berish usullarini ham o`zlashtirib oladilar. Ayrim hollarda tabiiy materiallardan yasaladigan shakllar, o`yinchoqlarning ifodaliligi, ta’sirchanligini oshirishda tashlandiq va badiiy materiallar ham ishlatiladi. Tashlandiq materiallardan turli - tuman o`yinchoqlarni yasaydilar. O`quvchilarning tasavvurlari, ijodiy qobiliyatlari, kerakli o`yinchoqlarning namunasini oldidan "ko`ra olish" xususiyatlari rivojlangan bo`lishligi talab etiladi. Ko`pgina tashlandiq materiallar tashqi ko`rinishdan aniq geometrik shaklga ega bo`lib, o`quvchilar ulardan qurish - yasash jarayonida samarali foydalana olishlari mumkin.

Badiiy materiallar deyilganda sirtiga oldindan ayrim tasvirlar, bezaklar va shu kabilar ishlangan hamda keyinchalik qirqib ishlatish uchun mo`ljallangan karton, rangli qogòzlar, gulli gazlama bo`laklari, charmlar, rangli iplar, folga va shu kabilar nazarda tutiladi.

Badiiy bezash uchun, tikish-bichish ishlari uchun gazlamalardan foydalaniladi.

171

I. Kirish (2 soat)

1.1. Amaliyotning maqsad va vazifalari, texnika xavfsizligi qoidalari haqida ma’lumot.

II. Qogòz va karton bilan ishlash. (68 soat)

2.2. Origami usulida ishlash. Rangli qogòzlardan murakkab applikatsiya, mozaika, naqsh qirqish ishlari. Kartondan turli esdalik sovgàlari va qutilar yasash va bezash, papye-mashe usulida ishlash.

2.3. Kvilling usulida ishlash, tabriknoma, taklifnoma, hajmli gullar, fotosuratlar uchun ramkalar tayyorlash.

2.4. Maketlar tayyorlash, texnik modellashtirish, bo`sh gugurt qutilaridan buyumlar yasash.

III. Tabiiy materiallar bilan ishlash. (30 soat)

2.1. Tabiiy xom ashyodan kompozitsiyalar tayyorlash. Yongòqlardan turli o`yinchoqlar tayyorlash.

2.2. Loy tayyorlash va undan milliy hunarmandchilik buyumlarini yasash va bezash. Plastilin bilan ishlash.

2.3. Tabiiy materiallardan suvenirlar va pannolar tayyorlash.

IV. Turli materiallar bilan ishlash. . (16 soat)

4. Paralon va penoplast. Plastmass buyumlar bilan ishlash

V.Sim va munchoqlar bilan ishlash. (30 soat)

5.1. Sim, munchoq va biserdan to`qish orqali gullar va daraxtlar yasash.5.2. Mayda nozmunchoqlarni yelimlash orqali mozaika ishini bajarish.5.3. Tanlangan mavzu asosida ijodiy ish tayyorlash, tayyor qutilarni bezash. 6.4. Biser va munchoqlardan turli hasharotlarni to`qish.

VI. Gazlama bilan ishlash. (48 soat)

6.1. Gazlamadan kompozitsiyalar, gullar, turli buyumlar uchun gìloflar tayyorlash. Savatchani bezash, igna qadagich tikish.

6.2. Gazlamada biser tikish.6.3. Gazlamadan bichish-tikish ishlari, kashta tikish.6.4. Turli tesma va lentalardan bezash ishlarini bajarish.6.5. Panno tayyorlash.6.6. Yumshoq o`yinchoqlar tikish. Qo`gìrchoq teatri qahramonlarini tikish.

VII. Yakun mashgùlot. (6 soat)

7.1. Tayyorlangan ishlarga ohirgi bezash ishlari. 7.2. O`quvchilar ijodiy ishlari bo`yicha ko`rgazma tayyorlash.

7.3. Yakuniy baholash ishlari.

172


№ Bo`limlar va mavzular nomi

Umumiy yuklama soat

Ham

mas

i

Soatlar taqsimoti(Auditoriya yuklamasi)

Jam

i

Naz

ariy

Am

aliy

1 Kirish. Amaliyotning maqsad va vazifalari, texnika xavfsizlik qoidalari haqida ma’lumot. 2 2 2

2 Origami usulida ishlash. Rangli qogòzlardan applikatsiya, mozaika, naqsh qirqish ishlari. Kartondan turli souvenir va qutilar yasash va bezash, papye-mashe usulida ishlash.Maket yasash.Kvilling usulida ishlash

68 68 68

3 Tabiiy xom ashyodan kompozitsiyalar tayyorlash. Yongòqlardan turli o`yinchoqlar tayyorlash.Loy tayyorlash va undan milliy hunarmandchilik buyumlarini yasash va bezash. Plastelin bilan ishlashTabiiy materiallardan suvenirlar va ko`rinishlar yasash.

30 30 2 28

4 Turli materiallar bilan ishlash: Paralon va penoplast. Plastmass buyumlar bilan ishlash 16 16 16

5 Sim, munchoq va biserdan to`qish orqali gullar va daraxtlar yasash.Mayda nozmunchoqlarni yelimlash orqali mozaika ishini bajarish.Tanlangan mavzu asosida ijodiy ish tayyorlash, tayyor qutilarni bezash.

30 30 30

6 Gazlamadan kompozitsiyalar, gullar, turli buyumlar uchun gìloflar tayyorlash. Gazlamada biser tikish.Gazlamadan bichish-tikish ishlari, kashta tikish.Turli tesma va lentalardan bezash ishlarini bajarish.Panno tayyorlash.

48 48 48

7 Tayyorlangan ishlarga oxirgi bezak ishlari.Ko`rgazma tashkil qilish.Yakuniy baholash.

6 6 6

Jami: 200 200 4 196

Eslatma: o`qituvchi mavzuning maqsadidan kelib chiqib o`quv amaliyotini o`tish usullarini o`zi tanlaydi hamda yangiliklar qo`llashi mumkin.

Baholash tizimi. O`quvchilarning bilim, ko`nikma va malakalarini baholash oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi, o`rta maxsus, kasb-hunar ta`limi markazi tomonidan tasdiqlangan “Akademik litsey va kasb-hunar kolleji o`quvchilarining bilim, ko`nikma va malakalarini nazorat qilishning reyting tizimi to`g`risida” gi Nizom asosida amalga oshiriladi.

173


1. Jihozlar, inventarlar2. Didaktik materiallar va texnik vositalar:

- mavzu bo`yicha o`quv disklari; - kodoskop; - slaydlar;- internet materiallari, kompyuter, multimediya;- chizmalar, andozalar.

3. O`quv ko`rgazma qurollari, mavzular bo`yicha plakatlar, tayyor namunalar.


O`quv amaliyoti ustaxonasida mashgùlotlar bo`yicha o`tkaziladigan amaliy mashgùlotlar uchun o`quv qurollari, darsliklar, tabiiy va tashlandiq materiallar, qogòz va karton, loy va plastilin, chizish moslamalari, qo`shimcha adabiyotlar va shu kabilar kerak.


1. Umumiy o`rta ta`limning Davlat ta`lim standarti va o`quv dasturi.–T.: Sharq, 1999.2. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. – T.: Sharq, 1997.3. Ta`lim to`g`risidagi qonun. – T.: Sharq, 1997.4. X.Sanaqulov., M.Xaydarov. Boshlangìch sinflarda qogòzdan amaliy ishlar– T.: 1996.5. R.A.Mavlonova., X.Sanaqulov., D.P.Xodiyeva. Mehnat va uni o`qitish metodikasi. – T. :

Nizomiy TDPU, 2007.6. R.A.Mavlonova., Satbayeva M.T. O`quv ustaxonasida amaliy mashgùlot. Toshkent

« ILM ZIYO » 2010 y.7. R.A.Mavlonova., Satbayeva M.T. O`quv ustaxonasida amaliy mashgùlot. Toshkent

« ILM ZIYO » 2011 y. II-nashr.8. Margret Koers va boshqalar. Bolshaya kniga podelok. Frechverlad, Germaniya, 2010 y.9. A.G.Chernova. Tizimcha bilan ishlash. Poctov-na-Donu « Feniks » 2006 y.10. N.Denisova. Pushistiki i mohnatiki. Moskva « Ayris press » 2006 y.11. O.Gulidova. Biserdan daraxtlar to`qish. Moskva « Ast-press » 2011 y.12. M.S.Nurmatova, S.T.Xasanova, D.E.Azimova. Ustaxonada amaliy mashgùlot.

Cho`lpon., Toshkent 2010 y.


1. Paper Quilling handmade created bu Claire.2. Inna’s Creation Поделки с Инной.3. Bond – mary.blogsport.com.4. Luntiki.ru.

5. WWW SMART – ARTC. RU. – точка вдохновение.6. www.paperquillingart.com handmade bu Claire. 7. Strana masterov. www.ru.8. Ziyo NET.

174

http://www.ru/


Ixtisoslashtirilgan (maxsus) boshlang’ich ta’lim muassasalari va mehribonlik uylari tarbiyachisi ishini o’rganish. (60 soat)

Kirish.

Maxsus maktab-internatlar va mehribonlik uylari hayotida, ta’lim-tarbiya jarayonini boshqarishda tarbiyachining boshqalar bilan almashtirib bo’lmaydigan o’ziga xos o’rni bor. U ixtisoslashtirilgan maxsus maktab- internatlarda juda muhim va mas`uliyatli qiyofadir. Tarbiyachi faoliyatining aksariyat qismi tarbiyaviy jarayon bilan bog’liqdir. U o’z guruhi jamoasini tashkil qiladi, uyushtiradi va tarbiyalaydi, o’qituvchilar, bolalar tashkilotlari,ota-onalar hamda keng jamoatchilik bilan yaqindan aloqa bog’lab guruhdagi umumiy tarbiyaviy jarayonga rahbarlik qiladi. Tarbiyachilarning ko’pchiligi bu ishda yetarlicha tajribaga ega emaslar va amaliy yordamga muxtojlar. Shu sababli tarbiyachi olib boradigan , tarbiyaviy ishlar mazmuni guruh jamoasini tashkil etish, jipslashtirish har bir bolani alohida o’rganish, tarbiyachi ishini tashkil etish , rejalashtirish ota-onalar bilan ishlash kabi bir qator masalalarni atroflicha tushuntirib beriladi. Ta’lim jarayoniga o’quv amaliyotining kirib kelishi , kelgusidagi har bir talaba egallagan kasbining mohir ustasi bo’lishiga zamin yaratadi. Bunda:

1. O’quv amaliyoti o’quvchilarning kasbiy professional bilimlarni kengaytirish, bolalar bilan ishlash ko’nikma va malakalarga ega qilish, maqsadida o’tkaziladi.

2. O’quv amaliyotlarini tashkil etilishi va o’tkazilishi oily ma’lumotga ega metodist o’qituvchi tomonidan olib boriladi.

3. O’quv amaliyoti aniq maqsadga qaratilgan bo’lib , reja asosida tuziladi.4. O’quv amaliyoti davomida dars jarayonida olingan bilim, ko’nikma va malakalar

mustahkamlanadi, amaliy ishlar bilan shug’ullanadilar.O’quvchilarning ko’nikmalariga qo’yiladigan asosiy talablar:

- bo’lajak mutaxasislar O’zbekiston Respublikasi “Ta’lim to’g’risida”gi qonunini bilishi;- yoshlarni har jihatdan yetuk, barkamol qilib tarbiyalash, ijtimoiy hayotga tayyorlash;- o’quvchilarning qobiliyati bilim darajasini hisobga olish , bo’sh vaqtini to’g’ri tashkil

qilish kabilarni bilishi; - bo’lajak mutaxassisda kasbiy- professional munosabatni shakllantirish.

I Kirish. Maxsus maktab- internati tarbiyachisining vazifalari, ish mazmuni. ( 16 s)

1.1 Amaliyotning maqsad va vazifalari haqida ma’lumot.1.2 Maxsus maktab- internatlari tarbiyachisining vazifalari va kasbiy qobiliyatlari.1.3 Maxsus maktab internatlarida tarbiyachi ishini tashkil etish xususiyatlari.1.4 Maxsus maktab -internatlarining ta’lim tarbiyaviy xususiyatlarini o’rganish. 1.5 Tarbiyachining haftalik ish rejasini tuzish.1.6 Ochiq havoda o’tkaziladigan mashg’ulotlar, ochiq havoda o’tkaziladigan mashg’ulot ishlanmasini tuzish.1.7 Maxsus maktab internatiga sayohat uyushtirish.1.8 Harakatli o’yin mashg’uloti ishlanmasini tuzish.

II.Maxsus maktab internatlarida o’quv tarbiyaviy ishlarni tashkil etish ( 14 s)

2.1 Rivojlanishda nuqson bo’lgan bolalar uchun maxsus muasasalar tizimi.2.2 Yordamga muhtoj bolalar bilan ishlash yo`llari. 2.3 Mashg`ulotlar o`tkazish tartibi 2.4 Ekskursiyalarni tashkil etish va o’tkazish tartibi. Sayohat ishlanmasi tuzish.2.5 Maxsus maktab- internatiga sayohat uyushtirish.

175

2.6 Maxsus maktab -internatlarida o`quv jarayonidan keyingi soatlarni tashkil etish2.7 Sinfdan tashqari o’qishning olib borilishi. Sinfdan tashqari o’qish ishlanmasini tuzish.2.8 Tarbiyada innovatsion texnologiyalardan foydalanish.

III. Rivojlanishda nuqsoni bo’lgan bolalar. Maktab internatlarining vazifalari. (14 s)

3.1 Rivojlanishda nuqson bo’lgan bolalar tasnifi.3.2 Aqli zaif bolalar va ularning turlari va ular bilan ishlash yo`llari.3.3 Ko`rishida nuqsoni bor bolalar ta`limidagi korreksion mashg`ulotlar.3.4 Eshitishida nuqsoni bo`lgan bolalar va ular bilan ishlash yo`llari.3.5Tayanch harakat apparatida nuqsoni bor bolalar tavsifi va turlari. 3.6 Rivojlanishda nuqsoni bo’lgan bolalar maxsus maktab internatiga (sayohat).3.7 Maxsus maktab - internatida o’quvchilarni tarbiyalash mazmuni o’quvchining kun tartibini tuzish.

IV.Mehribonlik uylari ta’lim tarbiya ishlarni tashkil etish xususiyatlari ( 16s)

1.1.Mehribonlik uylari to’g’risidagi Nizomni o’rganish.1.2.Mehribonlik uyiga bolalarni qabul qilish tartibi.1.3.Mehribonlik uylarida bayram ertaklarni tashkil etish.1.4.Mehribonlik uylariga sayohat.1.5.Sayr mashg’uloti ishlanmasi tuzish.1.6.Kutubxona ishi bilan tanishtirish.1.7.Axloq mavzusiga oid ishlanma tuzish.1.8.Ekologik tarbiyaga oid mashg’ulot ishlanmasi tuzish1.9.Yakunlovchi baholash ishlari

№ Bo’limlar va mavzular nomi

Ham

mas

i

Soatlar taqsimoti (auditorriya yuklamas)

Jam

i

naza

riy

amal

iy1 Kirish. Amaliyotlarning maqsad vazifalri haqida

ma’lumot. 2 2 2

2 Maxsus maktab- internatlarida o’quv–tarbiyaviy ishlarni tashkil etish. 14 14

3 Maxsus maktab - internatlar tarbiyachisining vazifalari, ish mazmu-ni. 14 14

4 Rivojlanishida nuqsoni bo’lgan bolalar. Maktab-internatlarining vazifalari.

14 14

5 Mehribonlik uylarida ta’lim-tarbiya ishlarini tashkil etish xususiyatlari 16 16

Jami 60 60 2 58

Namunaviy mavzular rejasi.

176

O’qitishning texnik vositalariRadio,televizor,kodoskop,magnitafon, kompyuter, multimediya.


1. O’zbekiston Respublikasi Konstutsiysi. 2. O’zbekiston Respublikasi “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni3. O’zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”.4. Karimov,I “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch”. Toshkent 20085. K.Xoshimov. Kuni uzaytiriligan maktab va internatlar ishining pedagogic asoslari.6. Boshlang’ich sinflarda darsliklardan namunalar.7. O’zbekiston Respublikasi “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati Dasturi va Nizomi.8. O’quvchi ma’naviyatini shakillantirish.9. Abdulla Avloniy “Turkiy guliston yohud axloq”.10. Umumiy o’rta ta’lim DTS11. Axloq odobga oid hadis namunalari.-T: 199712. KUGda ta’lim tarbiya nazariyasi va metodikasi fani bo’yicha izohli lug’at.13. RasulovaY,O.Nurmatova “Pedagogika.-T: Voris, 200914. Mavlonova, Xoliqberdiyev K, O.To’rayeva.Pedagogika-T O’qituvchi, 200615. Munavvarov A Pedagogika-T: O’qituvchi, 199616. N.Nasriddinova,Sh.Muhamedova Kuni uzaytirilgan guruhlarda ta’lim tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi.-T:200917. O.Xasanboyeva Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish metodikasi-T: 200318. Saydahmedov N,Abdurahimov S “Pedagogik mahorat va pedagogic texnologiya” Toshkent 201019. Ishmuhammedov R “Innovatsion texnalogiyalar yordamida ta’lim samaradorligini oshirish yo’llari” 2009

Foydalanishga tavsiya etilgan internet tarmoqlari.

1.www.tdpu.uz2.www.pedagog.uz3.www.Ziyonet.uz4.www.Ziyonet.ru5.www.tdu.uz6.tdpu-INTRANET.Ped7.www.nutq.intal.Uz8.http:∕∕www.connect.uz9. http:∕∕www.uzsci.net

II. Pеdаgоgik аmаliyot

1. Pеdаgоgik аmаliyot o`tuvchi tаlаbаlаrni kаsbiy prоfеssiоnаl bilim, ko`nikmа vа mаlаkаlаrini mustаhkаmlаsh, ulаrni qo`llаsh, uslublаri bilаn tаnishish prоfеssiоnаl mаhоrаt vа mаlаkаlаrni shаkllаntirish hamda o`stirish vаzifаlаrini аmаlgа оshirаdi. - Pеdаgоgik аmаliyot o`tish muddаtlаri mutахаssisliklаr bo`yichа o`quv rеjаlаridа ko`rsаtilgаn. - Pеdаgоgik аmаliyot quyidаgichа turlаrgа bo`linаdi:

a) Tarbiyaviy va ommaviy tadbirlar b) Tajriba to’garak mashg`ulotlari va tarbiyaviy tadbirlar. v) Diplomoldi amaliyoti.

177

Tarbiyaviy va ommaviy tadbirlar amaliyoti

Amaliyotning bu turi mutaxassislarni tayyorlashning ikkinchi bosqichi hisoblanadi. Hamma mutaxassisliklar bo`yicha tarbiyaviy va ommaviy tadbirlar amaliyoti o`quv tarbiya ishlarini tashkil qilish va o`tkazish usullari, imkoniyatlari va vositalarini namoyish qilish uchun o`tkaziladi. Tarbiyaviy va ommaviy tadbirlar amaliyoti davrida guruh (30 kishilik) kichik guruhlarga bo`linmaydi. Bir o`quv semestri davomida har bir amaliyotchi-o`quvchi KUG da yoki o`zi biriktirilgan sinfda 2 ta tarbiyaviy tadbir va 2 ta ommaviy tadbir o`tkazadilar. Hamma mutaxassisliklar bo`yicha sinov mashgùlotlariga rahbarlik kollej o`qituvchi-metodisti tomonidan olib boriladi.

Tajriba to’garak mashgùlotlari va tarbiyaviy tadbirlar

Tajriba to’garak mashgùlotlari va tarbiyaviy tadbirlariga rahbarlikni pedagogika kolleji o`qituvchi-uslubchisi olib boradi. Mаktаblаrdа о`quvchilаrning tajriba to’garak mashgùlotlari va tarbiyaviy tadbirlariga аsоsаn fаn mеtоdikаsi dаsturining dаrs vа mashgùlotlarga tеgishli qismlarini o`tib bo`linganidan so`ng, fan uslubining nаzаriy qismini о`qigаn uslubchi-о`qituvchilаr rаhbаrligidа o`tkaziladi. Bunda о`quv rеjаsidаgi pеdаgоgik аmаliyotgа аjrаtilgаn sоаtlаr hisоbidаn hаr bir аmаliyotchi-tаlаbаga umumiy o’rta ta’lim maktabi sinflаrida (1-7 sinflarda) o`z ixtisosligi bo`lgan mehnat, rasm fanlaridan 1 soatdan tajriba darslari, 1tadan to’garak mashg’ulotlari va 2 tadan tarbiyaviy tadbirlar o’tkazadilar. Аmаliyotchilаrning tаjribа dаrslаri yoki mаshgùlоtlаridа хususiy metodika о`qituvchilаri bilаn birgа guruh аmаliyot rаhbаri ishtirоk etаdi vа tаhlildа qаtnаshаdi. Mehnat, rasm fanlaridan tаjribа dаrslаri vа to’garak mаshgùlоtlаri хususiy fаn mеtоdikаsi о`qituvchilаri rаhbаrligidа о`tkаzilаdi. Bundаn tаshqаri bu mutахаssislik bo`limi аmаliyotchilаri umumiy o’rta ta’lim maktabi (1-7 sinflarda) sinflаrning biridа о`qituvchigа yordаmchi vаzifаsini о`tаydilаr.

Diplоmоldi аmаliyoti. 288 soat

Diplоmоldi аmаliyoti mutахаssisliklаr bo`yichа kаdrlаrni tаyyorlаshdаgi аmаliyot turlаrining yakunlоvchisi hisоblаnаdi.

Kоllеj о`quvchilаrini mutахаssislikkа tаyyorlаsh diplоmоldi аmаliyoti bilаn yakunlаnаdi. Diplоmоldi аmаliyotigа о`zidаn оldingi bаrchа turdаgi о`quv pеdаgоgik аmаliyotni muvаffаqiyatli yakunlаgаn, ijоbiy bаhоlаr оlgаn vа sinоvdаn о`tgаn tаlаbаlаr qo`yilаdi. Diplоmоldi аmаliyoti о`quvchi-tаlаbаlаrning mutаxаssislik bo`yichа bilimini mustahkamlash, mustаqil ishlаsh imkоniyatlаrini sinаb ko`rish vа diplоm ishigа (kurs ishigа) kеrаkli mаnbаlаrni yigìsh vаzifаsini bаjаrаdi. Diplоmоldi аmаliyoti bеlgilаngаn mаktаblаrdа vа mаktаbdаn tаshqаri muаssаsаlаridа о`tkаzilаdi. Аyrim hоllаrdа tаlаbа-о`quvchilаrning kеlаjаkdаgi ish jоyidа о`tkаzish uchun ruхsаt bеrilishi mumkin. Diplоmоldi аmаliyoti dаsturini bаjаrmаgаn tаlаbа kurs ishi himоyasigа vа dаvlаt attastasiyasiga qo`yilmаydi. Bu tаlаbаgа о`qishini dаvоm ettirishgа ruxsаt bеrilmаydi. Unga nаzаriy bilim оlgаnligi hаqidа mа`lumоtnomа bеrilаdi vа ishgа kirib 10 оy ishlаgаndаn so`ng, ish jоyidаn оlib kеlingаn ijоbiy tаvsifnоmа аsоsidа kеlgusi о`quv yili аmаliyotgа qo`yilаdi. Bu аmаliyot dаvrida аmаliyotchilаr mаktаb vа mаktаbgаchа tаrbiya muаssаsаlаrigа tаqsimlаnib, ulаr umumiy o’rta ta’lim maktablarida mehnat va tasviriy faoliyat rahbari, tаrbiyachi, sinf rаhbаri vаzifаsini bаjаrаdilаr. “Bоshlаngìch tа`lim” mutахаssisligi bo’yicha аmаliyot umumiy o’rta ta’lim maktabi (1-7 sinflarda) sinflаridа о`tkаzilib, umumiy o’rta ta’lim maktabi o’qituvchilarining haftalik yuklama (18 sоаt) dаrslаri о`tilаdi, bunda amaliyotchi haftasiga 7 soat rasm fanidan dars va 2 ta to’garak mashg’uloti, 7 soat mehnat fanidan dars va 2 ta to’garak mashg’uloti, maktablarda tashkil qilingan

179

KUG larda tarbiyachi sifatida ishlaydilar vа sinf rаhbаrligi vаzifаsini bаjаrib 1 ta tarbiyaviy tadbir o’tkazadilar. Diplomoldi amaliyotini tashkil etish va o`tkazish uchun kollej o`qituvchilaridan rahbar tayinlanadi. Diplomoldi yakunida amaliyotchi-talaba o’quv yurtiga amaliyot hojjatlarini to’liq topshiradi va baholanadi.

Ta`limiy va pedagogik amaliyotlar ishini hisobga olish va hisobot ishlari quyidagi hujjatlar asosida amalga oshiriladi: - tа`limiy vа pеdаgоgik аmаliyotning yillik vа yarim yillik rеjаsi;- tаjribа dаrslаri vа mаshgùlоtlаr jаdvаli;- tаjribа dаrslаri vа mаshgùlоtlаr tаhlili;- hаr bir guruh uchun аlоhidа yuritilgаn о`quv-pеdаgоgik аmаliyot jurnallari.

Pedagogik amaliyot ishlariga rahbarlik1. Kоllеj rahbari:

- pedagogik amaliyotning tashkil etilishi va o`tkazilishigа umumiy rahbarlik qiladi vа nаzоrаt ishlаrini tа`minlаydi;

- pеdаgоgik аmаliyot rеjаlаrini tаsdiqlаydi;- о`quv pеdаgоgik аmаliyoti bo`yichа rаhbаr о`rinbоsаri (аmаliyot mudiri)ning rеjаlаrini,

hisоbotlаrini о`rgаnib chiqаdi vа tаsdiqlаydi.

2. О`quv–pеdаgоgik аmаliyot bo`yichа rаhbаr о`rinbоsаri (аmаliyot mudiri):

- pеdаgоgik аmаliyot rеjаsi vа jаdvаli tuzаdi vа аmаliyotchi о`qituvchilаrgа mа`lum qilаdi.- Xаlq tа`limi bo`limlаri bilаn hаmkоrlikdа pеdаgоgik аmаliyotni о`tkаzish uchun tаyanch

mаktаblаr vа mаktаbdаn tаshqаri muаssаsаlаr tаnlаydi;- о`quv pеdаgоgik аmаliyot bоshlаngunchа аmаliyotchilаrni xаvsizlik tехnikаsi qоidаlаri

bilаn tаnishtiradi;- uslubchi-о`qituvchilаr bilаn birgаlikdа hаr bir аmаliyotchini mаktаb sinflаrigа ish jоylаrigа

biriktirаdi, ulаrgа mеtоdik yordаm uyushtirаdi, ulаrning mеhnаt vа mаishiy shаrоitlаrni yaхshilаshgа g`аmxo`rlik ko`rsаtаdi;

- о`quv-pеdаgоgik аmаliyotni tаshkil etish vа о`tkаzishdа ishtirоk etаyotgаn bаrchа shахslаr fаоliyatigа mеtоdik rаhbаrlik qiladi vа nаzоrаt o`rnatadi;

- о`quv pеdаgоgik аmаliyot ishlаri bo`yichа yuritilаyotgаn bаrchа hujjаtlаrning yuritilishini nazorat qiladi;

- о`quv pеdаgоgik аmаliyot yakunidа ta’lim muassasasi о`qituvchi-tarbiyachilаri bilаn birgа yakuniy аnjumаn о`tkаzаdi;

- hаr bir аmаliyotchini аmаliyot yakunidа bаhоlаydi vа o`quv yurti pеdаgоgik kеngаshi tаsdigìgа tаvsiya etаdi.

- о`quv-pеdаgоgik аmаliyot ishlаrini umumlаshtirib yillik hisоbоt tuzаdi.

3. Guruhning pedagogik amaliyot rahbari:

- аmаliyotchilarga yo`riqnоmа bеrаdi;- аmаliyotchilаrni sinflаrgа, ish jоylаrigа biriktirаdi vа ulаrning pеdаgоgik fаоliyatigа

mеtоdik rаhbаrlik qiladi vа nаzоrаt qilаdi;- аmаliyotchining о`quvchilаr bilаn tаshkil qilgаn ishlаrini kuzаtаdi, tаhlil qilаdi, hаmmа

о`quvchilаr, tаrbiyachilаr vа bоshqа хоdimlаr fikrini hisobga olgan hоldа bаhоlаydi;- аmаliyotchilаrgа mаktаbning pеdаgоgik xоdimlаri vа uslubchi-о`qituvchilаri bilаn

birgаlikdа tаvsifоnоmа tuzаdi vа аmаliyotchilаrni ishni yuritish qоbiliyatlаri, hujjаtlаshtirish ishlаrigа qаrаb bаhоlаydilаr.

180

4. Mаktаb vа mаktаbdаn tаshqаri tаrbiya muаssаsаlаrining rаhbаrlаri:

- аmаliyot uchun zаrur bo`lgаn bаrchа shаrt-shаrоitlаrni yarаtаdi vа ungа rаhbаrlik qilаdi;- аmаliyotchilаrni mаktаb, mаktаbdаn tаshqаri tаrbiya muаssаsаlаri, uning о`quv-tаrbiya

rеjаlаri, ish hujjаtlаri ichki tаrtib qоidаlаri, pеdаgоglаr jаmоаsi bilаn tаnishtirаdi;- аmаliyotchilаr bilаn ishlаgаn о`qituvchilаr-tаrbiyachilаr, хоdimlаr ishini nаzоrаt qilib

bоrаdi;- аmаliyotchilаrning аyrim dаrslаri vа mаshgùlоtlаrini kuzаtаdi, tаhlili vа bаhоlаnishidа

qаtnаshаdi.

5. Mаktаb о`qituvchilаri:

- аmаliyotchilаrni о`quv-tаrbiya ishlаrining rеjаlаshtirilishi bilаn tаnishtirаdi;- аmаliyotchilаr bilаn nаmunа dаrslаri vа mаshgùlоtlаr о`tkаzib bеrаdi;- аmаliyotchilаrgа ulаr о`tkаzаdigаn tаjribа dаrslаri vа mаshgùlоtlаr mаvzusini mа`lum

qilаdilаr, yo`riqnоmа bеrаdilаr, rеjа vа dаrs yozuvlаrini (kоnspеkt) tеkshirаdilаr, tаsdiqlаydilаr vа ulаrning о`tkаzilishigа ruxsаt bеrаdilаr;

- аmаliyotchilаrning tаjribа dаrslаri vа mаshgùlоtlаrini kuzаtаdilаr, muhоkаmаsidа qаtnаshаdilаr vа bаhоlаydilаr;

- аmаliyotchilаrni sinf ish hujjаtlаri, sinf jurnаli, о`qituvchi vа о`quvchilаr - kundаligining yuritilishi, о`quvchilаrning shахsiy hujjаtlаri bilаn tаnishtirаdilаr, о`quvchilаr bilаn аlоhidа ishlаshgа, to`gаrаk ishlаrigа, tа`limiy ko`rgаzmа qurоllаr tаyyorlаshgа jаlb qilаdilаr;

- аmаliyotchigа tаvsifnоmа tuzаdilаr vа yakunigа bаgìshlаngаn аnjumаndа qаtnаshаdilаr.

6. Sinf rаhbаri:

- аmаliyotchilаrni sinf о`quvchilаri, ulаrning shахsiy hujjаtlаri, sinfdа оlib bоrilаdigаn tаrbiya ishlаri rеjаsi bilаn tаnishtirаdi;

- аmаliyotchilаrgа tаrbiya mаshgùlоtlаri vа tаdbirlаr mаvzulаrini bеlgilаshdа vа rеjаlаshtirishdа yordаm bеrаdi, yo`riqnоmаlаr uyushtirаdi;

- аmаliyotchilаrni sinf о`quvchilаri, ulаrning оtа-оnаlаri bilаn оlib bоrilаdigаn tаrbiyaviy ishlаrgа jаlb qiladi;

- аmаliyotchilаr tоmоnidаn о`tkаzilаdigаn tаrbiya mаshgùlоtlаri vа tаdbirlаrdа ishtirоk etаdi, ulаrning muhоkаmаsidа vа bаhоlаnishidа qаtnаshаdi;

- аmаliyot yakunigа bаgìshlаngаn kеngаshdа qаtnаshаdi.

7. Kuni uzаytirilgаn guruh tаrbiyachilаri:

- аmаliyotchilаrni guruh о`quvchilаri, о`quv-tаrbiya ishlаri bilаn tаnishtirаdilаr;- аmаliyotchilаrni kun tаrtibigа оid ishlаrni о`tkаzish uslubi bilаn tаnishtirаdilаr vа bu

ishlаrgа jаlb qilаdilаr;- аmаliyotchi-о`quvchilаrgа о`quvchilаrning shахsiy хususiyatlаrini о`rgаnishdа yordаm

bеrаdilаr;- аmаliyotchilаrgа mаktаb о`quvchilаrigа MDT pаytidа о`quvchilаrning оg`zаki vа yozmа

vаzifаlаrni bаjаrtirish yo`llаrini о`rgаtаdilаr;- аmаliyotchilаrgа ulаr о`tkаzаdigаn sinfdаn tаshqаri mаshgùlоtlаr mаvzusini mа`lum

qilаdilаr, yo`riqnоmа bеrаdilаr, rеjа vа mаshgùlоt yozuvlаrini tеkshirаdilаr, tаsdiqlаydilаr vа ulаrni о`tkаzishgа ruxsаt bеrаdi;

- аmаliyotchilаrning tаjribа mаshgùlоtlаrini kuzаtаdilаr, muhоkаmаdа qаtnаshаdilаr vа bаhоlаydilаr;

181

- аmаliyotchilаrgа tаvsifnоmа tuzаdilаr vа аmаliyot kunigа bаgìshlаngаn аnjumаndа qаtnаshаdilаr.

8. Yoshlаr yеtаkchilаri:

- аmаliyotchilаrni bоlаlаr vа о`smirlаr tаshkilоti ishlаri bilаn tаnishtirаdi;- аmаliyotchilаrgа bоlаlаr vа о`smirlаr bilan оlib bоrаdigаn tаrbiyaviy ishlаrni о`tkаzishdа

yordаmlаshаdilаr;- аmаliyotchilаrgа tаvsifnоmа tuzishdа yordаmlаshаdilаr vа аmаliyot yakunigа

bаgìshlаngаn аnjumanda qаtnаshаdilаr.

9. Kоllеj о`quvchi–аmаliyotchisi:

- mаktаb, tаrbiya muаssаsаlаrining ichki tаrtib qоidаlаri vа rаhbаriyatning bаrchа ko`rsаtmаlаrini bаjаrishi, хаvfsizlik tехnikаsi vа mеhnаt muhоfаzаsi qоidаlаrigа riоya qilishi, intizоmlilikdа vа mеhnаtsеvаrlikdа, хushmuоmilаlikdа bоshqаlаrgа nаmunа bo`lmоgì kеrаk;

- pеdаgоgik аmаliyot dаsturigа оid bаrchа ishlаrni bаjаrish, о`quvchilаr bilаn оlib bоrilаdigаn о`quv-tаrbiya ishlаrini о`tkаzishgа jiddiy tаyyorgаrlik ko`rish, dаrs mаshgùlоtlаri rеjаlаrini vа yozuvlаrini kеngаytirilgаn hоldа tuzishlаri, ulаrni о`qituvchi tаrbiyachigа, uslubchi-о`qituvchilаrigа ko`rsаtib, mа`qullаtib dаrs vа mаshgùlоtlаr о`tishgа ruхsаt оlishi;

- pеdаgоgik аmаliyot jаdvаligа tеgishli hаmmа dаrs vа mаshgùlоtlаrdа ishtirоk etish, ulаrning muhоkаmаsidа fаоl qаtnаshish, qаbul qilingаn qоidаlаrgа ko`rа ish hujjаtlаrini yuritishi kеrаk.

182

asosiy qism

Documents