aron kachethan alo – 11doj.gov.in/sites/default/files/aron kachethan alo – 11.pdfsoarlo, sc, st...
TRANSCRIPT
BHARAT SORKAR
KEDENGPON
KAPATIRPI AKAM
AMO
LONGRI SONMUNG ATIRI
DETPI TOK LANG MISSION
AUTHORITY
MUNIT AJAKONG KANGTHUR
AMINISTRY
BHARAT SORKAR
ARON ATANG ADEPARTMENT
ARON LAPEN BISAR
AMINISTRY
BHARAT SORKAR
Aron Kachethan Alo – 11
2
Aron kachethan alo – 11
BHARAT SORKAR KEDENGPON KAPATIRPI AKAM AMO
LONGRI SONMUNG ATIRI
DETPI TOK LANG MISSION AUTHORITY
MUNIT AJAKONG KANGTHUR AMINISTRY
BHARAT SORKAR
ARON ATANG ADEPARTMENT
ARON LAPEN BISAR AMINISTRY
BHARAT SORKAR
4
NING KETHE ATUR KIMI : This book is based on legal awareness for the
neoliterates on free legal aids in Karbi language. This book is prepared by
National Literacy Mission Authority and Department of Justice, Govt. of India,
New Delhi. This book is translated and published by State Resource Centre
Assam, 1-CD, Mandovi Apartments, GNB Road, Ambari, Guwahati-781001
(Assam)
March 2016 (500)
Atiri achap: Mek Prang Lo
Lam kelar : Hang miji Hanse, Ra Ingti, Dhon sing Ingjai, Sangai Teronpi
Keklangcheng:
Peklang abang:
Longri sonmung atiri, Assam
1-CD, Mandovi apartments, GNB road
Ambary, Guahati- 781001
Kangchap: Hang miji Hanse
Kasapa:
NELITUM ALAMTHE
Longri sonmung atiri,Assam ahin pen aron atang kachethan alo Karbi alam pen larsi
peklang lo. Gauhati along kangni amei alongsi lahai akitap lam larlo. Lahai lam kelarthu achap
anke State la service authority ahin pen kechok pura nangchedondunlo. Lam kelar amei
along nangkachetongdun, nangkeklemdun bangphutin aphan ning aklong pen chorolo.
Kaporhe atum aning dokhurpo pusi ning thelo.
Samiran Brahma
Director
Longri sonmung atiri, Assam.
KACHORO
Sakshar Bharat angdang 2009 aningkan chiti achiklo pensi pangcheng ponlo. Labangso
angdang along detpi angbong lo kethek kadure so arlo keongnei 410 ajilat along dangpon lo.
Labangso kapangdang along kapaphihup kheiso jasemet penke SC,ST lapen armu kijum muchot
akhei aphansi pangthek pon lo. Laso kapangdang along kapethekchengji kabor-i alokot bidi
sore kapangtang lapen kaseke anparta bang ateng kapetheji aphan amo dengpon lo.
Lo kacharli atum aphan amethang jopadap kachetong bom ason amu ng pen pachikupsi
porhe mesenji aphan bor-ilo. Laso amo aphan ‘Inter personal media campaign amo
pangchengponlo.
Det kachari aron atang aphuthak kethan pachiniji aphan aron atang kachethan
angkung dangpon lo. Bharat sorkar, aron lapen bisar aministry, Detpi Munit ajakong kangthur
aministry chelangpetsi Guahati along isi orkshop pedolo. Labangso aamei alongsi Assam
(ahom alam pen), Tripura (Bengali alam pen) lapen Sikkim (nepali alam pen) aron atang kethek
peme peme arleng amung, ketokthek atum aron atang kirim akehoi atum pen chelangpetsi ason
amung pathik lo.
Aron atang kachethan amo along bisar adepartment, aron atang aministry, Bharat
sorkar lapen access to justice (north east and Jammu Kashmir A2J NE &JK) project directorsi
Technical assistance nangkipidun lapen Bharat sorkar bisar adepartment ahin pen kachedondun.
Rastriya saksharata mission asor labangso atheso nangkacherap chetodun asong, adepartment
aphan ning ingsamjin pen chorolo. Lahai alo an rat angbong aron atang aphuthak kapachini
lapen kapacheroktok ajakong pipo pusi ningb thelo.
Rastriya saksharata mission aauthority
Munit ajakong kangthur aministry
New Delhi
6
7
BHARAT SORKAR KEDENGPON
KAPATIRPI AKAM AMO
BETI BACHAO BETI PORHAO(SO ARLO RAI
NON SO ARLO PAPORHE NON)
Kedamtang penang an aningkan angbong
Bharat angkang pinso pen arloso aphai
kachingbarbe do tanglo. Det along bang suri
pinso lote soarloke bang 943 ansi dochot lo.
Laso athesi kedamtang 2014 Paipai niphai 15
arni Prime minister 'beti bachao beti porhao'
akam pangdangpon pangchenglo. Soarlo lapen
klimsomar kachari aministrysi labangso amo
langpon po. Labangso akam amo along se
kelang lapen hembang kachari (Health & Family
welfare) lapen school kapacharli adepartment
lapen lo kapethek adepartment atumta
cherapdun po.
8
KEMANGDAMVEK AMO
n Detpi angkang jilat 100 alongke soarlo pirthe
kahache aphai jumhek.
n Ningkan pho arta plengple ako arong
kachevoi aphai phan 5 pen phan 4 an
kapisun.
n Arloso aosomar aphan kiplum aan kipi kapijir.
n Lo kacharli angdengtin alongta soarlo aphai
kapebat.
n 2017 angbong ahumtin aschool ahem along
arloso aosomar aphan barpi barso kedo
ahem kikimpi.
n Kelangrem pen arloso aosomar aphan
kapejok.
KOPUSONSI AKAM KAPANGCHENGPO
n Munit atum aning angthin, hamphang ajutang
langno heihui kapachelarji aphan sai amo
kedengpon.
9
n Kapachethang ason amung pen cherapsi
soarlo kijum jum ajilat along an keklem
pesopon muchot po.
n Panchayat, ason son asong, sorkar keseng
acorporation, NGO atum pen cherap chetosi
arloso aosomar aphan kemesen atomon
pedothek nangpo.
n RTE, Sarba Siksha Abhiyan lapen Student
Scholarship heihui amoton choklim pen
pichun nangpo.
PRADHAN MANTRI DHAN JAN YOJNA
(PMDJY)
Prime minister akehai Narendra Modi kedamtang
2014 Paipai 15 arni Pradhan mantri dhan jan
yojna (PMDJY) amo kedengpon alam pangdak
lo. Labangso amo halabangso aningkanke isi
khei amo (Mission) pusi hokpon lo. Pradhan
mantri dhan jan yojna aphuthak aber tokphlir lo
10
PMDJY PEN KELONG ME AVARSAI MATE
ALE
1. Zero balance account ingpu long,
2. Debit card ale longji,
3. Lakh isi an menmen apran kedam (Accident)
aphan insurance ale longji.
4. 30,000 an atangka adharan isi kai kerai (life
insurance) ale longji.
5. Account kangpuji aphan tangka nangne.
6. Account ingpudet chiklo jonthrok jongsi
pibom enpom pachimitmepin pulote overdraft
ale longji.
KOMAT MATSI PMJDY ACCOUNT
PASSBOOK INGPU LONGJI
n Arta ningkan krenerkep kekaptang
bangphutinta labangso apass book ingpu
long.
11
n Lo kethekthe abang sita labangso apass
book ingpu long.
n Banghini mate akeong abangphu chelang
ra ingpu rappet sita chok. (Joint account).
n Aphrang pen bank along account kedotang
atum.
PMJDY ACCOUNT KANGPUJI APHAN
KENANGJI ALO HEIHUI
n Adhar card dolote akaprek alo nangne. Kedo
adimle cheterekphit pulote methang
chetokdunlok (self certification) anta chok.
n Adhar card ave pulote voter identity card,
driving license, PAN card, Passport, lapen
MGNREGA job card le do sita chok. Lahai
alo along kedo adimta ketok do pulote
address proof asonta pinchong me.
n Athak kipitang alo angbong epakta ave, bonta
Bank asor alangliphan pangthek pangjang
12
(special category) arlo nangthappon pulote,
aber kipi alo pidun pen account ingpu long –
a) Central/ state govt. adepartment , det
aron ateng pen keseng asong, public
sector unit, scheduled arlo kedo abank
lapen tangka maha kasolai asong atum
kipi kapachini angthek alo sita chok.
b) Inut gazetted officer pen kipi mohor arjan
kedo pachini alo sita chok.
PMJDY ACCOUNT KONATLO KANGPU MEJI
n Asitin abank aro (branch) along, aro pen arpu
kipi aroso along laso aaccount ingpu me.
n PMJDY account elong aro pen along kaprek
adim along kedo aro an along choningri pen
terek pondet me.
n Aruitin abhomkuru arni adap baji 8 pen arni
kangsam baji nerkep an bank ahin pen camp
13
ingpu nangji. Akaprek arni sita aning hang
pulote lason acamp ingpu long.
SWACHH BHARAT ABHIYAN
Bharat arlo bang kuti pharo isi sose amunit do.
Bangphutinta arnivang alin alin kenangne ason
mate bun bohora kevar dodo. Anparta
thimthamle barpi barso kachititap alamta dolang.
Ingthir et do thekthe pulote ason son akeso
ebordet. Labangso athesi 2014 aningkan Phre
niphai 2 arni pen swachh Bharat abhiyan prime
minister arideng pen pangcheng ponlo.
KEMANGDAM
n Thimtham barpi barso kachitithap kapangton.
n Flush kedo barpi barso kachiti ahem kikim.
n Iri pen kasaur ason keot lapen kecham amo
kapijut.
n Bun bohora pangrum pen kapedar pangjang
amo kedeng.
14
n Bangphutin aphan labangso amoton along
an kevanji aphan kapachini, kapachethang.
SORKAR AHIN PEN KEDENGPON AMOTON
n Detpi arlo kedo 4041 arongsopi atovar lapen
hormu barim heihui kapangthir-etji arpu
kedeng.
n Rong lapen rongsopi along kedo keboidet
atum ahem along barpi barso kedo ahem
kikim amo along phan phlikep ( 40%) an
ador kapisunji mate sorkar ahin pen kipidunji
amo kedeng.
n Kachehotang alang kevar adong, chokepit
lapen bun bohora kevar pangjangvetji amoton
kithik.
ANPAR KOPI PI KLEM MELANG
n Barpi barso kedo ahem along flush kibi.
n Rong angbong adontinke chelonchit alongle
avedet ajok panchayat/council ahin pen rat
15
aphan barpi barso ahem lapen chinglu
chingthi ahem rong arlo pethedung pen kikim.
Ladak jasemet penke soarlo atum pe ri
kachechok lapen chinglu chingthi mesen pen
klem longpo.
DETPI KETHEK ANONGNAM AMOTON
(National merit scholarship scheme)
Detpi angbong kapaphihup akhei aphan lo
kacharli bang bang ateng kapiun dunji aphan
2004 Jangmipo achiklo pen labangso amoton
dengpon si pangcheng ponlo.
KEMANGDAM
n Nerkep angdeng an keledun aklimsomar
atum kidukvok ajok school o nangkok titi do.
Lo kacharli aning reset atum lason kacharli
keo jokphlotji aphan lason aning kereset
aklimsomar aphansi laso akerap kipi amo
kedeng.
16
n Higher secondary mate kre hini angdeng an
kacharliji aphan aning kirung.
LASO KERAP KOSON KIPIJI
n Asitin alongri lapen union territory apharman
lason ascholarship bahakvet vet kibipi do.
n Api apo atum ningkan pangthim kelong
atangka 1,50,000 aber pulote labangso
akerap longji.
n Longri asorkar atum aron ateng pen keraipi
kedo atengsi labangso ascholarship longji.
n Longri asorkar atum labangso akerap kipiji
aphan satlang bi tahai.
n Labangso ascholarship atangkake aklimso
amethang account alongsi chethapdamji.
n Longri lapen union territory ahin pen
kapinkhat ateng kedamtang 2013 Therepo
niphai 31 arni an bang 1,59,127 aklimsomar
aphan labangso ascholarship pi longlo.
17
SAKSHAR BHARAT AMOTON
Pirthe lo kacharli arani katalon pen pachetonsi
2009 aningkan Chiti niphai nerkep arni pen
Sakshar Bharat amoton pangcheng ponlo.
Detpi arlo kedo, arta ningkan 15 kekaptang
pinso arlo atum angbong pen phan 80 (80%)
atum aphan an lo pethek etji pu kemangpon
do.
Puthot lo kethek amoton along pinso arlo
angbong kedobom adak jonghele un-e pusita
phan 10(10%) an nangkapisunji aphan
klempon po.
Labangso amoton ajakong pen rong arlo kedo
soarlo, SC, ST lapen kapaphihup riso ejang
aphansi kapangthekdam pesodak lo. Lapen
anparta lo kethek aphai kijum ahavar lapen
kheisomar atum kedo adimsi jasemet penke
pangthek ponlo.
18
KEMANGDAM
Sakshar Bharat amoton kapepleng unji
aphan aber kipi ason an pangthek ponlo –
n Arta ningkan 15 kekaptang pinso arlo aphan
an lo kapethek.
n Lo kethekmi atum aphan kacharli chengdet
aphi anta kacharli kapangtontedetji aning
kirung lapen avarsai kipi. School along kethan
ateng kapethek.
n Akai arjon kacharliverji avarsai pi pen isi
kacharli aning kehang ahamphang keseng.
SAKSHAR BHARAT AMOTON ALONG
KETHENEI NEI ASON
n Labangso amoton ajok arta ningkan krepho
kekaptang atum ale longpo.
n Laso ale soarlo, SC/ST lapen aphai jumhek
akhei atum ale longnei lo.
19
n Labangso amoton along kot adak kachini,
kacharli kecheng, ning ingthin kapherang
lapen kacharlithubomji avarsai kipi akam
klempon rappet lo.
n Ale kedengde athanbang atum kapethan
alokot kenangsot ason amung an
kipidun,honklung acamp kibi, pehonklung
athanbang avarsai ta pi bomlo. Gram
panchayat (Village council) angkang arlo
lahai akam kapacheton,kelangdun chari
lapen kejadunji aphan ‘Lok siksha kendra’
seng ponlo. Laso amoton panchayati raj
asong atum aphansi hodaivet lo.
n Lason amoton kekap-un atum aphan
‘National Institute of Open Schooling” ahin
pen anong-e alo kapijirji avarsai do.
n Kaseke, katarlip lapen asat kelang
panglumkriji avarsai do.
20
SAKSHAR BHARAT LO KACHARLIJI
AMOTON LAPU
1. Kot adak kapachini amoton
Laso amoton ateng arta ningkan 15
kekaptang atum aphan kot adak kapachiniji
asai dengpon lo. Laso amo along ghonta 200
kapaporhe lapen kethan lapen aphithu
ghonta 100 kapachimitmedetji aphan bridge
course pedo lo.
2. Lo kacharli kechengji amoton Ghonta 300
kenangsot adak heihui chinidet aphi ahokpet
pen lo kacharli pangcheng unlo. Kacharlimi
lapen school keotang atum aphan anta
nerkep angdeng an ateng alo kethanji
avarsai dolo.
3. Ri asai lapen beha aphan keseke amoton
Laso amoton arlo lo kethekmi aphan ason
son ri asai kethan lapen lahai kachojor
21
cholang thekji aphan keseke avarsai do.
Laso amo kedengpon ajok kethekmi atum
tangka kelong aphai batchet po.
4. Intontepin kacharli amoton
Labangso amoton pichun pen isi kaporhe
aning kehangpik ahamphang keseng helo
kemangdam lo. Kacharlimi atum kethektang
an katenenedetji aphan lapen an sose
kapethekbomji aphan kitap, media, internet
heihui avarsaita kipiponji angkrak do.
JAN SIKSHAN SANGSTHAN
Labangso asongke jilat angkang angbong ri
asai lapen kethek ason an karsothuji aphan
kasekesi kipipon pon. Detpi arlo lapuson asong
271 an dolo. Bharat sorkar Ministry of human
resource development, school education lapen
lo kapethek adepartment ahin pensi lason
asong keseng seng. Jilat arlo kedo sohor nogor,
22
rongsopi, kor karkhana ajo lapen rong arlo helo
labangso asong atum keklem adim lo.
Kemang lapen kapangthek ason
n Arta ningkan 15 pen ningkan 35 angbong
ariso ejang aphan chepangreng thekchitji
aphan ason ason akam aphuthak kaseke
amo kedeng.
n Rong/ rongsopi arlo kedo, lo kethekmi, lo
kethekthe, SC/ST, soarlo, ‘slum’ along kedo
atum lapen along kaprek pen kevang
kachongdat atum aphansi jasemet penke
kapangthek.
Arpu
Jilat arlo kenangsot lapen kachongdat avarsai
kedo akam aphuthaksi kaseke pedoji. Kaprek
kaprek akam aphan kaseke ajakta dingchot
thichot do. Kaseke jutdet kehok alota piji.
Labangso asong atumke kaseketang abangphu
aphan kachongdat adim anta japonbom.
23
Labangso asongke riso ejang aphan kam
kaseke lapen lo kapethek akam klem pen
amethang apok kachiviji ajakong pipi. Lason
keklem ajok bangphutin aphanta tangka maha
kelong atovar thanthan. Lason jongjung tangka
kelong ajok det akhita kebatpon dolo.
SARBA SIKSHA ABHIYAN
Rat doan angbong kacharlicheng nangji alo
alam kapachethangji aphan 2001 aningkan pen
Sarba Siksha Abhiyan pangcheng ponlo.
Labangso amo an sose kapeme pangjangji
aphan sorkar ahin pen aronta pangchingthu lo.
n Detpi angkang kedobom amoton
(Curriculum), 2005 atengsi kacharli nangji
amoton, thanbang kaseke lapen lo charliji
angkung an (Education programme)
dengpon nangpo. Labangso amo
lapusonsi kapichunji bor-i nangji –
24
labangso amoton pen SC/ST, aphai kijum
akhei, kapaphihup akhei aosomar, methang
alongle phelang kave chotiki aso lapen soarlo
atum lo kacharli ale longvek nangji. Soarlo
atum hamphang along kedo kethak
chingthurchotji aphan kacharli amoton ta
nangji pulote larponbom nangji.
n Api apo, thanbang lapen bangphutin amunit
aphan sita lo charli longvek nangji aron ateng
pen kacharli longji aphan kaparisim kapichip.
NON KEKLEMBOM AMO AN –
n Lo kacharlike kapangjangvet pen ikipi ajakong
(Fundamental right) pinak.
n Det angkangpi arlo Kasturba Gandhi Balika
Vidyalaya atum kam klembom. Laso aschool
along SC/ST, kapaphihup akhei aarlosomar
atum hadak amatsi kedo lapen kaporhe he.
Kadokave hum 3600 lason aschool do.
25
n Soarlo aphan ale dochit lapuson kacharli
amoton high school lapen higher secondary
school an angdeng aphan charli amoton
kibipon do.
n ‘Anerlo asan aan’ amo dengponsi klimsomar
aphan kiplum muchot aan pibom lo.
n Hum 6000 kemenei amodel school block
angkang arlo kibiponji aphan amoton
(Scheme) sengbom lo.
ANERLO ASAN AAN AMOTON
Keboidet lapen kapaphihup akhei lo charli
aklimsomar atum aphan school nangkapidun
lapen kiplum aan kapecho longji aphan 1995
aningkan Paipai niphai 15 arni pen labangso
amoton akam pangchengpon lo. Laso amoton
aphan 2008 – 2009 aningkan penke school
anerlo asan aan amoton pusi irponthudet lo.
26
Kemangdam
n School arlo osomar apok angse dodedet
nangji. Athema epok ingkovangke lo charli
thekthe. n Klimsomar aok apran kapeme.
n School nangkidun aklimsomar aphai kapebat
lapen nangkapidunverji aphan.
n Hamphang kangthur, kapangtangji aphan.
n Jasemet pen soarlo atum aphan kedorlim
kiplum aan kipi kapijir.
n Kitun kedang akam sarpimar atum aphan
kepek.
KECHO ASON KOPUSON LAPEN KOPI PI DOJI
n Gram 100 anpi asan mate an , roti, porotha
heihui.
n Gram 50 han parvo.
n Gram 450 protein, calorie kedo ason.
n Gram 12 aprotein.
27
n Primary lapen ME angdeng anke gram 700
calorie lapen gram 20 aprotein kipiji aan along
do nangpo.
AN ANPARTA KELONGBOM ALE
n Kemesen kijun alang.
n Ri kachersam avarsai.
n Cherap cheto pen kili kebak lapen
kapangthir.
n Chepasaur-epin pen kecho kijun abe
kachinghoi.
SORKAR LAPENKE LABANGSO AMO PEN
KACHERAP ATUM ARPU
n Central lapen state asorkar atumsi tangka
abangke nangpi po.
n Soarlo, self help group, Nehru Yuva Kendra,
panchayat (Village council), town committee
asorta ladak cherap chetodun nangpo.
28
n Kitun kedang ahem lapen hadak pen
kachehelat atovar bui peme nangpo.
Kenangsotnei arpu
n Kecho kijun ahormu an kithu kiui mate
kaheno avedet nangji.
n Kecho ason an ingthirpik nangji.
Lahaiaphuthak kelang chariji aphan bang 2/
3 (thanbang inut) dovek nangji.
n Klimsomar aphan kipi aphrang phrang
amethang cho nangji.
n DC ahin pen arpu kepek aofficer inut labangso
kecho ahormu keme kaheno langver nangji.
NING PHOPHE PULOTE KOPILO KEKLEMPO
n Hamphang along sorkar pen kacherap asong
atum anerlo asan aan aphuthak kibipon
kalakha (ahisap) kelangji aron do. Akejoi
kelolong aphone nombor alongta labangso
29
alam pele long. Lo pen sita DC along
labangso alam pele long.
RASTRIYA MADHYAMIK SIKSHA ABHIYAN
Lo kacharli kapatikukkedetji aphan kechengsi
angkung (Primary) aphike adunthu mate
kapangbong angkung (Middle) amoton kibi
kenangsot. Laso alam chinisi 2009 aningkan
Therepo achiklo pen athak ketok amoton akam
klemponbom lo.
Kemangdam
n School along osomar amen nangkachethap
phan 75% an kapebat.
n Kapangbong angkung lo kacharli angdeng
kaparlu.
n Bangphutin aphanta angri isi pen lo kapethek
pensi hamphang angbong kiduk keplang
kapachetebok lapen aning angthin
kahonghap kapave.
30
n 2017 aningkan pen kechengji 12th five year
plan kijut an bangphutin aphanta
kapangbong angkung lo kacharli avarsai kipi.
Laso amoton pen ale kelongji atum
Bangso amotonke bangphutin aphan lo.
Puvoiphit sita la aber ketok alam aphuthak ardi
pimuchotji :
n Ashram ason kedobom kechengsi alo kacharli
adim anke kapangbong angdeng alo kacharli
angdeng an parlukrak po.
n Aphai kijum akhei kedo ahavar along nerkep
pen krehini angdeng kacharlibom arta
ningkan 14 pen ningkan 18 angbong aosomar
lapen kidukvok atum aphan jasemet pen
pangrom ponpo.
Sorkar kopilo keklem po
n Central lapen longri asorkar atumsi labangso
amo kapichunji aagency aphan kenangsot
atangka pipo.
31
n Sorkar ahin pen nangji pulote lo kethan ahem
angdeng kapebat, kelang pangching ahem
(Laboratory), kitap apuru, lun kan lapen ketok
kihi aphan angdeng kaprek, barpi barso
ahem, kijun alang lapen thanbang atum
aphan kedo ahem anta nangpiji.
Labangso amoton along keklangdak ason
n Kacharli lapen thanbang aphai 18: 1 an kevan.
n Kimlakha, sonthan (Science) lapen areng
kelok alam jasemet pen kethan.
n Thanbang aphan kaseke.
n Computer lapen information technology pen
ale kangsir.
n Soarlo aphan akaprek abarpi barso ahem
kikim.
PINSO ARLO KAPANGDON
Hamphang along soarlo non kedobom anghoi
pen kaparluji aphan 1988 –89 aningkan
32
labangso amoton dengpon lo. Labangso
amotonke detpi lo kacharli amoton arlo jokponsi
lo kacharli along so arlo aphai kapebatji akam
klempon lo. Sarpimar atumta hamphang along
amotontin alongta lam kacheperaidun un
ajakong kedo abangpi kapemanji aphan kasekeji
arpu dengpon lo.
Kemangdam
n Rong arlo kedo sarpimar atum aphan lo
kacharli avarsai kapatang.
n Sarpimar atum amethang angbong isi si
asanchom cheseng pen ingnirappet, ason
son alam kachingki chethan, kam adak dak
aporta chelong po, lo kacharli, sakori lapen
ok pran kachelana aphuthak kachingki
chethan avarsai longpo.
n Hem isi angbong, rong isi angbong,
panchayat isi angbong, block isi angbong
lason amo dengpon nangji. Lason klem lote
33
sarpimar atum sita kachinidun avaikang the
muchot po, cherokduntok thekpo.
n Klimsomar atum, jasemet penke arloso
aosomar atum aphan school along kevan
lapen patikukkepin lo kapacharli.
Laso amoton pen ale keklang
Non amatke labangso amotonke longri 10
angkangsi kedangpon abisar klem pangcheng
ponbom –
n Andra Pradesh, Assam, Bihar, Jharkhand,
Chhattishgarh, Karnataka, Kerala, Gujarat,
Uttar Pradesh, Uttarakhand, Kadokave 126
ajilat arlo 42398 arong arlo labangso akam
klemponbom lo.
n Labangso amoton along kacherapdun
asarpimar aphan ‘sahayogi’ mate
kacherapdun abangpi pusi kipu. Alanglitum
aphai non an bang 10,000 sose lo lapen
34
alanglitum ajok lakh 140 asarpimar atum ale
longdun lo.
n Labangso amoton arlo soarlo aphan detpi
aron aphuthakta kethan abang dodo. Laso
ajok alanglitumta aron alam chinidunpo
lapen sopinso ateng ajakong lapen avarsai
longpo.
n Labangso amotonke Human Resource
Development aministry ahin pensi chari
ponbom lo.
SABALA YOJNA
Soarlo lapen klimsomar kangthur aministry ahin
pen 2000 aningkan akarjangsomar aphan isi
amoton dengpon lo. Labangso amoton ajakong
pen arta ningkan 11 pen 18 an aokarjangsomar
aphan kachepereng thekji aphan kapethek,
kachepeklar, osomar kalana aphuthak kapachini
lapen kapethekji aphan bor-ipon lo. Laso amo
non akoke 200 arong ansi pangrom unchot lang.
35
Kemangdam
n Arta ningkan 11 pen 18 an aokarjangsomar
atum aphan lo kacharli ahem along kevan.
Lo kacharli keotang atum aphan sita aok
apran kapeme aphan kelang lapen kiplun
aan aphuthak ardi kipi.
n Okarjangsomar angbong kam keklem adichi,
hem arlo alam kethan lapen
kacheperengthekji asai alam kapachini pen
kapethek.
n Latum aphan ok pran, kiplum aan, jongjung
kachepeklar, oso kachopethe, ok vi
kapachepho, pinso arlo kacheprek, ning
kachekhangthek adichi, hem atangka maha
kapedamthek, apor aphan ardi kipithekji
aphan kethan.
n Okarjangsomar aphan hamphang along
kedo kenangsot ale ke-enme ahormu, bisar
alam – post office, bank, police thana, sorkar
36
aoffice heihui alam kethan. Amethang
chedorchit atangka maha kelong avarsai anta
kethan.
n Lo charlidunhoi aokarjangsomar atum aphan
lo charli aroipi along kevanthu lapen laso
aphuthak alam kapachini.
Labangso amoton komat aphan lo
n Labangso amoton ajakong pen arta ningkan
11 pen 18 an bangphitin aokarjangsomarta
ale longji, bonta jasemet penke labangso arta
angbong lo charli keotang atum aphansi ardi
pi muchotji. Labangso amoton angthek
n Okarjangsomar aphan iron lapen folic acid
amu keron.
n Okarjangsomar aphan angbong bong aok
apran me heno kapangthekji aphan kelang.
n Okarjangsomar aphan ok pran lapen kiplum
aan aphuthak kethan.
37
n Okarjangsomar atum aron pen kelong nangji
ajakong, kejaponthek ajakong kapherang
akam along kethan kaperedun.
Labangso amoton along kedengpon asai
n Labangso amoton kachiti adimke anganwadi
Kendra helo. Lapen anparke primary school,
panchayat, community hospital anta kalang
lo.
n ‘Sabala Kendra” along aruitin aDurmi lapen
Bhomti arni ni ghonta 2 – 3 an kam
keklempon.
n Okarjangsomar asong kesengpon lapen
kasekepon. Lason amei mate asong along
bang 15 – 25 an lo kacharli keotang
aokarjangsomar do nangji.
n Laso asong arlo amethang angbongsi inut
jirpi lapen banghini kerapdun abangpi do
nangji.
38
n Achiklo jonthomtin angbong alangtum
okarjangsomar arni talon nangji. Halabangso
arni alangtum aphan aok apran me heno lang
pen iron lapen folic acid amu ron nangji.
Bangphutin aokarjangsomar apharman
epak pak health card do nangji.
n Hamphang arlo bangphutin, api apo, akor
amu atum aphan kethan kapachiniji aphansi
labangso arni katalon lon.
JANANI SURAKSHA YOJNA
Ministry of Health and family welfare lapen
national rural health mission(NRHM) ahin pen
thedung dung amoton keklempon do. Halahei
amoton angbong “Janani Suraksha Yojna”ta isi
amoton lo. Labangso
amotonke rong lapen rongsopi la hini angkang
anta pangrom ponpet lo.
Kemangdam
39
n Api lapen aso apran kedam kapivir anle un-
e sita aphai kapijum.
n Hospital alongsi oso amehang kapethekvekji
akam keklem.
KAPANGTHEK AMOTON
n Rong lapen rongsopi oso kedo lapen kedopo
asarpimar aphan oso kapahache lapen thi-
ivok aoso kalana avarsai sorkar kikim
ahospital along kipi.
n Kidukvok lapuson apor nangkele asarpimar
aphan kaseketang ‘Dhai”mate ANM aridengle
hem sita oso kapahache.
LABANGSO AMOTON ALE KELONGJI
APHAN KOPILO KEKLEM NANGPO
n Reng angsese tanglo pulote men
chethapdam nangpo.
40
n Sorkar kikim ahospital mate sorkar atum
kapangthektang ahospital alongsi oso
pahachevek nangji.
Rong arlo pulote
n Hospital along oso pahachje lote 1400
atangka longji.
n Aphili esek kalana ahut Asha aphan 300 lapen
oso amehang thekdet 300, pangrumpet 600
atangka longji.
Rongsopi arlo aphan
n Api aphan 1000 atangka piji.
n Asha aphan oso kajejang aphrang 200 aphi
200, pangrumpet 400 atangka piji.
Kosonsi ale kelongdun po
n Oso sa lo pu chichini lote adungnei anganwadi
Kendra, sorkar kikim hospital mate sorkar
kapangthektang ahospital along men
chethapdam nangpo.
41
n Men kachethap ahut adhar card anombor,
bank accounts anombor lapen mobile phone
anombor pidun nangji.
Labangso amoton angthek
n Asitin arong lapen ward along Asha inut nut
do.
n Akejoi pen kai sitame toll free aphone nombor
along chingki long.
n Kopine sikkrung do pulote ambulance aleta
longji.
n Kopine aphuthak kachinine do pulote ANM/
Asha/ Prerok/ BDO aphanta arjudam long.
RASTRIYA GRAMYA JIVEEKA ABHIYAN
Labangso amoton ajakong pen rong arlo kedo
kidukvok (BPL) atum aphan kerengthekji avarsai
kipi akam klembom. Lapen anparta kenangji
abang aphan kaseke avarsai pi pen hamphang
42
along man peng pen kapedodunthekji aphan
avarsai kipi.
Kemangdam
n Rong arlo kedo kiduknei nei atum aphan
kapangrum.
n Ari asai kapethek lapem kaseke. Lason
klempen alanglitum aphan kereng avarsai
kipi lapen amethang chedorchit ajakong kipi.
n Amethang kachedorchitji aphan nangji pulote
tangka keram longji avarsai kipi lapen
kenangji an amo along kerapdun.
LABANGSO AMOTON KOMAT APHAN LO
n Jongjung lapen self help group, pinso arlo
badu tame labangso amoton ale long un.
n Kidukvok vek (BPL) abang nangji.
n Labangso amotonke kidukvok vek (BPL) atum
bangphutin aphan pangrompon lo. Ladak
43
phan 50% soarlo, phan 15% aphai kijum
akhei lapen phan 3% ke honghap hongru
atum aphanta thap pon lo.
n Labangso amoton ajakong pen kidukvok
ahembang aphan amethang methang
asanchom kesengji aning rungdun po. Lason
asanchom kapereng lapen kapeklemverji
aphan nangji an atangka maha lapen
kenangsot akerap an pidun po.
LASO AMOTON PEN ALE KELONG THEKJI
APHAN KENANGSOT ALAM
n Kidukvok chenam amunit lapen ahem
asangho atum.
n Self help group abangphu bangphi angbong
phan 70% anke dukvok vek (BPL) nangji.
n Self help group (70% abangphu jongsi
dukvok vek pulote) alangtum kapangrum
atangka 10,000 pen 15,000 an pleng pulote.
44
n Kapaphrangtang akhei pen ale kelong atum
mate alanglitum aself help group pulote
15,000; ST/SC atum pulote 20,000 an akejoi
longji.
n Self help group aphan pulote lakh ni ra suri
phokep (2,50,000) an akerap ale longji.
n Lapuson aleke kidukvok binong amunit mate
ahembang asorsi longji. Self help group
pusita hadak abangphu angbong 70% ke
kidukvok vek nangji.
n Keklem kapasenang aphan kaseke amo
kapichunji pulote 7500 atangka akerap longji.
n Self help group keseng lapen kapangtangji
aphan kerapdun NGO aphanta erong
apharman 10,000 atangka piji.
LABANGSO AMOTON ALONG KEDOLANG
AVARSAI
n Self help group keseng.
45
n Labangso asanchom aphan kapangtangji
pura atiri kaparjapji aphan bank pen keram,
kaselam ahormu kejor adimpen kapacherap
lapen asanchom kaselam ahormu kapebatji
aphan kaseke avarsai kipi.
n Alanglitum angbong cherap cheto pen
thirklung kereng avarsai kibi. Rong arlo
lapuson kaseke adim kapebat.
AKEJOI PEN BISAR KERAPDUN AVARSAI
Detpi ajongjung bangphutin sita chingbarpet
pen avarsai long nangji lapen choklim abisar
long nangji. Det chari alo 39 – A atengke tangka
kadure ajok mate kopine athe dokok pura bisar
longledetji aron ave.
Labangso athepi alam atengsi jilat lapen longri
angkang angbong ajahak authority senglo.
Longri angkang arlo High Court akerap enpen
asitin amouza arlo kenangsot aphai ateng pen
kerap amei seng lo.
46
Kemangdam
n Kidukvok chenam, rapdun abang kave lapen
kepho abang aphan akejoi pen bisar kelongji
aphan kerapdun.
Kelongji akerap
Ukil aphan kipi nangji atangka (Fees), Court
fee, type ketheng, photostate, lam kelar anam,
court pen kipi ahukum alo anam lapen hakhi
saput along tongsekot pen kipi nangji anam.
AKEJOI BISAR KERAPDUN KOMAT APHAN LO
n SC/ST atum aphan.
n Bang kachenektang lapen anam longle
kachongdat atum aphan.
n Soarlo lapen klimsomar aphan.
n Limlonghi amunit lapen honghap hongru
atum.
n Kopine puthekthe akisung, khei hijan
kacharvo, kachenek kaholo kepho amunit
lapen kor ahem along kachongdat atum.
47
n Phatek arlo kedobom abang, kalimlong
chelangbom abang, kalimlong kalana ahem
along kedo abang.
n Ningkan pangthim pen lakh isi (1,00,000)
atangka chlong thekthe abang aphan.
Lapuson akerap kelongji aphan keklem
nangji angdeng
n Akejoi pen lapuson akerap kelong kangtung
abang isi alo pepleng nangji. Kalite lo
kangjang along sita tok me. Laso alo along
amethang amen, kedo adim, akhei lapen
alang ningkan pangthim kacholongthek
atangka aphai tok nangji.
n Kopi amokordomasi kepho ma tok nangji.
Labangso alo alokot ningkan pangthim
kelongthek atangka aporman alo, amohor
kedo pachini alo acopy krongdun pen district
legal aid authority achunbang mate high court
alegal aid authority achunbang asaihem
along pidam nangpo.
48