arap dilinde ses deği~meleriisamveri.org/pdfdrg/g00078/2014_1/2014_1_civeleky.pdf · vtidıhli...

Arap Dilinde Ses Deği~meleri

ARAP DİLİNDE SES DEGİŞMELERİ

Yakup CİVELEK.

ÖZET Klasik ve Modern Arap dilbilimcileri, dillerde ses de~şmelerinin bir

realite olduğunu ifade etmişler ve bunun çeşitli sebepleri olduğunu belirtmişlerdir. Onlar Arapça kelimelerin etimolojisini inceleyerek

değişmelerin sebeplerinin ya bilerek, anlamı çeşitlendirrnek ve zenginleştirrnek amacına veya kabile furk1ılıklanna veyahut ta konuşma cihazındaki kimi kusurlam bağlı olduğunu ifade etmişlerdir.

Ses değişmeleri tümüyle ses ile ilgili değil, bazı yönleArden de anlamla ilgilidir. Ancak burada biz bu değişmelerin sese ilişkin yönlerine değineceğiz. Arap dilindeki ses değişmeleri sadece dilbilimcilerin değil sarf,

nahiv, k.ı.raat, tecvit gibi pek çok alandaki alimlerinin ilgilendiği bir konudur. Bu çalışmada, ses değişmeleri için genel anlamda bir " ses değişmesil cJl~l ~ t:.ı'l~- ı;.,.. ibdal" terimi kullanılacak, bu genel değişmenin

çeşitlerini, ibdai, i'lal, kalb, iklab, hazf, idgam, vb. terimlerle ifade edilecektir. Ayrıca bunlar daha da yararlı ve anlaşılır olması için Türkçe

örneklerle mukayese edilecek ve bunların Türkçe ve İngilizce karşılıkları verilecektir.

Anahtar Kelimeler: Dilbilimi, Ses Değişmesi, İbdai, İ'lai, .Kalb, İklab, Hazf, İdgam

ABSTRACT SOUND CHANGE IN ARABIC LANGUAGE

Classical and Modern Arabic linguists have stated that it is a reality of a so und changes and they pointed out that they have several reasons. The Iinguists studied etymology of the words and they said that the reasons of the

• Prof. Dr., Yıldırm Beyazıt Üniversitesi İslami Ilimler Fakültesi/Bartın Üniversitesi İslami

Ilimler Fakültesi Arap Dili ve Belagati Anabilim Dalı Ö~tim Üyesi. [email protected]; yakup [email protected]

B.Ü. islami ilimler Fakültesi Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2014 1 1

Yakup CivELEK

sounds changing whether the purpose of diversif:Y or to enrich the meaning

or diversify of the ttibes or language faults of the tribes. Sound changes are not entirely related to the sounds. At the same time

they are related to the meaning. In this article, we will study the aspects of the sound changes. The sound changes in the Arabic Language are not only

studied by the linguists but also by scholars from different fields as morphology (al-Sarf), grammar (al-Nahv), reading (al-Qiraat) and reciting (al-Tajweed) . W e will explain the varieties of these general changes by the

terms; sound changes (ibdM, ild§b, kalb, hazf, idgam ete.) In this article, we will use the term of the ibdru ( ı:i'i~ • ~ Jl~l

~) for the sound changes in general. In order to be more useful and understandable, we will compare the sound changes with the Tmkish words. Besides, we will give the equivalents ofthese terms in Turkish and English.

Key Words: Linguistic, Change of Sound, İbdal, İ'lal, Kalb, İklab, Hazf,İdg§m

GİRİŞ

Modern Arap dilbilimcileri Arapçadaki ses değişmelerini klasik terimlerden farklı adlandınnaktadırlar, Genel dilbilimde ve Türkçede olduğu gibi Arapçada da ses değişmeleri benzeşme, benzeşmezlik, ses aktanını gibi

ı

kısımlara ayrılmaktadır. Bu temel ses değişmeleri dışında seslem yitimi, seslem kaynaşması şeklinde de değişıneler bulunmaktadır. Genel dilbilimde

kullanılan bu terimiere mukabil klasik kitaplarımızda ses değişmelerini ifade için " ~.lj. ~ • ~~ • ~ • ~l-li./}J Jl~l " gibi çeşitli terimler kullanılmakta ve bunların kimi dilbilim kitaplarında türetme (~1) başlığı

altında incelenirken, bazısı gramer2

, bazısı da tecvit konuları içinde ele 3

alınmaktadır.

1Ali Abdulvıifi, İlmu 'I-Luga, s. 298; Hı'lli, Dictionary, s. 56, 116, 168; BakAllfi, Dictionary, s. 15, 35, 54; Vehbe-Mühendis, Dictionary, s. 15, 297.

2 Bazı klasik ve modem gramer kitaplanndaki bu tür değişinelerin kurallan ve örnekleri için bkz. ZeccAci, e/-Cıımel,s.409,417,BaMuddin İbn Aldl, ei-Musdid ala Teshfli 'I-Fevdid Şerhu 't-Teshfl,(tah. M.Kamil Bereldlt),C!bniatu Ummi.'l-Kıı:ıii mine't-Turiisi'l-lsl!bni, Diiru'l-Mederıl, Cidde-1984/1405, c. N , s. 94-228; Ali carim-Mustafa Emin, en-Nahvu 'I-Vtidıhli '1-Medilris 's-Stineviyye, Dfiru'l-Mafuif, Kfihire,Trz. c. I, s. 15-33

3 Ahmet Bu1ut benzeşmeleri "lugavi ibdalM böltımtınde,"seslerin birbiriyle mtınasebeti" başlığı altında ele almaktadır. Bu1ut, Arap Dili, s. 49.

2 1 B.Ü. islami ilimler Fakültesi Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2014


Arap dilbilimcileri 4

genel anlamda ses değişmelerini, kelimenin söylenişini, bir harfi başka bir harfin yerine koymak, özüne dokunmaksızın

5 bir şeyi başka bir şeye çevirmek olarak tarif etmektedirler. Bu değişmeler, bazen belli kurallara uygun olarak, bazen de yukanda değişme sebeplerini

6 açıkladığımız çerçevede, hiç bir kural olmaksızın gerçekleşmektedir. Ahmet

Bulut, klasik ve modern tanımları uzlaştırarak:, ses değişmelerini "lafızlara ait asli harflerin yerine başka harfler ikame etmektir." şeklinde

7 tanımlamaktadır.

1. Filolojik Ses Değişmeleri Zaman içinde oluşan ve harfleri farklı olsa da mananın aynı olmasının

şart olduğu benzeşme türü ses değişmelerine "filolojik değişme(

Yakup CivELEK

aynmını göz önünde tutarak değişmenin çerçevesini çok genişletmekte ve. 10

i'l§l türü değişmeleri de buraya katmaktadırlar. ll

Ses değişmesine yol açan gibi çeşitli sebepler vardır. Bunlar:

a-bazı harflerin telaffuzundan kaçınılması, (örnek: ".ıli" yerine ".»i") b-hata yapılınası ve yanlış anlaşılması, (örnek: "t.Aiıl" yerine

"Lıla.Jll")

c-bir kelimenin kök yapısından uzaklaşması, (örnek: "rJ..J" yerine "f.::IJJ"' "(JJ'J.,..J"' "c;:!.i')

d-kelimenin şeddeli hale getirilmesi, (örnek:"~' yerine "6-al") e-yabancı bir kelimenin Arapçaya geçmesi, (örnek: '~1"

kelimesindeki "~" sesinin aslı "pe" sesidir. ) Subhi Salih klasik dilbilimcilerin bu tür ses değişmeleriyle ilgili

kuralları belirlemede, bir ölçüde zorlanıaya kaçarak, çok geniş hareket ettiklerini, anianı ve ses çıkış yeri bakımından yakın gördükleri kelimelere ilişkin pek çok kural belirlediklerini ifade etmektedir. Buna örnek olarak

"tutmak, hapis etmek" anlamındaki "~" kelimesinin yerine "Jjl" kelimesinin konulduğunu ifade etmektedir. Bu örneklerde "e" sesi "i" sesine, "ooaı"sesi ".]'sesine, ".;"sesi "J'' sesine, yakın olduğunu belirtmektedir. 12 Bu tür ünsüzlerin tümüyle dewşmesi yanı sıra, çıkış yerleri yakın oldu~ için kelimedeki bazı seslerin değiştiği örneklerde bulunmaktadır. örneğin

"güvercin ötüşü" anlamındaki " ~-~" kelimelerinde benzeşen ses sadece " J· J" ünsüzleridir. Yme "deriyi soydu, yüzdü" anlanımdaki " • .la.:ıi ..ls.:ıS" kelimelerinde değişen "J-~· sesleridir. "(Atı) dizginledi, kontrol etti" anlamındaki " ~-~, kelimelerinde birbirine yakın olduğu için değişen sesler " 1' • ı./' sesleridir. Arap dilinde çıkış biçimi bakımından aralarmda

uzlaşan "(.)M· ooaı" gibi sesler arasmda da benzeşme görülen kelimelere şunlar

örnek verilebilir: " ~. ~··, ".l:ıiJ'-11 • .Ll .)Wl'', "~. ~,, "~. ~". l3

Zeydan, Mısır konuşma dilinden filolojik değişmeye "ağır" anlamındaki "~' kelimesini örnek vermektedir. Bu kelimedeki "ı!l' ünsüzünü "J..l..ıı"şeklinde "(.)M" 'e dönüşmüş ve kelimenin ağır ruhlu, can sıkıcı kişi anianıını kazanmıştır. Bu kelimeyi "t!/' sesini bu defa "~"

14 dönüştürerek akılsız, ahmak anlamında "~' lafzmı kullanmışlardır. Bu

10 Bulut, Arap Dili, s. 48 11 Bu demmelerhakkında geniş bilgi için bkz. VA:fi, llmu 'I-Luga, s. 289-312. 12 Sruih, ed-Dirtiviit, s. 210. 13 Slllih, ed-Dirdsdt, s. 211. 14 Zeydliıı, el-Felsefetü'l-Lugaviyye, s. 65.



tür değişme türü olarak benzeşmeyi bir kural haline getirildiği Mısır

lehçesinde, ''l::ıl.+i • ~ • ı::J.Ii' gibi buna ilişkin pek çok örnek bulunmaktadır. Filolojik ses de~şinıini, seslerin çıkış yeri ve biçimlerinin

değişmedeki rollerini göz önüne alarak, "benzeşme", "benzeşmezlik", "ses

aktarımı" olarak üç ana kısma ayırmak mümkündür. Bunları kısaca şöyle

incelemek mümkündür.

1. 1. Benzeşme Bir filolojik ses değişim çeşidi olan "benzeşme (assimilation- • ~

JSWI ö~Uı!ı. ~ı ~"il-~). kelime içinde bir sesin çıkış yeri (boğumlanma noktası) ya da biçimi açısından yan yana veya aralıklı duran

bir başka sese, benzer ya da eş duruma getirilmesi olayıdır.15

Bu olay sonucunda sesi çıkarmak için yapılması gereken harekette bir değişme

gerçekleşmiş olur. Bir başka ifade ile yukarıda açıkladıgtmız cehr-hems,

itbak, feth, gibi, çıkış yerleri birbirinden farklı iki ses bir kelimede bir araya geldiklerinde, bu sesleri birlikte çıkarmak çok güçtür. Bu sebeple, sesler arasında uyum sağlamak, söyleyişi kolaylaşbnnak için bir sesin niteliği diğerine verilir. Bu dunnnda iki ses biçimi, niteliği (sıfat) arasmda bir

16 benzeşme gerçekleşir.

Benzeşme tüm ve yarı, ilerleyici ve gerileyici olmak üzere dörde aynlır. Tüm benzeşme sesin her yönden bir başkasına benzeşmesi, ona dönüşmesidir Türkçedeki tüm benzeşme ünlülerine örnek olarak şunlar

verilebilir. İtalyancadan dilimize giren "pantalon" kelimesindeki, "o" nun kendinden önceki "a'' yı etkilernesi ve bu sesin "o" ya dönüşmesi sonucu, bu kelime "pantolon" şeklinde söylenmeye başlanmıştır. ''Parlamento" kelimesi

"parlemento", "şofôr" kelimesi "şöfôr" şeklinde tam beıızeşmeye uğraınıştır. Ünsüz benzeşmesine örnek olarak, "şemsiye" kelimesinin "şemşiye" ye,

"eczane" kelimesinin "ezzane" kelimeleri gösterilebilir.17

"Vartdur" kelimesi "vardır"a, "o+bir'' kelimesi "öbür"e dönüşmüş ve kelimelerdeki

18 sesler benzeşme yoluyla değişmiştir.

Benzeşme, çeşitli şekillerde görülür: a) İlerleyici benzeşme (~ ~") : önceki ünsüzün, somaki ünsüzü

kendine benzettiği benzeşmedir: anlamak>annamak, bunlar>bunnar,

u Vtii, İlmu'l-Luga, s. 298; AntlUd, Fıkhu 'l-Luga, s. 270;Korkınaz, Sözlük, s. 23.Muhittin Bilgin, Anlamdan Anlatıma Türkçemiz, Kültür Bak. Y ıry., Ank.ara-2002, s. 80-82.

16 AntlUd, Fıkhu 'l-Luga, s. 271. 17 Aksan, Dil, c. ll, s. 50. 18 Korkmaz, Sözlük, s. 24.

B.Ü. islami ilimler Fakültesi Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2014 1 S

Yakup CivELEK

karanlık>karannık, nişanlı>nişannı, samanlık>samannık, yazsmlar>

yazsınnar. Arapça'da " .1iı - lı", " t.JA- (,jiA" seslerinin, aşawda verdiğimiz

örneklerde görüldüğü üzere "iftial" kahbundairi "ı.::ı" sesiyle benzeşmesi bu

türdendir. b) Gerileyici benzeşme (~J ~ : Sonraki ünsüzün, önceki ünsüzü

kendine benzetmesi olayıdır. birlikte>billikte, gözsüz>gössüz, kalmazsa> kalmassa, tarla>talla, terli>telli, türlü>tüllü. Arapçada bu tür benzeşmeye örnek "ifti'al" katıbındaki "O::i' sesinin "J" ve "ıl' seslerinin kök fıilin

(mücerred) ilk sesinde (fau'l-fı'l) olduklarmda meydana gelen benzeşmedir. Bu tür, gramerde i'lal diye adlandırılan değişmedir. örneğin "~1/~1"

kelimelerindeki "J" ve "ıl' sesleri, "~1/~1" şeklinde "O::i' sesine dönüşür 19

c) Oluşum noktası benzeşmesi: Kelime içinde yan yana bulunan ünsüzlerden birinin diğerini kendi oluşum noktasına çekmesi olayıdır: "Anbar, onbaşı, çarşanba, penbe, perşenbe" kelimelerindeki "b" dudak ünsüzü yanındaki "n'yi kendi oluşum noktasındaki bir diğer dudak ünsüzü

olan "m"ye çevirerek kelimelerin"ambar, ombaşı, çarşamba, pembe, Perşembe"şekline dönüşmesine sebep olmuştur.

Türk.çede benzeşme türü değişmeler daha çok ünlü daralması,

ünlülerin değişimi şeklinde olmasma karşın, Arapçada ünlü seslerin yerini harekeler tuttuğundan, benzeşme türü değişme örnekleri çoğunlukla ünsüz seslerle gerçekleşir. Arap dilinde benzeşme, "damaksıl (~) " ve '


~!"örnekleri de böyledir. Bu örneklerde beşli fiil kahbındaki "~'' ünsüz

sesi başka sesiere dönüşerek tam benzeşme gerçekleşmiştir. ötümlü (Ö.J.H+A) " J- l. .ı" gibi seslerin de ötümsüz (~)olan "~"

sesi ile çıkış biçimleri arasında farklılık bulunmaktadır. Bu sesler birlikte söylenirken ötümlüden ötümsüze geçiş zor olacağından, ötümsüz ses

ötümlüye dönüşerek benzeşme türü bir ses değişmesi gerçekleşir. Bu tür seslerin bir arada oldu~ " ~.ıl- .,ıS:ill- Jf:ijl" gibi kelimelerde " - ..,Aı- ~.ıjl

22 Cıföjl"şeklinde bir değişme olur.

Tam ve yarı benzeşınede seslerin biçimleri arasında bir benzeşme söz konusu iken, benzeşmenin yukandaki kısımları arasmda açıkladığımız,

seslerin seste uyum olması amacıyla ileri veya geri gitmesi şeklindeki

ilerleyici ve gerileyici benzeşme türlerine Arapçada da rastlamaktayız. Örneğin "'-.'" sesinden sonra sakin bir "ö" sesi geldiğinde, "ü" sesi, " -~~ ~l"ö[email protected] oldu~ gibi "f' " sesine dönüşür. Bu tür benzeşmeler, aşagıda

ayrıntılı olarak açıklayacağımız idgam-iklab türüyle aynı ses değişmeleridir. Değişen ve benzeşen sesler arasında çıkış yeri ve biçim bakımından hiçbir

alaka olmayabilir. öme@n "iftial" kalıbındaki, ötümsüz, kalın bir diş sesi olan " .:i' sesi ile ötümlü, ince ve diş arası bir ses olan "l " sesi arasında ne çıkış yeri ne de nitelik bakımından bir yakınlık vardır. Ancak buna rağmen "~JS~l" örneğindeki gibi iki ses, birbiriyle kaynaşmakta (idgam), birbirine benzeşmektedir. İbnF§ris, lehçe farklılıgına bagladıgı, bu tür benzeşmeye

" ~-~" örneğini vermektedir.23

Burada ".A" sesi ".ı" sesine dönüşmektedir. Benzeşmeye bir başka örnek de kesre harekesinin üçüncü tekil zamirinin harekesini etkilernesi olayı verilebilir. Şu kelimelerdeki

zamirierin harekesi aslında kurallara uygun olarak " ~ t) 1 ~ ~· şeklinde damıneli olması gereken benzeşme sebebiyle " f'tP>"' 1 ~us.~· şeklinde kesrab olmuştur.

Klasik dilbilimcilerden Zeccici, Arapların "J" ve "J" sesleri arasında çok fazla değişme yaptıklarını kaydederek bunlara "~~- ~t...ı.ı)l", " - (-lJ

24 ,..ıl", "~-~, gibi pek çok örnek vermektedir. Zeydm Suriyelilerin "Ja"

ve "~" ünsüzlerini birbirlerine değiştirdiğini belirtir.25 Bu benzeşme türü bir değişmedir. Örneğin "~' yerine "~" kelimesini, "~" yerine "~" kelimesini kullanırlar. " ~-~" ve "~-~" örneklerinde görüldügü

22 Annıld, Fıkhıı 'l-Luga, s. 271. 23 lbnFaris, es-Sahibi, 20. 24 Ebu'I-Kasım Abdurrahman b. İshak ez-Zecciici, Mecalisu'l-Uiema, (tah. Abdüsselam

Hiinuı) Mektebetu'1-Hanci, .Kalıire-1983, s. 188-189 25 Zeydfuı, el-Felsefetü'I-Lugaviyye, s. 60


Yakup CivELEK

gibi çoğul eki olarak kullanılan "(' '' sesi "() " sesine dönüşmektedir.

Mısırlılar "J" sesi yerine "1" kullanmakta "Jl" sözcügünü '\.ll", "~" sözcüğünü "(.)'lılo!"l" şeklinde söylemektedirler. Çıkış yerleri birbirine yakın olan " ı!ı- t- ı.J " seslerinin yer aldığı kelimelerde görülmekte, örneğin "~!" yerine "~!", "~1" yerine "~!" kullanılmıştır.26 Görüldüğü üzere Türkçede olduğu gibi Arapçada da benzeşme türü değişmeler daha çok konuşma dilinde görülmektedir.

1. 2. Benzeşmezlik/Aykırılaşma (dissimilationldifferentiation-- ~4l uıtfill ö~l.l!ı- UlW) : Bir kelimede yan yana veya birbirine yakın duran ve çıkış nitelikleri birbirinin tıpkısı ve benzeri olan iki ünsüzden birinin kendi çıkış yerini ötekinden ayırarak başka bir ünsüze dönüşmesi olayına

27 benzeşmezlik türü ses değişmesi adı verilir. Bu olayda sesler aynı nitelik ve

çıkış yerine sahip olmasına rağmen söyleyişte güçlük olduğundan ve bu zorluğu aşmak için, sesin birini farklı nitelikli bir başka sesle değiştiTilerek gerçekleştirilir. Benzeşmezlik değişen seslerin konumuna göre, ilk sesin

kalıp ikincinin değişmesi şeklinde yakın (~~ ve ilk sesin değişip ikincinin 28

kalması şeklinde uzak (~..;) diye ikiye ayrılır. Türkçeden şu örnekler verilebilir: Kınnap>kımap, gınnap; muşamma>muşamba; atar>aktar; fincan>filcan; gunıandan>guınandar; tepme>tekme; berber>belber;

29 birader>bilader. Arapçadan benzeşmezlik türü değişmelere, "1" sesinin tekrar edilen sesiere dönüşmesi, değişmesi (ibdal) dışında rastlanmaz.

Örneğin " Jı..:i 1 ı.>" kelimelerindeki "elif-i :nıaksilra" sesi, " .lJı...:i 1 ~· olduğu gibi "D ve "lı" ye dönüşür. Bunlar yakın benzeşmezliğe örnektir.

Uzak benzeşmezliği örnek ise "D~" kelimesindeki "D" sesinin, '"'()Ip" şeklinde "J'' sesine dönüşmesi örnek olarak verilebilir. Temiın lehçesinde ilk sesin ikinciyle değiştirildiği, "~-~, gibi pek çok örnek vardır. Burada

30 . "e" sesi "c" sesine dönüşmüştür. Bir başka örneği de lbnFaris vermekte,

26 Daha fazla örnek için bkz. Zeydfuı, el-Felsefeta'I-Lugaviyye, s. 61, 66. 27 VMi, İlmu 'l-Luga, s. 299-300; Antiki, Fıkhu '/-Luga, s. 273-274; Akııaıı. Dil, c. II, s. 52;

Korlmıaz, SiJz/Uk, s. 24. 28 Bazı sözlUklerde bu terimler btıyUk ktlçUk diye adlandırnıaktadır. Vehbe-MUhendis,

Dictionary, s. 22. 29 Korkmaz, Sözlük, 24. 30 Vehbe-Muhendis, Dictionary, 22. tbrahim Enis, el-E9Vatu'I-Lugaviyye ve ei-Lehecdtu'l-

Arabiyye isimli eserlerinde konuyla ilgili pek çok örnek vermektedir.



bazı kabHelerin "~i·• kelimesindeki ,,,., sesini "J" a çevirerek "~i"

şeklinde söylediğini belirtmektedir. 31

Arapçada benzeşmezlik türü ses de~işmelerinin az olmasının sebepleri hakkmda şunları söylemek mümkündür: Klasik dilbilimciler, Arapça kelimelerde aynı mahreç ve biçime sahip üç sesin bir kelimede hemen

32 hemen bulunmadığını ifade etmektedirler. Bu durumda kök kelimelerin birleşimindeki seslerinin genellikle mahreç ve sıfatları farklı seslerden oluştuğu ortaya çıkmaktadır. Bu da benzeşmezliğin gerçekleşmesini önleyen en önemli sebeptir. öte yandan Arapçada benzeşmezliği önleyen idgam ve hazf gibi, dilin kendine has kuralları bulunmaktadır. örneğin ".JJ 1 J.1t 1 .U.:." kelimelerindeki benzer sesler birleştirilerek (idgim) " ji /l./l.:. şekline getirilmekte, benzeşmezlik problemi aşılmaktadır. Yıne " ~~~ ~· cümlesindeki "Jj....:i?' yüklemindeki iki benzer olan "l!.ı" sesinden biri kaldırılarak (hazi) "J.ıW'' şekline dönüşmekte ve böylece benzeşmezlik

33 önlenmektedir. Arap lehçelerinden Temim lehçesinde idgam çok olmasına karşın, Hicaz lehçesinde izhar daha çok görülmektedir. Temim kabilesine

mensup bir şair olan Cerir'in bir şiiri bu duruma delil olarak gösterilebilir.34

Şair " ~ '1 .J ~ ~ ~- ..»&1 &t ıf1lJ u .)sıl ~· şeklindeki beyitte "~" kelimesini idgamlı kullanırken, Hicaz lehçesinin çok kullanıldığı Kur' an-ı Kerim'de bu kelime, emir kipinde, " ~&t~I.J" (Lokman 31/19) şeklinde idgamsız, izhar edilmiş olarak kullanılmaktadır. Burada " {'+l4 ~ı:ı ~J .J Jlll~' (Enfal 8/1 ve Haşr 59/4) örneğinde olduğu gibi Temim

lehçesine uygun idgfun örneklerinin, nadiren de olsa, Kur'an-ı Kerimde bulunduğunu belirtmekte yarar vardır.

1. 3. Ses Aktanmı/Göçüşme (Metathesis- spoonerisim--~1 ~~

~!ıl~~~ y)ll. ı::.ıt~~l J.14:i- ~.).&ll ylill. ~1 ylill. ~ J.i4l) 35 ise, Türkçedeki "aşçı, ahçı" örneğinde olduğu gibi aynı veya benzer iki ses bir

31 lbnFAris, es-SiiJıibi, s. 19. 32 Suyilti, el-Mıızhir, c. I, s. 115. 33 Antild, Fıkhu 'l-Luga, s. 274. 34 V eb be-Mühendis, Dictionary, s. 22. 35 VAfi, !lmıı'l-Lııga, s. 298; AntAki, Fıklıu 'l-Luga, s. 274-275; Hiill, Dictionary, s. 56, 116,

168; B§kMlli, Dictionary, s. 15, 35, 54; Vehbe-Mühendis, Dictionary, s. 15, 297. Akllan bu tllr ses de~şmeleri için Türkçe' de "ses aktarunı" terinıi kullanırken, bazı Türk dilcileri

"göçüşme"terimini tercih etmektedirler. Aksan, Dil, s. 54, Korkmaz, StJz/ak, 74. Hengirmen, Sözlük, 192; Osman Nedim Tuna, Türk Di/bilgisi, Malatya 1986, s. 38. Bizce

hem kula~a hoş gelmesi hem de anlamı ifade etmesi açısından Aksan'm kullandıgı terim daha uygundur.


Yakup CivELEK

36 birini iterek başkalaşması bazen birini ortadan kaldırması olayıdır

Arapçada klasik kitaplarda ''kalb" veya "ild3b" diye adlandırılan olayın bu 37

tür değişmeden farkı yoktur. Zira genel anlamda kalb bir lafzın seslerinin, takdim/te'bir yoluyla, yer değiştirmesi anlamına gelmekte ve bu tür ses

değişmelerine dilde sıkça rastlanınaktadır. Burada ses hem değişmekte, hem 38

de benzeşmektedir. Bu tür değişmeler, kelimedeki komşu veya uzak seslerin yer değiştirmesi şeklinde ortaya çıkan ve ağızlarda çok görülen bir ses olayıdır Üıısüzlerin birbiriyle karşılaşmalarından doğan söyleyiş

zorluklarını giderme amacına dayanan bu olay Türkçede daha çok "1" ve "r" akıcı ünsüzlerinin bulunduğu kelimelerde ve ağızlarda görülür. Bu değişme, harfiere göre yakın ve uzak diye ikiye ayrılır. Türkçede görülen, bulgur-

burgul, cereyan-ceyran, çömlekçölmek, ekşi-eşki, gömlek-gölmek, ileri-ireli, kibrit-kirbit, kirpi-kipri, kirpik kiprik, köprü-körpü, lanet-nalet, memleket-

melmeket, Meryem-Meyrem, ödünç-öndüç, öğrenmek-örğenmek, sarımsak

samırsak, toprak-torpak, yalvarmak-yavralmak, yalnız-yanlız, yanlış-yalnış, yaprak-yarpak, yüksek-yüsgek, kullanımlar bu tür değişmelere örnektir. Bu

39 örneklerde birinci şekiller doğru, ikinciler yanlıştır.

Benzeşmezlikte olduğu gibi bu tür değişmeler de fasih Arapça'da sık rastlanmaz. Bazı klasik dilbilimciler bu tür değişmeleri iştikakın bir çeşidi bağlamında ele almışlar ve şu örnekleri vermişlerdir. " ~ -~~,, " u i - ~1",

40 " ~- ~i" , Ancak Arapçada bazı lehçelerde ve yerel dillerde bu tür değişmeleri çok sık görmek mümkündür. Suriye yerel dilinde "'"'+" yerine

.1"- t..ll 41 .. ''4-!", "u-" yerine "t..J~Y" kullanıldığı görülmektedir. Yme Orneğin Mısır halk dilinde aptal anlamındaki "~1" kelimesinin seslerinin çoğunun yerini

42 • değiştirerek "~1" şeklinde söylemektedirler. "ofo..ll ~ /Ineğin sütü" sözü yerine "ö.Aıll &' ifadesi kullanılmakta bu tür değişmelerdendir. İbnParis 'in

36 Üçok, Fonetik, s. ı62-200; Aksan, Dil, c. Il, s. 50. ; Başkan, Bildiri§im, 134; Hüll, Dictionary, s. ı 77-ı 78; B§killA, Dictionary, s. 57.

37 Kalb, lnversion


kimi lehçelerde "4»l.wa'' kelimesinin "~" şeklinde söylediğini ifade 43

etmesi, lehçelerin bu tür değişmelerdeki rolünü ortaya koymaktadır. Kalb'in gerek nahivde gerek belagatta farklı türleri bulunmaktadır. Bir

kelimede kalb'in var olup olmadığım belirleyebilmek için çeşitli yöntemler 44

vardır Kalb ya söylenişteki yukanda balısi geçen hatalar sebebiyle veya lehçe farklılıklarından doğmaktadır. Lehçelerin de bunların sonucunda oluştuğu söylenebilir.

Arapçadaki yukanda açıkladığımız değişmelere pek çok örnek vermek 45

mümkün ise de , burada değişen, tablo halinde klasik ve modem kaynaklardan seçtiğimiz bazı örnekleri vermekle yetineceğiz. Tabloda önce

46 benzeşen sesleri belirtip, sonra örnekleri aktaracağız Bu tablodaki örnekler, yukanda açıkladığıımz benzeşme, benzeşmezlik ve karşıtlama türünden filolojik ses değişim örneklerini içermektedir.

Arapçada Filolojik Ses De~melerine Örnekler Tablosu

Ornekler 1 UW'il Sesler/l=ı~'il & • ı!!l/ ~ 4 re-ıl 1 ~ 4 ~ 1 ır. ı:,l e-~ ~ • ı::ılf.:ıl/ JI...)A • JlJI/ ~ • 4;1 .ltı.~

ol:!· .l:ll 1 ~);- ı,ı;ıJ ~-lll li.,. t..l-~ c-~

~. ~ 1 ~-~ 1 ~ 4 ~ 1 ~~- ~1/ L. 4 4 r-~

43 ibnFAris, es-Stilıibi, s. 19. 44 Kalb hakkında bkz. tbnCinm, el-Hasais, c. D, s. 71-74; Suyı1ti, e/-Muzhir, c. I, s. 480-483;

KüçUkkıılay, Kur 'an Düi, s. 236-238. 45 Ahmet Bulut klasik ve modem Kaynaklardan yararlanarak alfabenin tüm harfleriyle ilgili

olarak. benzeşme gerçekleşen keliı:nelere, hayli geniş kapsamlı örnekler vermektedir.

Bulut, Arap Dili, s. 52-71. Ayrıca seslerin çıkış yeri ve biçimleri konusunda dipnotlarda işaret ettigitniz DİA maddelerinde de pek çok örnekler bulunmaktadır.

46 Verdi#imiZ örneklerin kaynaklarını ayrı vermek yerine toplu vermeyi daha uygun bulduk. İbnFiris, es-Sahibi, s. 19-20, 24-27; Müberred, el-Mııktedab, c. I, s. 153-54, 62-63; 225-226; İbn Cinni, el-Hasdis, c. 1, 8. 234; Suyı1ti, el-Muzhir, c. I, s. 462-475; ZaccScl, Meca/is, s. 188-189; İbn Kuteybe, Edebıı 'l-Kiitib, s. 517-519; Salih, ed-Dirasat, s. 220-

231; ZeydAn, ei-Felsefetü'l-Lııgaviyye, s. 65; Mubarek, Fıkhıı'I-Luga, s. 91 , 103; İbrahim Enis, ei-Esvtitu'I-Arabiyye, Kihire-1948, s. 56-74; VAfi, 1/mu 'l-Lııga, s. 201-210; Hulusi

Kılıç, "Ayn", lstanbul-1991 , c. IV, s. 255; A. Turan Aslan ' 'Dal", DİA, lstanbul-1993, c. VID, 8. 426; Hal.it Zevalsız, ''Fa'' DİA, lstanbul-1995, c . XII, c. 7 1; İsmail Durınıış,

"Gayn", DİA, lstanbul1996, c . Xill, s. 416; ay. ııı1.t: "Ha'', DİA, lstanbul-1996, c. XIV, 8. 334-338; Bulut, Arap Dili, 8. 52-71; Mehmet Ali Sarı, ''K.af', DİA, lstanbul-2001, c. XIV, s. 142-143.

B.Ü. islami ilimler Fakültesi Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2014 1 1 1

Yakup CivELEK

.lıall • .ı..Jı • .::....1\f.l::ı.)l\- J.)l\- r.:.ı~ 1 ~\ ' ~1/l. ' ı:... .b • .s. r.:.ı /~1 ~ ~ •• ,. ., . - - - ıl~ ı;.ı.,JJ- ı;.ı ..)J .J- r.:.ı

ö~l- ö_,_;ll /llt- .ll., !li- - .!ıl;. j- ı!ı

Jo.JJ.ö..tY/ ~-PI ~~-~~ 4.J.ı!ı ~-~ c-~ J..S-~ ..!!.~

,.ı_p. ,.,...>"', ei~J. ei-»J' ~. ~ e-c ~-~! ,.;.p..~f ~-J-1 ~-.J».i ... c

~ - ı)p.f 4J;. -~ 1 )-J;. - .;W.. e-t 1 ~_;SI.,.a~l/~~-~~ ... t

·~--~1 .;-J .l::ı.iJ. J.1i /lı.JI • l.ll .b. J

~-~ ()Ö:I- j ~1-W1 .b. j

·~~-·~ı J-.J ~1-~1.)1 E·.)

ı!ı..sl.ı!ıJ.;/ ~-~.)/ ~-~/ Jl:-J..H J-.J ~JW. ~.JJ , ~.;ı. ~_;,, ~. eJil J.a..Jı. ı)ı. Jlı O"• j

ul~'il- ui.Jo1w'il/ .ı...:.ilı • .sJ131/ ........-.-. LJ.oJ (.)"11-j ~ • ,_./ ~ • (.)Mi1lo 1 c.AıiJI. (,)ol,liJI ~-O"

.l::ı1~1-.l::ıl.,)'-lll/~1-~l/~1-~1 (J"I· O"

~4--U.,.4- ı.J.~

1 ~-r-i /.l::ıl..l. .!-.lt.>.! ~-..!! ~\.JSI ı~ -.!!

.):!.lA.


~Jll-~~1 l!ı • ..A

JSWı -~ J • ..A [UJI - [l..!ı.ııl f' • J

~-~ J- ıs

2. Zayıf Sesin Değişmesi Ses değişmelerinin bir başka çeşidi olan i ' l§l (exchange of

47 wealdetters- ~'il) , telaffuzu kolaylaştırmak ve konuşmayı akıcı kılmak (~) amacıyla uzun ünlü seslerinin ( 4l.lı U.j,po ), kalb, hazf ve teskin

48. yoluyla dönüştürülmesi, değiştirilmesidir. I'lali diğer ses değişmelerinden ayıran önemli nokta, onda değişen harflerden bir veya ikisinin illet harfi olmasıdır. Bazı dilbilimciler gramerle ilgisi sebebiyle, i 'W türü ses değişmelerinin dilbilim konuları arasmda yer alınayacağını ifade etmektedir. Bizcede bu konu, önemli ölçüde grameri (sarf) ilgilendirir. Ancak bütün bunlar i'IAl konusunun dilbiliminin ve ses degişmeleri dışında sayınamızı mümkün kılmamaktadır. Zira bu konu sesbilim içinde de ele alınması

49 gereken önemli husustur.

Türkçede i'lal türü değişmeler yutumulhaplology/ ~ı ~~ - ı;..,.. JIJAI),

seslem yitimi (hece seslem kaynaşınası (hece

kaynaşması/contraction/ JL..a.'il . ~.;), şeklinde olabilmektedir. 50

Türkçe'den verecegimiz şu örnekler konuyu açıklayıcı olacaktır: ' 'Pazar+ertesi" kelimesi sesleın yitiınine uğrayarak, benzer seslerden olan "ar-er" seslemlerden birinin yitirilmesiyle"pazartesi" ne dönüşmüştür. Yıne "ecza+hane", "eczane'ye, "hanım efendi", hanfendi" ''Mustafa +Bey",

51 ' 'Mustabey" e dönüşmüştür. Bir kelirnede yan yana bulunan iki veya daha çok seslerin yahut da yan yana bulunan iki kelimeden birincisinin son sesi ile ikincisinin önsesinin birleşip kaynaşması anlamına gelen sesleın kaynaşmasına da şu örnekler verilebilir. ''ne+ için> niçin", ne +asıl > nasıl", "ne + edeyim >nideyim", "ne + ise > neyse", ''kahve + altı > kahvaltı", "çehar + şenbe> çarşamba", "güllü + aş > güllaç", "geliyorum >geliyom",

47 Vebbe-Mühı:ndis, Dictionaıy, s. Sl. 48 Dakr, Mıı 'cem, s. 73 . 49 İ 'lal ttırtı de~şmeler modern gramer kitaplarında da genişçe yer tutmaktadır. Bkz. Cllrim-

Emin, en-Nahvu 'l-Vadıh, c. I, s. 30-33. '0 Hilli, Dictionary, s. S6, 116, 168; Bllil.li, Dictionary, s. lS, 35, 54; Vebbe-Mühendis,

Dictionaıy,s. 15,297. sı Aksan, Dil, c. I, s. 53; Korkmaz, Sözlük, s. 80; Hı:ngirmı:n, Sözlük, s. 203.


Yakup CivELEK

52 "geleceğim >gelcem". Bu örneklerdeki bazı seslem kaynaşınalan, ( '*~

ı::ıi...JS.Iı ) Arapçada birleşik kelimeler konusuna girmektedir. İ'lal tüıiindeki 53

değişmelerde sadece tek kelimelerdeki gerçekleşen değişmelerdir.

Arapçadaki i'lü türü ses değişmeleri çeşitlidir. a-Bunlardan uzun ünlünün (illet/med harfi) ''hemze -1 '"ye dönüşmesi

(kal b) şeklindeki i 'l§le .. ....,, kelimesinin çoğul yapıldığında "~" e

dönüşmesi gösterilebilir. "Wl" kelimesinin ortasındaki illet harfi, "J.i" örneğinde olduğu gibi bir başka illet harfi olan ancak uzun ünlü sesi veren "1" dönüşmüştür. "Jt....." ve "~~~" kelimelerinin sonlanndaki ünsüzler (illet harfleri), "~L.....ı" ve "~~" kelimelerinde görüldüğü üzere "~"

dönüşmüştür."()i.tl!" ve "~" kelimesinde de bir değişme gerçekleşmiş ve -·· ~. S4 • "~!" ve "u;-" a dönüşmüştür. lbnFans söylenişi kolaylaştırdığı için bu

tür değişmelerin olduğunu belirterek buna " ~-~~, örneğini

kt d. 55

verme e ır. b-Üçlü kelimedeki ikinci sesin (aynu'l-fi'l) kaynaştırılması, sessiz

hale getirilmesi (~ konusuna, "f'A" fiili örnek verilebilir. Bu kelimenin aslı "~" olmasına, "J" sesini ünlendiren herhangi bir ses olmamasına rağmen "S ünsüzünden sonra gelen ''!." ünlüsü (harekesi) "c.!' ünsüzüyle birleştirilmiştir. Aslı "~" olan kelime de aynı şekilde "~' dönüşmüştür.

c-Ses düşmesi (~) : Kelimedeki bir veya birkaç sesin, dilin ses özelliklerinden kaynaklanan sebeplerle düşmesi olayıdır. Seslerin birleşmesi sırasında söyleyiş güçlüğü veya zayıf sesler (med harfleri- illetli sesler) sebebiyle bir ünsüzün düşmesi olayıdır: Bu de~işmeler Türkçeden şu

örnekler verilebilir: küçük+çük> küçücük, ufak+rak> ufarak; kağan >kaan, soğan >soan, soğuk >souk, uğur >uur; yapurgak> yaprak; çift >çif, bir daha>bi daha, geliyor >geliyo. Bu çeşit i ' l§l de~işmelerine "CJ).J" fiilindeki ilk sesin muzari kalıbmda "~" şeklinde ortadan kalkması, düşmesi örnek

56 verilebilir. Yine "J&.J " kelimesinin "~"dönüşmesi bir başka örnektir. Her

iki örnekte de ünsüz düşmesi gerçekleşmiştir. Gramer (sarf) açısından i'lal terimiyle ifade edilen ses değişmeleri,

benzeşmeler, bazı kurallara uygun olarak yapılır. Yukanda, beşli fiil kalıbı

32 Koı:kmaz, s. 80, lOO;Aksan, s. 55-56. 53 Ahmet Bulut, birleşik kelimeleri"teıki'biiştikıikın sının" bölümünde genişçe ele alnnştır.

Bulut, s. 123-207. 34Vehbe-Mülıeııdis, Dictionary, s. 51. 33İbnFı'lris, es-Sahibi, s. 15. 56Dakr,Mu'cem, s. 73.



olan "Ja.l.iı" kahbındaki benzeşme türü değişmelerde açıldadıklarıınız

bmada da geçerlidir.

3. Ses Birleşmesi - Kaynaşması İki sesin tek hecede birleşmesi ile meydana gelen ses benzeşmesi olan

idgim,57

(diphthong-krasis- #-~ı) söylenişi birbirine yakın harflerin birbirine benzeşmesi, iç içe girmesi, birinin diğerinin yerine gelmesidir. Bu, dilde sıkça görülen yaygın ses değişmelerindendir. Örneğin .:ı harfi

kendinden sonra .li .)a ,~ ,oııı ,.ı ,..!ı, gibi harflerden birisi gelirse bu harfin bulunduğu kelimenin başına telaffuzu kolaylaştınnak için bir elif eklenir. Örneğin "~'lafzı "~ı", ve "6-U'' lafzı "ı:Hjı" şeklinde söylenmektedir. Bu tür değişmeler yukanda belirttiğimiz gibi daha çok konuşma dilinde gerçekleşmiştir. Değişmeye bir başka örnekte ö sesinden sonra t" harfi gelirse ö- t' harfi ile benzeşir, bazen de şeddeli bir "mim'' harfine dönüşür. ~ı lafzı ~ı ya, ~ln:ııııjj.:tı ya dönüşmesi bu duruma iki örnektir. Bu türden bir başka yerleşme, değişme hadisesi de ~~ lafzınm ~~ 'ya, ~~ lafzımn JSjl ya dönüşmesi tarzında cereyan etmiştir. 58

Arap dilinde idgfun türü ses değişmesine, benzeşmeye " ~ + ~" kelimelerinin "~~··ya, " ıli..+~, kelimelerinin "lU." ya, " L.ı + ~,

kelimelerinin '~" ya dönüşmesi örnek verilebilir. Bunlar yan benzeşme şeklinde bir idgam türü değişme olmasma karşın, "~ + Jl" in "~0:1" dönüşmesi tüm benzeşme şeklinde bir idgam değişmesidir. İlk örneklerde ''nun" sesi "mim" e, sonuncusundaki ' 'lam" sesi "şin" a dönüşmesi şeklinde, benzeşme türünde bir ses değişmesi gerçekleşmektedir. Yme ''lla.._etSJI" örneğindeki "~" ünsüzünün "r" ünsüzüyle idg§mı da bir başka benzeşme örneğidir. İdg§mda birleşen sesler " ~i· ~ll" ve "~i" örneklerinde olduğu üzere aynı kelimede olduğu gibi, ".>.~ · '\±-:~-.. ·•" örneğindeki gibi ayn kelimelerde de olabilir.

59 İkinci örnekte "sakin nun" veya "tenvin", sonraki 'V' ünsüzüne dönüşmektedir (iklab) . Bu de@şmeler tecvit biliminde de

incelenen iklab ve idg§mın karşılığıdır. İdgam türünde benzeşen seslerin çıkış yeri ve biçimi (mahreç ve sıfat) aynı olduğunda bunun için "misleyn (ses aktarunı ~)" terimi, sesler çıkış yerleri aynı biçimleri farklı ise bu

57ZeccAci, el-Cümel, 413-412; Diphthongizationlsynaeresiz/crasis/krasis/ ıtW1 ,.::.ıi_J'A:l1 ~~~ •=·ll~l, Bruıta, Dictionary, s. 90.

58 Teradüf /synonymy/ synonym 1 u~IJI.o ,~l.;l Bu konuda daha fazla Ornekler için bkz.

Ahmed Ateş-Tahsin Yazıcı ve Nihad M. Çetin, Arapça Dilbilgisi I, istanbul Ünv. Edebiyat Fak. Yayınları, lstanbul-1964, c. 75-76.

59 Hi\ll, Dictionary, s. 145.

B.Ü. islami ilimler Fakültesi Dergisi Cilt 1, Sayı 1, 2014 1 IS

Yakup CivELEK

tür benzeşmeler için de "mütecaniseyn (benzeşmezlik~4l) " terimi, çıkış

yeri ve biçimi yakın olduğunda ise "mütekaribeyn-benzeşme- yfo") " terimi kullanılır.

Benzeşen seslerden ilkine "müdgam", ikincisine"müdgamunfih"

denilir. "~" kelimesindeki iki "J" sesi mahreç ve sıfat bakımından aynı (misleyn) olduklanndan burada bir idg§m yapılmış ve kelime " :i.." şekline dönüşmüştür. idg§m türü benzeşme Türkçede "oluşum noktası benzeşme" diye adlandırılmaktadır. Bu benzeşmelerde kelime içinde yan yana bulunan

ünsüzlerden biri, di~erini kendi oluşum noktasına çekmektedir. öme@n Anbar, onbaşı, çarşanba, penbe, perşenbe, sünbül, kelimelerindeki "b" dudak ünsüzü yanındaki "n"yi, kendi oluşum noktasındaki bir diğer dudak ünsüzü olan "m"ye çevirerek kelimelerinambar, ombaşı, çarşamba, pembe, Perşembe, sümbül şekline dönüşmesine sebep olmuştur. Yme "olmazsa, yatsı(yat+ası) " kelimelerinde deki "z-t" ünsüzleri, soırra gelen " s" sesine

dönüşmüş ve "olmasa- yassı" şeklinde söylenmiştir. Yukanda açıklanan en çok görülen ses değişmeleri yanı sıra seslem

yitimi (hece yutumu /haplology/ ~_,_ll u.b.ll-~.,- JIJAI), seslem ka.ynaşınası (hece kaynaşmasılcontractionl j...:ı:a.'JI. ı.,ı;S~") şeklinde de

değişmeler bulunduğunu belirtmekte yarar vardır. Bu ve benzeri ses değişmeleri için Arapçadan çeşitli örnekler vererek ses değişmeleri

konusunu bitirelim: Arapça kelimelerin sonundaki seslerin (hareke) bir kısmı, konuşma

dilinde en az çaba yasasına uygun olarak düşmekte, kaldmlınakta veya

değişebilmektedir. Bu durum yerel dillerdeki ve lehçelerdeki i'rab hareketerinin olınayışını da bir ölçüde açıklamaktadır. Bu değişme ve Mısır yerel dilinde ".ii.J y" yerine "d; y" şeklinde ".i' sesi kaldırılarak söylemesi de hece yutumu türünde bir değişmedir. Fasih dildeki ",.l...,_..ll" kelimesindeki

hemzenin kısaltılarak " es ,.,-..ll" şekline dönüşmesi, " ~ • I:L. ~·, " • ıjı_. ı)&-

f*;-", "~ 1 L..ııı;. .ı:ıt.. c.F" şeklindeki değişmeler de bu tür değişmelerdendir.60

Sondaki tür değişmelere, "Ne hakkında soruyor/ar·~~·· (Nebe, 78/1), "Sen onu nereden bilip bildireceksin- \AI..)S~ cJo4 ~~ ~· (Naziat, 79/43) örneklerinde görüldüğü gibi Kur'an'da da rastlanınaktadrr.

Ses değişmelerinde önemli rolü bulunan seslerden biri de .. ,.,, sesidir.

Bu sesin değişimleri dil kitaplarmda ayrı başlıklar altmda ele alınmıştır.

Dilbilimciler, bu sesi, ''hemzenin tahfifi" başlı~ altmda bir başka harfe dönüştürülmesi (ibdaıtkalb ), ne çok sert ne de çok yumuşak (beyne beyne),

60 Zecdlci,el-Cume/,s.409.



telaffuz edilmesi (teshü) ve terki (iskatlhazf) olmak üzere üç temel alt

başlıkta ele almışlardır. Hemze daha çok zayıf sesiere (illet harfleri) dönüşür. Jll.ı..J- U...J 1 ~ -~ 1 ~lt. .ı- :,U.. .ı" örneklerinde görüldü~ üzere zait

harften sonra gelen illet harfleri .. ,. " dönüşmektedir. "/,tl- ~vtlllJl..- ~~, örneklerinde görüldüğü üzere önünde uzun ünlülerden (med harfleri) "J " ve

"ıl' bulunan, hemze bu sesler (harflere) dönüşür. Yme harekeli hemzeyi, " ~ ~, de oldu~ gibi önündeki hareke cinsinden bir illet harfine dönüştürmek de mümkündür. Yukarıdaki tabloda gösterdiğimiz gibi Temim, Kays, Esed kabilelerinde rastlanan hemzenin "t " sesine dönüşmesi de dil kitaplannda kaydedilen lrususlardandır. Bu tür değişmelere şu örnekler

6 1 verilebilir: ·~1-~ 1 el-'ll~ - 6.11" Hemzenin değişmesiyle aktardığnnız bu örnekler benzeşme türünden bir ses değişmesidir.

Hemze sesinin seslem yutumu şeklindeki (hazf/ıskat) değişmeleri de görülmektedir. Hemze " ~.li. ~l.ıi", "~ :i~to- ,}ili L\to" örneklerindeki gibi önündeki sakin sese nakledilerek düşürülebilir. Yine "u 1 !." ve "i 1 ":", sesleri (hareke) birlikte ve önü sakin olan heınze sesi de kaldırılabilmektedir. "JA -;. j,a" örneğinde görüldüğü gibi, "hemze" kaldırılmıştır. " JSI- JAl- b.l" gibi "mehınftz" fiilierin emir kiplerinde hemze düşerek ve " JS- ~_li,,

62 şekline döner. Bu tür değişmeler seslem kaynaşması türünden

değişmelerdir.

SONUÇ Arapçada sesbilim çalışmaları erken dönemlerde başlamıştır. Bu

çerçevede ses değişimleri hem dilbilimciler hem de kıraat 3.liı:nleri tarafindan ele alınmış ve ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir. Arap dilinde ses değişimleri

i b dal, i' ıaı, kalb, iki ab, hazf idgfun başlıkları altında işlenmiştir. Dilbilimciler Arapçadaki ses değişim sebeplerini genel olarak şöyle

sıralamışlardır: Bazı harflerin, telaffuzunun zorluğu sebebiyle başka bir sesle

değiştirilmesi; kelimedeki bir sesin yanlışlıkla başka bir sesle değiştirilmesi ve bunun yaygınlaşması; kelimenin kök yapısından uzaklaşması; kelimenin

şeddeli hale getirilmesi; yabancı kelimelerin Arapçaya dahil olması. Arapçada ses değişim yolları, filolojik ses değişmesi, zayıf sesin

değişmesi ve ses birleşmesi-kaynaşması olmak üzere temelde üç kategori

olarak değerlendirilebilir. Zaman içinde oluşan ve harfleri farklı olsa da mananın aynı olmasının

şart olduğu benzeşme türü ses değişmeleri "filolojik değişme" olarak

61 Dınmuş, "Hemze", DİA, XVD, 192. 62 Dınmuş, "Hemze", DİA, XVII, 192.


Yakup CivELEK

tanımlanmaktadır. Bu değişim türü Arapçada ibdal olarak adlandınlmaktadır.

Filolojik ses de~şmesi; benzeşme, benzeşmezlik ve ses aktanını başlıklan altmda ele alınmaktadır. Arapçada i'lal olarak adlandınlan, zayıf sesin değişmesi ise telaffuzu kolaylaştırmak ve konuşmayı akıcı kılmak amacıyla uzun ünlü seslerinin (illet harflerinin), kalb, hazf ve teskin yoluyla

dönüştürülmesi, değiştirilmesidir. İki sesin tek hecede birleşmesi ile meydana gelen ses benzeşmesi olan idgam, söylenişi birbirine yakın harflerin birbirine benzeşmesi, iç içe girmesi, birinin diğerinin yerine

gelmesidir. Bu, dilde sıkça görülen yaygın ses değişmelerindendir. Arap dilciler ses değişimiyle ilgili zikredilen konulan ayrıntılarıyla ele

almış, kurallarını, değişim sebeplerini ve yollarmı tespit etmek için yoğun

bir çaba sarf etmişlerdir.

KAYNAKÇA ABBAS HASAN, en-Nahvu'l-VO.fi, Daru'l-Maarif, 2. Bas. Kalıire-Trz. ABDULGANİED, Dakr, Mu 'cemu '1-Kavdidi '1-Arabiyyi.fi'n-Nahvi ve 's-Saif, Daru'I-Kalem, Dımeşk-1993.

ALİ CARiM-Mustafa Emin, en-Nahvu '1-VOdıhli '1-Meddris 's-SOııeviyye, Daru'I-Maarif, Kalıire-Trz.

AKSAN, Doğan, Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim 1-II-ill, TDK. Yay. Ankara-1989-1990. ANTAK.i, Muhammed, el-Veclz .fi Fıkhı'l-Luga, MektebetuDari'ş-Şark, 2. has. Beyrut-1968.

ATEŞ, Ahmet Tahsin Yazıcı ve Nihad M. Çetin, Arapça Dilbilgisi I , İstanbul Ünv. Edebiyat Fak Yay. Şarkiyat Enstitüsü Yayınları, İstanbul-1964. BAHAUDDİN İbn Akll, el-Musaid ala Teshili'l-Fevôid Şerhu't-Teshfl, (tah. M. Kamil Berekat), CamiatuUmmi'l-Kura mine't-Turasi'l-İslami, Daru'l-Medeni, Cidde-1984/1405.

---:----::---:- Şerhu İbn Akil, el-Mektebetü'l-Asriyye, Beyrut-1988. BAKALLA, Muhanımed Hasan, vd., A Dıctionary of Modern Linguistic Terms, Libraire du Liban, Beyrut-1991. BAŞKAN, Özcan, Bildirişim İnsan-Dili ve Otesi , Altın Kitaplar, İstanbul-

1988.

el-Belligatu '/-VOdıha, Eda Neşriyat, İstanbul, Trz. BULUT, Ahmet, Arap Dili Araştırmalan I Sesler-Lugaviİbdai-İlk Sıga

Meselesi-Terkibi İştikalan Sının, Alfa Yayınları, İstanbul 2000 CORCİ Zeydan, el-Felsefetü'/-Lugaviyye, Dam Hilal, Kalıire, Trz. DİA, İstanbul-1988.



EBU'L-KASIMAbdurrahınan b. İshak ez-Zeccac1, Mecalisu '1-Ulemtt, (tah. Abdüsselaın

Harun) Mektebetu'l-Hanci, 3. Bas., Kahire-1983. EMİN, Mustafa-C§rinı, Ali, en-Nahvu 'l- VMıhli '1-Medttris s-Sttneviyye, D§ru'l-Maari( K!hire, Trz.

HENGİRMEN, Mehmet, Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Engin Yay., Ankara-1999.

HÜLİ, Muhammed Ali, Mu'cemu 'İlıni'I-Esvat, Riyad-1982. İBN CİNNİ, Ebu'l-Feth Osman, el-Hast!iis, (tah. MuhammedAli en-Neccar), MatbaatüDfu'u1-Kutubi'I-Mısnyye, I-m, Kahire-1992. İBNF.ARİS, Ahmed, es-Stihibifi Fıkhi '1-Luga· (M. el-Hatib ), K!hire-1328. İBNHİŞAM el-Ensan, ŞerhuK.atri'n-Nedtt ve Bellu's-Seda, Mısır-1963. İBN KUTEYBE, Edebu'l-Katib, (tah. Muhammed ed-Daii), Beyrut-

1405/1985.

İBRAHiM ENiS, el-Esvt!itu '1-Lugaviyye, Kahire-1954.

---'MinEsriiri'l-Luga, MektebetüAnglo Mısnyye, K!hire-1966. KORKMAZ, Zeynep, Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK Yay. Ank:ara-1992.

KÜÇÜKKALLAY, Hüseyin, Kuran Dili Arapça, Konya-1969. MUBAREK, Muhammed, Fıkhu 'l-Luga ve Hast!i'isu'l-Arabiyye, Lübnan.-1968.

MUHiTTiN Bilgin, Anlamdan Anlatıma Türkçemiz, Kültür Bak. Yay., Ankara-2002.

MÜBERRED, Ebu'I-Abbas Muhammed, el-Muktedab, (tah. M. Abdulhalık

Udeyma), Beyrut, 1963. RADİYUDDİN el-Esterebadi, Şerhu'ş-Ştiftye, (M. Nur el-Hasan-M. ez-

Zehraf-M. Muhyiddin Ab dülhami d) Beyrut 1975. SİBEVEYHAınrb. Osman, el-Kitab, Bulak-1317. SUBHİ SALiH, Dirlisttt fl Fıkhı'l-Luga, D§ru'1-İlınli1-Melayin, Lübnan.-1978.

SUYÜTL Celalüddin, el-Muzhir .fi Ulumi'l-Luga ve Enwi'ihii, (tah. MuhammadAhmedcadulmevia), D§ru İhyai'l-Kutubi'1-Arabiyye, K!hire-

1967.

TAHANEVİ, M. Ali, Keşş{tju lstılt!ihati '1-Funun, Beyrut-Trz. İstanbul 1984, TUNA, Osman Nedim, Türk Di/bilgisi, Malatya 1986. ÜÇOK, Necip, Genel Fonetik (Ana Çizgileri), AÜDTCF.. Yay., İstanbul

1951. V AFİ, Ali Abdulvahid, Fıkhu '1-Luga, D§ruNahdatiMısr, Kahire 1973. EZ-ZECCACI, Ebu'l-Kasım, el-Cumelfl 'n-nahv, tah. Ali Tevfik el-Haıned, Daru'r-Risale, Daru'l-Emel, Lübnan-Ürdün-1984


arap dilinde ses deği~meleriisamveri.org/pdfdrg/g00078/2014_1/2014_1_civeleky.pdf · vtidıhli...

Documents