1

2

Merhaba ARKEOIDEA okurlar

lginizi ekeceini dndmz konularla yeni bir sayda yine birlikteyiz. Her eyden nce zaman ayrp hepsi birbirinden deerli almalarn dergimize yollayan saygdeer bilim insanlaryla, Arkeologlar Dernei Istanbul ve Mersin ubelerine ayrca dergimizin kapak fotoraf iin Tuna Akaya teekkr ederiz.

Dergimiz, Arkeologlar Dernei stanbul ve Mersin ubelerinin yazlaryla balyor. Sivil toplumun gcnn Arkeolojik korumacln gndemde olduu bugnlerde daha da nem kazandn dnyor ve Arkeologlar Dernei ubelerinin bu konudaki btn almalarn desteklemeyi srdryoruz.

Bu saymzda ngiltereden Do. Dr. Salim Aydz Bir Osmanl Ressam: Ahmed Ziya Akbulut balkl deerli biyografi almasyla dergimize ikinci kez yaz yazarak katlyor. Silifke Mze Mdr Arkeolog lhame ztrk, Silifke Mzesini ve almalarn yazyor. Arkeolog zgr Gkdemir Yeni Arkeoloji balkl almasnda, arkeoloji iin ilgin ve incelenmeye deer yaklamlar tartyor.

randan konuumuz olan Arkeolog Reza Heydari, Erken Dnem ran Arkeolojisi zerine Ksa Bilgiler balkl almasnda lkesinin gemii zerine bilgiler verirken, yaplan arkeolojik almalardan da sz ediyor. Yeri gelmiken Heydarinin Farsa kaleme ald yazsn Trkeye eviren Kiarash Ghasemlouya teekkr ederiz.

Arkeolog Ahmet Mrel, Kk Asyada Pers Hakimiyeti balkl almasnda Perslerin zellikle Ciliciadaki hakimiyetini okurlarmzla paylayor. (ma) Arkeolog Tuna Akay Eskiada l Klt ve l Gmme Adetleri balkl almasnda, eski toplumlarn lme yaklam ve adetler zerinde duruyor. Arkeolog mit akmak ise Cilicia Roma Dnemi Tapnaklar balkl yazsnda, genel olarak tapnaklarn planlar zerine bilgi verdikten sonra Ciliciadaki rnekleri inceliyor.

Amerika Birleik Devletlerinden Klasik Filolog Sevim Ayte Canevellonun ngilizce kaleme ald yazs Two official Letters of Innocent III on Latin Patriarchate of Constantinople baln tayor ve Istanbul Latin Patrikhanesini konu ediniyor. Murat zyldrm (ma) Seleucia ad Calycadnumun Erken Hristiyanlk Dnemi Asndan nemi balkl almas yerleimin sz konusu dnemde Isauriann dinsel merkezi olmasnn nedenlerini inceliyor.

Temmuz aynda kacak yeni saymzda bulumak dileiyle!

ARKEOIDEA

3

4

NDEKLER

Arkeologlar Dernei stanbul ubesi 3

Arkeologlar Dernei Mersin ubesi 7

Do. Dr. Salim Aydz Bir Osmanl Ressam ve Mzecisi Ahmet Ziya Akbulut. 9

lhame ztrk Silifke Mzesi. 14

zgr Gkdemir (ma) Yeni Arkeoloji. 18

Reza Heydari Erken Dnem ran Arkeolojisi zerine 23 Ksa Bilgiler.

Ahmet Mrel Kk Asyada Pers Hakimiyeti. 25

Tuna Akay (ma) Eskiada l Klt ve l Gmme 32 Adetleri.

mit akmak Cilicia Roma Dnemi Tapnaklar. 41

Sevim Ayte Canevello (ma) Two official Letters of Innocent III on Latin Patriarchate of Constantinople. 49

Murat zyldrm (ma) Seleucia ad Calycadnumun Erken Hristiyanlk Dnemi Asndan nemi 55

5

2010 Avrupa Kltr Bakenti stanbul

ARKEOLOGLAR DERNE STANBUL UBES

Farkl kltrlerin belirli ynlerini Avrupa toplumuyla tantrmak amac ile ilk kez 1985 ylnda dnemin Yunanistan Kltr Bakan Melina Mercouri tarafndan ortaya atlan Avrupa Kltr Bakenti giriimi, ayn yl kabul grerek uygulamaya kondu. 2000 ylna kadar Avrupa Birlii'ne ye lkeler arasndan seilen ve yalnzca bir kente verilen Avrupa Kltr Bakenti nvan, 2000 ylndan bu yana AB aday lkelerinde iinde bulunduu, birden fazla kente verilmeye baland.

stanbul, 2010 yl Avrupa Kltr Bakenti olarak, Essen (Almanya) ve Pe (Macaristan) kentleri ile birlikte seilmitir.

Salksz yerleim blgeleri, bakmsz sokaklar, srekli olarak devam eden yol bakm almalarnn da etkisiyle yaanan trafik karmaas, scak yaz gnlerinde artan kokularyla pekte bir Avrupa kentine benzemeyen stanbul, halkn bilinlendirilmesi, kltr-sanat-arkeoloji projelerinin oluturulmas ve kentsel dnm ve fiziksel fizibilite almalarnn gerekletirilmesi iin hazrlanan projeler ile Avrupa Kltr Bakenti olmaya hazrlanyor.

Ancak, stanbulda yaanan bu youn sre, pek ok sorunu da beraberinde getiriyor. zellikle kentsel dnm ve yenileme alanlar ile ilgili olarak sratle hayata geirilmeye allan projelerde mahallelerin sosyal ve fiziksel kltrnn bir arada deerlendirilmedii grlyor.

Yenileme alanlar ile ilgili olarak 2010 ylna yetitirilmesi planlanan, Sleymaniye, Sulukule, Balat-Fener gibi tarihsel deer tayan semtlerde aceleye getirilerek yaplacak almalar, semtlerin tarihsel dokusu zerinde tamiri ok zor hatalara yol aabilir.

Bu almalarn yakndan izlenebilmesi amacyla stanbulda pek ok sivil toplum kuruluu ve meslek odas ile birlikte Kltrel Miras zleme Komitesi almalarna arkeologlar Dernei stanbul ubesi olarak katlmaktayz.

Drt yz bin yllk gemie sahip ve byk imparatorlua bakentlik yapm stanbulun, Avrupa Kltr Bakentlii unvann da adna yakr bir biimde tayabilir. Bunun iin, kentin tarihi zenginliklerini doru almalarla ortaya karlmas, bunun yan sra dzenli, salkl ve gvenli bir kent haline dntrlmesi iin doru projelerin hayata geirilmesi gerekmektedir. Proje oluturma ve uygulama aamalarnda niversite, meslek odalar ve sivil toplum kurulularnn ortak bir paydada buluturulmas, zmlerin ortak akl yolu ile oluturulmas gerekmektedir. Tm meslektalarmz, yaadmz kenti zgn deerlerlerinden uzaklatracak projeler konusunda dikkatli olmaya ve bu

6

srete stanbulun gelecei iin yapc katklar sunmalar konusunda duyarl olmaya aryoruz.

Galata Kulesi (stanbul)

7

Arkeologlar Dernei Mersin ubesi

Mersinde gittike artan korumaclk sorunlar, derneimizin en nemli inceleme konusunu oluturmaktadr. Kltr varlklarnn korunmas ile ilgili sorunlarda, arazi kazanm iin arkeolojik malzemenin tahrip edilmesi, kaaklk ve definecilik yoluyla eserlerin karlmas her geen gn daha da nem kazanmaktadr. Arkeologlar Dernei Mersin ubesi olarak sz edilen konulardaki kayglarmz basn araclyla kamuoyuna duyurarak, zm iin gndem oluturmaya alyoruz. Mersinin corafi durumu gz nne alndnda dalk kesimlerde eski eser yamacln nleyebilmek iin kolluk kuvvetlerinin tedbir alma zorunluluu nem kazanmaktadr. Jandarma, yerleim merkezlerinden uzak krsal alanlarda, arkeolojik kalntlarn korunmasnda en nemli grevi stlenen tekilattr. Ancak, 2005 ylndan itibaren Mersinin merkeze uzak beldelerinde konulanan Jandarma karakollarnn kapatlmas, kaak kazlarn artmasnn nedenlerinden birini oluturmaktadr Bu uygulamadan vazgeilmesi iin Jandarma Genel Komutanl nezdinde giriimlerde bulunulmasna karn, olumlu yant alnamam ve karakol kapatmalarn sebebi ekonomik nedenlere dayandrlmtr.

Olbada bulunan portreli bir lahdin tahrip edilii

Oysa korumasz kalan ren yerlerinde tahribat artmaktadr. rnein 2005 ylnda kapatlan Uzuncabur Karakolu, ren yerlerine yaknl nedeniyle buralardaki eserlerin korunmas bakmndan olduka nemliydi. Bu yerleimler Uzuncabur Karakolunun kapatlmasyla birlikte uzak karakollarn denetim alanlarna girmitir. Bylelikle geni arazilerin denetimi zor hale gelmi, eski eser yamacl da btn hzyla devam etmitir. Arazinin engebeli yaps saklanmaya elverili olduundan kaak kaz yapanlarn bulunmas da glemektedir. Bu yzden bu blgelerde srekli devriyelerin gezmesi karakollarn ak olmas gerekmektedir.

Dou Akdeniz kenti olarak Mersin, artan nfusu ile byyen, hzla gelien bir kenttir. Son yllarda Mersin-Silifke arasnda hzla artan arpk kentleme,

8

Mersinin ky yamasnda ulat dzeyi gsterme bakmndan dikkat ekicidir. Bu arpk yaplama, yer yer arkeolojik kalntlara da zarar vermekte, kentin sahip olduu geni sahil band denetimi g hale getirmektedir.

zellikle yzlerce daireli sitelerin denize yakn yerlerde olmas, grnt kirliliini de ortaya karmaktadr. Eski kentlerin zerine kurulu ada yerleimler rant uruna birok arkeolojik kalnty yok etmekten ekinmemektedir. Kzkalesi (Korykos Corycus), bunun en ak rneklerinden biri olarak karmzda durmaktadr. Turizmin kentte plansz geliimi, ky yamasnn artmasna neden olmaktadr. Plansz yaplama nedeniyle sahil bandnda baz otel ve site inaatlar, sit alanlarnn hemen yanna yaplmaktadr.

naatlar iin yaplan keiflerde arkeologlarn yer almas, eski eser korumacl iin byk nem tamaktadr. Bu yzden arkeologlarn, birok sit alanlarna sahip yerleimlerdeki belediyelerde istihdam edilmesi gerekmektedir. Arkeologlarn istihdam edilmesiyle birlikte hem eski eserlerin korunmas salanacak hem de blgede bulunan kalntlarn deerlendirilmesiyle turizme ynelik doru tantmlar yaplabilecektir. Mersin Bykehir Belediyesinde kurulan KUDEBde sadece bir arkeolog bulunmaktadr.

Arkeologlar Dernei Mersin ubesi olarak, Arkeologlarn kamu kurulularndaki istihdamlarn salayan kontenjanlarn arttrlmas gerei zerine almalarmz srdrmekteyiz.

9

Bir Osmanl Ressam ve Mzecisi:

Ahmed Ziya Akbulut

Salim Aydz*

Ayn zamanda matematiki, astronom ve hattat da olan Ressam Ahmet Ziya Akbulut Bey 15 Haziran 1869 tarihinde

stanbulun Fatih semti Kzta mahallesinde domu ve 17 Nisan 1938de stanbulda vefat etmitir. Babas Hac Kamil Efendizde Mustafa Rza olup iki Rza diye tannrd. Tahsiline mahallesindeki Sofular Mahalle Mektebinde (1875) balad ve sonra srasyla Sarahane btidai Mektebi (1879), Fatih Askeri Rtiyesi (1881), Mustafa Reid Paa Askeri Rtiyesi, Kuleli Askeri Lisesi ve Harbiye Mektebi'nde tamamlad (1887). Eitimi tamamladktan sonra ordu mensubu oldu ve ilk olarak piyade mlzm- snisi oldu (1889). Daha sonra Edirne'deki 2. ordu komutanlna tayin edildi (20 Haziran 1889) ve buradaki asker grevinin yan sra Edirne Mlkiye dadisinde riyaziye hocal yapt. stanbula dndkten sonra 1894 ylna kadar Erkn- Harb Resimhnesinde askeri haritalar zerinde alt. Ayn sralarda Kocamustafapaadaki Askeri Lisesi ve Daruafaka Lise'lerinde Franszca ve matematik dersleri de verdi (Austos 1891). Ayrca Glhane Askeri Lisesi'nde Franszca hocal yapt. Ekim 1892 tarihinde Kuleli Askeri lisesine resim hocas olarak tayin edildi. Sanat ve resim konularnda mehur Osmanl Ressam Hoca Ali Rzann ve Osman Nuri Paann rencisi oldu, Osman Nuri Paann yardmcn yaparak resim bilgi ve tekniini ilerletti. Ayn yerde kozmorafya, mekanik ve matematik; Harbiye Mektebi'nde de yksek matematik dersleri verdi (1897). Bir yandan da Sanayi-i Nefise Mektebine devam etti. Buradan sonra Tophne-i mire Resimhnesi ve Matbaa-i Askeryede mdrlk yapt (1898-1914). Bir ara Osmanl Ressamlar Cemiyetinin idare heyeti bakanlna getirildi (1913). Sanayi-i Nefise Mektebine riyaziye (matematik) ve fenn-i menzr (perspektif) hocas olarak tayini kt (1914). Binba makamnda iken askeri grevinden ayrld (1919) ve Sanayi-i Nefise Mektebinde mdr muavini oldu. Bu arada muhtelif camilerde ve zellikle Eyp Sultan Camiinde muvakkitlik yapt. Kandilli Rasathnesi ve Evkaf- slmiye Mzesinde (Trk ve slam Eserleri Mzesi) mdr yardmcl grevlerinde bulundu. Eski silahlar komisyon bakanlnda ve Harita Genel Mdrlnde alt.

Son Mneccimba Hseyin Hilmi Efendi'nin 1924 ylnda vefatyla mneccimbalk messesesinin lavedilmesi zerine (1924) ba muvakkitlik makam kuruldu ve Ahmet Ziya burada ilk ba muvakkit olarak tayin edildi (1927). Fransa Astronomi azalna

* Do. Dr., The University of Manchester, Manchester, UK. ayduz@fstc.org.uk

10

seildi ve stanbul Belediyesi nklp Mzesini kurdu (1934). Vefat ettiinde burann mdr idi. Kabri Topkap Kozlu mezarlndadr.

Ahmet Ziya Akbulut Bey, askerlii, matematikilii ve muvakkitlii yannda daha ok ressamlk ynyle tannd. Sanat almalar yannda astronomi, matematik, zellikle menzr olarak isimlendirilen perspektif konusunda uzmanlat. Bu sebeple kendisine "Menzrc Ziy" denildi. Perspektif bilgisini yanstan mimari arlkl tabiat resimleri mehur oldu. Klsik Trk resminin byk kymetlerinden bir peyzaj ustas olmann yannda matematik ve astronomide de nemli eserler verdi.

Resimlerinde eker Ahmed Paa, Seyyid Bey ve Zek Paa ekolunu takip etmekle beraber onlardan ayr olarak renkten daha ziyade izgi zerinde durdu. Naturalist bir ressam olan Ahmed Ziya resimlerinde konu edindii mimari elemanlar, perspektif kurallar ve akademik ilkeler dorultusunda dzenledi. Geici k-glge oyunlarna kaplmadan dorudan doruya eyann ana renk ve formunu korudu. Zevksizlie dmeden en ince detaylar yanstmas onun eserlerine ayr bir deer kazandrd. Osman Hamdi, Muallim evket ve Sleyman Seyyid gibi akademik, ayrntlara nem veren ressamlarn izgisini takip eden resimleri renklendirilmi fotoraf etkisi uyandrmakta ve Hoca Ali Rzann paletiyle karlatrldnda daha donuk bir etki brakmaktadr. izgi ve renk mbalaas bulunmayan eserlerinde gr ve sezi kuvveti aka gze arpar. stanbuldaki tarihi yaplar konu ettii byk ebatl resimlerinde figrlere pek yer vermedi. Bir ksmn fotoraflardan gerekletirdii tahmin edilen Sultan Ahmed Camii, Sleymaniye, Bykadadan Hayrsz Adann Grn, Hayrszada, Beyazt maret Binas, Beyazt Sahaflarba, Tenekeci Yahudi, Arnavutlar, Kandilliden Bebee Bak ve skdar Mihrimah Sultan Camii gibi nemli eserleri yerli ve yabanc zel ve resmi koleksiyonlar yannda stanbul Resim ve Heykel Mzesinde bulunmaktadr.

Ahmet Ziya, resimlerinin yan sra astronomi alannda da kymetli eserler verdi ve birok cami iin gne saatleri yapt. Bunlardan son olarak yapt alafranga ve alaturka iki gne saati, stanbul Byezid semtinde eski nklp Mzesi avlusunda bulunmaktayd. Yarm asrlk retmenlik hayatnda pek ok ressam ve talebe yetitirdi. rencileri arasnda smet nn, General Salih Omurtak ve Refik Saydam gibi kimseler bulunmaktadr.

Ahmet Ziya Akbulut Beyin Eserleri

1899-1936 yllar arasnda Takvim-i Ziya adndaki takvimlerini her sene dzenli olarak neretti. ki yllk bir emeinin sonucu olan Ameli Menzr (1896) ile daha sonra yaynlad Usl-i Ameliye-i Fenn-i Menzr (1922) gibi eserleri Trkiyede trnn ilk rnekleri oldu ve uzun yllar Harbiye Mektebi ile Sanayi-i Nefise Mektebinde ders kitab olarak okutuldu. Osmanl Ressamlar Cemiyetinin yaynlad

11

dergide sanat ile ilgili makaleler yazd. Takvim, astronomi, matematik ve menzr zerine bykl kkl yirmi adet kitabnn olduu bilinmektedir. Tek nsha halindeki Tarih-i Mimari-i Osman ve Edirne Sultan Selim Cmi-i erifi adl eseri olunun elindedir. Ressaml yannda ayrca hattatl, ciltilii, marangozluu ve demircilii de vardr.

Ahmet Ziya Beyin Eserleri:

1. Kozmorafya, Mekteb-i dadi-i ahne akirdanna Tedris Olunmak zere (Trke) stanbul 1314, 1321.

2. Muhtasar lm-i Hey'et (Trke) stanbul 1316, 1325.

3. Tarih-i Mimari-i Osman ve Edirne Sultan Selim Cmi-i erifi (Trke).

Bu eserlerinin yansra Ali Sulhi'yle birlikte tertip ettikleri 1 il 10000 dd- Tabiiyenin Be aar Mertebesine Kadar Yrtlm Cep Logaritmas (Trke) (stanbul 1908), Hendese-i Resmiyye (Trke) (stanbul 1921), Garaib-i Hesabiyye Yahud Klavi ifr Tercme (Trke) (stanbul 1928), Klavi ifr (Trke) (stanbul 1928), Rub'u D'irenin Ess ve Usl-i Tersmi (Trke) (stanbul 1921), Rub'u D'irenin Sret-i sti'mli (Trke) (stanbul 1921), Ameli Menzr (Trke) (stanbul 1310, 1312, 1314), Usl-iAmeliye-i Fenn-i Menzr (Trke) (stanbul 1339, 1341) gibi matbu eserleri vardr. Ayrca Osmanl astronomi tarihine dair nemli konularn yer ald, astronomi ve ncum konularndaki kiisel hatralarn ihtiva eden bir de Not Defteri (Trke) bulunmaktadr (Kandilli Rasathnesi Ktp., nr. 121). Kerrt Cedveli isimli matematik konusunda bir eseri ile (Kandilli Rasathanesi Ktp., nr.

191) Srgl Hesap Cedveli ve Hendese-i Tersimi adl tab tarihi ve nshas tesbit edilemeyen iki eseri daha vardr.

Ahmet Ziya'nn takvimleri ise unlardr. a. Takvim-i Ziya: 20 Zikde 1317-30 Zilkde 1318 aras, stanbul 1899; b. Takvim-i Ziya: 13 Cemziyelevvel 1341-30 Cemziyelevvel 1342, stanbul 1922; c. Takvim-i Ziya: 1 Cemziyelahr 1342-Receb 1342, stanbul 1341; d. Takvim-i Ziya: 24 Receb 1342-4 aban 1343, stanbul 1923; e. Takvim-i Ziya: 5 Cemaziyelahr 1343-15 Cemaziyelahr 1344, stanbul 1924; f. Takvim-i Ziya: 16 aban 1344-25 Cemaziyelahr 1345, stanbul 1925; g. Takvim-i Ziya: 19 Receb 1347-1 aban 1348, stanbul 1928; h. Takvim-i Ziya (Trke). Resm 1938-Hicr-Kamer 1356/1357 senesinde stanbul'a mahsus er'i vakitleri, ahval-i cevviyye, eyym- mbreke ve resmiyeyi hvi takvim (Kandilli Rasathnesi Ktp., nr. 571/11).

Kaynaka:

Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri, III, s. 256; Osman Ergin, Trk ehirlerinde imaret Sistemi, stanbul 1939, s. 26; Reat Ekrem Kou, Akbulut (Ahmed Ziya), stanbul Ansiklopedisi, I, s. 510-511; Ahmet zel, Akbulut, Ahmet Ziya, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, I, s. 155-156. Akbulut, Ahmet Ziya, Trk Ansiklopedisi, I, s. 314; Nzhet slimyeli, Trk Plstik Sanatlar Ansiklopedisi, Ankara 1967, I, s. 16-7; Nurullah Berk, La Peinture

12

Turque, Ankara 1950, s. 17; S. Pertev Boyar, Osmanl mparatorluu ve Trkiye Cumhuriyeti Devirlerinde Trk Ressamlar, Hayatlr ve Eserleri, Ankara 1948, s. 92-94; Nurullah Berk-Ahmed Turan, ada Trk Resim Sanat Tarihi, stanbul 1981, s. 62; Hamit Er, "Ahmed Ziya Akbulut ve Tarih-i Mimari-i Osman ve Edirne Sultan Selim Cmi-i erifi ", Edirne: Serhattaki Paytaht (haz. E. N. li-M. S. Koz), stanbul 1998, s. 353-362; Salim Aydz, "Akbulut, Ahmed Ziya", Yaamlar ve Yaptlaryla OSmanllar Ansiklopedisi, stanbul 1999, I, 176-177; Kandilli Rasathanesi El Yazmalar 1: Trke Yazmalar, proje sorumlusu: Gnay Kut, stanbul: Boazii niversitesi Yaynevi, 2007, no. 67, 775).

EKLER:

Resim

http://www.istanbulsanatevi.com/sanat/ressam/resim.php?lang=tur

&id=6162 web sayfasndan alnmtr.

Eserin Ad: Snnet Kprs Orijinal Ebad: 54 x 72 cm Teknii: Tuval zeri Yalboya Bulunduu Yer: zel Koleksiyon

13

Ahmet Ziya Akbulutun hazrlad bir Sl-i Trkn. Kaynak: Kandilli Rasathanesi El Yazmalar 1: Trke Yazmalar.

14

Silifke Mzesi lhame ztrk1

Silifke Mzesi, blgenin tarih retiminde bir kaynaktr. Toplumun bilgi ve beenisine ynelik sergilemesi ile toplumda gemi, gnmz, gelecek kprsn kuran ada bir tarih bilinci yaratma abasndadr ve halkn daha ok mze ziyaretini gerekletirdii, daha ilevsel bir mze oluturma amacn hedeflemektedir.

Bu hedefi gerekletirmek iin ise;

-halkn mzeye ihtiya duymasnn salanmas, mzenin hayatmzn bir paras haline gelmesi duygusunun yerletirilmesi,

-mzeyi yeni sergilemelerle beslemek,

-mzenin eitimin bir paras olmas gerektii dncesini benimsetmek amalanmtr.

Gemite genel olarak mzeler eitli yaptlar toplama, bilgi salamay ve onlar korumay grev kabul etmiken bugn dnyada ve Trkiyede farkl bir oluum ekillenmi ve giderek benimsenmektedir. Bugn btn mzeler ada iletiim aralar ile almakta ve kendi ellerinde bulunan btn paralar daha geni olanaklarla izleyiciye sunmaktadrlar. Mzelerde dzenlenen toplantlarla da mzeler birer tartma yeri haline dnmektedir.

Mzecilikte yz elli yllk bir gemie sahip olan Trkiyenin bu kesinde Silifke Mzesinin ilk ekirdei ayn zamanda bir tarihi yap olan Cumhuriyet lkokulunun bir blmnde, 1958 ylnda depo niteliinde oluturulmu, zamanla gelierek bamsz bir binaya tanm ve 2 Austos 1973 tarihinde hizmete almtr.

1 Silifke Mzesi Mdr. ilhameozturk@mynet.com.

15

Silifke Mzesi bal birimleri ile (Atatrk Evi ve Etnorafya Mzesi ile Narlkuyu Mozaik Mzesi) istatistiksel olarak deerlerini verebildiimiz ziyaret edilen bir mzedir ancak; toplumun her kesiminin katlmnn salanmas arzulandndan insanlarn katldklar, etkileim iine girdikleri, kltrel faaliyet merkezi haline gelmeye alan bu anlamda aday bir mzedir. Bu dnm gerekletirebilme abasndadr. ncelikle yneldiimiz ana hedef gruplar ise okul ncesi kurumlar dahil ilkretim kurumlardr. Bu amala ilemiz Milli Eitim Mdrl ile kltr sanat eitim ibirlii toplantlar dzenli olarak yaplmaktadr. Dzenli konferanslarla mzede ve blgemizde gerekletirilen bilimsel almalar halkn bilgisine sunulmaktadr. eitli sergiler gerekletirilerek halkn deiik zamanlarda mzeyi ziyaretleri salanmaktadr. Karde Mze ilikilerini balatm olup; faal olarak uluslararas alanda mzeler arasnda karlkl tantm, yardmlama ve fikir alveriini gerekletirmektedir.

Silifke Mzesinde 4 sergi salonu ve bahede olmak zere kapal ve ak meknlarda sergileme vardr.

Ta Eserler Salonu: Arkaik, Roma ve Bizans Dnemi ne ait eserler sergide olup karyatidler, oturan heykeller, rlikerler, mitolojik heykeller devrini en iyi yanstan buluntulardr. Silifke ile merkezinde gerekletirilen kazlarda karlm olan M.S. 2.yzyla ait zrhl mparator Heykeli dikkat ekicidir.

Sikke ve Taklar Salonu: Altn ve gm ss eyalarnn yan sra gm bir Pers taks, gm skender sikkeleri, Makedonya, Trakya, Bergama, Msr krallarna

16

ait gm sikkeler, bronz Roma sikkeleri, Osmanl bakr, altn sikkeleri ile altn Bizans sikkeleri sergilenmektedir. Helenistik dneme ait (M.. 330 - 30) Meydanck kale definesi, Roma dnemine ait (M.S. 193 - 268) Ayvagedii definesi ilgi ekmektedir.

Arkeolojik Eserler Salonu: Tun a, Demir a, Helenistik, Roma ve Bizans Dnemi buluntular sergilenmektedir. Kilisetepe Hy kazsnda ele geirilen Hitit Hiyeroglif damga mhrleri, Miken kaplar, Kbrs rnekleri ile karlatrlabilir anak-mlek gruplar, Kelenderis kazsnda ele geirilen M.. 5. yzyla ait siyah ve krmz figrl kaplar, Helenistik, Roma Dnemi kaplar; bunlar arasnda terra sigillata kaplar, bronz ve pimi toprak, mermer heykelcikler, Bizans Dnemine ait rlikerler, arlk, kandil, amdan, ekmek kalb gibi buluntular nemli rneklerdir.

17

Etnorafik Eserler Salonu: Bir ksm bugn de yre halknn kullanmnda olan ve retilen folklorik, etnorafik nitelikteki eserlerdir. Bindall, yelek, cepken, etek gibi erkek ve kadn giysileri ile bu giysileri tamamlayan yn oraplar, gm kemer ve kemer tokalar, alnlk, bilezik, yzk gibi taklar ile para keseleri sergilenmitir. Kilim ve heybeler, tabanca ve tfekler, barutluk, fieklik, kl gibi silah ve elemanlar da sergide yer almaktadr.

Bahe: Bahede 300 eser sergilenmektedir. Bu eserler stun balklar, friz paralar vd. mimari eler ile lahitler, mezar talar, yaztlar ve pithoslardr.

Silifke Kalesi (Fotoraf Sahibi: Hayrettin Krd)

18

Yeni Arkeoloji

zgr GKDEMR2

Yeni Arkeoloji, 1960larda yaanan entelektel gelimelerin sonucunun arkeolojiye yansmalar olarak ortaya km, arkeoloji biliminin corafi bilimler ve antropoloji ile daha ok ibirlii yapmas gerektiini savunan bir arkeoloji akmdr3. Bu akmn ban eken Lewis Binford4 ve Kent Flannery5 zellikle arkeolojik verinin yorumlanmasnda karlalan problemlere yeni bir bak as getirmeye almtr. Bu yeni bak asnda, o zamana kadar arkeolojik verinin yorumlanmasnda kullanlan karmsal, betimsel ve sadece veriye dayal varsaym reten geleneksel bak as eletirilmitir6. Kltr tarihinden ziyade kltr geliiminin anlalmas ve aratrlmas gerektiinin savunan yeni arkeoloji yandalar, arkeoloji biliminin teorik temellerinin oluturulmas, test-edilebilir varsaymlar retilmesi ve ie yaramayan bilgi ynlarndan ziyade belirli sorulara cevap aranmas gerektiini savunurlar7. Yeni arkeoloji akmndan etkilenerek retilen teoriler arasnda sistem teorisi ve analojiye dayanan middle-range theory(MRT)8 teori almalar yeralr9.

zellikle kltrel geliim konusunda Annales Okulu10 ile pek ok ortak gr bulunan yeni arkeoloji akmnda, kltrel geliimin savalar, tesadf olaylar ve politik gelimelerden oluan izgisel bir sre olmad, toplumlarn isel dinamikleri, ekonomik yaps ve evresel etmenlerin etkiledii ve toplumdan topluma deien bir sistemler btn olduunu ne srlr11. Yeni arkeolojinin nemli argmanlarndan olan uygulanabilir modeller ve test edilebilir varsaymlar oluturmak, sistem teorisinde tam olarak karln bulur. nsann doaya adaptasyonu12 sistem teorisinin de temelini oluturur. Toplumlarn geliimi birbirinden bamsz gelien ancak birbiriyle etkileim ierisinde olan sosyal yaam, ekonomi, ritel gibi alt sistemlerden oluan bir sistemler btndr. Buna gre; evre alt sisteminde oluan deiiklik sonucu art rnn ortaya kmas sosyal alt sistemi etkileyerek toplumsal tabakalamaya, ynetici ve dinsel snfn domasna sebep olmu, bu da dier bir alt sistem olan ekonomideki deiiklikleri tetikleyerek ticaretin gelimesini salamtr13. Arkeolojinin bilimsel ve nesnel olarak yaplabileceinin bir gstergesi olarak ileri srlen sistem teorisi toplumlarn ortaya knn, geliiminin ve yklnn

2 Arkeolog (MA), ODT Yerleim Arkeolojisi Doktora rencisi. ogokdemir@gmail.com

3 Johnson 2000.

4 Binford 1962.

5 Flannery 1976.

6 Renfrew 1991.

7 Earle&Preucel 1987.

8 Middle Range Theory (MRT): Trke uygun bir karlk bulmadm iin bu ekilde kullandm. Belki orta alan teorisi uygun olabilir.

9 Johnson 2000.

10 Braudel 1985.

11 Trigger 1989.

12 Binford 1968.

13 Flannery 1976.

19

matematiksel olarak aklanabilecei ileri srer. Sistem teorisinin uygulanarak aklanan rnekler arasnda Mezopotamyada uygarln douu, Roma imparatorluunun zayflamas ile Maya ve Minos uygarlklarnn k yer alr. rnein, Maya Uygarlnn kmesi, geleneksel arkeolojinin bak asyla doal sebepler ya da ani bir dman baskn sebeplerle aklanr. Ancak, Hosler, Sabloff ve Runge bu kn nedenlerini nfusun artmas, elit snfn ortaya k, dinsel aktivelerdeki art sonucu tarmsal igcnn azalarak yiyecek skntsnn balamas gibi nedenleri ieren, alt sistemlerin ilevselliklerinde meydana gelen deiimlerle aklamlardr. Bilgisayar yardm ile yaplan k simlasyonunda bu alt sistemlerin birbiriyle olan ilikileri aklanmtr14.

Toplumlarn bir nevi yaayan organizmalar olarak deerlendirildii ve alt sistemler arasndaki ilevsel ilikilerin organizmann tmn etkileyerek nasl ve ne kadar yaayacan belirlediini ne sren sistem teorisi 1970lerde ciddi eletirilere hedef olmutur.

Eletirilerin banda ilevselcilie ynelik olanlar bata gelir. Bireyi tamamen gz ard eden ve toplumlarn kendine zg yapsn dikkate almayan bir teori olarak nitelendirilen sistem teorisi, ilevsel ve sistematik yn dikkate alndnda aslnda toplumun niye deitiini ve giderek karmak bir yapya dntn deil niye ayn kaldn aklamaktadr15.

Sistem teorisi, ok eletirilmekle beraber arkeolojik adan sosyal ve ekonomik ilikiler an aklamakta nemli kazanmlar salad iin 1970lerin ortalarnda kavramsal ve cinsiyete dayal etmenler gz nne alnarak yeni alt sistemlerle zenginletirilmeye allmtr16.

Yeni arkeoloji akmnn ne srd bir dier teori ise aslnda btn arkeologlarn yapt, gemi ve gnmz arasndaki balantnn kurulabilmesi iin yaplan genel yarglardan yararlanlmasna dayanr. Arkeolojik buluntularn statik yaps ile gemi uygarlklarnn dinamiklerini anlamaya alan bu teori Middle Range(MRT)17 teori olarak adlandrlr.

MRTde asl ama gemi toplumlarn yaamlarna dair karmlarn, mevcut arkeolojik verilerin etnoarkeolojik yntemler veya deneysel arkeoloji yntemleri kullanlarak aratrlmasdr. Binford18, Neolitik Dnem iftisinin nasl tarm yaptn gzlemleyemeyeceimize gre gnmzdeki ilkel tarm topluluklarn gzleyerek gemi hakknda bilgi sahibi olabileceimizi ne srer. Buna gre ilk nce arkeoljik materyali analoji yoluyla anlamlandrarak gemii yeniden kurmak ve bu kurgu zerinden teori retmemiz gerektiini savunur.

14 Renfrew 1997.

15 Trigger 1989.

16 Giddens 1984

17 Baknz dipnot 4. 18 Binford 1968.

20

Ancak MRT tam da bu analojiye dayanan yaps yznden eletirilir19. nk gemi toplumlarn davran alkanlklar, sosyal yaplarn yeniden kurmak iin kullanlan analoji aslnda genellemelere neden olmakta ve aratrlan toplumun kendine zg yaps gzden kamaktadr. Gnmz dnce eklinden yola karak gemi zaman anlamaya almak, ya da yerekimi kanonu gibi baz deimez kanunlarn prensiplerini arkeolojiye uygulamak, sadece baz alanlarda yararl olabilir. rnein, tarmsal aktivitelerin belli zaman dilimlerinde yaplmas gereklilii (ekim, hasat vb) ya da flora ve fauna kalntlarnn gnmz rnekleri ile benzerlik tayabilecei aktr. Bununda tesinde zellikle evresel etmenlerin arkeolojik buluntular zerinde yaratt etkinin anlalmas deneysel arkeoloji yntemiyle mmkndr. Ancak sadece belli alanlarda ve karlatrma yaplabilecek kadar bilgi salayabilen MRTnin arkeolojik aratrmann btnne yaymak, gemi zaman koullar ile gnmz koullarnn her bakmdan ayn olduunu varsaymay gerektirir. Bu da kltrel geliimin srekli ayn artlar altnda ayn ekilde gelitiini gsterir. Ancak bu durum mevcut kltrel farkllamay aklamaktan olduka uzaktr. Gnmzde yaplan arkeolojik aratrmalar birbirine yakn yerlemelerde bile farkl kltrel yaklamlar grlmektedir. Bu durum gstermektedir ki, gemi ve gnmz arasndaki kprnn kurulmas iin sadece analoji yaplmas yetersiz kalmaktadr.

Yeni arkeolojini yaklamlar o gne kadar tarihin bir bulmaca gibi grlp, sadece arkeolojik malzemenin tanmlanp snflandrlmasnda te gidemeyen bir tarih anlaynn deimesinde nemli bir rol oynamlardr. Mitler ve kutsal kitaplarn izinde yaplan arkeoloji artk bilimsel yntemlerin kullanld, teorik temelleri olan bir bilim haline gelmitir. Ancak ilk bata yarattklar devrimsel etkiyi, belki de devrimin ilk nce kendi ocuklarn yemesi olarak deerlendirmek gereklidir. Elbette bu kadar dramatik sonulara yol amayan bu deiim, kendinden sonra gelecek kavramsal arkeoloji ve post modern zaman akmlarnn ve yeni teorik almlarn olumasn salamtr.

Arkeolojide teori, yntem ve veri arasndaki ilikiyi anlamak, nereyi kazdnz, neden kazdnz ve nasl yorumladnz aklayabilmeyi salar. Arkeolojinin bir tahribat olduu ve gemiin bilgisini sonsuza dek yok ettiimiz dnldnde arkeolojik teori tarihini bilmenin nemli olduu aktr. Trkiyede de teori tartmalarna olan ilginin artmas dileiyle.

19 Hodder 1991; Hodder 1999; Renfrew 1997; Johnson 2000.

21

Kaynaka:

Binford, Lewis R.

1962 Archaeology as anthropology, In Contemporary Archaeology, ed by M. Leone, pp. 93-101. Southern Illinois

University, Carbondale.

Binford, Sally R. & Lewis Binford.

1968, New Perspectives in Archaeology, Chicago, Aldine

Press.

Braudel, F.

1985 Tarih ve Tarihi, Annales Okulu zinde, der. Ali Boratav, Alan Yaynclk, stanbul, sayfa 97-109.

Earle, T.K., Preucel, R.W.

1987 Processual Archaeology and the Radical Critique,

Current Anthropology, Vol. 28, No. 4. (Aug. - Oct., 1987),

pp. 501-538.

Flannery, K.

1976 The Early Mesoamerican village, ed. by Kent V.

Flannery, New York Academic Press.

Giddens, A.

1984 The constitution of society: outline of the theory of

structuration, Cambridge, Polity Press.

Hodder, Ian

1991 "Postprocessual Archaeology and the Current

Debate" in Processual and Postprocessual Archaeologies:

Multiple Ways of Knowing the Past, ed. by Robert Preucel

pp. 30-41. Center for Archaeological Investigations,

Occasional Paper No. 10, Carbondale.

1999 The archaeological process: an introduction, Oxford

(England), Malden, Mass., Blackwell.

Johnson, Matthew

2000 Archaeological Theory: An Introduction, Blackwell

Pub. Oxford, UK.

Renfrew C., Bahn P.

1991 Archaeology: theories, methods, and practice, N.Y.,

Thames and Hudson.

Trigger, Bruce

22

1989. A History of Archaeological Thought. Cambridge

University Press: New York.

Zeus Olbios Tapna (Fotoraf Sahibi: Tuna Akay)

23

Erken Dnem ran Arkeolojisi zerine Ksa Bilgiler

Reza HEYDAR20

ran, geni ve denizden olduka yksek bir blgedir, Eski ran, ki imdiki ran, Afganistan ve Pakistann bir blmmden oluur, kuzeybat tarafndan Anadolu ve Gney bat tarafndan Pamir Dalaryla snrldr. Arkeolojik bakmdan ran Dalar, eski topluluklarn daima bir gei blgesi olmutur, bu topluluklar geileri srasnda doudan gneye btn ran topraklarn igal etmilerdir. Asyann bu ksmnda Hazar Denizi (Caspiyan) bir taraftan, ran Krfezi dier taraftan, Asya kanadn yaklak 700 kmlik bir alan igal etmitir. Kt hava ve zemin artlar sadece yaklak 500 kilometrekarelik bir alan eski ger topluluklarn gei alanna izin vermekteydi. Arkeolojik ve Kltrel bakmdan rann tarihi, hava, su ve genel blge corafya artlarna baldr. ran corafi artlar dou ve bat kltr arasnda eskilerden beri bir kpr oluturmaktadr.

Arkeolojik bakmdan Ta Devrinde randa insan yaad verilerle tespit edilmitir. Eski yerleim blgelerinde Horasann Keshfoot Nehri ve etrafnda Ta Devrine ait yaam malzemesi bulunmutur ki bu malzeme arkeologlara gre yaklak 800.000 yl ncesine kadar gitmektedir. Urumiye Gl etrafnda ele geen arkeolojik buluntular, sz konusu tarihe kadar ulaan yerleimlerin varlnn gstergesidir. te yandan 100.000 yl ve 35.000 yl evvel de randa yaayan ilkel insanlarn bulunduu konusunda da ok bilgiye sahibiz. Bu ilkel topluluklarn yirmi farkl noktada nemli eserleri bulunmutur. Bu eserlerin bulunduu aratrma yerleri Bat Azerbaycan, Horasan, Kuzey Khozestan, Kuzey ran ve Fars Kirmana kadar olan blgededir. Maara Dneminin hemen ardndan da ilkel yerleimlere ait eitli yerler randa bulunmutur. Bunlarn en nemlileri Kermanshahn 6 km. dousunda Kara Su Nehri yaknndaki Deirmen Tepesi, yine Kermanshahta Serap Tepesi, Bat Azerbaycanda Hac Firuz Tepesi, ayn yerdeki Jelbel ve Ehernejanda, Khozesthanda Alikes, Chagamis, Coga Neboot, Bana-i Fazele, Kazvinde Zagha Tepesi, ahroodda akmakta Tepesi saylabilir.

Ta Devrinden sonra Bronz ana ait yine rann deiik yerlerinde birok eserler bulunmutur. rann pek ok deiik blgelerinde arkeolojik kazlar yaplmtr. Bu kazlar, yaklak bin yl evvel Zagros Dalar ve Dicle Nehri arasnda tanrlarn lkesi diye adlandrlan Khozestan Blgesinde, ki rann en eski yerleim ve kltr blgesidir, Elam Devletinin kurulduunu gstermitir. Bu insanlar, randa en eski ehirleri ve bakentleri kurmulardr. Dnemin en nemli gelimesi milattan evvel drt binlerde Elam ivi yazsnn kefidir. Bu 20

Arkeolog, ran - Urumiye ehri Kltr Kurumu Aratrma Blm Bakan. (Sayn Reza Heydarinin Arkeoidea iin yazd yazy, Farsadan tercme eden Kiarash Ghasemlou). Re_heydari@yahoo.com

24

yaznn rnekleri amur ve tula zerinde hala mevcuttur. Elam Devletinden baka Bat ve Kuzeybatda baka devletler de kurulmutur. Bunlarn en nemlileri Mana ve Urartudur. Galayc Tepesi, Bukanda, Rebet Serdeshte ve Zirve Manann en nemli arkeolojik kalntlarnn bulunduu yerlerdir. Bu yerlerde ta, tula ve kurutulmu amur zerine yazlar ile bezemeli tulalar bulunmutur. Urartuya ait elliden ok blgede kalntlar bulunmutur ve kazlar yaplmtr. Mesela, Urartu kalelerinin en byklerinden biri Bestam Kalesidir.

Aryanilerin kurduu ilk lke Hekhameneshi (Akamenid) mparatorluudur ki tarihin ilk imparatorluu olarak kabul edilir. Kurucusu ve ilk imparatoru Byk Koroshtur21. mparatorluun snrlar ok genitir, Msr, Ortadou, Orta Asya snrlar iindedir. Byk skender, M 331 ylnda bu imparatorluu tmyle ele geirmitir. Pers sanat, Msr, Asur, Babil ve dier komu lkelerin sanatndan esinlenerek kendine has bir hale geldi ve dnya sanat tarihine ok gzel kalc bir yere sahip oldu.

stte fotoraf yer alan Taht- Cemid (Persepolis) ve Pasarghad bu devre ait iki en nemli eser olarak kabul edilir. Persden sonra Eshkanllar M 248 MS 226 ve Sasaniler MS 226 MS 626 randa hkm srdler. Kenghaverde Anahita Ategedesi, Mehellatta Khor-he Ategedesi ve Khozestanda Shemi Tapna Eshkanilerin dneminden kalmtr. Ayrca Goor Darab Gherd ehirleri, Taht- Sleyman Ategedesi ayn dnemden kalan, en bilinen nemli eserlerdendir.

21

Kyros, Kura.

25

Kk Asyada Pers Hkimiyeti Ahmet Mrel22

I. Kk Asyada Pers Hakimiyeti

Eskia dnyasnda ilk kez bir dnya imparatorluu oluturan Persler, .. 547 ylndan itibaren Anadoluda valilikler ya da dier bir isimle Satraplklar kurarlar23. Dareios satrap olduktan sonra blgeyi satraplk olarak isimlendirdii yirmi vergi blgesine ayrr ve bu blgelerin bana da satraplar atar. Uyruunda bulunanlar rklarna gre blp ayrarak her bir blgeyi ekonomik durumlarna gre vergilendirmeye tabii tutar. Bu ayrm yaplrken kimi zaman snr komusu olanlar kimi zaman da olmayan uluslar birbirlerine baladklar grlmektedir24.

Pers satraplk sistemi ierisinde Kk Asyada bulunan kent devletleri ve yerel halklar satraplklara dahil edilirler ve vergilendirilirler. Herodotos Pers Satraplk sisteminden u ekilde bahsetmektedir; Ioniallar, Asya Manisallar, Aioliallar, Kariallar, Lykiallar, Miliallar, Pamphiliallar, hazineye drtyz talant gm dyorlard. Birinci Satraplk burasyd. Mysia, Lydia, Lasonia, Kabalia ve Hytenneia beyz talant vergi dyorlard ve ikinci satraplkta burasyd. Hellespontosda Yunanistandan gelirken sada oturanlar Phrygia, Asya Thraklar, Paphlagonia, Mariandyn, Suriye yz altm talant vergi dyolard buras da nc satraplkt, Kilikiallar gnde bir taneden 360 beyaz at ve beyz talant gm vergi demekle ykmlydler. Bu beyz talant gmn yz krk talant blgedeki atl birlikler garnizonuna ayrlmt geri kalan yz altm talant ise Dareiosa gidiyordu. Buras da drdnc satraplktr25

Kilikiada Pers Hkimiyeti

I. Kilikia ve Syennessisler Slalesi

Antik Dnemde Kilikia blgesinin snrlar .. 1. yzylda yaam olan corafyac Strabon tarafndan izilmitir26. Cilicia, cografi yapsna bagl olarak Daglk Kilikia (Kilikia Trakheia) ve Ovalk Kilikia (Kilikia Pedias) olmak zere iki blme ayrlr27. Daglk Kilikia, Korakesion(Alanya)dan Soloi-Pompeiopolis (Mersin-Viransehir)e kadar olan dalk blgeyi, Ovalk Kilikia ise Soloi-Pompeiopolisden

Alexandria Kat Isson (skenderun)a kadar olan ovalk kesimi kapsar. ( Resim 1)

Kilikiadaki Pers hakimiyeti srasnda hkm srmeye balayan Syennessisler Slalesinin Yunan kkenli olduklar dnlmektedir. Syennessisten ilk olarak Herodotos (I. 74) bahseder. Herodotos V. 118 blmnde de, Syennessisin

22

Arkeolog, ME Arkeoloji Blm YL rencisi. 23 Bakr 2003, 6 24 kmen 2002, 179 Herodotos III - 88 25 kmen 2002, 180 Heredotos III 90 26 Durugnl 2004, 27 27 Strabon XIV, V, 1

26

kzn vermi olduu Karial Pixodarosun Ionia ayaklanmasna katlmasndan bahseder Bu blmde ad geen Syennessisin Xerxes zamannda yaam olan Oromedonun olu olan Syennessis ile zde olup olmad bilinmemektedir. Herodotos, Oromedon olu Syennessisin byk Pers savalarna katldn bildirir. Syennessis Kilikial donanmasn kumanda etmi ve Aischylosa gre Salamis savanda lmtr. Onun lmnden sonra blgesine, Halikarnossoslu Xeinagoras atanr. Xeinagorasn blgeye atamasndan sonra . 401 ylna kadar Kilikia Krall hakknda ok geni bilgiler bulunmamktadr. Gen Kyrosun . 401 ylndaki seferinde tekrar bir Kilikia Kral olan Syennessis ad geer. Xenophon, (Anabasis I 2,12 ve I 2,23 ) Syennessisten Kilikiann Kral olarak bahseder. Kralln bakenti Tarsus olup .. 5. yzyln ortalarndan .. 4. yzyln balarna kadar sikkeler zerinde yer alan basklarda Kilikia Kral Pers kyafetli bir atl olarak betimlenir28. ( Resim 2 )

Satraplklar ierisinde Kilikia gerekten nemli bir yere sahiptir. Gerekten . 401 ylna kadar Kilikiada Pers satrap yoktur. Bu blgede bamsz krallklar gelenei devam eder. Dareios zamannda Kilikiann yksek oranlarda vergilendirilmi olduu grlmektedir. Herodotos kitabnn III 90 blmnde, Kilikiallarn gnde bir taneden olmak zere yz altm beyaz at ve be yz talant gm vergi demekle ykmlendirilmi olduundan bahsedilmektedir29. Kilikiann bu kadar yksek vergilendirilmesi blgenin zenginlii ile alakal olmaldr.

Kilikia jeopolitik konumundan dolay Persler iin bir ileri karakol niteliindedir. Blgenin stratejik neminden dolay Persler iin bir operasyon ss ilevi grr. Bundan dolay byk kral gl askeri birliklerini burada konulandrr; nk atlar ile nl olan Kappadokia blgesinin bir blm Kilikiaya ait olduundan at salanmasnda uygun olan bir blgedir. Bundan dolay Kilikiada konulandrlm olan atl birliklerin ihtiyacnn karlanmas iin hem 140 gm talant blgede braklr hem de baka satraplardan azda olsa

28 Erzen 1940,99 29 Erzen 1940, 99 vd.

27

yardm salanr. Bu atl birliklerin komutas ve Pers Satrapnn yetkileri Syennessise teslim edilir30.

Ktesias bu konuda, Syennessisin bu karde mcadelesinde hem Kyros hem de Artaxerxes tarafnda yer aldn bildirir. Xenophon ise, Tarsusta Syennessisin Kyrosa byk hediyeler verdiinden bahsetmektedir ancak dier bir tarih yazar Diodoros ise Syennessisin olunu yeterli derecede askeri birlikle, Kyrosa yardm etmek zere gndermi olduunu aktarr... 7 yzyln sonlarndan itibaren Dalk Kilikiann sahil kesimindeki ehirlere yerlemi olan Yunan kkenli halklarn varlklar bilinmektedir. Bu ehirler Kilikia Krallna baml ve Pers ynetim gc altnda yer alrlar. Bu ehirlerin ismi tek tek nomos listelerinde gemese de vergilerini Kilikia Krall aracl ile byk krala derler. Bu ehirlere ait sikkeler zerinde Pers etkisi grlr. Sahilde yer alan Yunan ehirleri Pers savalar srasnda donanmalarn Kilikia Kral Syennessisin emrine vermek zorunda braklr. Erzen, Dalk Kilikiann sahil kentlerinin birounun, Kelenderis hari, igal altnda olduu grn savunur. Kelenderis kentinin .. 425 ylnda Attik-Delos Deniz Birlii listelerinde ad geer31. Kelenderis kentinin, Dalk Kilikiann dier sahil kentlerinden daha serbest bir konumda olmas ve Attik Delos deniz birlii listelerinde adnn gemesi kentin igal altnda olmay fikrini dourur. Ancak bunlar kesin kantlar olarak saylmamaldr. Kelenderisin Meydanckkalede bulunan Pers Garnizon yerleiminin bulunduu yol gzergah zerinde olmas, Meydanckkalenin Sedir aalar bakmndan zengin olmas, buradan elde edilen kerestenin deniz yolu ile en kolay tanabilecek yer konumunda olan Kelenderisin neminin artmasna sebep olduu dnlmektedir. Bu bakmdan bu kadar nemli bir merkez olan Kelenderisin Dalk Kilikiann dier sahil kentlerine oranla daha serbest bir statye sahip olmas ve ticari faaliyetlerini aktif olarak devam ettirebilmesinin buradaki Pers hakimiyeti ile aklanabilir.

Xerxes Yunanllara yapaca seferin hazrlklar srasnda farkl blgelerden ordusuna yapt katlm ile says hayli fazla olan bir ordu kurar. Hazrlad ordunun ierisinde Kbrsllar yz elli, Kilikiallar ise yerel Syennesis kralnn komutas altnda yz gemi ile katlrlar. Kilikiallar Salamis savanda da Pers donanmasnn iinde yer alrlar; ancak bu arpmada Oromedonun olu Kilikia Kral Syennesis ldrlr32.

Kilikiada M.. 401 ylnda Sardes Satrap Gen Kyros, kardei Artakserksesi tahttan indirmek iin paral askerler (Kk Asyal) toplayarak Frat zerindeki Kunaksaya doru yola koyulur. Ancak Syennessisler, Kilikia Kaplarn (Glek Boaz) Kyrosun geiini engellemek zere kapatrlar ve burada Kyrosun birok asker kaybetmesine neden olurlar. Denizden bir tehlike gelmesi ihtimali zerine Syennessisin Kilikia Kaplarn brakarak deniz savunmasna gemesi zerine Gen Kyrosun, askerleri Syennessisin bakenti 30 Erzen 1940,102 31 Erzen 1940,104 105 32 Erzen 1940,110 vd.

28

olan Tarsusa gelerek kenti yama ederler. Syennessis ile Kyros arasnda yaplan anlama ile Syennessis Kyrosa ordusu iin nemli lde para verir bunun karlnda Kyros ise lkesinin Syennessise ait olduunu ve bir daha yamalanmayaca garantisini verir. Gen Kyros, kardei Artakserksese Kunaksada yenilir ( M.. 401)33. Bundan sonra Syennessisler ile ilgili yazl kaynaklara rastlanmamaktadr.

Dalk Kilikia Prensesi olarak ortaya kan Epyaxa ayn zamanda Syennesisin de kars olmaldr. Gen Kyrosun yenilgisinden sonra blgeyi tekrar kendi hanedanl altnda toplamaya alr. Bu dnemde dalk Kilikiada ve Pamphyliada Pers egemenlii yerel glerin denetimi altnda srmektedir. Ancak 380 360 yllar arasnda Tarsus hanedanln Tarkumuwa olarak isimlendirildii grlmektedir. Bu dnemde Kilikia ve Pamphylia blgelerinde bulunan, Selge, Aspendos, Side, Nagidos, Kelenderis, Holmoi, Soloi, Tarsus, Mallus ve Issos kentlerinde baskn olarak parasal politikalarn denetimini salad grlmektedir. .. 4. yzyln ilk eyreinden sonra da Tarkumuwa bir syennesis olarak yerel bir hanedana mensup olmasna ramen deien politikalar gerei tam bir Pers satrab grnm almaya balar. Ayn dnemdede Kariada Hekatomnidler ayn vazifeyi stlenmektedir. Kilikiann Mazdaius satrapln yapt ran satraplna dahil edilmesinden sonra 360 333 yllar arasnda Kilikia blgesinde yerel hanedanlklara ait herhangi bir yazl kaynaa rastlanmamaktadr34.

M.. 4. yzyln ilk eyreinde Kilikia Satrapl hakknda yinede fazla bir bilgi bulunmaz, nk Kyros taraftar olan Syennessisler, Byk Kral tarafndan grevinden alnr. Ge sikkeler zerinde Pers Satraplarnn ismi yer alr. Bu da bize Kilikiann ynetiminin Pers Satraplarna getiini gsterir. Ancak bu satraplarn direkt olarak blgeyi, Kilikiadan ynetip ynetmedikleri tartma konusudur. Kilikia sikkeleri zerinde . 386372 yllar arasnda Pers satraplar olarak atandklar dnlen Tiribazos, Pharnabazos ve Datames sikke darp eder ve skenderin blgede hakimiyet kurmasna kadar Kilikia blgesini ynetirler35.

Dalk Kilikiada Bir Pers Garnizonu Meydanckkale

33 Erzen 1940,114 119 34 Casabonne 1999,61 35 Erzen 1940,120 vd.

29

Meydanckkaledeki ( Resim 3 ) ilk almalar 1971 ylnda Emanuel Laroche tarafndan balatlr. Daha sonra Georges Le Rider ve Alain Davasne tarafndan 1981 1997 yllarnda yrtlen almalar bulunmaktadr36.

Bu yerleimin antik ismi Demir anda ve Akhamenid dnemde de arami dilinde KRBYRT olarak yazlr, Kiru olarak seslendirilir ve Pirindu hanedanlnn merkezidir.37. Blge hakkndaki en youn bilgi Yeni Babil kaytlarndan elde edilmektedir. Pers dneminde bu blge satrapn bulunduu satraplk merkezi olarak kullanlmtr38.

Pers Dneminde ( .. 6. yzyl .. 4. yzyl ) Meydanckkalenin bir Pers garnizonu olduu bilinmektedir. Bu dnemde Nagidosda Pharnabazusa ait gm sikkeler bulunduu bilinmektedir. Nagidosun Kelenderis, Holmoi, Soloi, ve Mallus gibi Byk Kral tanmakla birlikte kendi ehir lejant olan tanr ve tanralarn sembollerini kullanarak sikke bast grlmektedir39. ( Resim 4 )

.. 5. yzyln sonu .. 4. yzyln bana tarihlenen ve Meydanckkalede bulunan yapnn duvarnda ki Arami dilindeki yazt, muhtemelen yapnn yeniden inasn anlatmaktadr. Meydanckkaledeki dier nemli buluntulardan birisi de yaklak olarak .. 425 380 yllarna tarihlenen ve Persepolis kabartmalar ile paralellik gsteren kabartmalardr. Ayn dnem ierisinde yine, Issos civarndaki Kinethyk yerleiminde de Kilikia blgesinin parasal destei ile ehir duvarlarnda bir takm yeniden yaplandrlmalar grlmektedir40. zellikle bu yeniden organize edilen blgelerdeki yaplanmalarn Perslerin batdaki topraklarn kaybetmeleri (zellikle onia ve Thracia ) Attik Delos deniz birliinin gcnn artmas ile deniz gcnn hareket noktalarn denetim altnda tutmay amaladklar grlmektedir.

36 Gates 2005, 62 37 Cassabone 1999, 61 38 Gates 2005, 63 39 Durugnl 1999, 68 40 Casabonne 1999, 62

30

Buradaki yeniden yaplandrma, zellikle Meydanckkalenin bir Pers garnizon yerleimi vazifesi ve blgenin douya alan kaplara hakim corafi konumu ile aklanabilir. Bunun da tesinde, blgenin deniz kuvvetleri iin bir s vazifesi grmesi Meydanckkale gibi tahkimli bir kalenin merkez ynetim blgesi olmas olasln kuvvetlendirmektedir. Bu tip bir uygulama .. 188 ylnda imzalanan Apameia anlamasndan sonra Seleukoslarn blgedeki imar faaliyetlerinde de grlmektedir.

Sonu olarak eskia dnyasnda ilk kez bir dnya imparatorluu oluturan Perslerin .. 547 ylndan itibaren Anadoluda valilikler ya da dier bir isimle Satraplklar kurduklar, bu satraplklarn blgelerin konumu ya da etnik durumlar gz nne alnarak, blgede hakim olan yerel hanedanlklara otonom ynetim hakk verilerek ya da merkezden atanan valiler tarafndan ynetildikleri grlmektedir.

zellikle stratejik adan olduka nemli noktalarda kurulan satraplk ynetim merkezlerinin ticaret yollar, askeri yollar, zengin maden yataklar, orman ve tarm alanlarnn bulunduu blgelerde kurulmu olmalar ve bu alanlar denetlemek iin garnizon tipi yerleimleri oluturulduklar anlalmaktadr.

Perslerin hakim olduklar corafyalarda sklkla blgede yaayan yerel halklara bir takm zerklikler tandklar grlmektedir. zellikle elverili deniz ve kara ulam yollarna sahip olan Kelenderis gibi baz Yunan kent devletlerinin bu dnemde yksek refah seviyelerine eritikleri bilinmektedir.

Perslerin, deien siyasi dengeler erevesinde; yerel hanedanlklar tarafndan ynetilen corafyalarda oluturulmu olan siyasi yaplanmay deitirerek bu blgelerin merkeze daha baml hale gelmelerini saladklar grlmektedir.

31

Kaynaka

Bakr 2003 T. Bakr, Daskyleion Hellespontine Phrygia Blgesi Akhaemenid Satrapl, Anadolu Dergisi, 25, 1 26, 2003, Ankara

Cassabonne 1999 O. Cassabonne, Local Powers and Persian Model in Achamenid Cilicia: A Reassesment, OLBA II, I, 57 66, 1999, Mersin

Erzen 1940 A. Erzen, Kilikien Bis Zum Ende Der

Perserherrschaft,1940,Leipzig -Burn

Durugnl 1999 S. Durugnl, Nagidos zerine Dnceler, OLBA II, I, 67 78, 1999, Mersin

Durugnl 2004 S. Durugnl, Krallar Rahipler ve Korsanlar, Balangcndan Roma Dnemi Sonuna Kadar Eskiada Mersin Blgesi, Srt Da Yz Deniz Mersin, 27 53, 2004,stanbul

Gates 2005 C. Gates, The Place Of The Achaemenid Persian Period in Archaeological Research in Cilicia and Hatay ( Turkey ), Persika, 6, 49 59, 2005

kmen 2002 M. kmen, Herodotos Herodot Tarihi, 2002, stanbul

Strabon 1993 Antik Anadolu Cografyas (Geographika: XII-XIII-XIV) (eviren: A. Pekman). stanbul, Arkeoloji ve Sanat.

32

Eskiada l Klt ve l Gmme Adetleri

Tuna AKAY41

Eskiada insanlar doada korktuklar, anlam veremedikleri, nleyemedikleri varlk ve olaylarn tanrlar tarafndan yapldna inanrlar. Da tepeleri, pnarlar, gk, ay, yldzlar gibi gkyz cisimleri, frtna, imek gibi doa olaylar tanrlarn bir gstergesi olarak alglanr. Bylelikle eskia insanlar kendilerine bir klt yaratarak, bir nesneye veya bir varla tapma, snma ihtiyac duyarlar. O yzden sndklar varlklara kar kendilerini sorumlu hissederler, onlara tapnmak iin mekanlar olutururlar, dinsel trenlerini aksatmamak ve yer yzn bereketli klmak iin baz grevler stlenirler. Bu grevlerden bir ksm da lmle ilgili alanlardr42.

l klt ile ilgili trenlerin kkeni eskiada lm anlayna baldr. nsanlar llerden korkar ve onlara sayg duyarlar. Gerekli olan kurbanlar, sunumlar yaplmazsa, l ruhlar yeraltndan karak, insanlar arasnda huzursuz bir ekilde dolap onlara zarar verebildiine inanlr. Bylece, eskiada mezar mimarisini ve kentlerin yerleim dzenlerini etkileyen l klt oluur. lye gsterilen sayg, onun iin bir mezar yaplmas, gmme srasnda uygulanan trenlerle ya da dnsel ereve ile snrl kalamaz. len kii gnmzde nasl eitli ekillerde anlyorsa, lme ve lmden sonraki yaama inanan eskia insan iin de ayn durum sz konusudur.

Cenaze treni bittikten sonra baz seremoniler yaplmaktadr. Bunlar, lnn mezar banda hediyelerin sunulmas, kurbanlarn kesilmesi, eitli sv libasyonlarnn yaplmas eklindedir. Yaplan bu uygulamalar lye olan sorumluluklarn yerine getirilmesidir. Ayrca belirlenen gnlerde, len kiinin anlmas da l kltn oluturan temel elerdir43.

Mezopotamyada Smer, Assur, Babil metinleri br dnya ve yeralt hakknda bilgiler iermektedir. Bu inanlara gre llerin bedenlerinin mezarlarda kald ve ruhlarnn da yeralt dnyasn getii dnlmektedir. Bu metinlerden anlald zere yeryz, yeralt nehri ve yeralt olmak zere belirli kademeler bulunmaktadr44. Yerden yeraltna geilerin, mezarlar ve su yollar ile olduuna inanlr. Mezopotamya toplumlar ve Hititler ruhun lmszlne inanrlar benzer lm anlaylarnda ortak zellik gsterirler45.

Eski Msrda da ruhun lmszlne inanlr. Ancak Mezopotamya toplumlarnn aksine, dier dnyann bildikleri gibi bir dzene sahip olduunu dnrler. Bu yzden de llerini mumyalayarak, bedeni bu dnyann

41 (MA) Arkeolog, Arkeologlar Dernei Mersin ubesi Bakan. akcaytuna@gmail.com. almama yardmlar iin Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm retim yesi ve Olba Yzey Aratrmalar Bakan Sayn Do. Dr. Emel Ertene sayglarmla teekkr ederim. 42 evik 2000, 6; Saraolu 2005, 327; kse 2005, 2. 43 lmn din ile balants iin bkz; Uhri 2006, 21-23. 44 Dinol 2007, 2. 45 Hititlerin l gmme adetleri iin bkz; Gurney, 2001, 139.

33

koullarna uygun olarak hazrlarlar. Msrda len kiinin bir mahkemede yargland dnlr ve bu yarg sonucunda beraat etmeyen ller iin alk ve susuzluk, mezarndan dar kamama gibi cezalar verilir46.

Klt, yce ve kutsal olana tapma, belli kural ve yntemlerle yaplan geleneksellii ile gnmze kadar gelen bir deyimdir. l klt, llerin ruhlarna olumlu etki salayan ilemlerin ve alkanlklarn tmn iermektedir. l kltnn amac atalara tapma, len atalarn yaayanlara yardmlarn salama, anlarn yaatma, onlara yemek ve bunun yannda iki sunma, kurban kesme, yontularn, maskelerini yapma, adlarna ve anlarna talar dikme, dinsel trenler dzenlemedir. Ancak l kltnn devamll lenlerin yaayanlarn hafzasnda yaatld srece devam eder47.

l klt konusunda Eski Msr ve Mezopotamyada olduu gibi Kk Asiada da eitli yazl kaynaklar bulunmaktadr. Hitit devlet arivi l klt ile ilgili trenlerden bahseder48. Bu tabletlerde, kral ve kralienin cenazesinin ikinci gnn anlatan metin yle devam eder: kinci gnde, gn aarrken kadnlar kemikleri toplamak iin atein yaklm olduu yere giderler; atei on testi bira, on testi arap, ve on testi walhi49 ile sndrrler. Gm bir kupa yarm mina ve yirmi ekel arlnda eritilmi yala doldurulur. Kemikleri gm maalarla toplar ve gm kupadaki yan iine koyarlar. Daha sonra onlar yadan karr ve altnda deerli bir giysi. Kemiklerin toplanmas bittikten sonra, deerli giysi iinde keten bezle birlikte kemikleri toparlar ve bir sandalye zerine koyarlar. Ancak kemikler bir kadna ait ise, bir tabure stne konur. Cenazenin yaklm olduu atein etrafna on iki somun ekmek ve onlarn stne don yandan yaplm yal ekmek koyarlar. Ate, zaten bira ve arapla sndrlmtr. zerinde kemikler bulunan sandalyenin nne bir masa koyar ve scak somunlar, ... somunlar ve tatl somunlar ikram ederler. Alar ve sofra grevlileri ilk frsatta tabaklar sererler ve yemek biter bitmez geri toplarlar. Kemikleri toplamaya gelenlerin hepsine yemek sunarlar50.

Hitit l gmme adetleri Kk Asia kltrnden gelmektedir. Toplumlarn farkl kltr yaplar, baz zamanlarda ortak

paydada bulumaktadr. zellikle Illiasda Patroklosun cenaze treni

Hitit cenaze trenleriyle ortak zellikler tamaktadr. Bu trenler Illiasda yle

46 Dinol 2007, 3. 47 Akyurt 1998, 154. 48 Boazky arivlerinde bulunan yazl kaynaklardan, yalnz iki tanesi halkn l gmme adetleri ile ilgilidir. Bunlardan biri gmme iin yaplan hazrlklar, dieri gmmeden sonra lye ait eyaya davran biimi hakknda bilgi verir (Gurney 2001, 139). 49 Walhi, dini merasimlerde iilen bir ikidir. 50 Gurney 2001, 139140.

34

anlatlr: Aralarnda Atreusun olu olduu halde bir araya toplanarak byk bir kalabalk oluturdular ve kardklar grltyle onu (Akhilleos) uyandrdlar; Achil kalkp oturdu ve onlara yle dedi: Sen, Atreusun olu ve siz Akhann aziz konuklar, nce alev renkli arapla, yanan atei sndrn, ne kadar yaylm olursa olsun ve sonra, Menoitiusun olu, Patroklosun kemiklerini toplayalm, onun kemiklerini dier kemiklerden ayklayalm; onun kemiklerini semek kolay olacaktr zira, dierlerininki, birbirine karm olan insan ve at kemikler, kenarda yanarken o, atein ortasnda uzanmaktayd. Daha sonra, ben, kendim, Hadeste saklanncaya kadar, kemikler iki kat yaa sarlm altn bir kap iinde dursun. Ancak ok byk bir mezar yaplmasn, sadece onun iin mnasip bir tane olsun. Ben gittikten sonra, krekli kemiklerle geride kalan Akhallar, ona byk bir mezar yapar. Byle konutu Akhilleos ve onlar Peleusun tez canl oluna kulak verdiler. nce alevler renkli arapla odun ynn etrafn saran atei sndrdler, yle ki hayli derin bir kl tabakas olumutu. Kibar arkadalar, Patroklosun kemiklerini alayarak, altn bir kupa iine topladlar ve iki kat yal bezle sardlar. Kupay yumuak keten bezle sardktan sonra bir kulbe iine yerletirdiler. Daha sonra mezarn yerini tespit ettiler ve mezar odun ynn bulunduu yerin yaknnda bir yere yaptlar ve toprak yarak mezar yaptklarnda, geri dnmek zere daldlar. Dalmadan nce, Achilleus gemisinden ganimetler getirdi. Leenler, kazanlar, ayakl sehpalar, atlar ve katrlar, gl kuvvetli kzler ve gzel kemerli kadnlar ve gri renkli demirler getirdi.

Hititlerin ve Illiasn l gmme ritelleri u noktalarda ortaktr51:

1) Cenaze yaklr. 2) Ate ieceklerin dklmesiyle sndrlr. 3) Kemikler, ya veya don yana batrlr ya da bununla kaplanr. 4) Kemikler keten bezi ve iyi bir giysiyle sarlr. 5) Ta bir odaya yerletirilir. 6) len yaplr.

Protogeometrik Dnem balangcnda Attikada l gmme geleneinde farkllama grlr. Bu inhumasyondan kremasyona gei anlamn tar. Kerameikosta bulunan protogeometrik vazolar bata amphoralar olmak zere birok kremasyon kaplarndan oluur. Geometrik Dnem sonunda ise, kremasyondan inhumasyona gei gzlemlenir. Dipylon vazolar inhumasyon gmleri iin hazrlanan kaplardr ve bu bakmdan kremasyon iin yaplan protogeometrik vazolardan ayrlr. Yunanllarda l klt sadece yaztlarda deil seramik zerindeki betimlemelerde de grlmektedir. Dipylon vazolar zerindeki ekphora ve prothesis sahneleri bunun erken rnekleridir. Beyaz lekythoslarda da bu sahneler grlr ve Yunan dnyasnn lme kar bak asn yanstr. Atinada .. 487-480 yllar aras Solon tarafndan lks mezar yasa getirilir. Beyaz lekythoslar, mezar yerini belirtmek iin stellerin yerine

51 Gurney 2001, 141-142.

35

kullanlr52. Bu tip kaplarn zerinde lm ikonografisini ve l kltn anlatan sahneler bulunmaktadr. Bu tip mezar dikitleri Attikaya zg olup baz Atina kolonilerinde de grlr53.

Kkl bir mezar inancna sahip olan Yunanllar, insan vcudunun soma () ve ruh psykheden () olutuunu dnrler54. Bu inan gereince, lmler sonrasnda belli bir dzeni ieren trenler dzenlenir. Bu trenler drt aamal olup, somann hazrlanmas, prothesis, ekphora,

somann mezara konuu diye blmlere ayrlr. Somann hazrlanmas ilk aamadr. Bu blmde lnn gzleri kapanp enesi balanr ve l yaklmadan nce ykanr. Bylelikle kt ruh kovulur. Ykama ilemini yapan yal kadnlardr. Ykanan l daha sonra, kokulu yalarla ovulur ve parfmlenir55. kinci aama olarak da prothesis (sergileme) blm yer alr. Bu aamada l evin iinde sergilenir. lmden bir gn sonra yaplan bu aama, zorunluluk arz eder. Hatta lke dnda len bir kiinin bile cenazesi evine getirilir, kemikleri olsa dahi sergilenir. Sergileme ekli, sadece ba ak ekilde kefene sarlarak

yaplr56.

Solon ncesi, aristokratlarn prothesis sreci, halktan farkldr. len kii aristokrat kesimden olduunda, yaknlar yas tutmay abartr ve kendilerine zarar verir. Solon bu trden ypratc ve vahi grntlere yasaklama getirir. lnn yannda, mezar banda at yakld grlmektedir. Belki de mezar yerindeki baz meknlar bu atlarn sylendii yerler olabilir57.

nc aama ise ekphora (cenazenin mezara gtrl) blmdr. Prothesisin ertesi gn sabah l yata ile birlikte grevliler ya da akrabalar tarafndan elle veya araba ile gtrlr. Bu cenaze alaynn nnde libasyon kabn tayan bir kadn yer alr ve onu kadnlar ve erkekler izler. Cenazeye katlacaklar da Solon yasalar ile belirlenir. Sadece kadnlar iin gelen bu

52 Atina dnda beyaz lekythoslarn grld yer; Euboia adasndaki Eretriada younlukla ele geer. .. 5. yzyln ikinci yars 4. yzyln balar arasna tarihlenir. ahin 1993, 143144. 53 Solonun refomlar iin bkz; Mansel 1999, 186-193. 54 ahin 1993, 145. 55 zellikle mezar hediyeleri seilirken parfm ielerinin de olduu grlr. Belki de mezar hediyesi olarak bu ielerin seilmesi cenazenin bu aamas ile ilgili olabilir. 56 ahin 1993, 147150. 57 Baz mezarlar evre dzenlemesi ile birlikte yaplr. Sanki bir topluluun sabilmesi iin. Mezarn n ksm dzletirilir, kolay gelinip gidilsin diye merdivenler konur (ahin 1993, 149).

36

kstlama lnn nc dereceden akrabalar veya yal kadnlardr58.

Attika geleneine gre kii eceli ile lmemi ise cenaze alaynn nnde mzrak tanr. Bu mzrak yaknlar tarafndan mezar yerine saplanr. Bu fkenin ve kini belli eden bir semboldr. Savata len halk kesiminden biri ise kemikleri toplanr. Prothesis ve libasyonlar yaplr, on adet lahdin iine konulur. ylece mezar yerine gtrlr. Ancak cesedi bulunamayan biri ise on birinci lahit hazrlanr. Bo olan lahit ise onlar temsil eder59.

Cenaze trenin son aamas olan gmme ilemini yasa gerei lnn yaknlar tarafndan yaplr. Mezar yeri hazr olan trende mezar yerini yaptrma erkek evlatlara ait bir grevdir. Ebeveynlerinin mezarlarn yaptrmayanlara ok byk cezalar getirilir. Hatta demostan atlmaya kadar gidebilir. Ebeveynleri ne olursa

olsun mezar yeri mutlaka yaplmaldr. lnn gmlme yeri de nasl bir ekilde ldne baldr. rnein yldrm arpmasndan lrse olay yerine, Atinada intihar edenlerin de elleri kesilip ayr yerlere gmlr. Mezar hak etmeyenler sadece katiller, vatan hainleridir. Bunlarn cesetleri ehrin dna gmlr60.

Mezar kltne zg kurallar arasnda, aile mezarna bir yabancnn gmlme yasa da vardr. Bunu yapan kii lanetlenmekte ve bir tapnaa veya ehre ceza demekle hkmldr61.

Gmme ilemi tamamlandktan sonra sunu ilemine geilir. Sunu, kanl ya da kansz yaplr. Bir baka tren, deyile kurban kesmek ya da meyve, rek gibi eyler brakmak biiminde gerekleir. Mezarlar zerine ya da mezar meknlarna konulan kap formlar seramikler zerinde betimlenir. Bunlar; lekythos, hydria, oinokhoe, phiale, lekane, pyksis, alabastron, aryballos ve

pithosdur62. Mezar yerleri yaplrken sunu yapma gelenei dnlerek yaplr. Bu yzden mezar mimarisi l kltne bal olarak geliebilir. Kaya mezarlar iine yaplan niler, ilikler ya da oyuklar hep ayn ama iindir63.

Romallarda cenaze trenleri, Yunan (Atinallarn) Klasik dnem l geleneinden ayrlr. Romallar, trenlere at yakarak balar, Bu atta lnn ismi zikredilir. lnn tabuta ve katafalka konulmasnda eitli hazrlklar yaplr. nce l ykanr, merhemlenir baz durumlarda bozulmasn engellemek iin

58 ahin 1993, 151. 59 ahin 1993, 152. 60 ahin 1993, 146. 61 Mezar lanetlemeleri iin bkz; nder 1995, 2035. 62 Ayrca Attika yresine zg bir kap formu olan plemokhoe de grlr. 63 ahin 1993, 156157.

37

mumyalanr. Daha sonra l giydirilir ve sslenir ardndan yaknlar tarafndan ziyaret edilir64.

Romada lnn topraa verilmesi (inhumasyon) ve yaklmas (kremasyon) adetleri btn dnemlerde ayn zamanda uygulanr, fakat bu yntemlerden birinin dierine belli baz dnemlerde ar bast olur. rnein, Cumhuriyet dneminde yakma ynteminin ar bast zaman dilimi iinde, Corneliuslar, ly lahit iinde gmme yolunu seerler. Bu sadece yazl kaynaklar ile deil, ayn zamanda arkeolojik olarak kantlanr.

Anadoluda Kremasyon - Ceset Yakma - Gelenei

Ceset yakma gelenei ilk defa Neolitik dnemde Orta Avrupada grlr. Daha sonra Gney Rusyada tespit edilen yakma gelenei buradan da gneye doru yayld dnlr65. Anadoluda ilk olarak l yakma gelenei

Aksaraydaki Akl Hykte ortaya karlr ve gnmzden yaklak 9 bin yl ncesine tarihlenir. Akl Hykteki avc toplum evlerinin altlarna yaknlarn gmerler. Evlerin altndan kan kemiklerin ounluunda yank izleri tespit edilir66. Anadoluda dzenli olarak ceset yakma gelenei 2. binde Troia IVde67 ile Hitit dnemlerinde ayrca Panaztepe, Beiktepe, Mskebi kazlarnda da grlmektedir. Bu

merkezlerde yaplan kazlarda yank insan kemikleriyle kremasyon kaplar ele geer68.

Bat Anadoludaki yakma geleneinin kkeni olarak Orta Anadolu olduu nerilmektedir. Gediklide yaplan kazlarda .. 22.-20. yzyllara yakma gmnn bulunmas bu dnceye bir kant olarak gsterilir69. Kremasyon geleneinin Anadoluda grlmesinin bir sebebi de yakma ilemiyle ruhlarn ktlklerden arnaca ve huzura kavuaca dncesidir. Troia ve Beiktepe mezarlklarnda bir yandan kk bebeklerin yaklmad grlmektedir. Bu uygulamann amac, bebeklerin ruhlarnn ve vcutlarnn daha kirlenmedii inanc ile alakaldr.

Hititlerde de l yakma gelenei kullanlr. Hattua yaknlarndaki Osmankayada ait elli drt adet kremasyon mezarnn tespit edilmesi, Ankara-Haymana yaknlarndaki Ilcada 131 adet urne mezar bulunmas Hititlerin de bu uygulamay sklkla kullandn gsterir. Ayrca arkeolojik verilerin dnda

64 Blanck 1999, 200. 65 Akyurt 1998, 125. 66 Bulu 1993, 84. 67 zg 1946, 27. 68 Akyurt 1998, 124. 69 Akyurt 1998, 125.

38

yukarda anlatlan yazl belgeler de yakma geleneinin Hititler tarafndan kullanld kantlamaktadr70

Urartularn da .. 1. binde kremasyon gm yaptklar bilinmektedir. Malakluda yaplan kazlarda kan malzeme bu dnceyi kantlamaktadr. Bir Urartu yerleimi olan Karagndz K5de, kl kaplarnn kaya oyuklarna ya da dorudan topraa brakld da grlmektedir. Urartulara ait 11. 10. yzyllara tarihlenen oda mezarlarda, yakma ilemi gerekletirildikten sonra kremasyon kaplarna smayan kemiklerin talar ile kk paralara ayrlr, kaplara yerletirildikten sonra ta kapaklarla kapatlr71.

Yunanllarda da kremasyon geleneinin olduu bilinmektedir. Yukarda anlatlan Patraklosun cenaze treni bu uygulamann bir kant niteliindedir. Romallarda da Kremasyon tipi gm kullanlmaktadr. Romallarn kremasyon trenlerinde l, bir odun yn zerinde yaklr, yakma srasnda atlar okunur. Daha sonra kemiklerden arta kalan, st ve arapla sulanr ve bir kp iinde gmlr. len kiinin topraa verilmesinden dolay, mezarn banda yemek yenir. Bu ritel dokuz gn sonra mezarn banda tekrarlanr. Bu gm ekli maddi durumu iyi olanlar iin geerlidir. Bu ilemleri yapmak masrafl olduundan dolay durumu iyi olmayanlarn cesetleri ylece topran iine atlabilir. Ancak l gmme Romallar iin ok nemlidir. Bu yzden birok gmt dernei kurulur. Hep bu abalar onurlu bir ekilde gmlmek iindir72.

Kremasyon, ister sala uygun nedenlerden olsun isterse de yurtlarndan uzaklarda len kiilerin kemiklerini geri getirme kolayl iin balasn73, hibir kltr grubunda yaygn bir adet haline gelmez74.

70 Bulu 1993, 84-91. 71 evik 2000, 39. 72 Blanck 1999, 205. 73 Durukan 1998, 158. 74 Akyurt 1998, 125.

39

Kaynaka

Akyurt, Metin (1998) M.. 2. binde Anadoluda l Gmme Adetleri, Ankara.

Blanck, Horst (1999) Eski Yunan ve Romada Yaam, stanbul.

Bulu, Sevim (1993) Anadoluda Kremasyon l Yakma Gelenei, 1992 yl Anadolu Medeniyetleri Mzesi Konferanslar, Ankara

evik, Nevzat (2000) Urartu Kaya Mezarlar ve l Gmme Gelenekleri, Ankara.

Dinol, Belks (2007) Eski Douda nsann Yaradl, Yaam ve lm, Trk Eskia Bilimleri Enstits Haberler, Say: 24, 13, stanbul.

Durukan, Murat (1998) Olba Territoriumunun Hellenistik Dnem l Klt zerine Gzlemler, Olba I, 147152, Mersin.

Gurney, O. Robert (2001) Hititler (ev. Pnar Arpaay), Ankara.

Mansel, A. Mfid (1999) Ege ve Yunan Tarihi, Ankara.

kse, A. Tuba (2005) Eskia adan Gnmze l Gmme ve Anma Gelenekleri, Trk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, Say: 5, 18, Ankara.

nder, Nilfer (1995) Lydiada Mezar Lanetlemeleri (Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Klasik Arkeoloji Anabilim Dal Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), zmir.

zg, Tahsin (1948) n Tarihte Anadolunun l Gmme Adetleri, Ankara

zg, Tahsin (1988) nandktepe: Eski Hitit anda nemli Bir Klt Merkezi, Ankara.

40

ahin, Nuran (2003) Beyaz Lektyhoslar Inda ve lm konografisi ve l Klt Arkeoloji Dergisi IV, zmir.

Uhri, Ahmet (2006) Bat Anadolu Erken Tun a l Gmme Gelenekleri (Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Arkeoloji Anabilim Dal Yaynlanmam Doktora Tezi), zmir.

Yaz, Kahraman (2005) Antandros Urneleri (Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Klasik Arkeoloji Anabilim Dal Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), zmir.

41

CILICIA ROMA DNEM TAPINAKLARI

mit AKMAK75

Bu almada ilk olarak genel tapnak planlar verilerek, Ciliciada bulunan Roma Dnemi tapnaklar, konumlar ve planlar ele alnacak, Kk Asia, Ortadou ve Kuzey Afrika rnekleriyle karlatrlacaktr. Son olarak da sikke zerinde grlen tapnak tasvirleri ele alnacaktr.

Apteros; evresinde stun sras olmayan kare veya dikdrtgen planl tapnaklara denilir76. Ayrca, Vitruvius, aada aktarlm olan tapnak trlerini belirlemitir77: In Antis; Bir tapnan sadece n ante duvarlarnn arasnda iki stun olmasna denir. Prostylos; Kelerde antalarn karsnda iki stunun olmas, sa ve sol yanlarnda da bataban bulunmas dnda her bakmdan in antis plana benzer. Amphiprostylos; Prostylos plan gibidir fakat ndeki stun ve alnlk says arkada tekrar eder. Peripteros; nde ve arkada altar, yanlarda, keler dahil olmak zere on bir stun bulunmasna denir. Pseudo-Dipteros; nde ve arkada sekizer, yanlarda ise keler de dahil olmak zere on beer stun bulunacak ekilde olan plandr. Dipteros; n ve arka portiklerinde sekizer stun vardr. Fakat Tapnan her taraf ikier stun sras ile evrilidir.

Cilicia tapnaklarnn konumlar ve planlar da yledir: St, tapnaklar bulunduklar konumlarn esas alarak; Agora tapnaklar, ehir ii tapnaklar ve akropolis-teras zerinde bulunan tapnaklar olmak zere e ayrr78. Cilicia blgesinde yirmi drt tapnaktan yedisini agora iinde (Calybrassus 1 ve 2 nolu tapnaklar Kestroi Vespasianus ve A. Pius tapnaklar, Antiochia ad Cragum 2 nolu tapnaklar, Laertes Claudius Tapna ve Asarda bulunan tapnak) snflandrmtr. St, Ciliciada agora iinde bulunan veya agoraya bakan tapnaklara rnek olarak da Kk Asiadan; Side Agorasndaki yuvarlak tapna, Termessus N1 ve N2 Tapnan vermektedir79. Kuzey Afikada ise Gerasa Artemis Tapna80, Kyrenaika C Tapna81 agora iinde yer almaktadr. St, Ciliciada bulunan on be tapna (Leartes Apollon ve Zeus Megistos, Kbyra Minor Claudius, Iotape Traian ve 2 Nolu, Nephelium Tykhe, Lamus

Vespasianus, Titus ve Domitianus, Antiochia ad Cragum 1 -Zeus Lamotis-

Seleucia ad Calycadnum Zeus, Diocaesarea Tykhe, Olba, Corycus 1 ve 2,

Elaiussa Sebaste ve Tarsus Tapnaklar) kent iinde gsterir82. Kuzey Afrika ve Ortadouda ise; Palmyra, Djemila83, Gadara, Gerasa, Kyrenaika84, Petra85,

75 Arkeolog, ME Yksek Lisans rencisi, umitcakmak1979@gmail.com. 76 Serdarolu 2004,203. 77

Vitruvius 3. 2. 2.(3.4.5.6.7) 78 St 1998,113. 79 St 1998,ay.yer. 80 Macdonald 1986,38. 81 Sichtermann 1960,258263. 82 St 1998,114. 83 Macdonald 1986,8. 84 Sichtermann 1960,258263. 85 Netzer 2003,120.

42

Timgad86da rnekler bulunmaktadr. Ayrca St, Akropolis Teras zerinde bulunan tapnak snflandrmas yaparak, Cilicia - Ferhatl Tapnan Neandria, Miletos, Priene ve Keramosda bulunan tapnaklarla ayn konuma koyar87. 1- Apter

Cilicia da apter olduu kesin olan bir tapnak yoktur. St, Calybrassus 2 nolu tapna Pronaosunun ve naosunun dar olmasndan dolay apter planl olarak dnmektedir88. Cilicia dndan bir rnek, Hoyranda (Mndras Adas) bulunan tapnaktr ve Apter plana sahiptir89 (Tablo1).

2- In Antis

Kestroi Vespasianus tapnann prostylos olduu dnlmektedir; Calybrassus 2 nolu tapnak ise in antis olarak nerilmektedir90. Bu tapnaklara rnek olarak Kk Asiadan, Selge Kesbelion91 Tapna, Patara Tapna92, Alindada bulunan tapnak93, Caunus B94 ve C95 verilebilir. Kuzey Afrika ve Ortadou rnekleri; Kyrenaika96, Baal Shamin97, Nabat-Qasr Rabba Dibon98 ve Hibbariye99 Tapna- (Tablo 2).

3- Tetrastylos Prostylos

St, Nephelium Tykhe, Antiochia ad Cragum100, Calybrassus 1101, Iotape 1102, Lamus Vespesianus-Titus ve Domitianus103, Laertes 2104 numaral tapnaklarnn tetrastylos plana sahip olduunu dnmektedir. Stn Lamus da bulunan ve tapnak olarak dnd yapy (Vespesianus, Titus ve

86 Macdonald 1986,2627. 87 St 1998,115. 88 St 1998,125. 89 Serdarolu 2004,146. 90 St 1998,126. 91 Machatschek-Schwarz 1981,92. 92 Serdarolu 2004,88. 93 Serdarolu 2004,20. 94 Serdarolu 2004,37. 95 Serdarolu 2004,39. 96 Sichtermann 1960,278279. 97 Netzer 2003,104. 98 Netzer 2003,101. 99 Serdarolu 2004,156. 100 St 1998,80. 101 St 1998,46. 102 St 1998,63. 103 St 1998,76. 104 St 1998,56.

Tablo1-Apter

Calybrassus 2- Hoyran

Tablo 2-In Antis

Kestroi - Calybrassus 2 Kesbelion Patara Kyrenaika Baal Shamin Q.Rabba Dibon Hibbariye

43

Domitianus tapnan) Townsend ve Hoff tapnak mezar olarak dnmektedirler105. Bu tapnaklara rnek Kk Asiadan; Adada B Tapna106, Bergama Gney Tapna,107 Lagon Tapna108, Termessus Artemis Tapna109, Selge H.L. Caesar110 Tapnaklar rnek olarak verilebilir. Kuzey Afrika ve Ortadoudan ise; Es Sanamen Tykhe Tapna111, Gadarada bulunan Tapnak112, Qasr Bin Fraun Tapna113, Seeia Gney Tapna114, Qasr Rabba115 Tapna, Djemila Tapna116, Niha B Tapna117, Hssn Soleiman Tapna118, Qasr Rabba-Moab119 Tapna benzer rnekler arasnda yer alr(Tablo 3). Tetrastylos Prostylos tapnak plan kendi iinde; Naosu tek veya iki girie sahip olanlar, naosu nililer ve nisizler olmak zere snflandrlmtr120:

Tablo 3-Tetrastylos Prostylos

Nephelium A. Kragos Calybrassus 2 Iotape 1 Lamus Laertes 2 Adada B Bergama G.

Lagon T. Artemis Selge Es Sanamen Gadara Qasr B.Fraun Seeia Q. Rabba Djemila

Niha B H.Soleiman Q.Rabba-Moab

Naosu tek girililer; Cilicia blgesi tapnaklarndan sadece Calybrassus 1 numaral tapnak iki girie sahiptir121 dier tm tapnaklar tek girilidir. Kk

105 Townsend-Hoff, 2004,254-265. 106 Serdarolu 2004,111. 107 Serdarolu 2004,176. 108 Serdarolu 2004,ay.yer. 109 Serdarolu 2004,155. 110 Machatschek-Schwarz 1981,94. 111 Graeve 1972,378. 112 Hoffmann 2002,107. 113 Hoffmann-Kerner 2002,68. 114 Netzer 2003,67. 115 Netzer 2003,101. 116 Macdonald 1986,913. 117 Serdarolu, 2004,176. 118 Serdarolu, 2004,ay.yer. 119 Hoffmann-Kerner 2002,101. 120 St 1998,125.

44

Asiadan; Antiphellos122, Caunus A123, Caunus D124, Aphrodisias Aphrodite125, Keltepe-Kaynak126 Tapna ve Keramosda bulunan Tapnak127 rnek olabilmektedir. Kuzey Afrika ve Ortadou rnekleri; Es Sanamen Tykhe Tapna128, Timgad Isis Tapna, Qasr-Bin Fraun129 ve Gerasa Artemis130 tapnaklardr. Naosu nili rnekler: Nephelium Tykhe ve Lamus Vespasianus, Titus ve Domitianus Tapnaklar. Kk Asiadan rnekler; Termessus N1131 Tapna, Ephesus Serapis132 Tapna. Ortadou ve Kuzey Afrika rneklerinden Es Sanamen Tykhe Tapna133, ayrca da tetrastylos plana sahip olmamalarna ramen Gerasa Artemis134 Tapna ve Qasr Rabba Dhat Ras Tapna135 bu gruba dahildirler. (Tablo4).

Tablo 4-Naosu Nililer

Nephelium Lamus V.T.D. Termessus N1 E. Serapis Es-Sanamen G.Artemis Q.R.Dhat Ras

Naosu nisiz tapnaklar; Ciliciada Laertes 1 ve Antiochia ad Cragum tapnaklardr136. Kk Asiadan; Termessus Artemis Tapna137, Selge H.L. Caesar Tapna138, Adada B Tapna139 rnek olarak verilebilir. Ortadou ve Kuzey Afrikadan; Niha B Tapna140, Hssn Soleiman Tapna141, Gadara Tapna142, Djemila Severus Tapna143 benzer zellikler gsterirler. Naosu ift girililer; Ciliciada sadece Calybrassus 1 numaral tapnak ikinci bir girie sahiptir144. Kk Asiadan; Antiphellos145, Caunus A146, Caunus D147,

121 St 1998,129. 122 Serdarolu 2004,154. 123 Serdarolu 2004,36. 124 Serdarolu 2004,4041. 125 Serdarolu 2004,157. 126 Anabolu 1992,8. 127 Serdarolu 2004,1114. 128 Graeve 1972,378. 129 Netzer 2003,68. 130 Parapetti 2002,2527. 131 Bykkolanc 1998,124. 132 Serdarolu 2004, 184. 133 Graeve 1972, 314-347. 134 Parapetti 2002,26. 135 Netzer 2003,101. 136 St 1998,129. 137 Serdarolu 2004,155. 138 Machatschek-Schwarz 1981,8993. 139 Serdarolu 2004,111. 140 Serdarolu 2004,176. 141 Serdarolu 2004,ay. yer. 142 Hoffmann-Kerner 2002,107. 143 Macdonald 1986,9-13. 144 St 1998,129. 145 Serdarolu 2004,154. 146 Serdarolu 2004,36. 147 Serdarolu 2004,40-41.

45

Aphrodisias Aphrodite148, Keltepe-Kaynak149 Tapna ve Keramosda bulunan Tapnak150 rnek olabilmektedir. Kuzey Afrika ve Ortadou rnekleri; Es Sanamen Tykhe Tapna151, Timgad Isis Tapna, Qasr-Bin Fraun152 ve Gerasa Artemis153 tapnaklardr (Tablo 5).

4- Hexastylos Prostylos

Diocaesareia Tykhe Tapna, Cilicia ve Kk Asia iin bilinen tek bir rnektir154. Plan farkl da olsa Termessus N1155 yaps hexastylos prostylos plana sahiptir. Petra Kk Tapnak156 ise hexastylos prostlos olmasna ramen genel benzerlik gstermez (Tablo 6).

5- Dipteros ve Pseudodipteros Planllar Ciliciada dipteros plan zellii gsterdii bilinen bir tapnak yoktur. Fakat .S.II. yzyla ait bir ehir sikkesinde bir tapnan n yz grlmektedir. n yzde sekiz veya on stun bulunmaktadr. Vitruviusun dipteros157 plan tanmna gre Tarsusda dipteros plana ya da pseudodipteros plana sahip bir tapnak olduu dnlebilir. 6- Peripteros Planllar Cilicia blgesinde peripteros plana sahip, Corycus, Elaiussa Sebaste158 ve Zeus Olbios159 Tapnaklar bulunur. K. Asiadan; Pergamum Traianus160, Sagalassos Antoninus Pius161 ve Side Athena162 ve Priene Athena163 Tapnaklar rnek olarak verilebilir. Kuzey Afrika ve Ortadoudan; Baalbek Dionysos Tapna164,

148 Serdarolu 2004,157. 149 Anabolu 1992,8. 150 Serdarolu 2004,11-14. 151 Graeve 1972, 378. 152 Netzer 2003,68. 153 Parapetti 2002,25-27. 154 St 1998,131. 155 Bykkolanc 1998,124. 156 Netzer 2003,67. 157 Vitruvius 3.2, 67. 158 Macdonald 1998,1822. 159 Wannagat 1999,361. 160 Radt 2001,208218. 161 Serdarolu 2004,123. 162 Pohl 2002,216. 163 Rumscheid 2000,118121. 164 Serdarolu 2004,185.

Tablo 5- Naosu ift Girililer Calybrassus 1 Antiphellos Caunus A Caunus D A.Aphrodite Keltepe Es-Sanamen T. Isis Q.Fraun

Tablo 6

D.Tykhe Termessus N1 Petra

46

Palmyra Baalbek Tapna, Gerasa Artemis Tapna165, Suweida-Sahr166 ve Geresa Zeus167 Tapnaklar benzer rneklerdir (Tablo 7).

Tablo 7- Peripteros Planllar E.Sebaste Zeus Olbios S.Athena-S.A.Pius-P.Traian P.Athena B.Dionysos P.Baalbek G.Artemis S.SAHR

7- Pseudodipteros Planllar Pseudodipteros planl olarak Seleucia ad Calycadnum Zeus Tapna168 bulunmaktadr. Ephesus Domitianus, Ancyra Augustus, Aizanoi Zeus169 Tapnaklar rnek olarak verilebilir. Ortadoudan; Palmyra Baalbek (?) Tapna bu grupta yer alr (Tablo 8).

Tablo 8-Pseudodipteros Planllar Seleucia ad Calycadnum Zeus E.Domitianus A.Augustus

Aizonoi P.Baalbek

8- ift Naoslu Tapnaklar Kestroi Antoninus Pius Tapna ve Iotape 2 numaral tapnak Cilicia blgesinin ift naosu bulunan tapnaklardr. Kk Asia rnei, Antiphellos170 Tapnadr. Ortadou rnekleri; Khirbet Dharih171, Sur172 ve Baal Shamin173 tapnaklardr (Tablo 9).

Tablo 9- ift Naoslu Tapnaklar Kestroi A.P. Iotape 2 Antiphellos Khirbet D. Sur Baal Shamin

Ayrca Ciliciada mimari kalntlarna ulalamam fakat sikkeler zerinde tasvir edilen tapnaklar da bulunmaktadr. St bu tapnaklarla ilgili olarak; Adanada in antis veya apter; Aigaida en az (in antis- apter, dekastylos, hexastylos), Anemuriumda da (tetrastylos prostylos, Suriye alnlkl ve in antis-apter), Anazarbusda; dekastylos ve hexastylos, Flauiopoliste; tetrastylos prostylos, Karaliada; Tykhe in antis veya apter, Coropissusta; Tykhe iin

165 Macdonald 1986,39. 166 Netzer 2003,110. 167 Hoffmann-Kerner, 2002,9. 168 Pohl 2002,200. 169 Pohl 2002,197. 170 Serdarolu 2004,74. 171 Netzer 2003,93. 172 Netzer 2003,66. 173 Netzer 2003,104.

47

tetrastylos prostylos, in antis veya apter, Lyrbede; in antis veya apter, Mallos Magarsosta; tetrastylos prostylos Korinth ve ayrca Nemesisin betimlendii korinth, Suriye alnlkl tetrastylos prostylos, Ninika Claudiopoliste; tetrastylos prostylos, Philadelphiada; in antis veya apter, Selinusda; prostylos ve Tarsusda; dekastylos, hexastylos, oktastylos ve ayrca Maximius (235238) dneminde klt olarak Apollon, Aphrodite ve Tykhenin bulunduu farkl tetrastylos prostylos tapnan ve tapnaklarn varlndan bahseder174.

174 St 1998,2228.

48

KAYNAKA

Anabolu 1992 M.U. ANABOLU, Bat Anadoludaki 1den Fazla Naoslu Tapnaklar, BELLETEN, CLT: LVI sa:215, Ancyra, 1992

Bykkolanc 1998 M.BYKKOLANCI, Termessus N1 Yaps, ADALYA,II,117-124 Graeve 1972 V. Von GRAEVE, Tempel und Kult der Syrischen Gtter am Janiculum,

JDAI, Band 87, 1972, 314347 Hofmann 2002 Gadara-Gerasa und Dekapolis, 2002, Mainz am Rhein

Hoffmann-Kerner 2002 A. HOFFMANN-S.KERNER, Gadara-Gerasa und Dekapolis, 2002, Mainz

am Rhein

Machatschek-Schwarz 1981 A.MACHATSCHEK-M.SCHWARZ, Bauforschungen in Selge, 1981, Wien

Netzer 2003 E.NETZER, Nabataische Architektur, 2003, Mainz am Rhein

Macdonald 1986 W.L.MACDONALD, The Architectura Of Roman Empire Vol II, 1986, Yale

University

Parapetti 2002 R.PARAPETTI, Gerasa und das Artemis Heiligtum, Gadara-Gerasa und Dekapolis, 2002, Mainz am Rhein

Pohl 2002 D.POHL, Kaiserzeitliche Tempel n Kleinasien Unter Besonderer Bercksichtigung Der Hellenistischen Vorlaufer, 2002, Bonn

Radt 2001 W.RADT, Pergamum Antik Bir Kentin Tarihi ve Yaplar, 2001, stanbul Rumscheid 2000 F. RUMSCHEID, Kk Asiann Pompeisi Priene Rehberi, stanbul 2000 Sichtermann 1960 H. SICHTERMANN, Archaeologische Funde und Forschungen in der

Kyrenaika, 1942 Bis 1958, AA, Band 74, 1960 Serdarolu 2004 .SERDAROLU, Lykia-Kariada Roma Dnemi Tapnak Mimarl, 2004,

stanbul St 1998 B.ST, Kilikya Blgesindeki Roma mparatorluk a Tapnaklar,(

Yaymlanmam Doktora Tezi),1998, Konya Townsend-Hoff, 2004 R.F.TOWNSEND-M.C.HOFF, Monumental Tomb Architecture in western Rough

Cilicia, Jahreshefte des sterreichischen Archaeologischen Institutes in Wien,

band 73,2004

Vitruvius De Architectura, Mimarlk zerine On Kitap, stanbul, 1998 Wannagat 1999 D. WANNAGAT, Zur Saulenordnung des Zeustempels von Olba-

Diokaisereia, OLBA BAND II

49

Two official Letters of Innocent III on Latin Patriarchate of

Constantinople

Sevim Ayte Canevello175

Two letters written by Innocent III to the clergy of Constantinople and the new

Patriarchate of Constantinople following the fourth Crusade demonstrate the

function of the new religious institution of new Empire.

Background of Latin Patriarchate of Constantinople:

In March of 1204, the leaders of the fourth Crusade Dandolo, doge of Venice,

Boniface of Montferrat, Baldwin of Flanders, Louis of Blois and Hugues of Saint-

Pol signed in front of the walls of besieged Constantinople a convention,

which foresaw the substitution of the Greek Empire by a Latin one.176 The

fourth Crusade was the last of the major crusades to be directed by the

Papacy. Although Pope Innocent III had warned the Crusaders and

Venetians not to attack Constantinople, the Papal letter was suppressed by

the clergy.

Crusaders and Venetians attacked Constantinople. A large part of

Constantinople was burned down. They inflicted a horrible and savage

sacking on Constantinople for 3 days during which the Latin Empire of Constantinople was established. It was during the sacking of Constantinople that many ancient works of art were stolen or destroyed.

After the city had been captured, electors, who are six Venetians and six non

Venetians, had chosen Baldwin of Flanders as Emperor of Constantinople.177

He was crowned in Hagia Sophia in May 1204.Also the Latin Empire of Constantinople was built. Within the newly conquered Latin lands, the establishment of a Latin Patriarchate, Latin bishops, clergy and monastic

orders was inevitable. Pope Innocent III condemned the looting of a Christian

city by Christians. He undoubtedly saw the Fourth Crusade primarily from a

religious standpoint and took immense satisfaction in the prospect of

concluding the long schism by conquest. He hoped that the introduction of

a Latin hierarchy would prove an effective step towards the Union of Eastern

and Western Christendom and would then lead to the deliverance of

Jerusalem which so greatly desired.

He urged the Latins to show tolerance towards Greek rites and usages

provided there was recognition of papal primacy. Without reference to

Innocent III, fifteen Venetian canons were appointed. The Venetians chose

175 (M.A). Klasik Filolog. I would like to thank Prof. Warren Schultz for his guidance in developing this work. 176 Angold 1995, 122 177 Wolff 1954,227

50

Thomas Morosini as Patriarch of Constantinople.178 Morosinis six years on the patriarchal throne are characterized by continual controversy and litigation.

Even when one considers the explosive situation created in Constantinople by

continual jostling together of French knights, Venetian merchant- sailors and

Greek native population and multitude of rivalries which naturally arose as an

aftermath of the conquest, one is compelled to conclude that Thomas

Morosini himself was exceedingly passionate and quarrelsome.179

The Venetians first named clerics to the Cathedral Church of Hagia Sophia.

Pope Innocent III was unaware of these uncononical proceedings (because

the Pope picks the Patriarch) for several months. However he confirmed the

election declaring that Morosini himself had not been personally involved in

the procedure and he could not be blamed.

In the end, Thomas Morosini became Patriarch officially and Hagia Sophia

became the new Cathedral of the Latin Empire of Constantinople. Pope

Innocent II had the controlling hand during the life of the Latin Patriarchate of

Constantinople.

After Thomas Morosini became the Patriarch of Constantinople, the Papacy

made various attempts to get the Greeks in Constantinople to recognize the

Pope and Patriarch Thomas Morosini and eliminate the awkwardness of a

dual regime. During that period the Greek patriarch John X Camaterus was

not in Constantinople. Many members of the Byzantine elite and John X

Camaterus had fled from the sacked Capital to Didymoteichus. The

representation of the Orthodox Church in Constantinople passed into the

hands of the monks. They made it clear that Papal supremacy was

unacceptable and reminded the Latins that the Greeks had their own

Patriarch. The Monks saw the Latin conquest as a test of their faith. They could

so easily have fled from the city like so many others, but they proffered to

stay. They rejoiced in the opportunity to atone for their sins. The Latins might

have deprived them of all their material possessions, but not of their revered and orthodox faith.180

First Letter:

The first letter dates the February 1205. It is a confirmation of Thomas Morosini

as Patriarch of Constantinople. In Innocent IIIs first letter, he instructed the Venetian clerics and people of Constantinople to receive Morosini in friendly

fashion and to honor, defend, and revere him. Pope Innocent III in his letter

describes him as bishop and pastor of souls. He treats Morosini like a special spiritual religious person emphasizing that regular people can not be in that

178 He was a member of an old Venetian noble family, called in the Chronicon Attinate Mauroceni and supposedly originally native to Mantua region in Lombardy which is in the Northern part of Italy.178

We dont know much about his life before Constantinople. He studied in Ravenna and he received the news about being elected as Patriarch of Constantinople in this city. As Patriarch of Constantinople he

wrote many letters to Rome. He died in Thessalonica in June or July 1211. 179 Wollf 1954, 232 180 Angold 1995, 515

51

position. Innocent III depicts whoever respects Thomas Morosini in this world

may merit to be honored in heaven by him.

Innocent III might have had some doubts that Thomas Morosini would not

welcome the people in Constantinople. The transfer of imperial power in

Constantinople from the Orthodox Greek to the Catholic Latins would not be

pleased by the people of Constantinople. Venetian Thomas Morosini became

the highest ranked church official in Constantinople and it would be a

challenge for him. Innocent III would hope that Morosini would be received in

friendly fashion by the Emperor, clerics and the people of Constantinople

when he would arrive in Constantinople. According to Innocent III if the

people respected him, as a reward Thomas Morosini will honor them in

Heaven.

Contrast to the eulogistic words of Pope Innocent III about Thomas Morosini,

Byzantine Historian Nicetas Choniates description of Morosini reflects the hatred of Greeks in Constantinople against the Latins. The only surviving first

hand description of him comes from Nicetas Choniates who saw him in

Constantinople in late summer of 1205 shortly after his arrival there. Nicetas

describes Morosini: .. the latter wore nat