apokryfy nowego testamentu. ewangelie...

APOKRYFYNOWEGO TESTAMENTU

EWANGELIE APOKRYFICZNEG GG

FRAGMENTYNARODZENIE I DZIECIŃSTWO

MARYI I JEZUSA

część 1

APOKRYFYNOWEGO TESTAMENTU

część 1

G GG

FRAGMENTYNARODZENIE I DZIECIŃSTWO

MARYI I JEZUSA

Pod redakcjąks. Marka Starowieyskiego

współpraca:Włodzimierz Appel, ks. Jerzy Banak, ks. Roman Bartnicki, ks. Krzysztof Bardski,

Albertyna Dembska, Wojciech Dembski ( ), ks. Tomasz Hergesel,ks. Stanisław Kur, ks. Rafał Markowski, ks. Wincenty Myszor,

ks. abp Edward Nowak, św. archim. Grzegorz Peradze ( ), ks. Kazimierz Obrycki,Józef Reczek ( ), ks. Mariusz Rosik, ks. Roman Szmurło, Witold Witakowski,

ks. Marian Wittlieb, Michał Wojciechowski, ks. Rafał Zarzeczny SJ

†

††

ks. Marka Starowieyskiego

Wydawnictwo WAMKraków 2003

EWANGELIE APOKRYFICZNE

© Wydawnictwo WAM, 2003

Redakcja:Ks. Arkadiusz Baron

Tomasz Grodecki

Projekt okładki:Andrzej Sochacki

ISBN 83-7318-138-5

WYDAWNICTWO WAMKopernika 26 • 31-501 KRAKÓW

tel. (012) 429 18 88 • fax (012) 429 50 03e-mail: [email protected]

DZIAŁ HANDLOWYtel. (012) 429 18 88 wew. 322, 348, 366 • (012) 423 75 00

fax (012) 430 32 10e-mail: [email protected]

Zapraszamy do naszej KSIĘGARNI INTERNETOWEJ:http://WydawnictwoWam.pl

Druk i oprawa:Drukarnia Wydawnictwa WAM

ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków

NIHIL OBSTAT: Prowincja Polski Południowej Towarzystwa Jezusowego,ks. Krzysztof Dyrek SJ, prowincjał, Kraków, 26 luty 2003 r., l. dz. 55/03

mailto:[email protected]

mailto:[email protected]

http://wydawnictwowam.pl

5

PRZEDMOWA

Gdy w 1978 roku oddawałem do druku I tom Apokryfów Nowego Te-stamentu, sądziłem, że przedstawiają one aktualny stan badań, to jestz 1978 roku. Jak wykazały recenzje, zarówno te pisane, jak i te ustne, takteż istotnie było, a jedyną, poza drobnymi pomyłkami, poważniejszą wpadkąbyło przeoczenie pracy J. Gijsela, który zapowiadał nowe wydanie Ewan-gelii Pseudo-Mateusza opracowane na innej bazie rękopiśmiennej niżwydanie Tischendorfa. A jednak zaledwie po dwudziestu latach, gdy przy-stąpiłem do przygotowywania nowego wydania Ewangelii apokryficznych,okazało się, że szereg rozdziałów wymaga gruntownego przerobienia lubuzupełnienia, bądź to na skutek odkrycia i wydania nowych tekstów, bądźna skutek pojawienia się nowych wydań krytycznych, które ukazały nowąi pierwotną formę apokryfu, bądź też na skutek badań przeprowadzonychnad kompozycją i teologią tekstów.

Koniec lat 70. znaczy przełom badań nad apokryfami: powstała Asso-ciation pour l'Etude de la Littérature Apocryphe Chrétienne (AELAC), którapodjęła szereg inicjatyw: wydawanie biuletynu, tekstów apokryficznychw serii Corpus Christanorum (Series apocryphorum), czasopisma poświę-conego apokryfom (Apocrypha), serii kieszonkowej tekstów apokryficz-nych (Apocryphes); ukazały się też dwa Claves: apokryfów NT i ST.Wydano również szereg poważnych studiów, np. nad Transitus (M. vanEsbroeck, S. Mimouni), nad judeochrześcijaństwem (Mimouni), nad Ewan-gelią Nikodema (Z. Izydorczyk, R. Gounelle), nad Ewangelią Bartłomieja(J. D. Kaestli), nad Ewangelią Tomasza – Dzieciństwa (S. Voicu), nad Dzie-jami Apostolskimi (dzieło zbiorowe wydane w Genewie, F. Bovon i inni),by wskazać kilka tematów poważnych badań.

Wszystko to sprawiło, że stało się rzeczą niemożliwą przedrukowanieEwangelii apokryficznych, ale trzeba było je na nowo opracować, a niekie-

6

dy nawet na nowo przełożyć. Niektóre utwory pozostały prawie niezmie-nione, jak na przykład Protoewangelia Jakuba, po wydaniu PapBodmer V(E. de Strycker), czy Ewangelia Dzieciństwa Armeńska, natomiast struktu-ra tekstu Ewangelii Ps. Mateusza, Dzieciństwa Ps. Tomasza po badaniach,które opublikowali J. Gijsel i S. Voicu, uległy całkowitym zmianom. Ewan-gelię Bartłomieja należało na nowo przełożyć po badaniach J. D. Kaestli,a rozdział o Ewangelii Hebrajczyków trzeba było uzupełnić na podstawiepracy Mimouni o judeochrześcijaństwie i Klijn o Ewangeliach judeochrze-ścijańskich. Podobnie, na nowo przełożono Ewangelię Nikodema, a Transitusprzepracowano na podstawie badań S. Mimouni i M. v. Esbroeck.

Tom Ewangelii apokryficznych uległ więc zasadniczym zmianom. Do-dano nowe fragmenty Ewangelii Hebrajczyków oraz nowy rozdział o in-nych tradycjach o Chrystusie (gnostyckich, żydowskich, muzułmańskich).Dodano też nowe utwory: grecką Tajemną Ewangelię Marka, syryjskie:Legendę o Trzech Królach, dwa Żywoty Jana Chrzciciela, List Longina,Opowiadania Kwadratusa i Ursyniusza oraz nowy apokryf łaciński o dzie-ciństwie (częściowo tylko wydany), poszerzono rozdziały o Ewangelii Bar-naby i Jana. Równocześnie usunięto szereg utworów: niektóre wersje Ewan-gelii Dzieciństwa Tomasza, Ewangelii Nikodema i Zstąpienia do otchłani,wersję bohairską Opowiadania o Józefie Cieśli, fragmenty Ewangelii Dzie-ciństwa Arabskiej, które wydał Burmester, Ewangelię Filipa; logia zaś zOksyrhynchos umieszczono razem z Ewangelią Tomasza z Nag Hammadi.

Zmieniła się też koncepcja komentarza. Nie było możliwe utrzyma-nie erudycyjnego komentarza umieszczonego w wydaniu pierwszym, poprostu ze względu na brak sił: zrobienie go spowodowałoby całkowitezahamowanie prac. Niestety, uznaję drugą część mickiewiczowskiegostwierdzenia: „mierz zamiar podług sił”, co już wyjaśniłem w przedmo-wie do III tomu.

Podobnie zmieniła się koncepcja bibliografii. Jeśli w ANT z 1980 rokustarano się podać całą bibliografię, co wtedy było jeszcze możliwe (a dziśbyłoby już niemożliwe), to w nowym wydaniu ograniczono się do podaniatylko podstawowych dzieł z dawnej oraz nowszej literatury. Jeśli idzie oliteraturę starszą, bibliografia podana w ANT zachowuje swą wartość. Dla-tego pierwsze wydanie Ewangelii apokryficznych pozostaje tekstem uzu-pełniającym wydanie obecne.

Elementem porządkującym tom stanowi – wspomniane już podstawo-we dzieło niedawno zmarłego, nieodżałowanego M. Geerarda – Clavis Apo-cryphorum Novi Testamenti.

PRZEDMOWA

7

Nie mam najmniejszych złudzeń, że nowo opracowane Ewangelie apo-kryficzne, które oddaję do ręki Czytelnika, za lat dwadzieścia jakiś następ-ca niżej podpisanego (bo autor, wedle wszystkich ludzkich przewidywań,będzie się temu przedsięwzięciu przyglądał z zaświatów!) będzie musiałgruntownie przepracować, do czego już sam zaczynam zbierać dla niegomateriał i wskazówki. Badania bowiem nad apokryfami trwają i ciągle sięrozwijają, i wszystko wskazuje na to, że będą się dalej rozwijać.

Tom niniejszy powstawał w wielu gościnnych miejscach: w biblioteceSocietée des Bollandistes w Brukseli, w której pracuję w ciągu wakacji odtrzydziestu lat i której tak wiele zawdzięczam; w Bibliotece Instytutu Biblij-nego w Rzymie i Instytutu Patrystycznego „Augustinianum”, w czasie mo-ich pobytów w Rzymie jako visiting professor na Gregorianie i „Augustinia-num”, oraz Instytutu Biblijnego Uniwersytetu w Lozannie, gdzie dzięki sty-pendium tegoż Uniwersytetu mogłem doprowadzić do ostatecznej wersjizarówno trzeci, jak i niniejszy tom Apokryfów. Dziękuję moim Kolegomz ALEAC za pomoc w postaci książek, artykułów, fotokopii ich prac oraz zainformacje o stanie badań i wskazówki biograficzne, dzięki którym mogłempracować w Warszawie. Szczególnie dziękuję za pomoc R. Gounelle z Lo-zanny, Z. Izydorczykowi z Winnipeg, J. D. Kaestli z Lozanny – dzięki które-mu mogłem zakończyć prace nad tomem w Instytucie Biblijnym Uniwersy-tetu w Lozannie i korzystać ze świetnie wyposażonej i urządzonej biblioteceKantonalnej i Uniwersyteckiej w Lozannie, dr A. Frey z Instytutu Biblijne-go w Lozannie, ks. dr K. Bardskiemu (USKW) i prof. M. Wojciechowskie-mu (UKSW), którzy zechcieli przejrzeć tekst i udzielili szeregu sugestii,ks. proboszczowi B. Liniewskiemu, który gościł mnie na plebanii w Meudonw czasie pracy w Lozannie i wielu innym ludziom, którzy mnie wspieraliw tej pracy w różnorodny sposób, a quorum nomina Deus solus scit. Niemogę tu nie wspomnieć z wdzięcznością o SS. Niepokalankach, którew Burakowie stworzyły mi doskonałe warunki do pracy naukowej.

Prace nad tomem drugim (apokryficzne Dzieje Apostolskie) są jużdaleko posunięte. Ufam, że wkrótce polscy Czytelnicy będą dysponowalikompletem podstawowych apokryfów NT.

ks. Marek Starowieyski

Łomianki-Buraków, 26 lipca 2001 roku, we wspomnienie św. Joachima i Anny

PRZEDMOWA

8

WYKAZ SKRÓTÓW

1. Skróty apokryfów

ApEl – Apokalipsa EliaszaApEzdr – Apokalipsa EzdraszaApJ – Apokalipsa JanaApM – Apokalipsa MaryiApMojż – Apokalipsa MojżeszaApMsł – Apokalipsa Maryi słowiańskaApPtEt – Apokalipsa Piotra, tekst etiopskiApPtGr – Apokalipsa Piotra greckiApPtNH – Apokalipsa Piotra z Nag HammadiApPw – Apokalipsa PawłaApPwNH – Apokalipsa Pawła z Nag HammadiApSedr – Apokalipsa SedrachaApSof – Apokalipsa Sofoniasza1ApTm – I Apokalipsa Tomasza2ApTm – II Apokalipsa TomaszaDzAnd – Dzieje AndrzejaDzJ – Dzieje JanaDzPwTk – Dzieje Pawła i TekliDzTm – Dzieje TomaszaEvVer – Evangelium VeritatisEwBart – Ewangelia BartłomiejaEwDzArab – Ewangelia Dzieciństwa ArabskaEwDzArab (L) – Ewangelia Dzieciństwa Arabska, kodeks LaurencjańskiEwDzŁac – Ewangelia Dzieciństwa Łacińska (ms. Arundel, Hereford)EwDzOrm – Ewangelia Dzieciństwa OrmiańskaEwEb – Ewangelia EbionitówEwEg – Ewangelia Egipcjan

9

EwFlp – Ewangelia FilipaEwGruz – Ewangelia gruzińskaEwHbr – Ewangelia HebrajczykówEwJ – Ewangelia arabska JanaEwNaz – Ewangelia NazarejczykówEwNik – Ewangelia NikodemaEwPt – Ewangelia PiotraEwTm – Ewangelia Tomasza (z Nag Hammadi)EwTmDz – Ewangelia Tomasza DzieciństwaEwTMk – Ewangelia Tajemna Marka3Ezdr – III Księga Ezdrasza4Ezdr – IV Księga Ezdrasza5Ezdr – V Księga Ezdrasza 6Ezdr – VI Księga EzdraszaFrgUjg – Fragment UjgurskiHen – Księga HenochaJózAr – Dzieje Józefa z ArymateiJózCieś – Dzieje Józefa CieśliJub – Księga JubileuszówKorLong – Korespondencja Longina z Augustem na temat Trzech KróliKsZmB – Księga Zmartwychwstania BartłomiejaListAbg – List AbgaraListAleks – List św. Pawła do AleksandryjczykówListAp – List ApostołówListHerP – List Heroda do PiłataListJkKw – List Jakuba do KwadratusaListLaod – List św. Pawła do LaodycejcykówListLen – List LentulusaListMFlor – List Maryi do mieszkańców FlorencjiListMIg – Korespondencja Maryi i IgnacegoListMMes – List Maryi do mieszkańców MessynyListNieb – List o zachowaniu niedzieli spadły z niebaListPHer – List Piłata do HerodaListPTyb – List Piłata do TyberiuszaListTt – List TytusaListTybP – List Tyberiusza do PiłataMęczPił – Męczeństwo PiłataNarMa – Narodziny MaryiOdSal – Ody Salomona

WYKAZ SKRÓTÓW

10

OpMag – Opowieść o Magach syryjskaOrSib – Oracula SibyllinaPisS – Pistis SophiaPsMt – Ewangelia Pseudo MateuszaProtEwJ – Protewangelia JakubaRapP – Raport PiłataRkpsPar – Rękopis Paryski nr 11867SenPw – Korespondencja Seneki i PawłaŚmP – Śmierć PiłataŚwUrs – Świadectwo UryniuszaTestAd – Testament AdamaTestAs – Testament AseraTestBen – Testament BeniaminaTestDan – Testament DanaTestLew – Testament LewiegoTransAug – Transitus AugiensisTransJAr – Transitus Józefa z ArymateiTransJEw – Transitus Jana Teologa (Ewangelisty)TransMel – Transitus Melitona z SardesTransR – Transitus RUzdrT – Uzdrowienie TyberiuszaWizEzdr – Wizja EzdraszaWnbIz – Wniebowstąpienie IzajaszaWydP – Wydanie PiłataWyrK – Wyrok KajfaszaWyrP – Wyrok PiłataZapB – Zapytania BartłomiejaZapJ – Zapytania JanaZstąp – Zstąpienie do OtchłaniŻAdEw łac. – Życie Adama i Ewy, tekst łacińskiŻJ gr – Życie Jana Chrzciciela, legenda greckaŻJ syr – Życie Jana Chrzciciela, legenda syryjska

2. Skróty dzieł serii i czasopism cytowanych

ABol – Analecta Bollandiana, Bruxelles 1882-.Aland – K. Aland, Synopsis quattuor Evangeliorum, Stutgart 199715.AlandP – K. Aland, Repertorium der griechischen christlichen Papyri,

I, Berlin 1976, cytuję strony.

WYKAZ SKRÓTÓW

11

ANT – Apokryfy Nowego Testamentu, Ewangelie, red. M. Starowiey-ski, t. 1/1-2, Lublin 1980.

ANT 3 – Apokryfy Nowego, Testamentu, Listy i Apokalipsy, t. 3, red.M. Starowieyski, Kraków 2000.

ANRW – Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt, ed. B. Tempori-ni, Berlin 1970-.

Apocr – Apocrypha, Turnhout 1990-.Apok – Apokriefen van het Neuve Testament, red. A. F. J. Klijn, 1-2,

Kampen 1985.AST – Apokryfy Starego Testamentu, red. R. Rubinkiewicz, Warszawa

2000.Aug – Augustinianum, Roma 1961-.Baldi – D. Baldi, Enchiridion locorum sanctorum, Jerusalem 19822.Bb – Biblica, Roma 1920-.Beskow – P. Beskow, Strange Tales about Jesus, Philadelphia 1983.BHG – Bibliotheca Hagiographica Graeca, 1-3, ed. F. Halkin, Bruxel-

les 1957 (i Auctaria 1969, 1984).BHL – Bibliotheca Hagiographica Latina, 1-2, Bruxelles 1898-1899

(1992).BHLns – Bibliotheca Hagiographica Latina, Novum Supplementum, ed.

H. Fros, Bruxelles 1986.BHO – Bibliotheca Hagiographica Orientalis, Bruxelles 1910.Bielawski – komentarz zawarty w jego przekładzie Koranu, Warszawa 1986.Bocian – M. Bocian, Leksykon postaci biblijnych, Kraków 1998.Bonaccorsi – G. Bonaccorsi, Vangeli apocrifi, 1, Firenze 1948.Cały świat – M. Adamczyk, W. R. Rzepka, W. Wydra, „Cały świat nie po-

mieściłby ksiąg”. Staropolskie opowiadania i przekazy apokry-ficzne, Warszawa-Poznań 1996.

CCAp – Corpus Christianorum, series apocryphorum, Turnhout 1983-.CCL – Corpus Christanorum, series latina, Turnhout 1953-.ClAp – Clavis Apocryphorum Novi Testamenti, cura M.Geerard, Turn-

hout 1992.ClApVT – Clavis Apocryphorum Veteris Testamenti, cura J. C. Haelewyck,

Turnhout 1998.Charlesworth – The Old Testament Pseudoepigrapha, 1-2, ed. J. H. Charles-

worth, London 1983.CPG – Clavis Patrum Graecorum, cura M. Geerard, 1-5, 6, Turnhout

1974-1998.

WYKAZ SKRÓTÓW

12

CPL – E. Dekkers, Ae. Gaar, Clavis Patrum Latinorum, Steenbrugis 19953.CSCO – Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium, Paris-Louvain

1903-.CSEL – Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Vindobonnae

1866-.DACL – Dictionnaire d'Archeologie Chrétienne et Liturgie, 1-15, red.

H. Leclercq i inni, Paris 1907-1953.Denis – M. Denis, Introduction aux Pseudoépigraphes grecs d'Ancien

Testament, Leiden 1970.EAC – Ecrits apocryphes chrétiens, dir. F. Bovon, P. Geoltrain, Paris

1998.Elliott – J. K. Elliott, The Apocryphal New Testament, Oxford 1993.EK – Encyklopedia katolicka, Lublin 1973-.Erbetta – M. Erbetta, Gli apocrifi del NT, 1(1-2)-3, b.m.w. 1966-1981.Fabricius – J. A. Fabricius, Codex Apocryphus Novi Testamenti , Hamburgi

1703.FS – Festschrift (Księga pamiątkowa, z podaniem nazwiska).Faggin – G. Faggin, Logia agrapha, 1-2, Firenze [1948].GCS – Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten drei Jahr-

hunderts, Berlin-Leipzig 1897-.HE – Historia Ecclesiastica (Historia Kościoła)James – M. R. James, The Apocryphal NT, Oxford 1924, 1972.JThS – Journal of Theological Studies, London 1899-.Kaestli – Le mystčre apocryphe, red. J. D. Kaestli, D. Marguerat, Lau-

sanne 1995.Klijn – A. F. J. Klijn, Jewish-Christian Gospel Tradition (Suppl. Vig.

Chr. 17), Leiden 1992.LXX – Septuaginta.LChrIk – Lexikon für christliche Ikonographie , red E. Kirchbaum, W. Bran-

fels, 1-8, Freiburg 1967-1975.Lipsius-Bonnet– R. Lipsius, M. Bonnet, Acta Apostolorum Apocrypha, Lipsiae

1891-1903 (Hildesheim 1972).McNamara – M. McNamara, The Apocrypha in the Irish Church, Dublin 1975.Migne, Ap – J. P. Migne, Dictionnaire des apocryphes, 1-2, Paris 1856, Turn-

hout 1989.Mimouni – S. C. Mimouni, Dormition et l'Assomption de Marie, Théologie

Historique 98, Paris 1995.Moraldi – L. Moraldi, Apocrifi del Nuovo Testamento, 1-2, Torino 1971.

WYKAZ SKRÓTÓW

13

NHC – Nag Hammadi Codex.NT – Nowy Testament.OCP – Orientalia Christiana Periodica, Roma 1935-.OŻ – Ojcowie żywi, Kraków 1978-.PG – J. B. Migne, Patrologia Graeca, 1-161, Paris 1857-1866.PL – J. B. Migne, Patrologia Latina, 1-227, Paris 1841-1864.PLS – A. Hamman, Patrologiae Latinae Supplementum, 1-5, Paris

1958-1970.PO – Patrologia Orientalis, Paris 1907-.POC – Proche Orient Chrétien, Jérusalem 1951-.PSP – Pisma wczesnochrześcijańskich Pisarzy, Warszawa 1969-.PTS – Patristische Texte und Studien, Berlin 1964-.RAC – Reallexikon für Antike und Christentum, ed. T. Klauser i inni,

Stuttgart 1950-.RBen – Revue bénédictine, Maredsous 1884-.RBib – Revue biblique, Paris 1895-.Riessler – P. Riessler, Altjüdisches Schrifttum ausserhalb der Bibel, Hei-

delberg 19753.Rubinkiewicz – R. Rubinkiewicz, Wprowadzenie do apokryfów Starego Testa-

mentu, Lublin 1987.Santos Otero, Hand . – A. de Santos Otero, Die handschriftliche Überlieferung der

altslawischen Apokryphen, 1-2, PTS 20, 23, Berlin 1978, 1981.Santos Otero – A. de Santos Otero, Los evangelios apocrifos, Madrid 19886.SCh – Sources Chrétiennes, Paris 1941-.Schneider – G. Schneider, Evangelia infantiae apocrypha, Fontes Christia-

ni 18, Freiburg 1995SH – Subsidia hagiographica, Buxelles 1886-.Schneemelcher– W. Schneemelcher, Neutestamentliche Apokryphen, 1-2, Tübin-

gen, 19976.Schneemelcher ang. – The NT Apocrypha, 1-2, ed. W. Schneemelcher, trans. R. Mc

L. Wilson, Cambridge 1991-1992.Sidersky – D. Sidersky, Les origines des légendes musulmanes dans le Co-

ran et dans les Vies des Prophčtes, Paris 1932.Sparks – The Apocryphal Old Testament, ed. H. F. D. Sparks, Oxford

1984.ST – Stary Testament.SteT – Studia e Testi, Cittŕ del Vaticano 1900-.STV – Studia Theologica Varsaviensia, Warszawa 1983-.

WYKAZ SKRÓTÓW

14

SWP – J. M. Szymusiak, M. Starowieyski, Słownik wczesnochrześci-jańskiego piśmiennictwa, Poznań 1971.

SWPW – M. Starowieyski, Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmien-nictwa Wschodu, Warszawa 1999.

Tabarî – Tabarî, La Chronique, Histoire des Prophčtes et des Rois, trad.H. Zotenberg, 1-5, Paris 2001.

Thomson 1, 2 – F. J. Thomson, recenzja Santos Otero Hand., w: The Slavonicand East Review, 58(1980) 256-268; 63(1985) 73-98.

Tischendorf, Apocalypses – C. Tichendorf, Apocalypses apocryphae, Lipsiae 1866(Hildesheim 1966).

Tischendorf, Evangelia – C. Tischendorf, Evangelia apocrypha , Lipsiae 18762 (Hil-desheim 1966).

ThQ – Theologisce Quartalschrift, Tübingen 1819-.TRE – Theologiche Realezyklopädie, Berlin 1977-.TU – Texte und Untersuchungen, Leipzig 1882-.Van Haelst – J. van Haelst, Catalogue des papyrus littéraires juifs et chrétiens,

Paris 1976, cytuję numery.VoxP – Vox Patrum Lublin 1981-.W – wątpliwy.WST – Warszawskie Studia Teologiczne, Warszawa 1982-.VT – Vetus Testamentum (Stary Testament).ZKG – Zeitschrift für Kirchengeschichte, Stuttgart 1876-.ZNW – Zeitschrift für Neutestamentliche Wissenschaft, Giessen 1900-.Zowczak – M. Zowczak, Biblia ludowa. Interpretacje wątków biblijnych

w kulturze ludowej, Wrocław 2000.ŹrM – Źródła monastyczne, Kraków-Tyniec 1993-.ŹrMT – Źródła myśli teologicznej, Kraków 1996-.

WYKAZ SKRÓTÓW

15

WSPÓŁPRACOWNICY TOMU

Appel Włodzimierz (ur. 1951), profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w To-runiu, filolog klasyczny, autor licznych prac z dziedziny literatury i epigrafikigreckiej oraz przekładów (Kamiennik Orfeusza, Wojna żabiomysia, Hymnyhomeryckie). OrSib.

Banak Jerzy, ks. (ur. 1946), mgr teologii. Teksty w: Apokryfy w ocenie pisarzychrześcijańskich.

Bartnicki Roman, ks.(ur. 1943), Prof. zwyczajny, Rektor UKSW. Biblista, autorlicznych prac z dziedziny biblistyki (NT, Ewangelie), m. in. Ewangeliew analizie strukturalno-semiotycznej, Ewangelie synoptyczne – geneza i in-terpretacja, Przesłanie Ewangelii i innych. ZapBart.

Bardski Krzysztof, ks. (ur. 1962), dr nauk biblijnych, lic. teologii. Adiunkt naUKSW. Biblista, autor szeregu prac z dziedziny patrologii (przekład DziełPacjana, Komentarza do Koheleta św. Hieronima) i historii egzegezy. Chry-stus w Talmudzie.

Dembska Albertyna (ur. 1934), prof. Uniwersytetu Warszawskiego i Uniwersyte-tu w Białymstoku, egiptolog. EwTm.

Dembski Wojciech (1934-1995) – Mgr. orientalistyki, arabista. EwDzArab.Hergesel Tomasz, ks. (ur. 1943), Prof. dr hab. teologii, lic. nauk biblijnych, profe-

sor NT Papieskiego Fakultetu Teologicznego we Wrocławiu. JózCieśKur Stanisław (ur. 1929), dr hab. teologii. Mgr semitystyki (etiopologia). Profesor

Starego Testamentu na Papieskim Wydziale Teologicznym w Warszawiei w Warszawskim Seminarium Duchownym. Wydawca tekstów etiopskichw CSCO. EwPt(etiop.) WnbIz, ListAp (etiop.).

Markowski Rafał (ur. 1958), dr teologii (historia religii), adiunkt na UKSW, wy-kładowca Warszawskiego Seminarium Duchownego, dyrektor Radia Archie-diecezji Warszawskiej. Koran.

16

Myszor Wincenty (ur. 1941), Profesor zwyczajny UKSW w Warszawie, DziekanWydziału Teologicznego na UŚ. Autor licznych prac z dziedziny gnozyi j. koptyjskiego, tłumacz tekstów koptyjskich z Nag Hammadi, członek re-dakcji Pism starochrześcijańskich pisarzy i redaktor Studia Antiquitatis Chri-stianae. EwTmDz.

Nowak Edward, ks. abp. (ur. 1940), dr teologii (Gregorianum), autor pracyo cierpieniu w dziełach Jana Chryzostoma wydanej po francusku. Bp tyt. Luni.Sekretarz Kongregacji do Spraw Świętych w Watykanie. EwDzOrm, Zem Zb.

Peradze Grzegorz, św., archimandryta (ur. 13. 9. 1899 ), w Bakurciche (Gruzja)jako syn proboszcza wiejskiej parafii. Ukończył seminarium duchowne w Tbi-lisi i w 1918 wstąpił na wydział filozoficzny tamtejszego uniwersytetu. Poprzerwie wojennej (1919-1921) pracował jako nauczyciel wiejski, a następniezostał wysłany przez Kościół gruziński na studia (teologia i filologia orient.)do Berlina i Bonn (1922-1925), gdzie doktoryzował się na podstawie pracyo początkach monastycyzmu gruzińskiego. Studia uzupełniał w Louvain i Bruk-seli u bollandysty P. Peetersa. W bibliotekach Anglii prowadził poszukiwaniarękopisów gruzińskich, których wynikiem było odnalezienie szeregu interesu-jących utworów, np. EwGruz, Nauki Dwunastu Apostołów, Kroniki monaste-ru św. Jana Chrzciciela, Listu apokryficznego Dionizego Pseudo Areopagityi innych. W latach 1927-1932 wykładał literaturę starogruzińską i j. gruzińskiw Bonn jako Privatdozent. W 1931 złożył śluby zakonne, przyjął święceniakapłańskie i został proboszczem parafii gruzińskiej w Paryżu. W 1932 i 1933głosił cykle wykładów o literaturze starogruzińskiej w Oksfordzie, Krakowie,Paryżu i Dublinie. W 1933 został powołany na stanowisko profesora patrolo-gii na Studium Teologii Prawosławnej UW. W 1934 został podniesiony dogodności archimandryty i służył jako doradca metropolicie Dionizemu Wale-dyńskiemu. W 1935 r. odbył podróż naukową na Wschód (Rumunia, Grecja,Bułgaria), a w 1936 na Bliski Wschód (Ziemia Święta, Synaj, Syria) w poszu-kiwaniu rękopisów gruzińskich. Aresztowany przez Niemców w maju 1942 r.na podstawie fałszywego donosu, zginął w Oświęcimiu 6 grudnia 1942 roku.18 września 1995 został kanonizowany przez Gruziński Kościół prawosław-ny. Święto liturgiczne 6. 12. Por. ks. Prof. H. Paprocki, Wiadomości PolskiegoAutokefalicznego Kościoła Prawosławnego 16(1986), z. 3-4, 7-20 (życiorys);22-27 (bibliografia). Notę opracowano na podstawie danych przekazanychprzez ks. Prof. H. Paprockiego, za które Mu dziękujemy. EwDzGruz.

Obrycki Kazimierz, ks. (ur. 1941), Dr filologii klasycznej, starszy wykładowca naUKSW. Autor licznych przekładów z j. łacińskiego, np. Eugipiusza, św. Au-gustyna, Tertuliana, Orozjusza. PsMt; NarM, KsNarZb.


17

Reczek Józef (1936-1988), prof. dr językoznawca. Frg. UjgurskiRosik Mariusz, ks. – (ur. 1968), Dr teologii, Adiunkt Papieskiego Fakultetu Teo-

ologicznego we Wrocławiu, ŻJ syr.Starowieyski Marek, ks. (ur. 1937), Prof. dr hab. Profesor UW oraz Papieskiego

Wydziału Teologicznego i Warszawskiego Seminarium Duchownego. Patro-log i tłumacz tekstów patrystycznych. Redaktor serii „Źródła monastyczne”(Tyniec) i „Ojcowie żywi” (WAM). Ważniejsze prace: Słownik wczesnochrze-ścijańskiego piśmiennictwa (wspólnie z J. M. Szymusiakiem); Słownik wcze-snochrześcijańskiego piśmiennictwa Wschodu; Apokryfy Nowego Testamen-tu-Listy i Apokalipsy; Muza chrześcijańska (3 tomy) i inne.

Szmurło Roman, ks. (ur. 1967), koptolog, dr historii, adiunkt na UKSW, wykła-dowca w WSD w Drohiczynie nad Bugiem. PisS

Witakowski Witold (ur. 1949), dr orientalistyki, docent na Uniwersyteciew Uppsali i Visiting Professor UW, specjalista od języka syryjskiego i etiop-skiego. KorLong, OpMag, ŚwUrs.

Wittlieb Marian (ur. 1946), dr teologii (Angelicum), Biblista, profesor Semina-rium Szczecińskiego. JózAr, wst.

Wojciechowski Michał (ur. 1953), prof. dr hab., profesor UWM i UKSW, biblista,autor książek biblijnych: Jezus jako Święty w pismach NT, Synopsa czterechEwangelii, współautor przekładu interlinearnego NT, przekłady pism św. Ata-nazego i apokryfów ST. EwTMk.

Zarzeczny Rafał SJ, ks. (ur. 1969), doktorant patrologii na UKSW. ŻJ gr. Męcz-Pił.


19

Rozdział I

WSTĘP

1. Wstęp ogólny do apokryfów Nowego Testamentu (s. 19): a. Nazwa (s. 19);b. Apokryfy, nowy gatunek literacki? (s. 27); c. Cel powstawania apokryfów (s. 31); d.„Życie apokryfów” (s. 39); e. Znaczenie apokryfów (s. 43); f. Badania nad apokryfami(s. 53).

2. Ewangelie apokryficzne – wstęp ogólny (s. 60): a. Ewangelie apokryficz-ne (s. 60); b. Stan zachowania ewangelii apokryficznych i układ niniejszego tomu(s. 64);

3. Apokryfy w ocenie pisarzy wczesnochrześcijańskich (s. 70).

1. Wstęp ogólny do apokryfów Nowego Testamentu

a. Nazwa

Słowo „apokryf” jest terminem używanym w mowie potocznej zazwy-czaj w sposób nieprecyzyjny1. Na równi nieprecyzyjnie i w sposób dwuznacz-ny używane jest w literaturze teologicznej pomimo licznych prac i dyskusji natemat jego znaczenia2. Wprawiało ono w kłopot także pisarzy kościelnych sta-rożytności. Wynika to z ich wypowiedzi, które przytaczamy poniżej (s. 70).W ciągu wieków przyjęło ono znaczenie zdecydowanie negatywne. Spróbuj-my więc najpierw rozplątać, o ile to jest możliwe przy obecnym stanie nauki,dość skomplikowany i obrosły różnymi przesądami problem nazwy.

1 Por. A. Oepke, R. Meyer, krypto itd., w: Grande Lessico del NT (G. Kittel), 5, Brescia1969, 1117-1234 (III, 958-999).

2 E. Junod, Apocryphes du Nouveau Testament: une appelation erronée et une collec-tion artificielle. Discussion de la nouvelle définition proposée par W. Schneemelcher, Apocr2(1992) 17-46.

20

Słowo „apokryf” ma zasadniczo dwa znaczenia: biblijne i ogólne.Pierwsze, techniczno-kościelne lub też biblijne, jest przeciwstawiane poję-ciu kanonu ksiąg świętych, a więc oznacza utwór w nich nie zawarty (takw Biblii, jak i w zbiorach ksiąg świętych innych religii). Drugie ogólniemówiąc, wskazuje na utwór nieautentyczny, fałszywy, nieprawdziwy a upo-zorowany na autentyczny; często idzie tu o utwór literacki o tematyce zbli-żonej do Biblii.

Znaczenie biblijne jest dwojakie: po pierwsze, utwór o tematyce bi-blijnej, nie zawarty w kanonie Starego i Nowego Testamentu – takie zna-czenie jest wspólne dla literatury katolickiej i często protestanckiej3, lub,po drugie, określa się nim w literaturze protestanckiej (szczególnie anglo-saskiej) księgi ST znajdujące się w Septuagincie i Wulgacie, a których brakw kanonie żydowskim. Są to przede wszystkim Tb, Jd, 1 i 2 Mch, Syr, Bar,Mdr. Te siedem ksiąg w katolicyzmie zalicza się do kanonu i nazywa deu-terokanonicznymi. Do tej grupy zalicza się utwory pozakanoniczne zawar-te w niektórych rękopisach Septuaginty i Wulgaty: 3 – 4 Mch, 3 – 4 Ezdr,Ps 151 i Modlitwę Manassesa. Wiadomość ta jest szczególnie ważna dlaposługujących się anglosaską literaturą naukową. W tym drugim sensie po-winno się je pisać z dużej litery – Apokryfy.

Znaczenie drugie, ogólne, to „fałszywy”, szczególnie zaś odnoszącysię do ksiąg nieautentycznych, przypisywanych różnym autorom i różnymepokom. Często takie księgi bywały „odkrywane”, jak sławne Pieśni Osja-na Macphersona i traktowane z całą powagą lub z przymrużeniem oka jakKsięga apokryfów Karela Čapka. Stąd też określenie apokryfu jako „utwórrzekomo wydobyty z ukrycia i ogłoszony jako autentyczny dokument pi-śmienniczy”4.

Słowo „apokryf ” pochodzi od greckiego czasownika apokrypto – ukry-wam; apokryphos znaczy więc „ukryty”. Terminu tego jednak nie spotyka-my w samych apokryfach, z wyjątkiem dwóch utworów gnostyckich mają-

3 Na przykład najnowsze tłumaczenie angielskie apokryfów NT J. K. Elliotta nosi tytułThe Apocryphal New Testament, Oxford 1993, choć A. Schindler, Apokryphen zum Altenund Neuen Testament, Zurich 1998, podaje zarówno 1-2 Księgę Machabejską i Tb, jak i Prot-EwJk, EwNik. Jednakże protestanci apokryfy w naszym znaczeniu zwykle nazywają pseudo-epigrafami.

4 Słownik języka polskiego , 1, Warszawa 1978, 70. Zestaw takich utworów „odkry-tych” podaje W. Speyer, Die literarische Fälschungen im Altertum, München 1971, 315-324; na s. 323 znajdujemy interesujące polonicum, niejaki A. Bielowski wydał w 1853 frag-menty Pompeiusa Trogusa znalezione w lwowskim Ossolineum oraz u kronikarzy polskich!

ROZDZ. I. WSTĘP

21

cych to słowo w tytule: Apokryfon Jana i List apokryficzny Jakuba. W in-nych apokryfach nie występuje ono ani w tytule, ani w samym dziele. Jestjednak znane w greckiej literaturze klasycznej, od czasów presokratyków;występuje w greckiej literaturze judaistycznej, na przykład u Filona i Józe-fa Flawiusza, spotykamy je również w Nowym Testamencie (Kol 2, 3).

Podane wytłumaczenia nie wyjaśniają jednak zastosowania słowa„apokryf” do grupy pism zwanych dziś apokryfami, które to utwory by-najmniej nie były ukryte, ale powszechnie znane i czytane. Być może po-chodzi ono od hebrajskiego słowa ganuz – „ukryty, wyłączony” – w dwóchznaczeniach: wyłączony z kultu przez zużycie – święte księgi wyłączonez kultu ze względu na ich zniszczenie składano w genizie, czyli schowku,znajdującym się przy synagodze – albo też wyłączony jako szkodliwy(jakby wprowadzenie danego utworu na indeks ksiąg zakazanych). Możli-we, że termin apokryphos pochodzi od gnostyków, którzy przyjmowaliksięgi ezoteryczne, a więc w jakiś sposób ukryte lub też był związanyz księgami magicznymi, a magia, jak wierzono, miała złowieszcze skutkidla człowieka. Jak więc widzimy, sprawa genezy tego słowa daleka jestod wyjaśnienia.

Być może, te negatywne oceny – judaistyczna, gnostycka czy magicz-na – wpłynęły na to, że najstarsi pisarze kościelni, począwszy od Tertulia-na, a więc II/III wieku, odnosili się do apokryfów negatywnie (na przykładTertulian5, Orygenes, Hieronim, Augustyn czy Dekret Ps. Gelazjański w VIwieku, w którym wymieniono nie tylko utwory dziś nazywane apokryfami,ale też utwory nie zaaprobowane przez Kościół). Euzebiusz z Cezarei w IVwieku określa je greckim terminem notha – „[księgi] podsunięte”, ale tak-że „bękarty, dzieci nieprawego łoża”6. Nic więc dziwnego, że znajdujemykłopoty z określeniem zakresu słowa „apokryf”, skoro nie mniejsze za-kłopotanie w ocenie apokryfów spotykamy u Ojców. Widzimy u nich wy-raźną polaryzację dwóch postaw. Pierwsza – łagodniejsza charakterystycz-na dla pisarzy starszych, szczególnie aleksandryjczyków (Klemens, Ory-genes, których postawę przyjmie Pryscylian, twórca zbliżonej do gnosty-cyzmu sekty działający w Hiszpanii i Galii w IV w.); stosunkowo częstoużywali oni apokryfów ST, a czasami i NT oraz uważali, że mogą je czytaćludzie do tego przygotowani, co nawet może przynieść im pewien pożytek.

5 W dziele De pudicitia 10, pisze, że apokryf równa się „fałszywy”.6 HE, 3, 25,

1. WSTĘP OGÓLNY DO APOKRYFÓW NOWEGO TESTAMENTU

22

Druga – bardziej radykalna, potępiająca apokryfy jako utwory szkodliwei heretyckie. Wybór cytatów Ojców Kościoła na temat apokryfów prezen-tujemy poniżej (s. 70).

Słowem „apokryf” obejmujemy więc różne utwory: księgi biblijne,tzw. Księgi Deuterokanoniczne (w tym znaczeniu terminu „apokryf” nieużywamy na ogół w języku polskim) oraz księgi poza kanonem: apokryfyStarego Testamentu i Nowego Testamentu, które często znacznie różnią sięod siebie. Nas oczywiście interesują tu tylko te ostatnie utwory, ponieważapokryfy ST, zaliczone do literatury międzytestamentalnej7, powstałew innych czasach i warunkach, wymagają innej techniki badań i siatki po-jęć dla ich opisania, choć czasami utwory tych dwóch grup są dość zbliżo-ne do siebie. Dodajmy, że apokryfy ST są cytowane kilkakrotnie w NowymTestamencie, co pilnie odnotował w swej apologii apokryfów Pryscylian8.

Spróbujmy teraz określić zakres pojęcia „apokryf Nowego Testamen-tu”. Jest to utwór o charakterze biblijnym, to znaczy zawiera treść związa-ną z okresem i z osobami Nowego Testamentu, a więc ich bohaterem możebyć Chrystus (np. Akta Piłata), Maryja (np. Transitus), jeden z Apostołów,np. św. Piotr (np. Apokalipsa Piotra czy Dzieje Piotra) lub inna osoba wy-stępująca w NT (np. Dzieje Józefa z Arymatei). Często autor podaje się zanaocznego świadka, a więc jedną z postaci występujących (lub nie) w księ-gach Nowego Testamentu, jak np. Protoewangelia, której autorem miałbyć Apostoł Jakub, Akta Jana, które miał napisać Prochor lub Dzieje Pio-tra, które miał spisać nieznany nam bliżej Marcellus. W takich wypadkachapokryf bywa napisany w całości lub we fragmentach w pierwszej osobie.Często uzupełnia wydarzenia biblijne lub je wyjaśnia opowiadając zdarze-nia nie występujące na przykład w Ewangeliach (życie Maryi, czyny PanaJezusa jako dziecka, żywoty Apostołów, itd.). Autor apokryfu naśladujegatunki występujące w Nowym Testamencie (choć nie używa takich sa-mych), lub nawiązuje do tematyki biblijnej; apokryf pisany jest stylem bi-blijnym, używa zwrotów i obrazów biblijnych; w podobny sposób opisuje

7 A. M. Denis, Introduction ŕ la littérature judéo-hellénique , Turnhout 2000; R. Ru-binkiewicz Wprowadzenie do apokryfów Starego Testamentu, Lublin 1987; S. Mędala, Wpro-wadzenie do literatury międzytestamentalnej, Kraków 1994; M. Wojciechowski, ApokryfyBiblii greckiej, Warszawa 2001(wstęp).

8 Jud 14; 1 Kor 2, 9; Ga 6, 5; Ef 5, 14; 2 Tm 3, 8; Jk 4, 5; J 7, 38; Łk 11, 49 (?). Por.A. Oepke, dz. cyt. 1201-1212. Pryscylian, CSEL 16, 1889, 44-66.

ROZDZ. I. WSTĘP

23

cuda i wydarzenia. Czasem jednak klimat religijny jest odmienny od np.Ewangelii: co ma wspólnego utwór o znamiennym tytule Zemsta Zbawi-ciela z pełnym miłości i przebaczenia Kazaniem na górze, czy cuda Jezusabogate w treść teologiczną i dokonywane przez Niego z wielką dyskrecjąz hałaśliwymi fajerwerkami cudów zdziałanych przez Apostołów w apo-kryficznych dziejach. Określenie powyższe jest dalekie od jasności, jakiejwymaga się od definicji, ale też nie jest definicją, a jedynie próbą opisaniazjawiska.

To określenie uległo ostatnio zasadniczej modyfikacji: mówi się ra-czej o apokryfach chrześcijańskich niż o apokryfach Nowego Testamentu.Nie jest to bynajmniej problem słowny, ale dość istotna zmiana. Pojęciepierwsze jest szersze i zastępuje chwilami zbyt ciasne określenie drugie.Do apokryfów chrześcijańskich włącza się bowiem wszystkie utwory ist-niejące dziś w formie chrześcijańskiej, a więc także utwory, których boha-terami czy „autorami” są postaci Starego Testamentu (np. Ody Salomonalub Wniebowstąpienie Izajasza), które dawniej zaliczano w sposób sztucz-ny do apokryfów Starego Testamentu, biorąc jako kryterium osoby a nietreść. Te dwa określenia staramy się połączyć w niniejszym zbiorze: jeżelizachowujemy szacowny i powszechnie przyjęty tytuł Apokryfy Nowego Te-stamentu i stosujemy go w praktyce dzieląc utwory przekładane na ewan-gelie, dzieje, listy i apokalipsy, to jednak rozumiemy go w sensie „apokry-fy chrześcijańskie”, co widać w wydanym już tomie III, gdzie podajemyprzekład np. Wniebowstąpienia Izajasza.

W określeniu pojęcia „apokryf” nie zakładamy ich starożytności. Utwo-ry, które nazywamy dziś apokryfami chrześcijańskimi powstawały od cza-sów przedchrześcijańskich, np. księgi Ezdrasza czy Sybillińskie, i zostałyprzyjęte i przerobione przez chrześcijan. Są to jednak przypadki wyjątkowe.Większość posiadanych apokryfów powstawała w czasach chrześcijańskich,od I w.: niektóre spośród nich lub też tradycje w nich zawarte pochodząz tego czasu, a więc z epoki powstawania ksiąg NT. To stwierdzenie wymagaod teologów i biblistów dość zasadniczej zmiany stosunku do apokryfów.

Najbardziej bogate w apokryfy są wieki II i III. Powstają wtedy utwo-ry „gęste” pod względem teologicznym jak Protoewangelia Jakuba czyEwangelia Piotra , szereg Ewangelii judeochrześcijańskich i gnostyckich,pięć wielkich dziejów apostolskich (Piotra, Pawła, Andrzeja, Jana i Toma-sza) oraz niektóre apokalipsy jak Apokalipsa Piotra.

Takie apokryfy powstają w starożytności chrześcijańskiej. W średnio-wieczu w ich treści zaczyna coraz bardziej przeważać narracja, treść staje się


24

coraz bardziej sensacyjna, podczas gdy stopniowo zanika (choć nie zupełnie)treść teologiczna. Apokryfy powstają również w czasach nowożytnych, kie-dy to pisarze używają świadomie, w celach artystycznych, formy apokryfu,by podać przykład Listów Nikodema J. Dobraczyńskiego. Obok apokryfówliterackich powstają inne, służące propagowaniu pewnych nowych religii (is-lam – Ewangelia Barnaby) czy ideologii (wegetarianie – Ewangelia pokoju,New Age – Ewangelia akwarian). W formie apokryfów bywają podawanesensacyjne „fakty”, np. historia pobytu Jezusa w Tybecie.

Jeżeli więc proces tworzenia się apokryfów trwa ciągle, trudno przy-jąć ograniczenia czasowe, jak to czyni zasłużony dla badań nad apokryfamiW. Schneemelcher. Apokryfy bowiem odegrały swoją ważną rolę i w staro-żytności, i w średniowieczu (np. wpływ na powstanie Koranu i tradycji is-lamu czy na ikonografię niektórych wydarzeń biblijnych) czy w mniejszymstopniu, w czasach nowożytnych. Stąd też w pełni podzielamy pogląd J. C.Picard, który pisze o „całości tradycji apokryficznych biblijnych rozprze-strzenionych w świecie starożytnym, potem średniowiecznym poprzez ju-daizm, chrześcijaństwo i islam”9. Jest to prawdziwy „kontynent apokry-fów” – by użyć stwierdzenia tego zasłużonego badacza apokryfów – ciągleewoluujący, w ciągłym ruchu i rozwoju.

Koniecznym jest podjęcie jeszcze jednego z ważnych problemów zwią-zanych z autorstwem apokryfów: są to bowiem utwory bądź anonimowe,bądź pseudoepigraficzne. Imię prawdziwego autora apokryfu NT występu-je bardzo rzadko (np. Ewangelia Bazylidesa czy Marcjona): są one najczę-ściej anonimowe, bądź noszą imię jednej z ważnych postaci ST (rzadziej)lub NT, a więc Apostołów (np. Protewangelia Jakuba, Ewangelia PseudoMateusza, Apokalipsa Jana, Apokalipsa Tomasza, itd.), uczniów Pańskichlub Apostolskich (np. List Ps. Tytusa , Dzieje Jana pióra Prochora , itd.) lubpostaci ST, np. Ezdrasza.

Dla człowieka czasów nowożytnych prawo autorskie jest rzeczą zrozu-miałą. Inaczej było w świecie starożytnym, gdzie podpisywanie się innymimieniem było częste i Diogenes Laertios daje nam tego interesujące przy-kłady10, choć równocześnie wiemy o protestach pisarzy przeciwko naduży-waniu ich imienia, np. lekarz Galen, wobec notorycznego fałszowania jegodzieł, podał ich oficjalną listę. Tego rodzaju fałszerstwa nie były karane,

9 J. C. Picard, Le continent apocryphe, Steenbrugge 1999, XX i 211.10 Żywoty i poglądy słynnych filozofów V, 92.

ROZDZ. I. WSTĘP

25

o ile nie przynosiły szkód11. Natomiast często uczniowie wydawali swe dzie-ła pod imieniem mistrza, jak np. pitagorejczycy, i taki proceder był uważanynie tylko za dozwolony, ale i chwalebny, jako że pokazywał pokorę uczniówwobec wielkości mistrza i ich szacunek względem niego. Taka pseudoepi-grafika była znana zarówno w literaturze klasycznej, jak i żydowskiej, gdziepowstawały utwory pod imieniem sławnych postaci ST (Henocha, Abraha-ma, itd.) lub autorów pogańskich (np. Fokilidesa). Nie dziwimy się więc, żetę procedurę stosowano również w literaturze chrześcijańskiej.

Tytuły apokryfów są zróżnicowane. Część pism nosi nazwę grup, któ-re ich używały: mamy więc Ewangelię Ebionitów, Egipcjan, itd.), inne no-szą tytuły dotyczące ich głównej postaci: Dzieje Pawła, Piotra , Wniebo-wstąpienie Izajasza. Inne jeszcze mają tytuły sformułowane na podstawieich tematu: Ewangelia Prawdy, Księga czterech kątów i czterech zawiasówświata, itd. Czasami w tytule występuje ich prawdziwy autor, np. Ewange-lia Bazylidesa czy Marcjona. Część z nich nie wymienia autora, taka jestwiększość apokryficznych Dziejów Apostolskich. Wielka jednak część utwo-rów podaje fikcyjnych autorów.

Problem utworów fałszywych istniał już w czasach apostolskich, sko-ro św. Paweł ostrzega mieszkańców Tesalonik przed listem od niego rzeko-mo pochodzącym (2 Tes 2, 2). W Liście do Kolosan jest wspomniany napi-sany przez św. Pawła List do Laodycejczyków (Kol 4, 16). Skoro ten list sięnie zachował, trzeba było go napisać. O fałszywych listach św. Pawła wspo-mina Tertulian12.

Powoływanie się na postaci ST miało swe uzasadnienie w poglądzietak sformułowanym przez Tertuliana: im starsze pismo, tym lepsze13. Stądksięgi Henocha, których autentyczności broni tenże Tertulian14 czy Ezdra-sza. Tak więc pseudonimia wiązała się ściśle z antydatacją utworu, częstonawet o wiele wieków. Tym też uzasadniano powoływanie się na wielkiwtedy autorytet Apostołów. Tak podpisane dzieło mogło liczyć na szerokii powszechny oddźwięk. Powołanie się na autorytet Apostoła mogło zna-czyć jeszcze coś innego, a mianowicie, że autor uważa się za jego ducho-wego spadkobiercę. Mówienie więc w takim przypadku o fałszerstwie,o kłamstwach tych autorów i o moralnym aspekcie takiego postępowania

11 Por. Suetonius, Augustus, 51, 1, szczególnie 55.12 De baptismo 17.13 Adv. Marcionem 5, 5, 114 De cultu feminarum 1, 3


26

oznacza po prostu niezrozumienie tych czasów15. Dodajmy, że problem pseu-donimii istnieje również w Nowym Testamencie. List do Hebrajczyków,z pewnością nie pawłowy, uchodził za jego dzieło; niektórzy uczeni uwa-żają, że Listy Pasterskie nie pochodzą od św. Pawła, a zostały mu przypisa-ne przez jego uczniów.

Rodziło się jednak pytanie: jeżeli autorem utworu jest postać StaregoTestamentu czy nawet jeden z Apostołów, dlaczego te utwory pojawiły sięw obiegu tak późno. Odpowiedzią na to pytanie były cudowne „odkrycia”apokryfów dokonywane często poprzez objawienie, jak np. ma miejscew Apokalipsie Pawła , którą odnaleziono w fundamentach jego domu w Tar-sie16 . Mnożyły się opisy odnalezień apokryfów. Szczytowym chyba osią-gnięciem opisu „odkrycia” jest historia odnalezienia listu św. Łukasza.Odkrywcą miał być św. Bazyli Wielki: utwór zaś odnalazł w czasie piel-grzymki do Jerozolimy, gdy udał się do domu Maryi. Poczuwszy cudownyzapach wszedł do pokoju, gdzie zobaczył mnóstwo ksiąg, m. in. dzieła Jó-zefa Flawiusza, Gamaliela (tzw. Ewangelię Gamaliela?), Nikodema (Ewan-gelię Nikodema?) oraz pismo św. Łukasza. Ten List zachował się w językukoptyjskim i powstał przed X w. (z tego wieku pochodzi rękopis)17 .

A jednak, jak widać ze świadectw podanych niżej Ojców Kościoła,powoływanie się na te autorytety wywoływało ich zaniepokojenie, o ile zatym tytułem kryła się nieortodoksyjna treść. Ciekawa jest tu opinia mnichagalijskiego, Salwiana, który stwierdza, że nie ważna jest osoba (podanieinnej jest dowodem pokory), ale tylko treść18 . Jeżeli św. Hieronim tak ostropotępia pseudoepigrafię, to z tych samych powodów co cesarz August: nieimię, ale treść jest szkodliwa.

Jeżeli baczniej przyjrzymy się imionom Apostołów, domniemanychautorów, to rzadko kiedy możemy określić powód wybrania danego Apo-

15 Np. F. Torm, Die Psychologie der Pseudonymität im Hinblick auf die Literatur desUrchristentums, Gütersloch 1932 i inne, por. Penna, art. cyt. s. 323.

16 Por. ANT 3, 246n.17 Por. M. Chaine, ROC 23(1922-1923) 159 (opis odkrycia) i 288nn. (tekst listu).18 List 9, SChr 178, 1971, 119-133. Salwian nie mówi bezpośrednio o apokryfach jako

takich, ale usprawiedliwia się z opublikowania pod imieniem Tymoteusza swojego traktatuAd Ecclesiam. Bardzo mocno podkreśla pokorę tego, który nie chce światowej sławy, stwier-dza, że ważny jest nie autor, ale treść (Cum enim nullus sit profectus in nomine, qui profec-tum in scriptis invenit superflue nomen scriptoris inquirit, 4), powołuje się na postać Teofilaw Ewangelii Łukasza, dość niejasno tłumaczy, dlaczego przyjął imię ucznia św. Pawła.

ROZDZ. I. WSTĘP

27

stoła. Gnostycy chętnie wybierali postacie drugoplanowe, Apostołów Fili-pa, Tomasza czy Macieja lub Marię Magdalenę, natomiast wybór Jana jakopowiernika Jezusa w manichejskich Pytaniach Jana jest wyjaśniony wewstępie: ponieważ spoczywał on na Jego piersi, więc znał jego myśli19.Apokalipsa Pawła znajduje swoje uzasadnienie w 2 Kor 12, 2nn., gdziePaweł mówi o swoich objawieniach. Natomiast trudno jest wyjaśnić, dla-czego wybrano Jakuba na autora Protoewangelii, Tytusa – listu-homilii fi-gurującego pod jego imieniem, Mateusza czy Tomasza na autorów Ewan-gelii dzieciństwa, itd. Często więc powody wybrania autora pozostają nie-znane i możemy tylko formułować hipotezy.

Utwory również chętnie przypisywano wielkim pisarzom, jak na przy-kład św. Hieronimowi (PsMt, NarMar). Podawano również imiona fikcyj-nych tłumaczy z języka hebrajskiego czy greckiego (PsAbdiasz, EwNik,wstęp). Są to oczywiście znane toposy literackie. Fragmenty biblijne, któ-rych nie można było zidentyfikować, chętnie przypisywano Ewangelii He-brajczyków. Ten zabieg występował często w literaturze wczesnochrześci-jańskiej: gdy spotykano piękną anonimową homilię grecką, przypisywanoją św. Janowi Chryzostomowi, w razie łacińskiej – św. Augustynowi. Po-dobnie zresztą rzecz się miała ze sprawą ortodoksji – różne herezje posłu-giwały się pseudoepigrafami, np. apolinaryści z predylekcją puszczaliw obieg swoje utwory pod imieniem arcyortodoksyjnego św. Atanazego.

b. Apokryfy, nowy gatunek literacki?

Nie wynika z tego jednak, że apokryfy stanowią jakiś odrębny gatunekliteracki, ponieważ oznacza się je raczej poprzez ich treść niż poprzez ichformę. W III tomie niniejszego zbioru omawiamy epistolografię apokry-ficzną, ponieważ list stanowi jeden z gatunków literackich, w których sąpisane apokryfy20, gdy jednocześnie stwierdzamy, że trudno jest mówić o ga-tunku literackim apokalipsy, jako że treści apokaliptyczne wyrażają sięw wielu gatunkach literackich21.

To samo możemy stwierdzić tu, omawiając apokryfy w sposób ogól-ny: treść apokryficzna została wyrażona w wielu gatunkach literackich:

19 Por. ANT 3, 314.20 Por. ANT 3, 21-117.21 Por. ANT 3, 121-353, szczególnie 122n.


28

w opowiadaniu, opisie podróży, liście, poezji, piśmie urzędowym, zbiorzesentencji, itd. Wiele z tych utworów nawiązuje do kwitnących w ówcze-snym świecie gatunków literackich, np. do opisów przygód, do romansuhellenistycznego, do żywotów filozofów. Badania porównawcze apokry-fów i literatury ówczesnej są dopiero w powijakach.

Słowem „apokryf” obejmujemy więc przeróżne utwory pochodzącez różnych czasów, z różnych środowisk intelektualnych i religijnych, orto-doksyjnych i nieortodoksyjnych, utwory odzwierciedlające bardzo odmienneorientacje teologiczne, ascetyczne, pisane przez ludzi o bardzo różnym po-ziomie intelektualnym i religijnym, w niemalże wszystkich językach świa-ta śródziemnomorskiego (i nie tylko!), które oczywiście należy interpreto-wać w kontekście życia tych środowisk. Wszystkie jednak utwory zalicza-ne do apokryfów powinny spełniać warunki treściowe zawarte w wyżejpodanym określeniu apokryfu.

Czy jednak można powiedzieć, że apokryfy Nowego Testamentu dasię określić poprzez związek z Nowym Testamentem?

Wprowadzone przez nas pojęcie „apokryfy chrześcijańskie” uzasad-nione jest istnieniem apokryfów chrześcijańskich mających dość luźnezwiązki z Nowym Testamentem: jak np. zamieszczone w tomie III księgicyklu Ezdrasza, Wniebowstąpienie Izajasza czy Oracula Sibyllina . A więckwalifikują je do naszego zbioru różnorakie związki z Biblią (a nie szcze-gólnie z Nowym Testamentem) oraz ich charakter chrześcijański. Stąd teżrodzą się trudności związane z zakwalifikowaniem danego utworu do zbio-ru ułożonego wedle schematu: Ewangelie, Dzieje, Listy i Apokalipsy, a więcwedle podziału Nowego Testamentu. Często bowiem tylko z trudem znaj-dujemy dla nich miejsce. Niektóre utwory kwalifikujemy na podstawie kry-teriów treściowych nieco sztucznie, np. Wniebowstąpienie Izajasza zali-czyliśmy do Apokalips, List Apostołów – do listów (ze względu na trady-cyjną nazwę), choć nie jest listem, lecz dialogiem. Często zawodzą rów-nież kryteria treściowe, np. śmierć Józefa i Maryi, którym poświęconychjest szereg apokryfów, nie są wspomniane w Nowym Testamencie. Nie dzia-łają tu nawet ramy czasowe: narodzenie Maryi ma miejsce przed wydarze-niami opisywanymi w Ewangeliach, a jej odejście – po nich.

Inne kłopoty mamy z tzw. apokryficznymi dziejami apostolskimi, opi-sującymi czyny Apostołów i uczniów Pańskich. Jeśli idzie o ich rodzaj li-teracki, mają one niewiele wspólnego z kanonicznymi Dziejami Apostol-skimi. Opowiadają dzieje poszczególnych Apostołów i składają się zazwy-czaj z dwóch części: opis działalności Apostołów – ich podróży, cudów,

ROZDZ. I. WSTĘP

29

itd. (gesta) oraz ich śmierci (passio), który to schemat dość zasadniczo róż-ni się od układu kanonicznych Dziejów. Dodajmy, że nawet tytuł nie odda-je podobieństwa: w kanonicznych Dziejach został on dodany później, pośmierci ich autora, św. Łukasza, zaś apokryficzne Dzieje, jak zobaczymy,noszą bardzo różne tytuły (Czyny, Podróże, i inne).

Apokryficzne listy są dość przypadkową grupą utworów nie mającychzazwyczaj większego związku z listami kanonicznymi i nie zawsze są na-wet listami (jak widzieliśmy w przypadku Listu Apostołów22). Część z nichpowstała w formie listu (korespondencja Pawła i Seneki23), inne stanowiąfragmenty lub całość homilii jak List Ps. Tytusa24 czy dzieła historycznego,jak tzw. List Lentulusa25 . I znowu bierzemy jako podstawę powszechnieużywaną nazwę danego utworu.

Jeśli idzie o apokalipsy, to zazwyczaj mają one znikomy związek z Apo-kalipsą NT. Zaliczamy je jednak do apokalips ze względu na ich apokalip-tyczną treść, która je łączy z kanoniczną Apokalipsą Janową26.

Jak więc widzimy, stosunek apokryfów do pism kanonicznych jest dośćluźny i zróżnicowany, ponieważ apokryfy, szczególnie najstarsze, nie po-wstawały bynajmniej jako utwory „konkurencyjne” do kształtującego sięwtedy kanonu Pism Świętych, nie naśladowały ich, ale stosowały formypowszechnie wówczas przyjęte i tylko nieliczne z nich – wedle naszej wie-dzy – pretendowały do roli pism kanonicznych. I jeżeli nawet istnieją w nichzazwyczaj dość liczne cytaty i nawiązania do ksiąg Starego i Nowego Te-stamentu, to same utwory mają czasem niewiele wspólnego z księgami No-wego Testamentu.

Wiadomo, że od I w. powstawała literatura chrześcijańska. Niektórejej utwory miały szczególne miejsce, jak cztery Ewangelie czy Listy św.Pawła: były czytane oficjalnie w Kościele i przechowywane pod kontro-lą gminy. Były też inne utwory: co do niektórych bywały wątpliwości,czy należy je czytać, czy nie, np. z jednej strony Apokalipsa Jana czy IIList św. Piotra, które ostatecznie zaliczono do kanonu NT, lub też Apoka-lipsa Piotra czy Pasterz Hermasa, które nie zostały w końcu do niegoprzyjęte. Kanon biblijny kształtował się wolno: w miarę zgodny i po-

22 Por. ANT 3, 26-50.23 Por. ANT 3, 55-66.24 Por. ANT 3, 67-96.25 Por. ANT 3, 112-114.26 Por. ANT 3, 121nn.


30

wszechny sensus catholicus gmin chrześcijańskich na całym świecie przyj-mował albo odrzucał księgi będące w obiegu wśród wiernych, co potwier-dzał Kościół; stopniowo kształtowały się próby teoretycznego opisaniatych faktów poprzez pojęcie natchnienia i kanoniczności. Stopniowo teżpowstawały spisy apokryfów27. Natomiast utwory rozwijające się bez kon-troli gmin czasem się degenerowały, zmieniały lub po prostu ginęły, o czymjeszcze będzie mowa.

Nie możemy więc definiować apokryfów wedle kryterium stosunkudo kanonu, jak to może sugerować tytuł Apokryfy Nowego Testamentu.Pomimo tych wszystkich niedogodności zachowaliśmy ten tytuł, nie tylkodlatego, że ma on swoją długą tradycję, funkcjonuje w powszechnej świa-domości i jest ogólnie przyjęty przez wszystkich niemalże wydawców apo-kryfów, ale dlatego, że mimo wszystkich wspomnianych wyżej niedosko-nałości i nieścisłości daje on nam najlepsze ramy, by w sposób względniejasny i prosty ułożyć tłumaczone przez nas utwory. Wydawcy francuscyodstąpili od niego: powstał zbiór bardzo dobrze opracowanych tekstów roz-łożonych na dwa tomy, jednak o dość niejasnym układzie28.

Wobec często stawianego pytania, czy zbiór niniejszy zawiera wszyst-kie apokryfy, stwierdzić należy, że wszystkie zbiory apokryfów, choćby tenajlepsze, podają zaledwie część wielkiej ilości utworów, które zaliczamydo kategorii apokryfów (a kryteria zaliczania do tej grupy bywają płynne)i powstają wskutek różnych założeń ich twórców. Dla przykładu W. Schne-emelcher podaje zasadniczo utwory powstałe do 300 roku, a Fabricius sta-ra się zestawić zbiór wszystkich znanych w XVIII w. legend dotyczącychNowego Testamentu. Nie istnieje zamknięty zbiór apokryfów chrześcijań-skich Nowego Testamentu na wzór zbioru ksiąg Starego i Nowego Testa-mentu. W niniejszym zbiorze kładziemy szczególny nacisk na rolę kulturo-twórczą apokryfów, to jest zwracamy uwagę na utwory, które w jakiś spo-sób oddziałały na tworzenie się kultury w szerokim tego słowa znaczeniu:stąd też w naszym zbiorze zawarliśmy utwory znajdujące się na granicytego pojęcia, zebrane dla wygody czytelnika, np. zbiory opinii żydowskichczy muzułmańskich o Panu Jezusie, oparte na apokryfach; podobnie włą-czamy do Dziejów apokryficznych średniowieczną legendę hiszpańską o św.Jakubie.

27 Por. ANT 37-64.28 Ecrits apocryphes chrétiens, red. F. Bovon, P. Geoltrain, Paris 1997, tom drugi

w przygotowaniu.

ROZDZ. I. WSTĘP

31

W tym miejscu należy jeszcze określić stosunek apokryfów do hagio-grafii. Stwierdzenie, że od V w. apokryfy przechodzą w hagiografię, nie mapotwierdzenia w faktach. Po pierwsze dlatego, że jak widzieliśmy, apokryfjako taki rozwija się aż do naszych czasów, a po drugie, granica między ha-giografią i apokryfami jest bardzo płynna. Apokryfy są zazwyczaj utworamio świętych, a więc stanowią przedmiot hagiografii. Wiele więc spośród apo-kryfów jest utworami hagiograficznymi, niektóre utwory hagiograficzne sąapokryfami. Wydaje się, że najlepszą drogą jest nie bawić się tu w definicjei określanie tego, czego określić się nie da, natomiast pójść w ślady Bollan-dystów, którzy w Bibliotheca Hagiographica Latina, Bibliotheca Hagiograp-ghica Graeca oraz Bibliotheca Hagiographica Orientalis wymieniają tę grupęapokryfów, która wchodzi w zakres ich zainteresowań.

Stoją bowiem apokryfy na granicy historii, hagiografii, legendy, folk-loru i baśni, ale także, jak zobaczymy niżej, teologii.

c. Cel powstawania apokryfów

Apokryfy Nowego Testamentu powstawały niemalże od początkuchrześcijaństwa, to jest od I wieku. Prawdopodobnie, niektóre z nich, np.niektóre z Ewangelii judeochrześcijańskich, powstały jeszcze w I wieku,a więc w epoce tworzenia się pism Nowego Testamentu. Ślady twórczościapokryficznej dostrzegamy już w Nowym Testamencie, kiedy to św. Pawełostrzega mieszkańców Tesalonik przed tymi, którzy powołują się na na-tchnienia Ducha, na mowy prorockie lub na list od niego ponoć pochodzą-cy (2 Tes 2, 3): jak widać, już wtedy istniały utwory przypisywane św.Pawłowi. Jeżeli Didache zawierająca naukę, którą miało przekazać dwuna-stu Apostołów, a więc w jakiś sposób uchodząca za apokryf typu prawnego(o których będzie jeszcze mowa), powstała w latach 60 do 120, to mogłaona zostać napisana wcześniej niż niektóre księgi Nowego Testamentu, jakEwangelia czy Apokalipsa Janowa. Z pierwszej połowy II wieku pochodząewangelie judeochrześcijańskie jak Ewangelia Hebrajczyków czy Ebioni-tów i, być może, Ody Salomona i Wniebowstąpienie Izajasza. Z drugiejpołowy II wieku pochodzi szereg takich utworów, jak Narodziny Maryi(niesłusznie nazywane Protoewangelią Jakuba) i niektóre z pięciu wielkichdziejów Apostołów, które powstały na przełomie II i III wieku (Dzieje Pio-tra, Pawła , Jana, Andrzeja i Tomasza). W dwóch pierwszych wiekach po-wstała wielka liczba ewangelii apokryficznych ułożonych przez różne gru-


32

py heretyków. Często znamy zaledwie ich tytuły a czasami kilka cytatów(Ewangelia Marii, Apellesa, Ewy, Judasza i inne). Za najbardziej twórczyokres w dziedzinie powstania apokryfów można uznać II i III wiek, choćw czasach późniejszych każde pokolenie do już istniejących dorzucało garśćnowych apokryfów – i to nieraz hojną i szczodrą ręką.

W dzisiejszym tego słowa znaczeniu apokryf jest przeciwstawianyterminowi kanoniczny. Zwróćmy uwagę na fakt, że kanon dwudziestu sied-miu ksiąg Nowego Testamentu formował się w ciągu trzech pierwszychwieków Kościoła i ukształtował się definitywnie dopiero w wieku IV, na-tomiast w poprzednich wiekach istniała pewnego rodzaju płynność. Naogół nie było wątpliwości, że cztery Ewangelie, Dzieje Apostolskie i Li-sty Pawłowe oraz pierwszy List św. Jana i Piotra stanowią Pismo, podob-nie jak Stary Testament. Świadomość tę utwierdził spór spowodowanywystąpieniem Marcjona w połowie II w., który przeprowadził rewizjęNowego Testamentu, zachowując z niego jedynie Ewangelię św. Łukaszaoraz dziesięć listów św. Pawła, i to w formie ocenzurowanej, odrzucającjednocześnie w całości Stary Testament. Reakcją na to była obrona przezchrześcijan Starego Testamentu oraz gruntowne przemyślenie problema-tyki Nowego. Spór jednak się nie zakończył, i w kościołach lokalnychciągle rodziły się wątpliwości, które księgi mogą być czytane w czasieliturgii. Ustalanie kanonu ksiąg Pisma Świętego stanowiło formę samo-obrony Kościoła nie tylko przed nauką Marcjona, ale i innych grup, mniejlub bardziej związanych z Kościołem, które poprzez apokryfy nie tylkopropagowały swoją naukę, ale także kompromitowały naukę Kościoła.Kościół, w myśl zasady lex orandi est lex credendi (prawo modlitwy jestprawem wiary), w szczególny sposób bronił liturgii, w naszym wypadkuczytań liturgicznych, przed obcymi wtrętami. Wiemy, że gdzieniegdziena zebraniach liturgicznych czytano Pasterza Hermasa, Didache , ListKlemensa Rzymskiego, Ewangelię Piotra i inne utwory. Stopniowo jed-nak znikły one z list ksiąg Nowego Testamentu, rozwiewały się wątpli-wości co do niektórych pism, i pojawiały się spisy ksiąg Nowego Testa-mentu coraz bardziej zbliżone do obecnego. Synod w Laodycei (360 r.)podaje nasz kanon ksiąg Pisma Świętego bez Apokalipsy, św. Atanazy(† 373 r.), synody w Hipponie (393 r.) i w Kartaginie (393 i 419 r.) podająlistę ksiąg Nowego Testamentu taką, jakiej używamy dzisiaj w KościeleKatolickim.

Współczesny biblista tak opisuje powstanie agrafów, o których będziejeszcze mowa:

ROZDZ. I. WSTĘP

33

Tradycja ustna poprzedzała, a przez jakiś czas towarzyszyła pisanejtradycji. Dlatego, przynajmniej w zasadzie, nie można wykluczyć, żeniektóre starożytne powiedzenia mogły przetrwać w formie ustnej na-wet po spisaniu Ewangelii, a późniejsi autorzy mogli je włączyć doswoich dzieł. Istnieje jednak też możliwość, iż taka ważna postać jakJezus, stała się ośrodkiem twórczej tradycji. Przypisywano Mu wypo-wiedzi innych osób i zupełnie inne powiedzenia29.Te słowa można również odnieść do powstania apokryfów. To, co zo-

stało zapisane w Nowym Testamencie, nie stanowiło bowiem całości tra-dycji o Jezusie, ale była to część tradycji pilnie przechowana i zachowanapod kontrolą Kościoła, odczytywana w czasie liturgii, przekazywana w ka-techezie. Istniały jednak i inne tradycje, nie poddane tej kontroli, które stop-niowo deformowały się, wprowadzały do opowiadania o Jezusie elementylokalnych opowiadań, tradycji, mitologii i folkloru. Te tradycje wędrowałyz ust do ust, stopniowo zmieniając się i w ten sposób tworząc materiał dopowstania apokryfów. Pierwotne tradycje znajdujemy więc nie tylko w utwo-rach kanonicznych, ale także w najstarszych utworach niekanonicznych,jak również w późniejszych; w tych ostatnich są jednak zazwyczaj tak do-brze ukryte pod warstwą opowiadań, legend, elementów folklorystycznychi innych, że bardzo trudno je odnaleźć i oddzielić od nich. I jednym z nie-wątpliwie pasjonujących zadań uczonego jest je odszukać, o ile tylko w nichsię znajdują i są możliwe do wydzielenia.

Jak więc widzimy, apokryfy powstawały w ciągu całej historii Kościo-ła. Nas oczywiście najbardziej interesują te najstarsze, ułożone w czasachwczesnochrześcijańskich. Jaka była przyczyna ich powstawania?

Zacznijmy od stwierdzenia najbardziej brzemiennego w skutki. Nie-które z ewangelii apokryficznych, dziś zachowane fragmentarycznie, po-wstawały współcześnie albo bardzo krótko po naszych Ewangeliach kano-nicznych i w tym samym celu, co one: zbierano w nich tradycje o Jezusiebędące w obiegu w środowisku, w których powstawały i w których spisy-wano je jako podstawę do głoszenia nauki o Jezusie i do użytku podczasliturgii – a więc w tym samym celu, co nasze Ewangelie kanoniczne i, cojest prawdopodobne, rościły sobie w tych grupach prawo do kanoniczno-ści. Co więcej, wydaje się, że w niektórych utworach apokryficznych moż-na stwierdzić istnienie tradycji o Jezusie odrębnych od tych, które mamyw Ewangeliach kanonicznych, np. dotyczących zwiastowania zawartych

29 J. Delobel, w: Słownik wiedzy biblijnej, Warszawa 1996, 9n.


34

w WniebIz i ListAp30 . Badania na ten temat są dopiero w powijakach, nie-mniej jednak wydaje się, że bibliści zajmujący się Ewangeliami powinnizwrócić baczniejszą uwagę na apokryfy Nowego Testamentu.

Obok tego pragnienia przekazania starożytnych tradycji o Jezusie wi-dzimy jeszcze inny cel: przekazanie prawd teologicznych przy pomocy utwo-rów nawiązujących w pewien sposób (treścią czy formą) do utworów ka-nonicznych. Mogło się to dokonywać w dwojaki sposób:

– albo były to narzędzia przekazywania treści heretyckich takich grupjak ebionici, manichejczycy, pryscylianie, itd., którzy podpierając się auto-rytetem postaci biblijnych przekazywali w nich swoją naukę – oparcie swo-ich poglądów o postać Jezusa, Jego Apostołów czy innych postaci biblij-nych, w utworach podobnych lub przynajmniej nawiązujących formą doewangelii, stanowiło element ich propagandy religijnej;

– albo też przez teologię zwartą w obrazach i opowiadaniach – a więcnawiązując do teologii judaistycznej – przekazywano pewne treści, mniejlub bardziej ortodoksyjne, jak np. surowy enkratyzm i pochwałę dziewic-twa w najstarszych Dziejach Apostolskich.

Powszechnie wiadomo, że Żydzi przekazywali teologię na sposób nar-racyjny i obrazowy. Taką teologią wyrażoną w obrazach są zarówno przy-powieści Jezusa, jak i opis stworzenia świata w Księdze Rodzaju. Takimiobrazami teologicznymi są opowiadania apokryfów, które za pomocą barw-nych historii przekazują proponowane prawdy wiary. Podstawowym więczagadnieniem jest odczytanie treści teologicznej przekazanej za pośrednic-twem tych obrazów. Przeplatane są one mowami-kazaniami, w których au-tor w sposób często bardzo skomplikowany, przynajmniej dla nas, próbujeprzekazać zasady nauki Jezusowej tak, jak ją rozumie. Apokryfy są więcutworami teologicznymi, wyrazem pierwotnej teologii chrześcijańskiej, za-zwyczaj judeochrześcijańskiej, czasami (ale nie zawsze!) nieortodoksyj-nej, jeszcze nie przepuszczonej przez sita myśli greckiej i nie uporządko-wanej przy pomocy ścisłych terminów teologicznych. Jeśli jednak niesły-chanie ważnym dziełem Ojców Kościoła było stworzenie gmachu ściślelogicznej i uporządkowanej teologii, budzącego do dziś dnia nasz podziw,i wyciągnięcie z tych pojęć konsekwencji dla życia moralnego, ascezy i mi-styki (a działo się to w wirze niejednokrotnie bardzo burzliwych dyskusji),

30 Por. interesujący artykuł E. Norelli, La Vergine Maria negli apocrifi, w: Maria.Vergine, Madre, Regina, a cura di C. Leonardi, A. degl’Innocenti, b.m.w., bd. [Roma 2000],21-42.

ROZDZ. I. WSTĘP

35

to równocześnie ogromną stratę stanowi fakt, że zagubili tę obrazową teo-logię judeochrześcijańską, na pewno mniej ścisłą i doskonałą, ale za to chwi-lami bliższą człowiekowi od wycyzelowanych do ostatnich granic abstrak-cyjnych pojęć teologii greckiej i ośmielę się powiedzieć, częstokroć bogat-szą od niej, bo obraz zawiera treść bogatszą od ścisłych pojęć, choć jestwieloznaczny. Możemy postawić sobie pytanie, czy przypadkiem nie wy-glądałyby inaczej nasze trudne dzisiaj kontakty z Żydami, przynajmniej napłaszczyźnie intelektualnej, gdyby opierały się na tej właśnie teologii jude-ochrześcijańskiej? Tę teologię próbowali rekonstruować na podstawie apo-kryfów, innych utworów literatury wczesnochrześcijańskiej i pomników ar-cheologii teolog Jean Daniélou SJ, późniejszy kardynał31 , O. BellarminoBagatti OFM i uczeni ze Szkoły Biblijnej w Jerozolimie czy Georg Strec-ker, by powołać się na kilku najbardziej zasłużonych uczonych.

Tu koniecznie trzeba podkreślić, że nie wszystkie apokryfy i nie za-wsze były nośnikami treści heretyckich; jeśli to czynimy dobitnie i wielo-krotnie, to dlatego, że panuje pogląd, ciągle i nieustannie podkreślany w nie-których, szczególnie starszych pracach teologicznych, że apokryfy są utwo-rami heretyckimi32. Rzecz się ma wręcz przeciwnie – większość posiada-nych przez nas utworów jest zupełnie ortodoksyjna, choć często przekazu-ją dość jeszcze prymitywną, ale ortodoksyjną, teologię judeochrześcijań-ską. Jeżeli więc te utwory funkcjonowały bez przeszkód w wieku II, tow miarę rozwoju teologii w późniejszych czasach stawały się utworami ana-chronicznymi i wywoływały gwałtowny sprzeciw u teologów i intelektu-alistów takich, jak na przykład św. Hieronim. Stopniowo stawały się oneutworami coraz bardziej fantastyczno-sensacyjnymi, które w późniejszychwiekach chętnie przedrukowywano w ludowych kalendarzach lub książecz-kach sprzedawanych na odpustach.

W pierwotnym Kościele nie tylko poprzez apokryfy starano się odpo-wiedzieć na pytania natury teologicznej, ale domagano się również rozwią-zań prawnych, dyscyplinarnych oraz liturgicznych. Tak powstała grupa pism,

31 Por. F. Szulc, Struktura teologii judeochrześcijańskiej w świetle badań Jeana Da-niélou, Lublin 1982.

32 Problem ortodoksji i herezji w najstarszym Kościele stanowi do dziś problem dys-kutowany od kiedy W. Bauer w dziele Rechtgläubigkeit und Ketzerei im ältesten Christen-tum, Tübingen 19642 postawił tezę o pierwszeństwie herezji przez ortodoksją. Por. H. D.Altendorf, E. Junod, J. P. Mahe, W. Rordorf, G. Strecker, Orthodoxie et hérésie dans l'Egli-se ancienne, Genčve, Lausanne, Neuchâtel 1993.


36

której zazwyczaj nie podaje się w zbiorach pism apokryficznych, a którajednak do tej kategorii jakoś się zalicza; są to pisma prawne czy liturgicznewydawane pod imionami Apostołów, a więc w pierwszym rzędzie Dida-che (Nauka Dwunastu Apostołów), Konstytucje Apostolskie, Didaskalia Apo-stolskie, Kanony Apostolskie, itd. Te pisma nas tu oczywiście nie interesu-ją, należało je jednak wymienić jako ciekawy przykład wykorzystania au-torytetu Apostołów w pierwszych wiekach Kościoła oraz pseudoepigrafiiapostolskiej.

Innym powodem powstania apokryfów były próby wyjaśnienia PismaŚwiętego – apokryfy stanowią więc jedne z pierwszych utworów egzege-tycznych. Oczywiście, to wyjaśnianie odbywało się za pomocą obrazów.Apokryficzne Dzieje Apostolskie, opisujące nauczanie Apostołów na krań-cach świata, stanowią ilustrację słów Jezusa: Będziecie moimi świadkamiw Jerozolimie, w Judei, i Samarii, i aż po krańce ziemi (Dz 1, 7). DziejeJana starają się wyjaśnić tajemnicze słowa Jezusa o śmierci Jana (J 21, 20-23), w Ewangelii Ps. Mateusza i w innych Ewangeliach dzieciństwa znaj-dujemy opowiadanie o posągach, które upadły, gdy Jezus wchodził do mia-sta egipskiego i potrzaskały się, co stanowi obrazowe wyjaśnienie słów Iza-jasza: Zadrżą przed nim bożki egipskie… i wszystkie posągi jego bożkówjego strzaskane na ziemi 33. Takich obrazowych wyjaśnień w apokryfachznajdziemy bardzo wiele.

Innym jeszcze motywem apokryfów, szczególnie późniejszych, było„uzupełnienie” utworów kanonicznych, w których brakowało całych wiel-kich obszarów tematycznych budzących zainteresowanie ludzi w różnychepokach. Jak wiemy, Nowy Testament podaje tylko niewielką część epizo-dów z życia Chrystusa, Apostołów i pierwotnego Kościoła i znajdujemyw nim liczne „białe plamy”. Tu dochodzi do głosu ciekawość ludzka: Kimbyła Maryja? Jakie było jej pochodzenie i jaki kres? Kim był św. Józef?Jakie było dzieciństwo Jezusa? Jak wyglądała ucieczka do Egiptu i co Ontam porabiał? Jakie były okoliczności śmierci Józefa? Jak to było ze zstą-pieniem do otchłani Jezusa wspomnianym w Pierwszym Liście św. Piotra(3, 19nn.)? Jakie były dalsze losy Apostołów? Jakie były dalsze losy posta-ci występujących w Nowym Testamencie? W pewnym okresie interesowa-ło ludzi, jak wyglądał Chrystus – stąd zawarty w tzw. Liście Lentulusa34

33 PsMt 23; por. Iz 19, 1; 21, 9.34 Por. ANT 3, 112-114.

ROZDZ. I. WSTĘP

37

rysopis Chrystusa. Mamy także opisy poszczególnych Apostołów: opiswyglądu św. Pawła w Aktach Pawła i Tekli35 czy św. Bartłomieja w Dzie-jach Bartłomieja włączonych do zbioru Ps. Abdiasza36. Takich niewyja-śnionych spraw było bardzo wiele. Zresztą sam Ewangelista pisał: I wieleinnych znaków, których nie zapisano w tej książce, uczynił Jezus wobecuczniów… Jest ponadto wiele innych rzeczy, których Jezus dokonał, a któ-re, gdyby je szczegółowo opisać, to sądzę, że cały świat nie pomieściłbyksiąg, które by trzeba napisać (J 20, 30; 21, 25).

Do tych pytań dochodziły inne, natury teologicznej, na które nie znaj-dowano odpowiedzi w księgach kanonicznych. Wobec wzrostu zaintereso-wań eschatologią zapytywano, jaki jest los duszy po śmierci, na co odpowia-dały w barwnych i chwilami makabrycznych opisach apokalipsy (np. św. Pio-tra lub Pawła), w których Apostołowie wędrują po zaświatach i widzą mękipotępionych i szczęście zbawionych. Ezdrasz uniesiony do nieba stawia Bogutrudne i bolesne pytania, które nurtowały ludzi mu współczesnych. Takichspraw niejasnych było bardzo wiele i trzeba je było wyjaśnić37.

Niemałą rolę odgrywały również ambicje lokalne gmin chrześcijań-skich i miast: możliwość wskazania na Apostoła lub którąkolwiek z osób,których imiona występują w Nowym Testamencie, jako na założycielaKościoła lokalnego czy też posiadanie jego relikwii uchodziło za szczegól-ny zaszczyt – taki był prawdopodobnie powód powstania korespondencjiChrystusa i króla Abgara, którym chlubiła się Edessa, czy listów Maryi domieszkańców Messyny czy Florencji38 . W późnej starożytności rozdzielo-no w ten sposób wszystkie postacie występujące w Nowym Testamencie,nawet te, których imiona wymienia w swych listach św. Paweł, i zrobionoz nich biskupów poszczególnych miast w świecie śródziemnomorskim; byzaś to potwierdzić, powstały listy założycieli poszczególnych miast i do-kładne „rozpiski”, co robiły poszczególne postacie, których imiona wystę-pują w Nowym Testamencie; określono nawet, kto od kogo otrzymałchrzest39 .

35 Acta Pauli et Theclae 3, Lipsius-Bonnet 1, 237n.36 8, 2, w: Dwunastu, OŻ 11, 1995.37 Utwory te znajdują się w ANT 3.38 ANT 3, 114-117.39 Np. różnego rodzaju listy Apostołów, por. M. Starowieyski, Żywoty i spisy Aposto-

łów, Bobolanum 6(1995) 132-154 oraz Tenże, Legenda o powstaniu Składu Apostolskiego,w: R. Knapiński, Symbol Apostolski w nauczaniu i sztuce Kościoła aż do Soboru Trydenc-kiego, Lublin 1997, 51-62.


38

Tak powstawały wielopłaszczyznowe „uzupełnienia” tekstów kanonicz-nych w apokryfach, które z jednej strony oddzielały apokryfy od tekstówkanonicznych, ale równocześnie je z nimi łączyły poprzez ich swoistegorodzaju wyjaśnianie.

Obrazami również starano się objaśniać problemy, których rozwiąza-nia domagały się ówczesne czasy. Tak więc gdy obchodzenie niedzieli sta-ło się problemem – w Nowym Testamencie mamy na ten temat wzmiankibardzo ogólne – powstał List spadły z nieba nakazujący święcenie niedzie-li40. Korespondencja Seneki i św. Pawła powstała w celu wyraźnie apolo-getycznym – chrześcijanie byli uważani przez pogan za ludzi prostych i nie-kulturalnych, natomiast w tych listach wielki Seneka, stoik, przyjaciel i na-uczyciel cesarza, chwali św. Pawła i odnosi się doń z najwyższym szacun-kiem41. Utwory apokryficzne zmieniały cel: w czasach sporów ariańskichjednej z wersji korespondencji Abgara i Jezusa nadano charakter wybitnieantyariański. Siła apokryfów była tak wielka, że – jak donosi Euzebiuszz Cezarei († 339) – używali ich nawet poganie: Maksymin Daja w swojejwalce przeciw chrześcijanom sfałszował istniejące apokryficzne Akta Pi-łata i dzieci w szkołach musiały się ich uczyć na pamięć42. Niestety, niezachował się tekst tego apokryfu.

Były jeszcze inne powody powstawania apokryfów. C. Paupert po-dejrzewa, że dziwne utwory dotyczące dzieciństwa Jezusa przekazująceopowiadania o jego cudach powstały w celach katechetycznych pokazu-jąc wszechmoc dziecka-Boga43 . Apokryficzne dzieje Apostolskie opowia-dające barwne przygody Apostołów powstawały w okresie rozwoju ro-mansu greckiego, który przedstawia przygody swoich bohaterów w rów-nie barwnych i fantastycznych epizodach. Czy więc dzieje apokryficznenie stanowiły literatury zastępczej, budującej, dla namiętnych czytelni-ków romansów?44

Wyraźnie więc widzimy, że wiele było powodów powstawania tej lite-ratury, która spełniała tak bardzo wielorakie funkcje. Ich głębsze opraco-

40 ANT 3, 96-112.41 ANT 3, 55-66.42 Euzebiusz, HE 9, 4, 1; 7, 1.43 L'apocryphe, fable catéchetique, Apocr 7(1996) 249-251.44 Por. R. Söder, Die apokryphen Apostelgeschichten und die romanhafte Literatur der

Antike, Stuttgart 1932 (1969).

ROZDZ. I. WSTĘP

39

wanie pozwoliłoby lepiej poznać mentalność ludzi epok, w których apo-kryfy powstawały i były powszechnie czytane.

d. „Życie” apokryfów

Apokryfy zachowały się we wszystkich niemalże językach wczesno-chrześcijańskiego świata, a więc arabskim, celtyckim (staroirlandzkim),etiopskim, greckim, gruzińskim, koptyjskim, łacińskim, ormiańskim, sta-rosłowiańskim, syryjskim, a nawet w językach krajów tak dalekich od ba-senu Morza Śródziemnego, jak ujgurski czy sogdyjski, a więc w językachśrodkowej Azji. Oczywiście nie wszystkie te dzieła stanowią teksty orygi-nalne, zazwyczaj są to przeróbki i parafrazy, najczęściej pism greckich,czasami także łacińskich, choć w wielu z tych grup językowych znajdująsię utwory oryginalne, a w przekładach i parafrazach odkrywamy interesu-jące warianty o kolorycie wybitnie lokalnym.

Tu dotykamy sprawy bardzo charakterystycznej dla apokryfów, cze-goś, co można by nazwać „życiem apokryfu”. Jeśli bowiem weźmiemy ja-kikolwiek inny tekst starożytny, spotykamy się z pewnego rodzaju stabil-nością w jego przekazie – utwór w tradycji rękopiśmiennej zachowuje swojątożsamość, a więc jest wprawdzie przekazywany w wielu rękopisach, któ-re posiadają oczywiście swoje cechy specyficzne, mniej lub więcej znaczą-ce zmiany, przestawienie słów, wypadnięcie pewnych części, ale utwór po-zostaje zasadniczo ten sam.

Inaczej ma się sprawa z apokryfami. Przepisywacze uznawali za swo-je święte i niezbywalne prawo coś w nich zmieniać, dodawać, odejmować,wyjaśniać epizody swoimi słowami, dodawać mowy, zmieniać imiona osóbi miejsc, poprawiać teologię czy przystosowywać ją do swoich poglądów,itd. Ponadto łączono epizody z różnych utworów, dodawano elementy mi-tologiczne lub folklorystyczne, jak epizod z chłopcem przemienionym w osław Ewangelii Dzieciństwa Arabskiej45. Ponadto z tych utworów wybieranofragmenty do kazań – sławne exempla – dostosowując je do tekstu, w któ-

45 Rozdział 20n. To opowiadanie znamy z dzieła Lucjusza z Patraj (por. Focjusz, Bi-blioteka 129, tł. O. Jurewicz, 1, Warszawa 1986, 201); z dzieła Lukiana z Samosaty, Przy-gody Lukiosa w osła zamienionego, tł. M. K. Bogucki, Dialogi 2, Wrocław 1962, 211-233;z dzieła Apulejusza, Metamorfozy albo złoty osioł, tł. E. Jędrkiewicz, BN II, 79, Wrocław1953; oraz z Palladiusza, Opowiadania dla Lausosa, tł. S. Kalinkowski, ŹrM 12, 1996,109-113 (Makary).


40

rym miały być użyte. Tak np. powiększała się coraz bardziej ilość cudóww Ewangelii Tomasza Dzieciństwa. Niektóre z tych elementów raz oderwaneod całości, funkcjonowały samodzielnie, np. dla użytku liturgicznego odry-wano passio od całości życia danego Apostoła. Ponadto skracano i stresz-czano zbyt długie utwory (tak powstawały wersje krótsze i dłuższe, epito-me, itd.). Tak więc, o ile możemy powiedzieć, że mamy szereg rękopisówjednego dzieła jakiegoś pisarza starożytnego (np. Cycerona czy Demoste-nesa), w przypadku apokryfów często bywa tak, że każdy rękopis jest od-rębnym utworem, znacznie różniącym się od tego, który jest uważany zaoryginał lub przynajmniej bliski oryginału.

Ten element twórczy widzimy jeszcze dobitniej w przekładach na obcejęzyki – a tych przekładów było, jak można stwierdzić przy pomocy ClavisApocryphorum Novi Testamenti, bardzo wiele – gdzie utwór zostaje nie tylkosparafrazowany, ale i przystosowany do wymogów danej kultury. Tak więcutwory przełożone na różne języki mogą się od siebie znacznie różnić, aletakże być dość dalekie od oryginału, z którego je przełożono.

Z apokryfami łączą się agrafa , czyli słowa Jezusa znajdujące się pozaEwangeliami; we wstępie do nich pokazujemy, jakim ulegały przemianomi jak powstawały. Podobnie rzecz ma się z cytatami z Ewangelii Hebraj-czyków, których ilość w naszym tomie znacznie wzrosła w stosunku do po-przedniego wydania Ewangelii apokryficznych, a co do których autentycz-ności mamy (i nie tylko my) poważne wątpliwości, ponieważ w średnio-wieczu, gdy natrafiano na jakieś teksty odnoszące się do NT (słowa czyopowiadania), przypisywano je Ewangelii Hebrajczyków, na którą częstopowoływał się i którą miał przełożyć św. Hieronim46.

Tego rodzaju sytuacja sprawia szczególne trudności przy wydawaniutekstów apokryficznych. Tę sytuację, mutatis mutandis, znajdujemy rów-nież w świecie midraszów, tak bardzo podobnych do apokryfów. Stąd teżbardzo długie wstępy kodykologiczne w tomach apokryficznych serii Cor-pus Christianorum oraz znajdujący się w nich bardzo obszerny aparat kry-tyczny podający różne warianty tekstu; poszczególne utwory są opracowy-wane przez zespoły specjalistów od różnych języków, np. WniebowstąpienieIzajasza opracowywali etiopiści, koptologowie, grecyści i slawiści, jako żepodstawowe wersje tego utworu posiadamy w tych właśnie językach.

46 Zob. poniżej s. 99.

ROZDZ. I. WSTĘP

41

Była jeszcze inna przyczyna zmian zachodzących w apokryfach, a mia-nowicie ich ortodoksja. Apokryfy, choć potępiane przez Kościół, krążyłybez przeszkód na jego marginesie, co więcej, nawet wchodziły w serce Ko-ścioła, jakim jest liturgia: fragmentów V Księgi Ezdrasza używano w litur-gii47 , a Transitus czy wspomniane Passiones były używane jako czytanialiturgiczne. Wiele utworów apokryficznych, jak widzieliśmy, zawierało ele-menty archaicznej teologii II wieku, elementy gnostyckie czy judeochrześci-jańskie; inne zaś powstawały w sektach lub były dostosowywane do ich użyt-ku. Prosta i archaiczna teologia tych utworów z II czy III wieku i jej charak-ter gnostycyzujący nie odpowiadała już rozwiniętej teologii V czy VI wie-ku. Niezręczne sformułowania teologiczne zawarte w apokryfach, ortodok-syjne w czasie ich powstania, raziły ludzi Kościoła późniejszych epok, a cza-sami były dla nich wprost nie do przyjęcia. Z drugiej jednak strony apokryfycieszyły się ogromnym powodzeniem i były powszechnie czytane ze wzglę-du na barwne i ciekawe opowiadania. I na nic nie zdawały się anatemy Oj-ców Kościoła, zwalczających bredzenie apokryfów – jak dosadnie określałje św. Hieronim († 419)48, a Euzebiusz z Cezarei († 339) nazywał je po pro-stu notha, „podstawione”, czy brutalniej: „dzieci z nieprawego łoża”, „bę-karty”49. Nie dziwimy się, że apokryfy wzbudzały ich sprzeciw. Najpierw zewzględu na ich treść, czasami dość dziwną, np. cuda Jezusa w tzw. Ewange-lii Tomasza nie tylko wypaczały naukę Pisma Świętego, ale też nie były zgodneze zdrowym rozsądkiem, a przedstawienie postaci Jezusa jako dziecka po-stępującego często wręcz złośliwie było wprost bluźniercze. Dalej, ze względuna nie zawsze ortodoksyjną treść teologiczną, często jeszcze podrysowanąwedle nauki używających ich heretyków, która była niezgodna z naucza-niem Kościoła. I w końcu ze względu na zawarte w nich niejednokrotnienowe objawienia, które podrywały autorytet Kościoła nauczającego. Ponie-waż mimo to apokryfy cieszyły się wielkim powodzeniem, często nawet samiOjcowie musieli zrezygnować z walki i, by utrzymać kontakt z ludem, na-wiązywali do nich w swoich utworach50 .

W tej sytuacji podejmowano próby oczyszczenia apokryfów z elemen-tów heterodoksyjnych. Można przytoczyć liczne przykłady takich zabie-gów. Dzieje Tomasza posiadamy w dwóch wersjach: syryjskiej – oczysz-

47 ANT 3, 173.48 In Mt 2, 12, 47, CCL 77, 100.49 HE, 3, 25. Zob. powyżej s. 21.50 M. Starowieyski, Les apocryphes chez les écrivans du IVe s., w: Miscellanea histo-

rico-ecclesiastica 6, Warszawa-Louvain-la-Neuve 1983, 132-141.


42

czonej z elementów gnostyckich – oraz w greckiej – bardziej zbliżonej doprawdopodobnie syryjskiego oryginału. Dzieje Andrzeja używane w łaciń-skim przekładzie całego tekstu przez manichejczyków i zbliżonych do nichpryscylian (hiszpańska sekta o odcieniu gnostyckim z IV/V w.), zachowałysię w łacińskim skrócie, inaczej – wyciągu, dokonanym przez biskupa z VIwieku, Grzegorza z Tours († 594), który wyciął z tekstu długie mowy za-wierające elementy gnostyckie i prawdopodobnie niektóre epizody, którewydawały mu się nieprzyzwoite (również z takimi elementami spotykamysię w apokryfach, np. Dziejach Jana!) dając w ten sposób czytelnikom ła-cińskim atrakcyjny, a zarazem ortodoksyjny Żywot świętego Andrzeja nie-słychanie popularny w średniowieczu51.

Ten proces nie był tylko jednokierunkowy. Wydaje się, że różne grupyreligijne obok swoich własnych apokryfów przerabiały także ortodoksyjneutwory i przystosowywały je do swojej nauki, co było tym łatwiejsze, żeapokryfy te zawierały często stwierdzenia archaicznej teologii, które dawa-ły się bez trudu zmienić. Z kolei utwory o tendencji enkratycznej, szcze-gólnie częstej wśród apokryficznych Dziejów apostolskich, wystarczyłotylko podradykalizować, by uczynić je wykładami np. nauki manichejczy-ków, którzy obficie korzystali z apokryfów. I robili to nie tylko heretycy:wiemy, że poganie spreparowali Ewangelię Nikodema dla walki z chrześci-janami52. Z kolei utwory przerobione przez heretyków znowu bywały przy-wracane ortodoksji. Nietrudno sobie wyobrazić stan historii tekstu tych wie-lokrotnie przerabianych utworów!

W tej sytuacji bardzo trudno jest ustalić czas napisania danego apokry-fu. Niezwykle rzadko możemy określić go dzięki danym zawartym w apo-kryfie – zazwyczaj próbuje się określić wiek dzięki cytowaniu danego utwo-ru przez inne, które możemy datować. Czasami, choć bardzo rzadko, może-my określić czas ich powstania dzięki temu, że ktoś wspomina o napisaniudanego utworu. Przykładowo Tertulian († ok. 220) opowiada, że Dzieje Paw-ła miał napisać jakiś prezbiter w Azji Mniejszej, za co został złożony z urzę-du; możemy więc określić powstanie tego utworu na koniec II w. lub począ-tek III53 . Wiek najstarszego rękopisu stanowi terminus ante quem (termin,przed którym powstał utwór), ale rękopisy nawet w utworach bardzo wcze-snych, bywają dość późnego pochodzenia i rzadko zdarza się odnalezienie

51 WST 9(1996) 49-73.52 Euzebiusz, HE 9, 4, 1; 7, 1.53 De baptismo 17.

ROZDZ. I. WSTĘP

43

palimpsestu z V wieku, jak to stało się w przypadku Ewangelii Nikodema.Ważną rolę odgrywa teologia apokryfu i użyte w nim pojęcia teologiczne,jak np. terminy stosowane w wielkich sporach teologicznych V wieku (np.użycie pojęcia Theotokos – Matka Boga, określone na Soborze Efeskim w 431roku, czy terminologii Cyryla († 444) lub Leona Wielkiego († 460) używa-nej dla opisania relacji osoby i natury w Chrystusie), lub też wspomnianaarchaiczna teologia judeochrześcijańska. Ale w wypadku apokryfów „żyją-cych” sytuacja się wyraźnie komplikuje. Ponieważ Ewangelia gruzińska, którąposiadamy w rękopisie z XIX wieku, zawiera elementy prymitywnej teolo-gii występującej w II w., a zarazem aluzje do sporów chrystologicznych w Vw., do przybycia muzułmanów oraz do wypraw krzyżowych, to ostatecznepowstanie utworu datujemy na XII-XIII wiek, czyli po ostatnim elemencierozeznanym, a przed datą przepisania rękopisu, czyli przed XIX wiekiem.W muzułmańskiej Ewangelii Barnaby, powstałej w pierwszej połowie XIVwieku, znajdują się elementy teologii z II/III wieku. Na przykładzie tych apo-kryfów widzimy, jak teksty apokryfów stopniowo narastały i obrastały w ele-menty z różnych okresów.

e. Znaczenie apokryfów

Wielokrotnie podkreślaliśmy znaczenie apokryfów w kulturze euro-pejskiej. Spróbujmy przedstawić to ogólne sformułowanie bardziej szcze-gółowo.

Jakie jest znaczenie apokryfów z punktu widzenia ich wartości arty-stycznej? Nie cieszą się one najlepszą opinią. Jest to opinia chyba słuszna,ale tylko do pewnego stopnia. Mówi się o nich jako o utworach przepełnio-nych cudami w nie najlepszym guście; cytuje się przykład tzw. EwangeliiTomasza Dzieciństwa , gdzie Jezus występuje jako enfant terrible, dokonu-jąc cudów, często okrutnych, byleby tylko pokazać swą moc. Takie cudawystępują i w innych utworach, choćby w Dziejach Piotra. Dochodzą dotego mowy – długie, nudne, niesłychanie pokrętne, prawdziwy koszmar dlatłumaczy. Autorzy dzieła starają się w nich w jakiś sposób wyłożyć naukęswojej grupy religijnej lub własną. Kompozycja apokryfów zazwyczaj niejest najlepsza, a język grecki czy łaciński czasami wprost barbarzyński (alebardzo ciekawy dla specjalistów od gramatyki historycznej tak greckiej,jak i łacińskiej oraz dla badaczy greki czy łaciny ludowej tamtych czasów,jak jest na przykład z Aktami Andrzeja u ludożerców). I to wszystko jest


44

prawda. Nie tworzyli ich bowiem mistrzowie słowa, ale ludzie bardzo prze-ciętni, którzy jednak miewali pewne ambicje literackie.

Niewątpliwie w apokryfach występują fragmenty piękne, jak niektóreopowiadania w Dziejach Tomasza (opowiadanie o pałacu Gundafora) czynawet w przysłowiowo ganionej, wspomnianej już tzw. Ewangelii Toma-sza. Obok nich mamy utwory dobre pod względem literackim, jak Proto-ewangelia Jakuba i Ewangelia Ps. Mateusza czy napisane elegancką łaci-ną średniowieczną Narodziny Maryi. W niektórych apokryfach znajduje-my wspaniałe fragmenty, szczególnie teksty poetyckie: np. w Protoewan-gelii Jakuba (opis narodzenia Jezusa i ciszy kosmicznej w tej chwili);w Dziejach Tomasza (kilka fragmentów poetyckich, spośród których Pieśńo perle należy do arcydzieł światowej liryki)54 lub w Dziejach Jana (cieka-wa Pieśń Chrystusa tańczącego)55 . Dodajmy, że te fragmenty syryjskie wy-wodzą się z poetyckiej tradycji tego kraju, która wydała takie arcydziełaliryki religijnej jak Ody Salomona oraz późniejsze utwory Efrema czy Cy-rylonasa56 . I jeszcze jedno: utwory, z których – jak zobaczymy – czerpałanatchnienie czołówka światowej literatury oraz malarze i rzeźbiarze klasyGiotta czy Wita Stwosza, mają w sobie jakąś iskrę stanowiącą natchnieniedla tych artystów.

Apokryfy weszły do kultury europejskiej różnorodnymi drogami: po-przez literaturę pobożnościową, do której należą w pierwszym rzędzieżywoty świętych, poprzez objawienia (np. Katarzyny Emmerich), poprzezliteraturę piękną, poprzez legendę i zwyczaj ludowy; ich ślady spotyka-my w wielu dziedzinach kultury, często najbardziej niespodziewanych.Wszystkie te tematy są dopiero opracowywane, a niektóre z nich zupeł-nie nietknięte.

Dość wcześnie apokryfy zaczęto łączyć razem. Takimi zbiorami apo-kryficznych dziejów apostolskich są łacińskie dzieje Apostołów Ps. Abdia-sza57 oraz późniejsze etiopskie Zmagania Apostołów. Późniejsze ewangelieapokryficzne, szczególnie dzieciństwa, składają się z elementów wziętychze starszych utworów; tak się ma także rzecz z Żywotami Maryi, które po-

54 Przekłady w: Muza chrześcijańska 1, OŻ 6, 1985, 185-190.55 Przekład w: Muza chrześcijańska 3, OŻ 121995, 53-56.56 Wybór tych tekstów poetyckich w: Muza chrześcijańska 1, OŻ 6, 1985, w dziale

poezja syryjska.57 Przekład: OŻ 11, 1995.

ROZDZ. I. WSTĘP

45

jawiają się od VII wieku. Elementy apokryfów lub całe utwory o Maryi,Jezusie, Apostołach i innych świętych postaciach Biblii weszły do popu-larnych w średniowieczu zbiorów hagiograficznych. Pisarz bizantyńskiSymeon Metafrastes (X w.) włączył opowiadania apokryficzne do swojegoogromnego zbioru zrewidowanych żywotów świętych. W średniowieczuweszły one do Złotej legendy Jakuba de Voragine (XIII w.), do Speculumhistoriae Wincentego z Beauvais (XIII w.) i do licznych innych zbiorów.Wspomniane już Historie Apostolskie Ps. Abdiasza cieszyły się ogromnympowodzeniem, jak świadczą liczne wydania i przekłady aż do XIX wiekuoraz ślady pozostawione w ikonografii Apostołów. Niektóre z tekstów apo-kryficznych były używane w czytaniach liturgicznych w czasie świąt (o czymświadczą prośby o błogosławieństwo zawarte w szeregu apokryfów, np.Transitus R), co zwiększało znacznie ich znajomość i wpływ na powstawa-nie typów ikonograficznych.

Obok starych apokryfów i tych nowszych, powstałych ze złożenia kil-ku dawnych utworów, oraz zbiorów apokryfów, ciągle powstawały (i po-wstają) nowe, z których niektóre zamieściliśmy w III tomie niniejszegozbioru. Ambicją bogatych miast było posiadanie cennych relikwii, do któ-rych zaliczano również listy postaci biblijnych do ich mieszkańców58. Za-interesowanie osobą Jezusa zaowocowało powstaniem opisu Jego wygląduzewnętrznego59 . Powstawały też ciągle nowe wersje – i to w najróżniej-szych językach – Listu z nieba o święceniu niedzieli60.

Powstawanie apokryfów nie jest bynajmniej procesem zamkniętym.Ostatnie wieki przyniosły nam wspomniane już „nowe apokryfy”, w któ-rych w ciekawy sposób odbijają się współczesne prądy myślenia: mamyapokryfy powstałe pod wpływem deizmu, wolnomularstwa, wolnomyśli-cielstwa, a ostatnio wegetarianizmu (Ewangelia wegetarian) czy New Age(Ewangelia akwarian)61 . Niektóre z nich starały się obedrzeć Jezusa z nim-bu nadprzyrodzoności, inne wznawiają podanie o tym, że Jezus nie umarłna krzyżu, ale uczniowie ukradli Jego ciało, inne znów opowiadają o jego

58 Por. ANT 3, 115-117.59 Por. ANT 3, 112-114.60 Por. ANT 3, 96-111.61 Doskonałą analizę tych utworów dają dwie prace, starsza: E. J. Goodspeed, Modern

Apocrypha, Boston 1956 i szczególnie nowsza: P. Beskow, Strange Tales about Jesus. A Su-rvey of Unfamiliar Gospels , Philadelphia 1983 (książka ta ukaże się prawdopodobnie w pol-skim przekładzie).


46

podróży i pobycie w Indiach czy Tybecie, inne jeszcze robią z Niego miło-śnika zwierząt i zwolennika wegetarianizmu, itd.

Na ich powstanie wpłynęły nie tylko różne kierunki religijne i myślo-we, ale również rozwijająca się wtedy literatura. Autor „autentycznego”Raportu Piłata bez żadnej żenady ściąga z Ben Hura Wallace'a i mniej zna-nej noweli J. Méry, Ponce Pilate ŕ Vienne, (wydanej w 1837 roku). Inni teżnie gardzą wiadomościami zawartymi w niedawno wydanych książkach.

Apokryfy te oczywiście są „odkrywane” i przekładane. Jednym z ulu-bionych miejsc odkryć jest oczywiście Biblioteka Watykańska, której strze-gą «zazdrośni kardynałowie» i «perfidni jezuici», a przepisują je dla au-tora ludzie, których nazwiska są zawsze skrzętnie notowane, a którzy albow ogóle nie istnieli, albo też przekazali swoje odkrycie autorowi, o któ-rym nigdy w Rzymie nie słyszano, gdzie nigdy się nie pojawił! Czasamibywają to fanatyczni mnisi, także prawosławni. Apokryfy odkrywane sąnp. w Bibliotece Wiedeńskiej oraz w miejscach bardziej egzotycznych:w Konstantynopolu, Jerozolimie, Indiach lub Tybecie. Oczywiście są onepisane zazwyczaj w egzotycznych językach; pomińmy tak banalne jakgrecki czy łacina, zazwyczaj jest to hebrajski, koptyjski, starosłowiański(dla mieszkańców Stanów Zjednoczonych jest to język wybitnie egzo-tyczny), czy wreszcie sanskryt, czy tybetański. Czasami utwór bywa wy-kradziony, np. z Masady, gdzie Jezus miał przebywać do późnych lat.Utwory te miewają za autorów Apostołów, jak jest w wypadku EwangeliiPokoju, której autorem miał być Jan Apostoł. Przekłada je autor albo uczeniświatowej sławy, którzy, jeśli istnieli, o takich tekstach nic nie wiedząalbo w ogóle są postaciami nieznanymi. O ile topos literacki odkryciai przekładu funkcjonujący od starożytności jest zjawiskiem normalnym,o tyle krętactwa i oszustwa „odkrywców”, dość szybko demaskowane, niebawią, ale budzą zwyczajny niesmak, tym bardziej, że ich autorzy zbijalina tym niezłe majątki.

Typowa jest tu historia odkrycia Mikołaja Notowicza Historii święte-go Issy odnalezionej w klasztorze Henis w Tybecie przez rosyjskiego pod-różnika (a może szpiega?) z XIX wieku. Utwór ten mówiący o pobycie Je-zusa w Tybecie odczytał mu i przetłumaczył przełożony tego klasztoru. Poukazaniu się tego utworu, który wywołał sensację, rozpoczęto dokładniej-sze badania. Notowicz wprawdzie był w tym klasztorze, a przełożony nietylko nie odczytał mu tego tekstu, ale stwierdził, że takiej książki w klasz-torze nie było odkąd w nim jest, to jest od czterdziestu lat i dziwował się,że za takie kłamstwa nie karze się na Zachodzie. Te wiadomości opubliko-

ROZDZ. I. WSTĘP

47

wano, Notowicz się wykręcał, ale jego tekst raz wydany publikuje się lubomawia ciągle na nowo, także i w Polsce62.

Historie opisane w tych utworach zawierają często nie mniejsze non-sensy niż najbardziej obłędne apokryfy i cieszyły się, i cieszą ogromnympowodzeniem, wydawane w setkach tysięcy egzemplarzy, tłumaczone naróżne języki i sprzedawane głównie w różnego rodzaju księgarniach ezote-rycznych.

Inną drogą wchodzenia apokryfów do kultury europejskiej są różnegorodzaju objawienia takie jak Marii z Agredy († 1602), Katarzyny Emme-rich († 1824) czy popularnej u nas Marii Valtorta. Niestety ten dość deli-katny temat jak dotąd pozostaje nie opracowany.

Stwierdzenie, że apokryfy wywarły wielki wpływ na literaturę róż-nych narodów, jest truizmem. Nawet pobieżny przegląd historii literaturyjakiegokolwiek narodu Europy pokazuje nam to dobitnie. Odgrywały oneszczególną rolę w kulturze średniowiecza, ale nie tylko. Jeśli jednak faktten jest powszechnie znany, to sposoby przenikania apokryfu do literaturypozostają dotąd nie opracowane.

Jeśli idzie o literaturę starszą, epokę powszechnej lektury żywotówświętych i apokryfów, były one dość powszechnie znane. Na apokryfachopierała swe dramaty sławna mniszka Hrothswitha z Gandersheim (X w.).Rzecz o chwalebnym zmartwychwstaniu Mikołaja z Wilkowiecka zbudo-wana jest na podstawie Akt Piłata oraz Zstąpienia do otchłani. ApokalipsaPawła staje się podstawą dla Boskiej Komedii Dantego, w której znajdująsię również aluzje do Zemsty Zbawiciela, by wymienić tylko kilka przykła-dów. Piękna antologia polskich apokryfów średniowiecznych przygotowa-na przez ekipę uczonych z Uniwersytetu Poznańskiego63 pokazuje dobitniewpływ apokryfów na literaturę staropolską. Stopniowo jednak literatura tastaje się coraz mniej znana i wydaje się, że nowsi pisarze tylko z rzadkaznają apokryfy. Typowym przykładem jest tu Quo vadis?, w której to po-

62 W. Korabiewicz, Tajemnica młodości i śmierci Jezusa, Warszawa 1992; por. recen-zja K. Bardski, Słowo, nr 86, 25. 5. 1993. Korabiewicz oburza się, że A. Schweitzer stwier-dził, że jak wykazali eksperci, cała ta sprawa jest bezczelnym szwindlem i bezpodstawnymwymysłem i dodaje: „niestety, mimo bardzo gorliwych starań, nie zdołałem natrafić na ża-den ślad owych znawców” (s. 50). Nie musiały być to bardzo znowu gorliwe starania, skorodwie wyżej podane książki nie tylko omawiają obszernie tę sprawę (i inne podobne), alepodają obszerną bibliografię dotyczącą tych mistyfikacji.

63 M. Adamczyk, W. R. Rzepka, W. Wydra, Cały świat nie pomieściłby ksiąg. Staro-polskie opowieści i przekazy apokryficzne, Warszawa-Poznań 1996.


48

wieści epizod tytularny jest wzięty z apokryficznych Dziejów Piotra, któ-rych jednak Sienkiewicz nigdy nie czytał, opowieść natomiast zaczerpnąłz rzymskiej tradycji64 .

Jeżeli zanika znajomość samych apokryfów, to żywa pozostaje metodaapokryficzna, a więc uzupełnienie danych Biblii, przydanie historii oso-bom w niej zaledwie wzmiankowanym, dokładna rekonstrukcja krótko za-rysowanych wydarzeń, opis realiów (domu, świątyni), krajobrazu itd. Po-równajmy zwięzły opis ścięcia św. Jana Chrzciciela czy Bożego Narodze-nia zawarte w Ewangeliach kanonicznych i odpowiednie rozdziały ListówNikodema Jana Dobraczyńskiego lub skromne dane Ewangelii o św. Józe-fie z bogatym jego wizerunkiem w Cieniu ojca tegoż pisarza, lub też zwię-złe dane Księgi Rodzaju z pełnym dramatyzmu opisem drogi Abrahamaw Przymierzu Zofii Kossak. Wydaje się więc, że trudno jest mówić dziśo wpływie apokryfów, natomiast w pełni funkcjonuje to, co można by na-zwać apokryficznym odczytywaniem Biblii przez pisarzy.

Obok tego istnieją apokryfy biblijno-niebiblijne, to jest utwory literac-kie, które wprawdzie czerpią temat z Biblii, ale rozwijają go w obcy dlaniej sposób. Jako przykład można podać wszystkie fantastyczne opisy ży-cia Jezusa, które łączy z Biblią jedynie Jego imię. Będą to piękne i barwneopowiadania o Panu Jezusie Selmy Lagerlöf, Lisa Gawalewicza, opisy za-warte w Mistrzu i Małgorzacie M. Bułgakowa oraz opowiadania lub naukiwzięte z „nowych apokryfów”, które w usta Jezusa wciskają słowa niemające z Ewangelią nic wspólnego.

Niebezpieczną jest więc rzeczą wyliczać szeregi autorów, którzy pisalipod wpływem apokryfów, dopóki nie zbada się dokładnie, czy czerpali oniz nich, czy też tworzyli własne apokryfy bez jakiegokolwiek związku z ist-niejącymi już apokryfami. Ile więc zawdzięczają apokryfom autorzy piszą-cy na tematy biblijne, tacy jak J. Dobraczyński, R. Brandstaetter, P. Lager-kvist, by wymienić tylko najwybitniejszych, nie wspominając o wszystkichPamiętnikach Piłata, Judasza, Apostołów , których liczba rośnie z dnia nadzień? Wydaje się, że i tu przedmiot jest otwarty dla dokładniejszego zba-dania.

Podobnie rzecz ma się w sztuce. Ikonografię Maryi i Apostołów trud-no zrozumieć bez znajomości apokryfów, a Apokryfy Nowego Testamentuwraz z Żywotami Świętych są najlepszym przewodnikiem po kościołach

64 M. Starowieyski, Scena Quo vadis? (Acta Petri 6), VoxP 17(1997), 32-33, 382-390;tenże L'épisode Quo vadis? (Acta Petri, Martyrium 6), Humanitas 50(1998) 257-262.

ROZDZ. I. WSTĘP

49

średniowiecznych Zachodu i Wschodu, jak to sam miałem możność prze-konać się zwiedzając piękne kościoły bizantyjskie w Mistras – mimo, żebyłem tam pierwszy raz, znajdowałem się w świecie dobrze znanych moty-wów. Ikonografia Capella degli Scrovegni w Padwie, dzieło Giotta, opartajest na Protoewangelii Jakuba; przedstawienia odejścia (zaśnięcia) Maryi,np. Wita Stwosza, opierają się na różnych wersjach Transitus Mariae. Motywikony zmartwychwstania Chrystusa, na której prowadzi On dwie postaciAdama i Ewy, obok których leżą potrzaskane bramy piekieł – tę ikonę spo-tykamy w każdej cerkwi – jest zaczerpnięty ze Zstąpienia do otchłani. Totylko kilka przykładów, można by ich podawać setki; znajdziemy je w każ-dym słowniku ikonografii chrześcijańskiej, np. w Lexikon für christlicheIkonographie. Apokryfy oddziaływały więc na sztukę chrześcijańskiegoWschodu i Zachodu: piękne książki E. Mâle o sztuce religijnej Francji i o„towarzyszach Chrystusa” pokazują dobitnie rolę apokryfów w sztuce eu-ropejskiej.

Tak więc w kulturze Europy, nie tylko średniowiecznej, znajdujemy liczneelementy zaczerpnięte z apokryfów, bez ich znajomości jest ona niezrozu-miała. Lektura nie zawsze łatwych do zrozumienia apokryfów, stanowi jedenz kluczy do zrozumienia naszej kultury. Czy tylko naszej, europejskiej? Roz-działy poświęcone Ewangelii Barnaby czy tradycjom muzułmańskim poka-zują, mimo świadomości, że zawierają one zaledwie zarys tego ciągle niezbadanego tematu, jak wiele elementów apokryficznych znajduje się w kul-turze islamu. I znowu, jest to temat czekający na pełniejsze opracowanie.

Apokryfy odegrały ważną rolę w tworzeniu się kultury ludowej Polskii narodów ościennych (Litwy, Białorusi, Ukrainy), jak to dobitnie wykaza-ły prace prof. M. Zowczak (UW)65, i do dnia dzisiejszego stanowią jej waż-ny komponent. Opowiadania z Ewangelii Tomasza do ostatnich lat przedwojną były wydawane w kalendarzach ludowych.

Ale nie tylko wpływ na kulturę Europy jest powodem wzmożenia zain-teresowania starodawnymi apokryfami Nowego Testamentu. Stanowią nie-ocenione źródło poznania mentalności chrześcijan starożytnych i wczesne-go średniowiecza. Pokazują, jak chrześcijaństwo odbierał i interpretowałprzeciętny człowiek, niekoniecznie genialny teolog. Jesteśmy przyzwycza-jeni do oglądania chrześcijaństwa starożytnego oczyma elity Ojców Kościo-ła, wybitnych intelektualistów-teologów: często świętych, zazwyczaj bisku-

65 Biblia ludowa. Interpretacje wątków biblijnych w kulturze ludowej, Wrocław 2000,cenna bibliografia.


50

pów i kapłanów lub mnichów, a ich wiarę poprzez podręczniki patrologiiczy historii dogmatów. Poprzez apokryfy natomiast widzimy je oczyma zwy-czajnego, szarego człowieka66 . Zwróćmy uwagę na fakt, że apokryfy stano-wią raczej literaturę prowincji, stąd liczne tłumaczenia na języki narodówwymienionych wyżej, rzadziej spotykamy apokryfy powstałe w centrach kul-turalnych, w Rzymie, w Antiochii czy w Konstantynopolu. Ta literatura roz-wijała się w szczególny sposób pośród mnichów i byłoby ciekawym zada-niem dokładne przebadanie związków świata apokryfów i świata mnichów67.W każdym razie badacz przyzwyczajony do wschodniej literatury monastycz-nej, szczególnie do hagiografii i do apoftegmatów Ojców Pustyni, czuje sięswojsko w świecie apokryfów. Ciekawy jest także związek apokryfów z prą-dami jeśli nie wprost heretyckimi, to w każdym razie do nich zbliżonymi,znajdującymi się na marginesie nauki chrześcijańskiej. Czytelnik wchodzą-cy w świat apokryfów wkracza również w te dość mało znane dotąd regionyświata starożytnego.

Czy jednak apokryfy mają również znaczenie dla teologii? Teologo-wie, pamiętni na anatemy rzucane na apokryfy przez Ojców Kościoła, odwieków odżegnują się gwałtownie od jakiejkolwiek użyteczności tych utwo-rów dla teologii i uznania ich wpływu na liturgię. Postępują jednak nie-słusznie, ponieważ anatemy należy interpretować w ich kontekście histo-rycznym i przyjąć do wiadomości, że mimo wszystko Ojcowie Kościołanie zawsze mieli rację. W tym wypadku tylko częściowo.

66 Uwagi T. Rychlewskiej na temat czytelników starożytnego romansu można odnieść,mutatis mutandis, do naszego tematu: „Wiadomo, że obok wąskich kręgów elity intelektual-nej skupionej wokół wspaniałych ośrodków kultury ze szkołami i znakomicie wyposażony-mi bibliotekami istniały w tym czasie szerokie masy bardzo przeciętnych ludzi: kupców,rzemieślników, żeglarzy, na poły wykształconych, a często ledwie umiejących czytać. Tamcimogli się delektować poważną literaturą i uczoną poezją, dla tych trzeba było stworzyć cośłatwo przyswajalnego. Taką cechą odznacza się właśnie romans. Wolny od poważnej pro-blematyki [tego akurat nie można powiedzieć o apokryfach – uwaga M. Starowieyskiego],nie przeciążony jakąkolwiek erudycją, nasycony znanymi z tradycji motywami, podającyw prostym przeważnie opowiadaniu sensacyjną nieraz fabułę, był lekturą prostą i pasjonu-jącą. W dodatku przez opisy dalekich wypraw i niezwykłych, ale szczęśliwie kończącychsię przygód bohaterów, przenosił czytelników… w krainę innego świata, czasem świata ba-śni czy nawet utopii. Jeśli tak, to pierwszy romans (nie wiemy, który) był świadomym aktemautora, utworem o wyraźnej intencji i o nieskomplikowanym, określonym kształcie literac-kim”, Wstęp do Opowieści efeskich Ksenofonta z Efezu, Biblioteka Narodowa 2, 163, Wro-cław 1970, XVI.

67 Pierwsze wprowadzenie dała C. Paupert, Présence des apocryphes dans la littéra-ture monastique occidentale ancienne, Apocr 4(1993) 113-123.

ROZDZ. I. WSTĘP

51

Zanim zagłębimy się w szczegóły, wypada podać kilka uwag ogólnych,które winny przyświecać teologicznej lekturze apokryfów.

1. Jak już widzieliśmy, istnieje zasadnicza różnica pomiędzy apokry-fami starszymi, często bogatymi pod względem teologicznym, i apokryfa-mi nowszymi, skupionymi na fabule. Otóż pretensje teologów odnoszą się,słusznie, zazwyczaj do tych ostatnich, podczas gdy należy podjąć dokład-niejsze badania nad tymi starszymi.

2. Przystępując do badania starszych apokryfów teolog musi sobie zda-wać sprawę, że przedstawiają one zazwyczaj bardzo jeszcze archaicznypoziom rozwoju teologii, który jednak jest punktem wyjścia dla teologiichrześcijańskiej.

3. Wiele z nich przynosi również ciekawe poglądy zaczerpnięte z teo-logii judeochrześcijańskiej i są jakby teologicznym i literackim wprowa-dzeniem w świat chrześcijan pochodzenia judaistycznego; pokrewieństwaz midraszami są tego dowodem. Teologia judeochrześcijańska nie jest klu-czem do starożytności chrześcijańskiej, jak chcieliby niektórzy badacze,niemniej wyjaśnia bardzo wiele w teologii patrystycznej.

4. Teolog przyzwyczajony jest do utworów zbudowanych według zasadrządzących literaturą grecką czy łacińską, a więc do teologii dedukcyjnej,natomiast tu mamy do czynienia z teologią narratywną, obrazową, w którejnarzędzia intelektualne używane w tej poprzedniej są bezużyteczne, waż-niejsze natomiast są zasady stosowane w teologii biblijnej. Należy lojalniestwierdzić, że jak dotąd nie dopracowano się metodologii, która pozwoliła-by na dokładniejsze rozpracowanie i jednoznaczne odczytanie, o ile możnai należy tak odczytywać (a może po prostu nie należy ich tak odczytywać?)te, jakże proste, a równocześnie trudne nieraz do interpretacji utwory.

5. Nie wszystkie utwory apokryficzne były utworami heretyckimi, choćwiele z nich na pewno było takimi, przynajmniej w niektórych wersjach.Walka Ojców Kościoła z apokryfami była walką z herezją, walką z wyko-rzystywaniem autorytetu Apostołów przeciw nauce Kościoła. Gwałtownośćich ataków była spowodowana ogromną popularnością tych utworów i ichwpływem na ludzi.

Przejdźmy do szczegółów.Biblista dostrzeże w tych chrześcijańskich midraszach68 pierwociny

egzegezy biblijnej, tyle że wyrażonej w obrazach, niejednokrotnie bar-

68 M. McNamara, Midrash, Apocrypha, Culture Medium and Developement of Doctri-na, Apocr 6(1995) 127-164.


52

dzo ciekawej, ukazującej ówczesną metodę wzajemnego wyjaśniania tek-stów obydwu Testamentów; przyniosą one także ważne dla historii tekstuBiblii i krytyki tekstualnej potwierdzenia tych czy innych wariantów tek-stu; ponadto pozwolą mu lepiej poznać historię kanonu Nowego Testa-mentu. Najważniejszym jest jednak fakt, że coraz dobitniej podkreśla sięużyteczność apokryfów dla rekonstrukcji najstarszej tradycji chrześcijań-skiej, a mianowicie tej jej części, która znajduje się w Nowym Testamen-cie. Lekceważenie wczesnych apokryfów powstałych równocześnie lubtylko nieco później od utworów Nowego Testamentu byłoby karygodnąlekkomyślnością.

Liturgista znajdzie w nich ciekawe wiadomości o najstarszych hym-nach i modlitwach oraz o zwyczajach liturgicznych, szczególnie zaś na te-mat sprawowania Eucharystii (np. w Dziejach Jana) oraz dowody żarliwejpobożności maryjnej w wieku II oraz stwierdzi, że – czy nam się podoba,czy nie – święta Joachima i Anny, Ofiarowania Maryi w świątyni (oraz inne,które następnie zanikły lub które skreślono z kalendarza, jak np. św. Janaw Oleju) wywodziły się wprost z apokryfów i, dodajmy, tych wszystkichapokryficznych świąt bynajmniej nie zniesiono po reformie liturgii. Nawetw odnowionej liturgii znajdują się cytowane fragmenty apokryfów, choćbyte z V Księgi Ezdrasza69 . Dokładna lektura apokryfów używanych jako czy-tania liturgiczne pozwoli na lepsze zrozumienie teologii świąt, podczas któ-rych były one czytane.

Najstarsze apokryfy, szczególnie najstarsze apokryficzne Dzieje Apo-stolskie, przynoszą kilkadziesiąt kazań przypisywanych Apostołom. Otóżz II wieku posiadamy tylko dwie samodzielne homilie: tzw. II List Klemensai Homilię paschalną Melitona z Sardes. Jak dotychczas historycy homilety-ki nie zwrócili uwagi na ogrom materiału, jakiego dostarczają te utwory.

Apokryfy mają też większe, niż to się powszechnie wydaje, znaczeniedla rozwoju teologii dogmatycznej i moralnej. W apokryfach bowiemwidzimy, jak rozwijała się teologiczna świadomość prostych chrześcijan,która niejednokrotnie wyprzedzała teologię uczoną. Przykładem tu możebyć tzw. Protoewangelia Jakuba, wielka apologia czystości, bezgrzeszno-ści i dziewictwa Maryi, wyprzedzająca nie zawsze ortodoksyjne poglądyw tej dziedzinie wielkiego Orygenesa († 256) czy nie mniej wielkiego Dok-tora Kościoła, św. Jana Chryzostoma († 407); późniejsza refleksja teolo-giczna te poglądy tylko pogłębiła.

69 Por. ANT 3, 173.

ROZDZ. I. WSTĘP

53

Grupa apokryfów, tzw. Transitus, stanowi najstarsze pomniki wiarywe wniebowzięcie Maryi i pokazuje rozwój teologii asumpcjonistycznejna kilka wieków przed Janem Damasceńskim († 749), który pierwszy pod-jął się szerszego opracowania teologicznego tego tematu70.

Apokalipsy przyniosą ciekawe dane dla historii eschatologii chrześci-jańskiej, a zawarte w nich zestawy grzechów i kar za nie przynoszą ważnymateriał dla historyka teologii moralnej. Przykłady można mnożyć.

Ponadto niektóre apokryfy stanowiły, na co się rzadko zwraca uwagę,utwory apologetyczne, broniące nauki chrześcijańskiej przed atakami za-równo pogan, jak i Żydów71; celem ich było również nawrócenie pogani Żydów na chrześcijaństwo.

Tak więc wydaje się, że teologowie powinni przełamać swoje uprze-dzenia i pilniej przyjrzeć się tej tak bardzo dotąd lekceważonej grupie pismstarochrześcijańskich, w której, jak się wydaje, mogą znaleźć wiele intere-sujących i niespodziewanych elementów dotyczących najstarszej teologiichrześcijańskiej.

Na zakończenie trzeba dobitnie stwierdzić: apokryfy stanowią pomni-ki tradycji chrześcijańskiej, jak wszystkie inne pisma starochrześcijańskiei muszą zacząć być traktowane w historii teologii jako takie, a więc jak nor-malne źródła do jej poznania, tyle że często trudniejsze do interpretacji.Jedne z nich są bogatsze teologicznie, inne mniej, jedne bardziej warto-ściowe, inne mniej, jedne wedle naszych kategorii normalne, inne nienor-malne. Nie można jednak zakładać, że są to utwory „gorsze”, podczas gdyinne utwory literatury patrystycznej uchodzą za „lepsze”. Usuwanie ichz pola widzenia teologa, jak się to obecnie dzieje, stanowi pogwałcenienajbardziej elementarnych zasad metodologii nauk historycznych.

f. Badania nad apokryfami72

Badania nad apokryfami są bardzo zapóźnione. Mimo niesłabnącegozainteresowania nimi szerokich rzesz, anatemy rzucane na nie przez pisa-rzy wczesnochrześcijańskich spowodowały znaczną nieufność do nich

70 O mariologii apokryfów por. Bibliografia ogólna, Mariologia.71 M. Starowieyski, Apokryfy jako utwory apologetyczne, WST 10(1997) 357-365.72 J. C. Picard, L'apocryphe ŕ l'étroit. Notes historiographiques sur le corpus d'apo-

cryphs bibliques, Apocr 1 (1990) 69-117 = Tenże, Le continent apocryphe, Steenbrugis 1999,


54

w kręgach teologów, tak że dopiero w XVI w. pojawiają się pierwsi wy-dawcy apokryfów: H. Lefčvre d’Etaples wydał kolejno Recognitiones(1504), Dzieje Piotra Ps. Linusa, List do Laodycejczyków oraz Korespon-dencję Pawła i Seneki (1512) i mimo obiekcji humanistów takich, jakL. Valla, był przekonany o ich autentyczności. W 1531 Lazius wydał Dzie-je Ps. Abdiasza. Jednak zarówno niechęć katolików (dekrety Soboru Try-denckiego definiujące kanon Pisma Świętego), jak i protestantów (słynnehasło sola Scriptura – samo Pismo Marcina Lutra) spowodowały, że nieinteresowano się nimi dostatecznie i nie uwzględniano ich w badaniach teo-logicznych. W okresie wielkich wydań pism Ojców Kościoła w XVI czyXVII wieku nie znajdujemy ważniejszych wydań tekstów apokryficznych

Pierwsze ważne wydania zbiorów tekstów apokryfów, które stoją u pod-staw nowoczesnych badań nad nimi, podjęto w XVIII i XIX wieku w krę-gach protestanckich. Pierwszy wielki zbiór apokryfów Nowego Testamen-tu wydał uczony z Hamburga J. A. Fabricius (1703, 17192); tenże uczonywydał również zbiór apokryfów Starego Testamentu (1913)73. Wydanie apo-kryfów NT uzupełniali kolejno duński biskup z Aarhus, A. Birch (1804)i J. C. Thilo (1832). Zasadnicza różnica metody pracy pomiędzy Fabriciu-sem a jego kontynuatorami polegała na tym, że korzystał on z tekstów jużwydanych, podczas gdy jego następcy rozpoczęli wydawanie tekstów z rę-kopisów.

Wielki przełom nastąpił wraz z pracami uczonego niemieckiego na służ-bie rosyjskiej, K. von Tischendorfa. Wydał on kolejno apokryficzne DziejeApostolskie (1851), apokryficzne Ewangelie (1852, 18762) i w końcu Apo-kalipsy apokryficzne (1866); Ewangelie i Apokalipsy są przedrukowywanei do dziś powszechnie używane. Wydania Tischendorfa stanowią dalszykrok w rozwoju techniki wydawniczej, a baza rękopiśmiennicza tego uczo-nego jest dużo obszerniejsza niż jego poprzedników.

Wydanie Tischendorfa w dziedzinie apokryficznych Dziejów Apostol-skich kontynuowali R. Lipsius i profesor w Montpellier, M. Bonnet (1891-

13-51; F. Schmidt, John Toland critique déiste de la littérature apocryphe, Apocr 191990)120-145; I. Backus, Guillaume Postel, Théodor Bibliander et le „Protévangile de Jacques” ,Apocr 6(1995) 7-65; I. Backus, Christoph Scherl and his Anthology of „New TestamentApocrypha”, Apocr 9(1998) 133-156.

73 Por. G. Poupon, Les Actes Apocryphes des Apôtres de Lefčbre ŕ Fabricius, w:F. Bovon et alii, Les Actes apocryphes des Apôtres, Genčve 1981, 25-46 (tam również mowao pierwszych wydaniach tekstów apokryfów).

ROZDZ. I. WSTĘP

55

1903). R. Lipsiusowi zawdzięczamy ponadto znakomite, do dziś podsta-wowe, trzytomowe omówienie apokryficznych Dziejów Apostolskich.W 1904 roku E. Hennecke74 wydaje zbiór apokryfów NT w przekładzieniemieckim, który staje się klasycznym zestawem apokryfów NT; jego drugiewydanie ukazuje się w 1924 roku; pod koniec życia E. Hennecke powie-rzył kontynuowanie zbioru W. Schneemelcherowi, który zmieniając całośćutworu, wydał go kilka razy (w latach 1990-1998 wydano wydanie siódme)we współpracy z zespołem filologów i teologów.

Na początek XX wieku przypada działalność wielkiego wydawcy apo-kryfów M. R. Jamesa, który obok standardowego angielskiego przekładuwyboru apokryfów NT wydał szereg innych tekstów apokryficznych75. Jegodzieło kontynuuje J. K. Elliott, wydawca jednotomowego przekładu an-gielskiego apokryfów NT.

Katoliccy uczeni dołączyli nieśmiało do tego grona w XX wieku, choćjuż w latach 1856-1858 niestrudzony wydawca J. P. Migne wydał dwuto-mowy Dictionnaire des apocryphes opracowany przez erudytę, P. G. Brun-net. Jest to dzieło, które mimo licznych usterek, przynosi jeszcze dziśważne wiadomości na tematy apokryfów zarówno Starego, jak i NowegoTestamentu, ostatnio nawet wydano jego przedruk. Na początku XX wie-ku ks. L. Vouaux wydaje Dzieje Piotra i Dzieje Pawła, J. Flamion publi-kuje prace o Dziejach Andrzeja. Podstawowym do dziś przekładem jestczterotomowe tłumaczenie włoskie apokryfów NT dokonane przez pro-fesora Urbanianum w Rzymie, O. M. Erbetta; podręczne zaś wydanieEwangelii apokryficznych z przekładem hiszpańskim A. de Santos Otero,współpracownika W. Schneemelchera oraz wydawcy prac o apokryfachsłowiańskich, jest wzorem dobrze wydanego zbioru apokryfów. Dotądjednak na katolickich uczelniach istnieje pewnego rodzaju nieufnośćwzględem apokryfów, których nie wykłada się niemalże nigdzie na wy-działach teologicznych; nie ma ich nawet w programie renomowanegoInstytutu Biblijnego w Rzymie.

74 Por. C. Markschies, „Neutestamentliche Apokryphen” – Bemerkungen zur Geschichteund Zukunft einer von E. Hennecke im Jahr 1904 begründeten Quellensammlung, Apocr9(1998) 97-133; E. Junod, Apocryphes du Nouveau Testament: une appelation erronée etune collection artificielle. Discussion de la nouvelle définition proposée par W. Schneemel-cher, Apocr 2(1992) 17-46.

75 R. W. Pfaff, Montague Rhodes James , London 1980.


56

W ostatnim trzydziestoleciu wydano szereg ważnych przekładów apo-kryfów Nowego Testamentu. Spośród nich warto wspomnieć o jednym z kil-ku przekładów włoskich, pióra L. Moraldiego, autora szeregu tomików prze-kładów apokryfów NT.

Ważnym elementem badań nad apokryfami było odkrycie ich oriental-nych wersji, których wydawanie zaczęło się, nie licząc kilku dawniejszychwydań, w połowie XIX w. Można tu wymienić, dla przykładu tylko, wybit-nych uczonych-wydawców: I. Guidi i O. von Lemm, C. Schmidt, T. Lefort,E. A. W. Budge – w dziedzinie literatury koptyjskiej, W. Wright, A. Minga-na – w dziedzinie literatury syryjskiej, Mechitaryści w Wenecji i L. Le-loir OSB – w dziedzinie literatury ormiańskiej, E. A. W. Budge, R. Basset– w dziedzinie literatury etiopskiej, A. Smith Lewis – w dziedzinie literatu-ry arabskiej, M. van Esbroeck – w dziedzinie literatury gruzińskiej orazinnych języków orientalnych. Wydawcy ci poprzez swoje edycje tekstóworientalnych apokryfów poszerzyli naszą znajomość tych pism w chrześci-jaństwie wschodnim. Do nich dołączyli wybitni slawiści, szczególnie ro-syjscy sprzed Rewolucji: Tichonrawow, Pypin, Speranskij czy Franko, któ-rych dzieła stanowią do dziś podstawę badań nad apokryfami słowiański-mi. Dokładniejsze dane znajdziemy w pierwszej części Bibliografii niniej-szego tomu.

Od drugiej połowy XX wieku rozpoczął się okres szczególnie wzmożo-nych prac nad apokryfami, odkąd w latach 70. grupa uczonych francuskichi pochodzących ze Szwajcarii Romańskiej (z uniwersytetów w Paryżu, Lo-zannie i Genewie) założyła międzynarodowe stowarzyszenie do badań apo-kryfów chrześcijańskich AELAC (Association Internationale des Etudes surles Apocryphes Chrétiens), które odbywa swoje doroczne spotkania nauko-wo-robocze w Dole, i podjęła pracę nad wydaniem krytycznym poszczegól-nych apokryfów Nowego Testamentu. Pierwszy tom monumentalnego wy-dania krytycznego w Serii apokryficznej w ramach Corpus Christanorumukazał się w 1983 roku (w 2001 wydano tom trzynasty). Nad ich wydaniempracują ekipy specjalistów od wielu języków. W 1990 roku ukazał się pierw-szy numer międzynarodowego pisma poświęconego apokryfom Apocryphawydawanego w Paryżu, prawie równocześnie zaczęto wydawać serię popu-larną przekładów francuskich wydań apokryfów – Apocryphes. Wydarze-niem było wydanie w 1995 roku Clavis Apocryphorum Novi Testamenti przezM. Geerard, który podjął się pracy usystematyzowania bogatej dziedzinyapokryfów NT; wkrótce potem, w 1998 roku, ukazał się Clavis Apocrypho-rum Veteris Testamenti opracowany przez J. C. Haelewyck, który dokonał

ROZDZ. I. WSTĘP

57

tego samego dzieła w dziedzinie apokryfów ST. Wszystkie te dzieła wydajezasłużone dla badań patrystycznych wydawnictwo Brepols w Turnhout (Bel-gia)76.

Wynikiem tych prac było wydanie pierwszego tomu świetnego, dziśjuż klasycznego przekładu francuskiego apokryfów Nowego Testamentupod red. P. Geoltrain i F. Bovon (1999), które poprzedziło wydanie podob-nego zbioru apokryfów Starego Testamentu pod red. A. Dupont Sommeri M. Philonenko (1987). Ilość publikacji poświęconych apokryfom NT ro-śnie z dnia na dzień. Odbyły się kongresy poświęcone apokryfom: na Insty-tucie Patrystycznym „Augustinianum” w Rzymie, w Genewie i Lozannieoraz poświęcony apokryfom armeńskim w Lozannie. Na razie podstawo-wym zadaniem jest wydanie krytyczne jak największej ilości tekstów opa-trzonych dobrymi komentarzami.

Prace te zmieniły spojrzenie na apokryfy, które przestały być margine-sem badań nad literaturą patrystyczną i biblijną oraz zyskały status nor-malnego przedmiotu badań. Nowe wydania odsłaniają stopniowo prawdzi-we oblicze apokryfów. Odkryto nowe teksty czy fragmenty tekstów, tak żedziś dysponujemy szerszą bazą dla badań niż ta, jaką mieliśmy jeszcze kil-kanaście lat temu. Stąd koniecznym stało się przeredagowanie tego pierw-szego tomu Apokryfów Nowego Testamentu, wzbogaconego o wyniki dwu-dziestu lat badań w tej dziedzinie. A jednak apokryfy pozostają dziedzinąnieznaną i jeden z zasłużonych badaczy apokryfów, W. Rordorf, stwierdziłna Konferencji Patrystycznej w Oksfordzie, ze pozostają one ciągle mimowszystko terra incognita.

Jeżeli tak jest w nauce światowej, to tym bardziej w Polsce, gdzie nieistnieje tradycja badań nad apokryfami, jak u naszych sąsiadów Rosjan(M. N. Speranskij, N. S. Tichonrawow i inni), Ukraińców (I. Franko), czyChorwatów (B. Grabar). Dodajmy – polskie apokryfy są uboższe niż te,które posiadają inni Słowianie, choćby Rosjanie czy Bułgarzy.

Prace nad apokryfami podejmował I. Radliński (z pozycji antychrze-ścijańskich) i wielki slawista A. Brückner, ostatnio A. Naumow (apokryfysłowiańskie), M. Adamczyk, W. Rzepka i W. Wydra, autorzy wspomniane-go już zbioru polskich apokryfów, którzy wykazali, jak niesłuszna jest tezawielkiego rosyjskiego wydawcy apokryfów, M. N. Speranskiego, że w Pol-sce w ogóle nie było apokryfów. A przecież apokryfy Nowego Testamentu

76 Dane bibliograficzne odnoszące się do tych dzieł zostały podane w Bibliografii.


58

mają swoje miejsce w kulturze polskiej. Pisze Z. Romanowiczowa, tłumacz-ka francuskiego zbiorku apokryfów NT autorstwa F. Amiot:

Niekiedy apokryficzne elementy tak dokładnie zostały przyswojone,że trudno je rozpoznać i zidentyfikować. Roztopiły się w fantazji luduzasyciwszy ją. Tak częste u nas przydzielanie komicznej roli diabłuma swoje źródło pewnie w czartowskiej porażce z Ewangelii Nikode-ma. Madej ze swoją zakwitającą pałką zapatrzył się może na świętegoJózefa [z Protoewangelii Jakuba z – uwaga M. Starowieyskiego]. Sy-bilii na Sywiliję pod Wieliczką przechrzczonej, nie wolno prząść w Go-dy, żeby nie przyspieszać końca świata. Nie mówiąc już o gwieździekolędników, o przemawianiu zwierząt ludzkim głosem w noc BożegoNarodzenia. Wszystkie te tradycje tak nam drogie, włączają, poprzezapokryfy, dzieciństwo naszej kultury do dzieciństwa tradycji całegochrześcijaństwa, według słów Daniel-Ropsa77 .Badania nad tradycją apokryficzną w twórczości ludowej prowadzi prof.

Magdalena Zowczak (UW) opracowując „biblię ludową” polskiego pogra-nicza (Polska Wschodnia, Ukraina, Białoruś, Litwa) pokazując, jak funk-cjonowały i funkcjonują apokryfy w kulturze ludowej78 .

Żaden, o ile mi wiadomo, ośrodek akademicki, katolicki czy państwo-wy (poza poznańskim wydziałem polonistyki UAM), nie zajmuje się syste-matycznymi badaniami nad apokryfami Nowego Testamentu. Poza krajembadaniami nad apokryfami Nowego Testamentu zajmują się Z. Izydorczykz Winnipeg (Ewangelia Nikodema), W. Witakowski z Uppsali (apokryfysyryjskie i etiopskie) oraz O. A. Strus SDB, Rzym-Salesianum (apokryfyzwiązane ze św. Szczepanem). Podjęte na KUL-u wydawanie przekładówApokryfów Nowego Testamentu utknęło na dwóch pierwszych tomach, cowyjaśniłem we wstępie do tomu III Apokryfów.

Lepiej się ma rzecz z apokryfami Starego Testamentu, choć zapowie-dziane przez KUL wydanie Apokryfów Starego Testamentu dotąd się nieukazało. Wydano natomiast zbiór kilkunastu, skądinąd ważnych, tekstówapokryfów Starego Testamentu pod redakcją ks. prof. R. Rubinkiewicza SDB(KUL)79, bez komentarza i z bardzo zwięzłymi wstępami ograniczającymi

77 Dz. cyt. XXIX.78 Biblia ludowa. Interpretacja wątków biblijnych w kulturze ludowej, Wrocław 2000

oraz artykuły w III t. ANT.79 Warszawa 1999.

ROZDZ. I. WSTĘP

59

się zasadniczo do danych wziętych z wielce skądinąd cennego Wprowa-dzenia do Apokryfów Starego Testamentu tegoż Autora80. W dziedzinie apo-kryfów Starego Testamentu należy jeszcze wymienić doskonale opracowa-ny przekład apokryfów z Septuaginty pióra prof. M. Wojciechowskiego(UKSW)81 oraz wprowadzenie do literatury międzytestamentalnej ks. prof.S. Mędali (UKSW)82.

Być może wydanie całości apokryfów NT oraz przynajmniej cząstko-we apokryfów Starego zainteresuje polskich badaczy i pobudzi do podję-cia prac w tej trudnej, choć bardzo interesującej dziedzinie.

80 Lublin 1987. Autor jest wysoko cenionym badaczem apokryfów ST, wydawcą sło-wiańskiej Apokalipsy Abrahama w Wydawnictwie KUL, współpracownikiem prestiżowegoprzekładu angielskiego Apokryfów ST Charleswortha i podstawowego dziś opracowaniaapokryfów greckich A. M. Denis (dane znajdziemy w Bibliografii)

81 M. Wojciechowski, Apokryfy Biblii greckiej, Warszawa 2001.82 S. Mędala, Wprowadzenie do literatury międzytestamentalnej, Kraków 1994.


60

2. Ewangelie apokryficzne – Wstęp ogólny

a. Ewangelie apokryficzne

Jak widzieliśmy, bardzo trudno określić, czym jest apokryf jako taki.Na nie mniejsze trudności napotykamy próbując opisać, czym są Ewange-lie apokryficzne, tym bardziej, że sama definicja Ewangelii jako takiej nie-sie już z sobą niemałe problemy. Na początku więc należy stwierdzić, żetermin „Ewangelia” w stosunku do apokryfów jest stosowany w sposób przy-bliżony i analogiczny.

Spróbujmy opisać materiał zazwyczaj publikowany w zbiorach Ewan-gelii apokryficznych, a więc także w niniejszym tomie, aby na jego podsta-wie sprecyzować, co rozumiemy pod tym pojęciem i jakie są cechy utwo-rów, które nazywamy Ewangeliami apokryficznymi.

To, co uderza na pierwszy rzut oka w zgromadzonym materiale, to frag-mentaryczność podanych utworów i to w dwojakim sensie tego słowa.

Po pierwsze, poważną część zgromadzonego materiału stanowią frag-menty (por. rozdział II). Duża bowiem część najstarszych utworów sklasy-fikowanych jako Ewangelie apokryficzne zachowała się w formie fragmen-tów dłuższych czy krótszych. Czasami są one dość długie, jak w wypadkuEwangelii Piotra, czasami jest to kilkadziesiąt fragmentów, jak w przypad-ku Ewangelii Hebrajczyków, często jednak jest to zaledwie kilka wierszya nawet jedno czy dwa zdania na temat tej Ewangelii, np. w przypadkuEwangelii Judasza. Te fragmenty pochodzą z różnych dzieł lub stanowiąfragmenty zawarte na papirusach. W takim stanie posiadamy niestety więk-szość Ewangelii najstarszych, a więc tych, które pochodzą z pierwszychdwóch wieków chrześcijaństwa. Są to Ewangelie judeochrześcijańskie (or-todoksyjne lub nie), gnostyckie czy gnostycyzujące, używane w grupach

61

heretyckich, wreszcie fragmenty papirusowe, z których tylko trzy udało sięzidentyfikować po odkryciu Ewangelii Tomasza z Nag Hammadi.

Takich utworów podobnych do Ewangelii było wiele. Już Celsus wie-dział o wielu różnorodnych ewangeliach, kiedy pisał: Niektórzy chrześci-janie, niczym ludzie, którzy po pijanemu działają na własną zgubę, zmienilitrzy, cztery czy więcej razy oryginalny tekst Ewangelii i sfałszowali go, abymieć odpowiedź na stawiane zarzuty83. Z tych utworów zachowało się w ca-łości niewiele (np. Protoewangelia Jakuba), natomiast sporo we fragmen-tach przekazanych przez pisarzy wczesnochrześcijańskich czy też przez nichwspomnianych. Spośród tych licznych utworów żywa tradycja Kościoła,a nie jakiś jego dekret normatywny, wybrała cztery, które uznała za na-tchnione, odrzucając natomiast inne, które doszły do nas w stanie fragmen-tarycznym.

Innego rodzaju fragmentami są słowa przypisywane Jezusowi, różnegorodzaju agrapha, chrześcijańskie i niechrześcijańskie. Kursowały one samo-dzielnie lub w zbiorach; o takich zbiorach wiemy, że powstawały już w po-czątku II w., jak nie zachowany zbiór Papiasza84 czy zachowany zbiór 114logiów w Ewangelii Tomasza. Prawdopodobnie większość z nich nigdy niebyło częścią jakichkolwiek zbiorów i funkcjonowały od nich niezależnie.

I w końcu trzecią grupę fragmentów stanowią fragmenty dawnych tra-dycji zawarte w różnych dziełach: ortodoksyjnych, gnostyckich, ale rów-nież żydowskich (w Talmudzie) i muzułmańskich (w Koranie oraz w le-gendach muzułmańskich, jak te zawarte w Historii Tabarî’ego czy u misty-ków islamskich).

Wszystkie trzy grupy można by nazwać fragmentarycznymi na skutekokoliczności niezaplanowanych przez ich autorów a wynikającego tylko zestanu zachowania źródeł.

Można jednak mówić o innej fragmentaryczności, wynikającej z zało-żeń samych autorów tekstów. Apokryfy te bowiem podają tylko jakąś kon-kretną część, jakiś wycinek z życia Jezusa, Maryi, św. Józefa czy innej po-staci ewangelicznej. Mamy utwory opisujące dzieciństwo Jezusa, Jego pro-ces czy zstąpienie do otchłani, narodziny i dzieciństwo Maryi lub jej odej-ście, opis śmierci św. Józefa, uwolnienie Józefa z Arymatei, dalsze losyPiłata i innych osób związanych z męką Chrystusa, itd. Występuje tu frag-

83 Przeciw Celsusowi II, 27, tł. S. Kalinkowski, Warszawa 1986, 108. Orygenes odpo-wiada mu, że wie o zmianach dokonanych przez Marcjona i Walentyniana.

84 Euzebiusz, HE 3, 39, 1n.

2. EWANGELIE APOKRYFICZNE – WSTĘP OGÓLNY

62

mentaryczność zaplanowana, i z taką założoną fragmentarycznością mamydo czynienia często, by nie powiedzieć, że jest ona dominująca w Ewange-liach apokryficznych, choć nie jest to ich cecha wyłączna.

Posiadamy również utwory kompletne – to znaczy, obejmujące całośćżycia Jezusa, Maryi czy Jana Chrzciciela – z tym jednak, że są one zazwy-czaj późniejsze. I tak mamy trzy Ewangelie, wszystkie z okresu nowszego,podające mniej więcej całość życia Jezusa (EwJ, EwBarn, EwGruz). Rze-czą bardzo prawdopodobną jest, że tzw. Ewangelia Arabska Dzieciństwaw swojej wersji pierwotnej opisywała całe życie Jezusa. Podano także w na-szym zbiorze dwa Żywoty św. Jana Chrzciciela obejmujące całe jego życie.Na podstawie legend o Maryi, zawartych szczególnie w Protoewangelii Ja-kuba i w Transitus, zaczęły powstawać już w późnej starożytności ŻywotyMaryi. Najstarszym ich przykładem jest niedawno odkryty w gruzińskimprzekładzie Eutymiusza Hagioryty (XI w.) Żywot Maryi pióra św. Maksy-ma Wyznawcy († 666), jednego z największych teologów wczesnobizan-tyńskich. Gatunek ten rozwinie się obficie w średniowieczu. Tych utwo-rów w niniejszym tomie nie podajemy; być może kiedyś zostanie im po-święcony oddzielny tom.

O ile utwory pierwszej grupy fragmentów odnoszą się z wszelkim praw-dopodobieństwem do życia publicznego Jezusa, o tyle utwory drugiej gru-py opisują narodzenie i dzieciństwo Maryi, narodzenie i dzieciństwo PanaJezusa, Jego śmierć i zmartwychwstanie, losy ludzi związanych z męką,odejście Maryi, śmierć św. Józefa, a więc wydarzenia nie opisane lub opi-sane w sposób bardzo zwięzły w Ewangeliach kanonicznych. Utwory tezawierają zazwyczaj dwa elementy: biograficzny, a więc fragment życiaJezusa, Maryi, Józefa, itd., oraz słowa Jezusa.

Fragmentaryczność apokryfów stoi w sprzeczności z założeniamiEwangelii kanonicznych, które nie ograniczają się do jednego tylko wycin-ka życia Jezusa, ale opowiadają o Jego czynach i słowach, o Jego męce,śmierci i zmartwychwstaniu, a niektóre z nich dodają opis dzieciństwa (Mt,Łk) oraz wniebowstąpienia (Mk, Łk). Chociaż więc Ewangelie kanonicznenie stanowią biografii Jezusa, to jednak ich założeniem jest potraktowanieJego życia w sposób całościowy.

Inny podział podawano w dawnych zbiorach Ewangelii apokryficznych.Dzielono je na trzy grupy: utwory typu Ewangelii kanonicznych, szczegól-nie synoptycznych, utwory gnostyckie, utwory anegdotyczno-legendarne.Nie jest to podział zbyt precyzyjny, pomaga jednak wydobyć jeszcze innecechy charakterystyczne dla tej grupy utworów.

ROZDZ. I. WSTĘP

63

1. Podstawowym mankamentem oceny pierwszej grupy pism, utwo-rów najstarszych (z I-II w.; np. EwEg, EwHbr, EwPt, EwEb, niektórychfragmentów papirusowych) jest ich fragmentaryczny stan zachowania, stądtrudność ich interpretacji. Z dużym prawdopodobieństwem możemy po-wiedzieć, że niektóre z nich spełniały rolę naszych Ewangelii kanonicz-nych, że przypisywały sobie rangę normatywną, że zbierano w nich trady-cje o Jezusie, że były używane w liturgii (wiemy to o EwPt w gminie w Rhes-sos)85. Nie jest jednak wykluczone, że i one zawierały elementy anegdo-tyczne (por. frg. Ewangelii Hebrajczyków w Komentarzu do Mt Orygene-sa, który w jakiś sposób mógłby potwierdzać autentyczność innych, śre-dniowiecznych fragmentów anegdotycznych tejże Ewangelii)86 i że zawie-rały elementy gnostycyzujące. Wszystko to są jednak hipotezy, gdyż stanich zachowania pozwala tylko na formułowanie przypuszczeń.

2. Ewangelie o charakterze gnostyckim zawierają objawienia Zbawi-ciela dane uczniom po zmartwychwstaniu, często sformułowane w formiedialogu mającego miejsce na górze (zazwyczaj Oliwnej), dotyczącego głę-bokich tajemnic (np. o świecie). Ich autorów w bardzo niewielkim stopniuinteresuje Jezus historyczny. Ten typ utworów, nazwany tylko umownieEwangeliami apokryficznymi, odbiega od narracji Ewangelii i dlatego nieumieszczamy ich w naszym zbiorze, odsyłając do utworów opublikowa-nych w tomie Pism z Nag Hammadi87 . Jedyną ewangelią gnostycką opubli-kowaną w niniejszym tomie jest EwTm – zbiór logiów Jezusa o umiarko-wanym charakterze gnostyckim.

3. Trzecia grupa utworów, a więc tych o charakterze anegdotyczno-legendarnym, stanowi podstawę niniejszego tomu. Byłoby jednak błędemsprowadzać je tylko do anegdoty i legendy. Są to utwory bardzo zróżnico-wane pod względem formy (opowiadanie, korespondencja, dialog) i czę-stokroć bogate pod względem treści teologicznej. I znowu nie forma ze-wnętrzna, ale treść (opowiadania związane z treścią Ewangelii) stanowio zakwalifikowaniu ich do grupy Ewangelii apokryficznych.

Można by podzielić je jeszcze w inny sposób. Dość wyraźnie możnawyróżnić Ewangelie najstarsze, w których element anegdotyczny spełniaw szczególny sposób rolę nośników treści teologicznych – są to więc utwory

85 Zob. poniżej s. 616 (cz. 2).86 Zob. poniżej s. 99.87 PSP 20, 1979.


64

mniej lub bardziej „gęste” pod względem teologicznym, oraz Ewangeliemłodsze, powstałe już po określeniu kanonu, które wyraźnie czerpią z po-przedniej grupy (np. opisując życie Maryi) i starają się uzupełnić Ewange-lie kanoniczne. W tej grupie utworów element anegdotyczny wyraźnie do-minuje nad elementem teologicznym, choć byłoby przesadą stwierdzić, żebrak w nich tego ostatniego.

Spróbujmy to wszystko, co zostało wyżej powiedziane, skonfronto-wać z określeniem Ewangelii kanonicznej. Za Ewangelię uważamy utwórzawierający żywe wspomnienie wydarzeń o życiu i śmierci Jezusa, przeka-zane przez naocznych świadków, odczytane w świetle zmartwychwstaniai danych Starego Testamentu oraz doświadczeń młodych gmin, sformuło-wane w celu głoszenia Chrystusa (element dydaktyczno-katechetyczny) orazczytania w czasie nabożeństw (element liturgiczny).

Wyłączenie utworów fragmentarycznych, o których nie jesteśmy w sta-nie stwierdzić, czy spełniają te warunki, pozwala powiedzieć, że nasze Ewan-gelie apokryficzne nie mogą być w sensie ścisłym nazwane Ewangeliami,a tylko, jak zaznaczyliśmy na początku, w sensie przenośnym czy analo-gicznym, szczególnie Ewangelie późniejsze. Jeśli zaś idzie o utwory za-warte w pierwszej grupie, nie można wykluczyć, że niektóre z nich mogłyprzekazywać żywą tradycję gmin i być używane w czasie liturgii i w kate-chezie. Mimo że tezy te pozostają ciągle w sferze hipotez, utwory zawartew II rozdziale niniejszego tomu, a przynajmniej niektóre z nich, powinnystać się przedmiotem uważnych badań zarówno teologów, jak i biblistów,tym bardziej, że właśnie z tej grupy pism zostały wybrane przez chrześci-jan pierwszych wieków – a wybór ten potwierdził Kościół – nasze Ewan-gelie kanoniczne. Stąd też K. Aland umieścił wiele z tych właśnie frag-mentów w swojej synopsie greckiej czterech Ewangelii.

b. Stan zachowania Ewangelii apokryficznychi układ niniejszego tomu

Jak wygląda stan zachowania tych utworów i ile z nich przetrwało? Utwo-ry zaliczane do Ewangelii apokryficznych podaje M. Geerard w Clavis Apo-cryphorum Novi Testamenti, przy każdym utworze wyliczając ich różnoję-zyczne wersje, często bardzo liczne. Jest to niemal kompletne zestawienieEwangelii apokryficznych (choć nie zawsze odznacza się jasnością), któresię zachowały (całościowo lub fragmentarycznie) lub o których coś wiemy,

ROZDZ. I. WSTĘP

65

czyli utworów traktujących o osobach występujących w Ewangeliach kano-nicznych, choć jak zobaczymy, spis ten wymaga dziś już uzupełnień. Utwo-ry przełożone (także fragmentarycznie) zaznaczamy gwiazdką.

M. Geerard dzieli Ewangelie apokryficzne na kilka grup:– Teksty dotyczące życia publicznego Jezusa, a więc fragmenty Ewan-

gelii (m. in. papirusy* i Ewangelia Piotra*), agrafa*, Ewangelia Tomasza*i Filipa, dialogi Zbawiciela (np. Logion Freer*, List Apostołów*, por. IIItom ANT, koptyjski Dialog Jana z Jezusem, teksty z Nag Hammadi: ListJakuba, Księga Tomasza Atlety, Dialog Zbawiciela, List Piotra do Filipa),Ewangelie gnostyckie (Pistis Sophia* frg., Księga Jeu, Ewangelia MariiMagdaleny, Wspomnienia Apostołów, Pytania Marii, Genna Marias), Ewan-gelie zaginione lub fikcyjne (10 utworów, o których wspominają starożytnipisarze*), Ewangelie nowsze – tu autor wymienia Ewangelię Arabską Jana*,etiopskie Cuda Jezusa, Ewangelię Barnaby*, Ewangelię gruzińską* orazEwangelię rumuńską.

– Ewangelie o narodzeniu i dzieciństwie (Protoewangelia Jakuba*,Ewangelia Ps. Mateusza*, Narodziny Maryi* , Księga Dzieciństwa Zbawi-ciela*, O kapłaństwie Chrystusa, Opowiadanie Afroditianusa, Wizja Teofi-la, Dzieciństwo Pana [Ps. Tomasza]*, Ewangelia Dzieciństwa Arabska*,Ewangelia Dzieciństwa Ormiańska*, Dzieje św. Józefa Cieśli*);

– Ewangelie o śmierci i zmartwychwstaniu Chrystusa (Ewangelia Ni-kodema*, Ewangelia Bartłomieja*, Cykl Piłata (List Piłata do Klaudiu-sza*, Anafora i Paradosis Piłata*, Listy Piłata i Heroda*, List Piłata doTyberiusza*, Uzdrowienie Tyberiusza*, Zemsta Zbawiciela*, Śmierć Piła-ta*, Życie Marii Magdaleny, Pochwała Marii Magdaleny , Ewangelia Ga-maliela, Homilia o śmierci Piłata, Opowiadanie Józefa z Arymatei gr. * i gruz., O dobrym łotrze);

– Korespondencja Chrystusa i Abgara (u nas w tomie II ANT);– Inne utwory (Spór Jezusa z Diabłem, Dialog Jezusa z paralitykiem,

Dialog o powtórnym przyjściu i millenium);– Utwory o Maryi dzieli autor na dwie grupy:• Żywoty Maryi (Maksyma Wyznawcy, Epifaniusza Mnicha, Jana Geo-

metresa, Symona Metafrastesa, żywoty Maryi nestoriański i jakobicki, frag-menty koptyjskie);

• Transitus Mariae podzielone według grup językowych: greckie, ła-cińskie, syryjskie, koptyjskie, arabskie, etiopskie, armeńskie, gruzińskie,celtyckie i starosłowiańskie w naszym zbiorze Transitus R*, Transitus JanaTeologa*, Transitus Józefa z Arymatei* i Transitus Melitona*);


66

– Żywoty św. Jana Chrzciciela (Męczeństwo, Żywot i męczeństwo pió-ra Marka*, Żywot Symeona Metafrastesa, Żywot i cuda Ps. Serapionaz Thmuis*, koptyjska Chwała Poprzednika – inaczej Apokalipsa Jakubabrata Pańskiego, koptyjska Pochwała Jana Chrzciciela.

Ten zestaw został jednak przez nas uzupełniony o cztery utwory orien-talne. W naszym wydaniu syryjskie utwory nazwane Listami Kwadratusa,Longinusa i Ursyniusza, zakwalifikowane pomyłkowo przez M. Geerardajako listy podajemy jako Opowiadanie Longinusa – pośród Ewangelii dzie-ciństwa, a Opowiadanie Kwadratusa i Raport Ursyniusza – pośród Ewan-gelii o męce i śmierci. Podajemy ponadto utwory niesklasyfikowane w Cla-vis: fragment ujgurski i Pokłon Magów dotyczące hołdu Magów – pośródEwangelii dzieciństwa: trzy z nich Geerard zalicza do listów, czwarty tosyryjski utwór o Trzech Królach.

W naszym tomie pierwszym Apokryfów NT zachowujemy układ po-dobny do tego, jaki występował w wydaniu lubelskim zaznaczając, żejest układem kompromisowym: raz stosujemy jako kryterium podziałustan zachowania (Rozdział II), innym razem zawartość (rozdziały III-VII,z tym że i tu pojawiają się niekonsekwencje – III rozdział obejmuje utwo-ry obejmujące całość życia Jezusa, pozostałe ujęcia fragmentaryczne).Ufamy jednak, że poświęcając jednolitość kryteriów zachowaliśmywzględną jasność układu.

W drugim rozdziale zawarto różnego rodzaju fragmenty tyczące Jezu-sa oraz fragmenty Jego wypowiedzi. Podajemy tu utwory zachowane frag-mentarycznie czy wspomniane przez pisarzy wczesnochrześcijańskich (wy-jątek stosujemy w stosunku do Ewangelii Piotra , której zachował się takdługi fragment, że traktujemy ją osobno i podajemy wśród Ewangelii doty-czących męki Chrystusa w rozdziale VI). Tu też podajemy tzw. Agrafa,a więc zdania Jezusa nie zapisane w Ewangeliach oraz zestawienie różnychfragmentarycznie zachowanych tradycji o Jezusie, np. gnostyckich, żydow-skich oraz muzułmańskich. Rozdział kończymy Ewangelią Tomasza zawie-rającą 114 Jego logiów, a więc fragmentów nauk wypowiedzianych przezJezusa.

Trzeci rozdział stanowi jakby przeciwieństwo poprzedniego i zawie-ra trzy utwory opisujące całość życia Jezusa: Ewangelię arabską Janapochodzącą z czasów średniowiecza, Ewangelię Barnaby88, zachowaną

88 Por. ANT 172 oraz zob. poniżej s. 246.

ROZDZ. I. WSTĘP

67

w tekście starowłoskim, ale pochodzącą z czasów średniowiecznych,o charakterze wyraźnie muzułmańskim, oraz również średniowiecznąEwangelię gruzińską zawierającą starsze fragmenty. Nie będąc w staniezamieścić w tym tomie całości przekładu EwArabJ oraz EwBarn – zaję-łyby cały jeden tom, a ponadto nie posiadamy jeszcze ich wydań krytycz-nych – przełożyliśmy po kilka bardziej charakterystycznych fragmentówtych utworów. Jako utwory późniejsze nie budzą one na ogół większegozainteresowania badaczy.

Czwarty rozdział zawiera utwory o narodzeniu, dzieciństwie i mło-dości Maryi, jej zaślubinach oraz o narodzeniu, ucieczce do Egiptu i dzie-ciństwie Jezusa. Utwory te skupiają się na wymienionych elementach;rozwijają one ponadto przybycie Trzech Króli, który to wątek spotykamytakże w innych utworach oraz opis ucieczki do Egiptu. Utwory te obej-mują życie Maryi i okres życia Jezusa aż do pielgrzymki do Jerozolimyw dwunastym roku Jego życia (por. Łk 2, 41-50). Najważniejszymi utwo-rami w tej grupie są Protoewangelia Jakuba oraz Dzieciństwo Pana (Ewan-gelia Tomasza), które opowiada o dzieciństwie Chrystusa. Obydwa te tek-sty były tłumaczone, przerabiane i funkcjonowały samodzielnie lub teżw innych utworach, a elementy z nich zaczerpnięte znajdujemy w więk-szości utworów późniejszych zawartych w tym rozdziale. Najstarsze utwo-ry tej grupy powstały w końcu II w. Niewątpliwie ciekawymi utworamisą teksty orientalne: syryjskie, arabskie, ujgurskie i armeńskie, które po-kazują przystosowanie danych Ewangelii i apokryfów do tych wschod-nich kultur.

Dopełnieniem tych utworów jest rozdział piąty, zawierający koptyjskiŻywot św. Józefa Cieśli oraz dwa utwory o św. Janie Chrzcicielu. Żywot Jó-zefa Cieśli opowiada o ostatnich chwilach św. Józefa. Jest to, dodajmy, jedy-ny apokryf poświęcony św. Józefowi – w innych występuje on tylko jakopostać epizodyczna na trzecim planie, jako że apokryfy chrześcijańskie po-święcają św. Józefowi niewiele miejsca. Dwa następne utwory podają życieśw. Jana Chrzciciela. Jego Żywot przypisywany Serapionowi składa się z ży-wotu Jana, opisu przeniesienia jego ciała do Aleksandrii oraz pięciu cudów;ta druga część jest typowym dziełem hagiograficzym, a nie apokryfem,umieszczamy ją jednak dlatego, że stanowi ona integralną część utworu.

Ta grupa Ewangelii apokryficznych, obok próby zaspokojenia cieka-wości ludzkiej na temat życia Jezusa i Maryi, o których Ewangelie kano-niczne opowiadają niewiele, odpowiadała również na szereg pytań teolo-gicznych: w jaki sposób Jezus pochodził z rodu Dawida, kim byli bracia


68

Jezusa, czy Jezus istotnie narodził się w ciele? a nawet sięgających do reli-gioznawstwa, np. jak powstał kult ognia w Persji? oraz wielu innych, którenurtowały ówczesnych chrześcijan i były przedmiotem dyskusji w pierw-szych wiekach chrześcijaństwa.

Jak widzieliśmy, życie publiczne Jezusa nie interesowało szczególnieautorów apokryfów, a wspomniane całościowe Ewangelie apokryficzne niecieszyły się tak wielkim powodzeniem, jak inne pisma. W każdym raziewiadomości o okresie działalności publicznej Jezusa w apokryfach są ra-czej fragmentaryczne (występują np. w często pojawiających się katalo-gach cudów) i dodajmy – nieciekawe zarówno jeśli idzie o fabułę, jak i teo-logię.

Drugą grupę utworów apokryficznych związanych z Ewangeliami ka-nonicznymi stanowią utwory opisujące wydarzenia sądu, męki, śmiercii zmartwychwstania Chrystusa, które umieszczamy w rozdziale szóstym.Znajdujemy wśród nich opisy sądu nad Chrystusem (Ewangelia Nikodema,część pierwsza) łącznie z wyrokiem na Jezusa, opis męki i śmierci (Ewan-gelia Nikodema, część druga), Jego zstąpienia do otchłani (trzecia częśćEwangelii Nikodema), opis zmartwychwstania (Ewangelia Piotra) orazopowiadania o różnych osobach związanych z męką i śmiercią Chrystusa,w pierwszym rzędzie Piłata i jego żony Prokli, ale także Józefa z Arymatei,Heroda i innych. W tych utworach pojawia się po raz pierwszy postać We-roniki, która jest identyfikowana z kobietą chorą na upływ krwi (gr. hemo-roissa). Z tą grupą luźno związane są utwory zachowane pod imieniemśw. Bartłomieja Apostoła (Zapytania Bartłomieja oraz Księga o zmartwych-wstaniu). Dominującym utworem jest tu niesłychanie popularna Ewange-lia Nikodema opowiadająca o sądzie nad Jezusem, o losach Józefa z Ary-matei i o zstąpieniu Chrystusa do otchłani, natomiast utworem najważniej-szym pod względem teologicznym jest fragment Ewangelii Piotra. Utworyzawarte w tej grupie są zazwyczaj późniejszymi apokryfami; najstarsza jestEwangelia Piotra z II w. oraz Ewangelia Nikodema z IV w. (?).

Z tą grupą są związane i częściowo z nią się zazębiają apokryfy opo-wiadające o objawieniach Jezusa po Jego Zmartwychwstaniu. Są to zazwy-czaj utwory gnostyckie: wtedy bowiem Jezus miał przekazać swoim wy-branym (Apostołom – Maciejowi, Tomaszowi) i innym ludziom, także ko-bietom, jak Marii Magdalenie, tajemne objawienia dostępne tylko dla gno-styków. Również i inne utwory są związane z tym okresem: ApokalipsaPiotra (podana w III tomie ANT) podaje objawienia Jezusa na temat paru-zji i losu zmarłych, przekazane Piotrowi już po zmartwychwstaniu.

ROZDZ. I. WSTĘP

69

Szczególną grupę utworów apokryficznych, wykraczającą poza okresEwangelii kończący się na Wniebowstąpieniu, wchodzącą natomiastw okres Dziejów Apostolskich, są tzw. Transitus Mariae (Odejście Ma-ryi), zawarte w rozdziale siódmym. Utwory te mówią o odejściu Maryiz tego świata – Grecy mówili o koimesis (łac. dormitio) – zaśnięciu NMP.Jest to obszerna grupa apokryfów opowiadająca o śmierci Maryi pośródDwunastu, o wzięciu przez Chrystusa duszy Maryi i o złożeniu jej ciałado grobu. Utwory te miały ogromny wpływ na ikonografię maryjną. Tepisma pochodzące z VI wieku i z okresu późniejszego, ale sięgające ko-rzeniami do wieku V, a może nawet i wcześniej, stanowią ciekawy przy-kład pojawienia się w kręgach teologii ludowej problematyki wniebowzię-cia Maryi. Transitus stanowią grupę utworów pośrednich, stojących po-między apokryficznymi Ewangeliami i Dziejami: z jednej bowiem stronymówią o postaci z Ewangelii, jaką jest Maryja, z drugiej zaś Apostoło-wie odgrywają w nich ważną rolę, a akcja wychodzi poza ramy czasowerelacjonowane w Ewangeliach kanonicznych.

Utwory zawarte w tym tomie pochodzą w większej części z wiekówod II do VIII i pokazują powstawanie legend o Jezusie i Maryi. W pierw-szym rozdziale widzimy niewiarygodną wprost liczbę Ewangelii apokry-ficznych (a prawdopodobnie było ich dużo więcej!) powstałych w II wie-ku, o treści (o ile można ją zrekonstruować na ich podstawie) dość zróżni-cowanej, z tym, że niektóre z nich zawierają wprost aberracje religijne.Widzimy więc słuszność wyboru Kościoła, który wybrał cztery Ewangelie,a inne odrzucił, a równocześnie widzimy, jakby wyglądała tradycja bez czuj-nej opieki Kościoła. Ciekawym problemem teologicznym pozostaje rów-nież rozwój tradycji agrafów – słów przypisywanych Jezusowi i ich związ-ków z ówczesną literaturą religijną, klasyczną a także – z folklorem.

Przyglądnięcie się utworom niniejszego tomu pozwala dostrzec stop-niowe „odteologizowywanie” się tych ewangelii. Jeżeli utwory powstałew wieku II i III (np. Ewangelia Piotra i Protoewangelia Jakuba) są „gęste”pod względem teologicznym i pod obrazami zawierają bogatą treść teolo-giczną, utwory późniejsze, często od nich pochodne, kładą większy akcentna fabułę, cudowność podawaną dla niej samej. Apokryfy, szczególnie star-sze, stanowią ciągle niewykorzystaną kopalnię materiału dla teologii, np.mariologii patrystycznej (Protoewangelia Jakuba – czystość, dziewictwo,kult; Transitus – teologia wniebowzięcia Maryi, itd.), liturgii, chrystologii.Dzięki bliższemu poznaniu teologii ebionitów rozumiemy, jak chrześcijań-stwo przenikało do islamu, jako że Mahomet czerpał informacje o chrze-


70

ścijaństwie i o Chrystusie prawdopodobnie od wspólnoty ebionitów w Mek-ce. Do ewangelii apokryficznych uciekają się nowe wierzenia tworząc swojewłasne, dwudziestowieczne apokryfy lub też czerpiąc w swoich wierze-niach z tych utworów. Widzimy więc, że forma apokryfu stanowi nośnąformę dla różnych treści religijnych.

Ewangelie apokryficzne w najlepszy sposób pokazują, jak wyglądałoopisane wyżej „życie apokryfu”, o którym była mowa w pierwszej częściwstępu. W części poświęconej Ewangeliom dzieciństwa widzimy, jak mo-tywy wędrowały, zmieniały się, powiększały, jak utwory obrastały w nowemotywy, niektóre z nich zaś redukowały.

3. Apokryfy w ocenie pisarzy wczesnochrześcijańskich

W świadectwach pisarzy wczesnochrześcijańskich dotyczących litera-tury apokryficznej wyróżniamy dwie grupy. Pierwszą stanowią fragmentydzieł, w których oceniając apokryfy (zarówno ST, jak i NT) często poda-wali oni też zasady korzystania z nich. Drugą grupę tworzą podawane przeznich wykazy apokryfów, w których niejednokrotnie znajdujemy ich ocenę(np. w tzw. Kanonie Muratoriego).

W opiniach pisarzy kościelnych, szczególnie najstarszych, widzimyniezdecydowanie co do oceny tych utworów, u późniejszych natomiast znaj-dujemy wyraźne i niejednokrotnie gwałtowne ich potępienie.

Wykazy apokryfów pokazują nam po pierwsze wielką ilość utworówapokryficznych funkcjonujących w świecie starożytnym i we wczesnymśredniowieczu. Po drugie podają różnorodne ich tytuły (co jest przejawemomówionego już „życia apokryfu”), z których nie wszystkie można ziden-tyfikować. Po trzecie pokazują wyraźnie, że najliczniejszą grupę apokry-fów stanowiły różnego rodzaju Ewangelie, drugą zaś co do liczebności ka-tegorią były apokryficzne Dzieje Apostolskie. W końcu pokazują nam wa-hania w sprawie pism kanonicznych: niektóre z nich weszły do kanonu, jakApokalipsa Janowa, inne natomiast zostały z niego wyeliminowane jak np.Ewangelia Piotra.

Zwróćmy uwagę na fakt, że pośród wymienianych tu apokryfów wy-stępują również często pisma, które dzisiaj zaliczamy do grupy Ojców Apo-stolskich, a więc Didache, Pasterz i List Barnaby oraz teksty prawne no-szące w tytule imiona Apostołów.

ROZDZ. I. WSTĘP

71

W podanych niżej wykazach występują utwory, których nie jesteśmyw stanie zidentyfikować, nie zawsze też możemy określić, czy ich treśćdotyczy Starego czy Nowego Testamentu. Inne utwory są zazwyczaj okre-ślane dość ogólnie i identyfikujemy je tylko z pewnym prawdopodobień-stwem, jako że występują one prawdopodobnie pod różnymi tytułami. Cza-sami na listach natrafiamy na dublety: ten sam utwór występuje pod podob-nymi choć nieco zmienionymi tytułami, co pozwala snuć przypuszczenia,że autorzy tych list czerpali wiadomości z innych list i prawdopodobniepotępianych apokryfów nie widzieli na żywe oczy.

W przypadku wymienionych apokryficznych Dziejów Apostolskich,odsyłamy Czytelników do tomu drugiego Apokryfów, który, jak ufamy,wkrótce się ukaże.

Wszystkie poniższe teksty podajemy w porządku chronologicznym;przekład ks. J. Banaka zaczerpnięto z ANT.

1. Kanon Muratoriego (około 200?)a. «[63]. Mówią też [64]. o Liście do Laodycejczyków i o innym [Liście]

do Aleksandryjczyków89 [65]. pod imieniem Pawła wydanych dla herezjiMarcjona i wielu innych, [66]. których nie wolno wprowadzać do Kościołakatolickiego; [67]. nie wypada bowiem mieszać żółci z miodem [...]. [70].I Mądrość pisana przez przyjaciół Salomona na jego cześć90. [71]. Apokalip-sę także jedynie Jana i Piotra przyjmujemy, [72]. której jednak [ApokalipsyPiotra] [73]. niektórzy z naszych nie chcą czytać w Kościele91. Pasterza zaś[74]. niedawno w czasach naszych w mieście Rzymie [75]. napisał Hermas,kiedy siedział [76]. na stolicy kościelnej w Rzymie biskup Pius, brat [77].jego, i dlatego czytać go wprawdzie można, [78]. nie można go jednak poda-wać ludowi w kościele, [79]. ani między Prorokami, których liczba zostałazamknięta, [80]. ani między Apostołami do końca czasów92. [81]. Z pism zaśArsinousa, Walentyna lub Miltiadesa [82]. nie przyjmujemy nic zgoła, [83].napisali oni także [Marcjonowi] Księgę Psalmów. A [84]. również Bazylide-sa Azjaty [85]. [i] twórcy katafrygijczyków...»93

89 ANT 3, 51-55.90 Idzie o kanoniczną Księgę Mądrości .91 ANT 3, 225-24192 To jest ani wśród pism Proroków ST ani wśród pism apostolskich NT.93 Być może autor chciał w dalszym ciągu wspomnieć Ewangelię Bazylidesa,

zob. r. II s. 119. ANT 38, przeł. ks. J. Banak. W tym miejscu tekst się urywa.

3. APOKRYFY W OCENIE PISARZY WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKICH

72

2. Celsus (około 178)a. «Niektórzy chrześcijanie, niczym ludzie, którzy po pijanemu działa-

ją na własną zgubę, zmienili trzy, cztery czy więcej razy oryginalny tekstEwangelii i sfałszowali go, aby mieć odpowiedź na stawiane zarzuty»94 .

3. Orygenes († 254)a. «W czasach Nowego Testamentu „wielu usiłowało” pisać Ewange-

lie, ale nie wszyscy zostali uznani. Wiedzcie, że napisano nie tylko czteryEwangelie – napisano ich wiele; spośród nich wybrano i przekazano Ko-ściołom tylko te, które posiadamy: dowiadujemy się o tym choćby z prolo-gu Łukasza, gdzie napisano tak: „Ponieważ wielu usiłowało ułożyć opo-wiadanie”95. Stwierdzenie „usiłowali”, zawiera ukrytą krytykę pod adre-sem tych, którzy bez łaski Ducha Świętego zabrali się do pisania Ewange-lii. Otóż Mateusz, Marek, Jan i Łukasz nie „usiłowali pisać”, lecz napełnie-ni Duchem Świętym „napisali” Ewangelie!... Kościół ma cztery Ewange-lie, heretycy mają ich wiele: jest wśród nich tzw. Ewangelia według Egip-cjan96 i inna – Ewangelia według dwunastu Apostołów97. Również Bazyli-des ośmielił się napisać Ewangelię i zatytułował ją swoim imieniem98.„Wielu usiłowało” pisać, lecz tylko cztery Ewangelie zostały uznane i znich należy czerpać nauki dotyczące osoby naszego Pana i Zbawiciela. Znamtakże tak zwaną Ewangelię według Tomasza99 oraz Ewangelię według Ma-cieja100. Czytaliśmy wiele innych Ewangelii, aby nie wydawało się, że mamybraki w wykształceniu w zestawieniu z tymi, którzy sądzą, iż wiedzą co-kolwiek, skoro poznali owe pisma. Jednakże pośród wszystkich tych tek-stów aprobujemy wyłącznie te, które przyjął Kościół: oznacza to, że należyuznawać wyłącznie cztery Ewangelie»101.

b. Por. także komentarz do EwPt (rozdz. VI s. 616 przypis 2).

94 Cytat u Orygenesa, Przeciwko Celsusowi II, 27, tł. S.Kalinkowski, Warsza-wa 1986, 108. Orygenes odpowiada mu, że wie o zmianach dokonanych przezMarcjona i Walentyniana.

95 Łk 1, 1.96 Zob. poniżej r. II s. 121.97 Zob. poniżej r. II s. 120.98 Zob. poniżej r. II s. 119.99 Idzie o EwTmDz. Zob. poniżej s. 388.

100 Zob. poniżej r. II s. 126.101 Komentarz do Ewangelii św. Łukasza, 1, tł. S.Kalinkowski, PSP 36, 1986,

32n. Podobnie w Komentarzu do Ewangelii św. Łukasza św. Ambrożego, 1, Prol,PSP 16, 23n.

ROZDZ. I. WSTĘP

73

4. Kodeks Claromontanus (ok. 300 r.).W zestawie ksiąg ST i NT figurują pośród ksiąg NT Pasterz [Herma-

sa] i Apokalipsa Piotra102.

5. Euzebiusz z Cezarei († 339)a. «Co do tak zwanego Drugiego Listu [Piotra] istnieje tradycja, że

wprawdzie nie należy do Testamentu, ale ponieważ wielu go uważało zapożyteczny, przeto się przechował z innymi pismami. Piotra zaś imieniemzwane Dzieje103 oraz jego imię nosząca Ewangelia104, tudzież tak zwaneKazanie105 i Apokalipsa106 jego, nie zostały z pewnością, jak wiemy, prze-kazane wśród pism katolickich, bo żaden z pisarzy kościelnych, ani daw-niejszych ani współczesnych, nie posługiwał się zawartymi w nich dowo-dami. Będzie niewątpliwie rzeczą pożyteczną, jeśli w dalszym ciągu tejhistorii, razem z podaniem sukcesji zaznaczę, którzy pisarze swego czasuczerpali z pism wątpliwych, jakie to pisma były, oraz co mówili o księgach,należących do Testamentu i uznanych, tudzież o takich, które nimi nie są...

Co do Czternastu Listów Pawłowych to rzecz jasna i pewna. Trzebajednak powiedzieć, że niektórzy odrzucili List do Żydów, powołując się naKościół Rzymski, który go nie uznaje za pochodzący od Pawła. Przytoczęw swoim miejscu, co o nim sądzili poprzednicy. Tak zwanych zaś DziejówPawłowych107 nie znalazłem pośród pism niewątpliwych.

Dalej, ponieważ tenże sam Apostoł w pozdrowieniach zawartych podkoniec Listu do Rzymian, wspomina między innymi Hermasa, któremu przy-pisuje księgę Pasterza, trzeba wiedzieć, że niektórzy i to podają w wątpli-wość i nie zaliczają jej do rzędu pism uznanych (homolegoumenois). Inninatomiast uważają ją za nieodzowną dla tych, co pobierają przedwstępnąnaukę elementarną. Przeto, jak wiemy, czyta się ją publicznie w kościo-łach, i znalazłem, że czerpali z niej niektórzy najstarsi pisarze. Tyle niechwystarczy by stwierdzić, które z pism Bożych są niewątpliwe, a które z nichnie są uznawane przez wszystkich»108.

102 ANT 3, 225-241.103 ANT 2 (w przygotowaniu).104 Zob. poniżej r. VI s. 616n.105 Kerygma Petrou, ANT 2.106 ANT 3, 225-241.107 ANT 2 (w przygotowaniu).108 Historia Kościelna 3, 3, 1-7, tł. A. Lisiecki, POK 3, 1924, 92.


74

b. «Opowiadanie nasze już tak daleko postąpiło, że można już w jednącałość zebrać pisma Nowego Testamentu, o których się wspomniało.

Na pierwszym miejscu położyć należy świętą Ewangelij tetradę, poktórej następuje księga Dziejów Apostolskich. Po niej trzeba w spisie umie-ścić Listy Pawłowe, następnie tak zwany Pierwszy List Jana i tak samoPierwszy List Piotra; dołączyć jeszcze można, o ile się komu słusznymwydaje, Apokalipsę Janową; czasu sposobnego wyłożymy, jakie o niej ist-nieją opinie. To są księgi powszechnie uznane (homologoumenois).

Do wątpliwych (antilegomenon) zaś, chociaż przez wielu uznawanych,należą: tak zwany List Jakuba, Judy, Drugi Piotrowy, oraz Drugi i TrzeciList, przypisywany Janowi, czy to Ewangeliście, czy też jakiemuś innemujego współimiennikowi.

Do podsuniętych (nothois) powinno się zaliczyć: Dzieje Pawłowe109,pismo zwane Pasterzem, Apokalipsę Piotra110, prócz tego List przypisywa-ny Barnabie, Apostołów tak zwane Nauki 111 i jak powiedziałem, jeśli się tokomu słuszne wydaje, Jana Apokalipsę. Są bowiem tacy, którzy ją odrzu-cają, inni znowu ją umieszczają pośród pism powszechnie uznanych. Doksiąg tego samego rodzaju zaliczają niektórzy jeszcze Ewangelię wedługHebrajczyków112, w której się lubują przede wszystkim chrześcijanie po-chodzenia żydowskiego.

Wszystkie te pisma powinny być umieszczone pośród wątpliwych,a spis ich należało koniecznie ustalić, by odróżnić księgi, które tradycjakościelna uważa za prawdziwe, niesfałszowane i uznane, od innych, od-rębnych, które do Testamentu nie należą i są wątpliwe, chociaż im pisarzekościelni po większej części uznania tego nie odmawiają. Tak będzie moż-na rozpoznać różnicę między tymi pismami a innymi, jakie heretycy pod-suwają pod imiona apostolskie. Należą do nich np. Ewangelie Piotra 113,Tomasza114, Macieja115 , i jeszcze kilku innych, tudzież Dzieje Andrzeja,Jana i innych Apostołów116 . Żaden z mężów kościelnych przez cały ciąg

109 ANT 2.110 ANT 3, 225-241.111 Idzie o List Barnaby i Didache 25-44 lub jakiś inny tekst prawny występu-

jący pod imieniem Apostołów.112 Por. r. II s. 99.113 Por. r. VI s. 616.114 Por. EwTmDz , por. r. IV s. 388.115 Por. r. II s. 126.116 ANT 2.

ROZDZ. I. WSTĘP

75

dziejów nie uznał tych pism za godnych wspomnienia. Prócz tego styl ichodbiega od zwyczaju apostolskiego, a myśli i wypowiedziane w nich zasa-dy do tego stopnia różnią się od rzeczywistej prawowierności, że się zdra-dzają zupełnie wyraźnie jak utwory sfałszowane przez heretyków. Przetonie powinno się ich nawet zaliczać do pism podsuniętych, ale należy jeodrzucić zupełnie, jako niedorzeczne i bezbożne»117.

c. Por. także komentarz do EwPt (poniżej r. VI s. 616 przypis 3).

6. Św. Cyryl Jerozolimski († ok.386)a. «Nie powinieneś czytać żadnych apokryfów. Skoro więc nie pozna-

łeś ksiąg powszechnie uznanych za prawdziwe, czyż będziesz umiał bezuszczerbku czytać księgi wątpliwe? Czytaj jego Boże pisma [...]. Powinie-neś czytać dwadzieścia dwie księgi [Septuaginty], nie mieć zaś nic wspólne-go z apokryfami. [Te księgi] winno się wytrwale studiować, które w Koście-le bierzemy z zaufaniem do czytania. Ci, którzy nam je przekazali, to Apo-stołowie i dawni biskupi – rządcy Kościoła, którzy odznaczali się o wielewiększą od ciebie mądrością i pobożnością. Ponieważ zaś jesteś synem Ko-ścioła, przeto nie przekraczaj jego nakazów. Zgłębiaj księgi Starego Testa-mentu [...]. Nowy Testament cztery tylko zawiera Ewangelie. Reszta pozo-staje apokryfami [pseudepigrapha] i to szkodliwymi. Napisali manichejczy-cy Ewangelię według Tomasza118 uperfumowaną słodkim zapachem nazwy,ale mami ona tylko umysły prostaczków. Masz też przyjąć Dzieje dwunastuApostołów119. Prócz tego jest siedem listów katolickich: Jakuba, Piotra, Janai Judy. Przypieczętowaniem wszystkich [pism] i ostatnim [dziełem] uczniówjest na zakończenie czternaście listów Pawła. Wszelkie inne pisma należypostawić na drugim miejscu. Tych zaś pism, które nie czyta się w kościołachnie powinieneś – jak to słyszałeś czytać nawet dla siebie»120.

7. Rufin z Akwilei (ok. 411)a. [Po wyliczeniu pism NT, pisze]: «Należy jednak wiedzieć, iż są jesz-

cze inne księgi, które ojcowie nasi nazwali nie kanonicznymi, lecz kościel-nymi [...] W Nowym Testamencie jest nią Pasterz Hermasa oraz Dwie Dro-

117 Historia kościelna 3, 25, POK 3, 1924, 124-126.118 EwTmDz, por. r. IV s. 388.119 Idzie tu o kanoniczne Dzieje Apostolskie lub o apokryficzny zbiór dziejów

Dwunastu, jakim jest np. istniejący dziś zbiór Ps. Abdiasza, Kraków 1995 (Ojco-wie żywi 11), por. ANT 2.

120 Katecheza 4, 33. 35. 36, tł. ks. J. Banak, ANT 46.


76

gi121 i Sąd Piotra122. Przodkowie nasi zezwalają czytać wszystkie owe księgi[....] mogą też one być czytane w kościele. Nie pozwalają natomiast, abyinne pisma, zwane apokryfami były czytane w kościołach. Taka to naukazostała podana przez Ojców, ja zaś uznałem za rzecz stosowną, jak wspo-mniałem, podać to wszystko w tym miejscu dla poinformowania wszyst-kich, którzy zgłębiają pierwsze elementy nauki o Kościele i wierze. Niechprzeto wiedzą, z jakich źródeł winni wydobywać napój Bożego słowa»123.

8. Papież Innocenty I († 417)a. [Po wyliczeniu ksiąg ST i NT, pisze]: «Pozostałe zaś pisma znane

pod imieniem Macieja lub Jakuba Młodszego jako też pod imieniem Piotrai Jana, które przez jakiegoś Leucjusza zostały napisane, należy odrzucić.Także te, które napisane zostały pod imieniem Andrzeja przez Ksenokari-desa i Leonidasa, filozofów, jak również pod imieniem Tomasza. I jeśli sąjakiekolwiek inne, nie tylko winny być odrzucone, lecz – wiedz – bezwzględ-nie należy je potępić»124.

9. Św. Hieronim († 419)a. «Niech się wystrzega wszelkich apokryfów, a jeśliby zechciała kie-

dy czytać, nie ze względu na prawdę dogmatyczną, lecz żeby podziwiaćcuda, niech wie, że nie są one dziełami tych, których imiona noszą w tytu-łach, oraz że wiele błędów się w nich kryje, szukanie złota w błocie wyma-ga wielkiej roztropności. Niech ma zawsze pod ręką dziełka Cypriana, niechbezpiecznie przebiega listy Atanazego i książki Hilarego. Niech się rozko-szuje rozprawami, niech się napawa geniuszem tych, w których książkachnie ulega wahaniom pobożna wiara. Innych autorów może czytać tak, żebyraczej wydawała o nich sąd, niż szła w ich ślady»125.

121 Idzie o Didache.122 Dziełko o charakterze homilii misyjnej, por. Klemens Aleks., Strom. 6, 5;

Orygenes, Comment in Ioann . 13,7.123 Wykład Składu Apostolskiego , PL 21, 373-375, tł. ks. J. Banak, ANT 47.124 List pap. Innocentego I do Eksuperiusza, bpa Tuluzy, PL 29,502. Przekład

ks. J. Banak, ANT 48. Mamy tu tylko ogólne wyliczenie imion autorów apokryfówbez podawania tytułów ich dzieł.

125 List 107, do Lety o wychowaniu córki, 12, tł. ks. J. Czuj, Listy 2, Warszawa1953, 412. W poprzednim akapicie mówi Hieronim o czytaniu ksiąg Pisma Świę-tego.

ROZDZ. I. WSTĘP

77

b. «Juda, brat Jakuba, zostawił mały list, jeden z siedmiu powszech-nych. A ponieważ zacytował Księgę Henocha126, która jest apokryfem, wielui ten list odrzuca. Jednak już w starożytności nie tylko posługiwano się nim,lecz także zaliczano go do Ksiąg Pisma Świętego»127.

c. Por. komentarze do ProtEwJk 9, 2 (poniżej s. 275 przypis 106) oraz23, 3 (s. 289 przypis 263).

10. Św. Augustyn († 430)a. «Nieznane ich [apokryfów] pochodzenie wydawało się podejrzane

naszym przodkom, którzy jako całkiem pewne i dokładnie znane dziedzic-two przekazali nam powagę Pism zgodnych z prawdą. Jeśli zaś chodzi o teapokryfy, to choć zawiera się w nich nieco prawdy, ze względu wszelakona liczne błędy nie mają one żadnej kanonicznej powagi. Nie możemy za-przeczyć, że Henoch, siódmy potomek Adama, pisał jakieś księgi z Bożegonatchnienia, skoro mówi się o tym w kanonicznym Liście Judy128. Lecz niebez przyczyny nie należą one do kanonu Pism troskliwie przechowywa-nych w świątyni ludu hebrajskiego przez przychodzących po sobie kapła-nów: zapewne z powodu starożytności owych ksiąg uznano wiarogodnośćich za podejrzaną, a niepodobna było zbadać, czy są to te, które napisałHenoch. Tym bowiem, co się na niego powoływali, nie można było wyka-zać, iż poprzez kolejne dziedziczenie przechowali je zgodnie ze zwyczaja-mi. Toteż ludzie rozsądni słusznie uważali, że nie powinno się przypisywaćHenochowi ksiąg przytaczanych pod jego imieniem a zawierających owebajeczki o olbrzymach, których ojcowie nie mieli być rzekomo ludźmi. Taksamo ma się rzecz z wielu innymi pismami przedstawionymi przez herety-ków pod imionami proroków, a w nowszych czasach pod imionami Apo-stołów, którym to wszystkim pismom, po dokładnym ich zbadaniu, odebra-no powagę kanoniczną jako apokryfom»129.

b. «Jeśli ich pisma [tj. Adama i Henocha] nie cieszą się powagą aniu Żydów, ani u nas, sprawiła to zbyt wielka ich starodawność, ze względuna którą sądzono, że powinno się podejrzewać, iż jako prawdę podają fałsz.Bo wymienia się wprawdzie pewne księgi przypisywane Noemu i Heno-

126 Henoch por. AST 141-258. O Henochu u Ojców, por. Tertulian De idolola-tria 15; Orygenes, C. Celsum 5,54; Hieronim, De viris illustribus 4; In epistulamad Titum 1, 12; Augustyn, De civitate Dei 18, 38 (por. niżej tekst do przypisu 130).

127 O mężach sławnych 4, tł. bp K. Romaniuk.128 Por. Jud 14n.129 O państwie Bożym 15, 23, 4, tł. W. Kornatowski, 2, Warszawa 1977, 205.


78

chowi przez tych, którzy wedle swego widzimisię wierzą jednakowo wewszystko, w co wierzyć chcą, lecz czystość kanonu nie przyjęła owych ksiąg;nie dlatego, żeby odrzuciła powagę ludzi, którzy podobali się Bogu, leczdlatego, że nie wierzono w ich autorstwo. I nie powinno się wydawać dziw-ne, że za podejrzane uchodzą księgi, które przywozi się jako tak dawne:nawet w historii Judy i Izraela, opisującej wydarzenia, co do których daje-my pismom kanonicznym wiarę, wymienia się wiele wydarzeń nie wyja-śnionych tam, lecz – jak się wspomina – przedstawionych w innych księ-gach, które napisali prorocy. Gdzieniegdzie podaje się nawet imiona tychproroków, a jednak ksiąg takich nie ma w przyjmowanym przez lud Bożykanonie. Przyczyna tego, przyznaję, nie jest mi znana. Przypuszczam jed-no: to, co powinno było uzyskać religijną powagę, objawił im Duch Świę-ty, tak iż pewne rzeczy mogli pisać jako zwykli ludzie pod wpływem histo-rycznego zamiłowania, pewne inne zaś jako prorocy pod wpływem Bożegonatchnienia. Stąd też pisma te rozróżniano w taki sposób, iż pierwsze uwa-żano za właściwe przypisać im samym, a drugie przemawiającemu przeznich Bogu. Pierwsze więc należą do skarbnicy wiedzy, drugie zaś miałybyreligijną powagę, stojącą na straży kanonu. Jeśli poza nim przytacza sięjakieś pisma nawet pod imieniem prawdziwych proroków, nie mają oneznaczenia dla pomnożenia wiedzy, gdyż nie wiadomo na pewno, czy sądziełem tych, którym się je przypisuje. Dlatego też nie daje im się wiary.W szczególności odnosi się to do tych, w których można przeczytać pewnerzeczy sprzeczne z tekstem ksiąg kanonicznych: jasny dowód, że księgi tenie pochodzą od tych proroków»130.

11. Turrybiusz bp Astorgi († ok. 460)a. «Przede wszystkim powinno być specjalnie potępione i przeklęte

to, co znajduje się w Dziejach, które nazywają się Tomasza131, ponieważmówi się tam, że nie należy chrzcić wodą – jak głosi boska nauka – leczwyłącznie olejem. [...]. Godzi się więc, by ta herezja [manichejczyków]została potępiona. Powszechnie bowiem wiadomo, że wszelkie ich księgiapokryficzne są albo kompilacją różnych fragmentów, albo też zostałyskażone przez samych autorów, to jest głównego przywódcę Manesa i je-go popleczników. Bezwzględnie też należy odrzucić to, co zwią Dziejami

130 O państwie Bożym 18, 38, 3, t. 2, 363.131 Por. ANT 2.

ROZDZ. I. WSTĘP

79

św. Andrzeja 132, albo też to, co określają jako Dzieje św. Jana133, któreLeucjusz lubieżnymi ułożył ustami, albo też wreszcie to, co tytułują Dzie-jami św. Tomasza i tym podobne. Z tych zaś szczególnie winna być prze-klęta owa księga najbardziej szatańsko bluźniercza ze wszystkich ksiągheretyckich, którą zowią Wspomnieniami Apostołów134. Z tej to księgibowiem manichejczycy i pryscylianiści wszelką herezję swoją wywodząi na niej oprzeć ją usiłują»135.

12. Wykaz Ps. Atanazego (IV-Vw.)a. «Nowego zaś Przymierza [księgi] dyskutowane [antilegomena] są

takie: Wędrówki Piotra, Wędrówki Jana, Wędrówki Tomasza136, Ewangeliawedług Tomasza137, Nauka [Didache] Apostołów138, Pisma Klemensa [Kle-mentia]»139.

13. Lista Tymoteusza Prezbitera (VI w.)140.Przy okazji wykładu zasad, według których mają być przyjmowani do

Kościoła heretycy, podaje wykaz ksiąg manichejskich, wśród których znaj-dują się apokryfy:

«Żywa Ewangelia141, Skarbiec życia, O kolegium Apostołów, O miste-riach, O siedmiu słowach Niemego, O modlitwach, Księga zasad, Pismogigantów, Ewangelia według Tomasza142, Ewangelia według Filipa143 , Dzieje

132 Por. ANT 2.133 Por. ANT 2.134 Idzie o zbiór jakichś Żywotów Apostołów lub o utwór pryscyliański, zob.

poniżej r. II s. 128.135 Wśród listów św. Leona W., PL 54, 677-692 i 84, 745-754, tł. ks. J. Banak,

ANT 48.136 „Wędrówki” to apokryficzne Dzieje Apostolskie, o których w ANT 2.137 EwTmDz, por. r. IV s. 388.138 Didache zaliczana do pism Ojców Apostolskich.139 Tak zwany romans pseudoklementyński (Rozpoznania, Homilie). Przekład

tekstu ks. J. Banak, ANT 50.140 Większość utworów tu wyliczonych jest znana tylko z tytułu. Nie wiemy

nawet, czy niektóre z nich są apokryfami Starego czy Nowego Testamentu.141 Por. r. II s. 125.142 EwTmDz, por. s. 388.143 Być może idzie o Ewangelię Filipa, por. r. II s. 123 lub o Ewangelię Filipa

z Nag Hammadi, PSP 20, 1979, 239-277.


80

Andrzeja Apostoła144, Piętnasty: List do Laodycejczyków145, Księga dzie-ciństwa Zbawiciela»146.

14. Dekrety Ps. Gelazjańskie (IV-VI w.)147

Po podaniu ksiąg wartych czytania znajdujemy listy tych, których czy-tać nie należy. Pośród nich znajdują się apokryfy:

«V.2.1.Opis podróży Piotra Apostoła, przypisywany św. Klemensowi,dziewięć ksiąg, apokryf 148, 2. Dzieje Andrzeja Apostoła, apokryf, 3. DziejeTomasza Apostoła, apokryf, 4. Dzieje Piotra Apostoła, apokryf, 5. DziejeFilipa Apostoła, apokryf149. 3. 1. Ewangelia Macieja, apokryf 150, 2. Ewan-gelia Barnaby, apokryf151, 3. Ewangelia Jakuba Młodszego, apokryf 152,4. Ewangelia Piotra Apostoła153, apokryf, 5. Ewangelia Tomasza, którą po-sługują się manichejczycy, apokryf154, 6. Ewangelie znane pod imieniemBartłomieja, apokryfy155, 7. Ewangelie Andrzeja, apokryfy156, 8. Ewange-lie, które sfałszował Lucianus, apokryfy, 9. Ewangelie, które sfałszowałHezychiusz, apokryfy, 4. 1. Księga dzieciństwa Zbawiciela, apokryf157,2. Księga o narodzeniu Zbawiciela i o Maryi, i o położnej158, apokryf,3. Księga zwana Pasterz, apokryf, 4. wszystkie księgi, które napisał Leu-cjusz, uczeń diabła, apokryfy, 5. Księga, którą nazywają Fundamentalną,apokryf, 6. księga zwana Skarbiec, apokryf, 7. Księga o córkach Adama[Mała Genesis], apokryf, [...], 9. Księga, którą zwią Dziejami Pawła i Te-kli, apokryf 159, 10. Księga Nepotis, apokryf, 11. Księga przysłów, napisana

144 ANT 2.145 ANT 3, 51-54.146 Prawdopodobnie EwTmDz, por. s. 388.147 Nie wszystkie utwory tu wymienione możemy zidentyfikować.148 Wspomniany już romans pseudoklementyński.149 Te apokryficzne Dzieje Apostolskie będą przełożone w ANT 2.150 Idzie o Tradycje Macieja lub Ewangelię Macieja, por. r. II s. 126.151 Por. r. III s. 246.152 ProtEwJk, s. IV s. 266.153 EwPt, por. r. VI s. 616 (cz. 2).154 EwTmDz, por. r. IV s. 388.155 Por. r. VI s. 753n (cz. 2)..156 Por. r. II s. 118.157 Najprawdopodobniej EwTmDz, por. r. IV s. 388.158 ProtEwJk, por. r. IV s. 266 lub inny utwór spośród Ewangelii dzieciństwa.159 ANT 2.

ROZDZ. I. WSTĘP

81

przez heretyków i przypisana św. Sykstusowi, apokryf 160, 5, 1. ApokalipsaPawła, apokryf, 2. Apokalipsa Tomasza, apokryf161, 3. Apokalipsa Stefana,apokryf 162, 6, 1. księga zwana Przejście [Transitus] świętej Maryi, apo-kryf 163, 2. księga pod tytułem Pokuta Adama, apokryf, 3. heretycka księgao gigancie Og, o którym podają, iż po potopie walczył ze smokiem, apo-kryf, 4. Księga zwana Testamentem Hioba, apokryf [...], 7. Księga pokutJamnesa i Mambresa, apokryf, 8. dzieło zwane Losy [Sortes] Apostołów,apokryf 164, 9. księga pod tytułem, Zabawy [Lusa] Apostołów, apokryf, 10.Księga kanonów apostolskich, apokryf [...]165, 8, 1. List Jezusa do Abgara,apokryf, 2. List Abgara do Jezusa, apokryf 166 [...], 5. pisma pod tytułemKlątwa Salomona, apokryf, 6. i wszystkie inne zmyślone pamiętniki, którenie w imię Apostołów, lecz demonów zostały napisane, apokryfy»167.

15. Elenchus sześćdziesięciu ksiąg (VII w.)Po wymienieniu ksiąg ST i NT następuje lista 14 apokryfów ST, po

których zostały wyliczone apokryfy NT:«15. Historia Jakuba168, 16. Apokalipsa Piotra169, 17. Podróże i nauki

Apostołów170, 18. List Barnaby, 19. Dzieje Pawła171, 20. Apokalipsa Paw-ła 172, 21. Doktryna Klemensa , 22. Doktryna Ignacego, 23. Doktryna Poli-karpa, 24. Ewangelia według Barnaby173, 25. Ewangelia według Macieja»174.

160 Są to tzw. Sententiae Sexti.161 Obydwa utwory w ANT 3, 241-278 i 325-334.162 Idzie o opis znalezienia ciała św. Szczepana spisany przez Lucjana z Kafar

Gamala, por. SWP 268.163 Por. s. 783-826 (cz. 2).164 Być może, że o apokryficzne Dzieje Apostolskie.165 Jeden spośród licznych utworów prawnych przekazanych pod imieniem

Apostołów.166 ANT 2.167 Przekład ks. J. Banak, ANT 60, 57-60.168 ProtEwJk [?], por. r. IV s. 266.169 ANT 3, 225-241.170 Apokryficzne Dzieje Apostolskie [?].171 ANT 2.172 ANT 3, 241-279.173 Por. r. III s. 246.174 Prawdopodobnie Tradycje Macieja lub Ewangelia Macieja, zob. poniżej

s. 126. Przekład tekstu ks. J. Banak, ANT 61.


82

175 Pierwszy utwór to apokalipsa kanoniczna, co do kanoniczności której dłu-go istniały problemy lub też jedna z apokalips apokryficznych istniejących podimieniem Jana, por. ANT 3, 293-325; druga apokalipsa por. ANT 3, 225-241.

176 Por. r. II s. 99.177 Cztery spośród pięciu (brak Dziejów Andrzeja) najstarszych apokryficz-

nych Dziejów Apostolskich, przekład w ANT 2.178 Prawdopodobnie EwTmDz, IV, 66-94.179 Mamy tu wyliczone pisma zaliczane zazwyczaj przez nas do pism Ojców

Apostolskich. Dwie księgi Klemensa można identyfikować zarówno z wspomnia-nym już romansem pseuoklementyńskim, jak i z dwoma Listami przypisywanymiśw. Klemensowi Rzymskiemu. Przekład tekstu ks. J. Banak, ANT 62.

180 Por. r. II s. 121.181 Być może dwa ostatnie tytuły wskazują na jeden utwór, ProtEwJk, por. r. IV

s. 266.182 Prawdopodobnie EwTmDz, por. s. 388.183 EwTmDz, zob r. IV, s. 388 lub EwTm z Nag Hammadi, por. r. II s. 180 oraz

następny przypis.184 Może Ewangelia Prawdy z Nag Hammadi, NHK I? Bliskość Ewangelii

Tomasza, której nie można z pewnością identyfikować z EwTmDz potwierdzałabytę tezę.

185 Por. r. II s. 124.186 Por. r. VI s. 633 (cz. 2).

16. Stychometria Nikefora (ok. 850)Po wyliczeniu 26 ksiąg NT (bez Apokalipsy), następują wyliczenia ksiąg

wątpliwych i apokryficznych NT. Pisma wątpliwe NT:«Apokalipsa Jana , Apokalipsa Piotra175, List Barnaby, Ewangelia we-

dług Hebrajczyków176»;Pisma apokryficzne NT:«Podróże Pawła, Podróże Piotra, Wędrówki Jana, Wędrówka Toma-

sza177, Ewangelia według Tomasza178, Nauka [Didache] Apostołów, KsięgiKlemensa I i II, Pisma Ignacego, Polikarpa, Pasterz [?] Hermasa»179.

17. Samarytański spis trzydziestu pięciu Ewangelii apokryficznych(XII w.?)«1. Ewangelia Egipcjan180, 2. Ewangelia porodu Maryi Bożej Dziewi-

cy, 3. Ewangelia św. Jakuba Przywódcy181, 4. Ewangelia dzieciństwa182,5. Ewangelia Lucjusza i Seleuka, 6. Ewangelia św. Tomasza183, 7. Ewange-lia Prawdy184, 8. Ewangelia Judasza zwanego Iszkariotą 185, 9. EwangeliaNikodema186, 10. Ewangelia Wiecznego, 11. Ewangelia Jakuba Większego,12. Ewangelia św. Barnaby187, 13. Ewangelia św. Filipa188, 14. Ewangeliażywa189, 15. Ewangelia św. Andrzeja190, 16. Ewangelia św. Bartłomieja 191,17. Ewangelia Apellesa, 18. Ewangelia Walentyna192, 19. Ewangelia Judy,

ROZDZ. I. WSTĘP

83

187 Por. r. III s. 246.188 Być może idzie o Ewangelię Filipa, por. r. II s. 123 lub o Ewangelię Filipa

z Nag Hammadi, PSP 20, 1979, 239-277.189 Por. r. II s. 125.190 Por. r. II s. 118.191 Por. r. VI s. 753n (cz. 2).192 Idzie o Ewangelię napisaną przez Walentyna lub o Ewangelię używaną przez

Walentynian.193 Być może idzie o Diatessaron, harmonię ewangeliczną opracowaną przez

Tacjana, por. SWPW 51.194 Por. r. II s. 119.195 Por. r. II s. 119.196 Por. r. II s. 99.197 Por. r. II s. 126.198 Transitus Mariae [?], r. VII s. 783-826 (cz. 2).199 Por. powyższy przyp. 193.200 Por. r. II s. 122.201 Nie idzie tu chyba o jakąś konkretną Ewangelię, ale o Ewangelie używane

przez gnostyków.202 Por. r. II s. 124.203 Idzie prawdopodobnie o Pytania Marii Magdaleny, por. r. II s. 126.204 Być może idzie tu o jedną z Ewangelii dzieciństwa. Przekład tekstu

ks. J. Banak, ANT 63n.

20. Ewangelia Tacjana, która jest Ewangelią enkratyków193, 21. EwangeliaSyryjczyków, 22. Ewangelia Bazylidesa 194, 23. Ewangelia Cerynta195,24. Ewangelia Hebrajczyków196, 25. Ewangelia Symonitów, 26. EwangeliaPleromy, 27. Ewangelia Macieja197, 28. Ewangelia o śmierci Maryi Dzie-wicy198, 29. Ewangelia Tacjana199, 30. Ewangelia Ewy200, 31. Ewangeliagnostyków201, 32. Ewangelia Marcjona 202, 33. Ewangelia Pawła, 34. Ewan-gelia wielkich i małych pytań Marii203, 35. Ewangelia narodzenia JezusaNazareńskiego»204.


85

Rozdział II

FRAGMENTY

A. Agrafa: 1. Agrafa zawarte w Nowym Testamencie (s. 88); 2. Warianty i uzu-pełnienia zawarte w rękopisach Ewangelii (s. 89); 3. Agrafa u Ojców i pisarzy ko-ścielnych (s. 91); 4. Agrafa liturgiczne (s. 96).

B. Zaginione Ewangelie:1. Ewangelie judeochrześcijańskie: a. Ewangelia Hebrajczyków (s. 99);

b. Ewangelia Ebionitów (s. 114);2. Inne ewangelie zachowane fragmentarycznie: a. Ewangelia Andrzeja (s. 118);

b. Ewangelia Apellesa (s. 118); c. Ewangelia Bardesanesa (s. 119); d. EwangeliaBazylidesa (s. 119); e. Ewangelia Cerynta (s. 119); f. Ewangelia Doskonałości(s. 119); g. Ewangelia Dwunastu (s. 120); h. Ewangelia Egipcjan (s. 121); i. Ewan-gelia Ewy (s. 122); j. Ewangelia Filipa (s. 123); k. Ewangelia Judasza Iskarioty(s. 124); l. Ewangelia Maniego (s. 124); m. Ewangelia Marcjona (s. 124); n. Ewan-gelia Marii [Magdaleny] (s. 125); o. Ewangelia Siedemdziesięciu (s. 125); p. Ewan-gelia Żywego (s. 125); r. Genna Marias (s. 126); s. Księga czterech kątów i czterechzawiasów świata (s. 126); t. Pytania Marii [Magdaleny] (s. 126); u. Tradycje Ma-cieja (s. 126); w. Wspomnienia Apostołów (s. 128);

3. Tajemna Ewangelia Marka (s. 129);4. Fragmenty Ewangelii zachowane na papirusach: a. Papirus Oksyrhynchos

840 (s. 136); b. Papirus Egerton 2 (s. 138); c. Papirus Berliński inw. 11. 710(s. 142); d. Papirus z Fayum (s. 142); e. Papirus Kairski nr 10. 735 (s. 143);f. Papirus Oksyrhynchos (X) 1224 (s. 143); g. Papirus Merton 51 (s. 144);

C. Inne tradycje na temat Jezusa:1. Tradycje chrześcijańskie: a. Zbiór Testimoniów z I w. [?] (s. 147); b. Z Wnie-

bowstąpienia Izajasza (s. 148); c. Z Listu Apostołów (s. 151); d. Z Ód Salomona:Oda 19 (s. 154); e. Z Wyroczni Sybillińskich (s. 156);

2. Tradycje gnostyckie: a. Z Barucha Justyna gnostyka (s. 158); b. Z PistisSofia (s. 159);

3. Fragmenty z tradycji hebrajskiej dotyczące Jezusa (s. 163);4. Fragmenty o Jezusie u pisarzy muzułmańskich: a. Koran (s. 170); b. Agrafa

muzułmańskie (s. 177);5. Ewangelia Tomasza z Nag Hammadi (s. 180)

86

Teksty zawarte w tym rozdziale stanowią dość różnorodną grupę fragmentówdotyczących postaci Jezusa i Maryi. Dzielimy je na cztery grupy.

Grupę pierwszą tworzą agrafa – słowa Jezusa nie zapisane w Ewangeliach, za-warte w innych księgach Nowego Testamentu, w różnych wariantach rękopisów Ewan-gelii, u starożytnych pisarzy kościelnych, podane oczywiście w wyborze oraz znajdu-jące się w księgach liturgicznych. Czy te poszczególne słowa były częścią jakichświększych utworów typu Ewangelii? Mam poważne wątpliwości, choć nie można tegowykluczyć. Niemniej stanowią one ciekawy materiał ukazujący recepcję słów Jezusa.

Drugi wielki blok fragmentów stanowią fragmenty różnych Ewangelii orazutworów do nich zbliżonych z pierwszych wieków chrześcijaństwa (niektóre z nichpochodzą nawet z wieku I/II) ortodoksyjnych, gnostyckich, heretyckich, także napapirusach; pomijamy tu jednak P.Oxy 1,655 i 656 ponieważ znajdziemy je w roz-dziale poświęconym gnostyckiej Ewangelii Tomasza. W osobnym rozdziale trak-tujemy gorąco dziś dyskutowany problem Ewangelii Tajemnej Marka. Omawiającte utwory pomijamy problem ich stosunku do Ewangelii kanonicznych, wspomnia-ny we wstępie, wielokrotnie (choć bez dania ostatecznego rozwiązania) omawianyprzez biblistów.

Trzecią grupą tekstów podanych w tym rozdziale stanowią fragmenty innychdzieł podających tradycje o Jezusie, a więc fragmenty różnych pism chrześcijań-skich i gnostyckich, żydowskich oraz muzułmańskich; dwie ostatnie grupy pokazu-ją recepcję Jezusa w środowisku żydowskim i islamu.

Ostatni podrozdział trzeciej grupy stanowi gnostycka Ewangelia Tomasza z NagHammadi, która zawiera 114 logiów Jezusa. Stanowi ona wprawdzie zwartą całośćo charakterze gnostyckim, niemniej zawiera poszczególne słowa Chrystusa, stądjej miejsce jest w tym rozdziale, w którym znajdują się agrafa.

A. Agrafa(przekład i opracowanie ks. Marek Starowieyski)

Przez słowo agrafon rozumiemy odosobnione zdanie, które miał wypowie-dzieć Chrystus w czasie swego pobytu na ziemi, a nie znajdujące się w Ewange-liach kanonicznych. Wykluczone są więc spośród nich opisy scen brakującychw Ewangeliach – choć w niniejszym zbiorze podano kilka z nich (np. 2, 5) – orazdłuższe mowy Chrystusa występujące w ewangeliach apokryficznych.

Należy podkreślić, że samo nazwanie jakiegoś zdania agrafon nie przesądzabynajmniej o jego autentyczności, a jest tylko podkreśleniem, że należy ono dozdań przypisywanych Jezusowi.

Słowo agrafon dopiero stosunkowo niedawno zdobyło sobie prawo istnieniaw naukach teologicznych. Wprowadził je G. Körner w dziele De sermonibus Chri-

ROZDZ. II. Fragmenty: A. AGRAFA

87

sti agraphois, Lipsk 1776, ale nie występuje na ogół jeszcze w dziewiętnastowiecz-nych słownikach i encyklopediach teologicznych. Dzieło A. Rescha Agrapha, Aus-serkanonische Evangelienfragmente (TU 5, 4) wydane w 1889 r. stanowi przełom;wprowadziło bowiem pojęcie agrafon do nauk teologicznych. Resch zebrał w nim177 agrafów (w innym nieco znaczeniu słowa niż to, które podaje powyższa defini-cja) i starał się na ich podstawie zrekonstruować pierwotną ewangelię (Urevange-lium). Dzieło Rescha wywołało ożywioną dyskusję. Szczególną rolę odegrało w nimdzieło J. H. Ropesa, który poddał spokojnej krytyce materiał zebrany przez Re-scha1. Drugie wydanie dzieła Rescha o zmienionym tytule zawiera 300 agrafów.Stanowisko przeciwne zajął L. Vaganay, uznając że możliwe jest uznanie jako au-tentycznych zaledwie kilku agrafów2. Stanowisko pośrednie zajęli inni badacze jakE. Jacquier3 i J. Jeremias przyjmując możliwą autentyczność około 20 agrafów.

Problem autentyczności agrafów jest niemal niemożliwy do rozwiązania, gdyżte, które jeden autor uznaje za autentyczne, inny uważa za nieautentyczne. Spróbuj-my podać kilka kryteriów, według których określa się autentyczność agrafów:

1. Zgodność z całością Ewangelii.2. Wartość świadectwa. Bada się jego wiek, wzajemną zależność, liczbę źró-

deł, ich autorytet z punktu widzenia krytycznego. Tak więc autentyczność agra-fonu musi być potwierdzona wieloma, niezależnymi od siebie i dawnymi przeka-zami.

3. Niezależność od Ewangelii: sprawdza się, np. czy nie mamy do czynieniaz parafrazą, zbitką, mylnym przepisaniem zdania Pisma Świętego, itd.

4. Stosunek do ówczesnych prądów umysłowych: zdania zawierające np. ele-menty gnostyckie nie mogą być uznane za autentyczne.

Zastosowanie tych kryteriów jest bardzo trudne i trzeba dużego dystansu, bynie wpaść w naukowy superkrytycyzm czy też laksyzm. Eliminując więc nieauten-tyczne agrafa, J. Jeremias podzielił je na następujące grupy:

1. Agrafa tendencyjnie wymyślone (np. słowa przytaczane przez pisarzy ży-dowskich).

2. Logia tendencyjnie zmienione: np. EwTm 1 i J 8, 52.3. Wymysły legendarne lub bajeczne, np. logia w EwTmDz.4. Słowa błędnie przypisywane Chrystusowi, np. agrafon 3, 11.5. Wierzono, że Chrystus mówił przez proroków i apostołów; wszystko, co

jest w Piśmie Świętym, to słowa Chrystusa, np. „Przemija postać tego świata”(1 Kor 7, 31).

6. Zmiany słów ewangelicznych przez dodanie jednego członu, np. EwTm100: „Dajcie cesarzowi co cesarskie/dajcie Bogu co boskie (Mt 22, 21)/a co jestmoje, dajcie mi”.

1 J. H. Ropes, Die Sprüche Jesu, die in den kanonischen Evangelien nicht überliefertsind, TU 14, 2, 1896.

2 DBS 1, 1928, 159-196.3 RBibl 15(1918) 93-135.

ROZDZ. II. FRAGMENTY: A. AGRAFA

88

7. Zamiana słów ewangelisty na słowa Chrystusa: np. „Nasz Pan powiedział:«Módlcie się a nie ustawajcie»” (por. Łk 18,1).

8. Agrafa stanowiące element kompozycji: np. agrafon 3, 3 i 3, 7.Osobną grupą agrafów, jak dotąd z rzadka tylko omawianych, są agrafa mu-

zułmańskie pochodzące z pism autorów arabskich, zazwyczaj wczesnośredniowiecz-nych. Podajemy ich wybór w rozdziale poświęconym apokryfom w islamie.

Resch łudził się, że za pomocą agrafów będzie można zrekonstruować kate-chezę ustną z czasów sprzed jej spisania, podobne zresztą opinie wygłaszano w od-niesieniu do tekstów odkrytych na papirusach, o których będzie mowa. Dziś po-zbyto się tych złudzeń. Surowa krytyka biblijna przeniosła większość agrafów w cza-sy pozabiblijne i w ten sposób stały się one domeną pracy patrologa, który znajdujew nich cenne elementy do poznania sposobu myślenia i rozumowania ludzi tam-tych czasów, ich rozumienia Pisma Świętego itd.

Podajemy tu agrafa podzielone na pięć działów: agrafa w NT, warianty i uzu-pełnienia w niektórych kodeksach Ewangelii, w pismach Ojców Kościoła, w litur-gii i u pisarzy niechrześcijańskich (żydowskich i arabskich) – te ostatnie omówimynieco później, osobno.

Wybór tu podany jest kompromisowy: eliminuje na ogół agrafa spisane napapirusach, w ewangeliach judeochrześcijańskich i w EwTm, które zostaną poda-ne w następnych rozdziałach, brak też słów Chrystusa chwalebnego (wyjątek sta-nowi 1, 5) oraz wyraźnie heretyckich (wyjątek 3, 11). W wyborze opierano się nazbiorkach Faggina i Santos Otero, włączono agrafa uznane za autentyczne przezJeremiasa i uwzględniono wyniki badań Vaganey; punktem wyjścia był oczywiściezbiór Rescha.

1. Agrafa zawarte w Nowym Testamencie

W NT znajdują się agrafa nie zapisane w Ewangelii, a wypowiedziane przez Chry-stusa przed lub po wniebowstąpieniu. Podane tu agrafa należą do pierwszej grupy.

Do drugiej zalicza się słowa Chrystusa wypowiedziane w odpowiedzi na prośbęPawła (2 Kor 12, 9); słowa Chrystusa w związku z nawróceniem Pawła (Dz 9, 4-6.10-12. 15n.; 22, 7n. 10; 26, 14-18); słowa, w których Syn Człowieczy zwraca siędo św. Jana w Apokalipsie (1, 11. 17-20; 16, 15; 22, 10-16. 18-20) oraz w siedmiulistach skierowanych do Kościołów w Azji Mniejszej (Ap 2-3).

W listach św. Pawła znajdują się kilkakrotnie cytowane słowa Chrystusa, ależe mają one swoje odpowiedniki w Ewangelii, nie można ich zaliczyć do agrafów(np. 1 Kor 7, 10 – Mk 10, 11n., par.; 1 Kor 11, 24n. – Mk 14, 22-24, par.; 1 Kor 9,14 – Mt 10, 10, par.; Rz 14, 14 – Mk 7, 15?).

Agrafa podaję za Santos Otero 112; przekład na podstawie Biblii Tysiąclecia.

1. A podczas wspólnego posiłku kazał im nie odchodzić z Jerozolimy,ale oczekiwać obietnicy Ojca: „Słyszeliście o niej ode Mnie – [mówił] –


89

Jan chrzcił wodą, ale wy wkrótce zostaniecie ochrzczeni Duchem Świę-tym”. Zapytali Go zebrani: „Panie, czy w tym czasie przywrócisz króle-stwo Izraela?” Odpowiedział im: „Nie wasza to rzecz znać czasy i chwile,które Ojciec ustalił swoją władzą, ale gdy Duch Święty zstąpi na was, otrzy-macie Jego moc i będziecie moimi świadkami w Jerozolimie i w Samarii,i aż po krańce ziemi”4.

2. [Słowa św. Pawła w Milecie, skierowane do mieszkańców Efezu]:We wszystkim pokazywałem wam, że tak pracując, trzeba wspierać sła-bych i pamiętać o słowach Pana Jezusa, który powiedział: „Więcej szczę-ścia jest w dawaniu aniżeli w braniu”5.

3. Ja bowiem otrzymałem od Pana to, co wam przekazuję, że Pan Jezustej nocy, kiedy został wydany, wziął chleb i dzięki uczyniwszy połamałi rzekł: „To jest ciało moje za was [wydane]. Czyńcie to na moją pamiąt-kę”. Podobnie skończywszy wieczerzę, wziął kielich mówiąc: „Kielich tenjest nowym przymierzem, we krwi mojej. Czyńcie to, ile razy pić będzie-cie, na moją pamiątkę”6.

4. Sam bowiem Pan zstąpi z nieba na hasło i na głos archanioła, i nadźwięk trąby Bożej, a zmarli w Chrystusie powstaną pierwsi. Potem my,żywi i pozostawieni, wraz z nimi będziemy porwani w powietrze, na obło-ki, naprzeciw Pana, i w ten sposób zawsze będziemy z Panem7.

5. Oto przyjdę jak złodziej: błogosławiony, który czuwa i strzeże swychszat, by nago nie chodzić i sromoty jego nie widziano8.

2. Agrafa i uzupełnienia w rękopisach Ewangelii

W rękopisach Ewangelii znajdują się uzupełnienia bądź wplecione w tekst,bądź to na jego marginesie. Szczególnie obfituje w nie Kodeks Bezy (VI w.). Reschwylicza tych wariantów 48. Podajemy za Fagginem (1-3) i za Santos Otero (4-7).

4 Dz 1, 4-8.5 Dz 20, 35.6 1 Kor 11, 24.7 1 Tes 4, 16n. Według Jeremiasa (105-108) mamy tu do czynienia z wystylizowanym

agrafonem: słowo Pan występowało w mowie Chrystusa jako „Syn Człowieczy”; dodano„w Panu” i zmieniono na liczbę mnogą. Por. Mt 24, 43 i Łk 12, 39.

8 Ap 16, 15.

1 – 2. AGRAFA W NOWYM TESTAMENCIE

90

1. Wy natomiast starajcie się wzrastać w rzeczach małych i stawać sięmałymi z tego, co jest wielkie9.

2. Tego dnia ujrzawszy, jak ktoś pracował w szabat, rzekł doń: „Czło-wieku, jeśli wiesz, co czynisz – jesteś błogosławiony, jeśli zaś nie wiesz – jesteś przeklęty i przestępcą Prawa”10 .

3. Mk 16, 14:11 W końcu ukazał się samym Jedenastu, gdy siedzieli zastołem, i wyrzucał im brak wiary i opór, że nie uwierzyli tym, którzy wi-dzieli Go zmartwychwstałego.

A oni usprawiedliwiali się, mówiąc:„Ten wiek niegodziwości i niewiary12

znajduje się pod władzą Szatana13, on zaś nie pozwala,aby ci, co stali się nieczystymi dzięki duchom14, przyjęli

5 prawdę i moc Bożą”15 .„Objaw więc teraz swoją sprawiedliwość”16

– powiedzieli oni do Chrystusa.– A Chrystus powiedział im: „Wypełniasię kres wieków władzy Szata

10 na17, ale zbliżają się inne straszne czasy także i dla tych, za których grzechy wydałemsię na śmierć, aby się nawróciliku prawdzie i nigdy więcej nie grzeszyli18,i aby odziedziczyli znajdującą się w niebie

15 duchową i nieskazitelną chwałęsprawiedliwości”19.

9 Codex Bezae (VI w.) i Vercellensis (IV w.). Por. Mt 20, 25-28 i Łk 14, 8-10. Por.Iuvencus, Historia evangelica 3, 613n., PL 19, 265.

10 Codex Bezae (VI w.), do Łk 6, 5. Por. Pwt 27, 26; Ga 3, 10; Jk 2, 10. Por. Augustyn,Contra advers. legis et prophet. 2, 11, 37, PL 42, 662.

11 Codex Freer (IV-V w.) Ewangelii św. Marka z Achmin (Egipt). Por. Hieronim, Dia-logus adversus Pelagianos 2, 15, PL 23, 576, PSP 10, 142.

12 Por. 2 Kor 4, 4; Ga 1, 4.13 Por. J 14, 30; Ef 2, 2.14 Por. Mk 1, 23. 26.15 Por. Mk 12, 24; 1 Kor 6, 14; Ef 1, 19n.16 Por. Mt 6, 33; J 16, 8.17 Por. Mk 1, 15; Łk 10, 18; J 12, 31; 16, 11.18 Por. J 5, 14; 8, 11.19 Por. 1 P 1, 4; 2 Tm 4, 8.


91

Mk 16, 15: I rzekł do nich: „Idźcie na cały świat i głoście Ewangelięwszelkiemu stworzeniu…”

4. Ja bowiem przyszedłem pośród was nie jako spoczywający za sto-łem, ale jako ten, co służy: i wy też macie wzrastać w mojej służbie, jakten, co służy20 .

5. I gdy był ochrzczony, ogromne światło zabłysło z wody, tak że prze-lękli się wszyscy, którzy przybyli21.

6. Natychmiast bowiem około godziny trzeciej stały się za dnia ciem-ności i zstąpili z nieba aniołowie, i gdy powstał w jasności Boga żywego,wstąpili z Nim, a światło ciągle jaśniało. Wtedy one [niewiasty] przystąpi-ły do grobu i ujrzały odwalony kamień22.

7a. [Uderzali się w piersi mówiąc]: „Biada nam za to, co się stało! Tenbył Synem Bożym. Oto spełniają się wyroki spustoszenia Jerozolimy”23 .

7b. …mówiąc: „Biada nam za to, co stało się z powodu naszych grze-chów, zbliżyło się bowiem spustoszenie Jerozolimy”24 .

3. Agrafa u Ojców i pisarzy kościelnych

Szczególnie bogate źródło agrafów stanowią pisma wczesnochrześcijańskie;Jeremias ogranicza się do badania pisarzy sprzed roku 500, co ma swoje racje.Istnieją jednak również liczne agrafa późniejsze (np. tu podane agrafa muzułmań-skie, por. s. 177) i nie można wykluczyć, że pośród nich znajdują się również agra-fa autentyczne. Natomiast należy stwierdzić, że im pisarz bliższy jest czasom apo-stolskim, tym świadectwo jego jest poważniejsze. Fragmenty te jednak czytamy nietyle szukając autentycznych słów Chrystusa, ile przyglądając się, jakie treści przy-pisywali Chrystusowi pisarze kościelni i skąd się te treści brały.

Nie przytaczamy tu agrafów należących do apokryfów, szczególnie Ewangeliijudeochrześcijańskich cytowanych przez Ojców Kościoła.

20 Codex Bezae (VI w.) do Łk 22 , 28.21 Codex Vercellensis (IV w.) i Sangermanensis (VII w.) do Mt 3, 15 (uzupełnienie

opisu chrztu).22 Codex Bobbiensis (IV/V) do Mt 16, 4. Por. Mt 28, 2; 27, 52.23 Codex Palatinus (V w.) i Vercellensis (IV w.) do Łk 23, 48.24 Codex Sangermanensis (VII w.) do Łk 23, 48, por. EwPt VII, 25.

3. AGRAFA U OJCÓW I PISARZY KOŚCIELNYCH

92

Didache (I/II w.)1. Powiedziano jednak jeszcze na ten temat: „Niech twoja jałmużna

przesiąknie potem rąk twoich, aż będziesz wiedział, komu dajesz”25 .

List Barnaby (początek II w.)2. Mówi bowiem [Pan]: „Oto uczynię ostatnie pierwszym”26.

3. Podobnie także na krzyż wskazuje [Bóg] słowami innego proroka:„Kiedy to wszystko zostanie dokonane? Pan mówi: «Kiedy drzewo legniei powstanie, i kiedy z drzewa krew pocieknie»”. Oto masz znowu zapowiedźkrzyża i Tego, który miał być ukrzyżowany27 .

4. Tak i ci, mówi Pan, którzy chcą Mnie widzieć i osiągnąć Królestwo,muszą zdobyć Mnie w bólu i cierpieniu28 .

Ignacy Antiocheński († pocz. II w.)5. Ja bowiem wiem i wierzę, że nawet po swoim zmartwychwstaniu

Jezus był w ciele. A kiedy przyszedł do Piotra z towarzyszami, powiedziałdo nich: „Weźcie, dotknijcie Mnie i zobaczcie, że nie jestem bezcielesnymdemonem”. I natychmiast dotknęli Go i uwierzyli, trzymając się mocno Jegociała i ducha29.

Klemens Rzymski (koniec I w.)6. Pamiętajmy przede wszystkim o słowach Pana Jezusa, w których

nauczał wyrozumienia i cierpliwości. Tak bowiem mówił:„Bądźcie miłosierni, abyście dostąpili miłosierdzia.Odpuszczajcie, aby wam odpuszczono.Jak drugim czynicie, tak i wam czynić będą.Jak dajecie, tak i wam zostanie dane.Jakim sądem sądzicie, takim i was osądzą.Jaką dobroć innym okazujecie, taką i wam okażą.Jaką miarą mierzycie, taką samą i wam odmierzą”30 .

25 1, 6. Tł. A. Świderkówna, Pierwsi świadkowie, Kraków 1998, 33. Teksty OjcówApostolskich (Didache, Listy Ignacego, Klemensa Rzymskiego) podajemy w tym tłumacze-niu: zaznaczając miejsce i stronę tego wydania.

26 6, 13, 185.27 12, 1, 191.28 7, 11, 187.29 Do Smyrn. 3, 1n., 136.30 List do Korynt . 13, 2, 56n.


93

Ps. Klemens Rzymski (II w.)7. Mówi bowiem Pan: „Będziecie niby jagnięta wśród wilków”. A Piotr

Mu na to: „Jeśli więc wilki rozszarpią jagnięta?” Rzekł Jezus Piotrowi:„Jagnięta po swojej śmierci nie potrzebują bać się wilków. I wy nie bójciesię tych, którzy was zabijają i nic wam więcej uczynić nie mogą, lecz bój-cie się Tego, który po waszej śmierci ma władzę nad waszą duszą i ciałemi może wrzucić je w piekło ogniste”31 .

8. Sam bowiem Pan zapytany przez kogoś, kiedy przyjdzie Jego Kró-lestwo, powiedział: „Kiedy dwa będą jednym, i to, co zewnątrz, będzie jakwewnątrz, a męskie z żeńskim ani męskie, ani żeńskie”32 .

Justyn Męczennik († 167)9. Otóż mówi: „Wielu przyjdzie w imię moje, na zewnątrz odziani

w skóry owcze, wewnątrz zaś są to wilki drapieżne”. Tamże: „Będą od-szczepieństwa i herezje”33.

10. Przeto Pan nasz Jezus Chrystus powiedział: „W jakim stanie wasznajdę, w takim też sądzić będę”34 .

Ireneusz z Lyonu († 202)11. W ten sposób wspominają prezbiterzy, którzy jeszcze widzieli Jana,

ucznia Pańskiego, że słyszeli od niego, co w owych czasach nauczał Pan,mówiąc: „Nadejdą dni, w których zrodzą się winne latorośle, z których każdabędzie miała dziesięć tysięcy gałęzi, a na każdej gałęzi po dziesięć tysięcygałązek, a na każdej gałązce po dziesięć tysięcy odrośli, a na każdej odroślipo dziesięć tysięcy gron, a w każdym gronie po dziesięć tysięcy owoców,a każdy owoc przyniesie – gdy się go wyciśnie – dwadzieścia pięć miarwina. I gdy ktoś ze świętych będzie chciał zerwać jedno z tych gron, drugiebędzie wołało: «Jestem lepszym gronem, zerwij mnie i przeze mnie chwalPana!» Podobnie i ziarno pszenicy zrodzi dziesięć tysięcy kłosów, a każdykłos zawierać będzie dziesięć tysięcy ziaren, a każde ziarno da dziesięćfuntów pszennej mąki jasnej i czystej. Inne natomiast [rośliny] rodzić będąowoce, ziarna i zioła wedle miary, jaka im odpowiada. Wszystkie zwierzę-

31 II List do Koryntian 5, 2-4, 94.32 II List do Koryntian 12, 2, 97. Por. EwEg 2, objaśn. – poniżej s. 121-122.33 Dialog z Tryfonem 35, 3.34 Dialog z Tryfonem 47, 5.


94

ta będą przyjmowały pokarmy, które rodzi ziemia, i będą żyły w zgodziei pokoju, a ludziom będą posłuszne z całym oddaniem”.

12. O tym świadczył na piśmie Papiasz w starości – był on słuchaczemJana, a domownikiem Polikarpa – w czwartej księdze swego dzieła (napisałpięć ksiąg). I dorzucił te słowa: „W to uwierzyć mogą wierzący”. A gdy – jakmówi – Judasz zdrajca nie uwierzył i zapytał: „Jak Pan sprawi, że to wszyst-ko się zrodzi?”, odpowiedział Pan: „Ujrzą to ci, którzy się tam znajdą”35.

Tertulian († ok. 220)13. Nikt, kto nie doznał pokusy, nie osiągnie królestwa niebieskiego36.

Klemens Aleksandryjski († ok. 212)14. Ujrzałeś brata swego, ujrzałeś Boga swego37 .

15. Słusznie więc Pismo Święte pragnie nas uczynić takimi dialekty-kami i daje nam następującą zachętę: „Bądźcie doświadczonymi bankiera-mi”, którzy odrzucają zło, a piękno zatrzymują38 .

16. Znowu mówi Pan: „Kto się ożenił, niech żony nie wyrzuca, a zno-wu kto się nie ożenił, niech się nie żeni”39.

17. „Bo wrogości nie żywi Pan” – czytamy w jakiejś Ewangelii – sko-ro oznajmił: „Tajemnica moja dla Mnie jest i dla synów domu mego”40.

18. Jeśli przyjąć, że tymi są Judejczycy, do których Pan rzekł również:„Wyjdźcie z więzienia wszyscy, którzy chcecie”41 .

35 Adv. haer. 5, 33, 3, SCh 153, 414-416. Zakończenie tekstu znajdujemy u Hipolita(† 235): Gdy Pan mówił do uczniów o przyszłym królestwie świętych, jakie ono będziechwalebne i zdumiewające, Judasz zachwycony tym, co zostało powiedziane, rzekł: „A któżto będzie mógł zobaczyć?” Rzekł Pan: „To ujrzą ci, którzy będą godni”, Comm. in Danie-lem, 4, 60, SCh 14, 1947, 384.

36 De baptismo 20, 2, CCL 1, 294; PSP 5, 153. Por. Mt 26, 41, par.; Jk 1, 12; 1 P 1, 6.Podobnie: Didascalia Apostolorum 2, 8, F. X. Funk, 1, Paderborn 1905, 45, 4: Mówi bo-wiem Pismo: „Nie jest potwierdzony [przez Boga] ten, kto nie doznał próby” (gr. anéradókimos apeíratos). Zdanie często cytowane przez Ojców Kościoła.

37 Kobierce 1, 19, 94, 5, GCS 15, 60, cyt. wg przekładu J. Pliszczyńskiej, Warszawa1994, 1, 69. O agrafach u Klemensa por. J. Ruvet, Bb 30(1949) 133-160.

38 Kobierce 1, 28, 177, 2, GCS 15, 109, tł. pol 1, 121. Por. 1 Tes 5, 21.39 Kobierce 3, 15, 94, GCS 15, 368, tł. pol. 1, 26.40 Kobierce 5, 10, 63, 7, GCS 15, 368, tł. pol. 2, 52.41 Kobierce 6, 6, 64, 3, GCS 15, 453, tł. pol. 2, 136.


95

19. I znowu o miłości: „Miłość – mówi – zasłania całą mnogość grze-chów”42.

20. Dlatego mówi Zbawiciel: „Zbaw siebie i swoją duszę”43.

Orygenes († 254)21. Jezus mówi: „Byłem chory ze względu na chorych, byłem głodny

ze względu na głodnych, byłem spragniony względem spragnionych”44 .

22. W Ewangelii stoi napisane: „I mądrość wysłała swoje dzieci”45 .

23. Oto co jest konieczne: „Szukajcie rzeczy wielkich, a dorzuconebędą rzeczy małe” – oraz – „Proście o rzeczy niebieskie, a ziemskie zosta-ną wam dorzucone”46.

24. Mówi bowiem sam Pan: „Kto jest blisko Mnie, jest blisko ognia,a kto jest daleko ode Mnie, jest daleki od królestwa”47.

Dzieje Piotra (II/III w.)25. Ci, którzy byli ze Mną, nie zrozumieli Mnie48 .

Klementyny-Homilie (III w.?)26. Ten, który wyjaśnia prawdę, rzekł: „Koniecznym jest, aby przyszło

dobro; błogosławiony – mówi – przez którego ono przychodzi. Podobnieteż konieczną jest rzeczą, aby przyszło zło, ale biada temu, przez któregoprzychodzi”49.

27. Tym zaś, którzy mniemali, że Bóg kusi [jak mówią Pisma] powie-dział: „Zły jest tym, który kusi”50.

42 Paedagogus 3, 12, 91, 3, GCS 12, 286; Kobierce 4, 18, 111, 3, GCS 15, 297, tł. pol.1, 359. Por. 1 P 4, 8. 21; por. Jk 5, 2. Typowe przyjęcie słów Apostoła za słowa Chrystusa.

43 Excerpta ex Theodoto 2, SCh 23, 56 oraz ŹrMT 22, 26.44 Comm. in Mt 13, 2, PG 15, 10, tł. K. Augustyniak, ŹrMT 10, 161. Por. Mt 25,

35-46.45 In Ieremiam 14, 5, SCh 238, 74; tł. pol. PSP 10, 117. Por. Łk 7, 35; Prz 9, 3 –

przeróbka tych tekstów?46 O modlitwie 2, 2 i 14, 1, GCS 5, 299, tł. pol. W. Kania, H. Pietras, w: H. Pietras,

Odpowiedź na słowo, Kraków 1993, 104, 144; Por. Mt 6, 33; Łk 12, 31. 33.47 In Ieremiam hom . lat. 3, 3, GCS 33, 321, 25. Por. Mk 9, 49; 12, 34. Tekst bardzo

często cytowany, por. W. Myszor, VoxP 6-7(1984) 268-271.48 10, ed. L. Vouaux, Paris 1922, 296.49 Hom. Clementinae 12, 29, GCS 42, 2, 189. Por. Mt 18, 7; Łk 17, 1; Rz 3, 8.50 Hom. Clementinae 3, 55, GCS 42, 2, 77. Tekst odnosi się do Mt 6, 3 lub Jk 1, 13.


96

Ordo kościelne Apostołów (IV w.?)28. Powiedział nam bowiem, że słaby zostanie ocalony przez mocnego51.

De aleatoribus (pocz. IV w.?)29. Napomina Pan i mówi: „Nie zasmucajcie Ducha Świętego, który

w was jest i nie gaście światła, które w was zajaśniało”52.

Efrem Syryjczyk († 373)30. Usłyszałem [słowa] dobrego Mistrza, który w boskich Ewange-

liach mówi do swych uczniów: „Nie posiadajcie niczego na ziemi”53.

Epifaniusz z Salaminy († 403)31. Dlatego powiedział: „Ten, który mówił przez Proroków, oto jest tu

obecny”54.

Makary Egipski (IV w.?)32. A zresztą powiedział im Pan: „Czemu dziwicie się znakom? Dałem

wam wielkie dziedzictwo, jakiego cały świat nie posiada”55.

4. Agrafa liturgiczne

Innym źródłem agrafów są księgi liturgiczne. W liturgii średniowiecznej mu-siało ich być dużo, skoro Agobard, bp Lyonu (VIII-IX w.) wyśmiewa je i nazywaśmiesznymi i fantastycznymi (ridiculosa et phantastica) następujące słowa przypi-sywane Chrystusowi: „Osiemnastego dnia dziesiątego miesiąca będziecie pościli –mówi Pan – a wyślę wam Zbawcę waszego i obrońcę, który was będzie poprzedzałi wprowadzi do ziemi, którą zaprzysiągłem ojcom waszym”. „Wieniec chwały po-łożę na jego głowie – mówi Pan – odzieję go białą szatą, ponieważ zachowałprzykazania moje i dla mojego imienia została rozlana na ziemi jego krew”; „Świę-tym jesteście – mówi Pan – pomnożę liczbę waszą, abyście modlili się na tym miej-scu za mój lud”56.

51 Iudicium Petri 26, A. Hilgenfeld, NT extra canonem receptum, Leipzig 1884, 118.Por. Mt 9, 12; 1 Kor 1, 25.

52 3, CSEL 3, 3, 95. Być może złożenie razem Ef 4, 30 i 1 Tes 5, 19.53 Testamentum, Opera, ed. Assemani 2, 234. Podobnie u Ps. Abdiasza, Historiae apo-

stolicae 6, 12, OŻ 11, 364.54 Haer. 66, 42, 8, GCS 37, 79. Agrafon występuje u Epifaniusza czterokrotnie.55 Homiliae 12, 17, PG 34, 569.56 De correctione antiphonarii , PL 104, 333.


97

1. Jam jest – mówi Pan – zbawieniem ludu. W jakimkolwiek uciskuwołać będą do Mnie, Ja ich wysłucham i będę ich Panem na wieki57 .

2. Bądźcie silni w walce i walczcie ze starym wężem, a otrzymaciekrólestwo wieczne – mówi Pan58.

3. Zabrzmiał także pełen miłości głos Ojca, który – zapomniawszywyrzeczonych niegdyś słów: „Żałuję, że stworzyłem niegdyś człowieka” – [powiedział]: „Zaiste, Ty jesteś Synem miłym, w którym znalazłem upodo-banie; dziś, mój Synu, zrodziłem Cię”59.

4. I jak mówi Ewangelia: „Poszukujący Chrystusa w komorze”60.

5. Ojcze nasz, który jesteś w niebie,święć się Imię Twoje,przyjdź królestwo Twoje [niech przyjdzie Duch Święty i oczyści nas]61,bądź wola Twoja, jako w niebie tak i na ziemi.Chleba naszego powszedniego [jutrzejszego, czyli przyszłego]62 daj

nam dzisiaji odpuść nam nasze winy, jako i my odpuszczamy naszym winowajcom,i nie wódź nas na pokuszenie [którego znieść nie zdołamy]63 ,ale nas zbaw ode złego[bo Twoja jest moc i potęga, i chwała na wieki]64 .

57 Introit dawnej IV niedz. po Zesłaniu Ducha Świętego i czwartej 3 tygodnia Wielkie-go Postu.

58 Antyfona do Magnificat II nieszp. Commune Apostolorum. Por. Hbr 11, 34; Ap 12,9; 20, 2; 2 P 1, 11. Por. także Old English Homilies and Homiletic, ed. R. Morris, London1868, 151.

59 Missale Coloniense. Sequentia ad Epiphaniam, ed. 1847, f. XXr. Do opisu chrztu(Mk 3, 17) włączono Rdz 6, 6 i Ps 2, 7 (por. Ps 110 [109], 3. Podobne zbitki spotykamyu pisarzy starożytnych.

60 Fragment prefacji z Sacramentarium Leoninum, PL 55, 65. Por. Mt 24, 26?61 Por. Resch 84n.62 Por. Resch 237.63 Por. Resch 85.64 Por. Didache 8, 2.

4. AGRAFA LITURGICZNE

98

B. Zaginione Ewangelie

1. Ewangelie judeochrześcijańskie(przekład i opracowanie ks. Marek Starowieyski)

Problem Ewangelii judeochrześcijańskich należy do najtrudniejszych zagad-nień związanych z literaturą apokryficzną65. Same utwory, z których niektóre po-wstały w I/II w. (stąd ich znaczenie dla powstania Ewangelii kanonicznych), znik-nęły gdzieś około V w. wraz ze wspólnotami, które ich używały. Zachowało sięnieco fragmentów i tytułów, wiadomości są jednak nieliczne, rozproszone i niejed-nokrotnie sprzeczne. Są to zazwyczaj krótkie cytaty lub parafrazy tekstu, przyto-czone niedokładnie i często tendencyjnie. Bywają kłopoty z określeniem ich tytułulub przynależności danego tekstu. Ewangelie te bywały łączone z aramejskim tek-stem Ewangelii św. Mateusza i były znane w kręgach chrześcijańskich: wspomina-ją je Klemens Aleksandryjski, Orygenes i Hieronim; egzemplarze EwangeliiHebrajczyków i Ebionitów miały się znajdować w bibliotece w Cezarei Palestyń-skiej. Posługiwały się nimi różne grupy judeochrześcijan, nie zawsze oddzieloneod Kościoła. Dodać tu należy, że badania historyczne i archeologiczne nad jude-ochrześcijaństwem, jego teologią, historią i archeologią są zaledwie zapoczątko-wane i długo jeszcze nie będziemy posiadać jasnego obrazu tej grupy chrześcijan.

Trwają również dyskusje co do tego, jak podzielić fragmenty przez nas posia-dane. Problemem jest, czy istniały dwie Ewangelie: Hebrajczyków i Ebionitów,czy też trzy Hebrajczyków, Nazarejczyków i Ebionitów. Nie przesądzając proble-mu, przyjmujemy, że istniały dwie: Ewangelia Hebrajczyków (łącząca Hebrajczy-ków i Nazarejczyków) oraz Ewangelia Ebionitów, zaznaczając jednak, do którejz tych dwu tekst bywa zaliczany przez innych autorów. Wydaje się, że EwangeliaHebrajczyków (i Nazarejczyków) była używana przez ortodoksyjnych judeochrze-ścijan podkreślających godność mesjańską Jezusa i rolę Jego chrztu, podczas gdy

65 Każdy badacz tej dziedziny podpisze się pod słowami S. C. Mimouni: „Peu de que-stions sont plus irritantes pour l'histoire de la littérature chrétienne que celles des Evangilesjudéo-chrétiens”, Le judéochristianisme ancien, Paris 1998, 206.

99

Ewangelia Ebionitów była księgą grupy judeochrześcijan oddzielonych od Kościoła,o silnym nastawieniu enkratystycznym, być może zredagowaną pod imieniem dwu-nastu Apostołów, stąd bywa identyfikowana z Ewangelią Dwunastu.

Trwają dyskusje na temat stosunku tych Ewangelii do Ewangelii kanonicz-nych; K. Aland w swej Synopsie podaje te wszystkie teksty przy odpowiednichfragmentach Ewangelii kanonicznych.

W tej sytuacji, gdy istnieje szereg często ze sobą sprzecznych teorii, wartopamiętać o rozsądnych słowach M. Dibeliusa, o których nie zawsze pamiętają ba-dacze: „Wyjaśnienia mogą przynieść nie nowe teorie, ale nowe odkrycia”66. Nieste-ty, nowe odkrycia, jak znalezienie Iudaďkon i średniowiecznych fragmentów Ewan-gelii Hebrajczyków, nic nie wyjaśniły, a tylko skomplikowały problem.

a. Ewangelia Hebrajczyków (EwHbr)

Ponieważ EwHbr jest cytowana na początku II w. przez Ignacego Antiocheń-skiego (tekst 17) oraz przez Papiasza (tekst 8) i w drugiej połowie tegoż wiekuprzez Hegezypa (tekst 9), należy przypuszczać, że powstała ona w końcu I w.J. Daniélou przypuszcza nawet, że EwHbr powstała przez rokiem 7067. Miejscemjej powstania miała być Pella, dokąd udali się judeochrześcijanie z Jerozolimy przedwybuchem powstania w 67 roku; J. Daniélou uważa natomiast, że powstała w Jero-zolimie. Za czasów św. Hieronima używała jej grupa judeochrześcijańska Nazarej-czyków (lub Nazareńczyków) w okolicach Berei (dziś Aleppo, por. teksty 24nn.)oraz ebionici (tekst 20). Inni uważają, że powstała wśród judeochrześcijan w Egip-cie. Została ona napisana literami hebrajskimi w języku aramejskim – tak należyrozumieć zwroty o języku hebrajskim (tekst 10), syryjskim (tekst 9) czy chaldej-skim (tekst 25). Jest rzeczą prawdopodobną, że istniał jej przekład grecki, używanyprzez pisarzy działających przed św. Hieronimem (np. przez Orygenesa, tekst 15).Nie wiemy jednak, co z nim się stało.

Św. Hieronim w czasie swego pobytu na pustyni syryjskiej koło Antiochii (wlatach 375-378), miał się zapoznać z EwHbr i przełożyć ją: nie wiadomo tylko, czyna grecki, czy na łacinę (tekst 14). Cytuje ją pod różnymi tytułami, nie wymienia jejjednak w katalogu swoich dzieł. Wobec tych sprzeczności rodzi się pytanie, czyw ogóle ją miał w ręku? Prawdopodobnie dowiedział się o niej z dzieł Orygenesai powziął zamiar jej przełożenia, którego jednak, jak się wydaje, nigdy nie dokonał.

Nie wiadomo również, jaki był stosunek EwHbr do aramejskiego tekstu Ewan-gelii św. Mateusza. Hieronim twierdzi, że był to jej oryginał, z którego przełożonoją na j. grecki; miał się on znajdować w Bibliotece w Cezarei Palestyńskiej (tekst25). Pogląd ten jest na ogół odrzucany. Dodajmy, że wedle Stychometrii Nikefora

66 Geschichte der urchristichen Litteratur, 1, Berlin 1926, 55.67 Théologie du Judéo-Christianisme, Tournai 1958, 34 [por. MT 39, 37].

1. EWANGELIE JUDEOCHRZEŚCIJAŃSKIE – EwHbr

100

EwHbr liczyła 2200 stychów, podczas gdy Ewangelia Mateusza – 2500. Nie wiemyteż, czy były dwa utwory: EwHbr i EwNaz czy też istniał jeden utwór. Z tego wszyst-kiego widać, że pomimo stosunkowo dużej ilości zachowanych fragmentów, bardzoniewiele wiemy o samym utworze, tym bardziej, że wiadomości przekazane przezśw. Hieronima są dość niepewne i chaotyczne. Był to prawdopodobnie luźny prze-kład aramejski Ewangelii Mateusza, rozwinięty w sposób anegdotyczno-midraszo-wy, gnostycyzujący, zawierał jednak sporo elementów własnych. W przeciwieństwiejednak do Ewangelii Ebionitów i Ewangelii Egipcjan był to utwór zasadniczo orto-doksyjny i autorzy starożytni nie zaliczali go do utworów heretyckich.

W XX wieku odkryto nowe fragmenty EwHbr: w Iudaďkon – nie wiemy jed-nak, czy ten enigmatyczny utwór zawierał fragmenty EwHbr czy warianty Ewange-lii Mateusza – oraz zawarte w tekstach średniowiecznych, szczególnie pochodzą-cych z Irlandii z czego mogłoby wynikać, że była ona znana jeszcze we wczesnymśredniowieczu. Ten pogląd budzi jednak poważne wątpliwości, ponieważ nie moż-na zapominać, że często wszelkie nieznane teksty zawierające wiadomości ewan-geliczne opatrywano tytułem Ewangelia Hebrajczyków; stąd też poważne wątpli-wości, czy są to istotnie fragmenty z EwHbr.

W naszym tekście podajemy teksty autentyczne i wątpliwe – zaznaczając opi-nie o ich autentyczności Klijna i Alanda – oraz miejsca, w których występują (za-zwyczaj w zmienionej formie) u pisarzy epoki patrystycznej. Literą „W” oznacza-my teksty wątpliwe.

Ireneusz († ok. 202)1. [Ebionici] używają wyłącznie Ewangelii według Mateusza, a od-

rzucają Apostoła Pawła nazywając go apostatą Prawa68 .

2. Albowiem ebionici używając wyłącznie Ewangelii według Mate-usza i na jej podstawie dowodząc, niesłusznie mniemają o Panu69.

Klemens Aleksandryjski († ok. 212)3a. Podobnie jest napisane w Ewangelii według Hebrajczyków: „Kto

się dziwi, będzie królował, a kto będzie królował, dozna ukojenia”70 .

3b. To samo znaczy i takie zdanie: „Ten, kto szuka, nie przestanie szu-kać, aż znajdzie; gdy zaś znajdzie, dozna zdziwienia; gdy dozna zdziwienia,osiągnie królestwo; gdy królestwo osiągnie, wtedy dopiero dozna ukojenia”71.

68 Adv. haer. 1, 26, 1, SCh 264, 346.69 Adv. haer. 3, 11, 7, SCh 211, 158. Klijn 4 neguje wiarygodność świadectw Ireneusza.70 Kobierce 2, 9, 45, 5, GCS 15, 137, cyt. wg przekładu J. Pliszczyńskiej, 1, 160.71 Kobierce 5, 14, 96, 3, GCS 15, 389, tł. pol. 2, 76. W obydwu tekstach zastosowano,

dla opisania gnostyckiego procesu zbawienia, typowy climax. Por. EwTm 2 (objaśnienia);Klijn 47-51 (EwHbr); Aland, 601– indeks (EwEb).

ROZDZ. II. Fragmenty: B. ZAGINIONE EWANGELIE

101

Orygenes († 254)4. A jeśli zaś ktoś przyjmuje Ewangelię Hebrajczyków, w której sam

Zbawiciel mówi: „Dziś wziął mnie Duch Święty, matka moja72 , chwyciłmnie niedawno za jeden z włosów moich73 i zaniósł mnie na wysoką góręTabor74”, ten zapyta, w jaki sposób Duch Święty, który powstał „za pośred-nictwem Słowa” mógł być „matką Chrystusa”75.

5. Napisano w pewnej Ewangelii zatytułowanej według Hebrajczyków(jeśli wszakże ktoś ją uznaje za dobrą nie tyle dla wiarogodności, ile dlaukazania rozpatrywanej sprawy): „Zapytał Go jeden bogaty człowiek: «Na-uczycielu, co dobrego mam czynić, aby otrzymać życie?»76 Odpowiedziałmu: «Człowiecze, wypełniaj Prawo i Proroków!» Odrzekł: «Wypełniałem».Rzekł do niego: «Idź, sprzedaj, co posiadasz, i rozdaj ubogim, potem przyjdźi chodź za Mną!» Bogaty zaczął skrobać się po głowie i nie był zadowolo-ny. A Pan powiedział do niego: «Jakże możesz mówić: wypełniałem Prawoi Proroków? Przecież napisano w Prawie: ‘Miłuj bliźniego swego jak sie-bie samego’77, a oto liczni twoi bracia, synowie Abrahama, za ubiór majągnój, umierają z głodu, dom zaś twój jest pełen wszelkiego dobra, i nicz niego do nich nie dochodzi». Zwróciwszy się zaś do swego ucznia Szy-mona, który siedział przy Nim, rzekł: «Szymonie, synu Jony, łatwiej jestwielbłądowi przejść przez ucho igielne niż bogaczowi wejść do królestwaniebieskiego»”78.

72 Por. Mk 1, 12; Mt 4, 1.73 Por. Ez 8, 3; Dn 14, 36.74 Por. Mt 4, 8.75 In Ioan 2, 12, 87, GCS Orig. Werke 4, 67; tł. pol. S. Kalinkowski, PSP 28, 115;

Tenże, Hom. in Hierem. 15, 4, GCS 6, 128; Hieronim, Comm. II in Mich 7, 6, CCL 76,513n.; Tenże, In Esai. 40, 9, CCL 74a, 459; Tenże, In Ez. 16, 13, CCL 75, 178. Hieronim nieprzyjmuje EwHbr, ale i jej nie potępia. Tekst mówi prawdopodobnie o kuszeniu Chrystusa.W gnostyckim apokryfie Jakuba z Nag Hammadi Jezus nazywa się synem Ducha Świętego.W Kom. do Mi Hieronim zwraca uwagę na rodzaj żeński Ducha Świętego (Ruah) i mówio duszy, oblubienicy Słowa, która socrum habere Spiritum Sanctum – zwrot nieprzekładal-ny na j. polski. Klijn 52-55(EwHbr); Aland – Mt 4, 1-11(EwHbr).

76 Por. Mt 19, 16-24.77 Por. Kpł 19, 18.78 Comm. in Mt 15, 14, GCS 40, 389 – łacińska parafraza Orygenesa. Tł. pol. K. Augu-

styniak, ŹrMT 10, 247. Por. P. Egert. 2 (poniżej s. 138). Wg Jeremiasa (86n.) fragmentten nie wyszedł spod pióra Orygenesa; Klijn uważa go za tekst Orygenesa, Klijn 56-60(EwNaz); Aland 340 (EwHbr).


102

Euzebiusz z Cezarei († 339)6. Do ksiąg tego samego rodzaju [podsuniętych, gr. antilegomena] za-

liczają niektórzy jeszcze Ewangelię według Hebrajczyków, w której się lu-bują przede wszystkim chrześcijanie pochodzenia żydowskiego79.

7. Oni [ebionici] byli zdania, że należy odrzucić wszystkie listy Pawła,którego nazywają odstępcą od Zakonu. Używali jednej tylko Ewangeliiwedług Hebrajczyków, innym zaś ewangeliom niewielkie przypisywali zna-czenie80.

8. Prócz tego [Papiasz] przytacza jeszcze opowieść o jakiejś niewie-ście, którą oskarżono przed Panem o wiele grzechów81. To samo opowiada-nie znajdujemy również w Ewangelii według Hebrajczyków82 .

9. Hegezyp przytacza szczegóły z Ewangelii według Hebrajczyków z sy-ryjskiego, a szczególnie dialektu aramejskiego, wykazując tym, że był chrze-ścijaninem pochodzenia żydowskiego. Wspomina o innych jeszcze spra-wach, które znał z tradycji żydowskiej83 .

10. Jednakże Ewangelia, która dotarła do nas napisana pismem hebraj-skim, nie rzuca groźby przeciw temu, który ukrył, ale przeciw temu, któryżył w rozpuście: mówi bowiem o trzech sługach84: o tym, który przejadłdobra Pana z wszetecznicami i fletnistkami85, o tym, który pomnożył ma-jętność i o tym, który ukrył talent. A dalej: jeden został przyjęty, drugi je-dynie zganiony, trzeci zaś zamknięty w więzieniu. Tak więc pytam, czyu Mateusza po wszystkich słowach skierowanych przeciw temu, któremunic nie zrobił, groźba została wypowiedziana o nim, czy też przez powtó-rzenie o pierwszym, to jest o jedzącym z pijącymi z wszetecznicami86.

79 HE 3, 25, tł. pol. A. Lisiecki, POK 3, 124. Klijn 116-119 uważa, że nie bardzomożna stwierdzić, z jakiej Ewangelii judeochrześcijańskiej ten tekst pochodzi.

80 HE 3, 27, 126.81 Por. J 7, 53 – 8, 11. Epizod tu wspomniany (por. J 8, 3-11) znajduje się tylko w nie-

których rękopisach; ten tekst stanowi najstarsze jego potwierdzenie.82 HE 3, 39, 144. Papiasz, bp Hierapolis I/II w.; zbierał słowa Pana. Klijn 116-119 (W);

Aland 326 (EwHbr).83 HE 4, 22, 181. Hegezyp – pisarz II w., zwalczał gnostyków; fragmenty jego dzieł

podaje Euzebiusz. J. syryjski – dialekt języka aramajskiego. Por J 6, 37; 17, 6. 9.84 Por. Mt 25, 14-30; Łk 15, 11-32.85 Por. P.Oxy 840, 36.86 Theophaneia 4, 22, PG 24, 685-688. Klijn 60-62 (EwNaz); Aland 411 (EwHbr).


103

11. On dał poznać przyczynę podziału dusz87, która miała nastąpić w do-mach, jak to mogliśmy spotkać w Ewangelii rozpowszechnionej wśród Ży-dów, spisanej w języku hebrajskim, gdzie jest powiedziane: „Wybieram so-bie wszystkich najlepszych88, których dał mi Ojciec, który jest w niebie”89.

Dydym Ślepy († 398)12. Wydaje się, że Mateusz w Ewangelii Łukasza jest nazwany Lewi90.

Ale on nie jest tym samym, ale Maciej91, który zajął miejsce Judasza i Lewijest tym samym, mającym dwa imiona. Widać to z Ewangelii według He-brajczyków92 .

Epifaniusz z Salaminy († 403)13. [Nazarejczycy] mają Ewangelię według Mateusza najpełniejszą,

po hebrajsku. U nich zachowała się ona jeszcze tak, jak została spisana napoczątku, to jest literami hebrajskimi. Ale nie wiem, czy zniesiono gene-alogię od Abrahama do Chrystusa93.

Hieronim († 419)14. Jak czytaliśmy w Ewangelii hebrajskiej, że Pan powiedział do

uczniów: „I nigdy nie bądźcie radośni, jak tylko wtedy, gdy na brata swegospojrzycie z miłością”94.

15. ...również tzw. Ewangelia według Hebrajczyków, przetłumaczonaniedawno przeze mnie na język grecki i łaciński; korzysta z niej częstoOrygenes. Po opisie Zmartwychwstania Zbawiciela czytamy w owej

87 Por. Mt 10, 34.88 Por. Mt 10, 13; J 13, 18; 15, 16. 19.89 Theophaneia syr. 4, 12, ed. S. Lee, London 1948 (por. GCS 11, 2, 183). Przekład na

podstawie Erbetta I, 1, 119; Klijn 62-65 (EwNaz).90 Por. Mk 2, 14; Łk 5, 27-29.91 Por. Dz 1, 23.92 M. Gronewald, Psalmenkommentar III, Texte und Abhandlungen 8, Bonn 1969,

184, 9n. Wydaje się, że mamy tu typowe pomieszanie imion Mateusz i Maciej, częs to spoty-kane w literaturze apokryficznej. O Dydymie: S. P. Brock, NTSt 18(1971) 220-222; D. L.Lührmann, NovTest 29(1927) 265-279. Klijn 77n. (EwHbr).

93 Haer. 29, 9, 4, GCS 25, 352. W tym fragmencie Epifaniusz mówi o nazarejczykachprzebywających w Berea (Aleppo), por. frg 16. Uważa, że EwHbr jest substancjalnie iden-tyczna z Mt, choć jej, jak się wydaje, nie miał w rękach. O Epifaniuszu por. SWP 131-134.

94 Comm. III in Eph 5, 4, PL 26, 352. O Hieronimie por. G. Bardy, MelScRel 3(1946)5-36. Klijn 78 (EwHbr); Aland 79 i 250 (EwHbr).


104

Ewangelii: „Pan zaś, gdy oddał płaszcz słudze kapłana przyszedł do Jakubai objawił się mu95 . Jakub bowiem poprzysiągł, gdy pił kielich Pański, że niebędzie spożywał chleba, dopóki nie ujrzy Zmartwychwstającego Chrystu-sa”96. A zaraz potem przytacza słowa Pana: „Przynieście stół i chleb!” i do-daje: „…przyniesiono chleb, ułamał Go, pobłogosławił, dał97 JakubowiSprawiedliwemu i rzekł do niego: «Bracie Mój, spożyj ten chleb, bo SynCzłowieczy zmartwychwstał»”98.

16. Mateusz albo Lewi, naprzód celnik a później Apostoł, pierwszyw Judei spisał Ewangelię Chrystusową literami i słowami hebrajskimi dlatych, którzy będąc obrzezanymi przyjęli wiarę. Nie jest dość pewne, przezkogo została później przetłumaczona na język grecki. Natomiast po hebraj-sku posiada ją aż do dzisiaj Biblioteka Cezarejska… Ja także miałem spo-sobność ją przepisać dzięki Nazarejczykom, którzy w mieście syryjskimBerei posługują się tą księgą. Należy w niej zwrócić uwagę na to, że gdzie-kolwiek ewangelista przytacza świadectwa ze Starego Testamentu, czy towe własnej, czy w Chrystusa Pana osobie, nigdzie nie trzyma się powagitłumaczeń Septuaginty, lecz idzie za tekstem hebrajskim. Do tego rodzajucytatów należą owe dwa: „Z Egiptu wezwałem Syna mego”99 i „bo Naza-rejczykiem będzie nazwany”100.

17. [Ignacy Antiocheński napisał list] do Polikarpa, polecając mu Ko-ściół antiocheński. W tym ostatnim liście i w Ewangelii, którą niedawnoprzetłumaczyłem, daje świadectwo o Chrystusie mówiąc: „Ja zaś i po zmar-twychwstaniu widziałem Go w ciele i wierzę, że żyje. A gdy przybył doPiotra i do tych, którzy byli z Piotrem, powiedział im: «Oto dotknijcie mnie

95 Por. 1 Kor 5, 7.96 Por. Mk 14, 25, par.97 Por. Mk 14, 22, par.; 1 Kor 11, 23.98 De viris illustr. 2, tł. bp K. Romaniuk. Oddanie prześcieradła służącemu wskazuje

na realność i prawdziwość zmartwychwstania: nie ukradziono więc ciała Jezusa (Mt 28,11-15). Wyróżnienie Jakuba jest rysem typowym dla judeochrześcijan (por. EwTm 12, Prot-EwJk wstęp). Por. Mk 8, 31 (par). EwHbr. Klijn 79-86 podaje dalsze losy tego tekstu w śre-dniowieczu, aż do Jakuba de Voragine (EwHbr); Aland 507 – por. 1 Kor 15, 3-8 (EwHbr).

99 Por. Mt 2, 15; Oz 11, 1.100 De viris illustr. 3. Por. Iudaďkon do Mt 2, 21. Obydwa teksty sprzeczne, co rzuca

cień na wiarygodność świadectwa św. Hieronima. Por. Mt 2, 23; Sdz 13, 5; Iz 11, 1; 53, 2;Aland 17, dwa razy (EwHbr).


105

i zobaczcie, że nie jestem duchem bez ciała». I natychmiast dotknęli Goi uwierzyli”101.

18. „W Betlejem w Judei”. Jest to błąd przepisywaczy. Mniemamybowiem, że zostało powiedziane przez ewangelistę, jak to czytamy w tek-ście hebrajskim, „Judy”, a nie „w Judei”102.

19. W Ewangelii , którą nazywamy według Hebrajczyków, zamiast„Chleba nadziemskiego” [łac. supersubstantialis] czytamy mahar, co zna-czy „jutrzejszy”, także sens brzmi: „Chleba naszego jutrzejszego” – to jestprzyszłego – „daj nam dzisiaj”103.

20. W Ewangelii, której używają nazarejczycy i ebionici – ostatnioprzełożyłem ją z języka hebrajskiego na język grecki, przez wielu jest onauważana za autentyczną Mateusza – człowiek, który miał suchą rękę104,nazwany murarzem, tymi słowami prosił o pomoc: „Byłem murarzem, rę-koma zdobywałem pożywienie, błagam Cię, Jezu, abyś mi przywrócił zdro-wie, bym nie musiał w sposób szpetny żebrać o pokarm”105.

21. W Ewangelii, której używają nazarejczycy, zamiast „syna Bara-chiasza”106 znajdujemy napisane „syna Jojady”107.

22. Oto imię [Barabasz] w Ewangelii, która zwie się według Hebraj-czyków, tłumaczy się „Syn ich nauczyciela”, który został skazany z powo-du rozruchów i morderstwa108.

101 De viris illustr. 16. Por. Hieronim, In Isai 1, 18, Praef. CCL 73a, 741n.; Ps. Justyn,De resur. 9, TU 20, 2, 47n. Cytat pochodzi z Listu św. Ignacego do Smyrneńczyków 3, 1n.Fragment opiera się na Łk 24, 33-42. Ślady tego cytatu spotkamy w Kerygma Petru cytowa-nej przez Orygenesa (O zasadach 1, 8 wst.). Klijn 120-123(W); Aland 503 (EwHbr).

102 Comm. in Mt 2, 5, CCL 77, 13. Klijn 123-125 (W); Aland 14 (EwHbr).103 Comm. in Mt 6, 11, CCL 77, 37. Por. Tract. in Ps 135, PLS 2, 135 – zamiast super-

substantialis jest crastinum – „jutrzejszy”. Por. Mt 6, 11; Łk 11, 33. Tekst często cytowanyw średniowieczu, por. Klijn 86-88 (EwNaz); Aland 87 (EwHbr).

104 Por. Mt 12, 9.105 Comm. in Mt 12, 13, CCL 77, 90. Por. 14n.; 52. Klijn 88-90 – lisy w średniowieczu

(EwNaz); Aland 68, 158 (EwHbr). Por. tekst 57.106 Por. Mt 23, 35.107 Comm. in Mt 23, 35, CCL 77, 220. Por. 2 Krn 24, 20. Klijn 90n. (EwNaz); Aland

393 (EwHbr).108 Comm. in Mt 27, 16, tamże 265, 398. Por. Onomastikon, PL 23, 884. Klijn 91-93

(EwNaz); Aland 476 (EwHbr).


106

23. W Ewangelii zaś, która jest napisana hebrajskimi literami, czyta-my, że to nie zasłona świątyni się rozdarła, ale że wyjątkowej pięknościarchitraw świątyni runął, i się rozłamał109.

24. Według Ewangelii, którą spisano w języku hebrajskim, czytająNazarejczycy: „Zstąpi nań wszelkie źródło Ducha Świętego. Pan zaś jestduchem, a gdzie jest duch, tam też jest i wolność”. […] A dalej w Ewange-lii, którą wyżej wymieniliśmy, znajdują się zapisane następujące słowa:„I stało się, że gdy wyszedł Pan z wody110 , zstąpiło całe źródło Ducha Świę-tego i spoczęło na Nim111. I Duch Święty rzekł doń: «Synu mój, we wszyst-kich prorokach oczekiwałem na Ciebie, abyś przyszedł i abym spoczął naTobie112. Ty jesteś bowiem moim odpoczynkiem113 , Ty jesteś Synem moimpierworodnym114, który żyjesz na wieczność»”115.

25. W Ewangelii według Hebrajczyków, którą zwykli czytać Nazarej-czycy, za jeden z największych grzechów uważa się zasmucenie ducha swegobrata116.

26. W Ewangelii według Hebrajczyków, napisanej w języku chaldej-skim i syryjskim, ale literami hebrajskimi, której Nazarejczycy dotąd uży-wają, a uchodzi za Ewangelię Apostołów, a przez wielu – za EwangelięMateusza i znajduje się w bibliotece w Cezarei, tak jest napisane: „Otomatka i bracia Jego117 tak Mu powiedzieli: «Jan Chrzciciel chrzci na od-puszczenie grzechów118; chodźmy więc, by nas ochrzcił»119. On zaś im po-

109 Comm. in Mt 27, 51, CCL 77, 275; por. Epist. 120, 8, 10, tł. pol. ks. J. Czuj 3, 129.Opowiadanie nawiązuje do Iz 6, 4. Hieronim dodaje wg Józefa Flawiusza (Wojna żydowska6, 293-300), że usłyszano głosy mówiące: „Przejdźmy z tych siedzib”. Por. Historia passio-nis Domini (Aland 489) i Haimo z Halberstadt, Comm. in Isai. 53, 12 (Aland 489). Tekst tenznajdujemy w wielu tekstach średniowiecznych, por. La tradition synoptique du „voiledéchiré”, RechScRel 46(1958) 161-180; Klijn 93-98 (EwNaz); Aland 489 (EwHbr).

110 Por. Mt 3, 16.111 Por. Iz 11, 2; 61, 1.112 Por. Syr 24, 7.113 Por. Ps 132, 14.114 Por. Ps 2, 7; Mk 1, 11; Kol 1, 15, itd.115 Comm. IV in Isai 11, 2, CCL 73, 147n. Por. Ps 89, 29; Łk 1, 33. Tekst cytowany

przez Hugona z St. Cher, por. Klijn 98-101 (EwHb); Aland 27 (EwHbr).116 Comm. IV in Ez. 18, 7, CCL 75, 237; Comm. in Eph. 5, 4, PL 26, 520. Por. Mt 18,

16. Klijn 101n. (EwHbr); Aland 79 i 250 (EwHbr).117 Por. Mt 12, 46.118 Por. Mk 1, 4; Łk 3, 3.119 Por. Mt 3, 13; Mk 1, 9.


107

wiedział: «W czym zgrzeszyłem, abym miał iść i otrzymać od niegochrzest?120 Chyba że z nieświadomości coś powiedziałem». W tejże księ-dze: „Jeśli brat twój zgrzeszy słowem i zadość ci uczyni, przyjmij go w czasiednia siedem razy”121. Rzekł doń Szymon, jego uczeń: „Czy w jednym dniusiedem razy?” Odrzekł mu Pan i powiedział: „I ja ci mówię: aż do siedem-dziesięciu siedmiu razy122. Albowiem i u proroków, choć byli namaszczeniDuchem Świętym, znalazło się słowo grzechu”123.

27. Wreszcie Mateusz, który napisał Ewangelię w mowie hebrajskiej,podał „Osanna Barrama”, co znaczy „Hosanna na wysokościach”124.

28. Przeczytałem niedawno w jakimś żydowskim tomie, w ApokryfieJeremiasza, który ofiarował mi Żyd z sekty nazarejczyków, w którym tesłowa [Mt 27, 9b-10] zostały zapisane dosłownie125.

Teodoret z Cyru († ok. 460)29. Nazarejczycy używają wyłącznie Ewangelii według Mateusza126.

30. [Nazarejczycy] są Żydami, którzy czczą Chrystusa jako człowiekasprawiedliwego i używają Ewangelii zwanej według Piotra127.

Filip z Sydy ( ok. 430)31. Starożytni zupełnie odrzucają Ewangelię według Hebrajczyków i tak

zwaną Piotra i Tomasza, uważając je za pisma heretyków128.

Ps. Cyryl Jerozolimski (VII-VIII w.)32. Mnich rzekł: „Stoi napisane w Ewangelii według Hebrajczyków,

że gdy Chrystus chciał zejść na ziemię do ludzi, dobry Ojciec wezwał po-tężną moc niebieską, którą nazwał Michałem i polecił Chrystusa jego pie-

120 Por. Mt 3, 14.121 Łk 17, 4.122 Mt 18, 21n.123 J 3, 2. Dialog. c. Pelag. 3, 2, tł. pol. W. Szołdrski, PSP 10, 1969, 169. Por. Kpł 4, 2;

5, 18. Podobny tekst u Ps. Cypriana w De rebaptismate 17, CSEL 3, 90, por. Iudaďkon doMt 18, 22. Klijn 102-105 (EwNaz); Aland 27, 253 (EwHbr).

124 List 20, 5, Czuj 1, 83; Klijn 120n. (W); Aland 368 (EwHbr?)125 Comm. in Mt 27, 9, CCL 77, 265. Aland 469 (EwHbr).126 Haeret. fabul. comp. 2, 1, PG 83, 388, por. powyżej tekst 1.127 Haeret. fabul. comp., PG 83, 389.128 J. M. Lagrange, RBb 31(1922) 181.


108

czy. Moc ta zeszła na świat i została nazwana Maryją, i Chrystus przeby-wał w jej łonie siedem miesięcy. Następnie ona sprawiła, że narodził sięi wzrastał w kształtach i wybrał Apostołów… został ukrzyżowany i wziętyprzez Ojca”. Cyryl zapytał go: „Gdzie w czterech ewangeliach zostało na-pisane, że święta Dziewica, Matka Boga, jest «mocą»?” Mnich odpowie-dział: „W Ewangelii Hebrajczyków”. „Tak więc – rzekł Cyryl – mamy pięćewangelii?” „To jest ewangelia spisana przez Hebrajczyków”… [Mnichcytuje jeszcze następujące zdanie z EwHbr]: „Po tym ponieśli Go na krzyż,a Ojciec wziął Go do siebie”129.

Iudaďkon (przed IX w.)130

33. W Iudaďkon stoi nie „do miasta świętego”131, ale „do Jerozolimy”132.

34. Słowo eikę nie znajduje się w pewnych rękopisach ani w Iudaďkon133.

35. Słowa „Bo twoje jest królestwo” aż do „Amen” nie znajdują sięw niektórych apokryfach134.

36. W Iudaďkon w pewnym miejscu stoi [napisane]: „Jeśli znajdowaćsię będziecie na moim łonie, a nie będziecie spełniali woli Ojca mojego,który jest w niebiesiech, wyrzucę was z mojego domu”135.

37. Iudaďkon : „ponad węże”136.

38. Iudaďkon : ma „porywają”137.

39. Iudaďkon : „dziękuję Ci”138.

129 Homilia o Matce Bożej, w: E. A. W. Budge, Miscellanous Coptic Texts, London1915, 59 (kopt.), 637 (ang., z którego przełożono). Być może jest to fragment EwPt. Auten-tyczność tej homilii z VI-VII w. wątpliwa (CPG 3603). Ten tekst na pewno nie należał doEwangelii judeochrześcijańskich, choć może być starszy od samej homilii. Por. W. Burch,The Gospel According the Hebrews: Some New Matter, Chiefly from Coptic Sources, JThS(1920) 310-315 i odpowiedź: M. R. James, JThS 22(1921) 160n. Klijn 134-137.

130 W 5 kodeksach NT od IX-XIII w. znajdują się warianty tekstu z dopiskiem Iu-daďkon (Aland 601 indices), które identyfikuje się z EwHbr. Wydanie: A. Schmidke, TU 37,1, 1911). Znajdujemy tu tekst zbliżony do Mt.

131 Por. Mt 4, 5.132 Do Mt 4, 5; por. Łk 4, 9. Klijn 107n. (EwNaz); Aland 34.133 Por. Mt 5, 22. Klijn 108 (EwNaz); Aland 79.134 Por. Mt 6, 11.135 Por. Mt 7, 5. Klijn 108 (EwNaz); Aland 93.136 Por. Mt 10, 16. Klijn 109n. (EwNaz); Aland 141.137 Por. Mt 11, 12. Klijn 110 (EwNaz); Aland 152.138 Por. Mt 11, 25. Klijn 110n. (EwNaz); Aland 154.


109

40. Iudaďkon: nie ma „trzy dni [i trzy noce]”139.

41. Iudaďkon: „«Korban», to jest to, co wy uznajecie za pożyteczne”140.

42. To, co jest oznaczone asteryskiem, nie znajduje się ani w pozosta-łych [rękopisach] ani w Iudaďkon141.

43. „Bariona” w Iudaďkon jest „Syn Jana”142.

44. W Iudaďkon dalej ma po słowach „siedemdziesięciu siedmiu”:„I nawet u Proroków, po tym jak zostali namaszczeni Duchem Świętym,znalazło się jakieś słowo grzeszne”143.

45. Iudaďkon: „I zaprzeczył, i zaprzysiągł, złorzeczył”144.

46. Iudaďkon: „I Piłat dał im mężów zbrojnych, aby siedzieli przedjaskinią i strzegli jej dniem i nocą”145.

Haimo z Auxerre (†860) lub Haimo z Halberstadt († ok. 853)47. Jak jest napisane w Ewangelii Nazarejczyków, że na te słowa Pana

[„Ojcze, przebacz im”146] uwierzyło wiele tysięcy Żydów stojących wokółkrzyża147.

Scholion do Aurora Piotra z Rygi (XII w.)48. W księgach Ewangelii, których używają Nazarejczycy, czytamy:

„Promienie wychodziły z Jego oczu i one zmusiły [Żydów] do ucieczki”148.

139 Por. Mt 12, 40. Klijn 112 (EwNaz); Aland 171.140 Por. Mt 15, 5. Klijn 113 (EwNaz); Aland 219.141 In Mt 16, 2n. Por. Klijn 114 (EwNaz); Aland 226.142 Por. Mt 16, 17; J 1, 42; 21, 15. Klijn 114 (EwNaz); Aland 232.143 Por. Mt 18, 22. Klijn 105-107; Aland 253 EwNaz), por. 26.144 Por. Mt 26, 74. Klijn 115 (EwNaz); Aland 468.145 Por. Mt 27, 65. Klijn 115n. (EwNaz); Aland 494.146 Łk 23, 34.147 Haimo z Auxerre i Haimo z Halberstadt bywają ze sobą utożsamiani, por. LThK 4,

1995, 1050n. Comm. in Isai. 53, 12, PL 116, 994; Hieronim, List 120, 8n. Por. poniżej tekst56. Por. Łk 23, 48; EwPt 7 (25). Klijn 129-131 (W); Aland 484, 489 (EwHbr).

148 JThS 7(1906), 566. Tekst zależny od Hieronim, Comm. in Mt. 9, 9 i 21, 15n. Frag-ment odnosi się do wypędzenia kupców ze świątyni. Por. Mt 21, 12. Klijn 137n. (W); Aland371 (EwHbr).


110

Historica investigatio evangelii secundum Lucam49. Bezaida, w której uzdrowił paralityka według Jana. W tych mia-

stach [Korozain i Betsaida] dokonał wielu cudów149: Ewangelia wedługHebrajczyków wylicza pięćdziesiąt trzy cuda wykonane w nich150.

Katecheza celtycka (IX w.)50. I tak owe osiem dni Paschy, w której Chrystus, Syn Boży, zmar-

twychwstał151, oznaczają osiem dni ostatecznej Paschy, w czasie której bę-dzie sądzone całe nasienie Adama152, jak donosi Ewangelia Hebrajczyków,i dlatego też sądzą uczeni, że dzień sądu przypadnie w czasie Paschy, po-nieważ w tym dniu zmartwychwstał Chrystus, aby z nim znowu zmartwych-wstali święci. Także w dniu Paschy rozpoczął Bóg stwarzać to, co stworzo-ne na początku świata, i kształtował je przez sześć dni tygodnia, aż do chwili,gdy spoczął dnia siódmego153. Podobnie też, jak się sądzi, świat będzie nisz-czony przez siedem dni sądu, a sprawiedliwi zostaną powołani ósmego dnia,by zasiąść po prawicy Boga Ojca. Także wielkie znaki będą przez siedemdni liczonych przed dniem sądu. To są znaki pierwszego dnia: wielkie grzmo-ty154. I pozostałe…155

Sedulius Scottus (Seduliusz Szkot, † ok. 848)51. O tym bowiem donosi Ewangelia , która nosi tytuł [Ewangelia]

według Hebrajczyków: „Spojrzawszy Józef ujrzał tłum wędrowców zdąża-jących do jaskini156, i rzekł: «Powstanę i wyjdę im naprzeciw!” Gdy wy-szedł, rzekł Józef do Szymona157: „Ci, co tu idą, wydają się być wróżami,bo oto co chwila spoglądają w niebo i rozprawiają pomiędzy sobą. Alewydają się oni być obcymi, ponieważ ich ubiór różni się od naszego. Szataich jest szeroka, ich kolor skóry jest ciemniejszy, mają nakrycia głowy [mi-try], szaty ich wydają się być miękkie, a na nogach mają szarawary. Otostanęli i patrzą na mnie; oto znowu ruszyli i podążają tu”. Z tych słów ja-

149 Por. Łk 10, 13; Mt 11, 20.150 B. Bischoff, Sacris erudiri 6(1954) 262; Klijn 133n. (W); Aland 153, 260 (EwHbr).151 Por. Mk 16, 1-8, par.152 Por. Rz 4, 25.153 Por. Rdz 1, 1 – 2, 3.154 Por. ApTm, ANT 3, 329.155 A. Wilmart, Analecta Reginensia, SteT 59, 1933, 58; por. A. Strobel, ZNW 49(158)

157-196; Tenże, ZKG 76(1965) 148; Klijn 131-133 (W).; Aland 498 (EwHbr).156 Por. Justyn, Dialog, 78; ProtEwJk 18-21 (objaśnienia).157 Por. ProtEwJk 17, 2 raczej niż Mk 6, 3.


111

sno widać, że nie trzech mężów, ale tłum wędrowców przybył do Pana,choć według niektórych najważniejsi przywódcy tego tłumu byli oznaczeniokreślonymi imionami: Malchus, Caspar i Fadizarda158.

Historia passionis Domini52. …i wytarł ich nogi159. I – jak mówi się w Ewangelii Nazarejczyków

– ucałował każdemu stopy160.

53. Ukazał się anioł z nieba i umacniał Go161. O tym, jak anioł umac-niał Chrystusa w agonii, podczas modlitwy, jest mowa w Ewangelii Naza-rejczyków. To samo znajduje się u Anzelma w jego Płaczu162: „Wytrwaj,o Panie, oto teraz bowiem nadchodzi czas, w którym przez Twą mękę musizostać odkupiony ród ludzki sprzedany w osobie Adama”163.

54. W Ewangelii Nazarejczyków znajdujemy przyczynę, dla której Janbył znany kapłanowi164: był on bowiem synem ubogiego rybaka Zebede-usza165 i często nosił ryby na dwór kapłanów Annasza i Kajfasza. Wyszedłwięc Jan do służebnicy [odźwiernej] i od niej uzyskał to, że Piotr, jegotowarzysz, który stał przed drzwiami płacząc, został wpuszczony166.

55. …i zapamiętaj, że Piłat nie zadał Panu takich mąk i takich zniewagli tylko z powodu złośliwości… przeto dla zadośćuczynienia przewrotno-ści Żydów wydał Go znieważonego i biczowano przywiązanego do kolum-ny, ufając, że Żydzi zadowolą się tą zniewagą. Mówi się w Ewangelii Na-zarejczyków, że Żydzi przekupili czterech żołnierzy, aby bili Pana z taką

158 Comm. in Mt, ed. B. Löfstedt, Aus der lateinischen Bibel 14, Freiburg 1989, 66n.;O legendzie trzech Króli por. ProtEwJk 21; EwDzArab 7n.; EwDzOrm 11; EwGr 9-11 i PsMt16; EwDzŁac 22[89] – tekst bardzo bliski podobnie jak rkps Brit. Mus. Harley 1138, por. J. Gijsel, ABol 94[1976] 300). Klijn 125-128 (W); Aland 14 (EwHbr).

159 Por. J 13, 5.160 Rkp. z XIV w. w posiadaniu B. Bischoffa, frg. cytuje Aland, 433 (EwHbr). Por. Łk

7, 38-45. Klijn 142 (W).161 Por. Łk 22, 43.162 PL 187, 1133.163 Aland 457 (EwHbr). Por. Ga 3, 13. Por. Klijn 143 (W).164 Por. J 18, 15.165 Por. Mk 1, 19n.166 Aland 466 EwHbr). Por. Klijn 144 (W). Wiadomość tę cytuje utwór średniowiecz-

ny Heiland, ed. F. Genzmer, Stuttgart 1966, 154; por. Grecka Legenda Jakuba Większego 6,WST 7(1995) 80.


112

siłą167, by spłynął krwią na całym ciele. Ich także przekupili, by Go ukrzy-żowali tak, jak stoi napisane u Jana [rozdział] dziewiętnasty. W tym wszyst-kim Żydzi byli zmieszani z poganami168.

56. „Ojcze, przebacz im, bo nie wiedzą, co czynią”169. I zapamiętaj, żew Ewangelii Nazarejczyków można przeczytać, iż na skutek modlitwy Chry-stusa pełnej mocy nawróciło się później ku wierze osiem tysięcy, to jesttrzy tysiące w dzień zesłania Ducha Świętego, jak stoi napisane w Dzie-jach [rozdział] drugi170, a później pięć tysięcy, jak jest mowa w Dziejach[rozdział] dziesiąty171.

Rękopisy57. W rękopisach mamy rozrzucone imiona różnych osób NT:– kobieta chora na upływ krwi172 – Mariosa,– człowiek z suchą ręką, murarz173 – Malchus,– królowa południa, Etiopii174 – Meroe (Meruae),– córka – to jest Synagoga [?]175 – Mariossa176.

Hugo z St. Cher (XIII w.)58. W Ewangelii Nazarejczyków czytamy, jak mówi Chryzostom, że

Józef nie mógł spojrzeć na Maryję twarzą w twarz, bo od poczęcia DuchŚwięty wypełnił ją w sposób całkowity, i tak nie mógł on jej poznać z po-wodu blasku jej oblicza177.

167 Por. Mk 15, 15-20; Mt 27, 27-31; J 19, 1-3. O czterech żołnierzach mówi św. Augu-styn, In Ioannis Evang. 118 i Dzieje Tomasza 165 (czterech żołnierzy i ich dowódcę przed-stawiają cztery elementy należące do Jednego).

168 Aland 478-480 (EwHbr). Typowe dla Wschodu usprawiedliwianie Piłata kosztemŻydów (por. np. EwPt). Klijn 145 (W).

169 Por. Łk 23, 34.170 Por. Dz 2, 41.171 Aland 484 (EwHbr). Haimo z Auxerre, In Is. 53, 12. Tekst 47. Por. Dz 4, 4. Klijn

144 (W).172 Por. Mt 9, 20; Łk 8, 42.173 Por. Mt 12, 10 i frg. 20 (w tekście tym człowiekiem jest Mateusz!).174 Por. Mt 12, 42; Łk 11, 31.175 Por. Mt 9, 20; Łk 8, 42.176 Glosy cytowane przez B. Bischoffa (Wendepunkte in der Geschichte der Lateini-

schen Exegese in Frühmittelalter, w: Tenże, Mittelalterische Studien, Stuttgart 1966, 252,262). Cytuję za Schneemelcher I, 139, nr 29 i 30.

177 Por. LThK 1995, 310n. In Evang. secundum Mt, t. VI, Venezia 1732, 6a. Mamy tunawiązanie do jakiejś nieznanej ewangelii dzieciństwa. Powołanie się na Chryzostoma po-


113

59. Jest powiedziane w Ewangelii Nazarejczyków, że dwaj umarli przedczterdziestu laty mężowie dobrzy i pobożni przybyli po zmartwychwstaniudo świątyni, i nic nie powiedziawszy udali się do Pergamonu178.

60. Jest powiedziane w Ewangelii Nazarejczyków, że Żydzi umieścilitegoż Józefa w więzieniu i przywiązali go do kolumny za to, że z takimihonorami Go pochował. A także, że [Jezus] po zmartwychwstaniu objawiłsię mu pierwej niż Magdalenie i uwolnił go z więzienia179.

61. Można przeczytać w Ewangelii Nazarejczyków, że pochwyconowtedy Józefa i wtrącono go do więzienia. Po swoim zmartwychwstaniu Pannajpierw ukazał mu się w więzieniu. Natomiast Nikodem uciekł do posia-dłości Gamaliela180.

62. Podobnie najpierw spośród niewiast objawił się Marii Magdaleniewedle porządku objawień podanego w Ewangelii, a mówię to, ponieważczytamy w Ewangelii Nazarejczyków, że najpierw objawił się błogosławio-nej Dziewicy181.

Siedemnaście cudów związanych z Narodzeniem Chrystusa (przed 1372 r.– data rkps).

63. W nocy objawienia się Chrystusa sprawiedliwego,Miało miejsce siedemnaście cudów na świecie,W sposób przepiękny jest o tobie opowiedzianeW Ewangelii Hebrajczyków182.

zwala przypuszczać, że idzie tu o Opus imperfectum in Mt (PG 56, 611-946), ale nie znajdu-jemy w nim takiego fragmentu. Klijn 138 (W).

178 Tamże, 87b. Nawiązanie, być może do EwNik 17, 1 – chodzi o dwóch synów Sy-meona, którzy mieli umrzeć przed samą męką Pańską. W niektórych rękopisach EwNikfiguruje jako Ewangelia Nazarejczyków, Tischendorf, Evangelia 333 (aparat krytyczny).Klijn 138n. (W).

179 Tamże, 88a. Por. EwNik 15, 6; JózAr 4, 1n. Por. Klijn 139n. (W)180 In Evang. Joann. 6, 1732, 395a. Por. Gesta Pilati 12, 1; 15, 5. Pomyłka Galilea/

Gamaliel? Klijn 139 (W).181 Tenże, In Epistulas divi Pauli (1 Kor 15), tamże 115a. Por. Klijn 140 (W).182 Ed. H. Meyer, Zeitschrift f. Celtische Philologie 5(1905)24n.; V. Hull, Modern

Philolog. 43(1945) 25-29(32n.). Rozwinięcie opisu ProtEwJk 18n.; Klijn 141n. (W).


114

Leabhar Breac (przed 1411 r.)64. Te zaś zwierzęta183 zostały z powrotem doprowadzone do ich pa-

nów, jak czytamy w Ewangelii według Hebrajczyków184.

b. Ewangelia Ebionitów (EwEb)

Wiadomości o ebionitach185 przekazał nam Epifaniusz, biskup Salaminy(† 404) w Herezji trzydziestej. Była to grupa judeochrześcijan o silnych tenden-cjach gnostyckich. Imię wywodzi się od hebr. ebionim – ubodzy, a nie – jak chceEpifaniusz – od pewnego Ebiona. U Epifaniusza znajdują się liczne fragmenty tejEwangelii. Tytułu jej nie znamy, Epifaniusz nazywa ją Hebraďkon. Identyfikowanoją z EwHbr lub Ewangelią Dwunastu (por. niżej s. 120). Były to prawdopodobnieutwory zbliżone, wydaje się jednak, że EwHbr opierała się na Ewangelii Mateusza,podczas gdy EwEb uwzględniała również inne ewangelie synoptyczne. Nie wiemy,czy był to utwór powstały po aramejsku czy po grecku. Możliwe, że powstaław pierwszej połowie II w., prawdopodobnie w Zajordanii, gdzie było skupisko ebio-nitów, których odwiedzał Epifaniusz w IV w. Ebionici przetrwali do późnej epokistarożytnej, o ile nie do wczesnego średniowiecza, w Arabii i to od nich najpraw-dopodobniej Mahomet czerpał swoje wiadomości o chrześcijaństwie186.

EwEb zaczynała się prawdopodobnie od powołania Apostołów, bądź, co bar-dziej przypuszczalne, od chrztu Chrystusa. Zawierała Kazanie na Górze (tekst 6),opis Ostatniej Wieczerzy (tekst 8). Wydaje się, że miała charakter ewangelii synop-tycznych. W EwEb został opuszczony opis dzieciństwa Chrystusa, co było typo-wym rysem gnostycyzującej teologii ebionitów. Według nich bowiem Chrystus nienarodził się Bogiem, ale Duch Święty zstąpił na Niego w czasie chrztu (tekst 5).Według ebionitów Chrystus odrzucił ofiary (tekst 7), co było przejawem ich walkiz kultem świątyni. Zachowywali wegetarianizm (tekst 4 i 8).

W ostatnich czasach zredukowano ilość tekstów przypisywanych EwEb dotych, które przekazuje Epifaniusz. Wtrącone w zdanie słowo „mówi” stanowi łącz-nik pomiędzy fragmentami EwEb w tekście Epifaniusza.

183 Por. Mt 21, 1-9, par.184 R. Atkinson, Passions and the Homilies from Leabhar Breac , Dublin 1887, 165[421].

Por. Klijn 145 (W.).185 Podstawowe wiadomości por. A. F. J. Klijn, DPAC 1, 1054n.186 Por. H. Corbin, w: Evangile de Barnabé, Paris 1977, 9; M. E. Roncaglia, Eléments

ébionites et alcazaďtes dans le Coran, POC 21(1971) 101-126; J. Dorra-Haddan, Le Coran,prédication nazaréene, POC 23(1973) 148-155.


115

1. Przyjmują oni Ewangelię według Mateusza i używają jej wyłącznietak, jak to czynią ceryntianie i meryntianie. Nazywają ją Ewangelią we-dług Żydów, ponieważ – co zresztą jest prawdą – w Nowym Testamenciejedynie Mateusz wyłożył naukę i wyjaśnienie Ewangelii po hebrajsku i he-brajskimi literami187.

2. W ich Ewangelii, zwanej według Mateusza, która nie jest najbar-dziej pełna, ale sfałszowana i zniekształcona – nazywają ją hebrajska (He-braďkón) – jest powiedziane: „Był pewien mąż imieniem Jezus i miał okołotrzydziestu lat188. On wybrał nas [Apostołów]189. Gdy przyszedł do Kafar-naum190, wszedł do domu Szymona191 zwanego Piotrem192 i otworzywszyusta, rzekł: «Przechodząc brzegiem jeziora Tyberiadzkiego193 wybrałem Janai Jakuba, synów Zebedeuszowych, i Szymona, i Andrzeja, i Tadeusza, i Szy-mona Zelotę, i Judasza Iskariotę194. Powołałem cię też, Mateuszu, gdy sie-działeś na cle, i poszedłeś za Mną195. Pragnę, byście byli dwunastu aposto-łami na świadectwo dla Izraela.»” A to powiedział, by zamienić słowo praw-dy w kłamstwo: mówi o cieście na miodzie zamiast o szarańczy196.

3. I stało się, że Jan chrzcił197. I przyszli do niego faryzeusze, i zostaliochrzczeni198, i cała Jerozolima199. A miał Jan odzienie z włosia wielbłądai przepaskę skórzaną wokół swoich bioder, a pokarmem jego – jak mówi –był dziki miód200, którego smak był jak manny, jak ciasta na oliwie201. […]

187 Haer. 30, 7. GCS 25, 337n. Wspomniani Cerynt (Kerynthos) – istniała EwangeliaCerynta (por. niżej s. 119) – i Merynt to gnostycy.

188 Por. Łk 2, 23.189 Por. Łk 6, 13.190 Por. Mk 1, 21; Łk 4, 31.191 Por. Mk 1, 29; Łk 4, 38.192 Por. Mt 4, 18.193 Por. Mk 1, 16; Mt 4, 18.194 Por. Mt 10, 2-4.195 Por. Mt 9, 9.196 Haer. 30, 13, 2-3, 349. Tekst podkreśla rolę Mateusza ze względu na rolę jego

Ewangelii wśród judeochrześcijan. W katalogu brak: Filipa, Bartłomieja, Tomasza i Jakubasyna Alfeusza. Por. Mt 10, 2-6; Mk 3, 14; Łk 6, 13; List Barnaby 8, 3 [?]. Klijn 65-67(EwEb); Aland 30.

197 Por. Mk 1, 4; Mt 3, 1.198 Por. Mt 3, 7.199 Por. Mt 3, 5; Mk 1, 5.200 Por. Mt 3, 4; Mk 1, 6.201 Haer. , 30, 13, 4-6, 350. Por. Wj 16, 31; Lb 11, 8. W tekście zmiana: akris – szarań-

cza na enkrís – ciasto; jest to wyraz tendencji wegetariańskiej u ebionitów. Por. frg. 8. Klijn67n.

1. EWANGELIE JUDEOCHRZEŚCIJAŃSKIE – EwEb

116

Na początku ich Ewangelii stoi napisane: „Stało się w dniach Heroda, kró-la Judei202, za arcykapłana Kajfasza, że przyszedł [mąż] pewien imieniemJan chrzcząc chrztem pokuty w rzece Jordan203. On, jak mówiono, pocho-dził z rodu kapłana Aarona i był synem Zachariasza i Elżbiety204. I przy-chodzili do niego wszyscy”205.

4. Po powiedzeniu wielu rzeczy donosi: „Gdy [Jan] chrzcił tłumy206,przybył i Jezus, i został ochrzczony przez Jana207. A gdy wyszedł z wody,otworzyły się niebiosa i ujrzał Ducha Świętego w postaci gołębicy, którazstępowała208 i wstąpiła na Niego. I rozległ się głos z nieba: «Ty jesteś moimSynem umiłowanym, w Tobie upodobałem sobie»209. I znowu: «Ja Ciebiedziś zrodziłem»210. I znowu zabłysło w tym miejscu światło wielkie. GdyGo zobaczył – powiedziano – Jan rzekł do Niego: «Kim Ty jesteś, Panie?»I znowu głos z nieba do niego: «To jest Syn mój umiłowany, w którymupodobałem sobie»211. I wtedy – mówi – Jan padłszy przed Nim, rzekł: «Bła-gam Cię, Panie, ochrzcij mnie!» Ten jednak sprzeciwił się, mówiąc: «Prze-stań, ponieważ w ten sposób trzeba, by się wszystko wypełniło»”212.

5. Opuściwszy podaną przez Mateusza genealogię rozpoczynają, jakto już powiedzieliśmy mówiąc: „Za dni Heroda, króla Judei i za arcykapła-na Kajfasza, przyszedł pewien [człowiek] imieniem Jan chrzcząc chrztempokuty w rzece Jordanie”, itd.213

6. Nie mówią, że został On zrodzony z Boga Ojca, ale utworzony z ar-chaniołów; chociaż był większy od nich. On ma rządzić aniołami i wszyst-kim, co zostało stworzone przez Wszechwładnego i oświadczył – wedługtego, co stoi w Ewangelii zwanej według Hebrajczyków – że przyszedł roz-

202 Por. Łk 1, 5.203 Por. Mk 1, 4n.; Łk 3, 3.204 Por. Łk 1, 5-25; 3, 2.205 Haer., 30, 13, 6, 350. Por. J 3, 36. Z tego tekstu wynika, że EwEb podobnie jak

Ewangelia Marcjona opuszczała pierwsze rozdziały Mt, w których jest mowa o dzieciń-stwie Jezusa.

206 Por. Łk 3, 21.207 Por. Łk 3, 21; Mt 3, 13; Mk 1, 9.208 Por. Mt 3, 16, par.209 Por. Mk 1, 11.210 Por. Ps 2, 7; Łk 3, 22 (kodeks D).211 Por. Mt 3, 17.212 Haer. , 30, 13, 7n., 350n. Por. Mt 3, 14n.; Agrafa II, 3; EwHbr 24. Klijn 70-73.213 Haer. , 14, 3, 351. Por. Mt 3, 1nn., par. Powtórzony frg 3.


117

wiązać ofiary214 i że jeśli nie przestaniecie składać ofiar, nie ustanie nadwami gniew215.

7. A dalej przeczą, że był On człowiekiem na podstawie słów, którepowiedział Zbawca tym, którzy Mu oznajmili: „Oto Matka twoja i braciatwoi stoją na zewnątrz”. „Któż jest moją matką i moimi braćmi?” I wycią-gnąwszy rękę nad swoimi uczniami rzekł: „Oto ci są moimi braćmi, którzypełnią wolę Ojca mego”216.

8. A oni, usuwając następstwo prawdy, zmienili zdanie, które dla wszyst-kich jest jasne w kontekście słów i kazali mówić uczniom: „Gdzie chcesz,byśmy Ci przygotowali Paschę do spożywania?” A na to On odpowiedział:„Czy może sądzicie, że ja pragnąłem spożywać z wami to mięso, Paschę?”217

214 Por. Mt 5, 17.215 Haer., 30, 16, 4n., 354. Mamy tu rys typowy dla judeochrześcijan: odrzucenie ofiar.

Por. J 3, 36.216 Haer., 30, 14, 5, 351. Interpretacja Mt 12, 46n. Por. EwTm 99. Klijn 74n.217 Haer., 30, 22, 4n., 363. Frg zawiera swoistą interpretację Mt 26, 17, par.; Łk 22, 15.

Podobnie jak w frg 3 mamy tu do czynienia z tendencją wegetariańską ebionitów. Być możewyrażona tu jest myśl, że Chrystus pragnął pościć w wieczór Paschy (ListAp 15?). Klijn76n.

1. EWANGELIE JUDEOCHRZEŚCIJAŃSKIE – EwEb

118

2. Inne Ewangelie zachowane fragmentarycznie(przekład i opracowanie ks. Marek Starowieyski)

W rozdziale niniejszym ograniczono się do podania tylko najbardziej znanychlub reprezentatywnych Ewangelii. Zachowały się z nich zazwyczaj nieliczne frag-menty, często niepewne, lub same tylko tytuły, też często niepewne. Rozdział ni-niejszy stanowi tylko sumaryczne omówienie tych utworów z podaniem tłumacze-nia zachowanych fragmentów. Niektóre Ewangelie doczekały się obszernych opra-cowań, jak np. Ewangelia Marcjona czy Ewangelia Egipcjan (por. Bibliografia).

Zestawienie tych utworów pokazuje, w jaki sposób niezliczone sekty w pier-wotnym chrześcijaństwie tworzyły własne Ewangelie i jak używały dla swych po-trzeb materiału zawartego w ewangeliach kanonicznych. Trafnym jest więc stwier-dzenie Orygenesa: „Kościół ma cztery Ewangelie, heretycy mają ich wiele”218. Ze-stawienie tych utworów z ewangeliami kanonicznymi jest pouczające.

Utwory są ułożone w porządku alfabetycznym wedle imion ich domniema-nych autorów; po nich podano utwory nie posiadające w tytule „Ewangelia”. Ewan-gelię tajemną Marka, ze względu na jej specyficzny charakter, umieszczamy w na-stępnym rozdziale.

a. Ewangelia AndrzejaBył to utwór prawdopodobnie gnostycki. Wspominają o nim: św. Augustyn219

oraz Dekrety Ps. Gelazjańskie (V, 3, 7). Nie jest jednak wykluczone, że wymienio-ny utwór to po prostu Dzieje Andrzeja.

b. Ewangelia ApellesaJest to prawdopodobnie przeróbka Ewangelii Marcjona dokonana przez jego

ucznia Apellesa 220. Wspominają o niej: św. Hieronim221 oraz Spis Samarytański (17).

218 In Lc homiliae 1, 1, GCS 35, 5, PSP 36, 33.219 Contra Adv. Leg. et proph., 1, 20, 39, PL 42, 626.220 Por. SWP 37n.221 In Mt. prol., PL 26, 17; In Luc. evang. prol., CCL 120, 19.

FRAGMENTY

119

c. Ewangelia BardesanesaNie wiadomo, czy Bardesanes222 napisał specjalną Ewangelię. Być może utwór

mu przypisywany to po prostu Diatessaron syryjski, jak sądzi W. Bauer.

d. Ewangelia BazylidesaO Ewangelii Bazylidesa wspomina Orygenes223, a za nim Hieronim224, Am-

broży225 i Beda226 oraz Spis Samarytański (nr 22). Z braku dokładniejszych danychnie można zrekonstruować jej treści; natomiast jej charakter jest przedmiotem dys-kusji: czy jest ona przeróbką Ewangelii św. Łukasza (Hildefeld, Windisch) lubMateusza, z dodaniem ewangelii ezoterycznych (Hennecke), harmonią ewangeliczną(Zahn), czy też centonem ewangelii kanonicznych (Buonaiuti). Wszystkie te teoriepozostają niepewnymi hipotezami. Aland (93) cytuje frg. Panarionu Epifaniusza227

jako cytat z tej ewangelii:

1. „Ale mówi Egipcjanin: «My – rzecze – jesteśmy ludźmi, wszyscyzaś inni świniami i psami, i dlatego powiedział On: ‘Nie rzucajcie perełprzed wieprze, ani nie dawajcie rzeczy świętych świniom’»”228.

e. Ewangelia CeryntaWspomina o niej Epifaniusz229 i Spis Samarytański (nr 23); w innym jednak

miejscu tenże Epifaniusz zaznacza, że Cerynt, gnostyk żyjący w II w., i Karpokra-tes używali przeróbki Ewangelii Mateusza – Ewangelii Ebionitów230. Nie wiemywięc, czy mamy do czynienia z osobną Ewangelią.

f. Ewangelia Doskonałości (Euangélion Teleióseos, EvangeliumConsummationis)

Był to utwór pochodzenia gnostyckiego. Nie znamy jej treści, którą jednakmożna zrekonstruować w dwojaki sposób: albo wychodząc z cytatu Hipolita: „Po-czątkiem doskonałości jest poznanie Boga”231, albo też z cytatu Ireneusza, który

222 Por. SWPW 35n.223 Hom. in Luc. 1, GCS 49, 5. O Bazylidesie por. SWP 90.224 Comm. in Mt., prol., CCL 77, 1.225 Expos. evang. sec. Lc 1, 1, CCL 14, 7.226 In Luc. evang. expos., prol., CCL 120, 19.227 24, 5, 2, CCS 25, 262.228 Mt 7, 6.229 Haer. 51, 7, 3, GCS 31, 527.230 Haer. 28, 5, 1, GCS 25, 317; 30, 14, 2, GCS 25, 351.231 Elenchos 5, 6, 7, GCS 26, 78.

2. INNE EWANGELIE ZACHOWANE FRAGMENTARYCZNIE

120

mówi o przyszłym wypełnieniu232. Są to jednak tylko przypuszczenia. Harnack uwa-ża, że pochodzi ona z II w.

1. Inni znowu wyprowadzili z nich twór zwodliwy i fałszywy, a temutworowi nadali tytuł Ewangelia Doskonałości233.

2. Inni znowu twierdzą szalejąc, że widzieli Ewangelię Doskonałości,próżne i pełne kłamstwa widzenia i sny różnorakie234.

g. Ewangelia Dwunastu (Tôn Dódeka Euangélion)Istnieje szereg utworów pod tym tytułem:α. Wspomina o niej jako o piśmie heretyckim Orygenes235, a za nim cytują ją:

Ambroży236, Hieronim237, Beda238, Filip z Sydy239, Teofilakt240. Utożsamiano ten utwórz Ewangelią Ebionitów. Był to prawdopodobnie utwór gnostycki, nie wiemy jed-nak, w jakiej grupie gnostyków powstał.

β. Ewangelia Dwunastu używana przez sektę judeochrześcijan w okolicachEdessy – kukujanów (Quqaje). Wiadomość o niej podaje Maruta z Majferqat(† ok. 420), a za nim Abraham Ecchellensis († 1664)241.

γ. Ewangelia Dwunastu manichejska, o której wspomina Teodor Abu Kurra,biskup Harranu († ok. 830)242. Być może do niej należą dwa fragmenty cytowaneprzez Al-Beruni243.

δ. Ewangelia Dwunastu wydana przez I. Rendel Harris, jest utworem później-szym244.

ε. Koptyjska Ewangelia Dwunastu jest zbiorem późniejszych utworów245.ζ. Ewangelia Świętych Dwunastu (The Gospel of the Holy Twelve, Gospel of

Perfect Life, zwana również Ewangelią Wegetarian) autorstwa J. R. Ousley († 1906),jeden z bardzo popularnych „nowych apokryfów”, wielokrotnie wydawany246.

232 Adv. haer. 1, 30, 14, PG 7, 703.233 Epifaniusz, Haer. 26, 2, 4, GCS 25, 577.234 Filastriusz, Liber de haer. 33, 7, CCL 9, 232.235 In Lc homiliae 1, GCS 49, 5; PSP 36, 33.236 Expos. Evang sec. Luc. 1, 2, CCL 14, 7.237 Comm. in Mt, prol. CCL 77, 1.238 In Lc prol., CCL 120, 19.239 TU 5, 2, 169.240 Enarr. in Lc. evang . 1, Prol., PG 123, 692.241 Mansi II, 1058; por. SWPW 15.242 Por. G. Graf, Theodor Abu Qurra. Traktat über den Schöpfer und die Wahre Reli-

gion, Münster 1913, 27; SWPW 229n.243 Por. Schneemelcher 1, 303.244 The Gospel of Twelve Apostles , Cambridge 1900.245 E. Revillout, PO 2, 2, 1907, 117-198.246 Por. Beskow 66-74, 124n., gdzie podana jest historia tego fałszerstwa.


121

h. Ewangelia według Egipcjan (EwEg)Powstała ona prawdopodobnie w pierwszej połowie II w. jako Ewangelia chrze-

ścijan egipskich, którzy przeszli na chrześcijaństwo nie z judaizmu, ale z pogań-stwa. Co do tytułu toczą się dyskusje. Został on uformowany przez analogię doEwangelii kanonicznych. Nie jest wykluczone, że powstał on w Rzymie, gdzie zna-no tę Ewangelię, jak świadczy o tym cytat z Hipolita. Z nielicznych zachowanychfragmentów wynika, że był to utwór gnostycki. Używali jej heretycy: enkratyk Ju-lian Kasjan – dla potwierdzenia swojej nauki o małżeństwie, Teodot, uczeń Walen-tyna, sabelianie – dla potwierdzenia swojej nauki o Bogu, wreszcie naaseńczycy,którzy znajdowali w niej źródło nauki o duszy. Klemens Aleksandryjski, który cy-tuje ją wielokrotnie, nie zalicza jej do Ewangelii kanonicznych, ale też nie potępiajej jako heretyckiej, natomiast Orygenes uważa ją za utwór heretycki247. Rysemtypowo egipskim jest pojawienie się Salome i jej dialog ze Zbawicielem. Z Salomespotykamy się również w Ewangeliach dzieciństwa248, PisS (por. s. 159n), w EwTm(por. s. 180n), w Dialogu Zbawiciela z Nag Hammadi oraz w EwJ (por. s. 230n).Nowo odkryta Ewangelia Egipcjan z Nag Hammadi nie ma nic wspólnegoz EwEg249. Obok tekstów podanych poniżej jej ślady znajdujemy prawdopodobniejeszcze w innych tekstach starochrześcijańskich250.

1. Oto gdy Salome pytała Pana: „Dokąd śmierć będzie sprawowałaswą władzę?” odpowiedział Pan: „Dopóki wy, kobiety będziecie rodzić…Przybyłem, aby położyć kres dziełom kobiety” – kobiety znaczy pożąda-nia. „Dokąd będą umierać ludzie?” […] Dlatego odpowiada Pan z namy-słem: „Dopóki kobiety będą rodzić”, to znaczy dopóki pożądania są w peł-ni czynne. [Salome powiedziała]: „Dobrze zatem zrobiłam, żem nie rodzi-ła”, w ten sposób dając do poznania, że przekaz życia przebiega nie zawszew sposób należyty, wtedy Pan odwzajemnia się tymi słowami: „Możeszspożywać każdą roślinę, byle nie tę, która zawiera gorycz”. Przez te słowapodaje do wiadomości, że wynikiem tylko naszej własnej woli, a nie przy-musu wywołanego zakazem prawnym, jest wybór powściągliwości czymałżeństwa. Jednocześnie wyjaśnia, że instytucja małżeństwa pomocna jestdziełu stwarzania […] Gdy Salome dopytywała się, kiedy będzie wiadometo, czego usiłowała się dowiedzieć, rzekł Pan: „Gdy podepczecie stopamizasłonę wstydliwości, i gdy dwoje stanie się jednym, a męski pierwiastekz żeńskim nie będzie ani męski, ani żeński” […] Nie zostało to powiedzia-

247 In Lc hom. 1, GCS 35, 5.248 Por. ProtEwJk 19, 3, objaśn. Por. s. 265n.249 Por. VigChr 2(1948)156.250 Por. Erbetta I, 1, 151n.


122

ne w przekazanych nam Ewangeliach, lecz w tej, która zwrócona jest doEgipcjan251.

2. Sam bowiem Pan zapytany przez kogoś, kiedy przyjdzie Jego króle-stwo, powiedział: „Kiedy dwa będą jednym, i to, co na zewnątrz będzie jakwewnątrz, a męskie z żeńskim ani męskie, ani żeńskie”252.

3. [Naaseńczycy] poszukują więc [w sprawie duszy] nie w Piśmie, alew naukach tajemnych. Jest bowiem dusza – jak twierdzą – czymś bardzotrudnym do zbadania. Nie trwa bowiem zupełnie w jednym stanie, ani w jed-nej formie, ani z jedną namiętnością tak, by można było ją określić typemalbo objąć istotą. Te wielorakie przemiany duszy znajdują się opisanew Ewangelii zwanej wedle Egipcjan253.

4. Cały ich [sabelian] błąd pochodzi z pewnych apokryfów, szczegól-nie z ewangelii zwanej przez niektórych Ewangelią Egipcjan. W niej znaj-duje się wiele spraw, jakoby tajemniczo objawionych przez Pana; miał onobjawić swoim uczniom, że tym samym jest Ojciec, tym samym Syn Bożyi tym samym jest Duch Święty254.

5. „Słuchajcie mnie wy, których wybrałem jako baranki, i nie bójciesię”255.

i. Ewangelia EwyWedług Epifaniusza używały jej niektóre grupy gnostyckie: ofici i barboryci.

Według nich Ewa miała otrzymać pokarm wiedzy dzięki objawieniu węża, który doniej przemówił. Przypisanie Ewie Ewangelii wynika z wiary, że zjadłszy owoc z drze-wa poznania mogła lepiej przekazywać gnozę. Być może jednak była to apokalip-sa, w której Ewie są przekazane tajemne prawdy – występują tu elementy apokalip-tyczne: polimorfia, wysoka góra, głos grzmotu, itd. Utwór powstał prawdopodob-nie w II w. Wymienia go Spis Samarytański (nr 30). Nie wiadomo, czy w cytatachtu podanych mówi osoba rodzaju żeńskiego czy męskiego.

251 Tekst stanowi przekład tekstów dzieł Klemensa Aleksandryjskiego; Kobierców, tł.pol.: 3, 6, 45, 3, 255; 3, 9, 63, 1, 265; 3, 9, 64, 1, 265; 3, 9, 66, 1-3, 266n.; 3, 13, 92, 2-93,1, 283, GCS 15, 217, 225, 238 oraz z Excerpta ex Theodoto 67, 129 (ŹrMT 22, 68). Tekstrekonstruuje A. Resch, Agrapha, TU 30, 3/4, 1906 (repr. Darmstadt 1974), 252-254. Por.P. Oxy 655, 22n.; EwTm 37. „Zioło gorzkie” to małżeństwo.

252 II Klem. 12, 2, przeł. A. Świderkówna, w: Pierwsi świadkowie, Kraków 1998, 97;por. Agrafa 8.

253 Hipolit Rzymski, Elenchos 5, 7, 8n., GCS 26, 80.254 Epifaniusz, Haer. 62, 2, GCS 31, 391.255 ListTt 9, 4 (492n.), ANT 3, 89; Aland 141.


123

1. Stanąłe[a]m na wysokiej górze i ujrzałe[a]m męża wielkiego i inne-go, małego, i usłyszałe[a]m głos jakoby grzmotu, i zbliżyłe[a]m się, abyusłyszeć. I powiedział do mnie i rzekł: „Ja jestem tobą, a ty mną, i gdzie-kolwiek byś był[a] i ja jestem, i we wszystkim jestem zasiany, i gdzie chcesz,zbierzesz mnie, a zbierając mnie, zbierzesz siebie”256.

2. Inni znowu nie wstydzą się mówić o Ewangelii Ewy . Wprowadzająoni w jej imieniu – jakoby nazwę znalezionej wiedzy pochodzącej z obja-wienia mówiącego do niej węża – [złe] nasienie257.

3. Ujrzałe[a]m drzewo niosące dwanaście owoców roku i rzekł do mnie:„Oto drzewo życia”258.

j. Ewangelia FilipaJest to Ewangelia gnostycka, inna jednak od przekazanej w Nag Hammadi259.

Jedyny jej fragment przekazany przez Epifaniusza przytacza odpowiedzi, jakie madać dusza archontom pilnującym poszczególnych sfer. Element ten spotykamy w in-nych utworach patrystycznych260. Dusza ma poznać samą siebie i zgromadzić wszyst-kie swoje rozproszone cząstki. Dusza ma również oświadczyć, że nie przymnożyłamaterii przez rodzenie i że niszczyła materię.

1. Opowiadają, że ułożyli jakąś Ewangelię pod imieniem bardzo świą-tobliwego ucznia Pańskiego, Filipa, w której stoi napisane: „Pan mi obja-wił, co dusza ma powiedzieć, gdy wstępuje do nieba, i co ma odpowiedziećkażdej z Mocy. Ma mówić: «Poznałam sama siebie i sama siebie zebrałamze wszystkich stron. Nie rozsypałam dzieci archontowi, ale wyrwałam jegokorzenie i zebrałam rozsypane członki261. I wiem, kim jesteś. Ja bowiem –mówi – pochodzę z tych, którzy są na wysokościach». W ten sposób duszajest uwolniona. Jeśli jednak mówi, że zrodziła syna, zostaje zatrzymanaw dole, aż dotrze do swoich dzieci i sprowadzi je do siebie”262.

256 Haer. 26, 3, 1, GCS 25, 278. Aland 422.257 Haer. 26, 2, 6, GCS 25, 277.258 Haer. 26, 5, 1, GCS 25, 281.259 Polski przekład PSP 20, 239-292.260 Ireneusz, Adv. haer. 1, 21, 5; Orygenes, P. Celsusowi 6, 31; Epifaniusz, Haer. 26,

10, 7-10.261 Por. J 11, 52.262 Epifaniusz, Haer. 26, 13, 2-3, GCS 25, 232n.


124

k. Ewangelia Judasza IskariotyEwangelia ta była używana przez grupę gnostyków identyfikowanych z kainita-

mi. O treści tego utworu można przypuszczać na podstawie skąpych wiadomości o ka-initach. Prawdopodobnie zawierała opis męki Pańskiej dla pokazania, jak wypełniłasię tajemnica zdrady, to jest jak Judasz przyczynił się do odkupienia świata. Zawierałaona prawdopodobnie także objawienia dane Judaszowi. Ponieważ jest cytowana przezIreneusza, musiała powstać przed rokiem ok. 180, najprawdopodobniej w latach 130-170. Wspomina ją Spis Samarytański (nr 8). Apokryf ten stał się natchnieniem powie-ści H. Panasa, Według Judasza (Olsztyn 1973), przełożonej nawet na niektóre językizachodnie, której wartość ocenił dosadnie lecz słusznie T. Żychiewicz263.

1. Te rzeczy – jak mówią – znał Judasz i on jeden, znając przede wszyst-kim prawdę, dokonał tajemnicy zdrady: przez niego i to, co ziemskie, i to,co niebieskie, zostało rozwiązane. I przynoszą tego rodzaju zmyślenia zwącje Ewangelią Judasza264.

2. I dlatego też – jak twierdzą – Judasz poznał dokładnie to wszystko.I uważają go za sobie pokrewnego, i zaliczają go do swoich dzięki dosko-nałości jego wiedzy tak, że nawet pod jego imieniem kursuje pewne dzieł-ko Ewangelia Judasza265.

3. Przynoszą także i Ewangelię [Judy], którą oni ułożyli: on bowiemotrzymał natychmiast nagrodę za zdradę – powieszenie266.

l. Ewangelia Maniego (216-276)Mani i jego zwolennicy używali Ewangelii kanonicznych i znali inne pisma

kanoniczne. Obok nich jednak korzystali z szeregu apokryfów: EwPt, EwFlp, EwTm,EwTmDz, Wspomnień Apostołów (?), Ewangelii Dwunastu, Ewangelii Siedem-dziesięciu, Genna Marias. Zostały one połączone na sposób harmonii, jak to moż-na wnioskować z fragmentów z Turfan. Pod terminem więc Ewangelii Maniegonależy rozumieć ewangelię spisaną przez niego lub jednego z jego uczniów. Utwórten wspomina Al Beruni (Schneemelcher 1, 303). Do utworów manichejczykównależy Ewangelia Żywa (Tň zôn euangélion), por. niżej punkt p.

m. Ewangelia MarcjonaMarcjon, herezjarcha z połowy II w., głosił poglądy zbliżone do gnostyckich,

chociaż w ścisłym tego słowa znaczeniu nie można go zaliczyć do gnostyków.

263 TygPowsz 3, 2, 1974 = Tenże, Ludzkie drogi, Kraków 1981, 238-246.264 Ireneusz, Adv. haer. 1, 31, 1, PG 7, 704265 Epifaniusz, Haer. 38, 1, 5, GCS 31, 63.266 Teodoret z Cyru, Haret. fabul. compen . 1, 15, PG 83, 368.


125

Zwalczał ST, „oczyścił” NT z elementów, które uważał za judaistyczne: NT zredu-kował do Łk bez pierwszych rozdziałów (opis dzieciństwa) i do pierwszych dzie-sięciu listów św. Pawła. Ewangelia Marcjona jest więc mocno zmienioną Ewange-lią Łukasza: Chrystus zstępuje z nieba do synagogi w Kafarnaum. Do tej Ewange-lii Marcjon włączył swoje poglądy (doketyzm, enkratyzm, wrogie nastawienie doST, itd.). Szkoła z Tübingen twierdziła, że Łk zależy od Ewangelii Marcjona, a zda-nia tego bronił jeszcze, na początku dwudziestego wieku, P. L. Cochoud, jednakteorię tę powszechnie odrzucono. Ponieważ pisarze kościelni greccy, jak Epifa-niusz, i łacińscy, jak Tertulian267 zwalczając Marcjona cytują jego Ewangelię, sto-sunkowo łatwo dokonano jej rekonstrukcji; za najlepszą uważa się rekonstrukcjęHarnacka (por. Bibliografia).

n. Ewangelia według Marii MagdalenyUtwór posiadamy w przekładzie saidzkim268; z oryginału greckiego posiada-

my tylko fragment269. Utwór składa się z dwóch części, być może z dwóch utwo-rów. Odkupiciel po zmartwychwstaniu objawia Marii Magdalenie wiele spraw, np.mówi o losie materii, wyjaśnia grzech. Następnie żegna się ze swoimi uczniami,którzy popadli w zwątpienie. Wtedy Maria Magdalena pociesza uczniów i podajeobjawienia przekazane jej przez Pana. Utwór ma charakter gnostycki, choć niemożna określić grupy gnostyków, z której pochodzi. Tekstu tego tu nie podajemy,ponieważ – jak pisze ks. Myszor w swym przekładzie EwM – „Zachowuje [ona]pod względem literackim formę typowej gnostyckiej Ewangelii, czyli poza posta-ciami znanymi z NT oraz kilkoma aluzjami w tekście, nie wykazuje żadnych związ-ków formalnych z NT”270.

o. Ewangelia siedemdziesięciuUtwór używany przez manichejczyków, wspomniany przez Al-Beruni oraz

być może cytowany we fragmencie ujgurskim.

p. Ewangelia żywa (To zôn euangelion)Utwór używany przez manichejczyków według Tymoteusza prezbitera271.

267 Por. Przeciw Marcjonowi, PSP 58, 1994.268 P. Berol 8502 z V w: na ok. 18 stron brakuje 10. Tł. pol., wstęp i komentarz

W. Myszor, STV 13(1975), z. 2, 149-160.269 P. Rylands 463, III w., z Oksyrhynchos.270 W. Myszor, STV 13(1975), z. 2, 151

.

271 PG 81, 121c. Por. J. A. Fabricius, Codex Apocryphorum NT, 1, 1719, 141, 354, 381i Migne, Ap 2, 229n.


126

r. Genna Marias [Genealogia?, Ród?, Pochodzenie? Maryi]Jest to pismo gnostyckie, o charakterze antyżydowskim, powstałe w II w. Od-

nosi się ono do postaci Maryi, którą interesowali się gnostycy. Nie potrafimy stwier-dzić, czy utwór wspomniany przez św. Augustyna, De generatione Mariae odnosisię do Genna Marias, Protoewangelii Jakuba czy też do innego utworu272. Wiado-mości o utworze przekazał Epifaniusz273. Według niego znajduje się w nim wielerzeczy strasznych i dziwnych. Gdy bowiem Zachariasz wszedł do świątyni, miałujrzeć człowieka z oślą głową i zawołał: „Biada wam, kogo czcicie?” Dla zacho-wania sekretu zostały mu zamknięte usta274. Takie przedstawienie może być zarów-no przejawem polemiki najpierw antyżydowskiej a potem antychrześcijańskiej(czczą boga z oślą głową) czy też w związku z przedstawianiem przez gnostykówbogów i archontów z oślą głową.

s. Księga czterech kątów i czterech zawiasów świata(Liber quattuor angulorum et cardinum mundi)

Utwór ten wspomina Maruta, bp z Majferqat w Persji († ok. 420)275, jako apo-kryf używany przez zwolenników Szymona Maga. Nazywa ją Księgą rejonów świata.Pod nazwą wymienioną w tytule cytuje ją uczony maronita Abraham Ecchellensis(† 1664)276.

t. Pytania Marii [Magdaleny]Pismo gnostyckie dotyczące Marii Magdaleny. Według Epifaniusza 277 Jezus

miał w nim „objawić” rzeczy nieprzyzwoite (gr. aischrurgía) – fragment cytowanyprzez Epifaniusza, którego celowo tu nie podajemy, w pełni potwierdza ten pogląd.Pismo składa się z „pytań dużych” (Pistis Sophia) i „pytań małych” – prawdopo-dobnie były to dwa utwory, a uwaga Epifaniusza odnosi się do drugiego. Utwórwspomniany w Spisie Samarytańskim (nr 34).

u. Tradycje [Ewangelia] MaciejaW homilii do Łk 1278 Orygenes wymienia szereg Ewangelii, do nich zalicza

Ewangelię Macieja (czy Mateusza?). Wiadomość tę za Orygenesem powtarzają:Hieronim279 i Ambroży280. Euzebiusz uważa ten utwór za heretycki, gdyż żaden mąż

272 C. Faustum manich., 23, 9, PL 42, 471.273 Haer. 26, 12, 1-4, GCS 25, 290.274 Por. ProtEwJk 23, 3.275 SWPW 151.276 Mansi II, 157.277 Haer. 26, 8, 1-3, GCS 25, 284.278 GCS 49, 5. PSP 36, 33.279 Comm. in Mt, prol., CCL 77, 1.280 In Lc. evang. expos., 1, 2, CCL 14, 7; PSP 16, 249 (Mateusza czy Macieja?).


127

kościelny nie uznał nigdy tego pisma za godne wspomnienia281. Wspomina je De-kret Ps. Gelazjański (V, 3, 1) i Elenchus 60 ksiąg (nr 25).

Obok tych wzmianek o Ewangelii Macieja Klemens Aleksandryjski wspomi-na o Tradycjach [Przekazach] Macieja. Te dwa utwory uważa się powszechnie zaidentyczne (Zahn, Bardenhewer, James, Bonaccorsi), choć niektórzy uczeni mówiąo dwóch utworach (Stählin, Tixeront, Harnack). Fragment czwarty wskazywałbyna charakter ewangeliczny utworu: miały to być słowa ukryte, które Chrystus prze-kazał Maciejowi. Według Hipolita utworem tym posługiwali się zwolennicy Bazy-lidesa.

Ewangelia [Tradycje] Macieja musiała powstać w wieku II ze względu naosoby cytujących ten utwór.

Na temat Tradycji (Ewangelii) trwają dyskusje. Wydaje się, że pewny jestgnostycki charakter utworu: mówią o nim jasno Klemens i Hipolit. Ze zdumieniemjako gnostycką kategorią poznania spotykamy się w EwTm 2 (potwierdzone przezP.Oxy 654, 8). Drugi fragment ma charakter gnostycki, trzeci używa typowo gno-styckiego terminu greckiego – eklektós. Każdy z tych elementów brany z osobnanie musiałby być koniecznie uznawany za gnostycki, trudno jednak nie przyjmo-wać takiego charakteru utworu wobec spiętrzenia tych elementów.

1. Filozofii zaś początkiem jest doznanie zdziwienia wobec rzeczywi-stości, jak mówi Platon w Teajtecie 282 i Maciej w swoich Tradycjach, za-chęcając tak: „Dziw się teraźniejszości”283.

2. Podobno również Maciej tak nauczał, że trzeba walczyć z ciałemi lekceważyć je, w najmniejszym zaś stopniu nie folgować jego pragnieniurozkoszy, lecz stosować karę, duszę natomiast rozwijać za pośrednictwemwiary i poznania284.

3. Zacheusz oto – nazywają go też Mateuszem [Maciejem] – głównypoborca ceł, usłyszawszy od Pana, że uznał go za godnego swych odwie-dzin, rzekł: „Oto połowę moich majętności daję na jałmużnę, Panie, a jeślikomu coś zabrałem niesłusznie, zwracam czterokrotnie”. Na to Zbawicielrzekł: „Oto Syn Człowieczy przybywszy dzisiaj znalazł to, co zaginęło”285.

4. Powiadają w Przekazach, że apostoł Maciej przy każdej sposobnościmawiał: „Jeśli sąsiad wybranego męża zgrzeszył, to zgrzeszył także ów wybra-

281 HE 3, 25, 6n.282 Platon, Teajtet, 155D.283 Klemens Aleks., Strom. 2, 9, 45, GCS 15, 137; tł. pol., 1, 160.284 Strom. 3, 4, 26, 3, GCS 15, 208; tł. pol. 1, 243n.285 Por. Łk 19, 1-10. Strom. 4, 6, 35, 1, GCS 15, 263; tł. pol. 1, 316. Aland 358.

Pomylenie imion Macieja i Mateusza jest częste w apokryfach.


128

ny, bo gdyby ten wybrany wiódł życie tak, jak wskazuje Słowo Boże, to jegożycie w tak wielkim miałby poszanowaniu sąsiad, że i sam by nie grzeszył”286.

5. Jeśli zaś chodzi o herezje, to jedne biorą nazwę od swoich założy-cieli, jak na przykład szkoła Walentyna, Marcjona czy Bazylidesa, chociażchełpią się one, że głoszą poglądy Macieja. A przecież tylko jedna byłazarówno nauka Apostołów, jak i treść ich przekazu287.

6. Bazylides właśnie i Izydor, jego prawowity syn i uczeń, twierdzili, żeMaciej przekazał im słowa ukryte, które usłyszał pouczony od Pana na osob-ności. Zobaczmy więc, jak w sposób oczywisty kłamie Bazylides i Izydor,i ich orszak, nie tylko przeciw Maciejowi, ale przeciw samemu Zbawcy288 .

w. Wspomnienia Apostołów (Memoria Apostolorum)Jest to utwór pryscyliański, powstały przed 350 rokiem. Cechuje go dualizm,

stąd przypuszczenie, że mamy do czynienia z utworem pochodzenia manichejskie-go. Znany jest z pisma Orozjusza, Commonitorium de errore Priscilianorum etOrigenistarum289.

1. Pryscylian twierdzi, że imiona Patriarchów stanowią członki duszy,ponieważ Ruben jest w głowie, Juda w piersiach, Lewi w sercu, Beniamin –we wnętrznościach, itd. W członkach natomiast ciała zostały złożone znaki nie-bios [zodiaku] to jest: baran w głowie, byk w karku, bliźniaki w ramionach, rakw piersiach, itd. Starał się wyjaśnić, że ciemności są wieczne,a z nich pochodzi książę świata. Wszystko to starał się udowodnić na podsta-wie dzieła pod tytułem Wspomnienia Apostołów. W nim to pokazano, jak w ta-jemnicy pytano Zbawiciela i jak On wykazał, że w przypowieści ewangelijnej,w której stoi napisane: „Wyszedł siewca zasiać swój zasiew” (Mt 13, 46), niebył to dobry siewca, gdyż jak stwierdza: „Jeśli byłby dobry, nie byłby niedbałyi nie rzucałby ziarna koło drogi, ani na grunt skalisty, ani na nie obrobiony,starając się, by zrozumiano, że ten jest siewcą, który dusze rozsiewa jak chce,na różnorakie ciała”. W tejże księdze mówi dużo o księciu ciał wilgotnych i oksięciu ognia chcąc, by rozumiano, że przed Bogiem, a nie mocą Boga dziejesię na tym świecie wszystko to, co dobre. Mówi bowiem, że istnieje pewnadziewica-światło, którą Bóg, gdy chce dać ludziom deszcz, ukazuje księciuwilgotności. Ten, gdy ją pragnie pochwycić, porzucony poci się i powstajedeszcz, a pozbawiony jej, rykiem wywołuje grzmoty.

286 Strom. 7, 13, 82, 1, GCS 17, 58; tł. pol. 2, 284. Aland 253 – Mt 18, 21n., par.; 312– Mt 18, 15, par.

287 Strom. 7, 17, 108, 1, GCS 17, 76; tł. pol. 2, 307.288 Hipolit Rzymski, Elenchos 7, 20, 1, GCS 26, 195.289 CSEL 18, 1953. Tekst poprawił G. Mercati, SteT 5, 1901, 136. Por. PL 54, 153.


129

3. Tajemna Ewangelia Marka (EwTMk)(przekład i opracowanie Michał Wojciechowski)

Nazwę Tajemnej (Sekretnej) Ewangelii Marka nadaje się fragmentomewangelicznym zacytowanych w liście Klemensa z Aleksandrii do Teodora. Jegorękopis znalazł w 1958 roku Amerykanin Morton Smith; tekst zanotowano natrzech wolnych stronach książki z biblioteki klasztoru Mar Saba na Pustyni Judz-kiej. Sądząc po stylu pisma, rękopis pochodził z XVIII lub z początków XIXwieku. Może to być odpis karty uratowanej z pożaru, który zniszczył w XVIIIwieku bibliotekę klasztorną

Odkrycie to wywołało spory. Pierwsza trudność, to zaginięcie rękopisu, które-go nikt z uczonych poza Smith’em nie widział, pozostały tylko fotografie; podej-rzewano więc jakieś fałszerstwo (w 2002 r. podano, że został odnaleziony). Na-stępnie postawiono pytanie, czy odkryty list istotnie pochodzi od Klemensa z Alek-sandrii? Staranne badanie wyrażeń zawartych w liście wykazały daleko idącą zbież-ność z językiem tego pisarza oraz jego myślą, znanymi z dzieł zachowanych.

List dotyczy zafałszowań Ewangelii Markowej dokonanych przez sektę karpo-kracjan, ale przyznaje, że korzystali oni z przechowywanej w tajemnicy w Aleksan-drii szerszej od kanonicznej wersji tej Ewangelii, z której Klemens cytuje dwa uryw-ki, dłuższy i krótszy. Niechętnie przyznaje, że wersję tę spisał w Aleksandrii samMarek, przeznaczając ją dla wybranych, w odróżnieniu od tekstu wcześniejszego.

Język dwóch cytowanych w liście urywków jest zbieżny z Markowym. Styljest prosty, występuje praesens historicum; struktura pierwszego epizodu przypo-mina inne opisy cudów. I terminy, i całe charakterystyczne zwroty znane są z in-nych miejsc z Ewangelii – w krótkim tekście zachodzi to przynajmniej piętnaścierazy. W sześciu przypadkach napotykamy cytaty złożone co najmniej z trzech słów(z Mk 4, 11; 5, 48; 10, 48; 14, 17; 14, 51 oraz 1, 31 ze zmianą na rodzaj męski –odpowiednio w EwTMk 3, 10; 3, 5; 2, 24n.; 3, 7; 3, 8; i 2, 3n.). W dwóch miejscachtekst jest podobny do ważnych lekcji występujących po grecku tylko w kodeksie D,czyli w tekście typu zachodniego (2, 23 i Mk 8, 22; 2, 25 i Mk 1, 41).

Treść pierwszego ustępu z urywka dłuższego (EwTMk 2, 23-3, 6) – wskrze-szenie młodego mężczyzny z Betanii, którego siostra zwróciła się do Jezusa – żywo

130

przypomina wskrzeszenie Łazarza (J 11, 1-44). Praktycznie nie ma jednak nawią-zań słownych, brakuje też imion osób. Oznaczałoby to, że autor uzyskał wiado-mość o tym cudzie raczej z tradycji ustnej, a Czwartej Ewangelii nie znał.

Słowa przejęte z innych tekstów Mk są nieco bardziej zagęszczone w EwTMk3, 7-11, drugim ustępie pierwszego fragmentu, dotyczącym nocnej wizyty mło-dzieńca u Jezusa. Może być on w całości tworem redaktora, który by w nim złączyłtradycję o wskrzeszeniu z Markowym przekazem o młodzieńcu w Getsemani. Po-stać Jezusowego gościa miałaby tu rysy alegoryczne, stanowiąc figurę ucznia czywtajemniczonego.

Urywek krótszy (EwTMk 3, 14-16) mógłby być natomiast wariantem tradycjidotyczącej nieprzyjęcia matki i krewnych przez Jezusa (Mk 3, 31-35, par.), rów-nież wczesnej, jako że nie była ona hagiograficznie wygodna. Inne wyjaśnienieczyni z niego redakcyjną polemikę z roszczeniami kobiet w jakichś grupach chrze-ścijańskich.

Za najbardziej prawdopodobne należy uznać, że fragmenty napisał jakiś na-śladowca Marka z początku II w. lub nieco później; opinia ta zdaje się przeważaćwśród badaczy. Sprzyja jej kilka okoliczności. Po pierwsze, raczej przejmowaniecałych zwrotów z Ewangelii, niż pisanie swobodnie tym samym stylem. Po drugie,wykorzystanie Mk 14, 51 w sposób sprzeczny z Markiem (2, 8-11). Po trzecie,wpływ Łukasza: z perykopy o bogatym młodzieńcu pochodziłyby w szczególności3 słowa cytatu z Łk 18, 23 w 3, 6. Po czwarte, wersja spisana przez samego Markachyba nie byłaby ukrywana, wydaje się też anachronizmem przypisywanie mu gno-styckiej tajemniczości. Po piąte, tradycja o pobycie Marka w Aleksandrii jest wąt-pliwa (brak jej w innych pismach Klemensa i Orygenesa). Te same argumenty prze-mawiają przeciwko sensacyjnym domniemaniom (Smith, Crossan), że odkryte frag-menty pochodziłyby z wersji Marka wcześniejszej niż kanoniczna; dodatkowo niewiadomo, dlaczego miano by taką wersję potem okroić.

1. [1]290. Z listów przeświętego Klemensa od Kobierców. Do Teodora.[2] Dobrze uczyniłeś uciszając bezwstydne nauki karpokracjan291. [3]

Oni to są wyprorokowanymi „gwiazdami zbłąkanymi”292; z wąskiej drogiprzykazań [4] zabłąkali się w bezkresną otchłań grzechów fizycznych i cie-lesnych. [5] Nadąwszy się wiedzą, jak powiadają, „głębinami szatana”293,

290 Numeracja w tekście odnosi się do stron i linii rękopisu listu. Jeśli słowo jest w rę-kopisie przeniesione, numer kolejnego wiersza następuje po tym słowie. Cytaty biblijneumieszczono w cudzysłowach; cytaty z EwTMk podano tłustym drukiem.

291 Karpokracjanie byli według źródeł patrystycznych gnostykami, którzy prowadzilii głosili życie rozwiązłe (Ireneusz, Adv. haer. 1, 25; a zwłaszcza właśnie Klemens, Kobierce,3, 2). Karpokrates żył za Hadriana (117-138).

292 Jud 13, por. Kobierce III, 2, 11.293 Por. 1 Kor 8, 1; cytat za Ap 2, 24.


131

nieświadomie [6] rzucają się w „mrok ciemności”294 kłamstwa, a chełpiącsię [7] tym, że są wolni, stali się niewolnikami niskich pożądań295. Tymwięc [8] należy się sprzeciwiać wszędzie i wszelkimi sposobami; gdybybowiem i coś prawdziwego rzekli, nie powinien tak przemawiać wspólnym[9] głosem z nimi prawdy kochanek. Ani nie są bowiem prawdą wszystkierzeczy prawdziwe, ani [10] nie należy przychylać się do prawdy w opi-niach ludzkich za takową uznawaną, lecz do prawdziwej [11] prawdy opar-tej na wierze.

Co się tyczy rzeczy, które plotą na temat od Boga natchnionej296 [12]Ewangelii według Marka, są one bądź całkiem skłamane, bądź też jeślii coś prawdziwego [13] zawierają, nie są jednak prawdziwie przekazane;i prawdziwe bowiem rzeczy zmieszane [14] ze zmyśleniami tracą swą war-tość z tego powodu; tak właśnie jest powiedziane, że nawet sól [15] smaktraci297.

Marek zatem podczas pobytu Piotra w Rzymie [16] spisał czyny Pana;nie wszystkie jednak rozgłosił298; nie [17] dał poznać tajemnych, wybraw-szy te, które uznał za najprzydatniejsze dla wzrostu [18] wiary u katechu-menów. Gdy Piotr poniósł śmierć męczeńską, udał się [19] Marek do Alek-sandrii, zabierając ze sobą zapiski własne i Piotra. [20] Z nich przenoszącdo swej pierwszej księgi rzeczy postępom [21] w wiedzy sprzyjające299,ułożył Ewangelię bardziej duchową [22] dla potrzeb doskonalących się. Ażdo oznajmienia rzeczy nie wymawianych jednak [23] się nie posunął, aninie zapisał nauki mistagogicznej [24] Pana. Natomiast do spisanych przed-tem czynów dołożył inne; dodał jeszcze [25] pewne słowa, co do którychwiedział, że wyjaśnienie wprowadzi słuchaczy w tajemnicę, [26] do sank-tuarium prawdy zakrytej siedmioma zasłonami300.

294 Jud 13.295 Por. Ga 5, 13; 2 P 2, 19.296 Por. 2 Tm 3, 16.297 Por. Mt 5, 13; Łk 13, 34.298 Według Historii Kościelnej Euzebiusza z Cezarei (VI, 14, 6; por. II, 15, 2) Klemens

w dziele Zarysy przedstawił genezę Ewangelii Markowej inaczej.299 Albo: „rzeczy odpowiednie dla robiących postępy w wiedzy” (por. I. 22; II. 2).

Postęp prowadzący od wiary (I. 18) do wiedzy czyli gnozy (I. 21) odpowiada terminologiiKlemensa, który tak nazywa szczeble drogi ku prawdzie.

300 W tej partii listu ( i w II. 2) autor nawiązuje do języka kultów misteryjnych.

3. TAJEMNA EWANGELIA MARKA

132

Tak zatem [to] [27] przygotował, nie będąc, jak mniemam, ani zawist-nym, ani nieprzezornym301. A [28] umierając pozostawił swoje dzieło Ko-ściołowi w 2. [1] Aleksandrii, gdzie teraz jeszcze jest strzeżone w sposóbzupełnie niezawodny i odczytywane [2] tylko tym, którzy są wtajemnicze-ni w wielkie tajemnice.

Skoro jednak ohydne [3] demony szykują stale zgubę rodzaju ludzkiego,Karpokrates, [4] przez nie wyuczony, posługując się zwodniczymi sztuczka-mi [5] tak podporządkował sobie pewnego prezbitera Kościoła w Aleksan-drii, [6] że zdobył od niego odpis tajemnej Ewangelii i [7] objaśnił ją sobiezgodnie ze swymi bluźnierczymi i cielesnymi poglądami. Jeszcze [8] ją zbez-cześcił, do tekstów nieskalanych i świętych domieszawszy najbardziej bez-wstydne [9] łgarstwa. Z tej mieszanki czerpała doktryna karpokracjan.

[10] Tym zatem, jak już rzekłem, nie należy nigdy przyznawać racji,ani też, [11] gdy przedkładają swe fałszerstwa, nie należy przytwierdzać,że istnieje Markowa [12] Ewangelia tajemna, lecz wręcz przeczyć temupod przysięgą302. Nie wszystko bowiem, [13] co prawdziwe należy rozpo-wiadać. Dlatego mądrość Boża oznajmia przez Salomona: [14] „Odpowiedzgłupiemu wedle jego głupoty”303, przed ślepymi [15] na umyśle światłoprawdy ma być zakryte, tak naucza. Tak jeszcze powiada: [16] „Nie mają-cemu będzie zabrane”304 i „głupi niech kroczy w ciemności”305. My [17]zaś jesteśmy „synami światła”306, oświeconymi „wschodem z wysokości”307

Ducha [18] Pańskiego. „Gdzie zaś Duch Pański”, powiada, „tam wolność”308,gdyż „wszystko czyste [19] dla czystych”309.

Dlatego bez ociągania odpowiadam na zapytania, [20] odpierając ichfałszerstwa za pomocą tekstów Ewangelii. Przykładowo, [21] po [słowach]

301 Idzie o to, że z zawiści nie ukrył swej wiedzy, a jednocześnie nie udostępnił jejlekkomyślnie ludziom pospolitym.

302 Zalecenie składania fałszywych przysiąg, nawet dla ukrycia tajemnicy, budzić możewątpliwość, czy jest to faktycznie nauka Klemensa, który skądinąd przysięgania w ogóle niezalecał (Kobierce 7, 50n., 5, 99, 2). Mogłoby chodzić o interpolację, ale z drugiej stronykoncepcja prawdy jako najświętszej tajemnicy mogłaby prowadzić do tak paradoksalnegozalecenia. Kobierce VII, 53, 2 zalecają ukrycie prawdy dla czyjegoś dobra.

303 Prz 26, 5.304 Mt 25, 29/Łk 19, 26 i Koh 2, 14.305 Koh 2, 14.306 1 Tes 5, 5.307 Łk 1, 78.308 2 Kor 3, 17.309 Mk 10, 32.


133

„Byli zaś w drodze, wchodząc ku Jerozolimie” i [22] aż do „a po trzechdniach powstanie”310, dodaje dosłownie tak:

[23] I przychodzą do Betanii311, i była tam pewna kobieta, którejto brat umarł312. [24] A przyszedłszy pokłoniła się Jezusowi i mówimu: „Synu Dawida, [25] zlituj się nade mną!”313 Zaś uczniowie karci-li ją314. A rozgniewawszy się315 [26] Jezus odszedł z nią do ogrodu316,gdzie był grobowiec; i 3. [1] zaraz dał się słyszeć z grobowca głos wiel-ki317. Podszedłszy Jezus odtoczył 318 [2] kamień od drzwi grobowcai wszedłszy zaraz tam, gdzie [3] był młodzieniec319, wyciągnął rękęi podniósł go, chwyciwszy [4] za rękę320. Zaś młodzieniec ujrzawszygo, umiłował go321 i [5] zaczął prosić go, „żeby mógł z nim być” 322.I wyszedłszy z [6] grobowca 323 przyszedł do domu młodzieńca; „byłbowiem bogaty”324.

310 Mk 10, 34. Perykopa dodana znajdowała się więc między Mk 10, 34 a 35.311 Por. Mk 8, 22 („I przychodzą do Betsaidy”; kodeks D właśnie „do Betanii”!); nie-

dalekie Mk 10, 46 („I przychodzą do Jerycha”); Mk 11, 15. 27. Pobyty Jezusa w Betanii sąwspomniane w Mk 11, 11n. par.; Mt 26, 6; J 11, 1. 18 (wskrzeszenie Łazarza!); 12, 1.

312 O siostrze i zmarłym bracie por. 11, 32.313 Prośba brzmi tak samo, jak wołanie ślepego w Mk 10, 48 i Łk 18, 39. Por. Mt 15,

22; Mk 7, 25.314 Por. Mk 10, 13-14 par.; 10, 48.315 Słowo „rozgniewawszy się” (gr. orgistheis) jest identyczne, jak w rzadkiej (kodeks

D), ale zapewne oryginalnej wersji Mk 1, 41, gdzie idzie o dotknięcie w gniewie trędowate-go i uzdrowienie go. Motyw dokonania cudu w stanie gniewu jest unikalny, podobieństwotych dwóch miejsc świadczyłoby o zapożyczeniu. Dalsza paralela: J 11, 33. 38 (por. Mk 1,43); por. Mk 10, 14.

316 Według J 19, 41 w ogrodzie znajdował się grób Jezusa.317 Głosem wielkim woła w J 11, 43 Jezus (por. J 12, 17), a w Mk 5, 7 opętany.318 O odtoczeniu kamienia mowa w Mk 16, 3. 4; Łk 24, 2; Mt 28, 2 odnośnie do grobu

Jezusa. Na grobie Łazarza kamień leżał i został podniesiony (J 11, 38. 39. 41).319 W Mk 5, 40 Jezus „wchodzi tam, gdzie było dziecko”; por. Mk 16, 5.320 O teściowej Piotra Mk 1, 31 mówi: „podniósł ją, chwyciwszy za rękę” (por. Mk 5,

41; 9, 27; Łk 7, 14).321 Samo słowo „młodzieniec” figuruje tam w Mt 19, 20. 22, w EwTMk znalazło się

ono raczej pod wpływem Mk 14, 51 (III. 8) i Łk 7, 14: wskrzeszenie młodzieńca właśnie.Natomiast tylko w Mk 10, 21 czytamy: „Jezus […] umiłował go”.

322 Mk 5, 18: „prosił go opętany, żeby mógł z nim być” (por. Łk 8, 38).323 Wyjście z grobu: Mt 27, 53; J 11, 44.324 Łk 18, 23 (o bogatym młodzieńcu).

3. TAJEMNA EWANGELIA MARKA

134

A po [7] sześciu dniach325 dał mu Jezus polecenie; „i gdy nastałwieczór, przychodzi” 326 [8] młodzieniec do niego, „odziany w przeście-radło na nagim [ciele]”327. I [9] pozostał z nim owej nocy328. Uczył gobowiem [10] Jezus „tajemnicy Królestwa Bożego”329. Stamtąd zaś, po-wstawszy, [11] zawrócił poza Jordan330.

Po tych [słowach] pojawia się: „I [12] przystępują do niego Jakub i Jan”,i cała ta perykopa331. [13] Natomiast «nagi z nagim» i inne, o których pi-szesz, nie znajdują się [tam]332.

[14] Zaś po „I przychodzą do Jerycha”333 wprowadził tylko: «I była[15] tam siostra młodzieńca, którego to Jezus miłował334, i [16] matkajego, i Salome335. A Jezus ich nie przyjął336.

[17] Liczne zaś inne [rzeczy], o których napisałeś, i wyglądają na łgar-stwa, i nimi są. 18. A zatem prawdziwe i z prawdziwą filozofią [zgodne]wyjaśnienie…

325 „Po sześciu dniach” – jak w Mk 9, 2, w perykopie o Przemienieniu (por. J 12, 1).Tam też towarzyszą Jezusowi uczniowie i występuje motyw szat.

326 Jak Jezus w Mk 14, 17 (por. 1, 32; 4, 35; 6, 47; 15, 42). Młodzieniec „przychodzi”jak przyszli Nikodem (J 3, 2 – nocą!) i Józef z Arymatei (Mt 27, 57).

327 Mk 14, 51, choć sytuacja jest tam odmienna: po pojmaniu Jezusa w Getsemani„jakiś młodzieniec towarzyszył mu, odziany w prześcieradło na nagim [ciele]; i chwytają go– on zaś zostawiwszy prześcieradło uciekł nago”. Por. też Mk 16, 5.

328 Jak Andrzej i Szymon „owego dnia” (J 1, 39).329 Mk 4, 11.330 Por. Mk 10, 1 (a także Mk 3, 8; J 3, 22. 26; 10, 40).331 Mk 10, 35nn.332 Jak z tego wynika, znana korespondentowi Klemensa sfałszowana wersja Ewange-

lii zawierała dodatki z sugestiami homoseksualnymi.333 Mk 10, 46.334 Zwrot „którego Jezus miłował” odpowiada charakterystyce ucznia-ewangelisty

z J 13, 23; 21, 7. 20; por. 19, 26. Według J 11, 5 „miłował zaś Jezus Martę, jej siostręi Łazarza”; por. Mk 10, 21; Mt 27, 55.

335 Salome wymieniał tylko Mk (15, 40 – sądząc z J 19, 25 towarzyszyła matce Jezusa;16, 1).

336 Mk 3, 31-35, par. informuje o nieprzyjęciu matki i krewnych przez Jezusa. Por. teżŁk 9, 53.


135

4. Fragmenty Ewangelii niekanonicznychzachowane na papirusach

(przekład i opracowanie ks. Marek Starowieyski)

Koniec XIX wieku i wiek XX to okres wielkich odkryć papirologicznych337.Odnaleziono wtedy zagubione dzieła pisarzy klasycznych (Ustrój polityczny AtenArystotelesa, kilka komedii Menandra, i inne) czy Ojców Kościoła (Homilię pas-chalną Melitona z Sardes, dzieła Dydyma Ślepego, i inne). Odkrycia papirusówwzbogaciły znacznie biblijną tradycję rękopiśmienną, szczególnie pism NowegoTestamentu. Dla porządku przypomnę, że papirologowie zajmują się nie tylko pa-pirusami, ale również napisami na tabliczkach (ostrakach) i na innych „nośnikachpisma”, odnalezionymi przeważnie w Egipcie.

Osobną grupę papirusów biblijnych zajmują papirusy, które zawierają słowaJezusa lub opisują wydarzenia związane z Jego osobą, ale nie należące do tych,które znajdujemy w pismach kanonicznych. Stan ich zachowania jest bardzo różny,w wielu przypadkach taki, że nie pozwala na rekonstrukcję tekstu. Obok nich ist-nieją papirusy, na których znajdujemy określone apokryfy Nowego Testamentu,np. apokryficzne Dzieje Apostolskie czy Listy (np. Korespondencja Jezusa z Ab-garem).

Odkrycie tych papirusów na przełomie XIX i XX wieku wywołało istną burzędyskusji, gdyż spodziewano się znaleźć prawdziwe, pozakanoniczne lub przedka-noniczne słowa Jezusa oraz opisy Jego czynów, i w ten sposób spodziewano sięzrekonstruować pozakanoniczne życie Jezusa. Te odkrycia zbiegły się z wydaniemwielkich zbiorów agrafów Jezusowych Ropesa i Rescha, a w końcu arabskich AsínPalaciosa, które budziły te same nadzieje. Dokładne badania przyniosły wielkierozczarowanie: więcej tam bowiem plew jak ziarna. Czy więc na papirusach odna-leziono prawdziwe słowa Jezusa? O bardzo niewielu tylko można by powiedzieć,że ewentualnie mogą zawierać takie słowa, a i to jest sprawą bardzo dyskusyjną,

337 O papirologii i papirusach ogólnie por. T. Derda, Papirologia, w: Vademecum hi-storyka starożytnej Grecji i Rzymu, red. E. Wipszycka, 3, Warszawa 1999, 417-489 orazA. Łukasiewicz, Świat papirusów, Warszawa 2001.

136

jak pokazał często cytowany J. Jeremias. A nawet jeśli mogłyby zawierać słowaJezusowe, to nie wnoszą nic nowego do treści Ewangelii kanonicznych.

Tylko niektóre teksty z papirusów można utożsamić z jakimiś konkretnymiutworami. P.Oxy 1,654 i 655 stanowią tekst grecki zbliżony do EwTm (z NagHammadi), P.Bodmer V zawiera ProtEwJk, P.Akhmin – EwPt. Inne można identy-fikować tylko hipotetycznie, a hipotezy te często są z sobą sprzeczne. Dlatego teżwydzieliliśmy fragmenty na papirusach w osobnym rozdziale, oddzielając je odinnych tekstów na papirusach, które zostały zidentyfikowane, a więc P.Oxy 1, 654i 655 – podajemy w odnośnikach do EwTm; z wydania P.Bodmer V tłumaczymyProtEwJk; na podstawie wydania P.Akhmin tłumaczymy EwPt. W niniejszym ze-stawie podajemy tylko papirusy greckie. Niektóre z nich zawierają elementy gno-styckie lub gnostycyzujące.

Tekst podajemy w miarę możności tak, jak występuje na papirusie; elementyrekonstruowane podkreślamy, zaś dodane ujmujemy w nawias kwadratowy [ ]. Po-dajemy strony: verso i recto; linijki wyraźnie brakujące zaznaczamy kropkami.

a. Papirus Oksyrhynhos (V) 840(P.Oxy. 840)

Fragment napisany na niewielkiej kartce pergaminu stanowiącej być możeamulet, został odkryty w1905 r. i wydany w 1908. Można go podzielić na dwieczęści: pierwsza (ww. 1-7), której posiadamy tylko koniec, stanowi zakończeniemowy Jezusa przeciw hipokryzji, wygłoszonej w Jerozolimie, nawiązującej do Mt15, 1-10 i Mk 7, 1-23 i drugiej (ww. 7-45) zawierającej opis starcia Jezusa z fary-zeuszem Lewi; dotyczy ona autorytetu Jezusa (ww. 7-21), czystości i nieczystościrytualnej (ww. 21-30) oraz zawiera atak na faryzeuszów (ww. 30-do końca). Maona swój odpowiednik w tekstach rabinackich. Trwa spór na temat ewentualnejautentyczności tego tekstu. W tekście występuje termin „Zbawiciel”, niespotykanyw Ewangeliach kanonicznych. Nie jest sprawą jasną, skąd tekst pochodzi: z Ewan-gelii Nazarejczyków , Egipcjan, Hebrajczyków, Piotra, czy też jest zbudowany napodstawie Synoptyków lub Jana. Wprawdzie papirus jest stosunkowo późny (IV –V w.; choć niektórzy datują go na III w.), jednak tekst ten jest o wiele starszy, a zewzględu na znajomość obyczajów żydowskich może być datowany na wiek II.

Verso„…nim czyni zło, rozważa wszystko. Ale uważajcie, abyście i wy nie doznali tego, co oni; bowiem nietylko wśród żyjących ci, co czynią ludziom zło, otrzyma

5 ją odpłatę, ale muszą


137

ponieść karę i wielkiecierpienia”. I wziąwszy ichwprowadził do miejsca [przeznaczonego] dla czystych338 iprzechadzał się po świątyni. I wszedł

10 szy pewien faryzeusz, arcykapłan339 – Lewimu było na imię – spotkał ich i rzekłdo Zbawiciela: „Któż pozwolił ci chodzićpo tym miejscu [przeznaczonym] dla czystych i oglądać teoto święte naczynia nie umywszy się340: także

15 twoi uczniowie nie umyli nawetnóg?341 Lecz jako skalanyprzeszedłeś przez to święte miejsce, które jest czyste; nie chodzi po nim nikt inny jakten, kto umył się i kto zmienił sza

20 ty, i nikt inny nie ośmiela się patrzećna te święte naczynia”342.Zbawiciel natychmiast zatrzymawszy sięwraz ze swymi uczniami powiedział mu:

Recto„Czy ty, który jesteś tu, w świątyni, jesteśczysty?” Ów rzecze do Niego: „Oczyściłem się, obmy

25 łem w sadzawce Dawida343 i zszedłszyjednymi schodami, przez innewszedłem tu i przyodziałem się w białei czyste szaty, i wtedy dopiero wszedłem,i spojrzałem na te święte

30 naczynia”. Odpowiadając mu rzekłZbawiciel: „Biada wam, ślepcy nie widzący344: umyłeś się w tej stojącejwodzie, w której kładą się dniem i nocąpsy i wieprze345, a myjąc się

338 Części świątyni przeznaczonej dla mężczyzn i to czystych rytualnie.339 Kapłan pilnujący porządku w świątyni lub odpowiedzialny za naczynia.340 Por. Mk 11, 27n.; Mt 21, 23; Łk 20, 1n.341 Por. J 13, 10.342 Por. Mk 7, 1-5; Mt 15, 1.343 Być może sadzawka Bethesda.344 Por. Mt 15, 14; 23, 16n. 19. 24. 26.345 W znaczeniu „ludzie nieczyści”. Por. Mt 7, 6; 2 P 2, 22; Ap 22, 15.

4. FRAGMENTY EWANGELII NIEKANONICZNYCH

138

35 oczyszczałeś skórę, która jest na zewnątrz, tak jakwszetecznice i fletnistki346, które perfumują się, myją i namaszczają, izdobią dla wzbudzenialudzkiej pożądliwości, a wewnątrz

40 są wypełnione skorpionami iwszelką złością. Ja natomiast iuczniowie moi, o których mówisz, że sąnie umyci, obmyliśmy się w wodach żywych i czystych pochodzących

45 od Boga z niebios347. Ale biada…”348

b. Papirus Egerton 2(P.Egert. 2)

Papirus wydany w 1935 składa się z dwóch całych kart kodeksu i jednej bar-dzo zniszczonej. Tekst został uzupełniony przez papirus koloński wydany w 1987(P.Köln 255). Fragment zawiera cztery perykopy. W pierwszej (ww. 1-31) widaćwpływ czwartej Ewangelii: jest to koniec dyskusji z uczonymi w Piśmie – być możeidzie o spoczynek sobotni lub o mycie rąk; Żydzi chwytają za kamienie, lecz Jezusodchodzi. Następne perykopy pozostają pod wpływem synoptyków. Druga (ww.32-42) zawiera opis uzdrowienia trędowatego – jest to rozbudowany opis synopty-ków. W trzeciej (ww. 43-59) zawarta jest dyskusja na temat płacenia podatków.Czwarta część (ww. 60-74) jest tak zniszczona, że trudno jest zrekonstruować jejtreść: być może Jezus mówi o zmartwychwstaniu i słowa potwierdza cudem. Częśćta jest niemożliwa do zrekonstruowania, niemniej znajduje się w niej typowy zwrotJanowy: „jedno jesteśmy”, co jest rekonstruowane na podstawie J 10,30: „Ja i Oj-ciec jedno jesteśmy. Podnieśli znowu kamienie”…

P.Egert. 2 zawiera fragment Ewangelii skądinąd nieznanej, która składa sięz tekstów wziętych od czterech ewangelistów cytowanych prawdopodobnie z pa-mięci, stąd różnice. Trudno jest stwierdzić, czy tekst pochodzi z jednej ze znanychEwangelii (np. EwEg) czy jest to antyjudaistyczna kompilacja Ewangelii Łukaszai Jana, czy też jest to tekst wzięty z tradycji ustnej, na której opierał się Jan.

Tekst datowany na II w. (początek do 200 r.).

346 Por. Mt 23, 27n.347 Por. J 4, 10n; 7, 38.348 Por. Mt 23, 16-28; Łk 11, 39-41.


139

1 Verso…………………………………....…………….………………………………………………….i Jezus rzekł do uczonych w Prawie: „Karzcie każdego przestępcę igrzesznika, a nie Mnie, ponieważ jest nie

5 zbadane jak czyni to, co czyni”.Zwróciwszy się do przełożonych ludu349

powiedział te słowa: „Badajcie Pisma, w których, jak sądzicie,znajduje się życie. One właśnie

10 świadczą o Mnie350. Nie mniemajcie, że ja przyszedłem oskarżaćwas przed moim Ojcem:oskarżycielem waszym jest Mojżesz, w którymwy złożyliście nadzieję”351. Gdy oni mó

15 wili: „Wiemy dobrze, że do Mojżesza przemówił Bóg, a o Tobie natomiast nie wiemyskąd jesteś”352. W odpowiedzi Jezus rzekł do nich: „Teraz oskarża 18 Teraz, to co was oskarżąwas niewiara353…………. . 19 to niewiara w świadectwa

20 ………………………...... . 20 które dał, bo gdybyście uwierzyli,……………………….…. . 21 w Mojżesza, uwierzylibyście

21a we Mnie. To, o co o Mnie21b napisali wasi ojcowie

……. . porwali się nio1 Recto sąc razem kamienie, aby Go kamie

nować354. I podnieśli

349 Por. Dz 4, 8.350 J 5, 38.351 J 5, 45.352 J 9, 29.353 Por. J 12, 31? W brakującym fragmencie prawdopodobnie Jezus wyznaje, że jest

Bogiem i dlatego Żydzi porywają za kamienie (por. Kpł 24, 16). Być może wiersze 19n.brzmiały: „a Królestwo Boże zostanie przekazane innym” (por. Mt 21, 41). Tekst koloński,z prawej strony, wyjaśnia nieco tekst.

354 Por. J 8, 59; 10, 31.


140

25 swe ręce przeciw niemu przełożeni, aby ująć Go355 i wydać ludowi, i nie mogliGo ująć356, ponieważ jeszcze nie nadeszłagodzina Jego357 wydania.

30 On sam, Pan, wyszedł z ich rąki oddalił się od nich358.I oto trędowaty zbliżywszy się do Niegorzecze: „Jezu, nauczycielu, wędrując z trędowatymi i jedząc z nimi

35 w gospodzie zaraziłem się trądem359

także i ja. Jeśli więc chcesz,zostanę oczyszczony”. A Pan rzekł do niego:„Chcę, bądź oczyszczony”. I natychmiastustąpił od niego trąd. Pan zaś

40 rzekł do niego: „Odszedłszy pokaż się kapłanom360……. . 41a dokonawszy ofiary za oczysz-

czenie41b jak nakazał Mojżesz361

41c nie grzesz więcej…362

……………………………….………. . do Niego usilnie

2 Rectokusili Go mówiąc363:

45 „Nauczycielu Jezu, wiemy, że od Bogaprzyszedłeś364, to bowiem, co czynisz świadczy365

o wszystkich prorokach. Powiedz więc

355 Por. J 7, 44; 10, 39.356 Por. J 7, 30; 10, 39; 8, 20.357 Por. J 7, 30n.; 8, 20.358 Por. J 10, 39; Łk 4, 30.359 Por. Łk 10, 34.360 Por. Mk 1, 40-44; Mt 8, 1-4; Łk 5, 12-14. Trędowaty oczyszczony powinien poka-

zać się kapłanowi a nie kapłanom (Kpł 14, 1n.).361 Por. Kpł 14, 2-32.362 J 5, 14; 8, 11.363 Por. Mt 19, 3; Mk 10, 2; Mt 22, 35; Łk 10, 25.364 Por. J 3, 2.365 Por. J 3, 2; 5, 36; 10, 25.


141

nam: godzi się królom oddawać to, co należy się władzy. Mamy oddawać

50 im czy też nie?” Jezus poznawszy zamysły366

ich, wzburzony367

rzekł do nich: „Czemu Mnie nazywacie ustami waszymi nauczycielem, a nie jesteście posłuszni temu, co mówię?368 Dobrze Izajasz prze

55 powiedział o was mówiąc: «Lud ten czci Mnie swoimi wargami,serca ich natomiast są daleko oddalone ode Mnie i na próżno czczą Mnienie przestrzegając moich przykazań»”369

2 verso60 ……………………………...........…...…...........370

………………………………………………….………………………………………………….a ponieważ oni odmawiali wobec jego dziwnego żądania

65 wtedy Jezus, który szedł, zatrzymał sięna brzegu rzekiJordanu i wyciągnąwszy swą prawicę zaczerpnął wody …………………….……………. . i zasiał na wodę ziarno

70 …………… i wtedy ……………………. . …………woda ………………………………………. . i wypełniło się, że wobec nich wydała owoc………………. wielki …….………….….

75 ......………………………….…………….

366 Por. Mt 22, 15-22; Mk 12, 13-17; Łk 20, 20-26.367 Por. Mk 1, 43.368 Por. Mt 7, 21; Łk 6, 46n.369 Iz 29, 13, por. Mt 15, 7-9; Mk 7, 6n.370 Tekst zniszczony mógłby pozostawać w związku z następującymi tekstami: Mt 17,

19; 21, 21; Łk 17, 4n.; J 12, 24; Iz 32, 20.


142

c. Papirus berliński inw. 11. 710(P.Berl. 11. 710)

Datacja tekstu niepewna, prawdopodobnie pochodzi z VI-VII w. Tekst pocho-dzi być może z kręgów manichejskich, na co wskazywałaby uwaga św. Augusty-na371. Po raz pierwszy w Ewangeliach apokryficznych spotykamy termin „Rabbi”w odniesieniu do Jezusa, co być może wskazuje na późniejsze pochodzenie tekstu,który nawiązuje do J 1, 45-57.

Natanael wyznał i powiedział: „Rabbi, Panie, Ty jesteś Synem Bożym”.Odpowiedział mu Rabbi i rzekł:„Natanaelu, krocz w słońcu”. Odpo

5 wiedział Natanael i rzekł: „Rabbi, Panie, Ty jesteś Barankiem Bożym, którygładzi grzechy świata”372.Odpowiedział mu Rabbi i rzekł……. .

d. Papirus z Fayum(P.Fay.)

Tekst opublikowany w 1885 pochodzi prawdopodobnie z II/III w. Co do po-chodzenia opinie są sprzeczne: ma to być Urtext ewangelii synoptycznych, frag-ment jakiejś Ewangelii, połączenie skróconych tekstów Mt 26, 30-34 i Mk 14, 26-30 na użytek kaznodziei, fragment harmonii ewangelicznej. Tekst różni się niecood Ewangelii synoptycznych, jest on jednak za krótki na podjęcie dyskusji.

w chwili wejścia, jak powiedział, wszyscytej nocy zgorszyciesię wedle tego, co jest napisane: „Uderzą pasterza i rozproszą się owce”373. Odpowiadając Piotr: „Choćby wszyscy, [ale] nie ja”. Mówi Jezus: „Nim kogut dwakroć zapieje, trzykroćty dziś się Mnie zaprzesz”374.

371 De haeresibus 46, 6, CCL 46, 314.372 J 1, 29. 36.373 Za 13, 7.374 Por. Mk 14, 26-30, par.


143

e. Papirus kairski nr 10. 735(P.Cair. 10. 735)

Fragment późnego papirusu (VI/VII w.), wydany w 1903 r. Wydaje się, że niejest to fragment Ewangelii, ale jakiegoś kazania. Recto mówi o ucieczce do Egiptu(por. Mt 2, 13), verso parafrazuje scenę zwiastowania (Łk 1, 36).

RectoAnioł Pański powiedział: „Józefie, powstawszyweź Maryję, żonę swą iuchodź do Egiptu………………………….......…………………………………………………

5 …………………………………………………wszelki dar i jeśli…………………………........przyjaciół jego wedle …………………............. króla…………………………………………....

10 ……………………………………………….....

Verso………………………………………………. . …………niech ci będzie wytłumaczone”. On zaś,naczelny wódz [anielski] mówi do Dziewicy: „OtoElżbieta, krewna twoja, po

15 częła i w szóstym jest miesiącu ta, która byłanazywana bezpłodną”. W szóstym miesiącu, to jest Tothmatka poczęła więc Jana.trzeba było, aby ogłosił najpierw naczelny wódz [anielski]Jana, sługę poprzedzające

20 go swego Pana przyjście. ……………………………………………….........

f. Papirus Oksyrhynchos (X) 1224(P.Oxy. 1224)

Tekst wydany w 1914 r., datowany na początek IV w. Pochodzi z kodeksuz ponumerowanymi stronami. Papirus jest bardzo zniszczony. Nie jest możliwa iden-tyfikacja tekstu. Logion ww. 12n. bywa uważany za autentyczny Jezusa.


144

s. 175 ………………………………………………uczeni w Piśmie i faryzeusze i kapłani spoglądając naNiego oburzali się, że z grzesz

5 nikami leży [przy uczcie], pośrodku nich. AJezus usłyszawszy to rzekł: „Zdrowinie potrzebująlekarza, lecz375………………………………….

s. 176 ……………………. . i módlcie się10 za swych nieprzyjaciół. Bo kto nie

jest przeciwko wam, jest z wami376

i kto dziś jest daleko, jutroznajdzie się blisko was”.

g. Papirus Merton 51(P.Mert. 51)

Tekst wydany w 1959 r., pochodzący z III w., jest prawdopodobnie fragmen-tem homiletycznym, być może homilii egzegetycznej. Tekst nie ma cech heretyc-kich.

cały lud i celnicyusłyszawszy to uznali dobroć Bogawyznawając swoje grzechy377

ale faryzeusze nie zostali ochrzczeni378

5 przez Jana i wolę Bogai przykazanie Boga odrzucili379

jak i Bóg ich odrzucił…………………………………………………………

375 Por. Mt 9, 12; Mk 2, 16n.376 Por. Mt 9, 12; Mk 2, 16n.377 Por. 1 J 1, 9.378 Por. Łk 7, 30.379 Por. Mk 7, 9.


145

10 …………………………………………………………zły zaś człowiekze złego przynosząc zły owocprzynosi jakby ze złego złe drzewo

15 i gdy wyślecie z dobrego skarbu serca dobra niezginie [dobry owoc]380

jego. Czyż nie wzywacie mnie Panie, Paniea nie czynicie tego, co mówię, ani pro

20 roka mówiącego nie słuchacie381.

380 Por. Łk 6, 45; Mt 12, 35.381 Por. Łk 6, 46.


146

C. Inne tradycje pozakanoniczne dotyczące Jezusa

W tym rozdziale przytaczamy kilka tekstów zawierających starożytne trady-cje pozakanoniczne dotyczące Jezusa i Maryi. W miarę bowiem postępu badań nadapokryfami pojawiają się coraz nowe teksty, z których niektóre mogą sięgać bar-dzo dalekiej starożytności, nawet I w., jak np. podany tu frg. WnbIz czy Testimo-niów.

Przedstawiamy tu po pierwsze teksty występujące w utworach chrześcijań-skich; niektóre z nich omówiono już w ANT 3, a mianowicie fragmenty z Wniebo-wstąpienia Izajasza, z Listu Apostołów, z Wyroczni sybilińskich oraz teksty nowe:fragment Testimoniów oraz Odę 19 spośród Ód Salomona. Te fragmenty należało-by uzupełnić niżej podanymi fragmentami dotyczącymi Maryi zawartymi w Za-pBart 2, 20 oraz 4, 61.

Drugą grupę stanowią fragmenty gnostyckie zawarte w Baruchu i w Pistis Sofia.Stanowią one ciekawy punkt porównania z tradycjami Ewangelii kanonicznych.Teksty obu grup pochodzą z I-III w.

Trzecią grupę stanowi fragmenty o Jezusie pochodzące ze środowiska juda-istycznego, zazwyczaj nowsze, mające znaczenie o tyle, o ile pokazują nam nie-przychylną recepcję postaci Jezusa w tradycji żydowskiej. Nie podajemy tu nato-miast bardzo ciekawego tekstu, jakim jest Toledot Jeszu, ponieważ, po pierwsze,tekst w wersji, którą posiadamy jest dużo nowszy (choć może oczywiście zawieraćdawne elementy), a po drugie, objętość tekstu i komentarza przekraczałyby możli-wości niniejszego tomu.

Czwarta grupa pism to fragmenty pism muzułmańskich mówiące o Jezusiei przekazujące Jego słowa, w pierwszym rzędzie zawarte w Koranie, uzupełnioneprzez komentarze z tradycji islamu, a także wybór agrafów wybranych z dzieł pisa-rzy muzułmańskich. Niestety, nie jesteśmy w stanie dać wyboru apokryfów stosun-kowo często cytowanych przez pisarzy muzułmańskich, szczególnie komentato-rów Koranu.

147

1. Najstarsze tradycje chrześcijańskie382

a. Zbiór Testimoniów z I w. [?](przekład ks. M. Starowieyski)

Testimonia to zbiory cytatów Pisma Świętego a także i innych, zebrane w celuprowadzenia dyskusji, zazwyczaj z Żydami. Zestaw cytatów skierowanych do Szy-mona Maga w Dziejach Piotra (24, 1) powstał, według E. Norelli, już na przełomieI i II w383. W tym zestawie jest podkreślona boskość Chrystusa, której świadec-twem jest dziewictwo Maryi. Ten argument: łączenie dziewictwa z bóstwem Chry-stusa znajdujemy u Ignacego Antiocheńskiego, pisarza z przełomu I i II w. 384 Świa-dectwa tu podane znajdziemy rozwinięte w najstarszych utworach wspominającycho Maryi.

Piotr rzekł: „Niech spadnie anatema na twoje [Szymona Maga] słowao Chrystusie. Ty miałeś odwagę tak powiedzieć, podczas gdy mówi Prorok:

[1] «Któż opowie Jego ród»385, i inny Prorok:[2] «Widzieliśmy Go, a nie miał on kształtów ani piękna»386 i [3] «W czasach ostatecznych zrodzi się Dziecko z Ducha Świętego,

Jego Matka nie zna męża i nikt nie oświadcza, że jest Jego ojcem»387. I zno-wu mówi:

[4] «Zrodziła i nie zrodziła»388. I znowu[5] «To nie mała sprawa walczyć przeciw wam. Oto dziewica pocznie

w łonie»389. I inny jeszcze Prorok mówi o uczczeniu Ojca [matki]390:[6] «Nie usłyszeliśmy Jego krzyku ani nie interweniowała akuszer-

ka»391. Inny jeszcze Prorok mówi:

382 W opracowaniu tekstów wykorzystaliśmy również G. Schneider, Evangelia infan-tiae apocrypha, Fontes Christiani 18, Freiburg 1995.

383 E. Norelli, La Vergine Maria negli apocrifi, w: Maria. Vergine, Madre, Regina,a cura di C. Leonardi, A. Degl'Innocenti [Roma 2000].

384 Efez 7, 2; 18, 2; 19, 1; Trall 9, 1; Smyrn 1, 1.385 Iz 53, 8.386 Iz 53, 2.387 Tekst niewiadomego pochodzenia.388 Apokryf Ezechiela. Por. Tertulian, De carne Christi 23, 3, CCL 2, 914; Klemens

Aleksandryjski, Strom. 7, 16; Epifaniusz, Haer. 30, 30.389 Iz 7, 13n. Początkowe słowa pochodzą z LXX.390 Dwa warianty tekstu. Ojca – chodzi o Boga.391 Tekst niewiadomego pochodzenia. Por. WnbIz 11, 14; Klemens Aleksandryjski,

Strom. 7, 16; Hieronim, C. Helvidium 8. Podobnie w ProtEwJk.

1. NAJSTARSZE TRADYCJE CHRZEŚCIJAŃSKIE

148

[7] «Nie jest zrodzony z łona kobiety, ale zstąpił z miejsca niebiań-skiego»392 i [8] «Kamień odłamał się bez działania mężczyzny i uderzył wewszystkie królestwa»393

b. Z Wniebowstąpienia Izajasza (WnbIz)(przekład ks. S. Kur, opracowanie ks. R. Zarzeczny SJ)

Tekst WnbIz stanowi ciekawy przykład starożytnej tradycji (z początku II w.),najprawdopodobniej niezależnej od Mt 1, 18-25, która interpretuje w inny sposóbfakty tam opisane. Celem autora jest wykazanie, że Jezus nie wcielił się, ale tylkosię pojawił. Nawet gdy ssie piersi, czyni to tylko po to, by nie wzbudzić podejrzeń.Maryja i Józef rozpoznają naturę dzieciątka, które się objawiło (bez żadnego związkuz ciążą Maryi), której nie poznają mieszkańcy Betlejem; podkreślone jest dziewic-two Maryi, związane jednak z bezcielesnością Syna – te fragmenty więc mają cha-rakter typowo dokecki. Ciekawy jest związek tego tekstu z Aktami Piotra (ActusVercellensis 24). Drugi fragment opisuje w sposób plastyczny wstąpienie Umiło-wanego do nieba.

Szerzej o WnbIz i jego teologii w ANT 3.

ZIEMSKIE LOSY CHRYSTUSA. 11. 1. Potem ujrzałem: anioł, który roz-mawiał ze mną, który mnie prowadził, rzekł mi: „Pojmij, Izajaszu, synuAmosa, gdyż dlatego zostałem posłany394 od Boga.” 2. Ja zaś ujrzałem nie-wiastę z rodu proroka Dawida395, której na imię Maryja396. A była dziewicąi została poślubiona mężowi, któremu na imię Józef, cieśla397; on także byłz nasienia i rodu Dawida sprawiedliwego, który był z Betlejem judzkiego398.3. I przyszedł do swego przeznaczenia. Gdy zaś została poślubiona, zostałaznaleziona brzemienną i Józef cieśla chciał ją odesłać. 4. Ale anioł Duchazjawił się w tym świecie i potem Józef nie odesłał jej, ale strzegł Maryję,a sam nie wyjawił nikomu tej sprawy399. 5. Nie zbliżał się do Maryi i za-chował ją jako dziewicę świętą, choć była brzemienna. 6. I nie mieszkał

392 Tekst niewiadomego pochodzenia. Podobny do słów Maniego w: Acta Archelai 47.393 Por. Dn 2, 34. Tekst wykorzystywali często Ojcowie, np. Ireneusz, Adv. haer. 3, 21, 7.394 Por. Dn 9, 22n.395 Por. Dz 2, 30. O Maryi jako pochodzącej z rodu Dawida zob. Justyn, Dialog 43, 1;

45, 4; 68, 6; 100, 3.396 Por. Mt 1, 18-25.397 Por. Mt 13, 55.398 Por. Mt 2, 1.399 Por. Mt 1, 18-25.

ROZDZ. II. Fragmenty: C. INNE TRADYCJE O JEZUSIE

149

z nią przez dwa miesiące. 7. A po dwóch miesiącach czasu Józef był w do-mu i [także] Maryja jego małżonka, oboje tylko sami. 8. Stało się, gdy bylisami, że Maryja spojrzała swoimi oczami i zobaczyła małe dziecko400 i prze-straszyła się. 9. Potem jak się zmieszała, jej łono stało się jak było przed-tem, zanim poczęła. 10. A gdy jej mąż Józef powiedział do niej: „Dlaczegojesteś przestraszona?” otwarły się jego oczy, zobaczył dziecko i wielbił Boga,gdyż Pan przyszedł do swego przeznaczenia. 11. I doszedł do nich głos:„Nikomu nie mówcie o tym widzeniu”. 12. I rozeszła się wieść401 o dzieckuw Betlejem. 13. I byli tacy, którzy mówili: „Maryja dziewica urodziła, za-nim upłynęły dwa miesiące, od kiedy została poślubiona”. 14. I mówiłowielu: „Nie zrodziła, ani nie przyszła położna402, nie słyszeliśmy krzykubólu”. Byli ślepi wszyscy w jego sprawie403 i nikt nie wierzył w Niego404,nie wiedzieli, skąd jest405. 15. Zabrali go i przyszli do Nazaretu Galilejskie-go406. 16. Ujrzałem, Ezechiaszu i Josabie, mój synu, a mówię także do in-nych proroków [tutaj] stojących, że [to, kim był] zostało ukryte przed wszyst-kimi niebiosami, wszystkimi władcami i wszystkimi bogami tego świata.17. Widziałem: w Nazarecie ssał jak dziecko, ssał zwyczajnie, aby nie byćrozpoznanym407 . 18. Kiedy dorósł, czynił wielkie znaki i cuda w ziemi Izraelai w Jerozolimie. 19. Potem Obcy408 pozazdrościł mu i pobudzał synów Izraelaprzeciw niemu, gdyż nie wiedzieli, kim on jest409; wydali go410 królowi411,

400 Por. Iz 11, 6 LXX; dla całej sceny zob. Iz 53, 2 LXX. Podobna myśl w EwDzŁac16(75)-19(82).

401 Dosłownie: „i powiedziany był głos”; por. Iz 66, 67; cytowane także przez Justyna,Dialog 85, 8.

402 Por. ProtEwJk 19-20; OdSal 19, 8; Wj 1, 19; Tertulian, De carne Christi 23, 3, CCL2, 914.

403 Por. J 12, 40; Iz 6, 10.404 Nierozpoznanie prawdziwej natury Zbawiciela i niewiara w Jego misję, tak wśród

mieszkańców nieba, jak i ziemi, jest jednym z głównych motywów teologicznych WnbIz;por. J 5, 38; 7, 5; 16, 9.

405 Por. J 9, 29.406 Por. Mt 2, 23.407 Także odżywianie się w przypadku Zbawiciela zdaje się być związane jedynie z ko-

niecznością ukrywania niebiańskiej natury. Inaczej w Łk 24, 41-43; Ignacy, Smyrn. 3, 3; Ps-Justyn, De res. 9, gdzie jedzenie jest argumentem za posiadaniem ciała. Według Marcjonaciało Chrystusa posiadało taką samą naturę jak ciało aniołów, którzy objawili się Abrahamo-wi (por. Rdz 18; Tertulian, Adv. Marc. 3, 8-9).

408 Nazwy tej używa Justyn, Dialog 30, 2n.; Tradycja Apostolska 20; DzJ 66.409 Por. J 1, 10; 16, 3, Dz 3, 17; l Kor 2, 8.410 Por. Iz 53, 6 LXX; Mt 10, 4; 20, 18n.; Dz 3, 13; 1 Kor 11, 23.411 Por. Oz 10, 6 LXX. Być może idzie tu o króla Heroda, por. EwPt l.


150

ukrzyżowali go, sprawili, że zstąpił przed anioła412, który jest w Szeolu. 20.W Jerozolimie więc widziałem, gdy go krzyżowali na drzewie, 21. a także,jak po trzecim dniu zmartwychwstał i pozostawał [przez jakiś czas]. 22.Powiedział mi anioł, który mnie prowadził: „Zrozum to, Izajaszu!” Widzia-łem [go], kiedy rozsyłał dwunastu apostołów i wstąpił.

WNIEBOWSTĄPIENIE. 23. Ja to widziałem, był na firmamencie i nie prze-mienił się na ich obraz, a widzieli go wszyscy aniołowie firmamentu413 i Sza-tan i oddali mu pokłon. 24. Był tam wielki smutek, gdy mówili: „Jakże to,nasz Pan zstąpił do nas, a my nie pojęliśmy chwały414, która była na nim,którą widzimy spoczywającą na nim od szóstego nieba?” 25. Wstąpił dodrugiego nieba i nie przemienił się, ale wszyscy aniołowie, którzy byli poprawej i po lewej stronie, i tron pośrodku, 26. oddawali mu pokłon i wiel-bili go mówiąc: „Jakże nasz Pan pozostawał ukryty, podczas gdy zstępo-wał, i nie poznaliśmy?” 27. Tak samo wstąpił do trzeciego [nieba] i taksamo wielbili go i mówili; 28. i do czwartego nieba, i do piątego, i tak samomówili. 29. Tylko modlitwa uwielbienia była jedna i nie zmieniała się w na-stępstwie. 30. Ujrzałem, gdy wstąpił do szóstego nieba, oddali mu pokłoni wielbili go, 31. a we wszystkich niebiosach wzmagała się modlitwa uwiel-bienia. 32. Ujrzałem go, jak wstąpił do siódmego nieba, a wielbili go wszy-scy sprawiedliwi i wszyscy aniołowie. Ujrzałem wówczas, że zasiadł poprawicy Wielkiej Chwały415, tej, o której wam powiedziałem, że nie mo-głem oglądać chwały. 33. Ujrzałem także Anioła Ducha Świętego, jak za-siadał po lewicy416, 34. anioła, który mi powiedział: „Izajaszu, synu Amo-sa, uwalniam cię, bo zaprawdę są to wielkie sprawy, gdyż oglądałeś to,czego nie oglądał [żaden] syn ciała. 35. Wracaj do swojej szaty417, aż speł-nią się twoje dni i wtedy przybędziesz tutaj”. 36. Te rzeczy ujrzałem.

412 W niektórych rękopisach jest „aniołów”.

413 Por. l Tm 3, 16.414 Por. J 1, 14.415 Por. Ps 110, 1; l Kor 15, 25. 27; Rz 8, 34, Dz 5, 3; Ef 1, 20; Kol 3, 1; Hbr 1, 3; 8, 1.416 Podobnie w traktacie gnostyckim O początku świata (NHC II 5, 105, 24-32)417 A więc do ziemskiego ciała.


151

c. Z Listu Apostołów (ListAp)418

(przekład ks. S. Kur)

List Apostołów został przedstawiony w ANT 3. Tu podajemy krótki zestawdotyczący faktów z życia Chrystusa poczynając od opisu zstąpienia na ziemię Chry-stusa preegzystującego; ostatnim etapem tej wędrówki jest wejście w łono Maryipod postacią archanioła Gabriela. Chrystus stosunkowo często był przedstawianyw literaturze pierwszych wieków, szczególnie apokryficznej, jako anioł. Dalej mamystreszczenie Jego życia, w którym przedstawia dane Ewangelii w nieco innym po-rządku i kontekście niż czynią to Ewangelie kanoniczne.

ZWIASTOWANIE. 14 (25) „Czy wiecie, jak Gabriel przyszedł i zwiasto-

wał Maryi?”419. Powiedzieliśmy Mu: „Tak, Panie”. Odpowiedział i rzekłnam: „Czy nie przypominacie sobie, że przedtem powiedziałem wam, żestałem się dla aniołów jak anioł?” Powiedzieliśmy Mu: „Tak, Panie”. Rzekłnam: „Wtedy, w postaci archanioła Gabriela ukazałem się Maryi Dziewicyi mówiłem do niej, a jej serce przyjęło i uwierzyła, uśmiechnęła się420, a Ja,Słowo, wszedłem do niej i stałem się ciałem421, i Ja sam byłem wysłanni-kiem siebie samego, w postaci anioła tak czyniłem, a potem powróciłem domego Ojca” […].

BOŻE NARODZENIE. 3 (14) Pan Bóg, Syn Boży – wierzymy: [to jest]Słowo, które stało się ciałem422 ze świętej Dziewicy Maryi; w jej łonie byłnoszony, z Ducha Świętego [poczęty]423 i nie z żądzy ciała, lecz z woli Boganarodził się424, został owinięty w pieluszki w Betlejem425, objawił się, wy-chował się i wzrósł w naszych oczach.

DZIECIŃSTWO. 4 (15). Oto co uczynił nasz Pan Jezus Chrystus, któryzostał oddany przez Józefa i swą Matkę, Maryję, aby uczyć się pisma. Jegonauczyciel powiedział mu w czasie nauki: „Powiedz alfa!” Odpowiedziałi rzekł mu: „Powiedz mi najpierw ty, co to jest beta”. Zaprawdę prawdzi-wym faktem jest to, co się dokonało426.

418 14(24), ANT 3, 33.419 Por. Łk 1, 26-38, Péres 46n.420 Por. Rdz 18, 12-15; OrSib 8, 466nn.421 Por. J 1, 14.422 J 1, 14. Autor podkreśla rolę wcielenia przeciw doketom.423 Por. Mt 1, 20.424 Por. J 1, 13.425 Por. Łk 2, 7.426 Por. EwTmDz 6; 14, 2, par; PsMt 38. Św. Ireneusz autorstwo tego fragmentu przy-

pisuje heretykom markozjanom (Adv. haer. 1, 20).


152

ŻYCIE PUBLICZNE. 5 (16). Potem było wesele w Kanie Galilejskiej;zaproszono Go z Jego Matką i Jego braćmi i przemienił wodę w wino427.Wskrzeszał umarłych. Sprawił, że paralitycy chodzili; wyprostował rękętemu, który miał ją uschłą428. Kobieta, która cierpiała na krwotok dwana-ście lat, dotknęła kraju Jego szaty i wyzdrowiała od razu. Gdy zastanawia-liśmy się i podziwialiśmy pełen chwały czyn, który zdziałał, rzekł do nas:„Kto Mnie dotknął?” Powiedzieliśmy Mu: „Panie, z powodu ścisku ludziedotknęli Cię”. Odpowiedział i rzekł nam: „Wiem, że moc wyszła ze Mnie”.Wówczas stanęła przed nim ta kobieta, odpowiedziała Mu i rzekła: „Panie,to ja dotknęłam Cię”. Odpowiedział i rzekł jej: „Idź, wiara twoja uzdrowiłacię”429. Potem głuchym uczynił, że słyszeli, ślepym, że widzieli, wypędzałduchy z tych, których opanowały, trędowatych oczyszczał. Duch Legion,którego miał pewien człowiek, przy spotkaniu Jezusa zawołał i rzekł: „Za-nim nadszedł dzień naszej zguby, przyszedłeś, aby nas wypędzić”. Skarciłgo [i] rzekł mu Pan Jezus: „Wyjdź z tego człowieka nie czyniąc mu [nic]złego”. Wszedł duch w wieprze i zanurzył je w morzu, gdzie się utopiły430.Następnie chodził po morzu; powiały wiatry, a On je skarcił i fale morzasię uspokoiły431. Gdy nie mieliśmy denara, my Jego uczniowie, rzekliśmyMu: „Co uczynimy z celnikiem?” Odpowiedział i rzekł nam: „Jeden spo-śród was niech zarzuci wędkę na głębię, niech wyciągnie rybę, a znajdziew niej denara; dajcie go celnikowi za Mnie i za siebie”432. Potem, gdy niemieliśmy chleba [w dostatecznej ilości, bo] tylko pięć chlebów i dwie ryby,kazał usiąść ludziom – ich liczba sięgała pięciu tysięcy bez dzieci i nie-wiast – podaliśmy im kawałki chleba, nasycili się i zostało jeszcze; odnie-śliśmy dwanaście pełnych koszów ułomków433, pytając i mówiąc: „Czymjest tych pięć chlebów? Jest to obraz naszej wiary w odniesieniu do wiel-kiego chrześcijaństwa, to jest wiary w Ojca, władcę całego świata, w Jezu-sa Chrystusa, naszego Zbawiciela, w Ducha Świętego Parakleta, w świętyKościół i w odpuszczenie grzechów”434 […]

427 Por. J 2, 1-11. W rozdziale tym podano typowy dla apokryfów katalog cudówJezusa.

428 Por. Mt 12, 13.429 Łk 8, 43-48.430 Por. Mk 5, 9-13, par.431 Por. Mt 8, 23-27, par.432 Por. Mt 17, 24-27.433 Por. Mt 14, 17-21.434 Krótkie wyznanie wiary w pięciu artykułach zawierających tajemnicę Trójcy, wiarę

w święty Kościół i w odpuszczenie grzechów.


153

MĘKA I ZMARTWYCHWSTANIE JEZUSA CHRYSTUSA. 9 (20). To wiemy,że został ukrzyżowany w dniach Piłata Poncjusza i księcia Archelaosa435,że został ukrzyżowany pomiędzy dwoma łotrami436. Razem z nimi zdjętoGo z drzewa krzyża. Został pogrzebany w miejscu, które nazywa się Qara-nio437, gdzie poszły trzy niewiasty: Sara, Marta i Maria Magdalena438; nio-sły olejek, aby wylać na Jego ciało439, płacząc i smucąc się z powodu tego,co zaszło; zbliżyły się do grobu i znalazły kamień [tam], gdzie go odsunię-to od grobu440; otwarły drzwi i nie znalazły Jego ciała.

10 (21). Podczas gdy smuciły się i płakały, zjawił się im Pan i rzekłim441: „Nie płaczcie, Ja jestem tym, którego szukacie; niech pójdzie tylkojedna z was do waszych braci i powie im: «Chodźcie, powstał nasz Mistrzz martwych»”. Przyszła Maria do nas i powiedziała nam, a my rzekliśmyjej: „Co nam i tobie, niewiasto?442 Czyż ten, który umarł i został pogrzeba-ny, może żyć?” Nie uwierzyliśmy jej więc, że nasz Zbawiciel powstał z mar-twych443. Potem wróciła ona do naszego Pana i powiedziała Mu: „Nikt z nichnie uwierzył mi w Twoje zmartwychwstanie”. Rzekł jej: „Niech idzie któ-raś inna z was, aby im to powiedzieć”. Przyszła Sara i przyniosła nam tęwiadomość, a zaprzeczyliśmy jej. Wróciła do naszego Pana i powiedziałaMu [to samo], co Maria.

11 (22). Potem rzekł Pan do Marii i do jej sióstr444: „Pójdźmy [więc]i my do nich”. Przyszedł i zastał nas ukrywających się; wątpiliśmy i niewierzyliśmy, wydał nam się zjawą445 i nie wierzyliśmy w to, że to On. A tobył On. Tak przemówił do nas: „Chodźcie, nie bójcie się, ja jestem waszymmistrzem, którego ty, Piotrze, wyparłeś się trzy razy do czasu, kiedy kogutzapiał446; czy i teraz jeszcze się mnie zaprzesz?” Poszliśmy do Niego, za-

435 Anachronizm: Archelaos, etnarcha Judei panował w latach: 4 przed Chr. do 6 po Chr.436 Por. Łk 23, 33; J 19, 18.437 Od gr. kranion – czaszka, czyli wzgórze czaszki.438 Por. Pérčs 47-49. Sara – postać nieznana; Marta nie pojawia sie w Ewangeliach

przy opisach Zmartwychwstania.439 Por. Mk 16, 1440 Por. Mk 16, 4.441 Następujący tu opis różni się znacznie od zawartych w Ewangeliach kanonicznych.442 J 2, 4 (w innym kontekście – w Kanie).443 Por. Mk 16, 11; Łk 24, 11.444 Nie wiemy, czy idzie o znaczenie przenośne czy autor ma na myśli rzeczywiste

krewne Maryi.445 Por. Łk 24, 37.446 Por. Mt 26, 34. 69-75.


154

stanawiając się i wątpiąc, że to On. Rzekł do nas: „Dlaczego wątpicie? Dla-czego nie wierzycie? Czyż nie wiecie, że to ja jestem, który to mówiłemwam o moim ciele, mojej śmierci i mym zmartwychwstaniu? A żebyściewiedzieli, że to Ja jestem, Piotrze włóż swą rękę do przebicia moich rąk,a Ty, Tomaszu, do [przebicia] mojego boku447. Ty zaś Andrzeju, patrz czymoja stopa depce ziemię i czy zostawia ślad, gdyż zapisane jest u Proroka:«Zjawa zaś, zły duch, nie ma śladu na ziemi»”448.

12 (23). My zaś dotykaliśmy Go, [aby się przekonać], że naprawdęzmartwychwstał w ciele. Potem upadliśmy na twarz przed Nim449, błagali-śmy i przepraszaliśmy Go za to, że nie uwierzyliśmy w Niego. Następniepowiedział nam nasz Pan i Zbawiciel: „Wstańcie, objawię wam to, co naziemi i co nad niebiosami i wasze zmartwychwstanie, to w królestwie nie-bios, dla którego posłał Mnie mój Ojciec, abym wprowadził [do niego] wasi tych, którzy we Mnie wierzą”.

d. Z Ód Salomona, Oda 19(przekład ks. M. Starowieyski)

Ody Salomona stanowią zbiór 42 utworów zachowanych częściowo po syryj-sku, grecku i koptyjsku. Powstały one w wieku II, prawdopodobnie jako utworyliturgiczne, w języku syryjskim, choć problem języka Ód nie jest dotąd ostatecznierozwiązany. Ody Salomona są pisane językiem pełnym symboli i niejasnym. Taksię ma rzecz z niniejszym utworem. Na początku mamy do czynienia z opisem try-nitarnej liturgii niebiańskiej (karmienie mlekiem), następnie autor mówi o zrodze-niu dziewiczym, zarówno nowego świata, jak i Jezusa syna Dziewicy, której niedotknęły bóle rodzenia i która zrodziła nie z woli męża. Tekst przełożono z tłuma-czenia francuskiego M. J. Pierre oraz niemieckiego M. Lattke450.

MLEKO OJCA I NARODZENIE SYNA

1. Ofiarowano mi kielich mlekaI wypiłem go w słodkości i łagodności Pana

447 Por. J 20, 24-29.448 Pérčs 55. Por. Kommodian, Carmen apologeticum 5, 564, CSEL 15, 1897, 152.

DzJ 93. Niezależnie od trudności w interpretacji tego tekstu idzie tu o silne podkreśleniematerialnej realności wcielenia.

449 Por. Mt 17, 7.450 O Odach por. SWPW 175n.


155

2. Syn jest kielichemTym, co daje mleko, jest OjciecTym, co od Niego bierze – Duch świętości.

3. Jego [Ojca] piersi były wypełnioneNie trzeba było, aby jego mleko zostało wylane

4. Duch Święty otworzył jego łono451

Zmieszał mleko z obu piersi Ojca 5. Dał je światu zmieszane

Choć on tego nie wiedział452,Ci, co je otrzymują453 w pełniZnajdują się na prawicy454.

6. Łono Dziewicy poczęło,Macica otrzymała, ona porodziła

7. Dziewica stała się matką wśród wielkiej miłości455.Stała się brzemienna, zrodziła SynaI nie cierpiała456.

8. A to nie było bez powodu 9. Nie potrzeba jej było akuszerki

Bo On ją ożywiał.10. Zrodziła jak mężczyzna, z własnej woli457,

Zrodziła jako przykład,I otrzymała w mocy

11. Umiłowała zbawienieZachowała w słodyczy,Okazała w majestacie.Alleluja.

451 Aluzja do J 1, 18?452 Aluzja do J 1, 10?453 Aluzja do J 1, 12?454 Por. Mt 25, 33.455 Tekst cytuje Laktancjusz, Divinae institutiones 4, 12, 3, CSEL 19, 310.456 O bólach rodzenia por. PsMt 13, 3.457 Por. Rdz 3, 16; J 1, 13.


156

e. Z Wyroczni Sybillińskich (OrSib)(przekład W. Appel)

Prezentowany tekst zawiera poetycką parafrazę fragmentu Łk 1, 26-38. Jeston wzięty z VIII księgi Wyroczni, w której znajdują się teksty zarówno żydowskie,jak i chrześcijańskie. Pochodzi z II/III w., a więc jest nieco późniejszy od tegoz WnbIz oraz z fragmentu Barucha . Szerzej o Oracula Sibyllina w ANT 3, 334-353; tekst w przekładzie W. Appela, poszerzony w stosunku do tam podanego frag-mentu.

ZWIASTOWANIE

456 W czasach najnowszych zaś ziemię odmienił, gdy z łona dziewicyMarii przyszedł na świat i nowe światło wydobył.Z niebios zstępując, postać na siebie przyjął człowieczą458.Najpierw więc Gabriel mocarną swą postać objawił459,

460 po czym archanioł słowem się ozwał do czystej niewiasty:„Przyjmij Boga twym nieskalanym łonem, dziewico”.Rzekł tak Bóg i łaską wypełnił czystą niewiastę;ją zaś te słowa wprawiły w zdumienie i trwogę zarazem460,stała więc drżąca, a serce spłoszone w jej piersi się tłukło

465 burząc myśli, bo głos posłyszała zupełnie nieznany.Później wszakże ów głos ją ucieszył i wzbudził w niej radość;wówczas uśmiech461 weselny rumieńcem zabarwił jej lica,radej przyszłą radością i zbożnym tchnieniem natchnionej.Lęk ją opuścił, a Słowo naonczas zapadło w jej łono,

470 z czasem ciałem się stało462 żyjącym pod piersią matczyną;postać człowiecza powstała i tak dziewiczo poczętychłopiec się zrodził; cud to ogromny dla ludzi śmiertelnych.cud zaś żaden dla Boga Rodzica i Syna boskiego.Ziemia z wielką radością witała to dziecię maleńkie,

458 Por. Flp 2, 6.459 Por. Łk 1, 26.460 Por. Łk 1, 29.461 Por. Rdz 18, 12 (Sara); ProtEwJk 17, 2.462 Por. J 1, 14.


157

675 wszechświat cześć mu oddawał, a tron na niebiosach się cieszył.Nowa zaś jasna gwiazda, prorocza, rozbłysła dla mędrców463,W żłobie zaś dziecię w pieluszkach464 pobożnym się ukazałoStróżom wołów i kóz, a także owiec pasterzom465;Tak Betlejem Słowa stało się Bożą ojczyzną466.

463 Por. Mt 2, 2; Lb 24, 17.464 Por. Łk 2, 7. 12. 16.465 Por. Łk 2, 8-17.466 Por. Mt 6, 1; Mt 13, 54 ojczyzną Jezusa nazwane jest Nazaret.


158

2. Najstarsze tradycje gnostyckie

a. Z Barucha Justyna gnostyka(przekład i opracowanie ks. M. Starowieyski)

Baruchowi, dziełu Justyna gnostyka (II w.), przytoczonemu przez Hipolita (Refu-tatio 5, 29-32), brakuje rysów doketyzmu, mamy natomiast typowy adopcjonizm: duchboski z rozkazu anioła Barucha (któremu pozostaje wierny) zstępuje na Jezusa, zwy-czajnego człowieka, dwunastoletniego pasterza (być może mamy tu aluzję do obrazudobrego pasterza) dla zbawienia człowieka czyli ducha w nim uwięzionego. Gdy Jezusumiera na krzyżu, dusza oddziela się od ducha i ciała i wstępuje do niebios.

29. Na koniec został posłany Baruch467 „za dni króla Heroda”468, znówzesłany na dół przez Elohima, i udał się do Nazaretu, znalazł Jezusa, synaJózefa i Maryi pasącego owce469, dwunastoletniego chłopca470, i ogłosił Muod początku wszystko, co zdarzyło się za przyczyną Edema i Elochima,i co miało się zdarzyć potem, i rzekł: 30. „Wszyscy prorocy” przed Tobą471

upadli. Spróbuj tedy, Jezusie, synu człowieczy, nie dać się doprowadzić doupadku i głoś ludziom naukę (logos), i nieś im wieść o „Ojcu” i o „Do-brym”, i wznieś się do „Dobrego”, i zajmij tam miejsce wraz z Elohimem,ojcem nas wszystkich472. 31. Jezus usłuchał anioła i rzekł: „Panie, wszyst-ko wykonam”, i głosił. Naas chciał także i jego doprowadzić do upadku,lecz nie był zdolny, albowiem [Jezus] pozostawał wierny Baruchowi.

467 Baruch (hbr. błogosławiony) – anioł Elohima, którego przeciwstawieniem jest Naas(hbr. wąż).

468 Por. Łk 1, 5.469 Por. J 10, 11-16; 21, 16.470 Por. Łk 2, 42.471 Por. J 10, 8.472 Por. Ps 110, 1.

159

Wtedy Naas wpadł w gniew, ponieważ nie mógł go doprowadzić do upad-ku i sprawił, że ukrzyżowano Jezusa. Ten zaś zostawił ciało Edemowi [cia-ło ziemsko-psychiczne] na drzewie [krzyża] i wstąpił w góry do „Dobre-go”. 32. A do Edema rzekł: „Niewiasto, masz syna twego”473 to znaczy „psy-chicznego i ziemskiego człowieka”474 . Sam natomiast przekazał ducha w ręceOjca475 i dotarł do „Dobrego”476.

b. Z Pistis Sofia (PisS)(przekład i opracowanie ks. Roman Szmurło)

Teksty tłumaczone znajdują się w I Księdze dzieła Pistis Sofia. Pistis Sofia totytuł trzech pierwszych ksiąg Kodeksu Askewianus (rozdz. 1-135), w których zo-stały spisane rozmowy Jezusa z uczniami i uczennicami (zwłaszcza z Janem i Ma-rią Magdaleną) dwanaście lat po zmartwychwstaniu. Pismo to pierwotnie zredago-wane w języku greckim, zachowało się w całości w dialekcie saidzkim języka kop-tyjskiego. Pochodzi od gnostyków zamieszkałych w Egipcie i powstało w drugiejpołowie III wieku.

Pierwszy tekst (7-8) przedstawia cudowne poczęcie Jana Chrzciciela w termi-nologii gnostyckiej na podstawie założeń kosmologii i soteriologii Walentyniana.Autor apokryfu podkreśla w tym akcie rolę Jezusa, który zaczerpnął moc od Małe-go Jao, aby przekazać ją Janowi. O nawiązaniu do Starego Testamentu świadczywspomnienie proroka Eliasza, którego dusza po wędrówkach poprzez sfery eonówtrafiła do łona Elżbiety. Jan Chrzciciel miał być Eliaszem, o ponownym przyjściuktórego niektórzy byli przekonani.

Drugi tekst (61) ilustruje akt zstąpienia Ducha Świętego na Jezusa. Maryjaopowiada historię tego wydarzenia Jezusowi. Kiedy Jezus z Józefem pracowali, doMaryi zstąpił Duch Święty, który pragnął ujrzeć Jezusa. Maryja zauważyła wielkiepodobieństwo swego syna do przybyłego gościa. Lękając się nagłego opuszczeniadomu przez Ducha, przywiązała go do łóżka. Pobiegła do miejsca, w którym prze-bywali Jezus z Józefem. Wezwała ich. Wróciwszy do domu, zastali przywiązanegodo łóżka Ducha. Podczas spotkania nastąpiło zjednoczenie osoby Ducha i Jezusa.Stali się jednym.

To urokliwe opowiadanie daje wyraz gnostyckiemu przekonaniu o braku peł-ni bóstwa, ale i pełni człowieczeństwa w Jezusie.

473 Por. J 19, 26.474 Por. 1 Kor 15, 44-49.475 Por. Łk 23, 46.476 Przekład zasadniczo wzięty z K. Rudolf, Gnoza, Kraków 1975, 132, jednak przero-

biony na podstawie tekstu greckiego w wydaniu M. Markovica, PTS 25, 1986, 207.

2. NAJSTARSZE TRADYCJE GNOSTYCKIE

160

W rozdziale 62 PisS znajdujemy ciekawą interpretację Psalmu 84 w zastoso-waniu do narodzin, chrztu Jezusa oraz do nawiedzenia św. Elżbiety; tę egzegezęspotkamy w tradycji patrystycznej.

Teksty powyższe zawierają typowe gnostyckie pojęcia techniczne, którychw tym tomie nie jesteśmy w stanie wyjaśnić; odsyłamy więc do prac specjali-stycznych477.

aaaaa. . . . . O poczęciu Jana Chrzciciela478

7. 6. I kiedy wchodziłem do świata, wszedłem do środowiska archon-tów sfery479, i przyjąłem postać Gabriela, Anioła eonów. Archonci eonównie rozpoznali Mnie480. Lecz myśleli, że jestem aniołem Gabrielem. Stałosię bowiem, że kiedy wszedłem do środka archontów eonów, na rozkazPierwszej Tajemnicy481 spojrzałem w kierunku świata ludzi. Znalazłem Elż-bietę, matkę Jana Chrzciciela482, zanim go jeszcze poczęła. I rzuciłem (za-siałem) moc, którą otrzymałem od Małego Jao, Dobrego, który jest w Środ-ku483, aby (Jan) miał siłę głosić przede mną i przygotować moją drogę,i chrzcić wodą przebaczenia484. I ta moc była w ciele Jana.

7. I ponadto w miejsce duszy archontów, którą powinien otrzymać,znalazłem duszę proroka Eliasza485 w eonach sfery. I wziąłem go, wziąłemjego duszę i zaniosłem ją do Dziewicy Światła, a ona dała swoim Odbior-com. A oni zanieśli do sfery archontów i wrzucili ją w łono Elżbiety.8. I moc Małego Jao, który jest w Środku, i dusza proroka Eliasza złączyły

477 O Pistis Sophia por. SWPW 187.478 PisS 12, 2-14, 6.479 „Sfera” w kosmologii gnostyckiej stanowiła jedną z części świata eonów. Pistis

Sofia wyróżnia sferę pierwszą i drugą, które zamieszkiwali archonci, por. Pistis Sophia ,a cura di Luigi Moraldi, Milano 1999, 18.

480 Por. 1 Kor 2, 8; WnbIz 11, 24-28.481 Pierwsza Tajemnica wg kosmologii gnostyckiej wchodziła w skład przestrzeni znaj-

dujących się wokół Boga Najwyższego. Z Pierwszej Tajemnicy brały początek wszelkieemanacje. Była doskonałym obrazem Niewypowiedzianego. Zarządzała światem. Zbawiłaświat od władzy archontów. Była to Tajemnica „mająca wgląd do wewnątrz”, podczas gdyJezus był Tajemnicą „mającą wgląd na zewnątrz”, tamże, 15.

482 Por. Łk 1, 57-80.483 Wg kosmologii gnostyckiej Mały Jao zamieszkiwał „Miejsce Środka”, są to pojęcia

typowe dla kosmologii gnostyckiej; szerzej o nim L. Moraldi, dz. cyt., 16. Por. Ireneusz,Adv. haer. 1, 5, 3; 1, 7, 4; Hipolit, Refutatio 6, 32, 8.

484 Por. Mt 3, 11; 11, 10; Mk 1, 2-4; Łk 7, 27.485 Por. Hipolit, Refutatio 8, 10, 2.


161

się w ciele Jana Chrzciciela. Kiedy wam powiedziałem, że Jan stwierdził:„Ja nie jestem Chrystusem”486, wyście wątpili i odpowiedzieliście mi, żew Piśmie jest napisane: „Zanim Chrystus przyjdzie, Eliasz przyjdzie przednim i przygotuje jego drogę”487. Gdy mi to powiedzieliście, odpowiedzia-łem wam: „Eliasz rzeczywiście przyszedł i przygotował wszystko, jak jestnapisane, a oni uczynili mu tak jak chcieli”488.

9. I kiedy stwierdziłem, że nie zrozumieliście tego, co wam mówiłemo duszy Eliasza, która złączyła się w Janie Chrzcicielu, odpowiedziałemwam otwarcie, twarzą w twarz: „Jeśli chcecie przyjąć Jana Chrzciciela, onjest Eliaszem, o którym powiedziałem, że przyjdzie”489.

8. 1. Jezus kontynuował słowami, mówiąc: „Stało się po tym, na roz-kaz Pierwszej Tajemnicy, spojrzałem znowu na świat ludzi. ZnalazłemMaryję, która jest nazywana moją matką według ciała materialnego. Po-wiedziałem do niej w typie Gabriela. I kiedy zwróciła się w górę do mnie,zrzuciłem jej pierwszą moc, którą otrzymałem od Barbelo490, która jest cia-łem, które nosiłem w górze491. 2. W miejsce duszy zrzuciłem jej moc, którąwziąłem od Wielkiego Sabaoth, który jest w miejscu prawym492. I dwana-ście mocy dwunastu zbawców Skarbca Światła493, które otrzymałem oddwunastu sług, którzy są w Środku, zrzuciłem do Sfery archontów.

bbbbb. . . . . Zwiastowanie494

61. 3. Maryja odpowiadając rzekła: „Mój Panie, odnośnie do słowa, zapomocą którego twoja Moc prorokowała poprzez Dawida:

486 J 1, 20.487 Por. Mt 17, 10.488 Por. Mt 17, 11n.489 Por. Mt 11, 14.490 Imię żeńskiego eonu, który stał u początku wszystkich rzeczy. Jemu objawił się

Niewidzialny Ojciec. Barbelo stała się matką wszystkich żyjących, które od niego pochodząpoprzez kolejne pary eonów, por. DPAC, 474. Por. Ireneusz, Adv. haer. 1, 29, 1; Epifaniusz,Haer. 25, 2-5.

491 Por. Łk 1, 26-38.492 Wielki Sabaoth wg kosmologii gnostyckiej jedna z sześciu osób „Miejsca Środka”

zwany też ojcem Jezusa, PisS, s. 16. Por. Ireneusz, Adv. haer. 1, 30, 5; Orygenes, C. Celsum6, 31.

493 Skarbiec Światła stanowił pierwsze miejsce świata czystego światła. DwanaścieMocy dwunastu Zbawców stanowiło część składową Skarbca Światła, tamże, 16.

494 PisS 120, 21 – 122, 2.

2. NAJSTARSZE TRADYCJE GNOSTYCKIE

162

«Zmiłowanie i prawda spotkały się, sprawiedliwość i pokój się ucało-wały.

Prawda z ziemi wyrosła, a sprawiedliwość spojrzała z nieba»495.4. Twoja Moc prorokowała tymi słowami o tobie. Kiedy Ty byłeś ma-

łym, zanim Duch zstąpił na Ciebie, gdy znajdowałeś się w winnicy razemz Józefem, Duch zstąpił z góry496, wszedł do mnie, do mojego domu. Byłpodobny do Ciebie, ja go nie poznałam i myślałam, że to jesteś Ty. Duch mipowiedział: „Gdzie jest mój brat Jezus, abym Go spotkał?” 5. Gdy mi topowiedział, byłam zmieszana. Myślałam, że jest to jakaś zjawa, (która przy-szła), aby mnie kusić. Wzięłam Go, przywiązałam do nogi łóżka mojegodomu, aby udać się do was do wsi, do ciebie i do Józefa, do winnicy, którąJózef grodził.

6. Gdy usłyszałeś, jak opowiadałam (o wydarzeniu) Józefowi, urado-wałeś się z tego i zapytałeś: „Gdzie jest, abym mógł Go zobaczyć? Czymogę poczekać w tym miejscu? Ale Józef, usłyszawszy te słowa, zadrżał.Wyszliśmy i weszliśmy do domu i znaleźliśmy Ducha przywiązanego dołóżka. Patrzyliśmy na Ciebie i na Niego. Stwierdziliśmy podobieństwo Cie-bie do Niego. Przywiązany do łóżka został uwolniony. Objął ciebie i ucało-wał Cię. Również Ty ucałowałeś Go i staliście się jednym.

495 Por. Ps 85, 11n.496 Por. Mk 1, 10, par.


163

3. Teksty z tradycji hebrajskich dotyczących Jezusa(przekład i opracowanie ks. Krzysztof Bardski)

Teksty dotyczące Jezusa przekazane przez najstarszą tradycję żydowską mo-żemy zaliczyć do swoistego rodzaju apokryfów. Ich późna datacja497 jak równieżliczne nieścisłości historyczne oraz sprzeczności wynikające z porównania z inny-mi źródłami pozbawiają je większej wartości historycznej, tym niemniej pozwalająprzyjrzeć się, jak postać Jezusa była postrzegana przez pierwotny judaizm. Jest toobraz negatywny. Jezus uważany jest za heretyka, czarnoksiężnika, bałwochwalcę,któremu przypisywano sprzeniewierzenie się Prawu Mojżeszowemu i co więcej,zawierają one niewybredne ataki na Jego pochodzenie i na Matkę. Późniejsze tek-sty średniowieczne np. Toledot Jeszu 498 przedstawią Jezusa w barwach jeszcze ciem-niejszych. Głównym adresatem polemiki są tzw. minim, czyli judeochrześcijanieoraz Żydzi sympatyzujący z chrześcijaństwem499. Ciekawą wersję życia Jezusa po-dawaną przez Żydów w IX w. podaje Agobard z Lyonu w De Iudaicis superstitio-nibus, PL 104, 87n.

1. Na tych, którzy według Prawa winni są śmierci, nie urządza się zasa-dzek, z wyjątkiem publicznych zwodzicieli. Co należy uczynić? Trzeba za-palić świecę w izbie wewnętrznej, zaś świadków umieścić w izbie zewnętrz-nej, aby mogli go widzieć i słyszeć, lecz by on ich nie widział. Wtedy ten,którego przedtem usiłował uwieść, mówi mu: „Powtórz proszę to, co przed-tem powiedziałeś, tu prywatnie”. Wtedy jeśli on to powie, ten odwodzi go:

497 Ostateczna redakcja Talmudu Babilońskiego, w którym zawarta jest większość przy-toczonych przez nas świadectw, pochodzi z VI-VII w.

498 Por. J. P. Ossier, L'Evangile du Ghetto ou comment les Juifs se racontaient Jésus,Paris 1984.

499 Tłumaczenia z jęz. hebrajskiego dokonano na podstawie: The CD-rom Judaic Clas-sics Library, Institute for Computers in Jewish Life and Davka Corporation 1995.

164

„Jakże byśmy opuścili naszego Boga, który jest w niebie i służyli bożkom?”Jeśli na te słowa nawróci się i opamięta, to dobrze, jeśli zaś powie: to jestnasz obowiązek i tak należy czynić – wówczas świadkowie z zewnątrz sły-sząc go, poprowadzą go do sądu i ukamienują. Tak zrobili synowi Stadyw Lod i powiesili go [Jezusa] w wigilię święta Paschy. Ów syn Stady znanybył też jako syn Pandiry. Rzekł bowiem Rabbi Chasda: „Mężem jego matkibył Stada, zaś jej kochankiem – Pandira”500. Inni mówią, że jej małżonkiembył Pafus, syn Jehudy. Mówią też, że jego matką była Stada, czyli Miriam,która trudniła się – jak się zdaje – układaniem włosów kobiet501. Tak mówiąw Pumbedicie502. Ona to uciekła od swego męża503.

2. Nasi rabini nauczali: Niech lewa ręka odpycha, lecz prawa niechzaprasza do powrotu. Nie jak Eliasz, który odpychał Gehaziego obiemarękoma504 i nie jak Rabbi Joszua syn Perahji, który odtrącał Jezusa Naza-rejczyka obiema rękoma505.

3. Gdy król Janneusz506 dokonał rzezi rabinów, Rabbi Joszua, syn Per-ahji wraz z Jezusem uciekł do Aleksandrii w Egipcie507. Skoro ponownienastał pokój, Szymon syn Szetacha napisał do niego: „Ode mnie, ŚwiętegoMiasta Jeruzalem, do ciebie, Aleksandrio Egipska, siostro moja. Mój mąż

500 Imię Pandira/Pantera pochodzi prawdopodobnie ze złego odczytania gr. Iesus hoParthenou (Jezus syn Dziewicy). Zarzut o nieprawości pochodzenia zawarty w Talmudziejest stosunkowo późny: Jezus stanął przed Sanhedrynem, który nie osądzał ludzi nieprawe-go pochodzenia (por. Pwt 23, 3). Zarzut ten zna Celsus (koniec II w.), por. Orygenes, Prze-ciw Celsusowi, 1, 32. 34. 69, przeł. S. Kalinkowski, Warszawa 1986, 57-59, 85, por takżenoty. Zna go Tertulian, De spectaculis 30, 6, CCL 1, 253, występuje w apokryfach (EwNik2, 3nn.). Jan Damasceński w De fide orthodoxa 4, 14, PG 96, 1156n. uważa, że dziadekMaryi nazywał się Pantera. Por. dalsze losy tej historii w legendzie muzułmańskiej, niżejs. 170n.

501 Aram. mageddela oznacza układaczkę włosów. Może chodzić o zniekształcone imięMarii Magdaleny.

502 Miasto niedaleko Bagdadu, pomiędzy Tygrysem a Eufratem, gdzie działała ważnaszkoła rabinistyczna, często wzmiankowana w Talmudzie Babilońskim.

503 Talmud Babiloński, Traktat Sanhedrin 67a. Fragmentu nie ma w cenzurowanychwydaniach Talmudu. Por. nr 5.

504 Tradycja bliżej nieznana.505 Od słów „i nie” rozpoczyna się tekst, którego brakuje w ocenzurowanych wyda-

niach Talmudu, które drukowano w krajach chrześcijańskich, gdzie publikacja książek byłapoddana cenzurze kościelnej. Talmud Babiloński, Traktat Sanhedrin 107b.

506 Anachroniczny kontekst historyczny, gdyż król Janneusz panował w latach 104-78przed Chr.

507 Por. Mt 2, 16-18 i 2, 13-15.


165

mieszka u ciebie, więc jestem zrozpaczona”. Na to on wstał, wyruszył w dro-gę i przybył do pewnej gospody, gdzie okazano mu wielkie względy. Rzekł:„Jaka piękna jest ta aksania508!” Na to [Jezus] powiedział: „Rabbi, jej oczysą zaropiałe”. Odrzekł: „Nikczemniku! Brak ci opamiętania!”. Zagrzmiałczterema setkami trąb509 i wyklął Jezusa. Jezus wielokrotnie przychodziłdo niego i prosił go: „Przyjmij mnie!”, lecz on nie zwracał na niego uwagi.Pewnego razu, gdy Rabbi Joszua odmawiał modlitwę Szema510, Jezus sta-nął przed nim. Wówczas chciał go przyjąć i skinął na niego. Jezus myślał,że chce go odpędzić, więc poszedł, postawił pionowo cegłę i oddał jej po-kłon. „Żałuję tego, co uczyniłeś!” – rzekł Rabbi Joszua. Odparł: „Tego na-uczyłem się od ciebie: «Jeśli ktoś grzeszy i innych nakłania do grzechu, niejest w stanie żałować»”. Mistrz mówił: „Jezus Nazarejczyk uprawiał ma-gię i zwodził Izraela”51 1.

4. Gdy Rabbi Eleazar został wypuszczony na wolność po aresztowa-niu z powodu zarzutu herezji, odczuwał głęboką zgryzotę512. Wówczas jegouczniowie przyszli, by podnieść go na duchu, lecz on nie przyjmował po-cieszenia. Rabbi Akiba513 odwiedził go i rzekł: „Rabbi, być może ktoś spo-śród odszczepieńców514 powiedział ci coś, co ty uznałeś za słuszne”. Od-rzekł: „Na niebiosa! Przypominam sobie! Pewnego razu szedłem głównąulicą Seforis, gdy podszedł do mnie człowiek imieniem Jakub z Kefar Se-kania515 i powiedział mi słowa kogoś-tam516, które podobały mi się, miano-

508 Termin dwuznaczny oznaczający gospodę oraz kobietę pracującą w gospodzie.509 Wyrażenie oznaczające uroczyste ogłoszenie wyroku. Rabbi Joszua potępia Jezusa,

gdyż uważa Go za człowieka myślącego tylko o kobietach, i który ponadto przypisuje takiemyślenie również swemu nauczycielowi.

510 Modlitwa składająca się z tekstów Pwt 6, 4-9; 11, 13-21 i Lb 15, 37-41, odmawianaw ramach modłów porannych i wieczornych. Nazwa pochodzi od pierwszych słów „SzemaIsrael” – Słuchaj Izraelu.

511 Talmud Babiloński, Traktat Sanhedrin 107b. Fragmentu nie ma w cenzurowanychwydaniach Talmudu.

512 Rabbi Eleazar ben Hyrkanos został aresztowany podczas prześladowania za cesarzaTrajana w 106 r. pod zarzutem wyznawania chrześcijaństwa.

513 Rabbi Akiba, współtwórca Miszny i bohater licznych budujących opowieści, jestuważany za jednego z najwybitniejszych przedstawicieli starożytnego judaizmu. Poniósłśmierć męczeńską w 135 r. po upadku powstania Bar Kochby, którego uważał za Mesjasza.

514 Hbr. minim (dosłownie: gatunki, rodzaje) oznacza sektę, w szczególności zaś odno-si się do judeo-chrześcijan.

515 Przypuszczalnie Siknin w Galilei. Niektórzy identyfikują tę postać z Jakubem, sy-nem Alfeusza (Mk 3, 18) lub Jakubem Młodszym (Mk 12, 40).

516 Hbr. peloni (ktoś tam, jakiś człowiek, niejaki) w niektórych kontekstach odnosi siędo Jezusa, którego imienia nie wspominało wiele starożytnych tekstów hebrajskich, zgodnie

3. TEKSTY Z TRADYCJI HEBRAJSKICH DOTYCZĄCYCH JEZUSA

166

wicie: «Nie zaniesiesz do domu Pana Boga Twego, zarobku nierządnicy,jak zapłaty dla psa517, cóż więc należy z nim zrobić?»” Odpowiedziałem:«Owszem, nie wolno przeznaczyć go na ten cel». Rzekł do mnie: «Skoronie wolno złożyć go w ofierze, to czyżby należało go zniszczyć?» Powie-działem: «W takim razie, na co należy je wydać?» Odparł: «Należy zbudo-wać za nie łaźnie i ustępy». Odrzekłem: «Słusznie powiedziałeś», gdyżumknął mi z pamięci zakaz przyświadczenia słowom odszczepieńca. Gdyspostrzegł, że potwierdziłem jego słowa, dodał: «Tak powiedział ktoś-tam:‘To, co pochodzi z nieczystości niech będzie przeznaczone dla nieczysto-ści, gdyż powiedziano: „Z zapłaty nierządnicy są zgromadzone i w zapłatędla nierządnicy się obrócą”518; niech zostanie zatem przeznaczone na ustę-py publiczne». Słowa te spodobały mi się i dlatego zostałem zaaresztowa-ny pod zarzutem herezji”519.

5. Naucza się, że Jeszu520 został powieszony w wigilię święta Paschy521.Czterdzieści dni przed wykonaniem wyroku herold ogłosił: „Ma zostaćukamienowany, gdyż uprawiał magię 522 i wzywał Izraela do apostazji. Jeśliktokolwiek ma coś do powiedzenia w jego obronie, niech wystąpi i wstawisię za nim!” Skoro jednak nikt nie stanął w jego obronie, został on powie-szony w wigilię święta Paschy.

6. Pewien odszczepieniec rzekł do Rabbi Haniny: „Czy wiesz ile latżył Balaam523?” Odrzekł: „Nie zostało to określone, lecz skoro napisano, żemąż krwawy i podstępny nie dożyje połowy swoich dni524, to zapewne żył

z interpretacją skróconej formy imienia Jezusa – Jeszu, której poszczególne litery odczyty-wano jako inicjały zdania Immach szemo we-zikro – „niech jego imię i pamięć zostaną wy-mazane”.

517 Pwt 23, 19.518 Mi 1, 7.519 Midrasz Kohelet Rabbah, ad Koh 1, 24. Podobny przekaz: Talmud Babiloński,

Traktat Awoda Zarta 16b; Jalkut Szimoni, ad Mi 1 i Prz 5, 8.520 Pogardliwy skrót imienia Jezusa. Niektóre rkps ma ją w tym miejscy Jeszu ha-nocri

(Jezus Nazarejczyk).521 W cenzurowanych wydaniach Talmudu czytamy tylko to zdanie, cała część przyto-

czonego przez nas tekstu znajduje się w rękopisach lub wydaniach współczesnych.522 Zarzut uprawiania magii stawiany Jezusowi i Jego apostołom pojawia się stosunko-

wo często w literaturze apokryficznej (np. EwNik 1, 1) i funkcjonował on jeszcze w XVI w.skoro zwalcza go gwałtownie Marcin Luter (Vom Schem Hamphoras und vom GeschlechtChristi, 1543).

523 Balaam (por. Lb 22, 21-35), który widział gorzej niż jego oślica jest podawany w STjako przykład złego proroka i mistrza (P. J. Achteweimer, Encyklopedia biblijna, Warszawa1999, 80). Wielokrotnie w Talmudzie pod imieniem Balaama kryją się aluzje do Jezusa.


167

trzydzieści trzy lub trzydzieści cztery lata”. Ten potwierdził: „Osobiścieznam «Dzieje Balaama»525, gdzie napisano: «Nędzny Balaam miał trzydzie-ści lat, gdy Pinchas Złoczyńca zabił go526»”. Mar, syn Rabiny, rzekł do swo-ich synów: „W odniesieniu do tych, którzy nie mają udziału w świecie przy-szłym, nie powinniście powoływać się na teksty Biblii, z wyjątkiem nie-cnego Balaama. Wszystko, co zostało napisane o nim, należy interpreto-wać na jego niekorzyść”527.

7. Rabbi Eleazar przekazał mędrcom następującą naukę: „Syn Stadyprzywiózł z Egiptu zaklęcia magiczne [zapisane] w nacięciach na jego skó-rze”. Odrzekli mu: „On był głupcem, a od głupca nie należy wymagać świa-dectwa”. Ów syn Stady znany był też jako syn Pandiry528.

8. Rabbi Abahu rzekł: „Jeśli jakiś człowiek powie ci: «Jestem bo-giem» – kłamie. Jeśli powie: «Jestem Synem Człowieczym» – w końcupożałuje tego. Jeśli powie: «Wstępuję do nieba» – będą to słowa, którychnie spełni”529.

9. Matka Szalom, żona rabbi Eleazara i siostra rabbi Gamaliela530, miałaza sąsiada pewnego filozofa, o którym mówiono, że nie jest przekupny.Chcąc wystawić go na próbę, przyniosła mu złotą lampę, stanęła przed nimi rzekła: „Chcę mieć udział w spadku po moim ojcu”. Odrzekł: „Więc po-dzielcie się”. Na to rzekł [rabbi Gamaliel]: „Nasze prawo nakazuje, że gdziejest syn, tam córka nie dziedziczy531”. Ten odparł: „Od czasu waszego wy-gnania z ziemi [Izraela], prawo Mojżesza zostało zastąpione inną księgą532,w której napisano: «Syn i córka dziedziczą po równo»”. Następnego dniarabbi Gamaliel przyprowadził libijskiego osła i rzekł: „Przeczytaj na koń-cu księgi, gdzie napisano: «Nie przyszedłem znieść prawa Mojżesza ani

524 Por. Ps 55, 24525 Przypuszczalnie Ewangelie.526 Aluzja do niegodziwego syna kapłana Helego (por. 1 Sm 2, 12nn.). Przypuszczal-

nie idzie tu o Poncjusza Piłata.527 Talmud Babiloński, Sanhedrin 106b.528 Talmud Babiloński, Traktat Szabbat 104b. Dalszy ciąg pokrywa się z: Traktat Sah-

hedrin 67a.529 Talmud Jerozolimski, Traktat Ta’anit 9b.530 Nauczyciel żyjący w I w, nauczyciel św. Pawła (por. Dz 22, 3), obrońca chrześcijan

(por. Dz 5, 35-39). Mówiono o nim, że gdy zgasł, zgasła też chwała Tory.531 Przepis wynikający z interpretacji Lb 27, 8.532 Kodeks Oksfordzki zawiera w tym miejscu: „Ewangelią”.


168

dodać niczego do prawa Mojżesza»533, a właśnie tam jest napisane, że gdziejest syn, tam córka nie dziedziczy”. Kobieta rzekła [do rabbi Gamaliela]:„Niech twoje światło jaśnieje jak lampa”. Rabbi Gamaliel zaś powiedział:„Przyszedł osioł534 i przewrócił lampę”535.

10. „Niedola nie przystąpi do ciebie536” – to znaczy, że nie przerażą cięani złe sny ani złe myśli. „Plaga nie przybliży się do twego namiotu537” – toznaczy, że nie będziesz miał syna lub ucznia, który by wobec wszystkichprzypalił swoją strawę538 jak Jezus Nazareńczyk539.

11. Przydarzyło się rabbi Eleazarowi ben Dama, że ukąsił go wąż. Przy-szedł do niego Jakub z Kefar Sama540, by uzdrowić go w imię Jezusa, synaPandiry, lecz rabbi Iszmael nie pozwolił mu. [Jakub] rzekł: „Udowodnię ci,że On [Jezus] i mnie może uzdrowić”. Nie zdążył jednak, gdyż Eleazar benDama umarł. Rzekł rabbi Iszmael: „Szczęśliwy jesteś, Eleazarze ben Dama,gdyż w pokoju odszedłeś ze świata, bowiem nie zburzyłeś ogrodzenia, któ-re wznieśli mędrcy541, jak jest napisane: «Kto burzy ogrodzenie, tego ukąsiwąż»542. Czyżby więc wąż go nie ukąsił? Owszem, nie ukąsił go ten wąż,który pozbawia udziału w przyszłym świecie”543.

12. Jezus miał pięciu uczniów: Mattaj, Naqaj, Necer, Buni i Toda. GdyMattaj został postawiony przed sądem, rzekł: „Czy Mattaj powinien zostaćstracony? Przecież napisano: «Kiedyż przyjdę i ujrzę oblicze Boże?»”544

Oni odrzekli: „Tak, Mattaj ma zostać stracony, gdyż napisano: «Kiedyż onumrze i zginie imię jego?»”545 Gdy przyprowadzono Naqaja, rzekł: „Czy

533 Por. Mt 5, 17nn.534 Przypuszczalnie ironiczna aluzja do Jezusa.535 Talmud Babiloński, Traktat Szabbat 116a-b.536 Ps 91, 10.537 Ps 91, 10.538 Wyrażenie oznaczające sprzeniewierzenie się tradycji.539 Talmud Babiloński, Traktat Sanhedrin 103a. W niektórych wydaniach ostatnie sło-

wa zostały pominięte.540 Prawdopodobnie Jakub z Kefar Sekania, por. frg. 4.541 Aluzja do tzw. ogrodzenia wokół Tory, czyli przepisów i tradycji, które nie znajduje

się w Prawie Mojżesza, lecz zostały wprowadzone, by zabezpieczyć przed niebezpieczeń-stwem przekroczenia przykazań Prawa. Zob. Pirqe Awot 1, 1.

542 Koh 10, 8.543 Talmud Jerozolimski, Traktat Szabbat 77a.544 Ps 42, 3. Imię „Mattaj” oznacza po hebr. kiedy?, być może idzie tu o ewangelistę

Mateusza lub o apostoła Macieja.545 Ps 41, 6.


169

Naqaj powinien zostać stracony? Przecież napisano: «Nie wydasz wyrokuśmierci na niewinnego»”546. Oni odrzekli: „Tak, Naqaj ma zostać stracony,gdyż napisano: «Niewinnego zabija w ukryciu»”547. Gdy przyprowadzonoNecera, rzekł: „Czy Necer powinien zostać stracony? Przecież napisano:«Wypuści odrośl z jego korzeni»”548. Oni odrzekli: „Tak, Necer ma zostaćstracony, gdyż napisano: «Jesteś wyrzucony ze swego grobu jak ścierwoobrzydliwe»”549. Gdy przyprowadzono Buniego, rzekł: „Czy Buni powi-nien zostać stracony? Przecież napisano: «Syn mój pierworodny»”550. Oniodrzekli: „Tak, Buni ma zostać stracony, gdyż napisano: «Ja zabiję twegosyna pierworodnego»”551. Gdy przyprowadzono Todę, rzekł: „Czy Todapowinien zostać stracony? Przecież napisano: «Psalm, dziękczynienie»”552.Oni odrzekli: „Tak, Toda ma zostać stracony, gdyż napisano: «Kto składaMi ofiarę dziękczynną, ten cześć mi oddaje»”553.

546 Wj 23, 7. Imię „Naqaj” nawiązuje hbr. „naqi” – niewinny. Prawdopodobnie idzie tuo Nikodema.

547 Ps 10, 8.548 Iz 11, 1. Imię „Necer” oznacza po hbr. odrośl lub ścierwo.549 Iz 14, 19.550 Wj 4, 22. Imię „Buni” nawiązuje do hbr. „beni” – mój syn.551 Wj 4, 23.552 Ps 100, 1. Imię „Toda” oznacza po hbr. dziękczynienie.553 Ps 50, 23.


170

4. Teksty o Jezusie u pisarzy muzułmańskich

a. Z Z Z Z Z Koranu(opracowanie ks. Rafał Markowski, ks. Marek Starowieyski)

Fundamentem religii islamu jest Al – Kitab Allach, Księga Boga, czyli Koran.W przekonaniu wyznawców islamu, Koran jest objawieniem Bożym przekazanymza pośrednictwem proroka Mahometa, objawieniem pełnym i doskonałym, przy-wracającym światu czystą wiarę w Jedynego Boga.

Zgodnie z doktryną muzułmańską islam jest trzecim wielkim przejawem tra-dycji abrahamowej, po judaizmie i chrześcijaństwie. Dlatego objawienie koranicz-ne bardzo często nawiązuje do treści ksiąg biblijnych, podkreślając, że są to księgiobjawione przez Boga. Jednakże islam twierdzi, że objawienie zawarte w Torze,jak również w Ewangelii zostało wypaczone przez samych wyznawców judaizmui chrześcijaństwa. Stąd potrzeba Koranu, który w świetle doktryny muzułmańskiejjawi się jako ostatnie już objawienie Boże w dziejach ludzkości, a którego zada-niem jest dopełnienie wcześniejszych objawień oraz przywrócenie czystego mono-teizmu.

Podobieństwa Koranu do Biblii występują zarówno w zakresie wielu zagadnieńdogmatycznych, jak również w szeregu wskazań etycznych i przepisów kultu. Owepodobieństwa, w przekonaniu muzułmanów, są potwierdzeniem, iż księgi te wyrasta-ją z tego samego źródła, zaś ich autorem jest Jedyny Bóg. Jednak z punktu widzeniareligioznawczego, zbieżność wielu treści koranicznych wskazuje na pewien synkre-tyzm religijny Koranu, w którym można odnaleźć elementy doktrynalne judaizmu,chrześcijaństwa oraz wielu religii plemiennych Arabii przedmuzułmańskiej.

Postać Jezusa w islamie otoczona jest wielkim szacunkiem i czcią. Zgodnie z dok-tryną muzułmańską jest On najwybitniejszym prorokiem sprzed wystąpienia Maho-meta. Nic więc dziwnego, że Koran poświęca Jezusowi wiele miejsca.

Koran zawiera stosunkowo liczne nawiązania do treści Ewangelii, choć brakw nim np. wzmianki o św. Józefie, przybyciu Magów, rzezi niewiniątek (ale te wszyst-kie tematy rozwija tradycja muzułmańska, znajdujemy je w dziele Tabarî) i, oczy-wiście, o śmierci i męce Chrystusa; Boże Narodzenie jest potraktowane sumarycz-

171

nie. Stosunkowo liczne są również związki z apokryfami: z poniższych tekstów widaćwpływy ProtEwJk, EwTmDz i EwDzArab. Ewangelie apokryficzne wpłynęły jed-nak szczególnie na tradycję muzułmańską. Ibn Hicham (IX w.), Tabarî (X w.), Ibn-Khaldun (XV w.)554 i inni wspominają o licznych cudach Jezusa, o pobycie Maryiw świątyni, o zwiastowaniu, itd.; legendy te bywają bardzo ciekawe i nie możnawykluczyć, że w tradycji muzułmańskiej będzie można znaleźć fragmenty niezna-nych apokryfów lub przy ich pomocy znaleźć brakujące ogniwa tradycji zaginio-nych apokryfów, które posiadamy tylko fragmentarycznie555. Materiał ten wymagadokładnego przebadania, które może przynieść ciekawe rezultaty, szczególnie jeśliidzie o wiadomości dotyczące rozprzestrzeniania się apokryfów w krajach, w któ-rych powstawał islam i w których się rozwijał, a więc od VI wieku. Związki Kora-nu i apokryfów są bezsporne, nie wiemy jednak, czy są to związki bezpośrednieczy pośrednie, być może zawarte w ich treści zostały zaczerpnięte z tradycji lubfolkloru.

Podane tu fragmenty wzięte z Koranu czy z tradycji nie stanowią wyczerpują-cego dossier, a raczej stanowią wyzwanie do podjęcia tego interesującego tematu:stosunku islamu do najstarszej tradycji chrześcijańskiej556.

NARODZINY JANA CHRZCICIELA557. 1. Wspomnienie o miłosierdziu twe-

go Pana względem Jego sługi Zachariasza […] Powiedział on: „Panie mój!Moje kości osłabły, a głowa rozjaśniła się siwizną. A ja, nigdy nie byłem,Panie mój, w modlitwie do Ciebie nieszczęśliwy. Oto obawiam się moichbliskich po mojej śmierci558. A moja żona jest bezpłodna. Daj mi więc odCiebie następcę! On będzie po mnie dziedziczył; on będzie dziedzicem roduJakuba. Panie mój! Znajdź w nim upodobanie!” „O Zachariaszu! Oto Myobwieszczamy ci radosną wieść – syna, którego imię będzie Jan! Nie dali-śmy tego samego imienia nikomu przedtem”559. On powiedział: „Panie mój!

554 Cytuje ich obficie J. M. Abd-el-Jail, La vie de Marie selon le Coran et l'Islam,w: Maria, Etudes sur la Sainte Vierge, 1, Paris 1949, 183-211

555 Ciekawe warianty legend o męce Pańskiej i o ukrzyżowaniu przynosi artykuł S. M.Stern, Quotation from apocryphal Gospel in 'Abd-al-Jabbar, JThS 18(1967) 34-57.

556 Koran cytujemy w przekładzie J. Bielawskiego, Warszawa 1986. Przy opracowy-waniu tekstów wiele skorzystałem z komentarza tam zamieszczonego; cytowany jest rów-nież jako Maria artykuł J. M. Abd-el-Jail, por. Bibliografia (dalsza literatura). Koran i apo-kryfy: por. D. Sidersky, Les origines des légendes musulmanes , Paris 1933 oraz KronikiTabarî, 2, 86-117, Paris 2001 w przekładzie H. Zotenberga.

557 Teksty te stanowią swoistą egzegezę Łk 1, 5-25. O Janie w islamie por. B. Carra deVaux, Encyclopédie d'Islam, 4, Paris-Leyden 1924, 1211n.; o Zachariaszu, B. Heller, tamże1270.

558 Obawa przed zagarnięciem przez nich dziedzictwa.559 Por. Łk 1, 61.

4. TEKSTY O JEZUSIE U PISARZY MUZUŁMAŃSKICH

172

Jakże ja będę miał syna, skoro moja żona jest bezpłodna, a ja osiągnąłem jużpodeszły wiek starca”. Powiedział on: „Tak będzie! Powiedział twój Pan:«To jest dla Mnie łatwe. Ja stworzyłem cię przedtem, kiedy byłeś niczym»”.Powiedział: „Panie mój! Uczyń jakiś znak!” Rzekł: „Oto mój znak dla cie-bie: nie będziesz mówił do ludzi przez trzy noce, będąc zdrowym”. Wyszedłon wtedy z sanktuarium, do swojego ludu i zasugerował im: „Głoście chwa-łę rano i wieczorem!” „O Janie! Trzymaj Księgę560 mocno!” Daliśmy mumądrość, kiedy był małym chłopcem; i współczucie pochodzące od Nas, i czy-stość. Był on bogobojny, był dobry dla swoich rodziców; nie był tyranem,buntownikiem. Pokój mu: w dniu, kiedy się urodził, w dniu, kiedy będzieumierał, w dniu, kiedy będzie wskrzeszony do życia!561

2. Wtedy Zachariasz pomodlił się do swego Pana i powiedział: „Paniemój! Obdaruj mnie, od Siebie, wspaniałym potomstwem. Ty przecież sły-szysz modlitwę”. I ogłosili mu aniołowie, kiedy on stojąc modlił się w sank-tuarium: „Bóg obwieszcza ci radosną wieść o Janie. On potwierdzi słowood Boga562; będzie szlachetnym panem, czystym i prorokiem wśród spra-wiedliwych!” Zachariasz powiedział: „Panie mój! Jak ja mogę mieć syna,kiedy już osiągnąłem podeszły wiek, a moja żona jest bezpłodna?” Bógpowiedział: „Tam będzie! Bóg czyni, co chce!” On powiedział: „Panie mój,uczyń jakiś znak!” Powiedział: „Oto twój znak: nie będziesz mówił z ludź-mi przez trzy dni inaczej, jak tylko przez gesty. I wspominaj twego Panawielekroć, i wysławiaj go wieczorami i rankami!”563

NARODZINY MARYI. Bóg wybrał Adama i Noego, rodzinę Abrahamai rodzinę Imrana564 – ponad światy! jako potomstwo jednych od drugich.Zaprawdę, Bóg jest słyszący, wszechwiedzący! Oto powiedziała żona Im-rana: „Panie mój! Ja poświęcam Tobie to, co jest w moim łonie. Przyjmijwięc ode mnie, wszak Ty jesteś Słyszący, Wszechwiedzący565!” A kiedy

560 Czyli Torę.561 19, 2-15, 363-365.562 Idzie tu o Chrystusa-Słowo, por. 3, 45 i 4, 41; a więc Słowo powinno być napisane

z dużej litery.563 3, 38-41, 66n.564 Imran – ojciec Mojżesza i Aarona (Wj 6, 20). Wg Koranu Imran jest ojcem Maryi

a Maryja, jej siostra Elżbieta, Jezus, Jan Chrzciciel i jego ojciec – Zachariasz są nazywani„rodziną Imrana”. Maryja też bywa nazywana – „siostrą Aarona” (19, 28, por. niżej przypis584). Muzułmanie podkreślają ich dziedzictwo duchowe, Bielawski 854.

565 Poświęcenie Maryi Bogu por. ProtEwJk 4, 1. Wg Baidawiego i innych komentato-rów Koranu bezpłodna żona Imrana widząc gniazdko ptaszków z pisklętami prosiła Boga,by i jej dał dziecko; jest to element zaczerpnięty z ProtEwJk 3, 1nn, por. D. Sidersky, 136.


173

ona porodziła, powiedziała: „Panie mój! Oto złożyłam ją – istotę żeńską.”– A Bóg wie najlepiej, co ona złożyła, przecież rodzaj męski nie jest jakżeński. – „Nazwałam ją Marią. I oto oddaję ją, ją i jej potomstwo, Tobiepod opiekę przed szatanem przeklętym!”566

MARYJA W ŚWIĄTYNI. I przyjął ją jej Pan przyjęciem pięknym, i za-opiekował się nią Zachariasz567. Za każdym razem, jak wchodził do niejZachariasz, do przybytku świętego, znajdował u niej zaopatrzenie. Powie-dział: „O Mario! Skąd to przychodzi do ciebie?” Ona powiedziała: „To jestod Boga568”. Zaprawdę, Bóg daje zaopatrzenie, komu chce, bez żadnegorachunku! […] To należy do opowiadań o tym, co skryte569, które tobieobjawiamy. Ty nie byłeś wśród nich, kiedy oni rzucali swoje trzciny, abyrozstrzygnąć, który z nich ma się opiekować Maryją; i nie byłeś wśród nich,kiedy się sprzeczali570.

ZWIASTOWANIE. 1. I oto powiedzieli aniołowie: „O Mario! Zaprawdę,Bóg wybrał ciebie i uczynił cię czystą, i wybrał ciebie ponad kobietamiświatów. O Mario! Poddaj się pokornie twemu Panu, wybijaj pokłony i skła-niaj się wraz z tymi, którzy się skłaniają!” […] Oto powiedzieli aniołowie:„O Mario! Bóg zwiastuje ci radosną wieść o Słowie pochodzącym od Nie-go, którego imię Mesjasz, Jezus, syn Marii. On będzie wspaniały na tymświecie i w życiu ostatecznym, i będzie jednym z przybliżonych. I będzieprzemawiał do ludzi już w kołysce571, a także jako mąż dojrzały; i będziewśród sprawiedliwych”. Ona powiedziała: „O Panie mój! Jakże będę miała

566 3, 33-36, 65n. Podobnie jak ProtEwJk tradycja muzułmańska podkreśla wyjątkowączystość Maryi: „Każdy nowo narodzony syn Adama jest dotknięty przez Szatana, z wyjąt-kiem Syna Maryi i Jego Matki” (por. Maria 192); i jej dziewictwo, Sura 66, 2, 679: „Maria,córka Imrana, która zachowała dziewictwo, więc tchnęliśmy w nią nieco Naszego Ducha”.

567 W ProtEwJk 8, 2n. Zachariasz występuje jako arcykapłan, który oddaje Maryję podopiekę Józefowi.

568 Maryja była w świątyni karmiona przez anioła, por. ProtEwJk 8, 1, itd. Inne legendymuzułmańskie na temat pobytu Maryi w świątyni por. Maria 194-196. Wg Kroniki Tabarî(2, 90), Zachariasz zobaczył u Maryi w zimie letnie owoce i stąd wnioskował, że pokarmten przynieśli jej anieli (por. ProtEwJk 8, 1, objaśn., Sidersky 136.).

569 Idzie o apokryfy (gr. apokryphos – ukryty)?570 3, 37. 44, 66n. Istnieje legenda muzułmańska, która mówi, że kapłani sprzeczali się

między sobą, który z nich ma się zaopiekować Maryją. Spór rozstrzygnięto przez rzucenietrzcin do wód Jordanu; ten, którego trzcina wypłynie na powierzchnię wody, zostanie opie-kunem Maryi. Jedynie trzcina Zachariasza wypłynęła na powierzchnię i on został jej opie-kunem, por. Tabarî, Kronika, 2, 89; Bielawski 855.

571 Jezus w apokryfach przemawia w kołysce, np. EwDzArab 1.


174

syna, skoro nie dotknął mnie żaden mężczyzna?”572 Powiedział: „Tak bę-dzie! Bóg stwarza to, co chce! Kiedy On decyduje o istnieniu jakiejś rze-czy, to tylko mówi: «Bądź!»573 – i to się staje. On nauczy go Księgi i mą-drości, Tory i Ewangelii i uczyni go posłańcem do synów Izraela”574.

2. „I wspomnij w Księdze575 Marię! Oto ona oddaliła się od swej ro-dziny do pewnego miejsca na wschodzie. I oddzieliła się od nich zasłoną.Wtedy posłaliśmy do niej Naszego Ducha i on ukazał się jej jako doskona-ły człowiek576. Powiedziała: „Szukam schronienia u Miłosiernego przed tobą,jeśli jesteś bogobojny.” On [Gabriel] powiedział: „Ja jestem tylko posłań-cem twego Pana, aby dać tobie chłopca czystego.” Ona powiedziała: „Jakmogę mieć syna, kiedy nie dotknął mnie żaden śmiertelnik577, ani też niebyłam występną?” On powiedział: „Tak będzie! Powiedział twój Pan: «Tojest dla mnie łatwe. Uczynimy z niego znak dla ludzi578 i miłosierdzie po-chodzące od Nas. To jest sprawa zdecydowana!»”579

BOŻE NARODZENIE I UCIECZKA DO EGIPTU. I poczęła go, i oddaliła sięz nim w dalekie miejsce580. I doprowadziły ją bóle porodowe581 do pnia drze-wa palmowego. Powiedziała: „Obym była umarła przedtem; obym byłacałkowicie zapomniana!” Wtedy będące u jej stóp dziecko zawołało doniej582: „Nie smuć się! Twój Pan umieścił u twych stóp strumyk. Potrząśnijku sobie pień palmy, ona ci zrzuci świeże, dojrzałe daktyle583. Jedz, pij i dajoczom ochłodę! A jeśli zobaczysz jakiegoś człowieka, to powiedz: «Ślubo-

572 Por. Łk 1, 34. W Surze 3, 59, 69 znajdujemy stwierdzenie nawiązujące do patry-stycznej typologii: „Zaprawdę, Jezus jest u Boga jak Adam”, co nawiązuje do niezwykłegopowołania obydwu do życia: Adama z prochu a Jezusa z Dziewicy Maryi, por. Bielawski,855.

573 Por. Rdz 1, 3nn.574 3, 42-49, 68n. Więcej o zwiastowaniu i legendach muzułmańskich Maria 198-203.575 To jest w Koranie.576 Według jednej z tradycji, miał on się jej ukazać przy studni, jak w ProtEwJk 11, 1,

Por. Maria 201. Anioł Gabriel to według tradycji muzułmańskiej Duch Święty, por. Sider-sky, 141n.

577 Por. Łk 1, 34.578 Por. Iz 7, 14: „Dlatego sam Pan da wam znak”.579 19, 6-22, 365.580 Jaskinia? ProtEwJk 18.581 O bólach porodowych por. PsMt 13, 3.582 Jezus w kołysce przemawia w apokryfach, np. EwDzArab 1. Por. 19, 29; 5, 110.583 Cud z wytryśnięciem wody i palmie, która się pochyla por. PsMt 20; ANT 300, por.

Sidersky 141n.


175

wałam Miłosiernemu post, nie będę więc dziś mówić z nikim»„. I przyszłaz nim do swego ludu niosąc go. Oni powiedzieli: „O Mario! Uczyniłaś rzeczniesłychaną! O siostro Aarona!584 Twój ojciec nie był złym człowiekiemi matka twoja nie była występna.” Wtedy ona wskazała na nie. Oni powie-dzieli: „Jakże będziemy przemawiać do kogoś, kto jest w kołysce, do małe-go chłopca?” On powiedział: „Zaprawdę, ja jestem sługą Boga! On dał miKsięgę i uczynił mnie prorokiem. On mnie błogosławi, gdziekolwiek sięznajduję. On nakazał mi modlitwę i jałmużnę – jak długo będę żył – i do-broć dla mojej matki. On nie uczynił mnie ani tyranem, ani nieszczęśli-wym. I pokój nade mną w dniu, kiedy się urodziłem, w dniu, kiedy będęumierał, w dniu, kiedy będę wskrzeszony do życia”585. To jest Jezus, synMarii, Słowo Prawdy, w którą powątpiewają586.

I uczyniliśmy syna Marii i jego matkę znakiem. Daliśmy im schronie-nie na wzgórzu spokojnym i obfitym w źródła587.

ZNAKI JEZUSA. 1. „Przyszedłem do was ze znakiem od waszego Pana.Ja utworzę wam z gliny postać ptaka i tchnę w niego, i on stanie się pta-kiem588. Ja uzdrowię chorego i trędowatego i ożywię zmarłych – za zezwo-leniem Boga. Ja wam opowiem, co jecie i co gromadzicie w waszych do-mach589. Zaprawdę, w tym jest znak dla was, jeśli jesteście wierzącymi! Japrzychodzę potwierdzić prawdziwość tego, co było przede mną w Torze,i aby uczynić dla was dozwolonym część tego, co wam było zakazane. Przy-szedłem do was ze znakiem pochodzącym od waszego Boga. Bójcie się Bogai słuchajcie mnie! Zaprawdę, Bóg jest moim i waszym Panem! Przeto czcij-cie go! To jest droga prosta!” A kiedy Jezus poczuł u nich niewiarę, powie-dział: „Kto jest moim pomocnikiem dla sprawy Boga?” Powiedzieli Aposto-

584 Por. przypis 564. Maryja bywa utożsamiana z Marią, siostrą Aarona i Mojżesza;wobec tego oczywistego błędu teologowie muzułmańscy uznali Aarona za jakiegoś innegoczłowieka lub też tłumaczyli zwrot „siostra Aarona” jako „wywodząca się z rodu Aarona”,por. Bielawski 895.

585 Jezus jako dziecko występuje w obronie czci swojej matki, por. Maria 204-206.Potępienie oskarżeń skierowanych przeciw Maryi, Sura 4, 156, 121.

586 19, 16-34, 365-367.587 23, 51, 412. Wiersz, który wedle tradycji muzułmańskiej mówi o ucieczce Jezusa

do Egiptu (Maria 207).588 Por. EwTmDz 2.589 Ten sam utwór podkreśla wielokrotnie wszechwiedzę dziecka Jezus; por. także

EwDzArab 50-52.


176

łowie: „My jesteśmy pomocnikami Boga. My w Niego uwierzyliśmy. Dajświadectwo, iż jesteśmy całkowicie poddani, Panie nasz!”590

2. Oto powie Bóg: „O Jezusie, synu Marii! Wspomnij dobroć Moją dlaciebie i dla twojej Matki. Oto ja ciebie umocniłem Duchem Świętym, kie-dy będąc jeszcze w kolebce przemawiałeś już do ludzi jak człowiek dojrza-ły. I oto nauczyłem ciebie Księgi, mądrości, Tory i Ewangelii. I tworzyłeśz gliny kształt ptaków – za Moim pozwoleniem – potem tchnąłeś w nie i onestały się ptakami – za Moim pozwoleniem – i mogłeś uleczyć chorego i trę-dowatego – za Moim pozwoleniem. I oto Ja powstrzymałem synów Izraelaod ciebie, kiedy przyszedłeś do nich z jasnymi dowodami. I powiedzieli cispośród nich, którzy nie uwierzyli: «To są czary oczywiste»”591.

ŚMIERĆ JEZUSA. Powiedzieli: „Zabiliśmy Mesjasza, Jezusa, syna Ma-rii, posłańca Boga” – podczas gdy oni ani Go nie zabili, ani Go nie ukrzy-żowali, tylko im się tak zdawało; i zaprawdę, ci, którzy się różnią w tejsprawie, są z pewnością w zwątpieniu; oni nie mają o tym żadnej wiedzy,idą tylko za przypuszczeniem; oni Go nie zabili z pewnością. Przeciwnie!Wyniósł Go Bóg do Siebie! Bóg jest potężny, mądry! I nie ma nikogo spo-śród ludu Księgi, kto by nie uwierzył w Niego przed swoją śmiercią;a w Dniu Zmartwychwstania On będzie przeciwko nim świadkiem592.

590 3, 49-53, 68n. Por także 61, 14: „O wy, którzy wierzycie, bądźcie pomocnikamiBoga, jak powiedział Jezus, syn Maryi do apostołów: «Którzy będą moimi pomocnikamiw drodze do Boga?» Apostołowie powiedzieli: «My jesteśmy pomocnikami Boga»”. Grasłów: nasara – chrześcijanie i ansar – pomocnicy [z Medyny].

591 5, 110n., 148. Przypisy jak w punkcie poprzednim.592 4, 157-159. Teza o tym, że Chrystus nie umarł na krzyżu jest wzięta z nauki doke-

tów, którzy uważali bądź że to, co znajdowało się na krzyżu, nie było ciałem Chrystusa, alezjawą lub też, że w miejsce Jezusa został ukrzyżowany ktoś inny: Bazylides (II w.) uważał,że ukrzyżowano Szymona z Cyreny. Sens słów Koranu nie jest jasny, także pośród komen-tatorów Koranu znajdujemy obydwie opinie. Jeśli idzie o drugą, to jedni sądzą, że zostałukrzyżowany Judasz (tezę tę rozwija EwBarn CCLVInn., która ją umieszcza już na począt-ku opisu męki) lub jeden z Dwunastu, np. Sergiusz [?], Jozue [Tabarî]; inni twierdzą, żeJudasz pomylił się lub swym pocałunkiem celowo wskazał kogoś innego, inni jeszcze uwa-żają, że ukrzyżowanym był Jezus ben Pandera (por. teksty żydowskie 1) a nie Jezus. Ostat-nie zdanie oznacza, że wprawdzie Ludy Księgi, a więc mahometanie i chrześcijanie wierzą,że Jezus Chrystus był człowiekiem, ale mahometanie nie mówią o Nim jako o Bogu; stądteza, że On będzie świadczył przeciw tym, którzy wierzyli w Jego bóstwo, na Sądzie Osta-tecznym. Podobny motyw, ale o nieco innej treści w ZapB 1, 6: Bartłomiej widzi, jak Jezusznika z krzyża, aby zejść do otchłani. Por. Tabarî 2, 114.


177

INNE TEKSTY. 1. Mesjasz, syn Marii, jest tylko posłańcem, tak jak jużprzed nim byli posłańcy; a jego Matka była kobietą świętą. Oni oboje przyj-mowali pożywienie593.

2. Oto powiedział Jezus, syn Marii: „O synowie Izraela! Jestem wysła-ny od Boga do was, aby potwierdzić prawdziwość tego, co przede mną byłozesłane w Torze, i zwiastować Posłańca, który przyjdzie po mnie, a które-go imię – Ahmad!”594

b. Agrafa u pisarzy muzułmańskich

Agrafa muzułmańskie pochodzą z czasów późnych, po VII w. zazwyczajz X-XI w. Są zawarte przeważnie w dziełach mistyków arabskich i wskazują naoddziaływanie chrześcijaństwa na islam. Niektóre z nich zawierają elementy gro-teskowe (np. Chrystus pozdrawia słowami „pokój z tobą”… wieprza, aby – jak mówi– nie przyzwyczajać języka do mówienia zła), w innych zawarta jest zapowiedźprzyjścia Mahometa. Niektórym jednak nie można odmówić piękna; czasami za-wierają przeróbki ewangelii dokonane w świecie muzułmańskim. Orientalista hisz-pański, ks. M. Asín y Palacios, który zebrał agrafa muzułmańskie, uważał, że mająone znaczenie dla poznania życia Chrystusa; dyskusja, która wywiązała się po wy-daniu dwóch tomów tych agrafów rozwiała te złudzenia. Niemniej jednak mają oneswoją wartość: pokazują, jak widziano Jezusa w kręgach muzułmańskich w śre-dniowieczu. Przekładu agrafów spoza Koranu dokonano na podstawie łacińskiegoprzekładu M. Asín y Palacios, według wyboru Santos Otero (120-122) dodającostatni według Jeremiasa (140-150).

1. Rzekł Jezus (niech Go Bóg pozdrowi!): „Jak liczne są drzewa, alenie wszystkie przynoszą owoc! Jak liczne są owoce, ale nie wszystkie sądobre! Jak liczne nauki, ale nie wszystkie są pożyteczne!”595

593 5, 75, 141n. Wiersz stwierdza, że zachowywali się oni jak ludzie śmiertelni, por. Mt11, 19.

594 61, 6, 667. Arab. Ahmad znaczy „wysławiony”. Nastąpiła tu pomieszanie gr. peri-klytos – „pocieszyciel” i perikletos – „wysławiony”. W wierszu widać wpływ J 14, 16 i 16,7, w których Jezus zapowiada przyjście Ducha Pocieszyciela; ponieważ słowa Ahmad i Mu-hammad mają podobną treść, Jezus miał zapowiadać przyjście Mahometa (Bielawski 937).

595 Algazel (XI w.), Ożywienie nauk religijnych, 1, 24, 5 (Asín y Palacios, PO 13, 3, 1).Por. Mt 7, 16-20.


178

2. Rzekł Jezus (niech Go Bóg pozdrowi!): „Nie wieszajcie pereł naszyjach wieprzy, mądrość bowiem lepsza jest od perły, a kto nią gardzi,gorszy jest od wieprzów”596.

3. Rzekł Jezus (niech Go Bóg pozdrowi!): „Jakże możesz zaliczyć dogrona mędrców tego, który idąc drogą zmierzającą do życia przyszłego,kieruje swe kroki ku życiu tego świata? I jakże możesz zaliczyć pomiędzymędrców tego, który szuka słowa Bożego, aby go innym zwiastować, a nieaby je wypełniać czynem?”597

4. Rzekł Jezus (niech Go Bóg pozdrowi!): „Błogosławiony ten, któryzłożył obecną chciwość dla czegoś obiecanego a nieobecnego, czego jesz-cze nie widział”598.

5. Rzekł Jezus (niech Go Bóg pozdrowi!): „Strzeżcie się spoglądania naniewiasty: sieje ono bowiem pożądanie w sercu i wystarcza do pokusy”599.

6. Rzekł Jezus (niech Go Bóg pozdrowi!): „Miłość tego świata i życiaprzyszłego nie pozostają równocześnie w sercu wierzącego, tak jak wodai ogień nie mogą pozostawać w jednym sercu”600.

7. Rzekł Jezus (niech Go Bóg pozdrowi!): „Ten, co szuka świata, po-dobny jest do człowieka, który pije wodę morską: im więcej pije, tym bar-dziej zwiększa pragnienie, aż woda go zabije”601.

8. Rzekł Mesjasz (niech Go Bóg pozdrowi!): „Błogosławiony ten, któ-rego Bóg pouczy swojej księgi – nie umrze później w pysze”602.

9. Mawiał Mesjasz (niech Bóg Mu błogosławi i niech Go pozdrowi!)do synów Izraela: „Polecam wam wodę czystą, zioła leśne i chleb jęcz-mienny. Ale wystrzegajcie się chleba pszennego, bo nigdy nie zdołacie zło-żyć zań dziękczynienia godnego Boga”603.

596 Algazel, Ożywienie nauk religijnych, 1, 43, 4 (1, 4). Por. Mt 7, 6.597 Algazel, Ożywienie nauk religijnych, 1, 46, 14 (1, 6).598 Algazel, Ożywienie nauk religijnych, 3, 48, 8 (1, 20). Por. J 12, 25.599 Algazel, Ożywienie nauk religijnych, 3, 74, 2 (1, 23). Por. Mt 5, 27.600 Algazel, Ożywienie nauk religijnych, 3, 140, 10 (1, 35). Por. Mt 6, 24.601 Algazel, Ożywienie nauk religijnych, 3, 149, 5 (1, 48).602 Algazel, Ożywienie nauk religijnych, 3, 235, 21 (1, 56).603 Algazel, Ożywienie nauk religijnych, 4, 164, 14 (1, 80). Błogosławieństwo tu użyte

jest takie, jakiego używa się względem Mahometa.


179

10. Jezus, syn Maryi (niech oboje Bóg napełni błogosławieństwem i po-zdrowi!) miał powiedzieć: „O, zgromadzenie głupców! Odeszliście od dro-gi prawdy i ukochaliście świat. Tak jak królowie zostawili wam mądrość,tak i wy zostawcie im panowanie nad światem”604.

11. Jezus (niech Go Bóg pozdrowi!) miał powiedzieć do swych Apo-stołów: „Nie pouczyłem was, byście się chwalili, ale pouczyłem was tylkopo to, żebyście działali. Mądrość nie znaczy bowiem wypowiadania mą-drości, ale praktykowanie mądrości”605.

12. Powiedział Jezus (niech Go Bóg pozdrowi!): „Dwóch mam przyja-ciół: kto ich kocha, Mnie kocha; kto ich nienawidzi Mnie nienawidzi: są toubóstwo i martwienie chciwości”606.

13. Rzekł Mesjasz (niech Go Bóg pozdrowi!): „O, zgromadzenie Apo-stołów! Jak wiele świateł wiatr zgasi! Jak wiele sług Bożych zepsuła próż-ność!”607

14. Jezus, nad którym niech spocznie pokój, powiedział: „Świat jestmostem. Przechodźcie przez niego, ale nie zatrzymujcie się na nim, abyzamieszkać”608.

604 Samarqandi (X w.), Przebudzenie niedbałych 190, 12, PO 19, 4, 2, 147.605 Ibn abd Barr (XI w.), Breviarium 100, 8, PO 19, 4, 2, 156.606 Algazel, Epitome 46, 16, PO 19 4, 2, 169. Por. Mt 7, 24.607 Algazel, Epitome 63, 14, PO 19 4, 2, 176.608 Agrafon odnalezione w meczecie w Pathpur Siri, 175 km od New Delhi. Pochodzi

ono z połowy XVI w. Podobne sformułowanie spotykamy nie tylko u pisarzy arabskich,którzy przypisują je bądź Jezusowi, bądź Mahometowi, ale także w EwTm 42 oraz w Misz-nie. Agrafon wyraża myśl podobną do Hbr 11, 13 i 1 P 2, 11.


180

5. Ewangelia Tomasza (EwTm)(EwTm – przekład ks. W. Myszor , A. Dembska,

opracowanie ks. W. Myszorlogia z Oksyrhynchos – przekład i opracowanie ks. M. Starowieyski)

a. Wersja koptyjska Ewangelii Tomasza

Od chwili odkrycia pełnego tekstu Ewangelii Tomasza (EwTm), a zwłaszczaod czasu jej opublikowania w 1959 r., nie słabnie zainteresowanie tym utworemi stale przybywa publikacji na jego temat. Zainteresowanie nim koncentruje sięprzede wszystkim na takich tematach jak historia tekstu, budowa literacka, związkiz Ewangeliami kanonicznymi oraz na treści samej EwTm i jej związkami z gnoząi teologią chrześcijan.

Ewangelia Tomasza (kopt. Peuaggelion pkata Thomas) jest zbiorem 114 logiówJezusa, zachowanych w j. koptyjskim (w dialekcie saidzkim). Znajduje się ona w zbiorzetekstów z Nag Hammadi, biblioteki 13 koptyjskich kodeksów papirusowych, odnale-zionych w 1945 w pobliżu Nag Hammadi w Górnym Egipcie609; tekst EwTm znajdujesię w Kod. II, 32, 10-51, 28. Utwory te przepisano prawdopodobnie dla jakiejś grupyascetów, gnostyków lub dla jakiegoś kolekcjonera ciekawych i budujących tekstówreligijnych. EwTm nie wykazuje żadnych związków z innym utworem niesłusznie na-zwanym Ewangelią Tomasza (właściwa nazwa jej to Dzieciństwo Pana, por. s. 388).Trudno ustalić, czy Ewangelia Naaseńczyków610, którą później posługiwali się mani-chejczycy, to EwTm czy EwTmDz. Niektóre logia EwTm zgadzają się z cytatamiOjców Kościoła, którzy przypisują je bądź to EwHbr, bądź EwEg611.

EwTm stanowi przekład tekstu greckiego na koptyjski, dokonany w III w., copotwierdzają greckie fragmenty papirusów z Oksyrhynchos. Powstała ona prawdo-

609 O kodeksach z Nag Hammadi por. W. Myszor w: SWPW 157-172. Obszerny wy-bór tekstów z Nag Hammadi w przekładzie Albertyny Dembskiej i ks. Wincentego Myszo-ra, PSP 20, 1979.

610 Hipolit, Refutatio 5, 7, 20, GCS 26, 82: por. logion 4.611 Z EwHbr mogą się zgadzać logia 2 i 12; z EwEg zaś – logion 22, 37, 61. Por.

Schneemelcher 143, 95.

181

podobnie w II wieku w Edessie, gdzie wokół grobu Tomasza Apostoła istniało wiel-kie centrum jego kultu, stąd przypisanie jej autorstwa temu Apostołowi. Być możejej oryginał był spisany po syryjsku. Powstanie EwTm wydaje się być skompliko-wane. Fragmenty greckie z Oksyrhynchos zachowały inną kolejność tekstu, z cze-go wynika, że miała ona w II w. inny układ. Być może istniała najpierw w postaciluźnych logiów przekazywanych ustnie lub w różnych kombinacjach w postaci spi-sanej. Wiek II był okresem rozkwitu tego rodzaju powiedzeń, jak np. zbiór słówPańskich Papiasza, o którym wspomina Euzebiusz z Cezarei612. Kto je zebrał, niewiemy, natomiast z tekstu wynika, że zostały zebrane i prawdopodobnie przereda-gowane w duchu gnostyckim i enkratycznym.

Nazwa „Ewangelia” nie nawiązuje do formy literackiej Ewangelii NT, szcze-gólnie synoptycznych; nazwa odnosi się raczej do treści, ale i treść jest inna odEwangelii kanonicznych: w nich bowiem w centrum opowiadania pozostaje zbaw-czy czyn Jezusa, Jego męka, śmierć i zmartwychwstanie, w które, oczywiście, wcho-dzą także i pouczenia Jezusa, a więc i Jego logia, przypowieści, błogosławieństwa,„biada”, porównania. Znajdziemy je również w EwTm, ale w innym układzie i tre-ści. Układ treści, uporządkowanie logiów w EwTm, jest trudny do odszyfrowaniai wszystkie dotąd poczynione próby należy uznać za nieudane. Pewną rolę odgry-wają postaci z NT jak Tomasz, Szymon Piotr, Jakub, Mateusz, Salome, Marihan(Maria) i inni, oraz, oczywiście Jezus. W tekście znajdujemy początki dialogu, ele-menty polemiczne.

Około połowy logiów można porównać z przekazem w Ewangeliach synop-tycznych, jednak nie są to proste cytaty, choć często te same aluzje, przypowieści;w niektórych można zobaczyć zmiany wprowadzone przez gnostyckiego redakto-ra: w przypowieści o sieci idzie o dużą rybę (8), w przypowieści o owcy – o owcęnajwiększą (107), a drobna zmiana decyduje często o istotnej zmianie treści, np.zwrócenie uwagi na wybranie czy doskonałość, którą gnostyk posiada z natury. Niejesteśmy jednak w stanie stwierdzić, w jakim stopniu mamy do czynienia z prze-róbką tekstu synoptyków, a w jakim stopniu autor czerpał z tradycji ustnej i prze-kazów wspólnych ewangelistom. Stwierdziwszy to moglibyśmy określić, w jakimstopniu druga część EwTm, dla której brak paraleli w NT, zawiera ewentualnie„nieznane słowa Jezusa”. Te pytania spowodowały wielkie zainteresowanie EwTm.

Jednak EwTm różni się od innych utworów z Nag Hammadi: brak w niej wiel-kich mów Jezusa objawiających tajemnice kosmiczne i boskie. EwTm jest pośródnich utworem obcym, w którym brak gnostyckiej mitologii, choć zaznaczają sięw niej wyraźnie niektóre tendencje gnostyckie.

Wydaje się, że głównym tematem EwTm jest idea królestwa, treść jej jestjednak wielowarstwowa i wieloznaczna. Jezus objawia się jako Żywy, czyli Zmar-twychwstały, Syn żyjącego Ojca, który uwolnił się od wszystkich związków z ży-ciem doczesnym. Przekazuje objawienie, wyjaśnia treści nauki uczniom, podaje jejgłębsze, dotąd zakryte znaczenie. Treści wiedzy prowadzącej do zbawienia podaje

612 HE 3, 39.

5. EWANGELIA TOMASZA

182

tylko wybranym (13, 47). Objawia im zbawcze tajemnice a zwłaszcza ich boskiepochodzenie. Tu można wyraźnie zobaczyć różnice wobec nauki NT, gdzie Jezuspragnie objawić się światu, wszystkim ludziom i wszystkich pragnie zbawić.W EwTm nauka dla wybranych koncentruje się przede wszystkim na indywidual-nym związku z Bogiem, który opiera się na pochodzeniu od Boga, a nie na łascedarmo danej. Gnostycy uważali się za współnaturalnych z Bogiem. Jezus nie jestzapowiedzianym Mesjaszem (52), nie zbawia przez śmierć i zmartwychwstanie,ale pomaga się zbawić innym przez wiedzę, przez gnozę.

EwTm negatywnie ocenia świat widzialny, co jest również istotnym elemen-tem nauki gnostyckiej (55, 56, 80). Ciało człowieka jest trupem. Należy się odniego uwolnić, „rozebrać się” niejako z rzeczy, która nie należy do istoty człowie-ka. Dusza jest elementem istotnym, który ma się zbawić. Tak rozumie EwTm kró-lestwo wśród ludzi („w was”). To właśnie królestwu Ojca światłości, życia, pozna-nia przeciwstawia świat, ciało, i śmierć (3, 35, 103). Człowiek na tym świecie jest„upojony”, to znaczy pozbawiony wiedzy o sobie, świadomości siebie czyli gnozyo sobie, o swoim pochodzeniu (3, 85, 87), jest bowiem stworzony według obrazuBożego (53, 83, 84). Ci, którzy mają uszy zdolne słyszeć (czyli rozumieć), są prze-znaczeni do zbawienia: rozpoznają pouczenia Jezusa, Jego istotę, uznają, że należądo świata światłości, do jedności, do królestwa, tj. do „królestwa Ojca”, „królestwaniebios” (to wyrażenie występuje w EwTm najczęściej – 3, 20, 23, 27, 46, 49, 54,76, 82, 96, 98, 107, 109, 113, 114), ale właśnie w tym zakresie różnice wobec treściNT wydają się szczególnie wyraźne: np. wg EwTm uczniowie pochodzą z króle-stwa (49), a wg Ewangelii do niego zmierzają. Królestwo w EwTm ma niemalżecałkowicie charakter duchowy (113). Brak w niej niemalże całkowicie wzmianeko życiu wspólnotowym, brak wyobrażeń eklezjalnych, trudno więc stwierdzić, jakawspólnota religijna mogła się kryć za tego rodzaju utworem. Mogła to być grupaindywidualistycznie nastawionych ascetów. EwTm nazywa ich „małymi”, „samot-nymi” (termin gr. monachos pojawia się tu po raz pierwszy w tekstach chrześcijań-skich), „nielicznymi”. EwTm zawiera elementy występujące w sposób znaczącyw innych pismach gnostyckich, np. wzmianka o godach (75), które w teologii zwo-lenników Walentyna miały wielkie znaczenie. Niektórzy badacze łączą teologięEwTm z judeochrześcijaństwem, ale właśnie w niej mamy ostre zakwestionowanieobrzezania (53).

Przekład oparto na wydaniu B. Laytona.

b. Wersja grecka Ewangelii Tomasza:Papirusy z Oksyrhynchos 1, 655, 656

Papirusy z Oksyrhynchos stanowią obszerny zbiór papirusów odnalezionychprzez uczonych z Oksfordu B. P. Grenfella i A. S. Hunta w miejscowości Behnesa(środkowy Egipt) zbudowanej na miejscu dawnego Oksyrhynchos. Wśród papiru-


183

sów odkrytych w 1897 r. jeden z nich opatrzony nr 1 zawierał osiem logiów Jezu-sa; w 1903 znaleziono dalsze fragmenty (nr 654 i 655) z dalszymi logiami; papiru-sy pochodzą z II/III w.; niektóre są uszkodzone, np. ostatnie 26 linijek pap. 656zawiera tylko pojedyncze litery. Odkrycie tych tekstów wywołało niesłychanie żywądyskusję pośród specjalistów613, w której dyskutowano następujące problemy: iden-tyfikacja i stosunek do logiów zebranych przez Papiasza i do Ewangelii kanonicz-nych, szczególnie synoptycznych (pierwszeństwo czy zależność od nich); możli-wość odkrycia nowej, piątej Ewangelii; możność dotarcia przy pomocy tych lo-giów do postaci Chrystusa niezależnie od ewangelii kanonicznych. Wyniki dysku-sji można streścić następująco: Logia pochodzą z II w., nie można ich identyfiko-wać z logiami Papiasza, niektóre z nich zależą od Ewangelii synoptycznych i są ichgnostycyzującym opracowaniem; nie stanowią nowej Ewangelii i niewiele wnosządo treści przekazanej przez Ewangelie kanoniczne 614.

Odkrycie w 1946 r. koptyjskiej Ewangelii Tomasza (EwTm; II w., rkp. IV w.)pozwoliło wyjaśnić dalsze sprawy. Logia na tych trzech papirusach pochodzą z EwTmi występują w podobnej kolejności (jednak z odchyleniami) co w EwTm; zawierająone krótsze lub dłuższe recenzje tekstu EwTm. Prawdopodobnie mamy tu do czynie-nia z dwoma recenzjami tego samego tekstu. Logia są zbliżone do EwHbr i EwEg.

W przeciwieństwie do ANT1 podajemy logia z Oksyrhynchos pod tekstemprzekładu tekstu koptyjskiego EwTm. Tłumaczenie oparto na wydaniu J. A. Fitz-meyera. Kursywą wyróżniono fragmenty rekonstruowane, znakiem „/” oznaczamykoniec wiersza na papirusie615.

613 Bibliografia w ANT 1, 644-650, por. także Th. Zöckner, Jesu Lehren im ThomasEvangelium, Leiden 1999, 25-28.

614 Zöckner, dz. cyt. 31-98.615 Dzieła tu cytowane to: Leipoldt – J. Leipoldt, Das Evangelium nach Thomas, Ber-

lin 1959; Quecke, Grant – H. Quecke, w: R. Grant, D. M. Freedman, Geheime Worte Jesu,Frankfurt 1960, 114-182, 206-222; Schrange – W. Schrange, Das Verhältnis des Thomase-vangelium zur Synoptischen Tradition und zu den koptischen Evangelienübersetzungen,Berlin 1963; Stroker – W. D. Stroker, Extracanonical Sayings of Jesus, Atlanta 1989; Nagel– P. Nagel, Die Parabeln vom klugen Fischer im Thomasevangelium von Nag Hammadi, FSFranz Altheim, hrsg. R. Stiehl, H. E. Stier, Berlin 1969, 518-524; Th. Zöckner, Jesu Lehrenim Thomas Evangelium, Leiden 1999.


184

Tajemne słowa, które wypowiedział Jezus żywy,a zapisał Didymus Juda Tomasz616

1. Rzekł: „Kto znajdzie znaczenie tych słów, nie zakosztuje śmierci”617.2. Rzekł Jezus: „Niech ten, który szuka nie ustaje w poszukiwaniu, aż

znajdzie. I gdy znajdzie zadrży, a jeśli zadrży, będzie się dziwił i będziepanował nad Pełnią”618.

3. Rzekł Jezus: „Gdy wasi przywódcy powiedzą wam: «Oto królestwojest w niebie, wtedy ptaki niebieskie będą pierwsze przed wami». Jeśli po-wiedzą wam, że ono jest w morzu, wtedy ryby będą pierwsze przed wami.Ale królestwo jest tym, co jest w was i tym, co jest poza wami. Skoro po-znacie samych siebie, wtedy będziecie poznani i będziecie wiedzieć, że je-

616 Tomasz por. log. 13. „Jezus żywy” = „zmartwychwstały”, por. Meliton z Sardes,Homilia paschalna.

– P.Oxy. 654, 1-3:To są słowa tajemne, które wypo/ wiedział Jezus żywy, a spisał Juda

[zwany]/ także Tomaszem.Logoi – słowa, tym terminem oznaczano słowa Jezusa (np. Dz 20, 35; Klemens Rzym.,

13, 1, itd.). „Słowa” te jednak nie mogą być identyfikowane z logiami, które zebrał Papiasz(Euzebiusz, HE 3, 39). „Słowa tajemne” – wg Hipolita Bazylides i Izydor twierdzili, żeotrzymali słowa tajemne od apostoła Macieja, których nauczył go Zbawiciel (Elenchos 7,20, GCS 16, 185, por. Tradycje Macieja 6). Także Tomasz, synmystes, miał otrzymać odChrystusa słowa tajemne (Akta Tomasza 39, por. ANT 2). Jest to typowy rys utworów gno-styków, którzy twierdzili, że otrzymali wyjątkowe objawienia.

617 Por. J 8, 51n.; Mk 9, 1; Łk 9, 27; Mt 16, 18. Odkrycie znaczenia objawień oznaczaosiągnięcie gnozy, por. EvVer 27, 7nn.; Zöckner, dz. cyt. 106-113.

– P.Oxy. 654, 3-5:I rzekł: „Kto odnajdzie/ znaczenie tych słów, śmierci nie zakosztuje”.618 Por. Mt 7, 7n; Łk 11, 9n; EwFlp 49. Por. Stroker 116-119.– P.Oxy. 654, 5-9:[Mówi Jezus]:/ „Niech nie ustaje szukać , ten kto szuka, aż/ znajdzie,

a gdy znajdzie ogarnie go zdumienie, a zdu/ miawszy się zakróluje, a za-królowawszy spocz/ nie”.

Por. EwHbr 3: „Kto dziwi się, będzie królował”; Klemens Aleks., Kobierce, 5, 14, 96, tł.pol., 76: „Ten, kto szuka, nie przestanie szukać, aż znajdzie; gdy zaś znajdzie, dozna zdziwie-nia; gdy dozna zdziwienia, osiągnie królestwo”; zdumienie odgrywa wielką rolę w EwTmDz(np. 2, 5; 4, 1; 6, 2c, itd.). Zdumienie odgrywało też wielką rolę w gnostyckiej teorii poznania.

619 Por. Pwt 30, 11-14; Rz 10, 6-8; Łk 17, 21. „Wasi przywódcy” może oznaczać tych,którzy zwodzą, a wtedy por. Ewangelia Marii 8 (STV 13[1975], 2, 155). „Królestwo Bożew was jest” – ważne dla zrozumienia znaczenia królestwa; w EwTm 8, 20, 76, 107, 109mamy „Królestwo Ojca”, „Królestwo”, ale brak terminu „królestwo Boże”. Poznanie same-go siebie = poznanie swego synostwa Bożego = wejście w stan zbawionych, posiadanie udzia-łu w życiu wiecznym wyrażone zwrotem „będziecie poznani”, por. 1 Kor 13, 12. „SynowieOjca żywego” por. Ap. 21, 7. Nagel, 368-373 uważa, że logion znany był Pawłowi przedredakcją Rz 10, 5-21. Por. Stroker 93n.


185

steście synami Ojca żywego. Jeśli zaś nie poznacie siebie, wtedy istnieje-cie w nędzy i sami jesteście nędzą”619.

4. Rzekł Jezus: „Starzec w swych dniach nie będzie się wahał pytaćmałego siedmiodniowego chłopca o miejsce życia i będzie żył. Wielu pierw-szych będzie ostatnimi i staną się jednością”620.

5. Rzekł Jezus: „Poznaj to, co jest przed twoim obliczem, a to, co ukry-te przed tobą, wyjawi się tobie. Nie ma bowiem niczego ukrytego, co niezostanie odkryte”621.

6. Zapytali go uczniowie jego: „Czy chcesz, abyśmy pościli? W jaki spo-sób mamy się modlić, dawać jałmużnę i przestrzegać przepisów dotyczącychjedzenia?” Rzekł Jezus: „Nie kłamcie, nie czyńcie tego, czego nienawidzicie.Wszystko jest jawne w obecności nieba. Nie ma bowiem niczego ukrytego,co nie zostanie odkryte, i niczego tajnego, co nie może być ujawnione”622.

– P.Oxy. 654 , 9-21:Mówi Jezus: „Jeśli ci, / którzy ciągną was, powiedzieliby wam: oto/

królestwo jest w niebiesiech, wyprzedzi was/ ptactwo niebios; jeśli po-wiedzieliby , / że jest ono pod ziemią, wejdą tam/ ryby morskie wyprzedza-jąc / was. Ale królestwo Boże / jest w was i poza wami. Kto by więc siebie/poznał, znajdzie je i gdy wy/ poznacie samych siebie, zobaczycie, że jeste-ście w nędzy/ i wy jesteście nędzą”.

Por. Hipolit, Elenchos 5, 7, GCS 26, 83. „Poza wami” tekst trudny do zrozumienia.620 Por. 22; 106. Mt 11, 25; 19, 30; 20, 16; Hipolit, Refutatio 5, 7, 20; EwFlp 78; 94.

Por. Stroker 94n.; Zöckner, 211-243.– P.Oxy. 654 , 21-27:[Mówi Jezus]:/ „Nie zawaha się człowiek w pełni dni / zapytać dziecko

siedmio/ dniowe o miejsce życia i żyć będzie. Wiedz/ cie, że liczni pierwsibędą ostatnimi i/ ostatni pierwszymi i życie wieczne po/ siędą”.

Por. Psałterz manichejski: „Stary człowiek o siwych włosach, a małe dziecko pouczago. Ci, co mają sześć lat, pouczają tego, który ma sześćdziesiąt lat” (Manichean Manu-scripts in the Chester-Beatty Collection 2, ed. C. R. C Allberry, Stuttgart 1938, 192).

621 Por. Łk 8, 17; Mk 4, 22. Por. Stroker 96n.– P.Oxy. 654 , 27-31:Mówi Jezus: „Poznaj to, co jest/ przed obliczem twym i co jest ukryte/

przed tobą zostanie ci objawione: nie ma bowiem/ nic ukrytego, co nie sta-nie się jawnym/ i pogrzebanego, co nie powstanie z martwych”.

622 Por. Mt 6, 16; Ef 4, 25; Kol 3, 9; Mt 7, 12; 10, 26; Mk 4, 22. Por. Stroker 24-26.– P.Oxy. 654 , 32-42:Zapytali go uczniowie jego i / mówią: „Jak mamy pościć i jak mamy się/

modlić i jak dawać jałmuż/ nę i czego mamy przestrzegać pożywając/ ucztę?”Mówi Jezus: „Nie kłamcie i czego/ nienawidzicie, nie czyńcie, wszystko bo-wiem jest/ pełne prawdy wobec niebiosów. Nic/ bowiem nie jest ukryte, co niemiałoby stać się jaw/ nym. Błogosławiony jest ten, który tego nie czyni/.Wszystko bowiem będzie jawne przed Ojcem/, który jest w niebiesiech…”

W Mt 6, 2-18 Jezus omawia pierwsze trzy tematy w porządku: jałmużna, modlitwa,post; tu natomiast w porządku przeciwnym: post, jałmużna, modlitwa.


186

7. Rzekł Jezus: „Szczęśliwy lew, którego zje człowiek i lew stanie się czło-wiekiem. Przeklęty człowiek, którego zje lew i człowiek stanie się lwem”623.

8. I rzekł: „Człowiek jest podobny do rozumnego rybaka. Ten, gdy wrzuciłswą sieć do morza, wyciągnął ją z morza pełną małych ryb. Wśród nich zna-lazł rozumny rybak dużą, ładną rybę. Wyrzucił wszystkie małe ryby morzai bez trudu wybrał dużą rybę. Kto ma uszy do słuchania, niech słucha”624.

9. Rzekł Jezus: „Oto wyszedł siewca, napełnił swą rękę, rzucił. Kilka(ziaren) więc padło na drogę, przyleciały ptaki i zebrały je. Inne padły naskałę i nie wypuściły korzenia w głąb ziemi i nie wydały kłosów ku niebu.Inne padły między ciernie, te przydusiły nasienie i robak je zjadł. A innepadły na ziemię dobrą. I wydała ona piękny Owoc ku niebu, przyniosłasześćdziesiąt miar i sto dwadzieścia miar”625.

10. Rzekł Jezus: „Przyniosłem ogień na świat i oto podtrzymuję go ażzapłonie”626.

11. Rzekł Jezus: „Oto niebo przeminie i tamto, które jest nad nim, prze-minie i zmarli nie ożyją, a żywi nie będą umierać. W dniach, w którychjedliście coś śmiertelnego, uczynicie to żywym. Jeśli będziecie istniećw światłości, co uczynicie? W dniu, w którym jesteście jednym, staliściesię dwoma. Jeśli zaś staliście się dwoma, co uczynicie?”627

12. Spytali uczniowie Jezusa: „Wiemy że odejdziesz od nas; kto bę-dzie naszym przełożonym? Rzekł im Jezus: „Dokąd poszliście, pójdzieciedo Jakuba Sprawiedliwego. Niebo i ziemia powstały z jego powodu”628.

623 Por. 381; Leipoldt 57 sądzi, że lew jest kryptonimem bóstwa, podobnie J. Daniélou,Théologie du judéochristianisme, Paris 1958, 229. Por. Stroker 97.

624 Por. Mt 13, 47-50; 11, 15; 13, 39. 43; Mk 4, 9. 23; 7, 16; Łk 8, 8; 14, 35; Ap 2, 7;P. Nagel, Die Parabel vom klugen Fischer im Thomas Evangelium von Nag Hammadi,w: FS A. Altheim, 1, Berlin, 1969, 518-524. Charakterystyczne dla gnostyckiego przepra-cowania: człowiek zamiast królestwa Bożego, duża ładna ryba – gnostyk, oraz wyłowieniejej bez trudu. Por. Schrange 34-41; Stroker 48-50.

625 Por. Mt 13, 3-9, par. EwFlp 116. Przypowieść ta zawiera mniej elementów gnostyc-kich niż poprzednia, Por. Schrange 42-48; Stroker 50n.

626 Por. Łk 12, 49. 51; Mt 10, 34; PisS 141. Ogień jest podtrzymywany tak długo, ażzapłonie świat.

627 Por. Mt 24, 35, par.; Mt 5, 18; 1 Kor 7, 31; 1 J 2, 17; EwFlp 73; Hipolit, Refutatio5, 8, 32. Tekst trudny do interpretacji. Prawdopodobnie „niebiosa” – sfery widzialnego świata,przemijającego, materialnego nieba; „żywi” – gnostycy; „zmarli” – nie gnostycy; „istnieniew światłości” – stan zbawienia; jedność przeciwstawiona dwoistości – androgynia (pierw-sza para: Adam i Ewa?), EwFlp 78. Por. Stroker 97n.; Zöckner, 220.

628 Por. Mk 9, 34; 10, 43; Mt 18, 1; 20, 26; 23, 11; Łk 9, 46; 22, 26. Nagel 383n. widziw niezręczności ujęcia arameizm.


187

13. Rzekł Jezus uczniom swoim: „Porównajcie i powiedzcie mi, kogoprzypominam?” Rzekł mu Szymon Piotr: „Jesteś podobny do sprawiedli-wego anioła”. Powiedział mu Mateusz: „Jesteś podobny do człowieka, któ-ry miłuje wiedzę i jest rozumny”. Powiedział mu Tomasz: „Nauczycielu,moje usta nie ujmą zupełnie tego, abym powiedział, do kogo jesteś podob-ny”. Rzekł Jezus: „Ja nie jestem twoim nauczycielem, ponieważ wypiłeś[i] napoiłeś się ze źródła kipiącego, które ja odmierzyłem”. I wziął go, od-wrócił [i] powiedział mu trzy słowa. Gdy Tomasz zaś przyszedł do swoichprzyjaciół, zapytali go: „Co ci Jezus powiedział?” Rzekł im Tomasz: „Jeśliwam powiem jedno ze słów, które mi powiedział, podniesiecie kamienie,aby rzucić we mnie, a ogień wyjdzie z kamieni, aby was spalić”629.

14. Rzekł im Jezus: „Jeśli pościcie, tworzycie sobie grzechy, a jeśli sięmodlicie, będziecie skazani, jeśli dajecie jałmużnę, wyrządzacie krzywdęswoim duchom, a jeśli wychodzicie do jakiejkolwiek prowincji, i jeśli wę-drujecie po wioskach, i jeśli przyjmują was, to jedzcie, co przed wami po-łożą, uzdrawiajcie chorych, którzy są wśród nich. To bowiem, co, wejdziedo waszych ust, nie zanieczyści was, ale to, co wychodzi z waszych ust jesttym, co was zanieczyści”630.

15. I rzekł Jezus: „Jeśli ujrzycie takiego, którego nie zrodziła kobieta,padnijcie na wasze twarze i uczcijcie go – ten jest waszym ojcem”631.

16. Rzekł Jezus: „Ludzie może myślą, że przyszedłem, aby przynieśćpokój na świat, a nie wiedzą, że przyszedłem, aby przynieść na ziemię roz-darcia, ogień, miecz, walkę. Gdy bowiem pięciu będzie w domu, trzechpowstanie przeciw dwom, a dwu przeciw trzem. Ojciec przeciw synowi,a syn przeciw ojcu. I staną się wobec siebie samotnymi”632.

629 Por. Mt 16, 13-16; 23, 8; J 15, 15; 4, 10-14; Łk 9, 10; J 4, 10-14; 8, 59; 10, 31; 15,15. Porównanie Jezusa do anioła typowo judeochrześcijańskie, por. J. Daniélou, Théologiedu judéochristianisme, Paris 1958, 169-171 (por. MT 39, 175n). Niewypowiedzialny jestBóg, karą za bluźnierstwo jest ukamienowanie (Pwt 17, 5-7). „Źródło kipiące” – być możesam Jezus. Por. Stroker 26-28.

630 Por. 6; Łk 10, 8n.; Mt 15, 11; EwFlp 93; 108. Prawdopodobnie idzie tu o jedzeniepokarmu gnozy. Por. Schrange 54.

631 Podobnie o Janie Chrzcicielu w Mt 11, 11; Łk 7, 28. Logion komentuje Schrange59n.

632 Por. 10; Łk 12, 49. 51-53; Mt 10, 34-36. Samotność oznacza zerwanie więzówrodzinnych na skutek przyjęcia nauki Jezusa; por. 49, gdzie ten sam wyraz oznacza wybra-nie. Por. Stroker 98n.


188

17. Rzekł Jezus: „Dam wam to, czego oko nie widziało i czego uchonie słyszało, i czego ręka nie dotknęła, i co nie weszło do serca człowie-ka”633.

18. Rzekli uczniowie do Jezusa: „Powiedz nam, w jaki sposób nasta-nie nasz koniec?” Odrzekł Jezus: „Odkryliście już początek, aby poszuki-wać końca: tam bowiem, gdzie jest początek, tam będzie i koniec. Błogo-sławiony, kto stanie na początku, pozna koniec i nie zakosztuje śmierci”634.

19. Rzekł Jezus: „Błogosławiony ten, który istniał, zanim się stał. Gdybędziecie moimi uczniami i będziecie słuchać słów moich, te kamienie będąwam służyły. Pięć drzew bowiem macie w raju. Nie poruszają się latem anizimą, a liście ich nie spadają. Kto je pozna, ten nie zakosztuje śmierci”635.

20. Rzekli uczniowie do Jezusa: „Powiedz nam, do czego podobne jestkrólestwo niebieskie?” Rzekł im: „Podobne jest do ziarna gorczycy, naj-mniejszego ze wszystkich nasion. Jeśli zaś spadnie na ziemię, którą sięuprawia, wydaje w górę ogromną gałąź, aby stać się osłoną dla ptakówniebieskich”636.

21a. Rzekła Mariham do Jezusa: „Do kogo podobni są twoi ucznio-wie?” Odrzekł: „Podobni są do małych dzieci przebywających na polu, któredo nich nie należy. Jeśli przyjdą właściciele tego pola, powiedzą: «Zostaw-cie nam nasze pole». Oni staną nadzy przed nimi, aby im je zostawili, abydali im swe pole”.

21b. Dlatego mówię wam: „Jeśli pan domu wie, że przyjdzie złodziej,będzie czuwał, zanim on przyjdzie i nie pozwoli mu, aby podkopał się downętrza domu i jego królestwa, aby zabrać jego rzeczy. Wy zaś czuwajcieod początku świata, opaszcie się razem, silnie w biodrach, aby rozbójnicynie znaleźli drogi, aby wejść do was. Gdyż oni znajdą korzyść, której wyoczekujecie. Niech wśród was zjawi się rozumny człowiek, aby gdy owocdojrzeje, przyszedł szybko i mając sierp w ręku, ściął go. Kto ma uszy dosłuchania, niech słucha”637.

633 Por. 1 Kor 2, 9. Nagel, 376 wskazuje nadto na 1 Kor 13, 12: cytat biblijny służy dowyrażenia bliżej nam nieznanej nauki gnostyckiej. Por. Stroker 184-186.

634 Por. P. Nagel 376; Ap 20, 5; Stroker 28n.635 Por. J 13, 35; 15, 8; Mt 3, 9 lub 4, 3; może Ap 2, 7 lub 22, 2; EwFlp 57. Por. Stroker

99n.636 Por. 7; 76; Mk 4, 30-32; Mt 13, 31n.; Łk 13, 18n.637 Por. 2 Kor 5, 3. 7-14; Mt 12, 29; 24, 43; Łk 12, 35. 37; Mk 4, 29; Mt 11, 15; 13, 9.

43; Mk 9, 23; 7, 16; Łk 8, 8; 14, 35; Ap 2, 7; 13, 9; 14, 15-19 – o związkach z NT por.Schrange 67-69; Jl 3, 13 – EwFlp 7. Wydanie A. Guillaumont łączy 21a i 21b; J. Leipoldt jerozdziela. Idzie tu prawdopodobnie o Marię Magdalenę, por. EwFlp32; 55. „Pole” – świat,


189

22. Jezus zobaczył malców pijących mleko. Rzekł do swych uczniów:„Te maleństwa pijące mleko podobne są do tych, co weszli do królestwa”.Spytali go: „Jeśli staniemy się małymi, wejdziemy do królestwa?” Odrzekłim Jezus: „Wejdziecie, jeśli macie zwyczaj czynić dwa jednością i stronęwewnętrzną czynić tak, jak zewnętrzną, a stronę zewnętrzną tak, jak we-wnętrzną, stronę górną tak, jak stronę dolną i jeśli macie zwyczaj czynić to,co męskie i żeńskie jednością, aby to, co jest męskie, nie było męskim, a to,co żeńskie, nie było żeńskim, jeśli będziecie mieli zwyczaj czynić oczyjednym okiem, a jedną rękę dacie w miejsce ręki i nogę w miejsce nogii obraz w miejsce obrazu, wtedy wejdziecie do królestwa”638.

23. Rzekł Jezus: „Wybiorę was jednego z tysiąca i dwu z dziesięciutysięcy i pozostaną jedną jednością”639.

24. Rzekli mu uczniowie Jego: „Poucz nas o miejscu, w którym ty je-steś, ponieważ trzeba nam, abyśmy go szukali”. Rzekł im: „Kto ma uszy,niech słucha. Istnieje światłość w człowieku światłości i on oświetla światcały. Gdy nie oświetla, jest ciemność”640.

25. Rzekł Jezus: „Kochaj swego brata jak swą duszę, strzeż go jakźrenicę swego oka”641.

26. Rzekł Jezus: „Widzisz drzazgę, która jest w oku twego brata zaśbelki, która jest w twoim oku nie dostrzegasz. Jeśli wyrzucisz belkę z twe-go oka, wtedy przejrzysz, aby wyrzucić drzazgę z oka twego brata”642.

27. [Rzekł Jezus]: „Jeśli nie będziecie pościć na świecie, nie znajdzie-cie się przed królestwem. Jeśli nie uczynicie szabatu szabatem, nie zoba-czycie Ojca”643.

„dzieci” – gnostycy; „pan domu” – gnostyk; „rozbójnicy” – archonci. Por. H. Quecke, SeinHaus seines Königreiches, Mus 1963, 47-53; Stroker 110.

638 Por. Mt 18-1-3; 19, 13-15; Ga 3, 28; Ef 2, 14-16; EwEg 1n.; 2 Klem 12, 1n. Mowao androgynii, por. 11; EwFlp 67. Por. Stroker 12-16.

639 Por. Mt 22, 14; J 6, 70; 13, 18; 15, 16 i 19. Podobne wyrażenie w PisS 134. Por.Stroker 186n.

640 Por. J 14, 4n.; Mt 11, 15; 13, 9. 43; Mk 4, 9. 23; 7, 16; Łk 8, 8; 14, 35; Ap 2, 7; 13,9; Mt 6, 22n.; EwFlp 76, 27-30; 79, 1n.

641 Por. Mt 19, 19b; 22, 39; Pwt 32, 10; Ps 17, 8; Prz 7, 2; Syr 17, 22. Źrenica ma jakieśznaczenie gnostyckie; Wypisy z Theodota 1, 3 – boska jaźń gnostyka. Por. Stroker 234

642 Por. Mt 7, 3-5.– P.Oxy. 1 , 1-4:I wtedy przejrzysz/, aby usunąć źdźbło/ [znajdujące się w oku/ brata

twego.W podobnej formie przedstawia ten wiersz Ireneusz (Adv. haer. 4, 30, 3,).643 Por. Mt 6, 33; J 14, 9; Mt 5, 8. Nagel, 382n. sądzi, iż idzie tu o hebraizm. Por. EvVer

32, 24. Por. Stroker 234-237.


190

28. Rzekł Jezus: „Stanąłem w środku świata i objawiłem się im w cie-le. Znalazłem ich wszystkich pijanych. Nie znalazłem nikogo wśród nichspragnionego, a dusza moja bolała nad synami ludzkimi, gdyż są ślepiw swych sercach i nie przejrzą, że pustymi przyszli na świat i starają sięwyjść z tego świata pustymi. Teraz jednak są pijani. Gdy odrzucą swojewino, wtedy będą pokutować”644.

29. Rzekł Jezus: „Jeśli ciało powstało z powodu ducha to cud. Jeśliduch dla ciała, to jest to cud cudów. Ale dziwię się temu: jak tak wielkiebogactwo zamieszkało w takiej nędzy”645.

30. Rzekł Jezus: „W miejscu, w którym jest trzech bogów, tam są bo-gowie. Miejsce, gdzie dwu lub jeden jest, ja jestem z nim”646.

31. Rzekł Jezus: „Nie prorok uznany w swej własnej wiosce, lekarzzwykle nie leczy tych, którzy go znają”647.

– P.Oxy. 1, 4-11:Mówi/ Jezus: „Jeśli nie będziecie się powstrzymywali od świata, nie/

znajdziecie królest/ wa Boga, i jeśli nie/ będziecie święcili sza/ batu, nieujrzycie/ Ojca”.

Prawdopodobnie idzie tu o szabat duchowy: pojęcie spotykane stosunkowo często u pi-sarzy pierwszych wieków: Ignacego Antiocheńskiego, Justyna i innych.

644 Por. 1 Tm 3, 16; EvVer 31, 1-8. O środku świata, por. M. Eliade, Traktat o historiireligii, Warszawa 1966, 102n. Stan upojenia – brak gnozy; pustka – brak gnozy, co jednakprzeczyłoby boskiemu pochodzeniu gnostyków, połączyć więc należy tę wypowiedź z fak-tem zaistnienia na świecie, a więc w materialnym ciele, por. następna wypowiedź; „spra-gnionego” – być może aluzja do Jezusa jako Mądrości, której należy pragnąć, Syr 24,19-21. Por. Stroker 187n.

– P.Oxy. 1, 11-21:Mówi Jezus: „Stanąłem/ w środku świata/ i byłem widziany w ciele/

przez nich, i znalazłem wszyst/ kich pijanych i/ nie znalazłem nikogo prag/nącego wśród nich i cier/ pi dusza moja/ nad synami ludzkimi, / ponieważsą ślepi w swym ser/ cu i nie wi/ dzą, że przyszli na/ ten świat puści i sta/rają się znowu zejść/ z tego świata puś/ ci. A poza tym teraz są pi/ jani – gdy odłożą/ [swe wino, wtedy] będą pościli […. ] nędzy”.

Słowa rekonstruowane na podstawie EwTm.645 P.Oxy. 1 , 22: „[…. ] nędzy”. Por. EwFlp 42.646 Por. Mt 18, 20. W P.Oxy 1 połączono ten logion z logionem 77. Por. Schrange 74n.;

Stroker 188-190.– P.Oxy. 1, 23-27:Mówi Jezus: „Gdziekolwiek byłoby/ trzech bogów, oni są bogami, i /

gdziekolwiek jest sam jeden/ dla niego ja jestem z/ nim”.„Trzech bogów” – gnostycy uważali się za posiadających wspólną wolę z bóstwem,

bo sam Jezus mówił, cytując Ps 82, 6 – „bogami jesteście” (J 10, 34).647 Por. Mt 13, 57; Łk 4, 23n.; J 4, 44. W wypowiedzi mowa o gnostyku na świecie;

jest on obcy dla świata. Por. Schrange 75-77.


191

32. Rzekł Jezus: „Miasto zbudowane na wysokiej górze jest umocnio-ne. Nie może upaść, ani nie będzie mogło się ukryć”648.

33. Rzekł Jezus: „To, co się słyszy jednym uchem i drugim uchem,głoś na waszych dachach. Nikt bowiem nie zapala lampy i nie stawia jejpod korcem zboża, ani nie stawia jej w miejscu ukrytym, lecz stawia ją naświeczniku, aby każdy wchodzący i wychodzący widział światło”649.

34. Rzekł Jezus: „Jeśli ślepiec prowadzi ślepego, zazwyczaj obaj wpa-dają do dołu”650.

35. Rzekł Jezus: „Niemożliwe, aby ktoś wszedł do domu siłacza, po-chwycił go przemocą, jeśli wpierw nie zwiąże jego rąk. Wtedy wywrócijego dom”651.

36. Rzekł Jezus: „Nie troszczcie się od rana do wieczora i od wieczorado rana, co włożycie na siebie”652.

37. Spytali Go uczniowie jego: „Którego dnia objawisz się nam i któ-rego dnia ujrzymy ciebie?” Odrzekł Jezus: „Jeśli będziecie mieli zwyczajnie wstydzić się ukazywać części, które godzi się zakrywać i będziecie braćszaty wasze i rzucać pod wasze stopy jak małe dzieci i będziecie je deptać,wówczas ujrzycie syna żywego i nie będziecie się bać”653.

– P.Oxy. 1 , 30-35:Mówi Jezus: „Nie/ jest przyjęty pro/ rok w ojczyźnie swo/ jej, ani le-

karz nie/ uzdrawia tych, którzy go znają”.648 Por. Mt 5, 14.– P.Oxy. 1 , 36-41:Mówi Jezus: „Miasto zbudowa/ ne na szczycie/ wysokiej góry i ut/

wierdzone nie mo/ że ani upaść, ani/ ukryć się”.649 Por. Mt 10, 27; Mk 4, 21; Mt 5, 15; EvVer 18, 16-21; 32, 26-33. G. Schneider, Das

Bild von der Lampe, ZNW 1970, 183-208. Cały logion odnosi się do gnostyka albo doChrystusa. Por. Schrange77-85; Stroker 137.

– P.Oxy. 1 , 41-44:Mówi Jezus: „[Co] słyszysz/ jednym swym uchem/ głoś na/ dachach”.650 Por. Mt 15, 14; Łk 9, 39; EvVer 30, 16; EwFlp 56. Por. Schrange 86-88.651 Por. Mt 12, 29; Łk 11, 21n. Por. Stroker 138.652 Por. Mt 6, 25. 31.– P.Oxy. 655 , 1-17:Mówi Jezus: „Nie troszczcie się/ od rana do wieczora/ ani od wieczo-

ra/ aż do rana ani o/ pożywienie wasze, co macie/ jeść, ani o suk/ nię waszą,czym macie się o/ dziać. O wiele waż/ niejsi jesteście od li/ lii, które ros/ną, a nie przędą, ani mają odzienia. / Czegoż potrzeba/ wam? Któż mógłbydodać/ do wzrostu swego? On da/ wam odzienie wa/ sze”.

Por. Acta Thomae 36 (Lipsius-Bonnet 2/2, 153).653 Por. 22; Mt 16, 16; J 14, 22 oraz 1 J 3, 2; Rdz 2, 25 i 3, 7. Por. Stroker 30-32.


192

38. Rzekł Jezus: „Wielokroć pragnęliście usłyszeć te słowa, które wammówię i nie macie nikogo, od kogo byście je słuchali. Nadejdą dni, kiedyszukać mnie będziecie, a nie znajdziecie mnie”654.

39. Rzekł Jezus: „Faryzeusze i uczeni w piśmie wzięli klucze pozna-nia i ukryli je, nie weszli do środka i nie pozwolili wejść tym, którzy chcie-li. Wy zaś stańcie się przebiegłymi jak węże i czystymi jak gołębie”655.

40. Rzekł Jezus: „Krzew winny zasadzono poza Ojcem, a ponieważnie jest mocny, wyrwą go z korzeniami i zniszczeje”656.

41. Rzekł Jezus: „Temu, który coś ma w ręku, dodadzą, a temu, którynic nie posiada i tę drobnostkę, którą ma, zabiorą”657.

42. Rzekł Jezus: „Bądźcie tymi, którzy przechodzą mimo”658.43. Rzekli Mu uczniowie Jego: „Kim jesteś, który nam to mówisz?”

„W tym, co wam mówię nie znajdujecie, kim jestem? Lecz staliście się jakŻydzi – lubią drzewo, a nienawidzą jego owocu i lubią owoc, a nienawidządrzewa”659.

44. Rzekł Jezus: „Temu, kto bluźni przeciw Ojcu, będzie wybaczonei temu, kto bluźni przeciw Synowi, będzie wybaczone. Temu zaś, kto bluź-ni przeciw Duchowi Świętemu, nie będzie wybaczone, ani na ziemi, aniw niebie”660.

45. Rzekł Jezus: „Nie zbiera się winogron z cierni, ani nie zbiera sięfig z ostu, nie dają one bowiem owocu. Dobry człowiek zwykle przynosi

– P.Oxy. 655, 17-23:Mówią doń/ jego uczniowie: /„Kiedy nam się obja/ wisz i kiedy/ uj-

rzymy cię?” Mówi: „Gdy rozdziejecie się, a/ nie doznacie wstydu […]”.Por. EwTm 37; Klemens Aleks., Kobierce 3, 13, 92. Z wierszy 30-50 zostały tylko

poszczególne litery; tekst rekonstruuje się zazwyczaj przy pomocy EwTm654 Por. Mt 13, 17; 9, 15; Mk 2, 20; Łk 5, 35; 21, 6; J 7, 33-35.– P.Oxy. 655, 30-38[?]. Por. Stroker 190-192.655 Por. Mt 23, 13; 10, 16. Por. Schrange 91-95; Por. Stroker 238n.; P.Oxy. 655, 38-50

[?].656 Por. Mt 15, 18; J 15, 1-10. „Korzeń” – prawdopodobnie pochodzenie; „zasadzony

poza Ojcem” – nie pochodzący od Ojca. Por. Stroker 101.657 Por. Mt 13, 12, par. Schrange 96-98. Posiadacz, którego obdarzają, to gnostyk. Por.

Stroker 101n.658 Por. 2 Kor 4, 16. Por. J. Jeremias, Unbekannte Jesusworte, Gütersloh 1951, 84.659 Por. J 8, 25; 14, 8-11; Mt 12, 33; 7, 17-20. Owocem jest nauka Jezusa, po której

uczniowie mają poznać, kim On jest.660 Por. Mt 3, 28n; 12, 31n; Łk 12, 10. Duch Święty w EvVer (24, 10; 26, 35) jest kimś

wyższym, niż Syn, por. EwFlp 33. Por. Schrange 98-100


193

dobro ze swego skarbca, zły człowiek zwykle przynosi zło ze skarbca, któ-ry jest w jego sercu, i mówi zło, bowiem z obfitości serca przynosi zło”661.

46. Rzekł Jezus: „Od Adama aż do Jana Chrzciciela wśród zrodzonychz kobiet nie powstał wywyższony nad Jana Chrzciciela tak, aby jego oczysię nie łamały. Powiedziałem jednak: ten z was, który stanie się malucz-kim, pozna królestwo i zostanie wywyższony nad Jana Chrzciciela”662.

47. Rzekł Jezus: „Niemożliwe, aby człowiek dosiadał dwu koni, abynapinał dwa łuki, niemożliwe żeby sługa służył dwom panom, jednego bę-dzie szanował, drugiego będzie krzywdził. Człowiek zwykle nie pije stare-go wina i natychmiast nie pragnie pić wina młodego i zazwyczaj nie wlewasię młodego wina do starego bukłaka, aby go nie zniszczyć i nie wlewa sięwina starego do nowego bukłaka, aby go nie zniszczyć. Nie przyszywa sięstarej łaty do nowej szaty, ponieważ powstanie rozdarcie”663.

48. Rzekł Jezus: „Jeśli dwaj zawrą pokój między sobą w tym samymdomu, powiedzą górze: posuń się. I ona się posunie”664.

49. Rzekł Jezus: „Błogosławieni samotni i wybrani, wy znajdzieciekrólestwo, ponieważ pochodząc z niego, ponownie tam wejdziecie”665.

50. Rzekł Jezus: „Jeśli pytają was: «Skąd jesteście?» odpowiedzcieim: «Przybyliśmy ze światłości, z miejsca, które jest światłością samą z sie-bie, która powstała i objawiła się w swych obrazach». Jeśli będą wam mó-wili: «Kim jesteście?» odpowiedzcie: «Jesteśmy jego synami i wybrańca-mi Ojca żywego». Jeśli zapytają was: «Jaki jest znak waszego Ojca w was?»odpowiedzcie im: «To jest ruch i odpocznienie»”666.

661 Por. Mt 7, 16; 12, 35. 34; Łk 6, 44n. Por. Schrange 101-106; Stroker 140n.662 Por. Mt 11, 11n.; EwFlp 28; 71. Zwrot o „łamaniu oczu” niezrozumiały. Dalszy ciąg

wypowiedzi wskazuje, że trzeba stać się maluczkim, a więc w myśl log. 22 dzieckiem, tojest odrzucić podział na płeć i wzgardzić pożądaniem seksualnym (log. 37). „Łamanie oczu”ma więc jakiś związek z ideą androgynii (por. do 11) i być może nawiązuje do 21a.

663 Por. Mt 6, 14; Łk 5, 39; Mt 9, 16n. Por. Schrange 109-116; P. Nagel, VigChr 14(1960)1-8 (młode wino w starym bukłaku); Stroker 141n.

664 Por. 106; Mt 18, 19; 17, 20; 1 Kor 13, 2. Por. Stroker 103n.665 Samotność i wybranie są znakami pochodzenia z królestwa. Wydaje się, że tę wy-

powiedź należy połączyć z następną.666 Por. Łk 16, 8; J 12, 36; Ef 5, 8; 1 Tm 5, 5; J 6, 57; Rz 9, 26; EvVer 8, 35n.; 43,

10-15, 19-24. Wypisy z Theodota, 78; P. Vielhauer, Anapausis. Zum gnostischen Hinter-grund des Thomasevangeliums , w: Apophoreta, hrsg. W. Eltester, F. Kettler, Berlin 1964,281-299. Por. Stroker 240n.


194

51. Spytali Go uczniowie Jego: „W którym dniu nastanie odpocznie-nie zmarłych i którego dnia nastanie nowy świat?” Odrzekł im: „To, czegowyczekujecie, nadeszło, ale wy tego nie wiecie”667.

52. Spytali Go uczniowie jego: „Dwudziestu czterech proroków na-uczało w Izraelu i wszyscy mówili o Tobie”. Odrzekł im: „Pozostawiliścietego, który żyje wśród was, a mówiliście o zmarłych”668.

53. Spytali Go uczniowie jego: „Obrzezanie jest pożyteczne czy nie?”Rzekł im: „Gdyby było potrzebne, ojcowie płodziliby obrzezanych w ichmatkach. Ale obrzezanie w Duchu znalazło prawdziwie pełny pożytek”669.

54. Rzekł Jezus: „Błogosławieni ubodzy, wasze jest królestwo niebie-skie”670.

55. Rzekł Jezus: „Kto nie znienawidził swego ojca i swojej matki, niebędzie moim uczniem. I kto nie znienawidził swych braci i swe siostry, niedźwiga swego krzyża tak, jak ja, nie będzie mnie godnym”671.

56. Rzekł Jezus: „Kto poznał świat, znalazł trupa, a kto znalazł trupa,świat nie jest go wart”672.

57. Rzekł Jezus: „Królestwo Ojca podobne jest do człowieka, któryma dobre ziarno. Nieprzyjaciel jego przyszedł nocą i wrzucił kąkol do do-brego ziarna. Człowiek nie pozwolił wyrwać kąkolu i powiedział im: «Aby-ście przychodząc wyrwać kąkol nie wyrwali z nim pszenicy. W dniu bo-wiem żniw, gdy ukaże się kąkol zabierze się go (i) spali»”673.

58. Rzekł Jezus: „Błogosławiony człowiek, który cierpiał, znalazł ży-cie”674.

59. Rzekł Jezus: „Przypatrzcie się temu, który żyje, dopóki żyjecie,abyście nie umarli, a nie starajcie się go widzieć, nie mogąc się mu przypa-trzeć”675.

667 Por. Mt 17, 11n.; J 5, 15. „Dzień odpocznienia zmarłych” – dobra eschatologiczne.668 Por. J 5, 39n.; 8, 53; Łk 24, 5; Mk 8, 22; Augustyn, Contra adv. Leg. et Proph. 2, 3,

14, PL 42, 647. Vitae prophetarum wspominają o dwudziestu trzech prorokach, razem z Ja-nem Chrzcicielem – dwudziestu czterech. Por. Stroker 33.

669 Por. Rz 2, 25-3, 1; EwFlp 123. Por. Stroker 33n.670 Por. Mt 5, 3. Por. Stroker 104.671 Por. Mt 10, 37n.; 16, 24; Epistula Jacobi 5, 33-6, 9. Por. Schrange 120-123; Stroker

241n.672 Por. 80; Hbr 11, 38; EwFlp 93. Por. Stroker 143.673 Por. Mt 13, 24-30; Wypisy z Theodota, 53. „Kąkol” (l. mnoga) – znaczy „pędy,

źdźbła kąkolu”. Por. Schrange 124-126.674 Por. Jk 1, 12; 1 P 3, 14; Epistula Jacobi 4, 37-5, 23. Por. Stroker 105.675 Wypowiedź dość enigmatyczna. Prawdopodobnie „ten, który żyje” oznacza Jezusa

lub jakiegoś gnostyka.


195

60. Zobaczyli Samarytanina niosącego jagnię i idącego do Judei. Rzekłdo swych uczniów: „Ten z jagnięciem?” Odrzekli mu: „Aby je zabić i zjeść”.Rzekł im: „Jak długo ono żyje, nie zje go, lecz jeśli je zabije, stanie siętrupem”. Powiedzieli Mu: „Inaczej tego nie może zrobić”. Rzekł im: „Wysami szukajcie dla siebie miejsca dla odpocznienia, abyście nie stali siętrupem i nie zjedzono was”676.

61. Rzekł Jezus: „Dwaj będą spoczywać na łożu – jeden umrze, drugibędzie żył”. Rzekła Salome: „Ktoś ty, człowiecze? Czyjś? Wszedłeś namoje łoże i zjadłeś z mego stołu”. Rzekł jej Jezus: „Ja jestem tym, którypowstał z równego sobie. Dano mi to, co należy do mego Ojca”. „Jestemtwoją uczennicą”. „Dlatego mówię: «Jeśli ktoś jest równy, wypełni się świa-tłością, jeśli się oddzieli napełni się ciemnością»”677.

62. Rzekł Jezus: (35) „Tajemnice moje mówię godnym moich tajem-nic. Co czyni twoja prawica, niech nie wie twoja lewica”678.

63. Rzekł Jezus: „Był człowiek zamożny, który miał wiele majętności.Powiedział: «Będę używał (5) moich majętności, siał, żął, sadził i napełniałswój skarbiec owocami, abym nie cierpiał niedostatku». O tym właśnie my-ślał w swoim sercu. I jednej nocy zmarł. Kto ma uszy niech słucha”679 .

64. Rzekł Jezus: „Pewien człowiek miał gości i przygotował wiecze-rzę, wysłał swego sługę, aby sprosił gości. Poszedł do pierwszego i powie-dział mu: «Pan mój zaprasza ciebie». Odrzekł: «Mam pieniądze u kupców,oni przyjdą do mnie wieczorem, pójdę, aby wydać im polecenia. Wyma-

676 Por. P. Nagel, Erwägungen zum Thomas-Evangelium, w: Die Araber in der altenWelt, Bd. 5, 2, hrsg. F. A. Altheim, R. Stiehl, Berlin 1969, 380nn., który dostrzega niewol-nicze tłumaczenie z semickiego oryginału. Pierwsze słowa Jezusa zawierają ilustrację downiosku w drugiej wypowiedzi: jagnię ma symbolizować gnostyka, a nie Samarytanina. Jezuszwraca uwagę na konieczność zabicia ofiary przed zjedzeniem. Gnostykom również przedutratą zbawienia („brakiem odpocznienia”) grozi najpierw zabicie („bycie trupem”). Zewzględu na dalszy ciąg idzie tu z pewnością o śmierć duchową. O śmierci mówią log. 59i 61. Por. Stroker 35n.

677 Por. Mt 24, 40; Łk 17, 34; Mt 11, 27; J 6, 37. 39; 17, 2. 6. 20; Łk 2, 49; Nagel, 373-375 uważa, że jest tu aluzja do chlebów pokładnych, Kpł 24, 5-9. „Łoże” wskazuje tu namiejsce przy posiłku, a nie miejsce do spania (w każdym razie wspomniane po raz drugi).Spożywanie ze stołu to aluzja do Mt 12, 3-6, Kpł 24, 5-9 oraz 1 Sm 21, 2-7. Takie spożywa-nie wskazuje na boską godność zjednoczonego i równego z Ojcem. „Jestem Twoją uczenni-cą” – słowa Salome na znak uznania w Jezusie zbawcy. Równy (domyślnie Ojcu) może byćJezus albo gnostyk. Kto się oddziela od Ojca, nie jest gnostykiem i napełnia się ciemnością.

678 Por. Mt 6, 3. Por. Schrange 129-131; Stroker 193, 150.679 Por. Łk 12, 16-21; Mt 11, 15; 13, 9; Mk 4, 9. 23; Łk 8, 8; 14, 35; Ap 2, 7; 13, 9;

EwFlp 22. Wypowiedź stanowi przestrogę, by troszczyć się o dobra duchowe.


196

wiam się od wieczerzy». Poszedł do drugiego i powiedział mu: «Pan mójzaprasza ciebie». Odrzekł mu: «Kupiłem dom i proszą mnie na jeden dzień.Nie będę miał czasu». Poszedł do innego, powiedział mu: «Pan mój zapra-sza ciebie». Odrzekł mu: «Mój przyjaciel będzie się żenił, a ja będę wyda-wał ucztę, nie będę mógł przyjść. Usprawiedliwiam się od wieczerzy».Poszedł do innego, powiedział mu: «Pan mój zaprasza ciebie». Odpowie-dział mu: «Kupiłem wieś, jestem w drodze, aby odebrać czynsz, nie będęmógł przyjść. Wymawiam się». Sługa przyszedł, powiedział swemu panu:«Ci, których zaprosiłeś na wieczerzę, wymówili się». Rzekł pan do swegosługi: «Wyjdź na drogi i tych których znajdziesz prowadź, aby wieczerzali.Kupcy i handlarze nie wejdą do miejsca mego Ojca»”680.

65. Rzekł Jezus: „Pewien szlachetny człowiek miał winnicę i wynająłją rolnikom, aby mu ją uprawiali i aby otrzymywał swój owoc od nich.Wysłał swego sługę, aby rolnicy dali mu owoc z winnicy. Oni pochwycilijego sługę, zbili go i o mało nie zabili. Sługa wrócił i powiedział to swemupanu. Rzekł pan: «Może nie poznałeś ich». Wysłał innego sługę. Rolnicywinnicy zbili i drugiego. Wtedy pan wysłał swego syna. Rzekł: «Może będąmieli respekt dla mego syna». Gdy rolnicy dowiedzieli się, że jest on dzie-dzicem winnicy, pochwycili go i zabili. Kto ma uszy, niech słucha”681.

66. Rzekł Jezus: „Pokażcie mi kamień, który odrzucili budujący. Tojest kamień węgielny”682.

67. Rzekł Jezus: „Kto zna Pełnię będąc pozbawionym siebie, cierpiz braku Pełni”683.

68. Rzekł Jezus: „Błogosławieni jesteście, jeśli znienawidzą wasi prześladują was, bo nie znajdą żadnego miejsca tam, gdzie was prześlado-wano”684.

69. Rzekł Jezus: „Błogosławieni, którzy znienawidzili siebie w swychsercach. Oni są tymi, którzy poznali Ojca w prawdzie. Błogosławieni głod-ni, aby nasycili żołądek tego, który pragnie”685.

680 Por. 4; 60; Mt 14, 16-24; 11, 15, par.; EvVer 40, 30-41, 8; 42, 37-43, 8.681 Por. Mt 21, 33-41; 11, 15. EvVer 18, 21-25; Epistula Jacobi 5, 10-19.682 Por. Mt 21, 42; 1 P 2, 4-6; Hipolit, Refutatio 5, 7, 35. Por. Stroker 144.683 Por. Mt 16, 26.684 Por. Mt 5, 11; Klemens Aleks., Kobierce 4, 6, 61. Por. Stroker 106n.685 Por. Mt 5, 10; 22, 16; J 4, 23n.; 17, 17-19; Mt 5, 6; Epistula Jacobi 6, 7-18. Głód

występuje w znaczeniu przenośnym. Prześladowania nasycają gnostyków prawdą o Ojcu;tym samym mogą nakarmić innych, głodnych prawdy. Idzie zapewne o głód sprawiedliwo-ści. Por. Stroker 106n.


197

70. Rzekł Jezus: „Gdy pozwolicie powstać tamtemu, co jest w was,wtedy to, co macie, uratuje was. Jeśli nie istnieje tamto, co jest w was,wtedy to, czego nie macie w sobie, uśmierci was”686.

71. Rzekł Jezus: „Zniszczę ten dom i nikt go nie odbuduje”687.72. Rzekł jakiś człowiek do Niego: „Powiedz mym braciom, aby po-

dzielili się ze mną dobrami mego ojca”. Odrzekł mu: „O człowiecze, ktomnie uczynił tym, który dzieli?” Zwrócił się do swych uczniów mówiącim: „Czy jestem tym, który dzieli ?”688

73. Rzekł Jezus: „Oto obfite żniwo, robotników zaś niewielu. Prościewięc pana, aby wysłał robotników do żniwa”689.

74. Rzekł: „Panie, wielu jest wokół studni, a w studni nie ma niko-go”690.

75. Rzekł Jezus: „Wielu stoi przed drzwiami, ale samotni wejdą nagody”691.

76. Rzekł Jezus: „Królestwo Ojca podobne jest do kupca posiadające-go towary, który znalazł perłę. Ów kupiec był mądry: sprzedał towary i ku-pił sobie za nie samą perłę. Wy sami szukajcie jego skarbca, który nie usta-je, który trwa, miejsca, do którego mól nie wpadnie, aby pożreć, ani robakgo nie niszczy”692.

77. Rzekł Jezus: „Ja jestem światłością, która jest ponad wszystkim. Jajestem Pełnią. Pełnia wyszła ze mnie i Pełnia doszła do mnie. Rozłupciedrzewo, ja tam jestem. Podnieście kamień, a znajdziecie mnie tam”693.

78. Rzekł Jezus: „Dlaczego wyszliście na pole? Aby oglądać trzcinękołyszącą się na wietrze? Aby oglądać człowieka ubranego w miękkie sza-

686 Por. 41. O zbawieniu gnostyka decyduje „iskra Boża”, której gnostyk musi pozwo-lić powstać, inaczej zabije go czynnik materialny, ciało.

687 Por. Mt 26, 61; J 2, 19; Dz 6, 14. Idzie o świątynię ciała, która według nauki gnosty-ków nie zostanie odbudowana przez zmartwychwstanie.

688 Por. Łk 12, 13n. Por. Stroker 36n.689 Por. Mt 9, 37n. Por. Schrange 153-155.690 Tę wypowiedź znał także Celsus, por. Orygenes, Przeciw Celsusowi, 8, 15, SCh

150, 206, PSP 17, 2, 219. Sens wypowiedzi jest następujący: wielu powołanych a małowybranych, tę myśl kontynuuje wypowiedź następna; albo: wielu zabiega o rzeczy, które nieposiadają znaczenia dla życia wiecznego. Por. Stroker 145.

691 Por. Mt 25, 1-13; 22, 10-14; J 3, 19; EwFlp 73. Por. Stroker 108.692 Por. Mt 14, 45n.; 13, 14; 6, 19n.; EwFlp 48. Por. Schrange 155-160.693 Por. J 8, 12; Rz 11, 36; 1 Kor 8, 6. Por. Stroker 193.– P.Oxy. 1, 27-30:Podnieś kamień, / i tam mnie znajdziesz. / Rozetnij drzewo, i ja/ tam

jestem.


198

ty? Oto wasi królowie i wasi dostojnicy, ci ubrani w miękkie szaty. A oninie będą mogli poznać prawdy”694.

79. Rzekła Mu kobieta z tłumu: „Błogosławione łono, które cię nosiłoi piersi, które Cię karmiły”. On odrzekł jej: „Błogosławieni ci, którzy usły-szeli Słowo Ojca i zachowali je w prawdzie. Nadejdą bowiem dni, gdy po-wiecie: «Błogosławione łono, które nie poczęło i piersi, które nie karmi-ły»”695.

80. Rzekł Jezus: „Kto poznał świat znalazł ciało. Kto znalazł zaś ciało,tego świat nie jest wart”696.

81. Rzekł Jezus: „Kto stał się bogatym, niech rządzi, a kto ma siłę,niech zaprzecza”697.

82. Rzekł Jezus: „Kto jest blisko mnie, blisko jest ognia, a kto jestdaleko ode mnie, daleko jest od królestwa”698.

83. Rzekł Jezus: „Obrazy ukazują się człowiekowi, a światłość, którajest w nich, ukryta jest w obrazie światłości Ojca. On ujawni się, a jej ob-raz ukryty jest w jego światłości”699.

84. Rzekł Jezus: „Gdy zobaczycie podobnego wam, zwykle się cieszy-cie. Jeśli jednak oglądacie wasze obrazy, które powstały przed wami, którenie umierają ani nie ukazują się, to jak wiele zniesiecie?”700

85. Rzekł Jezus: „Choć Adam powstał z wielkiej siły i wielkiego bo-gactwa, jednak nie stał się godnym was, bo będąc godnym nie zakoszto-wałby śmierci”701.

86. Rzekł Jezus: „Lisy mają swoje nory i ptaki mają swoje gniazda,Syn Człowieczy zaś nie ma miejsca, aby skłonić głowę i odpocząć”702.

694 Por. Mt 11, 7-9; Ap 6, 15; Mt 20, 25. Szaty – wg Schrange (162) oznaczają prawdo-podobnie ciało (log. 21;37), por. Epistula ad Rheginos 47, 3-19; EwFlp 23; EvVer 20, 3.Ubrani w ciało hylicy nie poznają prawdy, czyli nie będą zbawieni. Por. Stroker 146n.

695 Por. Łk 11, 27n.; 23, 29; Mt 24, 19. Gnostycka interpretacja tekstu wykorzystujezapewne negatywne nastawienie do ciała i seksu.

696 Por. logion 56. Por. Stroker 143.697 Por. 2; 29; 85; 1 Kor 4, 8.698 Por. Mk 12, 34; EwFlp 67; Agrafa 24. Prawdopodobnie mamy tu wpływ greckiego

przysłowia: „Kto blisko Zeusa, jest blisko gromu”. Por. W. Myszor, VoxP 6-7(1984) 268-277; Stroker 194n. Obydwa logia (83, 84) łączy ta sama idea.

699 Por. Rdz 1, 26n.; EwFlp 67. Obydwa logia (83, 84) łączy ta sama idea.700 Obrazy oznaczają być może samych gnostyków. Por. Stroker 147.701 Por. Filon, De opificio mundi 69-76 i 136-139; EwFlp 83. Por. Stroker 109n.702 Por. Mt 8, 20. „Odpocząć” łączy się być może z anapausis, a tym samym z gnostyc-

ką ideą odpoczynku jako zbawienia. Syn człowieczy nie może zatem odpocząć w świeciematerialnym, tylko w zjednoczeniu z Ojcem. Por. Schrange 168-170.


199

87. Rzekł Jezus: „Nieszczęsne jest ciało, które zależy od (innego) ciałai nieszczęsna dusza, która zależy od tych dwu”703.

88. Rzekł Jezus: „Aniołowie i prorocy przyszli do was i dadzą wam to,co wasze. A wy sami dacie im to, co jest w waszych rękach i powiecie so-bie: «Którego dnia przyjdą i wezmą to, co jest ich?»”704

89. Rzekł Jezus: „Dlaczego myjecie zewnętrzną stronę czary i nie rozu-miecie, że ten, który wykonał wnętrze, jest także twórcą strony zewnętrznej?”705

90. Rzekł Jezus: „Przyjdźcie do mnie, dobre jest moje jarzmo i pano-wanie radosne, a znajdziecie odpocznienie dla siebie”706.

91. Rzekli mu: „Powiedz nam, kim jesteś, abyśmy uwierzyli w cie-bie”. Odrzekł im: „Badacie oblicze nieba i ziemi, a tego przed wami niepoznaliście? To jest stosowny moment, którego nie potraficie zbadać”707.

92. Rzekł Jezus: „Szukajcie a znajdziecie, lecz tego, o co pytaliściew tych dniach, nie powiedziałem wam wtedy. Teraz chcę wam powiedzieć,a o to nie pytacie”708.

93. (Rzekł Jezus): „Nie dawajcie świętości psom, aby nie rzuciły jej nagnojowisko. Nie rzucajcie pereł świniom, aby nie pozostawiły ich […]”709

94. Rzekł Jezus: „Kto szuka, znajdzie, a kto puka, otworzą mu”710.95. Rzekł Jezus: „Jeśli macie miedziaki nie dawajcie ich na lichwę, ale

dawajcie temu, który wam ich nie odda”71 1.96. Rzekł Jezus: „Królestwo Ojca podobne jest do kobiety, która wzię-

ła kwasu, wlała do mąki i zrobiła z niego wielkie chleby. Kto ma uszy, niechsłucha”712.

97. Rzekł Jezus: „Królestwo Ojca podobne jest do kobiety niosącejdzban pełen mąki. Gdy szła daleką drogą, ucho dzbana oderwało się i mąka

703 Por. 29; 56; EwFlp 61. Por. Stroker 110n.704 Por. Mt 16, 27.705 Por. Mt 23, 26. E. Haenchen, Die Botschaft des Thomasevangeliums , Berlin 1961,

53 uważa, że wypowiedź odrzuca podział na wewnętrzne i zewnętrze, i odwołuje się do ideijedności w log. 22. Por. Stroker 244n.

706 Por. Mt 11, 28-30; EvVer 40, 30-41, 3. Por. Stroker 195.707 Por. Mt 16, 1-3; Łk 12, 54-56. „Stosownym momentem” jest spotkanie z Jezusem,

por. następna wypowiedź.708 Por. Mt 7, 7n.; Łk 11, 9n.; J1 6, 4n. 23n. Por. Stroker 196n.709 Por. Mt 7, 6. Perły należy szukać (76, 109), z tej racji wydaje się, że jest to wypo-

wiedź łącząca się z innymi logiami o szukaniu (91-95). Por. Stroker 115n.710 Por. Mt 7, 8.711 Por. Łk 6, 34-45.712 Por. Mt 13, 33; 11, 15, par.


200

sypała się za nią na drogę. Nie wiedziała, ani nie poznała straty. Gdy wróci-ła do domu, postawiła dzban na ziemi i stwierdziła, że jest pusty”713.

98. Rzekł Jezus: „Królestwo Ojca podobne jest do człowieka pragną-cego zabić możnego pana. Wydobył miecz w swym domu i wbił go w ścia-nę, aby poznać, czy jego ręka będzie silna. Wówczas zabił możnego pana”714.

99. Powiedzieli Mu uczniowie: „Twoi bracia i twoja matka stoją nazewnątrz”. Powiedział im: „Ci oto, którzy wypełniają wolę mojego Ojca,są moimi braćmi i moją matką. To oni wejdą do królestwa mego Ojca”715.

100. Pokazali Jezusowi (sztukę) złota i powiedzieli Mu: „Zwolennicycesarza domagają się od nas podatków”. Odrzekł im: „Dajcie co cesarskiecesarzowi, dajcie Bogu, co jest boskie, a co jest moje, dajcie mnie”716.

101. (Rzekł Jezus): „Ten, kto nie żywi nienawiści wobec swego ojcai swej matki, jak ja, nie będzie moim uczniem. I ten, kto nie kocha swegoojca i swej matki, jak ja, nie może być uczniem moim. Moja matka bo-wiem, która (…) zaś moja matka prawdziwa dała mi życie”717.

102. Rzekł Jezus: „Biada im, faryzeuszom. Podobni są do psa leżącegow bydlęcym żłobie, ani nie je, ani bydłu jeść nie pozwala”718.

103. Rzekł Jezus: „Błogosławiony człowiek, który wie skąd wejdziezłodziej, bo powstanie, zbierze swoją (…) i opasze się w biodrach, zanimon wejdzie”719.

104. Powiedzieli Mu: „Chodź, módlmy się dzisiaj i pośćmy”. Od-rzekł Jezus: „Jaki to grzech popełniłem, lub w czym mnie pokonano? Leczjeśli oblubieniec wejdzie do komnaty małżeńskiej, wtedy niech poszcząi się modlą”720.

713 Wydaje się, że centralną ideą tej przypowieści jest upomnienie o braku poznaniaw czasie wędrówki, względnie bezcelowego wysiłku. Porównaj z następną przypowieścią,w której Jezus zachęca do poznania. Por. naukowe opracowanie P. Nagel, Das Gleichnisvom zerbrochenen Krug, ZNTW 92(2001) 229-256.

714 Poznanie zapewnia sukces. Możliwe też tłumaczenie: „wydobył miecz z pochwy”.715 Por. Mt 12, 47-50; EvVer19, 21; 22, 9; 33, 30-32; 43, 5. Por. Schrange 186-189;

Stroker 98.716 Por. 106; Mt 22, 16-21. Schrange (192) w oddawaniu Jezusowi tego, co jest Jego,

dostrzega aluzję do idei identyfikacji gnostyka ze zbawcą. Por. Stroker 39n.717 Por. 55; Mt 10, 37; EwFlp 83. Wydaje się, że prawdziwą matką Jezusa jest Duch

Święty. Por. Stroker 241-243.718 Por. Łk 11, 42. 43; Lukian, Tymon czyli wróg ludzi, 14, Wrocław 1960, 200. Por.

Stroker 149n.719 Por. Mt 24, 43; Łk 12, 35. Por. Stroker 111n.720 Por. 5; 75; Mt 9, 14n.; EwFpl 122 (zwłaszcza 88, 19-26). Por. Stroker 40.


201

105. Rzekł Jezus: „Kto pozna swego ojca i swoją matkę, tego nazwąsynem rozpusty”721.

106. Rzekł Jezus: „Gdy macie zwyczaj czynić dwoje jednością, stanie-cie się synami człowieczymi i jeśli powiecie: «Góro przesuń się», ona sięprzesunie”722.

107. Rzekł Jezus: „Królestwo podobne jest do pasterza posiadającegosto owiec. Jedna z nich, ta, która była największa, zgubiła się. Pozostawiłdziewięćdziesiąt dziewięć i szukał jednej, aż ją znalazł. Gdy się zmęczył,powiedział do owcy: «Wolę ciebie niż tych dziewięćdziesiąt dziewięć»”723.

108. Rzekł Jezus: „Kto napił się z mych ust, stanie się takim jak ja. Jasam stanę się nim i tajemnice zostaną mu objawione”724.

109. Rzekł Jezus: „Królestwo podobne jest do człowieka, który ma naswym polu skarb, a nie wie o nim. Po śmierci pozostawił go swemu syno-wi. Syn nie wiedząc (o skarbie), wziął pole, sprzedał je, a ten, który kupił,przyszedł i orząc (znalazł) skarb. Rozpoczął dawać pieniądze na procenttym, co je chcieli”725.

110. Rzekł Jezus: „Ten, kto znalazł świat stając się bogatym, niech sięsprzeciwi światu”726.

111. Rzekł Jezus: „Niebo wywróci się i ziemia w waszej obecności,a żywy z Żywego nie ujrzy śmierci, ani strachu, gdyż Jezus rzekł: «Ktoznalazł siebie samego, tego świat nie jest wart»”727.

112. Rzekł Jezus: „Biada temu ciału, które zależy od duszy, biada tejduszy, która zależy od ciała”728.

113. „Zapytali Go uczniowie Jego: „W jakim dniu nadejdzie króle-stwo?” (Rzekł Jezus): „Ono nie nadejdzie, gdy go wyczekują. Nie będąmówić: «Oto tutaj, albo oto tam», lecz królestwo Ojca rozszerza się naziemi, a ludzie go nie widzą”729.

721 Por. J 8, 41; EwFlp 122. Por. Stroker 150.722 Por. 4; 11; 22; EwFlp 120. Por. Stroker 112.723 Por. Mt 18, 12n.; EvVer 32, 25-32, 6. Por. Stroker 57.724 Por. J 7, 37; EwFlp 31; 55. Por. Stroker 196.725 Por. Mt 13, 44. Wniosek: trzeba poznać samego siebie („swe pole”), aby na nim

znaleźć skarb. Por. Stroker 57-60.726 Por. 56; 81; Hbr 1, 12; 1 Kor 4, 8.727 Por. 11; 56; 80; Iz 34, 4; Ap 6, 14. „Żywy” to jest Ojciec lub Jezus, „żywy z Żywe-

go” oznacza gnostyka. „Ani strachu” – tekst niepewny. Por. Stroker 193; 143.728 Por. 87; 29. Por. Stroker 110n.729 Por. 2n.; 51; Łk 17, 20n. Por. Stroker 40n.


202

114. Rzekł Szymon Piotr do nich: „Niech Mariham odejdzie od nas.Kobiety nie są godne życia”. Rzekł Jezus: „Oto poprowadzę ją, aby uczy-nić ją mężczyzną, aby stała się sama duchem żywym, podobnym do wasmężczyzn. Każda kobieta, która uczyni siebie mężczyzną, wejdzie do kró-lestwa niebios”.


203

Rozdział III

APOKRYFY OBEJMUJĄCECAŁOŚĆ ŻYCIA CHRYSTUSA

1. Ewangelia gruzińska (s. 204); 2. Ewangelia arabska Jana (fragm.) (s. 230);3. Ewangelia Barnaby (fragm.) (s. 246).

W zbiorze niniejszym podajemy zasadniczo utwory w całości, nawet tak długiejak EwDzOrm czy ŻJ, z których inni tłumacze apokryfów podają zazwyczaj tylkofragmenty. Ten rozdział jednak stanowi wyjątek: obok Ewangelii gruzińskiej wyda-nej w całości znajdziemy tu tylko fragmenty Ewangelii Jana i Ewangelii Barnaby.Pierwsza zawiera się na około 180 stronach przekładu włoskiego, druga zaś na ok.350 stron tekstu oryginalnego. Tak dużych tekstów nie jesteśmy w stanie zamieścićw niniejszym wydaniu, tym bardziej, że Ewangelię Jana tłumaczymy i tak z przekła-du. Dodajmy, że obydwa teksty zawierają ogromne dłużyzny; wybrano z nich więckilka ważniejszych i piękniejszych – zdaniem autora wyboru – tekstów.

Prawdopodobnie tekstem zawierającym całość życia Jezusa był również tekstzwany Ewangelią Arabską Dzieciństwa i podawany zazwyczaj – także i w naszymzbiorze – pośród Ewangelii dzieciństwa, w oparciu o stare wydanie Sike. Natomiastw rękopisie Laurencjańskim znajdujemy opis całego życia Jezusa, aż do Jego wnie-bowstąpienia, choć ta druga część potraktowana jest raczej pobieżnie. Dlatego teżtłumacze francuscy podają nasz utwór jako Vie de Jésus en arabe.

204

1. Ewangelia gruzińska (EwGruz)(przekład św. archim. Grzegorz Peradze, opracowanie

ks. Marek Starowieyski)

Utwór tu przedstawiony jest jednym z nielicznych utworów apokryficznychprzedstawiających całość życia Chrystusa. Apokryf ten przełożył z późnego (XIXw.) rękopisu gruzińskiego znajdującego się w Bodleian Library w Oksfordzie zna-ny badacz Wschodu Chrześcijańskiego, św. archimandryta Grzegorz Peradze (por.nota o nim na początku tomu) i wydał w naukowym czasopiśmie polskiego Ko-ścioła Prawosławnego, Elpis. Wedle tego przekładu utwór ten jest cytowany w lite-raturze apokryficznej, np. w Clavis apocryphorum NT M. Geerarda.

Ewangelia ta zachowana jest fragmentarycznie, nie tylko dlatego, że w wielumiejscach brakuje kartek, ale także dlatego, że zawiera wyraźne przerwy treścio-we, np. po Zwiastowaniu, Nawiedzeniu i narodzinach Jana Chrzciciela autor prze-chodzi do opisu wątpliwości Józefa. Podobnie zakończenie – opis ostatnich dniJezusa na ziemi i zmartwychwstania zawiera tylko kilka epizodów. Ponadto układjest chaotyczny, z licznymi powtórzeniami i niekonsekwencjami logicznymi, cozaznaczono w komentarzu, bez wyraźnego planu, co widać np. w opisie zmartwych-wstania. Wszystko to wynika nie tylko ze sposobu pracy autora-kompilatora, któryukładał utwór czerpiąc z różnych źródeł, ale także, być może, ze złego zachowaniarękopisu, pomieszania kartek, które tłumacz musiał na nowo układać.

Utwór jest wyraźnym przekładem z armeńskiego: autor czyni aluzje do Arme-nii: np. Abgar jest przedstawiony jako król Armenii; widać to również w sformuło-waniach dogmatycznych i liturgicznych; w opisie przybycia Trzech Króli mamyreminiscencje z EwDzOrm. Czy jednak tekst armeński nie jest przekładem tekstusyryjskiego napisanego w Persji? Opisy przybycia Trzech Króli i instrumentów mu-zycznych przez nich użytych (zurny i nagary ) mogłyby nakierowywać naszą uwa-gę w tę stronę.

Datacja utworu nie jest prosta. Widać w nim elementy teologii pierwszychwieków chrześcijaństwa (polimorfia Jezusa, rozdz. 14 i 18), widać elementy po-chodzące wyraźnie z okresu sporów monofizyckich (Trishagion w wersji monofi-zyckiej, rozdz. 27), z boku Chrystusa wypływa tylko krew (rozdz. 26), Boże Naro-dzenie wypada 6 stycznia (rozdz. 12), a Zwiastowanie 7 kwietnia (rozdz. 8), ale

APOKRYFY OBEJMUJĄCE CAŁOŚĆ ŻYCIA CHRYSTUSA

205

widać również aluzje do wypraw krzyżowych (rozdz. 16) oraz użycie terminówmuzułmańskich (np. Wezyr). Mamy więc utwór, który jak się wydaje, narastał stop-niowo. Natomiast trudno się doszukać w utworze elementów specyficznie katolic-kich, jak to sugeruje tłumacz, św. Grzegorz Peradze.

Jak nie da się określić czasu powstania tego tekstu, tak niemożliwym jestokreślenie miejsca jego powstania. Wzmianka o słupie, do którego przywiązanoChrystusa, z której Peradze wnioskuje o powstaniu utworu w Jerozolimie, gdziew kościele św. Jakuba przechowywano tę kolumnę, nie jest wystarczająca dla do-wodzenia jego jerozolimskiego pochodzenia.

Utwór opiera się na Ewangeliach kanonicznych i na apokryfach: ProtEwJk,EwNik[?], korespondencji Chrystusa z królem Abgarem, EwOrmDz, EwPt[?], na-tomiast wpływ PsMt jest wątpliwy. Ponadto w utworze znajdują się elementy wła-sne, skądinąd nieznane.

Jest to utwór prosty, wytwór gruzińskiej literatury ludowej i nie jest z pewno-ścią arcydziełem literatury; stanowi jednak ciekawy przykład apokryfu całościowe-go, wzbogaca naszą znajomość apokryfów w ogóle, a szczególnie w sferze litera-tur kaukaskich oraz ludowej kultury gruzińskiej.

Wydając po raz drugi przekład zasłużonego orientalisty działającego w Pol-sce dokonaliśmy adiustacji językowej i interpunkcji. Komentarz napisano na nowo,korzystając jednak z komentarza tłumacza apokryfu.

Patrystyczna literatura gruzińska w Polsce jest niemal nieznana1; poza Na-wróceniem Kartlii oraz Męczeństwem św. Szuszanik Jakuba Curtaweli nie posiada-my żadnych przekładów, stąd też tym chętniej włączamy tę mało znaną Ewangelięapokryficzną z kręgów monofizyckich, jak ją określa Peradze – do zbioru polskie-go przekładu apokryfów chrześcijańskich.

Znakiem … oznaczamy braki w tekście.

ZWIASTOWANIE2. 1. Anioł powiedział: „Nie lękaj się Maryjo; nie je-stem tym, który skusił Ewę, jak i ty nie jesteś Ewą 3; jestem archaniołemGabrielem, który wciąż stoi przed Trójcą Świętą. Przez Trójcę Świętą zo-stałem wysłany do ciebie w postaci człowieka, abyś się nie bała… Ja by-łem tym, który zwiastował Zachariaszowi4…; musiałem z nim tak postąpićdlatego, że on nie wierzył; nie odrzucaj moich słów; nie jestem szatanem,abym cię w błąd wprowadził, tak jak matka twoja Ewa była w błąd wpro-wadzona; wysłuchaj Maryjo, co ja chcę ci powiedzieć:

1 O literaturze gruzińskiej por. SWPW 75-84.2 Rozdział I rozwija Łk 1, 26-38.3 Por. ProtEwJk 13, 2 objaśn. Porównanie Ewy i Maryi, podstawowe dla historii ma-

riologii, pojawia się już u św. Justyna, a następnie u św. Ireneusza i przewija się następniew całej literaturze patrystycznej.

4 Por. Łk 1, 5-25.

1. EWANGELIA GRUZIŃSKA

206

Od Ewy pochodzi płód przekleństwa,od ciebie pochodzić będzie płód błogosławieństwa;przez Ewę zamknęły się drzwi raju, przez ciebie zostaną one otwarte… radość i pociecha;przez Ewę śmierć, przez ciebie żywot;przez Ewę potępienie, przez ciebie życie wieczne…Jeśli zaś nie będziesz mi wierzyła, zostaniesz ukarana jak Zachariasz”.Gdy Maryja usłyszała te słowa, zlękła się, ukorzyła i odpowiedziała:

„Nie mam w sobie miejsca dla słów szatana; a jeżeli jesteś aniołem, niechsię spełni według słowa twego; jestem służebnicą Pana. On sam wie o tym,ponieważ jest moim stworzycielem; niech się spełni Jego wola”. Anioł skło-nił się przed nią i rzekł: „Idź natychmiast do swej kuzynki Elżbiety; tampoznasz cud swego dziecka, ale nikomu nie powinnaś mówić o tym, zanimono samo tego nie objawi”.

ZWIASTOWANIE ZACHARIASZOWI5. 2. Anioł odszedł, aby z kolei zwia-stować Zachariaszowi narodziny Jana. Zachariasz był najstarszym pośródkapłanów, żona zaś jego była krewną Matki Boskiej6. Oboje byli już w po-deszłym wieku i nie mieli dzieci. Raz na rok wchodził Zachariasz do ołta-rza, aby tam kadzić. Pewnego dnia stał się z nim cud: wszedłszy bowiemdo ołtarza ujrzał nagle anioła w białym odzieniu. Anioł ten rzekł do Zacha-riasza: „Wysłuchał Bóg prośby twojej; żona twoja Elżbieta urodzi tobiesyna i nazwiesz go imieniem Jan, będzie wielkim i słynnym prorokiem po-między Izraelitami”. Zachariasza ogarnęła bojaźń na widok anioła, leczodpowiedział mu: „Jakże to się stanie? Wszak ja jestem stary, a żona mojaprzeszła już swój wiek, jakże więc może mieć dziecko?” Na to anioł odpo-wiedział: „Jestem archaniołem, który stoi wciąż przed Trójcą Świętą; przezNią też zostałem wysłany do ciebie, aby ci zwiastować; ponieważ jednaktyś mi nie uwierzył i sądzisz, że ja ci mówię nieprawdę, od tej chwili zosta-niesz niemy aż do dnia, w którym to dziecko się urodzi”. Anioł odszedł,a gdy Zachariasz odszedł od ołtarza, utracił mowę, czemu bardzo się dziwiłlud stojący na dworze. Zachariasz wskazywał im za pomocą palców,

5 Rozdział opiera się na Łk 1, 5-24, ale zmienia kolejność wydarzeń: anioł najpierwzwiastuje Maryi, potem Zachariaszowi, choć dwukrotnie w 1 rozdziale nawiązuje do tegowydarzenia; w rozdz. 3 autor stwierdza, że po sześciu miesiącach od zwiastowania Zacha-riaszowi anioł zwiastował Maryi.

6 Nasz apokryf nie precyzuje stopnia pokrewieństwa Elżbiety i Anny. Problemy zwią-zane z genealogią rodziny Jezusa omawia Trinubium Annae (zob. poniżej s. 291n – PsMt).Wedle tradycji syryjskiej Anna i Elżbieta miały być siostrami.

ROZDZ. III. APOKRYFY O CAŁYM ŻYCIU CHRYSTUSA

207

że widział anioła, lecz lud nie zrozumiał, o co mu chodziło. Po upływiedwunastu dni Zachariasz powrócił do domu i poznał Elżbietę, która zaszław ciążę.

NAWIEDZENIE ELŻBIETY7. 3. Gdy upłynęło sześć miesięcy, Elżbieta niewychodziła już na podwórze, wstydziła się bowiem być w ciąży w tak pode-szłym wieku. Również po upływie sześciu miesięcy od dnia, w którym Elż-bieta zaszła w ciążę, anioł zwiastował Pannie Maryi, po czym Maryja udałasię do Elżbiety. Gdy weszła do niej pozdrowiła ją, skoczyło dzieciątko w ło-nie Elżbiety, która skłoniła się przed Maryją i powiedziała: „Błogosławionajesteś pomiędzy niewiastami i błogosławiony owoc żywota Twojego”. Poczym dodała: „Gdy dziecię usłyszało słowa pozdrowienia twego, ucieszyłosię. Błogosławiony jest ten, który uwierzył w rozkaz Pana”. Wówczas Elż-bieta poczęła głosić chwałę Stwórcy, mówiąc8: „Niech wzbogaci radościąduszę moją Pan Bóg Zbawiciel mój, ponieważ przyszłaś do skromnej służeb-nicy twojej; albowiem oto odtąd będą ci zazdrościły wszystkie plemiona i po-kolenia”. Maryja pozostawała u Elżbiety w ciągu trzech miesięcy. Gdy zbli-żał się dla Elżbiety czas rozwiązania, powiedziała ona do Maryi: „Idź dodomu Józefa, gdyż nie wypada, abym ja tu leżała i abyś ty mi usługiwała”.Wtedy Maryja wstała i poszła z powrotem do domu swego.

NARODZINY JANA9. 4. Po upływie krótkiego czasu Elżbieta urodziłaSyna, zaś po ośmiu dniach przyszli krewni i sąsiedzi, aby obrzezać dzie-ciątko i nadać mu imię. Dali mu na imię Jan i zanieśli go do jego ojca, którywówczas znów odzyskał mowę i wypowiedział proroctwo o swym synutymi słowami: „Błogosławiony Pan nasz i Bóg, który nawiedził swoją gmi-nę – i dał żywot memu synowi, ty zaś dziecko nazwane będziesz proro-kiem, gdyż przygotować masz drogę swemu Panu, któremu zazdroszcząaniołowie i ludzie”10. Wówczas tych, którzy byli świadkami tego cudu i sły-szeli tę przepowiednię, ogarnął lęk Boży; poczęli zastanawiać się nad tymzdarzeniem, dziwować się i mówić: „Co z tego dziecka wyrośnie? A możebędzie ono Chrystusem?”11

7 Rozdział opiera się na Łk 1, 39-56. Hymn Magnificat został znacznie skrócony.8 Autor uważa Magnificat za hymn Elżbiety. Opinię tę znajdujemy w niektórych ko-

deksach starożytnych, podtrzymują ją również niektórzy autorzy nowożytni jak A. v. Har-nack.

9 Rozdział opiera się na Łk 1, 57-80; hymn Benedictus jest znacznie skrócony.10 Por. 1 P 1, 12.11 Por. J 1, 20. Tu następuje wyraźna luka treściowa.


208

WĄTPLIWOŚCI JÓZEFA12. 5. „Wezmę cię do obcego kraju i tam zosta-wię, gdyż przez ciebie nie chcę być przyczyną plotek i się wstydzić”. [Sły-sząc te słowa Józefa] Maryja płakała, wylewając obficie łzy. Józef zaś roz-myślał, co ma uczynić i dokąd ją wziąć; a gdy tak myślał, ogarnęła go sen-ność, złożył więc głowę na poduszkę. Nagle ujrzał we śnie, że stoi nad nimarchanioł Gabriel z mieczem ognistym i groźną twarzą13 mówiąc: „Czy tysię mnie nie boisz? Dlaczego dokuczasz matce mego Króla? Wszak Ten,który zostanie przez nią zrodzony, pochodzi od Ducha Świętego i nazwanybędzie Synem Bożym14, ty zaś musisz służyć jej uważnie i z pokorą, a niedokuczać”. Wtedy Józef obudził się, wstał, złożył ukłon Maryi i rzekł: „Niemartw się więcej, Maryjo, odtąd jestem twoim sługą, gdyż anioł powie-dział mi, że wszystko, co mówiłaś, jest prawdą. Nie opuszczę cię aż dośmierci i dokąd ty pójdziesz, pójdę wraz z tobą i nie będę ci już więcejdokuczał. Anioł powiedział mi wszystko podczas snu”. Maryja ucieszyłasię z tych słów.

PRÓBA JÓZEFA15. 6. Gdy kapłani usłyszeli, że Józef powrócił [ze wsi],posłali po niego diakona i kazali mu powiedzieć: „Gotuj się do ślubu”. Dia-kon udał się do Józefa i powtórzył mu słowa kapłanów. Józef posadził dia-kona i podał mu chleb. Przy jedzeniu posługiwała im Maryja, i gdy diakonspojrzał na nią, zauważył, że była w ciąży. Diakon poszedł i powiedziałkapłanom: „Myślę, że Maryja jest w ciąży, gdyż spojrzałem na nią jedenraz i zauważyłem, że była w ciąży”. Kapłani nie uwierzyli w to i rzekli:„Józef jest człowiekiem rzetelnym i nigdy by nie uczynił podobnej rze-czy”. Wysłali oni wtedy do Maryi pewną niewiastę i nakazali jej: „Idź i zba-daj, czy ona jest w ciąży, a potem przyjdź i powiedz nam”. Niewiasta po-wróciła i rzekła: „To prawda, Maryja jest w ciąży”. Wówczas kapłani po-słali po Józefa, a gdy on przyszedł, powiedzieli doń: „Jakie to my nowinysłyszymy o tobie, Józefie? Sądziliśmy, że jesteś człowiekiem rzetelnym,a ty czynisz podobne rzeczy na stare lata. Czy ci nie wstyd?” Józef odparłna to: „Nie rozumiem, o co tu chodzi. Tego dnia, gdy daliście mi tę niewia-stę, wziąłem ją do siebie, a ponieważ natychmiast miałem iść na wieś, zo-

12 Rozdział opiera się na Mt 1, 18-24 i ProtEwJk 13.13 Groźna postać archanioła Gabriela (por. Łk 1, 26) i jego miecz bardziej odpowiadają

opisom Michała.14 Por. Mt 1, 20; Łk 1, 35.15 Rozdział zasadniczo opiera się na ProtEwJk 16, par. ubogacając opis nowymi szcze-

gółami i nadając koloryt gruziński: Ananiasz pisarz zmienia się w diakona, Maryja wyjaśniaswoją tajemnicę kapłanom, por. ProtEwJk 14, 3 – Maryja nie wie, jak to się stało.


209

stawiłem ją w domu. Wróciłem dopiero wczoraj wieczorem i nie wiem,o co wam chodzi”. Wtedy oni rzekli: „W takim razie damy ci wypić wodybardzo gorzkiej, a wtedy zobaczymy, czy jesteś niewinny”, i kazali mu na-pić się tej wody, ale to mu wcale nie zaszkodziło.

PRÓBA MARYI. Wówczas zawołali Maryję i arcykapłan powiedział doniej: „Coś ty uczyniła? Powiedz nam prawdę, kto cię skusił?” Maryja zaśnic nie odpowiedziała i ze schyloną głową gorzko płakała. Wtedy oni rze-kli z wyrzutem: „My wiemy, że Józef jest człowiekiem rzetelnym i nigdyby tego nie zrobił, a więc powiedz nam, kto to uczynił”. Maryja zapłakałajeszcze mocniej i nic nie odpowiedziała. Kapłani zaś mówili do niej: „Niezdołasz się wyratować z naszych rąk, jeśli nie powiesz prawdy, kto jestprzyczyną twojej brzemienności; jeśli odpowiesz, dostaniesz tego człowie-ka za męża, a jeśli nie, to zostaniesz spalona, aby takich rzeczy nikt nieczynił”. Wtedy Maryja odpowiedziała z płaczem: „Jeśli powiem prawdę,może mi nie uwierzycie, ale ja mam Boga i archanioła Gabriela za świad-ków, że nie znam człowieka, a jestem w ciąży od dnia zwiastowania”. Po-czym powiedziała o wszystkim kapłanom. 7. Kapłani16 naradzali się przezdłuższy czas pomiędzy sobą, następnie zaś powiedzieli: „To prawda, żeChrystus ma się narodzić z dziewicy17, ale tutaj nie wydaje się to wiarygod-ne, ponieważ, jeśli ta dziewica była przeznaczona na to, aby zrodzić Chry-stusa, to powinna go począć wtedy, gdy była przy bożnicy”. To zastrzeże-nie przekonało wszystkich, toteż nie uwierzyli oni Maryi i rzekli do niej:„Nie wierzymy w słowa, któreś wypowiedziała i dajemy ci napić się gorz-kiej wody”. Maryja wypiła tę wodę, lecz to jej nie zaszkodziło. (Była towoda wydobyta niegdyś przez Mojżesza, a nazwana wodą klątwy, gdyż je-śli ktoś, będąc winnym, napił się tej wody, to brzuch mu pękał; niewinnyzaś nie doznawał żadnej szkody)18 . Kapłani jednak jeszcze nie chcieli uwie-rzyć i kazali pewnej kobiecie zbadać Maryję, mówiąc: „Zbadaj ją, czy onajest dziewicą, czy nie”. Po zbadaniu kobieta powiedziała kapłanom: „Taniewiasta jest dziewicą, ale w ciąży, w jej łonie porusza się dziecko”. Gdykapłani usłyszeli to, przywołali Józefa, oddali mu Maryję i rzekli: „Zabierzją do domu i opiekuj się nią, dopóki ona nie urodzi syna, potem zaś zoba-czymy, co będzie”. I Józef zabrał Maryję do domu.

16 Rozdział opiera się zasadniczo na ProtEwJk 16, 2 z dodatkiem próby akuszerki (ProtEwJk 20, 1).

17 Por. Iz 7, 14.18 Por. Lb 5, 11-31.


210

ZARZĄDZENIE CESARSKIE19 . 8. W tym samym tygodniu wyszło rozpo-rządzenie w imieniu króla, aby każdy człowiek udał się do swego własnegomiasta. Ponieważ ojciec Józefa pochodził z Betlejem, musiał więc on iśćdo tego miasta, gdzie się zatrzymał. Wcielenie Chrystusa przez dziewicęMaryję w Betlejem w pieczarze dokonało się w roku 530020 od wygnaniaAdama z raju oraz w pierwszym roku panowania ormiańskiego królaAbgara21 i za czasów kapłaństwa Annasza i Kajfasza. Zwiastowanie archa-nioła Gabriela Maryi odbyło się w mieście Nazaret dnia 7 kwietnia w śro-dę rano22.

GWIAZDA TRZECH KRÓLI23 . 9. W tym samym roku ukazała się w In-diach gwiazda, podobna do księżyca w pełni, zaś na księżycu tym siedziałaczternastoletnia panna24 podobna do słońca i trzymała na rękach chłopczy-ka mającego jeden dzień życia. Gwiazda ta była widoczna w ciągu dniai nocy, lecz poza Indiami nigdy nikt jej nie widział. Wówczas wyszedł roz-kaz od króla, aby zebrali się wszyscy filozofowie i wyjaśnili znaczenie tejgwiazdy. Filozofowie dużo mówili, ale nie mogli dojść do żadnego rozwią-zania kwestii. Wtedy najwyższy dostojnik w państwie postanowił pościćprzez czterdzieści dni. Po upływie czterdziestu dni ukazał mu się anioł weśnie i powiedział, że owa gwiazda jest znakiem narodzenia Chrystusa w krajujerozolimskim i że królowie mają udać się tam, dla złożenia mu hołdu, zaśta sama gwiazda wskaże im drogę. Wówczas król Melkhi wyruszył w dro-gę i zabrał ze sobą cztery tysiące księży i cztery tysiące ludu, gwiazda zaśwskazywała im drogę, aż dotarli w ten sposób do kraju Kizyłbaszów25. GdyGaspar, król perski, usłyszał o ich przybyciu, przyjął z wielkimi honoramikróla Melkhi i zapytał: „Jaka jest przyczyna twego przybycia i dokąd idzie-

19 Rozdział opiera się na Łk 2, 11-17.20 Zazwyczaj podawany jest rok 5500 (np. ŻAdEw łac. rkps, 42, Zstąp wersja B 3;

wersja łac. A 12 itd.).21 Por. 18.22 Monofizyci ormiańscy obchodzili 7. IV święto Zwiastowania – EwDzOrm V, 10

podaje 6. IV: „W środę, o godzinie trzeciej”.23 Rozdziały 9-10 i 14 stanowią opowiadanie o Trzech Królach, przerwaną opowiada-

niem o narodzeniu Chrystusa (rozdz. 12 i 13). Podobne przerwy znajdujemy w opowiada-niu o Marii Magdalenie (rozdz. 27 i 31) przerwane opowiadaniem o straży i opowiadanieo wjeździe Jezusa do Jerozolimy (rozdz. 17 i 19) przerwane opowiadaniem o Abgarze (rozdz.18). Tekst o Trzech Królach opiera się na Mt 2, 1-12, EwDzOrm 11 (5, 1) oraz na zaginio-nych opowiadaniach wschodnich o Trzech Królach. Por. ANT 156 (bibliografia).

24 Por. kodeksy do ProtEwJk 12, 2 różny wiek, ten sam wiek: 14 lat podaje JózCieś 5, 1.25 Czyli do Persji. O królu Indii wspomina EwDzOrm 11, 1. Por. Cykl o Trzech Kró-

lach, wstęp (poniżej s. 342n).


211

cie?” Król Melkhi opowiedział mu o narodzeniu Chrystusa i wskazał nagwiazdę. Król Gaspar ucieszył się bardzo i również wziął ze sobą czterytysiące księży i cztery tysiące ludu, i tak doszli oni do kraju Abasza26 . Tampowiedzieli o wszystkim królowi Baltazarowi, który także zabrał czterytysiące księży i cztery tysiące ludu, i wyruszył z nimi. Wreszcie dotarli citrzej królowie wraz z dwunastoma tysiącami ludzi27 do Jerozolimy, spę-dziwszy w podróży siedem i pół miesiąca. Tam zaś zatrzymali się; gwiazdazaś schowała się przed nimi, gdyż Chrystus się jeszcze nie narodził.

PRZYBYCIE TRZECH KRÓLI DO JEROZOLIMY. 10. Gdy król Herod, którypanował w Jerozolimie, dowiedział się o przybyciu takiej ilości wojska,[wszyscy]28 zdziwili się, przelękli i mówili: „Co może oznaczać przybycietakiej masy wojska? Oni są chyba naszymi wrogami, jeżeli przyszli takskrycie”. Król natychmiast zabrał wojsko i chciał wyruszyć przeciw nim.[Niektórzy] jednak poradzili inaczej [mówiąc]: „Nie trzeba naprzód wszczy-nać wojny; przekonajmy się najpierw, co to za ludzie, i jeśli okażą się oszu-stami, wtedy rozpoczniemy wojnę”. Herod uwierzył księżom, wybrał naj-mądrzejszych spomiędzy nich i posłał ich z prezentami [do przybyszów].Gdy przyszli oni [do nich], pozdrowili jedni drugich i usiedli, [po czymksięża] zapytali: „Skąd przybywacie i dokąd idziecie? Uczciwi ludzie niepodróżują z taką ilością wojska. Już od trzech dni jesteście tu, pełno wasw naszym mieście, a nikt nie udaje się do króla z hołdem. Czy to się godzi?Skąd przyszliście i dokąd się udajecie? Dlaczego nie chcecie nam tego po-wiedzieć? Jeżeli jesteście wielkimi kupcami, przyznajcie się nam, abyśmymogli dać odpowiedź królowi, który jest w mieście”. Na to król Melkhiodpowiedział: „Nie jesteśmy ani kupcami, ani wrogami, lecz poszukujemydrogi; dotąd drogę pokazywała nam gwiazda, lecz teraz się ukryła; czeka-my więc, kiedy się znów ukaże, by iść dalej. Jesteśmy królami Indii, Persjii Abaszy; usłyszeliśmy o narodzinach Chrystusa; przyszliśmy, aby Mu zło-żyć hołd. Gwiazda prowadziła nas, lecz tutaj się schowała, gdy na nowo sięukaże, pójdziemy dalej”. Wysłannicy powrócili do króla i opowiedzieli muwszystko, co słyszeli: „Rzeczywiście, są to trzej wielcy królowie z wielkąarmią i mnóstwem towaru, mądrzy, ale sprytni ludzie; ale nie mogliśmy

26 Czyli do Etiopii. EwDzOrm mówi o królu arabskim (11, 1; 5, 10). Etiopia jest tuwymieniona na podstawie Ps 71, 9 (LXX): „Przed nim na twarz padną Etiopowie”.

27 Mowa tu o wojsku; autor nie liczy 12.000 duchownych (!). EwDzOrm mówi teżo 12 tysiącach ludzi pod wodzą 12 dowódców (wymienia ich imiona). Jest to echo tradycjisyryjskiej, która wymienia ich 15.

28 Poprawka Peradze: inaczej nie ma sensu liczba mnoga: „mówili”.


212

ostatecznie odgadnąć, czego oni chcą”. Król Herod odrzekł: „Oni przyszlipo to, aby wziąć tron w posiadanie – musimy wojować z nimi”. Na to księ-ża odpowiedzieli królowi: „Jest ich trzech królów i mają dużo wojska, więczwyciężą nas, pozabijają i zniszczą zupełnie nasz kraj. Czy nie lepiej było-by dowiedzieć się naprzód [prawdy], wysłać do nich człowieka i zaprosićkrólów i księży w otoczeniu nielicznych osób; jeśli przyjdą, to są oni na-szymi wrogami [?]”. Po czym poszli i zaprosili ich. Wtedy królowie weszlido Jerozolimy w otoczeniu nielicznych osób i udali się do króla Heroda. Powzajemnym hołdzie zasiedli oni do uczty, podczas której król Herod zapy-tał królów: „W jakiej to sprawie przyszliście po takiej dalekiej podróży?”Królowie odrzekli: „W waszym kraju narodził się Jezus29, nowy król; pra-gniemy Go zobaczyć i złożyć Mu hołd”.

11. Gdy Herod to usłyszał, zląkł się naprawdę, zmartwił i powiedział:„O tym myśmy nic nie słyszeli”. Królowie rzekli: „To dziwne, że my w takdalekim kraju dowiedzieliśmy się o tym, a wy żyjecie tak blisko i o niczymnie wiecie. Już osiem miesięcy upłynęło, jak o tym wiemy; posiadamy bo-wiem księgę30 zapieczętowaną i napisaną przez samego Boga, i stąd wie-my”. Herod odparł: „Przynieście waszą księgę, otworzymy ją i zobaczy-my”. Królowie odpowiedzieli na to: „My nie możemy tej księgi otworzyć;tylko jeden może to zrobić, kto ją napisał i zapieczętował”. Wówczas He-rod bardzo się rozgniewał i chciał ich uwięzić, lecz w tym samym momen-cie zadrżała ziemia, zawaliły się domy królewskie, zaś siedemdziesięciudwóch ludzi zostało zabitych i zapadło się pod ziemię. Syn króla Herodarozgniewał się bardzo na ojca, wypuścił z więzienia królów i pogodził ichz ojcem. Ten syn króla, który nazywał się Archelaus31 okazał im wielkiehonory i powiedział: „Idźcie w pokoju; niech Bóg wam dopomoże”. Herodzaś rzekł: „Gdy odnajdziecie to Dziecko i złożycie mu hołd, dajcie mi znać,albo przyprowadźcie Je ze sobą, abym także ja mógł złożyć Mu hołd”. Pra-gnął w taki sprytny sposób schwytać Dziecko, aby je zabić. Królowie zaśpowstali i powrócili do swego obozu, gdzie pozostawali dopóty, dopóki nieukazała się im gwiazda, która przedtem była niewidzialna. Wtedy oni udalisię w drogę, a gwiazda szła przodem.

29 Podczas gdy w zakończeniu rozdz. 9 jest mowa, że Chrystus się jeszcze nie narodził.30 Obszerniej o niej EwDzOrm 11, 22n. Jest to objawienie Seta – Bóg dał je Adamowi

wraz z Setem, „synem pocieszenia”, i własnoręcznie ją opieczętował. Przekazywano ją so-bie z pokolenia na pokolenie aż do Melchizedeka; za czasów Cyrusa miała dostać się doPersji. Por. OpMag; EwJ 8, 2; Zstąp gr. 3, 1; łac. A 12; łac. B. 4, 3 (w ANT) oraz Opusimperfectum in Mathaeum, Dodatek, s. 384.

31 Syn Heroda W., panował w latach 4 przed – 6 po Chr. Por. Mt 2, 22.


213

WIDZENIE MARYI. BOŻE NARODZENIE32. 12. Józefowi ukazał się aniołi powiedział mu: „Weź Maryję i idź ku pochyłości wzgórza”. Gdy Józef sięobudził, powiedział Maryi słowa anioła, potem wsadził ją na oślicę, samzaś wskazywał drogę i wyruszyli. Gdy Józef obrócił się, ujrzał Maryję bar-dzo zasmuconą, łzy spływały jej z oczu, ale nic się do niej nie odezwał. Pokrótkim czasie znowu się obrócił i zobaczył Maryję ucieszoną, z uśmie-chem na twarzy. Wówczas Józef zapytał Maryję: „Jaka jest przyczyna tego,że wpierw ujrzałem cię bardzo zmartwioną, teraz zaś się tak cieszysz?”Maryja odrzekła: „Przedtem zobaczyłam, że dziecię, które urodziłam i wy-chowałam, zostało nagle schwycone przez Żydów, uwięzione i zabite – dla-tego byłam tak smutna. Teraz zaś ujrzałam, że syn mój zmartwychwstałi wstąpił na niebo, i z tego powodu jestem ucieszona”. Gdy przeszli niecodalej, Maryja odezwała się do Józefa: „Wnętrzności moje mnie bolą”. Jó-zef pomógł jej zejść z oślicy, potem obejrzał się na wszystkie strony, alenikogo z ludzi nie zobaczył. [Niedaleko] w skale znajdowała się grota, doktórej wprowadził Maryję. Sam zaś wyszedł i przechadzał się w pobliżu,w nadziei znalezienia jakiejś niewiasty do pomocy przy powiciu. Nie zna-lazł jednak nikogo i powrócił znów do Maryi. Ujrzał wtedy nowonarodzo-ne dziecię, spowite w słomę. Było to w czwartek, szóstego stycznia, o pół-nocy33.

ANIOŁOWIE I PASTERZE34. 13. W pobliżu tej skały znajdowali się paste-rze ze stadem. W nocy w tym miejscu, gdzie stało stado, ukazało się światło.Anioł powiedział: „Nie lękajcie się, gdyż wielką radość pragnę zwiastowaćwam i całej ziemi. Urodził się wam w mieście Dawida Zbawiciel, Pan, któryjest pomazańcem. A ten wam znak daję: znajdziecie niemowlątko owiniętew słomę i ułożone w żłobie”. I natychmiast otworzyło się niebo i zeszło zeńdużo aniołów, którzy poczęli wielbić i chwalić Boga, mówiąc: „Chwała Boguna wysokościach i na ziemi, a ludziom dobrej woli na ziemi pokój” orazinne tym podobne słowa. Po ukończeniu tej modlitwy aniołowie powrócilina niebo, pasterze zaś powiedzieli jeden do drugiego: „Pójdźmy do skałyi zobaczmy, co się tam dzieje, jak anioł nam objawił”. Poszli zatem i ujrzeliniemowlę leżące w żłobie, a złożywszy mu hołd, odeszli.

32 Rozdział opiera się na ProtEwJk 17, 2n.; tu jest wyjaśnienie tajemniczych słówo smutku i radości Maryi. Tu także wiadomość, że Chrystus rodzi się w grocie.

33 Dzień 6. I był obchodzony w wielu Kościołach, np. Ormiańskim, jako święto Boże-go Narodzenia.

34 Rozdział opiera się na Łk 2, 8-18. Brak tej sceny w ProtEwJk.


214

HOŁD TRZECH KRÓLI35 . 14. Gwiazda, która prowadziła królów, zatrzy-mała się nad skałą, gdzie znajdowało się dziecię; wtedy poznali oni, że tamwłaśnie narodził się Chrystus. Było jeszcze bardzo wcześnie i ciemno, gdyzeszli z koni, zagrali na zurnach i nagharach36, z radością wielką wysławia-li Boga i wołali: „Niech będzie błogosławiony Bóg, który uczynił nas god-nymi osiągnięcia pożądanego celu”. Gdy Józef i Maryja usłyszeli dźwiękizurny i naghary, wyjrzeli z groty, a ujrzawszy wojsko, pozostawili dzieciątkow żłobie i uciekli. Gdy żołnierze to spostrzegli, zaczęli wołać: „Dokąduciekacie? Czego się boicie? Powiedzcie nam, gdzie się narodził Chrystus?”Wtedy Maryja powróciła, wzięła niemowlę i położyła je na kolanach, Jó-zef zaś wskazał im skałę, gdzie znajdował się Jezus. Kiedy oni ujrzeli tomiejsce, stanęli z kolei i wchodzili po jednemu, aby złożyć mu hołd, i przy-nieśli mu w darze złoto, kadzidło i myrrę, szatę37, i znów kadzidło, składa-jąc pokłony. Gdy [królowie] wyszli, [otaczający] zapytali króla Baltazara:„W jakiej postaci ujrzałeś Go, skoro wszedłeś?” Król odpowiedział: „Wi-działem niemowlę jako Syna Bożego; siedziało na tronie Serafinów, zaśaniołowie je wysławiali”. „A w jakiej postaci ty Je widziałeś, gdy wsze-dłeś?” – zapytali króla Gaspara. „Widziałem Je jako Syna Bożego w cier-pieniu, który umarł i zmartwychwstał, a bezcieleśni aniołowie usługiwaliMu”. I odrzekli mu: „Ty mówisz prawdę”. A potem zapytali króla Melkhi:„W jakiej postaci ujrzałeś Go, gdy pokłoniłeś się mu?” Król odpowiedział:„Ujrzałem człowieka doskonałego jako Syna Bożego. Siedział na tronieBoskim i sądził żywych i umarłych, a mnóstwo aniołów usługiwało Mu”.I jemu również odrzekli: „Ty także mówisz prawdę”38. Wtedy urządzili na-radę i postanowili: „Aby sprawdzić wrażenia każdego z nas, wejdziemyjutro i zobaczymy, jaki cud Bóg nam ukaże”. Na drugi dzień weszli znowu,

35 Rozdział ten jest kontynuacją przerwanego opowiadania o Trzech Królach w rozdz.12. Opiera się częściowo na Mt 2, 10-12 oraz na nieznanych źródłach apokryficznych.

36 Wschodnie instrumenty muzyczne. Zurna, turecka nazwa orientalnej szałamai, in-strumentu dętego o podwójnym stroiku, przodka dzisiejszego oboju; stąd nazwa polska „sur-ma”. Naghara (naqqara) nazwa kotłów arabskich, wykonywanych z gliny, drewna lub meta-lu, często używane wraz z szałamają; poprzez Arabów przybyły do Europy i towarzyszyłymuzyce tanecznej w średniowieczu (te wiadomości zawdzięczam studentowi II roku MISCH-u UW, p. Łukaszowi Kozakowi, za które mu dziękuję).

37 O szacie por. objaśnienie do rozdz. 18.38 Jest tu zestawienie nauki o Chrystusie: Syn Boży jako dziecko, jako Chrystus cier-

piący, jako sędzia na końcu wieków. Opis polimorfii, nieco inaczej ujętej, znajdujemyw OpMag oraz w Opisaniu świata Marco Polo, 31, Warszawa 1954, 137, por. Dodateks. 384n. Literatura dotycząca zagadnienia polimorfii, por. Bibliografia ogólna.


215

pokłonili się [Jezusowi] i wyszli, i znów pytali jedni drugiego. Tak pytałMelkhi Gaspara: „Co ty widziałeś?” Gaspar odrzekł: „To samo, co ty wi-działeś wczoraj”. [Potem] Gaspar zwrócił się do Baltazara: „Ja ujrzałem to,co ty widziałeś”. Baltazar rzekł do Melkhiego: „A ja to, co ty”. Chcąc tosprawdzić jeszcze, wydali rozkaz, aby żołnierze weszli i pokłon oddali –i oni również opowiedzieli o cudzie, który tam ujrzeli. Na trzeci dzień kró-lowie weszli razem i pokłonili się [Jezusowi] i zobaczyli niemowlę na ko-lanach matki, któremu usługiwali dwaj aniołowie39. Chcieli oni zabrać nie-mowlę i zanieść do króla Heroda, lecz anioł powiedział im: „Nie wracajciedo Heroda, aby was nie spotkała jaka krzywda; niech każdy inną drogąpowraca do swojego kraju”. Tej nocy aniołowie śpiewali Jezusowi. Maryjai Józef wraz z niemowlęciem spędzili w grocie czterdzieści dni, potem udalisię do świątyni40 .

CUDA JEZUSA41 . 15. Po chrzcie Apostołów42 On [Jezus] polubił Dwu-nastu: Piotra, Jana, Andrzeja, Jakuba, Filipa, Tomasza, Tadeusza, Szymo-na, Jakuba [syna] Alfeuszowego, Judasza z Kariotu43. Przebywał w ich oto-czeniu, chrzcił i nauczał. Uczynił następujące cuda: zamienił wodę w Ka-nie Galilejskiej44; oczyścił trędowatego45; uleczył nogę kulawemu46; uzdro-

39 Przypomina to sławną mozaikę w San Apollinare Nuovo w Rawennie: trzej mago-wie w pysznych wschodnich strojach idą z ukłonem do Maryi, na której kolanach siedziJezus, obok którego stoją czterej aniołowie.

40 Autor zaledwie wspomina ofiarowanie w świątyni (Łk 2, 22-39); brak natomiastopisu rzezi niewiniątek (Mt 2, 13-15) szeroko opisanej w EwDzOrm i EwDzArab.

41 Rozdział zawiera szerokie zestawienie cudów Jezusa tak ewangelicznych, jak apo-kryficznych. Podobne zestawienia występują często w apokryfach.

42 Na pytanie jak, kiedy i przez kogo Apostołowie zostali ochrzczeni różni pisarzestarożytni dawali różne odpowiedzi: Hermas stwierdza, że zostali ochrzczeni (Pasterz IX,16, 5); Efrem, że Chrystus ochrzcił ich swoim słowem (In Diatess. V, 15, SCh 121, 114);Pistis Sofia mówi o Chrystusie chrzczącym (122, GCS 45, 202); Klemens Aleksandryjskitwierdzi, że Chrystus ochrzcił św. Piotra, a potem Apostołowie chrzcili jeden drugiego (GCS17, 196), natomiast zwolennicy Marcjona mówili, że nie zostali oni w ogóle ochrzczeni,a więc nie dostąpią zbawienia (Tertulian, De baptismo 12, CCL 1, 286-288). W późnej epo-ce powstały zestawienia, kto kogo chrzcił, por. M. Starowieyski, Bobolanum 6 (1995) 153.Szerzej na ten temat ANT 2.

43 Spisy apostołów: Mt 10, 2; Mk 3, 16-19; Łk 6, 14-16; Dz 1, 13. Ze zdziwieniemstwierdzamy brak Bartłomieja, szczególnie czczonego w krajach kaukaskich: miał on zostaćumęczony w Baku.

44 Por. J 2, 1-11. Typowy dla apokryfów katalog cudów Jezusa.45 Por. Mt 8, 2-4, par.; Mt 26, 6, par.46 Por. Mt 11, 5; 21, 14 itd.


216

wił paralityka47; niememu przywrócił mowę48; głuchemu otworzył uszy49;odpuścił grzechy nierządnicy50; przywrócił wzrok celnikowi51; uzdrowiłdziecko niewiasty Chananejskiej52; pięcioma chlebami jęczmiennymi na-karmił pięć tysięcy ludzi, a jeszcze zebrali dwanaście pełnych koszów53;chodził pieszo po morzu54; uciszył wiatr55 ; wszedł wraz z sześćdziesięcio-ma apostołami na górę Tabor56, gdzie objawił mu się Mojżesz i Eliasz57 ;wskrzesił córkę setnika58; w miejscowości Ani59 wskrzesił jedynaczkę le-żącą już w trumnie60; ślepemu od urodzenia dał wzrok61; uleczył syna krew-nego Annasza i Kajfasza62. Tyle cudów dokonał, Żydzi jednak nie chcieliw Niego uwierzyć. Gdy wskrzesił zmarłego, mówili: „To nie był jeszczeumarły; w przeciwnym wypadku, jak On mógł wskrzesić zmarłego?” Jeśliuczynił jakikolwiek inny cud, mówili: „Opętany jest i czyni wszystko przypomocy szatana63; jest przeciwnikiem wszystkich rzeczy, nie zachowujeszabatu64, dużo je i pije, lubi uczty z ludźmi grzesznymi65; przyjmuje nie-wiasty do grona uczniów, jest przyjacielem nierządnic i złodziei”. Takiei podobne rzeczy mówili przeciwko niemu. Jezus jednak odpowiadał wszyst-

47 Por. Mt 9, 1-8, par.48 Por. Mt 9, 32n.; 11, 5, itd.49 Por. Mt 15, 29-31, par.50 Por. J 8, 1-11; Łk 7, 36-50, itd.51 Cud w tej formie nie znany.52 Por. Mt 15, 15, 21-28, par.53 Por. Mt 14, 13-21, par.; J, 6, 9.54 Por. Mt 14, 22-33, par.55 Por. Mt 8, 23-27, par.56 Od III w. od Orygenesa (Selecta in Psalmos, PG 12, 1548, o ile jest dziełem auten-

tycznym) Górę Tabor identyfikowano z miejscem przemienienia; Euzebiusz z Cezarei wahasię pomiędzy Taborem a Hermonem (PG 23, 1092); od Cyryla Jerozolimskiego tradycjaTaboru jest ustalona.

57 Por. Mt 17, 1-9.58 Cud w tej formie nieznany. Mamy tu do czynienia ze zbitką dwu cudów – uzdro-

wień: Mt 8, 5-13, par. – sługi setnika i Mt 9, 18n., 23-26 par. – córki Jaira.59 Autor pomylił Naim z Ani – od 951 r. stolicą Armenii, siedzibą katholikosa, następ-

nie zniszczone i dziś będące ruiną (na granicy Turcji i Armenii).60 Por. Łk 7, 11-17 (syn wdowy z Naim).61 Por. J 9.62 Por. EwTmDz 3 i teksty paralelne w innych apokryficznych ewangeliach dzieciń-

stwa. Por. ProtEwJk 15, 1, par. We wszystkich tych tekstach idzie prawdopodobnie o arcy-kapłana Annasza.

63 Por. Mt 12, 24, par.64 Por. Mt 12, 2, par.65 Por. Mt 9, 11-13, par.


217

kim, co następuje: „Jeżeli ja czynię cuda przy pomocy szatana, to czyńcieje sami z samych siebie. Jan nic nie je i nie pije, i mówicie, że jest szata-nem, dlatego że on nic nie je i nie pije, ja zaś piję i jem, a nazywacie Mnieobżercą i pijakiem. Przyszedłem po to, aby powołać grzeszników, a nie spra-wiedliwych”66 .

WSKRZESZENIE ŁAZARZA67. 16. We wsi Betania mieszkały dwie sio-stry, Maria i Marta, które Jezus bardzo kochał68 . Miały one brata Łazarza,również umiłowanego przez Jezusa. Pewnego dnia Łazarz zachorował.Siostry jego posłały po Jezusa człowieka, aby mu powiedział: „Twój Ła-zarz zachorował, przyjdź go uleczyć”. Jezus zaś zawiadomił je: „Chorobata nie jest na śmierć, lecz raczej ku chwale Boskiej”. Potem powiedział doswoich uczniów: „Mój drogi Łazarz zasnął – pragnę go obudzić”. Ucznio-wie odrzekli: „Panie, jeśli on zasnął, to się wkrótce obudzi, dlaczego onpotrzebuje, abyś ty go budził?” Jezus mówił o śmierci, oni zaś myśleli o śnie.Wobec tego Jezus powiedział im wyraźnie: „Mój drogi Łazarz umarł; cie-szę się, że nie byłem tam; teraz pójdę go wskrzesić, abyście uwierzyli”. Nato odpowiedzieli mu uczniowie: „Gdy byłeś tam, szukali Cię Żydzi, aby cięukamienować, a teraz Ty znowu chcesz tam powrócić?” Jezus odrzekł: „Jeślikto chodzi we dnie, nie potknie się”. Na to rzekł Tomasz: „Pójdźmy i my,abyśmy z Nim pomarli”. Na drugi dzień powiedział Jezus do swych uczniów:„Pójdźmy na mogiłę Łazarza”. Gdy Maria usłyszała, że Jezus idzie, wybie-gła mu naprzeciw i powiedziała: „Panie, gdybyś tu był przedtem, nie umarłbybrat mój, lecz … Ci Bóg”. Jezus rzekł: „Zmartwychwstanie brat twój”.„Wiem – odrzekła Marta – iż ten, kto umarł, zmartwychwstanie podczasdrugiego przyjścia i zmartwychwstania”. Jezus odrzekł: „Jam jest zmar-twychwstanie i żywot, kto we Mnie wierzy, choćby i umarł, to ja go wskrze-szę”. [Jezus podniósłszy oczy swe w górę, rzekł]: „Pragnę go wskrzesić,aby ci wszyscy ludzie, którzy są tutaj, ujrzeli to własnymi oczami i uwie-rzyli, że tyś Mnie posłał na ziemię”. To rzekłszy, zawołał: „Łazarzu, wyjdźstąd!” I w tym samym momencie grób się otworzył i wyszedł stamtąd umarły,mając ręce i nogi związane prześcieradłem. Jezus powiedział: „Rozwiąż-cie mu ręce i nogi, i puśćcie go, aby szedł”. Gdy Żydzi to zobaczyli, uwie-rzyli w Niego, a niektórzy udali się do arcykapłanów, aby im to opowie-dzieć. Ci naradzili się pomiędzy sobą i rzekli: „Ten człowiek czyni takie

66 Por. Mt 11, 18n., par.; 9, 13, par.67 Rozdział opiera się na J 11 z własnymi dodatkami, np. „gdy przyjdą Frankowie i Gre-

cy”. O wskrzeszeniu Łazarza mówi Zstąp gr. 4, 3 i inne wersje.68 Por. także Łk 10, 38n.


218

wielkie cuda, a jeśli Go tak zostawimy, to będzie czynił jeszcze większe,i przyjdą Frankowie i Grecy69 , uwierzą w Niego i wezmą w posiadanie naszkraj, a nas zamkną do więzienia”. Wtedy arcykapłan Kajfasz powiedział:„Lepiej, jeśli jeden człowiek umrze, aniżeli cały kraj miałby być zniszczo-ny”. Było to proroctwo, gdyż przemawiał on jako arcykapłan, będąc na-tchniony przez Ducha Świętego. I postanowili oni zabić Jezusa i Łazarza,ponieważ ktokolwiek by spotkał Łazarza, uwierzyłby również w Jezusa.[I mówili dalej]: „A jeśli On zmartwychwstanie i wskrzesi samego siebie,tak jak wskrzesił Łazarza, to wtedy będzie jeszcze gorzej”. I z tego powodunie zabili Go. Jezus jednak czynił jeszcze większe cuda.

UZDROWIENIE ŚLEPCÓW. 1770 . … Nabrali gałęzi drzewnych w Beta-nii, gdzie [Jezus] wskrzesił Łazarza. Jezus udał się do Jerozolimy, zaśŁazarz i wielu szło za Nim. Na drodze tej siedzieli ślepi i żebracy. Gdyusłyszeli, że idzie Jezus, poczęli wołać wielkim głosem: „Jezusie, SynuDawida, zmiłuj się nad nami!” Jezus zapytał: „Co chcecie, abym wamuczynił?” Oni odpowiedzieli: „Otwórz nam oczy!” Jezus na to: „Jak uwie-rzyliście, tak też niech będzie z wami”, a w tej samej chwili otworzył imoczy71 .

CELNIK ZACHEUSZ. Przy tej samej drodze siedział celnik imieniemZacheusz, który był małego wzrostu; gdy ujrzał tylu ludzi, zapytał: „Co tusię dzieje?” na co oni odrzekli: „Jezus Nazarejczyk idzie”. Pragnął on bar-dzo zobaczyć Jezusa, ale nie udało mu się to z powodu wielkiego tłumu.Przy drodze rosło drzewo figowe, wdrapał się więc [na to drzewo], aby Golepiej zobaczyć. Gdy Jezus doszedł do tego miejsca, zawołał do Zache-usza: „Zstąp z drzewa, Zacheuszu, jestem dzisiaj gościem w domu twoim”.Gdy Zacheusz zaprosił go, [Jezus] powiedział: „Dziś zbawienie stało siętemu domowi, aby i on nie zginął; wszak i oni są dziećmi Abrahama” – i wybaczył grzechy temu domowi72 .

UROCZYSTY WJAZD DO JEROZOLIMY. Gdy Jezus wszedł do tego domu73,posłał dwóch uczniów, Piotra i Jana do wsi, która była naprzeciwko, i po-wiedział im: „Idźcie do tej wsi, a znajdziecie tam oślę przywiązane i strzeżo-

69 Prawdopodobnie echo wypraw krzyżowych.70 Rozdział ten łączy w jednym bloku szereg wydarzeń: w drodze do Betanii autor

umieszcza epizod uzdrowienia ślepców na drodze do Jerycho, ucztę u Zacheusza, wjazd doJerozolimy i uzdrowienie paralityka.

71 Por. Mt 20, 29-34.72 Por. Łk 19, 1-10, par.73 Domu Zacheusza.


219

ne przez człowieka; odwiążcie je i przywiedźcie do Mnie. Jeśli zaś ktoś za-pyta was, dokąd je prowadzicie, powiedzcie, że do właściciela, a nikt niebędzie wam czynił przeszkód”. Poszli oni tedy i przywiedli oślę, i narzucilinań swe szaty. Jezus usiadł na oślę, uczniowie zaś szli naprzód; a gdy jużbyli blisko miasta, z Góry Oliwnej ruszyły tłumy do nich; niektórzy rozcią-gali szaty swe [na drodze], inni zaś trzymali gałęzie palm. Gdy uczniowieujrzeli to, ucieszyli się bardzo z hołdu okazywanego ich nauczycielowi i po-częli z radością chwalić Boga, mówiąc wraz z dziećmi i ludem: „Hosanna,Hosanna, błogosławiony jest Pan”74. Słowa te bardzo dotknęły żydowskichkapłanów, którzy powiedzieli do Jezusa: „Nauczycielu, wyłaj uczniów two-ich! Dlaczego oni Cię chwalą jak Boga?” Jezus odrzekł: „Jeśli oni zamilczą,to kamienie wołać będą”75, co też natychmiast się stało. Jezus wszedł doświątyni i wyrzucił stąd wszystkich handlarzy, którzy tam handlowali, mó-wiąc: „Ten dom jest domem modlitwy, a nie domem handlu”76 . Potem wyle-czył tam wielu kulawych, paralityków i ślepych77.

ULECZENIE PARALITYKA. [Gdy] Jezus wyszedł ze świątyni, wstąpił dodomu Gamaliela78; dom ten tak zapełnił się ludem, że nikt już nie mógł wejść.Czterech ludzi przyniosło paralityka na dywanie chcąc dostać się do Jezusaprzez drzwi, ale nie mogli. Wtedy weszli na dach, zdarli go i stamtąd spuścilichorego na dywanie przed Jezusem. Jezus rzekł do paralityka: „Niech będąci odpuszczone grzechy twoje” i dodał: „On też jest przecież człowiekiem”.Potem obecni zapytali Jezusa: „Panie, co jest łatwiej: odpuścić mu grzechy,czy uzdrowić go?” Wtedy Jezus powiedział do paralityka: „Wstań, weźmijdywan twój i idź do domu twego!” I w tej samej chwili on wstał, wziął dy-wan na plecy [i wyszedł], a wszyscy się dziwili.

LIST KRÓLA ABGARA79. 18. W tym samym czasie przybył do Jezusaposeł króla ormiańskiego, pokłonił się mu i oddał list królewski. Jezus dał

74 Por. Mt 21, 1-9.75 Por. Łk 19, 39n.76 Por. Mt 21, 12n., par.77 Por. Mt 21, 14.78 Typowe uzupełnienie apokryficzne – dom zostaje dokładnie określony. Gamaliel

jest wspomniany dwukrotnie w Dz 5, 34 i 22, 3. Istnieje Ewangelia Gamaliela , ClAp 74.O Gamalielu por. wstęp do Cyklu Piłata, r. VI s. 624n (cz. 2).

79 Rozdział ten stanowi gruzińską przeróbkę legendy o Abgarze, której najstarsząwersję podaje Euzebiusz z Cezarei (HE 1, 13). Według nich trędowaty toparcha Edessy,Abgar V zwrócił się do Chrystusa z prośbą o uzdrowienie. Chrystus mu odpowiedział, żewprawdzie sam nie przybędzie, ale po zmartwychwstaniu pośle do niego swojego apostoła.


220

ten list Janowi do przeczytania. W liście napisane było, co następuje: „JaAbgar, król ormiański, jestem niewolnikiem Jezusa. Jeżeli wszyscy wierząw ciebie, ponieważ Cię widzieli, to ja, mimo iż Cię nie widziałem, uwie-rzyłem80, że Ty jesteś Synem Bożym i zstąpiłeś z nieba, aby zbawić straco-nego człowieka. Ja także jestem stracony fizycznie; jeśli będziesz chciał, toprzyjdź do mego kraju i ulecz mnie. Nie rozkazuję Ci mocą władzy królew-skiej, lecz proszę o to. Jako podarunek przesyłam Ci szatę, która nie jestuszyta igłą”81 . Jezus odparł: „Ja nie mogę tam pójść, ponieważ zamierzamiść do mego Ojca. Po wniebowstąpieniu zaś wyślę do Abgara ucznia mego,Tadeusza, który wyleczy go i pobłogosławi króla oraz jego królestwo”. Gdyposeł ujrzał Jezusa, nie miał już chęci odejść od Niego; przywołał więcmalarza i kazał mu malować wizerunek Jezusa [dla króla]. Malarz zacząłmalować na papierze oblicze Jezusa. Namalował Go najpierw jako męż-czyznę w sile wieku, lecz Jezus ukazał mu się w postaci starca. Wtedy ma-larz przekreślił [obraz] i namalował Go jako starca, ale wówczas Jezus ukazałmu się z siwą brodą82. Malarz więc bardzo się zdziwił. Jezus zapytał go:„Dlaczego jesteś zdziwiony?” Malarz odrzekł: „Panie, pragnę namalowaćoblicze Twoje dla naszego króla – i nie mogę”. Jezus zapytał: „Dlaczego[Mnie] malujesz?”, na co malarz odparł: „Król nasz bardzo pragnie Cięzobaczyć. Wydał nam bowiem rozkaz: jeżeli nie przyjdzie sam, to namaluj-cie Go i przynieście mi Jego obraz, a ja przez to samo już wyzdrowieję”.Po raz drugi usłyszał Jezus o wierze Abgara. Wtedy Jezus wziął chustkęlnianą i przyłożył ją do swej twarzy, a wówczas na chuście odbiło się obli-cze Jezusa takie, jakim było w rzeczywistości. Jezus wręczył tę chustę po-słowi i powiedział: „Weźmijcie ten obraz dla Abgara ode Mnie wraz z mo-ją modlitwą i błogosławieństwem. Zostanie on wybawiony trzy razy. Naj-pierw przez ten obraz, potem przez Tadeusza, i po raz trzeci przez chrzest”.Posłowie skłonili się Mu, wzięli obraz i poszli. Przy Bożej pomocy przeby-

O legendzie Abgara por. M. Starowieyski, StTheolVars 15(1977) 177-200. Legenda ta zo-stanie podana w II tomie ANT.

80 Por. J 20, 29.81 Por. J 19, 23. Interpretację teologiczną szaty całodzianej u Ojców podaje M. Aubi-

neau, Dossier patristique sur Jean XIX 23-24, w: La Bible des Pčres, Paris 1971, 9-50.Szatę tę Chrystusowi mieli ofiarować Trzej Królowie, por. wyżej XIV. Ta szata ma się znaj-dować w Trewirze, Argenteuil i w Gruzji (M. Tamarati, L'Eglise géorgienne de l'originejusqu'ŕ nos jours, Paris 1910, 94-119).

82 Przykład typowej dla apokryfów polimorfii, por. s. 214 przypis 38.


221

li długą drogę [powrotną] i na piąty dzień przybyli do Urhaju83 , gdzie znaj-dowała się siedziba króla Abgara. Wyszli oni z Jerozolimy w poniedziałekpo Niedzieli Palmowej, znaleźli się zaś w swym ojczystym kraju w WielkiPiątek. Gdy w piątek dochodzili oni do miasta, ujrzeli, że było ono oblężo-ne przez wrogów84 i dlatego nie weszli do środka: bali się bowiem, że wrógmoże ich zabić lub uwięzić, zaś obraz zrabować. Ukryli oni ten obraz w po-lu w pewnej wyschniętej studni, sami zaś inną okrężną drogą dotarli domiasta. Tejże samej nocy nieprzyjaciel uciekł, na drugi dzień zaś rano po-słowie stawili się do króla i powiedzieli doń: „On sam nie przyszedł z na-mi, ale ofiarował nam swój wizerunek, który ukryliśmy w studni, gdyż lę-kaliśmy się o niego”. Król po tych słowach uradował się bardzo i rozkazał,aby wszyscy, zarówno mężczyźni, jak niewiasty i dzieci udali się z zapalo-nymi świecami do studni, i sam szedł również z całym ludem trzymajączapaloną świecę. Z wielkimi honorami przynieśli oni ten obraz do miastai złożyli go tam aż do czasu, gdy przyszedł apostoł Tadeusz85.

USCHŁE DRZEWO FIGOWE. 19.86 W poniedziałek po niedzieli palm szedłJezus drogą i zobaczył drzewo figowe, a ponieważ był głodny, podszedł dodrzewa, lecz nie znalazłszy na nim owocu, przeklął je, mówiąc: „Od dniadzisiejszego niech nikt nie je z ciebie owocu!” Słyszeli to uczniowie jegoi po krótkim czasie, gdy wracali tą samą drogą, ujrzeli to drzewo uschnięte,zdziwili się więc, Piotr zaś powiedział do Jezusa: „Panie, oto drzewo, któreprzekląłeś, uschło”. Jezus odrzekł: „Jeślibyście mieli choć trochę wiary,a gdybyście rzekli górze: wstań i zmień położenie albo rzuć się w morze –stanie się”.

UCZTA W DOMU SZYMONA. 20.87 Gdy Jezus to mówił, przyszedł pe-wien faryzeusz imieniem Szymon i zaprosił Jezusa do siebie na obiad. Je-zus przeszedł do niego wraz ze swymi uczniami. W miejscowości tej miesz-kała pewna niewiasta bardzo złego prowadzenia się, która, gdy usłyszała,że Jezus znajduje się w domu Szymona, weszła i padłszy mu [Jezusowi] dostóp poczęła całować jego nogi i płakać tak gorzko, że oblała je łzami i wy-tarła swymi włosami. Przyniosła ona ze sobą naczynie alabastrowe, pełnedrogiego olejku, który wylała na głowę Jezusa, od czego dom cały napełnił

83 Edessa, dziś Urfa w południowo-wschodniej Turcji.84 O oblężeniu Edessy wspomina Egeria (19, 9, SCh 296, 209).85 O Judzie Tadeuszu por. Ps. Abdiasz, Dwunastu, OŻ 11, 148-150.86 Rozdział ten opiera się na Mk 11, 12-14, par.; 20-23.87 Rozdział ten opiera się na połączonych opisach: Łk 7, 36-48 i J 12, 4-6.


222

się wonnością. Nie podobało się to gospodarzowi domu tego, gdyż w sercuswoim gardził on Jezusem. Rzekł więc sam w sobie, że jeśli On jest czło-wiekiem świętym i prorokiem, to musi wiedzieć, jaka to niewiasta ucało-wała jego nogi. Jezus zrozumiał jego myśli i rzekł: „Szymonie, chcę ci po-wiedzieć jedno słowo”. Szymon rzekł: „Powiedz, Panie”. Na to Jezus: „Pe-wien człowiek miał dwóch dłużników; jeden miał mu zapłacić sto, drugizaś – pięćdziesiąt drachm; ponieważ jednak żaden z nich nie miał pienię-dzy, on im ten dług darował. Który więc będzie go bardziej miłował?” Szy-mon odrzekł: „Ten, komu więcej darował”. Jezus powiedział: „Prawdę rze-kłeś. Przyszedłem do domu twego, a nie dałeś mi wody, aby umyć nogi, taniewiasta zaś łzami swymi nogi mi obmyła; tyś mnie ani razu nie pocało-wał, ona zaś od chwili, gdy weszła, nie przestaje całować nóg; ty nie otarłeśmi nóg nawet ręcznikiem, a ona je otarła własnymi włosami; ty nie nama-ściłeś Mnie nawet gorszym olejkiem, ona zaś bardzo drogim olejkiem nogimi pomazała. Dlatego mówię do tej niewiasty: «Niech będą jej grzechyodpuszczone»”. Ale Judasz także był niezadowolony mówiąc: „Czyż nieszkoda takim drogim olejkiem go namaszczać i czyż nie lepiej byłoby sprze-dać ten olejek, a pieniądze rozdać ubogim?” Był bowiem bardzo chciwyi pieniądze te chciał mieć dla siebie, a nie dla ubogich.

NARADA U KAJFASZA. 21.88 W środę zebrali się Żydzi w domu Kajfa-sza na naradę [mówiąc]: „Jak myślicie, czy cała ziemia uwierzyła już w Je-zusa? Dotychczas bowiem występował On i czynił cuda na wsi i potajem-nie, a teraz już czyni je w mieście i jawnie; to nasza słabość, żeśmy Godotąd nie zabili. Cóż tedy mamy uczynić?” I mówili jeszcze dalej: „Jeślinie możemy jawnie zatrzymać Go i zabić, gdyż lud może się o tym dowie-dzieć i ukamienować nas, to musimy zatrzymać Go zasadzce i w nocy, kie-dy będzie spał; lecz na drugi dzień lud zobaczy Go uwięzionego, a wtedynic już nie zrobimy”. Poczym wysłali swoich szpiegów, ale ci nie mogliznaleźć miejsca [gdzie Jezus spał].

ZDRADA JUDASZA. 22.89 Wtedy przyszedł do nich Judasz i zapytał:„Ile mi dacie, jeżeli wskażę wam miejsce, gdzie Jezus będzie spał?” Oni

88 Rozdziały 21-24 opierają się na J 7, 45-53; 11, 47-53; Mt 26, 1-5, 14-16, par., aleautor układa je we własny sposób. Peradze niestety opuścił opowiadanie o tym, że jak Ju-dasz miał być zabójcą swego ojca.

89 Pierwsza część rozdziału opiera się na Mt 26, 14-16, par.; w drugiej autor streszczamodlitwę w Ogrójcu (Łk 22, 41-46) i opowiada o uwięzieniu Chrystusa łącząc w jedno opo-wiadanie ewangelii kanonicznych (szczególnie Mateusza i Jana).


223

obiecali mu dać trzydzieści srebrników. Judasz rzekł: „Pójdę tej nocy, abyzobaczyć, gdzie się On zatrzyma, jutro zaś w nocy przyjdę i wezmę wasz sobą, abyście Go zatrzymali potajemnie i aby nikt się o tym nie dowie-dział”. Żydzi bardzo się z tego ucieszyli i oczekiwali Judasza. Jezus znaj-dował się w ogrodzie i nauczał swych uczniów, potem zaś odszedł nieco odtego miejsca i począł rozmyślać o śmierci, a krwawy pot spływał po Nim.Wówczas nadszedł Judasz z wieloma Żydami. Jezus zapytał ich: „Kogoszukacie?” Oni zaś odrzekli: „Jezusa Nazarejczyka”. „To Ja jestem” – od-powiedział Jezus i w tej samej chwili wszyscy oni padli na ziemię (zrozum,że jeśliby chciał, to mógłby natychmiast uciec od nich). Jezus tchnął nanich90 i Żydzi powstali. Wtedy odezwał się do niego Judasz: „Bądź pozdro-wiony, Nauczycielu!” i ucałował Go w kolano. Jezus odrzekł: „Więc zdra-dzasz mnie pocałunkiem?”, potem słudzy rzucili się na Niego i schwyciliGo91. Piotr jednak, pobudzony gorącą miłością, wydobył kord i uderzyw-szy jednego ze sług, odciął mu ucho. Jezus rzekł do Piotra: „Odłóż kord namiejsce. Gdybym chciał się wybawić, to mógłbym przywołać dwanaścielegionów aniołów i tych tu wszystkich pozabijać, lecz pragnę umrzeć do-browolnie, aby zbawić świat i spełnić to, o czym mówią księgi proroków”.Wtedy przyłożył słudze ucięte ucho na miejsce i uzdrowił go92. [Żydzi] rzu-cili się nań i pojmali Go, uczniowie zaś uciekli93.

JEZUS U ANNASZA94 . 23. [Wtedy Żydzi] z wielkim naigrywaniem pro-wadzili Go do arcykapłana, a gdy ten mówił go niego, Jezus odpowiadałmu w sposób łagodny. Ale ten, któremu Jezus przed chwilą uleczył ucho,wymierzył mu pierwszy policzek, jakby przez wdzięczność [za to]. Był toten sam człowiek, który w ciągu trzydziestu ośmiu lat był sparaliżowany,a którego Jezus uzdrowił w świątyni mówiąc doń: „Idź i nie grzesz wię-cej!” – i oto on pierwszy właśnie spoliczkował Jezusa95. A jeśli ten, które-

90 Por. J 18, 4-9.91 Por. Mt 26, 49, par.92 Por. Mt 26, 50-54, par.93 Por. Mt 26, 56, par.94 Mamy tu połączone J 18, 23 i Mt 26, 67n. oraz EwNik 6, 1.95 Typowe dla apokryfów poszukiwanie wiadomości o anonimowych postaciach

w ewangelii. Malchus (Mt 26, 50, J 18, 10) zostaje zidentyfikowany z paralitykiem, o któ-rym mowa w J 5, 5-15 i ze sługą, który uderzył Chrystusa przed sądem Annasza – J 18, 22.Powodem uwagi o niewdzięczności jest wzmianka J 5, 15: uzdrowiony paralityk doniósł, żeto Jezus uzdrowił go w szabat. W EwNik 6, 2 tenże chory (okoliczności uzdrowienia sąnieco inne) świadczy za Chrystusem.


224

mu Jezus wyświadczył tyle dobrego, postąpił z Nim w taki sposób, to cóżdopiero czynili inni? Jedni bili go po twarzy, drudzy pluli mu w oczy, inniwyrywali mu włosy z brody, zaś inni jeszcze kopali Go nogami wołając:„Stworzony przez Boga, Synu Dziewicy Maryi, który pragniesz ponieśćmęczeństwo za nasze zbawienie!” Najpierw przyprowadzono Jezusa dopałacu Annasza, który był teściem Kajfasza, i gdy arcykapłan zapytał Go,czego On nauczał, Jezus odrzekł: „Nauczałem zawsze jawnie i nic nie mó-wiłem w tajemnicy; spytaj raczej tych, którzy słyszeli moje nauki”. Po tychsłowach jeden ze stojących tam spoliczkował Jezusa mówiąc: „Czy tak od-powiadasz arcykapłanowi?” Po tych słowach arcykapłan Annasz [Ananiasz]posłał Jezusa związanego do arcykapłana Kajfasza, swego zięcia.

JEZUS U KAJFASZA. 24.96 A szli za nim wszyscy kapłani i doktorowieoraz starszyzna, jak mówi apostoł Marek, poszukując fałszywych świad-ków przeciwko Jezusowi, lecz nie znaleźli ich. Wielu bowiem fałszywieprzeciwko Niemu świadczyło, lecz świadectwa ich nie były zgodne pomię-dzy sobą. Wtedy najwyższy kapłan zapytał Jezusa: „Czy Ty jesteś SynemBoga?” Jezus odpowiedział: „[Jam jest]; ujrzycie Syna Człowieczegoprzychodzącego z obłokami i siedzącego po prawicy Bożej”. Najwyższykapłan rozdarł swe szaty i rzekł: „Na co potrzebujemy jeszcze świadec-twa? Wszyscy słyszeliśmy bluźnierstwo”. Potem spytał ich: „Jaki wyrokwydacie nań?” Oni zaś jednogłośnie odpowiedzieli: „Jest winien śmierci!”i poczęli plwać na oblicze jego, wywracać mu odzienie i bić pięściami w gło-wę, mówiąc: „Odgadnij, kto cię uderzył?” Żołnierze zaś policzkowali Go,a gdy się naigrali do syta, przywiązali go do słupa kamiennego i biczowalimiotłą cierniową, dopóki całe ciało nie stało się krwawe.

JEZUS U PIŁATA. Gdy nadszedł piątek, najstarsi kapłani uczynili radęi związawszy Jezusa wydali Go Piłatowi. Piłat zapytał go: „Czy Ty jesteśkrólem żydowskim?” Jezus odrzekł: „Ty mówisz, że jestem”. [Wtedy] Piłatpowiedział do starszych: „Żadnej winy nie znalazłem w tym człowieku”,

96 Autor nazywa Marka Apostołem, choć ten nim nie był. Podstawą pierwszej częścijest opis przesłuchania przed Kajfaszem (Mt 26, 59-66; Mk 14, 55-64) oraz znieważaniaJezusa (Mt 26, 67). Druga część opiera się na skróconym opisie przesłuchania u Piłata (Łk23, 47, par.). Opis urywa się na przesłuchaniu Piłata u Heroda i w tym miejscu Peradzenotuje, że brakuje 47 stron, co jest wyraźną pomyłką: brakuje 47 strony, bo w następnymrozdziale (25) znajduje się opis przesłuchania przed Piłatem, wypuszczenie Barabasza i wy-roku na Chrystusa. Trudno przypuścić, aby nawet w apokryfie rozmowa z Herodem ciągnę-ła się przez 47 stron!


225

oni zaś odrzekli: „On ich uczy; nawet z Galilei przychodzą ludzie do Nie-go”. Gdy Piłat usłyszał, że Jezus pochodzi z Galilei, odesłał Go do królaHeroda, który był wtedy w Jerozolimie… 25.97 Piłat zapytał Żydów: „Kogochcecie, abym wypuścił z tych dwóch?” Oni odpowiedzieli: „Barabasza”.Wtedy rzecze Piłat: „A co mam uczynić z tym, którego zwiecie pomazań-cem, królem żydowskim?” I wszyscy Żydzi odpowiedzieli: „Niech Go ukrzy-żują!” Na to Piłat: „Cóż złego uczynił?” A oni poczęli jeszcze głośniej wołać:„Ukrzyżuj Go!” Wtedy Piłat, widząc, że nic nie może wskórać, i że powstałjeszcze większy rozruch, wziął wody, umył ręce przed ludem i rzekł: „Janie jestem winny krwi jego; to wasze dzieło”. Żydzi zaś odrzekli: „Niechbędzie krew jego na nas i na naszych wnukach!” Piłat powiedział: „WeźcieGo i uczyńcie wyrok według waszej ustawy”. Żydzi zaś odparli: „My niemożemy nikogo zabijać”. Wtedy Piłat, aby zadość uczynić Żydom, wypu-ścił Barabasza, który był schwytany na mężobójstwie, zaś Jezusa uderzyłkijem i oddał Żydom, aby Go ukrzyżowali. W sieni ratusza, w którym od-bywała się narada, zebrali się żołnierze, zwołali tłum ludzi i oblekli Jezusaw odzienie czerwone i żółte98, włożyli mu [na głowę] cierniową koronę i dalitrzcinę do ręki, pozdrawiali Go wołając: „Witaj królu żydowski!” Plwalinań, bili po głowie, a gdy Go wywiedli na podwórze, miał [na sobie] cier-niową koronę i odzienie czerwone i żółte. Gdy już mieli dość bicia, prze-brali Go w jego własne odzienie i zabrali, aby Go ukrzyżować.

ZDJĘCIE Z KRZYŻA99. 26. W piątek, równo o godzinie dziewiątej, Je-zus oddał ducha swego Ojcu100. Wtedy przyszedł do Piłata książę żydowskiz miasta Arymatei, imieniem Józef, i prosił o wydanie mu ciała Jezusa, abyje pochować. Piłat zdziwił się, że Jezus umarł tak prędko i posłał setnika101

imieniem Lucjan102 mówiąc: „Idź i zobacz, a jeśli jeszcze nie umarł, to prze-trąć Mu kolana”. Setnik poszedł i ujrzał dwóch łotrów, którzy byli ukrzyżo-

97 Rozdział opiera się na synoptykach: Mt 27, 16-31, par.98 Trudno przyjąć tłumaczenie Peradze, że jest to świadectwo wpływu rzymskiego ka-

tolicyzmu na monofizyckich Ormian, ponieważ chorągiew papieska ma kolor żółty!99 Rozdział ten w niewielkim stopniu opiera się na Ewangeliach kanonicznych, a ra-

czej na tradycji ormiańskiej.100 Por. Mt 26, 45-50.101 Por. Mt 15, 42-44, par.102 Zazwyczaj nazywany jest Longinem, por. ListHerPił. Istnieje męczeństwo św. Lon-

gina w języku gruzińskim. O św. Longinie por. BHO 685n. – teksty gruzińskie, BGH 988-990 – teksty greckie, BHL 4965 – teksty łacińskie.


226

wani wraz z Jezusem, a że byli jeszcze żywi, więc połamał im kolana. [Po-tem] podszedł do Jezusa i ujrzawszy, że już umarł, nie łamał Mu kolan,tylko włócznią otworzył jego bok, a natychmiast wyszła stamtąd krew103.Jedna kropla krwi wpadła mu w oko (a był on niewidomy na to oko) i przej-rzał od razu. Udał się wtedy do Piłata, pokazał mu oko i opowiedział o tymcudzie. Piłat pozwolił Józefowi pochować Jezusa. Józef przystawił drabinęi chciał wyjąć gwoździe [z ran Jezusowych], lecz w tejże chwili wypłynęłaspod tych gwoździ duża ilość krwi i uniemożliwiła wyjęcie. Wówczas Jó-zef pokłonił się krzyżowi i powiedział: „Święty Boże, Święty Mocny, ŚwiętyNieśmiertelny, który za nas byłeś ukrzyżowany”104. Powtórzył to trzy razy,i oto Chrystus sam pochylił się z krzyża na ręce Józefa. Józef związał ciałoczystymi prześcieradłami i według zwyczaju żydowskiego odmówił mo-dlitwy za zmarłych. W pobliżu tego miejsca, na którym Chrystus był ukrzy-żowany, znajdował się niewielki ogród, będący własnością Szymona, któryurządził w nim grób dla siebie, lecz wyjechał do innej miejscowości i tamzmarł, tak że grób ten został pusty. W tym miejscu pochowano Chrystusa,potem położono na drzwi grobu wielki kamień 105. Niewiasty, które służyłyChrystusowi, patrzyły z daleka na ten pogrzeb. Nazajutrz był szabat, to jestniedziela żydowska, i dlatego nie mogły one pójść na grób.

KAPŁANI U PIŁATA. 27.106 Kapłani żydowscy udali się wtedy do Piłatai powiedzieli: „Dziś przypomnieliśmy sobie, że ten zwodziciel powiedział,gdy jeszcze żył: «Jeśli zabijecie Mnie, to Ja na trzeci dzień zmartwych-wstanę». Dlatego pozwól nam opieczętować grób jego na przeciąg trzechdni. Wszak uczniowie jego mogą wykraść ciało i powiedzieć, że On zmar-twychwstał, a to będzie jeszcze gorsze”. Piłat odrzekł na to: „Tyle rzeczyczynicie beze mnie, dlaczego teraz pytacie? Macie ludzi, poślijcie ichi strzeżcie grobu!” Dał im jednak ze swojej strony straż, oni zaś poszli i za-pieczętowali grób. Piłat powiedział jeszcze do Żydów: „To ja wam mówię,że jeśli on naprawdę zmartwychwstanie z grobu, napiszę do cesarza, aby

103 Por. J 19, 31-33. Ormianie używali we Mszy św. tylko wina bez dodatku wody, costanowiło nawet przedmiot sporów teologicznych.

104 Dodatek do Trishagion: „który byłeś za nas ukrzyżowany” jest dziełem Piotra Fo-lusznika, monofizyckiego patriarchy Antiochii (468-488). O ten dodatek toczyły się zaciętespory teologiczne.

105 Por. Mt 15, 45n., par.106 Pierwsza część rozdziału opiera się Mt 27, 66, druga – na motywach apokryficz-

nych listów Piłata do cesarza i ZemZb (por. ListPTyb, RapP, ZemZb i list Piłata do Klaudiu-sza w EwNik 28).


227

on kazał wszystkich was uwięzić wraz z żonami i dziećmi, albowiem spisa-łem wszystkie cuda w czasie zmartwychwstania; jeśli zaś nie zmartwych-wstanie, to ocalejecie”. Według rozkazu kapłanów [Żydzi] zapieczętowaligrób i postawili straż złożoną z czterech strażników i stu dwudziestu Ży-dów, aby strzegli ciała Jezusowego107.

MARIA MAGDALENA PRZY GROBIE. 28.108 Bardzo wcześnie po północyprzyszła do grobu Maria Magdalena. Było to o tej porze, gdy anioł odwaliłkamień i siedział na nim. Maria Magdalena zajrzała do grobu i zobaczyła,że jest pusty i że nie ma tam ciała Jezusa. Maria zaczęła płakać i bić sięw piersi mówiąc: „Cóż ja mam teraz czynić, dokąd iść i kogo pytać, gdziemam Go szukać i gdzie Go mogę odnaleźć? Przecież zdjęli Go z krzyżai położyli do tego grobu, przywalili grób dużym kamieniem, zapieczętowa-li i postawili straż. Sama jestem świadkiem, że nikt z uczniów nie ruszyłGo tej nocy, Żydzi zaś nie uczyniliby tego, aby nie pogwałcić szabatu; żad-ne zwierzę również nie mogło Go wykraść, gdyż grób zamknięty był du-żym kamieniem. Przed trzema dniami też nie mógł zmartwychwstać, jak tosam powiedział, dotychczas bowiem upłynęła jedna noc i jeden dzień.Wszystko to, co On mówił aż do ostatnich czasów, sprawdziło się, jakżemógł więc teraz skłamać – wszak zawsze mówił prawdę: w jaki więc spo-sób trzeba to tłumaczyć? Gdyby ktoś miał wykraść jego ciało, On sam mógłto przecież przepowiedzieć!” Tak ona rozmyślała, wylewając łzy i bijąc sięw piersi109. Płakała po kryjomu, bała się bowiem straży, a nie miała nikogoprzy sobie, z kim mogłaby rozmawiać. Wtedy anioł, który siedział na ska-le, przywołał ją do siebie i zapytał: „Niewiasto, czemu płaczesz tak bezna-dziejnie; powiedz mi przyczynę, może ja będę mógł ci dać jakąś radę?”Magdalena odpowiedziała: „Zabrali mego Pana z tego grobu i nie wiem,gdzie Go położyli”. Na to anioł: „Masz taką silną miłość i wiarę, ale wyle-wasz łzy nierozsądne. Kiedy to się zdarzyło, aby poszukiwano żywego po-między umarłymi?110 Czy jesteś bardziej nierozsądna od tej straży? Chodź-że i zobacz, że Go przecież tu nie ma”. Te słowa anioła wywołały u niewia-

107 EwNik (gr. B, 12, 2) mówi o pięciuset żołnierzach, których dał im Piłat.108 Rozdział ten opiera się zasadniczo na J 20, 11-18 z dodatkami wziętymi z innych

ewangelii i apokryfów. Treść jednak jest tak „uzupełniona”, że chwilami trudno rozpoznaćopowiadanie ewangeliczne. Peradze słusznie widzi tu elementy Mt 28, 1-10; Mk 16, 1-8; Łk24, 1-11 oraz J 20, 1.

109 Por. EwPt 12, 51n.110 Por. Łk 24, 5.


228

sty jeszcze większy lęk i zamęt myśli. Anioł zaś znów rzekł do niej: „Jeślimi ty nie wierzysz i sądzisz, że ja ci jestem obcy, to idź i zapytaj swoichludzi oraz tych, którzy Go sądzili, kapłanów waszych i starszyznę, oni cipowiedzą prawdę. Nie tylko przyjaciele Jego, ale nawet wrogowie powie-dzą, że powstał z martwych. Podczas trzęsienia ziemi zmartwychwstał z gro-bu. Byłem tu wraz z innymi aniołami i zmartwychwstania nie spostrzegli-śmy, a kiedy spojrzeliśmy na grób, to pieczęć była nienaruszona, lecz przytrzęsieniu ziemi doznaliśmy jakiegoś przeczucia, odsunęliśmy kamień111,weszliśmy do grobu i nie znaleźliśmy Go, aż wreszcie On sam ulitował sięi ukazał się nam. Ponieważ wy tak bardzo pragniecie Go ujrzeć, to on ulitu-je się po raz drugi i ukaże się także wam”.

RELACJA SRAŻNIKÓW. 29.112 W tym czasie, gdy anioł opowiadał toMagdalenie, powstało kilku strażników, udało się do miasta i powiedziałoarcykapłanom i starszyźnie: „Co tu robicie i po co tu siedzicie? Stała sięrzecz niemożliwa: On naprawdę zmartwychwstał i nie możemy tego ukryć.Oto będziemy krzyczeć [o tym] na dworze wezyra i opowiadać to po całymmieście, i nie będziemy temu zaprzeczali. Straszliwe zjawisko zmartwych-wstania ukazało się nam: nastąpiło trzęsienie ziemi silniejsze aniżeli w czasieukrzyżowania113, lecz w tym dniu było nam lżej aniżeli w nocy; a baliśmysię nie tylko z powodu trzęsienia ziemi. Jacyś ludzie zstąpili ku nam, niewiemy jednak, czy pochodzili oni z nieba czy z ziemi. Wejrzenie mieli ja-sne jak błyskawica; gdyby to był dzień, to światłość przyćmiłaby słońce114.Ze strachu jakby zamarliśmy, a niektórzy [z nas] porzucili broń i uciekli.Bardzo nas to dziwi, żeście nic nie odczuli i że siła i moc tego zjawiska niedotarła do was; nawet kamienie roztapiały się, a ziemia stała się jak żelazo.Staliśmy tam, jakby umarli, a ci, którzy tam zostali, sądzimy, że już zmar-li”. Po tych słowach kapłani powiedzieli do straży: „Jeżeli mieliście takąciężką przygodę, jak mówicie, i niektórzy spośród was, Żydów, zostali tam,jakby umarli, to w jaki sposób przyszliście tu, aby nam to powiedzieć?”Straż odrzekła: „O północy przyszły błogosławione niewiasty do grobu,przyniosły olejek i świece115 . Gdy one nadeszły, zrobiło się nam nieco lżej

111 Por. Mt 28, 2.112 Rozdział ten i następny (30) opierają się na Mt 28, 11-15; opowiadanie zostało

jednak znacznie rozwinięte.113 Por. Mt 28, 2; 27, 51.114 Por. EwPt 9, 36.


229

[na duszy]; jedna z nich bez bojaźni zajrzała do grobu, a gdy nie znalazłazmarłego, zaczęła płakać. Wtedy usłyszała ona głos zmarłego oznajmiają-cy, że on żyje i zmartwychwstał116 . One powiedziały nam, że to byli anioło-wie, i myśmy sami słyszeli, jak oni mówili do niewiast: «Czemu szukacieżywego pomiędzy umarłymi?117 Nie ma go tutaj, gdyż zmartwychwstał i wy-przedza was [w drodze] do Galilei, jako wam przepowiedział»”118 .

ZANIEPOKOJENIE KAPŁANÓW. 30. Gdy kapłani usłyszeli to wszystkood straży, zdziwili się, zmartwili bardzo i stracili wszelką nadzieję dowie-dziawszy się, że strażnicy mówią prawdę. Zaczęli więc naradzać się mię-dzy sobą mówiąc: „Co mamy teraz czynić? On powstał z martwych i byłwidziany przez aniołów i ludzi; straż może pójść do samego Piłata i opo-wiedzieć mu o wielkim cudzie zmartwychwstania. On teraz idzie do Gali-lei i zrobi się jeszcze większy rozgłos”. Wreszcie nic innego nie mogli ura-dzić, jak wyjąć skarb ze świątyni, potem dali strażnikom dużo srebra i po-uczyli ich: „Mówcie tak, że w tym czasie, gdyście spali, przyszli uczniowiei ukradli ciało”.

MARIA SPOTYKA JEZUSA. 31.119 Maria stała w pobliżu anioła i płaka-ła gorzkimi łzami; z miłością spoglądała w jedną i w drugą stronę [w na-dziei], że może on się ukaże (to samo powiedziane jest w Ewangelii).Gdy anioł przemawiał do niej, stanął za nią sam Pan Jezus ukrzyżowany,a ona Go nie poznała sądząc, iż jest to ogrodnik i powiedziała doń:„Panie, jeśli ty wziąłeś ciało Jezusa, powiedz mi, gdzieś je położył, a ja jezabiorę…”

115 Por. Mt 28, 1-4, par. Kobiety wieczorem kupiły wonności, a bardzo rano – a więcnie o północy – poszły do grobu. W EwGruz natomiast niosą świece, obficie używane w li-turgii wschodniej.

116 Powtórzenie rozmowy z r. 28, tyle że tam Maria Magdalena przyszła sama i rozma-wiała z aniołem, tu natomiast przyszła z niewiastami i rozmawiała z samym Chrystusem.

117 Por. Łk 24, 5.118 Por. Mt 27, 7, par.119 Jest to kontynuacja przerwanego przez rozdziały 29 i 30 opowiadania, które prze-

chodzi w opis wydarzeń w J 20, 11-18. Na samym jednak początku opowiadanie się urywa.


230

2. Ewangelia arabska Jana (EwJ) (przekład i opracowanie fragmentów ks. Marek Starowieyski)

Ewangelia arabska Jana (EwJ) zachowana w języku arabskim stanowi prze-kład z j. syryjskiego, który prawdopodobnie był językiem oryginału. L. Moraldiprzypuszcza, że podstawowe elementy tego tekstu sięgają wieków II/III. Oryginałsyryjski powstał prawdopodobnie jeszcze w czasach przedmahometańskich, nato-miast przekład arabski w VII/VIII wieku, w Egipcie, prawdopodobnie, znowu we-dług hipotezy Moraldiego, w kręgu Samuela, opata klasztoru w Kalamun120. Tentekst był poprawiany i uzupełniany. Typowe uzupełnienia stanowią elementy anty-muzułmańskie wypływające ze zwiększającej się presji islamu na chrześcijaństwoegipskie. Tekst arabski został przełożony na j. etiopski – jest to utwór pt. CudaJezusa, tekst znany i wydany przez S. Grébaut, różni się on jednak dość znacznieod EwJ.

EwJ z rękopisu arabskiego z 1342 r. zakupionego w XVII w. dla BibliotekiAmbrozjańskiej w Mediolanie wydał i przełożył na j. łaciński J. Galbiati w 1957 r.EwJ była znana, ale tylko ścisłemu kręgowi uczonych już w XIX w.; dzięki wydaniuGalbiatiego (wprawdzie wydanemu luksusowo i bardzo rzadkiemu) stała się dostęp-na szerszemu gronu czytelników, ale ciągle jeszcze bardzo ograniczonemu; spopula-ryzowały ją dopiero przekłady na języki nowożytne: szwedzki (O. Löfgrena, 1967)i włoski (L. Moraldiego, 1991). M. v. Esbroeck odkrył starszy rkps z 1175 r.

Utwór jest bardzo obszerny – w przekładzie włoskim liczy sobie ponad 180stron – jest to najobszerniejsza ewangelia apokryficzna obok EwBarn. Tekst jestpoprzedzony wstępem, następuje opis stworzenia świata i grzechu pierwszych ro-dziców a kończy się na wniebowzięciu Maryi i rozesłaniu uczniów i zawiera epi-log. Jest to więc utwór obejmujący całość życia Pana Jezusa, umieszczonego w ra-mach stworzenia świata i początków Kościoła. W tekście uderza brak opowiadaniao narodzinach i dzieciństwie Maryi oraz cudów zawartych w EwTmDz. Źródłemutworu są Biblia: Stary Testament interpretowany po chrześcijańsku oraz Nowy

120 Por. SWPW 98n.

231

Testament, szczególnie Ewangelie („uzupełniane” przez autora!). Autor czerpie wielez apokryfów np. z Cyklu Piłata, stąd ważna rola Nikodema, Gamaliela i Józefa z Ary-matei. W tekście wykorzystano nieznane źródła, szczególnie opisów cudów, którestają się coraz bardziej fantastyczne (np. ożywienie postaci na obrazie czy lew i ko-ziołek wyznające bóstwo Chrystusa).

EwJ jest utworem ortodoksyjnym, nie spotykamy w nim elementów heretyc-kich, a ewentualne ślady manicheizmu i gnostycyzmu są raczej dość wątpliwe, na-tomiast zawiera ciekawe elementy teologiczne121, np. podkreślenie roli Maryi. Ce-chą charakterystyczną jest bardzo mocno wypunktowana polemika z islamem. Cha-rakterystyczne dla utworu są dwie długie (i dość monotonne) mowy Jezusa, zawie-rające około 1/5 utworu: jedna z nich miała być wygłoszona na Górze Oliwnej(typowy element apokryficzny), druga w drodze do Jerozolimy.

Podajemy tu fragmenty EwJ dotyczące narodzenia Pana Jezusa i Jego chrztu(tekst bardzo piękny). Pokazują one, jak poszerzano Ewangelie o tradycje lokalne(por. np. opis ucieczki do Egiptu z EwArabDz i naszego apokryfu) lub nawiązującedo tradycji judaistycznych (legenda o powstaniu Septuaginty wzięta z Listu Ary-steasza w scenie z Symeonem) albo do tradycji Seta (opowieść o Magach) – do tejsceny nawiązują zresztą i inne apokryfy, por. wyżej, EwGruz 11, objaśn.

Teksty przetłumaczono bądź z przekładu łacińskiego J. Galbiatiego, bądź prze-kładu włoskiego L. Moraldiego oczekując na lepsze czasy, kiedy specjalista odchrześcijańskiego j. arabskiego dokona tłumaczenia EwJ z oryginału.

MODLITWA SALOME. 6. 1. Gdy akuszerka Salumi122 usłyszała to, co jejpowiedziało Dziecko, zawołała, aby oddać Mu chwałę:

„Chwała Tobie, który siedzisz po prawicy chwalebnego Ojca!Chwała Tobie, którego prowadzą Serafini!Chwała Tobie, którego tron jest na wysokości niebios, a nogi w głębo-

kościach ziemi i który z litości ku swoim niewolnikom zadowoliłeś się przy-jęciem nędznego ludzkiego ciała i rzuciłeś się do małego i chwiejącego siężłóbka!

Chwała Tobie, który wypełniasz niebo, a mocą swoją – całą ziemię!Chwała Tobie, chwała Tobie, Boże nieba i ziemi, który znasz liczbę

ziaren piasku i kropel deszczu!

121 Por. ANT 144n.122 Akuszerka Salome, która dokonała próby dziewictwa Maryi (por. ProtEwJk 20).

Salome jest postacią popularną w apokryfach, np. w EwEg (por. Indeks). Modlitwą tu poda-ną Salome dziękuje za cudowne uzdrowienie. Modlitwa zawiera liczne reminiscencje biblij-ne. Jest to prawdopodobnie fragment jakiegoś kazania.

2. EWANGELIA ARABSKA JANA (wybrane fragmenty)

232

Chwała Tobie, którego królestwu nie będzie końca, którego światłonie zgaśnie, którego moc nie ustanie!

Chwała Tobie, chwała Tobie, który liczysz to, co stworzone: widocznei niewidoczne!

2. Chwała Tobie, który z własnej woli stałeś się człowiekiem, a przezswe wcielenie z własnej woli złączyłeś się ze swoim stworzeniem!

Chwała Tobie, boski i godny czci!Chwała Tobie, bo należy Ci się chwała i cześć!Chwała Tobie, który jesteś godny, aby Ci składano dzięki i aby Cię

wychwalano!Chwała Tobie na wieki, bo rozdzielasz dobra nawet już po ich rozdzie-

leniu!Chwała Tobie, który światło swoje rozlewasz na sługę swego Izraela!Chwała Tobie, Odkupicielu świata, który jak chcesz kierujesz serca-

mi!Chwała Tobie, którego chwali to, co cielesne i co bezcielesne spośród

aniołów i ludzi!Chwała Tobie, którego imię chwalą morza i to, co się w nich znajduje!Chwała Tobie, któremu cześć oddają słońce, księżyc i gwiazdy!Chwała Tobie, którego chwalą góry i drzewa, i owoce, i rzeki, i kwia-

ty, a imię Jego uwielbione i czczone uwielbiają i wynoszą!Chwała Tobie, chwała Tobie, którego chwali to, co oddycha!Chwała Tobie, o Błogosławiony, który przyszedłeś na świat w imię

Ojca, aby odkupić plemię Izraela i wszystkie narody!Chwała Tobie, który zapominasz o winach, gładzisz zbrodnie i odpusz-

czasz grzechy!Chwała Tobie, któremu chwała wraz z Ojcem Twoim i Duchem świę-

tości Twojej na wieki wieków, Amen. Chwała Tobie!”

NIEPOKÓJ SZATANA I ODKRYCIE PRZEZ NIEGO JEZUSA. 7. 1. Drugi cudprzy narodzeniu Chrystusa naszego Pana i Boga z czystej Dziewicy Maryiw dwudziestym piątym dniu trzeciego miesiąca roku świata123. Aniołowieotoczyli grotę, w której się On narodził i połączyli swe skrzydła od niebaaż po ziemię, a na całym świecie zaczęły upadać bałwany, a Iblis [szatan],choć używał wszystkich swych zdolności, nie zdołał podnieść nawet jedne-go posągu tak, aby w tym samym czasie inny nie upadł.

123 Por. S. Grébaut, PO 12, 606n. (Cud V, 2); PsMt 15, 2. Tytuły zawarte w tekściepodajemy podkreślone.


233

2. Zgromadzili się więc szatani wokół swego księcia Iblisa i rzekli doń:„Panie nasz, jaka to klęska w naszą moc uderzyła? Kto się na świecie naro-dził i spowodował upadek naszego państwa?” On zaś drżąc z lęku odpo-wiedział: „Poczekajcie trochę, aż obejdę wszystkie kraje ziemi w poszuki-waniu, kim jest ów Narodzony, a powróciwszy opowiem wam, o kogo cho-dzi: nie umknie mi, kim On jest”.

3. I tak ów przeklęty uniósł się w powietrze i opuścił się w głębiny,a potem obleciał wszystkie miejsca na ziemi w poszukiwaniu, kim jest ówNarodzony, ale nie odkrywszy prawdy o narodzeniu Chrystusa, powróciłdo swych przyjaciół pełen niepewności i znalazł ich wszystkich równieżprzybitych. Dodawał więc odwagi ich sercom i mówił do nich: „Nie lękaj-cie się, że nadejdzie kres dla mojego królestwa: nie zostanę od niego odda-lony ani też nie porodzi Dziewica, o której prorokował Izajasz. Mówił onbowiem: «Oto dziewica porodzi Dziecię124, a po narodzeniu pozostanie Dzie-wicą w Jerozolimie». Jeśliby zaś ów Narodzony naprawdę miał się naro-dzić, to obaliłby moje królestwo i usunąłby moje panowanie […]

6. Teraz jednak ogarnął mnie taki smutek i takie rozdarcie, jakiego niedoznałem od czasu, odkąd upadłem z wysokiej godności, jaką miałem w nie-biosach, choć nie odkryłem niczego, co się tyczy tego Narodzonego, comogłoby być przyczyną takiego przygnębienia, w jakim się znajduję. I dla-tego przebyłem cały świat, ale nic o Nim się nie dowiedziałem; a z ziem,których dotąd nie przebiegłem, pozostaje mi już tylko Betlejem, miastoDawida. Jeśli w nim narodziło się w tym czasie Dziecko, to jest ono tym,o którym prorokowali prorocy, jest ono Tym, które usuwa moje królestwo.Nuże więc, towarzysze duchy125, udajmy się do owego Betlejem, a jeśliw nim znajduje się owe Dzieciątko, otoczmy Je i napadnijmy, wszyscy ilunas jest, razem, na anioły tam się znajdujące, które Je strzegą, aż zniszczy-my Jego królestwo”.

7. Tak więc weszła na chmury zgraja Iblisa, postawiła na nich tron,otoczyli go i na nim go ponieśli; stali przy nim gotowi do walki. Udali siędo Betlejem. Ale gdy tam przybyli, znaleźli aniołów otaczających jaskinię,w której znajdowało się Dziecko. I ilekroć zbliżali się do aniołów, tylekroćz ich skrzydeł strzelały jakoby świetliste pociski, jaśniejące jak błyskawi-ce, które uderzały w ich twarze. Wtedy ich przeklęty książę i jego wojsko

124 Por. Iz 7, 14.125 Termin arabski oznacza prawdopodobnie dżinów – złośliwe duchy, przybierające

wiele kształtów.


234

zatrzymało się ze zdumieniem. Rzekł więc Iblis do swego wojska: „Pozo-stańcie tu na chwilę, a ja udam się na pola wokół tego Betlejem i zapytampasterzy, w których nie ma żadnej złośliwości”.

8. A miało to wszystko miejsce w dniu, w którym narodził się Chry-stus Zbawca. Gdy więc Iblis zbliżył się do pasterzy, którzy byli na polach,ujrzał wojsko aniołów, którzy wszyscy razem wołali: „Chwała Bogu nawysokościach, pokój na ziemi, a ludziom radość”126. I usłyszał, jak jedenz aniołów zwróciwszy się do pasterzy, mówił: „Oznajmiam wam, że w mie-ście Dawida narodził się Chrystus Zbawiciel. A to będzie dla was znakiem,który was upewni: oto w grocie w mieście znajdziecie młodą dziewczynę,a na jej łonie rozkoszne Dzieciątko!” Gdy zaś Iblis to usłyszał, padł naziemię, a potem powrócił do swoich wojaków smutny i załamany i rzekłim: „U pasterzy usłyszałem słowa; jeśli one są prawdziwe, ja jestem skoń-czony, a i wy zginiecie. Usłyszałem bowiem, że Bóg przyjął ciało i naro-dził się z dziewczyny-dziewicy. Czy jest może prawdą to, że mój Pan i Bóg,od którego się oddaliłem i który mnie zrzucił ze stopnia niebiańskiego, któ-ry posiadałem, tak się poniżył, że zstąpił na ziemię? Czy jest to możliwe, żeto się stało, jak mi doniesiono? Teraz jednak wiedzcie, że nie powinniśmyopuszczać Jerozolimy i Betlejem, dopóki nie dojdziemy do sedna sprawyw tej rzeczy. Bo, zaiste, jeśli prawdziwym jest stan owego Narodzonego,musimy dobrze dopilnować wszystkiego, co jest konieczne, aby zapewnićsobie nasze królowanie, bo blisko jest chwila, gdy je stracimy. Bez zwłokiwięc udajmy się do starszyzny żydowskiej, która wczytuje się w księgi pro-rockie, aby się u nich upewnić o czasie, w którym ma się narodzić Chry-stus Zbawiciel. Oni nie ukryją mi nic z tego, o co ich zapytam”.

9. I szatan pospiesznie udał się do miasta Jerozolimy. Wszedł na zgro-madzenie książąt żydowskich, zbliżył się do niektórych z nich, aby pod-jąć z nimi rozmowy o Mesjaszu i o miejscu, w którym ma się On naro-dzić – i podjął dokładne poszukiwania. A oni tak go pouczyli: „Oto, conam zwiastowali prorocy: Zbawiciel świata narodzi się w Betlejem Judz-kim127, gdy się wypełni siedemdziesiąt tygodni, o których mówił prorokDaniel128; wtedy narodzi się Mesjasz, ale nie narodzi się On, dopóki sięone nie wypełnią”.

126 Por. Łk 2, 8-14.127 Por. Mi 5, 1.128 Por. Dn 9.


235

W tym czasie Szatan pobudził starszych spośród synów Izraela, abybadali to, co dotyczy Mesjasza i wysłali go niektórzy z nich do ich uczo-nych, między którymi był Nikodem biegły w Piśmie i Quailufa [Kleofas]129

i Hamala'ila [Gamaliel]130, ojciec Szczepana131, który był męczennikiem.Oni to przebadali sprawę tygodni, o których mówił Daniel i odkryli, że zo-stały już wypełnione. Było więc rzeczą konieczną, aby Mesjasz się już na-rodził.

DZIEJE SYMEONA. 10. Rzekł do nich Nikodem132: „Już wiecie, żeSymeon133 kapłan opowiadał nam, jak w czasie, gdy z ojcami naszymi wy-kładał księgi królowi Batulinus134, i przekładał je z hebrajskiego na językgrecki, wtedy to, gdy źle przełożył zwrot w mowie Izajasza proroka «OtoDziewica pocznie Syna i porodzi, a imię Jego będzie Emmanuel»135, przy-był do niego Anioł Boży i rzekł doń: «Zaiste, nie przestaniesz żyć na świe-cie jako jeniec, dopóki ta Dziewica nie pocznie i ty nie ujrzysz Go na wła-sne oczy». Pójdźmy więc do niego, aby go zapytać w tej sprawie i upewnićsię: wiem bowiem, że Symeon jest w wieku podeszłym. Idźmy i zapytajmygo, a jeśli go znajdziemy, będziemy wiedzieli, że Chrystus się nie narodził;jeśli natomiast ów umarł, Chrystus się już narodził, bo to, co dowiedzieli-śmy się od anioła, który mówił wtedy, gdy ów zwątpił, nie może być nie-prawdziwe”.

11. I udali się wszyscy razem do świątyni, i zastali Symeona żywego,i wspólnie go pozdrowili. On zaś leżał na ziemi, bo był już w wieku bardzopodeszłym. Odpowiedział im na ich pozdrowienie słabym głosem. I zapy-tali go: „Błogosławiony starcze, czy zbliża się już czas, w którym ma przyjśćZbawiciel świata, na którego oczekując pozostajesz w więzieniu życia?”Odrzekł im Symeon: „Nadszedł już czas Jego przybycia”. Zapytali go: „Skądo tym wiesz?” Odpowiedział: „Czuję, że odżywa ma ręka, już ustąpił ból,

129 Por. Łk 24, 18; J 19, 25.130 Por. Dz 5, 34; 22, 3: obydwie postaci często występujące w EwJ.131 Por. Dz 6, 8-7.132 Por. J 3; 7, 50; 19, 39.133 Por. Łk 2, 22-32 – ale Symeon nie jest tam kapłanem.134 Ptolomeusz III Filadelf. Autor idzie za legendą powstania Septuaginty podaną w Li-

ście Arysteasza.135 Iz 7, 14. Idzie o przekład słowa hebr. alma[h], które LXX, a za nią tradycja chrze-

ścijańska, oddaje przez gr. parthenos – „dziewica”, natomiast Żydzi tłumaczyli jako „młodakobieta”.


236

a cierpiała ona od chwili, gdy źle przełożyłem zwrot w proroctwie Izajaszao Zbawicielu świata136. Upewniła mnie o tym prorokini Anna, która wrazze mną przebywa w świątyni”.

Był tam także obecny szatan ze swoimi towarzyszami i słyszał, jak onistawiali pytania Symeonowi – to, co on im mówił i co odpowiadał. I skorotylko usłyszał to, co powiedzieli starcy i Symeon, głęboko poruszony w swejtrosce powrócił do swego wojska i nakazał im nie oddalać się od granicBetlejem, aby dokończyć jeszcze dokładniejszych poszukiwań dotyczącychZbawcy i Jego narodzenia.

8. 1. Przedstawienie Chrystusa w świątyni137. Czterdzieści dni po na-rodzeniu Chrystusa, Pana naszego – a miał On delikatne ciało – Martmari-jam Jego matka i Józef rzemieślnik wzięli Go, aby Go przedstawić w świą-tyni wedle przepisu Prawa Mojżesza. Wzięli Go więc, a razem z Nim za-brali dwa gołąbki wedle tego, co napisano w Prawie, to jest, że każdy chło-piec rodzaju męskiego otwierający łono ma zostać ofiarowany Panu, a jegorodzice złożą dwa gołąbki albo parę synogarlic138.

2. Symeon, kapłan, który z powodu złego przetłumaczenia proroctwaIzajasza o narodzeniu Chrystusa pędził na świecie życie jako jeniec i któryz powodu posuniętej starości miał już osłabione wszystkie zmysły, gdyChrystus wszedł do świątyni, powstał i skoczył jak koziołek. I tak spraw-dziły się słowa proroka, który prorokował: „I jeśli przyjdzie Zbawiciel, sko-czą kulawi i ułomni skokiem jelenia”139. Wtedy przyjął Chrystusa na sweręce, a gdy spojrzał nań, otwarły się jego oczy i rzekł:

„Już teraz, o Panie, wyrwij sługę Twojego w pokoju z jego więzienia,bo oczy jego ujrzały już twoje zbawienie,dla którego przyszedłeś na świat,bo Ty jesteś światłem ludówi pierwszym nauczycielem w pokoleniu Izraela”140.

136 Podobna kara spotkała Salome, gdy zwątpiła w dziewictwo Maryi (ProtEwJk 20)i Jefoniasza, gdy podniósł rękę na mary, na których niesiono ciało Maryi (Transitus w nie-których wersjach).

137 Por. Łk 2, 22-35.138 Por. Wj 13, 2-15.139 Por. Iz 35, 6.140 Parafraza kantyku Nunc dimittis (Łk 2, 29-39).


237

Potem rzekł do Maryi i Józefa i do wszystkich tam obecnych:„Ten chłopiec jest jakby skała, która jest na Syjonie,aby jednych zbawić, a zgubić innych.Ktokolwiek bowiem upadnie na tę skałę, zostanie zmiażdżony,i kto na nią padnie, tego ona złamie141.Przez Niego będą się działy liczne cuda i znaki,którymi serca będą utwierdzone do życia,I przez Niego będą liczne wojny,i przez Niego otworzone zostaną przedziwne tajemnice”.3. W tym czasie szatan znajdował się w świątyni i podsłuchiwał, i sły-

szał to, co mówił Symeon i ogarnęło go wielkie poruszenie: powrócił doswego wojska i powiedział o wszystkim, co mógł zrozumieć w związkuz dziejami narodzonym. I rzekł im: „Nie przestanę zastawiać na Niego pu-łapek z nieba i od proroków, i od osób prawych, aż Go zabiję i wykluczęz tego świata”.

PRZYBYCIE MAGÓW. 9. 1. Przybycie Magów do Betlejem. Magowie142,którzy byli królami na Wschodzie, ujrzeli na niebie gwiazdę podobną doświatła słońca; ona zaś spływała z nieba na ziemię jak gładka wstęga, a po-środku tego światła znajdowała się podobizna młodej dziewczyny, któratrzymała małe Dzieciątko, na którego ciele znajdował się wieniec ze świa-tła. Gdy to magowie ujrzeli, zdumieli się wielce. Poczęli więc badać gwiaz-dy i zebrali o nich dane, ale nie znaleźli wiadomości o jakiejkolwiek gwieź-dzie, która poruszyłaby się ze swego miejsca: stwierdzili, że świat niebiań-ski jest utwierdzony. I mówili między sobą: „Jest rzeczą konieczną, aby-śmy powrócili do tablic Nakazów pozostawionych w archiwach naszychprzodków w królestwie. Może w nich znajdziemy, że napisano coś o tejgwieździe, może znajdziemy jej pozycję, a jeśli okaże się, że w Nakazachnie ma o niej mowy, sprawa zostanie zawieszona”.

2. Wzięli więc tablice Nakazów z archiwów królestwa i znaleźli w pew-nym przykazaniu, które pozostawił Adam swojemu synowi, Setowi, takiesłowa: „Nie może się zdarzyć, że Bóg przyjmie ciało z człowieka i zstąpina ziemię, ale gdyby to nastąpiło, to pośród nieba pojawi się gwiazda, któ-rej blask rozciągnie się od nieba do ziemi, a pośrodku niej będzie dziewica,siedząca na najjaśniejszym tronie i trzymająca najpiękniejsze Dzieciątko,

141 Por. Ps 118, 22; Iz 28, 16; Łk 20, 17b; 1 P 2, 6-8.142 Rozwinięcie Mt 2, 1-12 legendami wschodnimi. Por. EwArabDz 7n.; PsMt 16;

EwDzŁac 22[89]; EwGruz 9-14 – opis podobny; por. OpMag.


238

na którego głowie będzie korona ze światła, a Jego ręce będą trzymały nie-bo i ziemię, bo On jest Bogiem świata. Jest więc rzeczą konieczną szukaćmiejsca, w którym narodziło się to Dzieciątko, które spowodowało poja-wienie się na niebie tej gwiazdy, i należy Mu złożyć w darze złoto, kadzi-dło i mirrę, które przodkowie przynieśli na Górę Skarbów, na którą zstąpiłz raju Adam”143.

3. Królowie Persji zaczęli przeszukiwać ziemię i trzej królowie szuka-li narodzonego. Wzięli więc ze sobą trzy tysiące ludzi, zabrali ze sobą zło-to, kadzidło i mirrę, które znaleźli w archiwach, i wyruszyli na Zachód, a znimi była gwiazda, która ich poprzedzała. W czasie długiej pielgrzymkinapotkali trudności. Po dwóch latach przybyli wreszcie do Jerozolimy i py-tali jej mieszkańców, których to napełniło wielkim lękiem.

4. W tym czasie królem Żydów w Jerozolimie był Herod Nabatejczyk,który pełen lęku wysłał do królów perskich posłów z darami. Gdy oni im jeprzynieśli, zapytali królów perskich, dlaczego przybyli do ziemi palestyń-skiej. Oni na to odpowiedzieli: „Widzieliśmy i na podstawie naszych wia-domości stwierdziliśmy, że na Zachodzie narodził się Król wspaniały; zo-staliśmy o tym powiadomieni przez gwiazdę o wspaniałym blasku zrodzo-ną w naszej krainie, i przybyliśmy, aby oddać Mu cześć”. Herod przyjął ichi rzekł do nich: „Gdy już znajdziecie tego narodzonego Króla i oddacie Mucześć, wskażcie mi waszą drogę i powiadomcie mnie o miejscu, abym i jatam się udał i oddał Mu cześć”. Oni mu to obiecali.

5. Królowie wyruszyli z Jerozolimy i zatrzymali się tam, gdzie zatrzy-mała się gwiazda, a ona zatrzymała się nad grotą w Betlejem. Weszli więcdo groty i znaleźli dziewicę, która trzymała Dzieciątko, owinięte w pie-luszki. Oni zaś wpatrywali się w Narodzonego i oddali Mu cześć, i ofiaro-wali Mu dary, które przynieśli: złoto, kadzidło i mirrę wypełniając w tensposób słowa Dawida: „Twój strój wypełniają zapachy mirry, kadzidła i ka-sji”144. Bo istotnie, złoto przyniesione przez tych magów Zbawicielowi ozna-cza trwałość Jego królestwa, kadzidło oznacza boskość, mirra oznacza śmierćciała przez nas przyjętego. A gdy królowie ofiarowali Narodzonemu swojedary i oddali Mu cześć, wtedy Martmarijam dała im kawałek chleba jęcz-miennego na drogę, jako że nie mieli nic ze sobą145.

143 Aluzja do sławnego utworu syryjskiego Jaskinia skarbów, por. SWPW 123.144 Ps 45, 9n.145 Por. 1 Krl 19, 5-8 [?].


239

6. Wtedy Anioł Pański pojawił się królom i rzekł do nich: „Nie powra-cajcie do Heroda, ale kierujcie waszą drogę prosto z Betlejem do waszejkrainy”. Oni zaś wypełnili słowa powiedziane im przez anioła, który im sięobjawił. A gdy królowie opóźniali się z powrotem do Heroda, on dowie-dziawszy się, że udali się do innego kraju niż ten, który on im doradził,przypisał to radzie danej im przez niego i wszelkim pytaniom przez niegopostawionym. Wtedy szatan go opanował; udał się więc do starszyzny ży-dowskiej w Jerozolimie i rzekł im: „Co znajdujecie w waszej mądrościo miejscu, w którym ma się narodzić Chrystus, o którym słyszałem, jak mó-wili, że ma się narodzić na świecie, by wyzwolić ludzi z niewoli?” Oni muodpowiedzieli: „Wedle tego, co oznajmili nam prorocy, On ma narodzić sięw Betlejem Judzkim, bo jeden z naszych proroków powiedział: «I ty Betle-jem, ziemio Judy, nie jesteś mała pośród krajów Judy, bo z ciebie wyjdziekról, który będzie rządził Izraelem»146. A tym królem jest Chrystus, którybez wątpienia narodzi się w Betlejem”.

UCIECZKA DO EGIPTU.147 7. Gdy więc Herod przywołał Żydów, aby sięich wypytać o miejsce, w którym miał narodzić się Chrystus, anioł Bożypojawił się we śnie Józefowi cieśli i powiedział: „Weź narodzone Dzieckoi Jego matkę i idź do Egiptu z obojgiem, i tam pozostań do czasu, aż ci sięobjawię i nakażę ci, co masz czynić”. Józef powstał więc ze snu, wziąłdziecko i czystą Martmarijam do ziemi egipskiej. Gdy zaś Herod usłyszał,co mu powiedzieli starcy o dziejach narodzenia Chrystusa, nakazał, by za-bito dzieci do dwóch lat.

8. Gdy więc Pan nasz udał się do Egiptu wraz ze swoją Rodzicielką,upadły posągi w świątyniach magów Jamasa i Jamirasa148, które oni zbu-dowali w mieście ’Ain Szams [Heliopolis], aby wspierały bezbożność miesz-kańców Egiptu cudami magicznymi, ale te upadające posągi się rozpadły,a ich świątynie rozleciały się aż do fundamentów. A Chrystus pozostałw Egipcie, aby wypełniły się słowa proroka mówiącego: „Z Egiptu powo-łałem mego syna”149.

10. 1. Po pewnym czasie anioł Pański pojawił się Józefowi w Egipciei rzekł doń: „Weź dzieciątko i Jego matkę i powróć do ziemi palestyńskiej.

146 Mi 3, 1-3.147 Por. Mt 2, 13-18.148 Czarowników sprzeciwiających się Mojżeszowi, por. Wj 7, 11-13; 2 Tm 3, 8.149 Oz 11, 1.


240

Umarł już bowiem Herod, który Go poszukiwał”. Wziął więc Józef Chry-stusa i Maryję i powrócił do Palestyny, gdzie przybyli wędrując przez pu-stynię zwaną imieniem al-’Ain ad-Dewafija leżącą w krainie, w której ło-trzy na zmianę napadali na podróżnych.

DOBRY I ZŁY ŁOTR. 2. Oni zaś już z daleka ujrzeli Chrystusa, MaryjęJego matkę i Józefa, i mówili jeden do drugiego: „Dziś twoja kolej! Po-dejdź więc do tych, którzy nadchodzą, zabierz im to, co mają i przynieś tonam!” Poszedł więc ten łotr, ale skoro tylko ujrzał Chrystusa Pana naszegona łonie swojej matki, siedzących na oślicy, wzruszył się na ich widok.Wziął Dzieciątko z łona Jego matki, ucałował Je w oczy, policzki i usta,uściskał Józefa i położył na piersiach Chrystusa srebrną monetę, którą miałi rzekł do Maryi: „Sam Bóg dał wam to, co macie z sobą”. A potem rzekłdo swoich przyjaciół: „Uważajcie mnie za swego dłużnika w tym, co oniposiadają”. A oni przystali na to.

3. Józef więc wędrował dalej z Dzieciątkiem i Jego Matką, a łotr szedłprzed Chrystusem i jego Matką jako ich towarzysz. A gdy on tak im towa-rzyszył, upadł na ziemię i jego miecz złamał się na trzy części. Na to Chry-stus powiedział do niego: „Weź ten miecz, Tytusie150, i podaj mi go”. Na tołotr zebrał trzy części swego miecza i podał je Chrystusowi, Chrystus zaśpołączył je i złożył na nowo jego miecz takim, jakim był uprzednio. Gdywięc łotr ujrzał, co On uczynił z jego mieczem i usłyszał, że On nazwał gojego imieniem, choć go nie znał, zdumiał się, padł przed nim i wielbił Bogamówiąc do Chrystusa: „Panie mój, spraw, bym stał się jednym z tych, któ-rzy będą z Tobą i którzy wykonają to, co się Tobie spodoba!” Józef cieszyłsię razem z łotrem, wziął rękę Chrystusa i położył na jego głowie, a wtedyłotr padł przed Nim i rzekł: „Panie mój, pobłogosław mi!” A Jezus odpo-wiedział Mu: „Zaprawdę, mówię tobie, wyprzedzisz Adama w raju, gdybędziesz miał klucze Ojca”.

4. Ale jeden z łotrów usłyszawszy te słowa roześmiał się i wyśmiewałGo, mówiąc: „Jeśli to dziecko jest synem proroków, jak mogło powiedziećo tym, który przez całe życie przelewał krew, że wejdzie do raju, że zostanąmu dane klucze i że wyprzedzi on Adama, naszego ojca?”151

5. Gdy zaś Chrystus ujrzał jego uśmiech i jego wyśmiewanie się, po-wiedział do niego: „Wiedz o tym, Daksarze, że ty nie osiągniesz dziedzic-

150 Por. EwArabDz 32, 1 (łotrzy nosili imiona Tytus i Dumakus); EwNik 10, 2 (Gestasi Dismas); JozAr 1, 2 (Gestas, Demas).

151 Tu i dalej aluzja do Łk 23, 39-43.


241

twa życia wiecznego jak Tytus, bo nie uwierzyłeś w słowa Twego Panai Twojego Boga”. Zdumiał się łotr na te słowa skierowane do niego przezJezusa, który go skarcił imiennie, choć go nie znał, i rzekł sam do siebie:„Jakżeż to Dziecko może mówić o tych sprawach i skąd mu ta wiedza rze-czy ukrytych? Teraz już nie wątpię, że On jest synem proroków”. I wszyscyłotrowie uznali: „Bez żadnych wątpliwości uznajemy, że Chrystus, Zbawi-ciel świata już się narodził, i że nim jest owo Dziecko, a Jego matka jestdziewicą”. I poszli sobie.

CHRZEST PANA JEZUSA. 33. 1. O chrzcie Pana naszego Jezusa Chry-stusa, udzielonym przez Jana, syna Zachariasza152. Następnie powiedziałChrystus, Pan nasz do uczniów: „Wiedzcie, że już się zbliża królestwo nie-bios153. Szukajcie więc nieskazitelności i wstrzemięźliwości na drodze cia-snej154, a porzućcie drogę szeroką155. I wiedzcie, że choć wielu jest powoła-nych, to tylko nieliczni są wybrani”156.

2. W tym czasie chrzcił Jan w rzece Jordan wszystkich synów Izraela,którzy do Niego przychodzili157. I mówił do swych uczniów: „Wiedzcie, żeprzykazał mi Pan przez Ducha Świętego, gdy byłem jeszcze w łonie mejmatki, abym chrzcił w Jordanie wszystkich na odpuszczenie grzechów. A gdyzauważę, że woda w rzece cofa się wstecz i staje się gorąca – oto jest znak,że na świat przyszedł Baranek Boży, o którym przepowiadali że przyjdzieOn do mnie, abym Go ochrzcił”.

3. Gdy więc pewnego dnia Jan chrzcił ludzi w Jordanie, ujrzał, jakrzeka cofnęła się wstecz i odczuł, że woda w rzece staje się gorąca tak,jakby jakiś ogień płonął pod rzeką. Wtedy wyciągnął z wody swą rękę i za-wołał: „Już przyszedł Baranek Boży, który gładzi grzechy ludzi158, i choćna świat przyszedł po mnie, był przede mną, a przez Niego wszystko sięstało159. On jest tym, któremu nie jestem godzien rozwiązać rzemyka u san-dała”160. Następnie zawołał głośno: „Zmiłuj się nad sługą twoim i powiedz

152 Por. Mt 3, 13-17, par. Por. także ŻJ gr 3, 5; syr 19n.153 Por. Łk 21, 28; Mt 4, 17; Mk 1, 15, itd.154 Por. Mt 7, 14.155 Por. Mt 7, 13; 19, 24; Łk 13, 24.156 Por. Mt 22, 14.157 Por. Mk 1, 4, par.158 Por. J 1, 29n. 36.159 Por. J 1, 3.160 Por. J 1, 27.


242

mu, jaka jest twoja natura, otwórz mu swoje tajemnice i spraw, by usłyszałon głos Ojca twego, boś Ty jest Synem Boga żywego i wiecznego!”

4. Chrystus, gdy zakończył mowę o znakach skierowaną do swoichuczniów, rzekł do nich: „Idźmy do rzeki Jordanu”. I ruszyli wraz z Nim,i doszli do Betanii, która jest przy drodze pomiędzy Jerozolimą a Jorda-nem. I tam przenocowali u Al-'Azar.

5. I gdy zaświtał dzień, rzekł Pan do swoich uczniów: „Ruszamy ra-zem nad Jordan: tam usłyszycie głos wołający na pustyni, aby uczynić dro-gi moje gładkimi161; tam ujrzycie żagiew płonącą i jak ona świeci, najja-śniejsza przed królem królów. Nuże, idźmy ku światłu płonącemu na pusty-ni, idźmy do gwiazdy światła. I zaprawdę mówię wam: sam Jan chrzci,a doskonalszego od niego nie zrodziła nigdy niewiasta162; czyny jego moż-na porównać z czynami Eliasza proroka163.

Oto dziś złamię tego, który jest zbrodniarzem, moc jego pomniejszę,a jego samego pogrążę w otchłani wód.

Dziś uświęcę wody ziemi.Dziś wypełnią się proroctwa proroków.Dziś morze spojrzy na Mnie i ucieknie;Dziś ujrzy Mnie Jordan i cofnie się wstecz164.Dziś zostanie zniszczona moc szatana.Dziś świat rozjaśnieje.Dziś zostanie odnowiony święty ojciec Adam;Dziś zostanie złagodzony grzech przypisany Ewie, matce rodu ludz-kiego.Dziś stanie się wam jasnym, kim jestem.Dziś nakażę, abyście usłyszeli głos Ojca.Dziś dacie świadectwo mocy Ducha Świętego.Dziś ukaże się wam istota Trójcy Świętej.Dziś góry i pustynie rozradują się, jak cieszą się baranki165.Dziś radość wedrze się do wszystkich ludów, a one poniosą radośćw swoich rękach.

161 Por. Łk 3, 1-6; Iz 40, 3-5.162 Por. Mt 11, 11.163 Por. Sdz 3, 15 [?].164 Por. Ps 114, 3.165 Por. Ps 114, 4.


243

Dziś Jan Mnie ujrzy, syn bezpłodnej niewiasty, i rozraduje się jegodusza.Dziś poruszy się serce wszelkiego biedaka.Dziś nadejdzie światło dla tych, którzy mieszkają w ciemnościach166.Dziś uzyskam wolność dla tych, którzy są Mi podobni, a przebywająw piekłach.Dziś otworzą się bramy niebios.Dziś pierwsi staną się ostatnimi, a ostatni pierwszymi167.Dziś stanie się wam jasnym, kim Ja jestem i skąd przyszedłem.Dziś usłyszycie głos Ojca i Jego świadectwo o Mnie i o moim pocho-dzeniu od Ojca.Dziś rozraduje się Jordan i wszystkie rzeki.Dziś niebo i ziemia wołać będą, a wody gorzkie staną się słodkimi168,a ci, co łakną, nacieszą się słodkim łykiem.Dziś odnowię to, co stworzyłem.Dziś słońce siedemkroć wyda swoje światło.Dziś jest dzień Pański, o którym mówili prorocy”169.6. Gdy zakończył swoją mowę, przybyliśmy do Jordanu. A gdy Janzobaczył Jezusa, zawołał najgłośniej, jak tylko mógł, mówiąc:„Ty jesteś Barankiem Bożym, który gładzi grzechy świata170.Ty jesteś Synem Jego jednorodzonym, który przyszedł dla naszego zba-wienia.Ty jesteś królem królów, o którym prorokował Zachariasz171.Ten jest bez wątpienia jednorodzonym Boga wiecznego”.7. I zawołał Jezus do Jana: „Janie, trzeba, abyś dziś wypełnił Prawo,

i abyś stał się świadkiem tych rzeczy, które ujrzysz dzięki mojej mocy. Po-wstań i ochrzcij Mnie, bo już czas chrztu!” I rzekł doń Jan: „Ja jestem tym,który powinien być przez Ciebie ochrzczonym. Dlaczego więc przysze-dłeś, aby zostać przeze mnie ochrzczony?172 Jestem przecież Twoim słu-gą”. Rzekł doń Chrystus: „Janie, powinieneś się cieszyć, że ja będę przez

166 Por. Łk 1, 79.167 Por. Mt 19, 30; 20, 16.168 Por. Wj 15, 23-25.169 Por. Ps 118, 24.170 Por. J 1, 29. 36.171 Por. Za 9, 9.172 Por. Mt 3, 14.


244

Ciebie ochrzczony. Nie lękaj się: połóż rękę swoją na mojej głowie, a Jasam się ochrzczę. Niech twoja ręka będzie na mojej głowie, a Ja sam siebieuświęcę! Nie wzbraniaj się, Janie, bo na to cię powołałem, na to bowiemprzyszedłeś na świat; nie może się bowiem stać tak, abym nie wypełniłPrawa i Proroków”.

8. Wtedy zbliżył się Chrystus do Jordanu, a gdy podszedł blisko, ucie-kła rzeka przed obliczem Jezusa i odsunęła się wstecz o czterdzieści łokci,a woda jego stała się jakby żarem ognia. Rzekł Jan Ewangelista: „Zaisteujrzałem, jak morze uciekło przed obliczem Chrystusa, Pana mego, i stanę-ło, bo Jezus je upomniał”.

9. I rzekł Jezus do rzeki Jordan w chwili, gdy był chrzczony: „Pozo-stań na swoim miejscu i nie ruszaj się stąd”. I Jordan pozostał cofnięty, abywypełniło się proroctwo Dawida, który powiedział: „Ujrzały cię wody i prze-lękły się”173. I znowu mówi: „Cóż się stało, o morze, żeś uciekło, i tobie,Jordanie, że cofnąłeś się wstecz?”174 Oświadcza dalej Dawid odpowiadającswojemu proroctwu o morzu i Jordanie: „Uciekliśmy sprzed oblicza Boga,który do nas przybył, aby sądzić ziemię swą mądrością”.

10. A gdy Jan ujrzał, jak Jordan uciekł i cofnął się, a następnie powró-cił na swoje miejsce na rozkaz Chrystusa Pana, przeląkł się lękiem wielkimi padł na twarz przed Panem naszym, Jezusem Chrystusem, i rzekł doń:„Nauczycielu mój i Panie mój, zmiłuj się nad sługą Twoim, bo jest on sy-nem Twojej służebnicy i nie pozwól, aby on położył rękę na Twojej gło-wie, bo nie wypada, aby Pan poddawał się słudze swemu:

Ty bowiem jesteś Panem, a ja niewolnikiem.Ty jesteś królem, ja sługą.Ty jesteś stwórcą, ja – stworzeniem.Ty jesteś przyczyną, a ja – skutkiemTy jesteś władny, tyś niebiański, a ja – ziemski.Ty jesteś Synem Bożym, a ja – synem człowieczym”.I rzekł doń Jezus: „Wykonaj to, co ci nakazuję, ponieważ jest rzeczą

konieczną, abyś to uczynił”.11. Zstąpił więc Jezus do Jordanu zdjąwszy szatę i stanął pośrodku

jego wód. A było tam mnóstwo ludzi, których Jan chrzcił. I zawołał do Janai rzekł doń: „Czyń to, co tobie nakazałem!”

173 Ps 77, 17.174 Ps 114, 5.


245

12. I zbliżył się Jan wielce przelękniony i położył rękę na głowie Pananaszego. A gdy wzniósł swą głowę ku niebu, ujrzał niebo jakby rozdzielo-ne i Ducha Świętego zstępującego na głowę Chrystusa w postaci gołąb-ki175, która krążąc stanęła nad głową Pana naszego. I usłyszał głos wołającyz nieba, który mówił:

„Oto jest Syn mój umiłowany, w którym sobie upodobałem176;to jest Syn mój umiłowany, którym się raduję;to jest Syn mój miły, przez którego założyłem niebo i ziemię;to jest Syn mój zrodzony przed wiekami i czasami;to jest Syn mój, nigdy ode Mnie nie oddzielony i nigdy nie odłączony;to jest Syn mój, który jest prawdziwie moim obrazem”.13. I gdy uczniowie usłyszeli ten głos z nieba, duch ich stał się chęt-

niejszy do wierzenia i zostali utwierdzeni. Bo głos ten usłyszał nie tylkoJan, który chrzcił, ale także i jego uczniowie, i wszyscy, którzy tam byli.I uwierzyli w Chrystusa, Pana naszego. I rzekł Jan, a jego słowo i jego świa-dectwo jest prawdziwe: „Oto ja ujrzałem Ducha zstępującego na Jezusa177

i usłyszałem głos Ojca, którym dawał świadectwo o swoim Synu”.14. Gdy Jezus wyszedł z Jordanu po chrzcie, którego sobie udzielił,

zstąpił tłum aniołów, którzy ochrzczonego przyjęli swymi skrzydłami, a na-stępnie wszyscy padli przed Nim na twarz.

15. I wyszedł Jezus z Jordanu, a wraz z Nim udali się Jego uczniowiena pustynię jerozolimską. Stamtąd wysłał uczniów do krainy Amman i Ma-ab, aby przywołali mieszkańców do wiary w niego.

175 Por. Mt 3, 16, par.176 Por. Mt 3, 17n.177 Por. J 1, 32.


246

3. Ewangelia Barnaby (EwBarn)(przekład i opracowanie fragmentów ks. Marek Starowieyski)

Ewangelia Barnaby (EwBarn) jest utworem zachowanym w j. starowłoskim(mieszanina dialektu toskańskiego i weneckiego) z XVI w. (rkps zawiera uwagiarabskie) oraz w nieco późniejszych fragmentach w językach angielskim i hiszpań-skim – te dwie wersje pochodzą od wspólnego prototypu. EwBar była znana jużw XVIII wieku, m. in. używał jej sławny teolog liberalny J. Toland, jednak wydanoją dopiero w 1907 r.

Utwór jest podzielony na 222 rozdziałów (prolog, epilog i 220 rozdziałów).Wedle najnowszych badań EwBarn powstał w środowisku hiszpańskich morysków(krypto-Arabów), a więc w środowisku muzułmańskim, stąd jego charakter – przed-stawia on życie Jezusa w świetle nauki islamu. Utwór w formie posiadanej powstałpo roku 1300 – w rozdz. 82 jest mowa o jubileuszach obchodzonych co sto lat –pierwszy jubileusz obchodzono w 1300 r. Ponieważ jednak Klemens VI w 1349wprowadził pięćdziesięcioletni okres jubileuszów, możemy stwierdzić, że nasz utwórpowstał między rokiem 1300 i 1349.

Dekret Ps. Gelazjański (VI w.; V, 3, 2) oraz Lista 60 ksiąg (VII w.; nr 18) wy-mieniają Ewangelię Barnaby; wspomina ją również spis maronicki z XI w.; potemutwór nie jest już wspominany, aż do odkrycia w XVIII w. naszej EwBarn. Nie jeste-śmy w stanie określić, czy jest tu mowa o jednym czy o dwóch różnych utworach.

EwBarn pokazuje postać Jezusa, który odgrywa bardzo ważną rolę w syste-mie islamu. Ale nie jest to Jezus Nowego Testamentu: Jezus nie jest Synem Bożym,jest prorokiem – zwiastunem Mahometa, nie umarł na krzyżu, nie zmartwychwstał,itd.178 Ponieważ islam opierał się na elementach teologii judeochrześcijańskiej, praw-dopodobnie ebionitów, są one wyraźne w naszym utworze (np. negacja bóstwa Je-zusa, doketyzm, itd.). Jego autor znał Diatessaron, prawdopodobnie w wersji za-chodniej, a cytując Pismo Święte opierał się na Wulgacie. Te elementy nie pozwa-lają nam jednak określić bliżej okoliczności i czasu powstania utworu.

178 W rozdziale II. 4 znajduje się specjalny paragraf poświęcony elementom apokry-ficznym w islamie, zob. powyżej s. 170n.

247

Utwór powstał by poprawić „fałszywe Ewangelie” chrześcijan, szczególnie(stąd w tytule podkreślono, że jest to „prawdziwa Ewangelia”) zafałszowane przezPawła (por. Wstęp i Epilog); ten antypaulinizm jest elementem pojawiającym sięw judeochrześcijaństwie pierwszych wieków. Autor opiera się na Ewangeliach ka-nonicznych i na Koranie, choć dane zawarte w utworze nie zawsze są zgodne z Ko-ranem. To, co charakteryzuje utwór, to typowy dla islamu absolutny monoteizm.Zestawiając razem Stary Testament, Nowy Testament i Koran autor tworzy cośw rodzaju i harmonii trzech wielkich religii monoteistycznych: judaizmu, chrześci-jaństwa i islamu.

Autorem miał być Barnaba179 – w tekście podkreśla się często jego udział w wy-darzeniach. Barnaba według jednej z tradycji miał być Apostołem wybranym namiejsce Judasza. Postać Barnaby była związana z Cyprem i z Mediolanem, gdziemiał głosić Ewangelię.

EwBarn cieszy się w ostatnich czasach wielkim powodzeniem. W kręgachnaukowych zwrócono uwagę na jej związki z teologią judeochrześcijan, stąd wy-dania i prace dotyczące tej Ewangelii. Zajęto się nią również w kręgach islamu:przełożono ją na język arabski i wydano w Kairze już w rok po jej wydaniu, a więcw 1908; tłumaczono ją na różne języki nowożytne, np. na urdu, arabski, perski,wydano w Indonezji, była wielokrotnie wydawana w przekładzie angielskim. Utwórten stał się jednym z elementów propagandy islamu. Z tego też powodu zwrócili nanią uwagę chrześcijańscy badacze islamu zarówno ze względów teoretycznych (po-kazuje związki chrześcijaństwa i islamu) oraz praktycznych – zwalczając jej wpływpropagandowy.

Jeżeli jednak EwBarn jest ciekawym utworem, to równocześnie trzeba bardzomocno podkreślić, szczególnie w dyskusjach z muzułmanami, że nie jest ona źró-dłem chrześcijańskim i nie może być w żadnym razie podstawą do dialogu chrze-ścijańsko-muzułmańskiego.

Tekst EwBarn zajmuje około 350 stron. Podajemy więc tu tylko wybór frag-mentów w czterech blokach charakterystycznych tekstów EwBarn: Prolog i Epilog(wskazujące na założenia autora), rozdziały o Narodzeniu (unikanie wspomnieńo Bóstwie Chrystusa), dwa teksty pokazujące egzegezę muzułmańską używającątych samych tekstów biblijnych ST i NT, ale nadającą im zupełnie inny sens orazrozdziały opowiadające o męce (pokazujące ważne dla islamu twierdzenie, że nakrzyżu umarł nie Jezus, ale Judasz); pokazują one zastosowanie założeń islamuprzy odczytywaniu Ewangelii.

Przekładu dokonano na podstawie wydania E. Giustolisi i G. Rizzardi; wyko-rzystano również komentarz zawarty w tym dziele.

179 O Barnabie, por. M. Starowieyski, Św. Barnaba w historii i legendzie, AnalectaCracoviensia 23(1991) 391-413.

3. EWANGELIA BARNABY (wybrane fragmenty)

248

Prawdziwa Ewangelia Jezusa zwanego Chrystusem, nowego proroka posłanego przez Boga na świat,

według tego, co spisał Barnaba, jego Apostoł.

Prolog180

Barnaba, apostoł Jezusa Nazareńskiego zwanego Chrystusem wszyst-kim, którzy zamieszkują ziemię, życzy pokoju i pocieszenia.

Najmilsi, wielki i cudowny Bóg nawiedził nas w dniach, które minęły,dzięki swojemu prorokowi Jezusowi Chrystusowi. On [Bóg] to pokazał namswoje wielkie miłosierdzie poprzez naukę i cuda. Co do nich jednak wieluoszukanych przez szatana pod pozorem pobożności głosiło wielce bezbożnąnaukę nazywając Jezusa Synem Bożym, odrzucając obrzezanie, wieczne przy-mierze Boga i pozwalając jeść szereg pokarmów nieczystych181 . Pośród nichjest także Paweł, który popadł w błędy, o czym piszę z bólem serca182.

I dlatego piszę na temat tej prawdy, którą widziałem i słyszałem183, gdychodziłem z Jezusem, abyście zostali przez niego zbawieni i nie zostali oszu-kani przez szatana i abyście nie zginęli na sądzie Bożym. Dlatego też bacz-cie, bo on głosi wam tę nową naukę, przeciwną do tej, którą ja wam spisa-łem, abyście zostali ostatecznie zbawieni. Niech wielki Bóg będzie z wamii strzeże was od szatana i od wszelkiego zła.

Rozdział ITen pierwszy rozdział zawiera zwiastowanie anioła Gabriela Maryi

Pannie względem narodzenia Pańskiego184

Gdy te lata przeminęły, pewna dziewica zwana Maryja z pokoleniaDawidowego została nawiedzona przez anioła Gabriela wysłanego przezBoga185. Ta zaś dziewica żyła w doskonałej świętości, nie dotknięta zgor-

180 Prolog zawiera motywy napisania utworu i założenia teologiczne.181 EwBarn często wspomina o błędach Ewangelii (np. 52; 58; 72; 96; 124; 212; 221).182 Por. Ga 1, 8.183 Barnaba przedstawia się jako naoczny świadek taki, jakimi byli Apostołowie; w trak-

cie utworu podkreśla, że on tam był i widział. Por. 1 J 1, 1.184 Tytuły rozdziałów znajdują się w pierwszych siedemnastu rozdziałach EwBarn.


249

szeniem, nienaganna, oddana modlitwie i postom. Pewnego dnia, gdy byłasama w swym pokoju, Anioł skierował do niej pozdrowienie, mówiąc: „Panz tobą, Maryjo!” Dziewica przelękła się na widok Anioła, a on ją ośmielił,mówiąc: „Nie lękaj się Maryjo, bo masz u Pana łaskę, On bowiem wybrałcię na matkę dla proroka, którego on wyśle ludowi Izraela, aby kroczyłdrogą Jego prawa z czystym sercem”186. Dziewica odpowiedziała: „Jakżeja porodzę, kiedy nie znam żadnego męża?”. Anioł odpowiedział: „Maryjo,Bóg jest potężny. On uczynił człowieka bez pomocy człowieka, i tak teżzrodzi z ciebie człowieka bez męża, bo dla Niego nic nie jest niemożliwe”.Odrzekła Maryja: „Wiem, że Bóg jest wszechmocny i dlatego niech sięstanie Jego wola”. Anioł odpowiedział: „Oto teraz w tobie został poczętyprorok187. Nazwiesz go imieniem Jezus, zachowasz go od wina, od wszel-kiego napoju oszałamiającego i pokarmu nieczystego, bo dziecko to jestświętym Boga”188. Maryja padła na ziemię w pokorze i rzekła: „Oto ja słu-żebnica Boga, niech mi się stanie według twego słowa”.

Odszedł Anioł, a Maryja chwaliła Boga słowami: „Uznaje dusza mojawielkość Boga i raduje się duch mój w Bogu moim zbawcy, który tak doce-nił moją pokorę, że będę nazwana błogosławioną przez wszystkie pokole-nia. Bo uczynił mnie wielką Ten, który jest możny – niech będzie błogosła-wione Jego święte imię. A że jego miłosierdzie rozciąga się na wszystkiepokolenia, które się Go lękają, uczynił potężną swoją rękę i rozproszyłmożnego w myślach jego serca. Złożył możnych z ich tronów, a wywyż-szył pokornych. Napełnił dobrami tego, który był głodny i odrzucił boga-czy z pustymi rękoma, aby na zawsze pamiętano o Jego obietnicy uczynio-nej Abrahamowi i jego synowi”189.

185 Opis zwiastowania Łk 1, 26-38, Koran 19, 6-22, 365; 3, 42-49, 68, por. s. 173.186 Zadaniem Jezusa jest potwierdzenie Prawa Starego Testamentu.187 Jezus jest tylko prorokiem – jest to podstawa synteza islamu; jest nazirejczykiem

(Lb 6, 1-8) jak Jan Chrzciciel, którego funkcje spełnia.188 Por. Łk 1, 15 (o św. Janie Chrzcicielu)189 Zmiana miejsca Magnificat, opuszczono w. 54, zmieniono ostatnie słowa: obietnica

dana nie potomstwu, ale synowi Abrahama, tzn. Izmaelowi, por. Rdz 21, 9nn.), od któregopochodzą Arabowie.


250

Rozdział IIOstrzeżenie Anioła Gabriela dane Józefowi

względem poczęcia Dziewicy Maryi

Gdy Maryja poznała wolę Boga, lękała się, aby lud nie zgorszył sięwidząc jej brzemienność i nie ukamienował jej jako cudzołożnicy, i dlate-go wybrała sobie za towarzysza męża Józefa z jej pokolenia190; prowadziłon życie nieskazitelne, był sprawiedliwy, bał się Boga, służył Mu wśródpostów i modlitw, a utrzymywał się z pracy rąk swoich jako cieśla. Dzie-wica więc, poznawszy takiego męża, wybrała go sobie za towarzysza i wy-jawiła mu zamysł Boży. Skoro jednak Józef spostrzegł, że Maryja była brze-mienna, chciał ją porzucić, bo lękał się Boga.

I oto gdy on spał, pojawił mu się anioł Boży, który rzekł: „Józefie,czemu chcesz opuścić swoją towarzyszkę? Wiedz, że to, co się w niej znaj-duje, jest całkowicie owocem woli Boga! Dziewica pocznie syna, któregonazwiesz Jezus: zachowasz go od wina i wszystkich napojów oszałamiają-cych i od wszelkiego pokarmu nieczystego, bo on jest świętym Boga odłona swej matki. On jest prorokiem Boga posłanym ludowi Izraela dla na-wrócenia Judy w swoim sercu i aby Izrael kroczył drogą prawdy Pańskiej,jak stoi napisane w Prawie proroka Mojżesza. On przyjdzie z wszelką mocą,którą da mu Bóg, i dokona cudów, dzięki którym wielu zostanie zbawio-nych”.

Józef obudził się ze snu i dziękował Bogu, i pozostał z Maryją przezwszystkie dni swego życia służąc Bogu w całkowitej szczerości.

Rozdział IIICudowne narodzenie Jezusa i objawienie się Aniołów,

którzy chwalą Boga

W tym czasie rządził w Judei Herod z dekretu cezara Augusta191. Piłatbył jego zastępcą, a Annasz i Kajfasz kapłanami. Wówczas na mocy dekre-tu Augusta nastąpił ogólny spis ludności i każdy udawał się do swej ojczy-zny i do swego pokolenia, by go zapisano.

190 Por. Mt 1, 19. Autor opuszcza słowa o tym, że Jezus zbawi swój lud od grzechów,ponieważ takie pojęcie odkupienia było nie do przyjęcia dla muzułmanina.

191 Por. Łk 2, 1-16.


251

Józef, pochodzący z Nazaretu, miasta w Galilei, wyruszył z Maryją,swoją brzemienną małżonką, aby udać się do Betlejem, swojego miasta,jako że był z pokolenia Dawida, aby zostać zapisany, jak tego wymagałdekret cesarski.

Gdy więc przybył do Betlejem, a było to niewielkie miasteczko, a tłumpielgrzymów był wielki, nie znalazł miejsca; znalazł jednak mieszkaniepoza miastem, w zagrodzie zrobionej po to, aby dać przytułek pasterzom.Gdy Józef tam przebywał, dokonały się dla Maryi dni, aby porodziła.

Dziewicę otoczył ogromny blask i porodziła bez bólu swego syna192,wzięła go na ramiona i owinęła w pieluszki i złożyła w żłobie, bo nie byłodla nich miejsca w gospodzie. Nad gospodę193 zaś zstąpiło wielkie mnó-stwo aniołów błogosławiąc Boga i zwiastując pokój wszystkim ludziombogobojnym.

Maryja i Józef chwalili Pana za narodzenie Jezusa i z wielką radościątroszczyli się o niego. […]

Rozdział XTrzydziestoletni Jezu cudownie otrzymuje Ewangelię

od anioła Gabriela na Górze Oliwnej

Gdy Jezus doszedł do wieku lat trzydziestu194, jak sam to powiedział,udał się na Górę Oliwną195, aby wraz ze swoją matką zbierać oliwki. W go-dzinie modlitwy w czasie południowym196, gdy mówił: „Panie, z miłosier-dziem…”, otoczyła Go niezmierzona jasność i mnóstwo Aniołów, którzy

192 O porodzie bez bólu nie wspominają Ewangelie, natomiast jest to motyw częstyw apokryfach: ProtEwJk 19, 2n; PsMt 13, 2-4, itd. Koran przeciwnie: „I poczęła go i odda-liła się z nim w dalekie miejsce. I doprowadziły ją bóle porodowe do pnia drzewa palmowe-go” (19, 22n; tu i dalej cytujemy przekład J. Bielawskiego, Warszawa 1986, s. 365), por. s.174 z przypisem 581.

193 Sprzeczność z Ewangelią i poprzednim wierszem, gdzie była mowa o tym, że niebyło dla nich miejsca w gospodzie.

194 Por. Łk 3, 23. W tym rozdziale Barnaba po raz pierwszy przedstawia się jako świa-dek wydarzeń.

195 Góra Oliwna jest w apokryfach miejscem szczególnych objawień, np. Jezusa pozmartwychwstaniu (szczególnie utwory gnostyckie) czy danych Maryi w Transitus.

196 Czas modlitwy w Koranie (2, 238; 24, 58; 30, 17n.), ale także modlitwy chrześci-jańskiej, szczególnie mnichów (sexta).


252

mówili: „Niech będzie Bóg błogosławiony”. Anioł Gabriel197 stanął przednim z księgą jakby jaśniejącym zwierciadłem, i zstąpiła ona do serca Jezu-sa i dzięki niej doszedł on do poznania tego, co Bóg uczynił, co powiedziałi co zechciał tak, że wszystko zostało mu objawione i odkryte198. I dlategorzekł do mnie: „Wierz mi, o Barnabo, że ja do tego stopnia poznałem wszyst-kich proroków i wszelkie proroctwo, że to wszystko, co mówię, pochodziz tej księgi”. Gdy więc Jezus otrzymał tę misję, świadomy tego, ze zostałposłany jako prorok do domu Izraela, objawił to wszystko swojej matce,Maryi, mówiąc do niej, że będzie musiał wycierpieć wielkie prześladowa-nie na chwałę Boga199 i że nie może on już pozostawać, jak zwykł to czynić,przy niej i jej służyć. Na te słowa odpowiedziała mu Maryja: „Przed twoimnarodzeniem, o Synu, wszystko to już było mi zwiastowane i dlatego niechbędzie błogosławione święte Imię Boga”.

Od tego dnia Jezus opuścił swoją Matkę, aby oczekiwać na swoją mi-sję prorocką. […]

Rozdział XLII[Kim jest Jezus? Przemienienie]

Usłyszawszy to opowiadanie [o upadku Adama i Ewy] zapłakali ucznio-wie i Jezus zapłakał.

Wtedy zobaczyli, że wielu przychodziło, aby go spotkać, bo przełoże-ni kapłanów postanowili między sobą, aby go pochwycić na słowach200. Ciwięc posłali do niego lewitów i niektórych spośród pisarzy, aby go pochwy-cić na słowach. I pytali go: „Kim Ty jesteś?”201 I wyznał prawdę: „Nie je-

197 Anioł odgrywający w Koranie wielką rolę: jest aniołem Objawienia, które zstąpiłona Mahometa (2, 97); on będzie towarzyszył Jezusowi; ale także odgrywa ważną rolę w chrze-ścijaństwie (np. Łk 1, 26nn.).

198 Jezus otrzymuje objawienie w podobny sposób jak Mahomet i od tej chwili staje sięprorokiem.

199 Misja Jezusa jest ograniczona do „domu Izraela” oraz czasowo, podczas gdy misjaMahometa jest powszechna i wieczna, por. rozdz. XLII i XLIII. Ponadto prześladowanie tuwspomniane dotyczy każdego proroka w ogóle (np. Koran 6, 112; 25, 31; 40, 5), nie jest tocierpienie zbawcze Jezusa przedstawione w Ewangelii.

200 Por. Mt 22, 15, par.201 Por. J 1, 20-27. Pytania skierowane do Jana EwBarn odnosi do Jezusa, Jezus odpo-

wiada słowami Jana przedstawiając się jako poprzednik Mesjasza (zwiastuna) czyli Maho-meta.


253

stem Mesjaszem”. Oni rzekli: „Jesteś więc Eliaszem, Jeremiaszem lub któ-rymś z dawnych proroków?”202 I odpowiedział: „Nie jestem”. Oni podjęliznowu: „Kim ty jesteś, powiedz nam, byśmy mogli dać świadectwo tym,którzy nas tu posłali”. Jezus wtedy powiedział: „Ja jestem głosem wołają-cym w całej Judei. On zaś woła: «Przygotujcie drogę Bożemu zwiastuno-wi, jak napisano u Izajasza»”203. Oni odpowiedzieli: „Jeśli ty nie jesteś aniMesjaszem, ani Eliaszem, ani jednym z proroków, dlaczego głosisz nowąnaukę i czynisz się większym od Mesjasza?” Jezus odpowiedział: „Cuda,które czynię moimi rękami, mówią to, co Bóg chce, i dlatego nie czynię siętym, o którym wy mówicie. Ja bowiem nie jestem godzien rozwiązać wią-zadła sandałów ani sznurówki obuwia204 zwiastuna Bożego, którego wynazywacie Mesjaszem. On został uczyniony przede Mną, ale przyjdzie poMnie205. On przyniesie słowa prawdy a jego wiara nie będzie miała końca”.

Lewici i pisarze odeszli zawstydzeni i donieśli to wszystko do przeło-żonych kapłanów, którzy powiedzieli: „On ma diabła w sobie, który mu towszystko mówi”206.

Wtedy Jezus rzekł do swoich uczniów: „Zaprawdę, powiadam wam,przywódcy i starsi naszego ludu szukają okazji przeciw mnie”207. Wtedyrzekł Piotr: „I dlatego nie powinieneś iść już więcej do Jerozolimy”. AleJezus mu odpowiedział: „Jesteś głupi i nie wiesz, co mówisz, bo jest rzecząkonieczną, abym ja wycierpiał wielkie prześladowanie tak, jak je wycier-pieli wszyscy prorocy i święci Boży208. Ale ja nie lękam się, bo oni jednaksą bardziej z naszej strony, niż przeciw nam”.

To powiedziawszy Jezus odszedł i udał się na Górę Tabor209, na którąweszli razem z nim także Piotr, Jakub i jego brat Jan, a razem z nimi ten,który napisał te słowa. Wtedy wielkie światło pojawiło się nad nim. Jegoszaty stały się białe jak śniegi, a Jego oblicze zajaśniało jak słońce. A oto

202 Por. Mt 16, 14.203 Por. 40, 3.204 Por. J 1, 27; Mt 3, 11, par.205 Por. J 1, 30.206 Por. J 8, 48. 42.207 Por. Mt 16, 21.208 Znowu podjęty temat cierpienia typowego dla proroków, a nie zbawczego cierpie-

nia Jezusa.209 Opis Przemienienia por. Mt 17, 1-9, par. Wraz z Jezusem, obok trzech Apostołów

wymienionych w Ewangelii, wstępuje też Barnaba.


254

przybyli Mojżesz i Eliasz i rozmawiali z Jezusem o tym, co miało się przy-darzyć naszemu narodowi i świętemu miastu. Piotr rzekł tymi słowy: „Pa-nie, dobrze jest nam tu być. Jeśli chcesz, uczynimy tu trzy namioty: Tobiejeden, Mojżeszowi jeden i jeden Eliaszowi”. Gdy on jeszcze mówił, zo-stali okryci białą chmurą i usłyszeli głos, który mówił: „Oto jest mój słu-ga210, w którym sobie upodobałem, Jego słuchajcie!” Uczniów napełniłstrach i upadli na ziemię jakby umarli. Jezus zszedł, podniósł swoichuczniów i rzekł: „Nie lękajcie się, bo Bóg was kocha i uczynił to, abyścieuwierzyli moim słowom”.

Rozdział XLIII[Z jakiego rodu pochodzi Mesjasz?]

I zstąpił do ośmiu211, którzy oczekiwali Go w dole. Czterech opowie-działo ośmiu wszystko, co widzieli. I dlatego od tego dnia opuściły ichwszelkie wątpliwości dotyczące Jezusa, z wyjątkiem Judasza, który w nicnie wierzył. Jezus usiadł u stóp góry, a oni jedli dzikie owoce, bo nie mielichleba.

Wtedy rzekł Andrzej: „Powiedziałeś nam wiele rzeczy o Mesjaszu, terazjednak powiedz nam wszystko”. Inni uczniowie prosili go w ten sam spo-sób. Rzekł Jezus: „Każdy, kto pracuje, pracuje dla planu, który mu się po-doba. Ale ja mówię zaprawdę, że Bóg, który jest doskonały, nie ma potrze-by podobać się, bo podoba się sobie samemu. I dlatego chcąc działać, stwo-rzył On przede wszystkim duszę swojego zwiastuna, przez którego On po-stanowił wszystko stworzyć, aby stworzenie w Bogu otrzymało radośći szczęśliwość, i aby Jego zwiastun radował się we wszystkich stworze-niach, które ustanowił na swoją służbę. A dlaczego to się stało jak nie dla-tego, że On tak chciał. Zaprawdę powiadam wam, gdy przyszli prorocy,przynieśli z sobą pojęcie miłosierdzia tylko jednemu narodowi, a ich mowybyły skierowane tylko do ludu, do którego zostali posłani212. Ale kiedy przyj-dzie zwiastum Boży, Bóg da mu jakby pieczęć swojej ręki tak, że przynie-sie zbawienie i miłosierdzie do wszystkich narodów świata, które przyjmą

210 Charakterystyczna dla islamu zmiana: Ewangelie – „Syn mój umiłowany”, EwBarn– „Sługa mój”.

211 Wykluczony jest Judasz, który nie ma wiary.212 Por. Koran 10, 47; 7, 158; 25, 1; 34, 28.


255

jego naukę. On przybędzie z mocą na bezbożnych i zniszczy bałwochwal-stwo do tego stopnia, że szatan zostanie zawstydzony. On to przyrzekł Abra-hamowi mówiąc: «Oto ja pobłogosławię w twoim imieniu wszystkie ludyziemi»213. I jak ty doszczętnie rozbiłeś bałwany, o Abrahamie, tak też uczy-ni i twój potomek”.

Na to Jakub podjął: „Mistrzu, powiedz, kogo dotyczy obietnica. Żydzibowiem mówią, że dotyczy Izaaka, a Izmaelici [Arabowie] natomiast, że Izma-ela?”214 Jezus odpowiedział: „Czyim synem jest Dawid i z jakiego pochodzirodu?” Jakub odpowiedział: „Izaaka, bo Izaak był ojcem Jakuba, a Jakub –ojcem Judy, z którego rodu pochodzi Dawid”. Wtedy podjął Jezus: „Zwia-stun Boga, gdy przyjdzie, z jakiego rodu będzie pochodził?” Uczniowie pod-jęli: „Dawida”. Wtedy rzekł Jezus: „Mylicie się, bo Dawid w duchu go na-zywał Panem, mówiąc: «Rzekł Pan do Pana mego, siądź po mojej prawicy,aż ja położę twoich nieprzyjaciół podnóżkiem stóp twoich»215. Jeżeli więczwiastun Boga, którego wy nazywacie Mesjaszem, byłby synem Dawida,jakże Dawid może zwać go Panem?216 Wierzcie mi bo zaprawdę mówię wam,że obietnica została dana Izmaelowi a nie Izaakowi” […].

Rozdział CCXV[Ocalenie Jezusa od męki krzyża – wzięcie do nieba]

Gdy żołnierze i Judasz zbliżyli się do miejsca, gdzie znajdował sięJezus, on, poznawszy, że zbliża się tłum ludzi, z powodu lęku usunął siędo domu217. Jedenastu spało. Ale Bóg widząc niebezpieczeństwo, w któ-rym się znalazł Jego sługa, nakazał Gabrielowi, Michałowi, Rafałowii Urielowi, swoim sługom, aby wzięli Jezusa ze świata. Święci anieli przy-byli więc, unieśli Jezusa przez okno wychodzące na południe. Odnieśligo więc i umieścili w trzecim niebie, pośród aniołów i błogosławionychBoga w wieczności218.

213 Por. Rdz 28, 18.214 Por. Rdz 16. Izmael był pierworodnym synem Abrahama, ale z niewolnicy.215 Por. Ps 110[109], 2.216 Por. Mt 22, 41-46, ale wnioski zupełnie inne.217 Sprzeczność z Ewangelią: Jezusa ujęto w ogrodzie, por. Mt 26, 47nn., par.218 Por. Koran 14, 158. Jednym z ważnych stwierdzeń islamu jest to, że Jezus nie umarł

na krzyżu, ale umarł za niego Judasz. EwBarn usuwa Jezusa już na początku opisu męki.Podobny motyw, ale o nieco innej treści w ZapB 1, 6-7: Bartłomiej widzi, jak Jezus znikaz krzyża, aby zejść do otchłani (s. 758). Zob. też poniżej przypis 223.


256

Rozdział CCLVI[Przemiana Judasza]

Judasz pierwszy wpadł do pokoju, z którego Jezus został uniesionyi gdzie spało jedenastu219. Wtedy Bóg w sposób przedziwny sprawił, żeJudasz stał się całkowicie podobny do Jezusa tak w mowie, jak i na twa-rzy tak, że nawet my myśleliśmy, że to jest Jezus. A on [Judasz], obu-dziwszy nas, szukał, gdzie jest mistrz. Na to my zdumieni odpowiedzieli-śmy mu: „Ty jesteś panie, naszym mistrzem. Czy o nas zapomniałeś?”A on rzekł do nas ze śmiechem: „Jesteście szaleni, ja jestem przecież Ju-dasz Iszkariota”.

Gdy on to mówił, weszli żołnierze i zaaresztowali Judasza220, bo byłbardzo podobny do Jezusa. My zaś uciekliśmy usłyszawszy słowa Judaszai widząc na zewnątrz tłum żołnierzy. Jan, który spał owinięty w prześciera-dło, obudził się i zaczął uciekać. Ponieważ jeden z żołnierzy chwycił go zaprześcieradło, zostawił je i uciekł nagi221, bo Bóg wysłuchał modlitwy Je-zusa i ocalił jedenastu od złego222.

Rozdział CCXVII[Męka i śmierć Judasza]223

Żołnierze zaś wzięli Judasza, związali go i wyśmiewali się z niego,ponieważ on prawdziwie przeczył, że nie jest Jezusem. Żołnierze jednaknatrząsali się z niego i mówili: „Nie bój się, panie, bo przyszliśmy uczynićcię królem żydowskim, a związaliśmy ciebie, bo wiemy, że nie chcesz przy-

219 Por. Mt 20, 40. 43.220 Por. Mt 26, 50.221 Por. Mk 14, 51n.222 Por. Mt 6, 13.223 Temat zastępstwa Jezusa przez Judasza znajdujemy w Koranie (4, 157n., s. 121n.):

„«Zabiliśmy Mesjasza, Jezusa, syna Maryi, posłańca Boga» – podczas gdy oni ani Go niezabili, ani Go nie ukrzyżowali, tylko im się tak zdawało; i, zaprawdę, ci, którzy różnią sięw tej sprawie, są z pewnością w zwątpieniu; oni nie mają o tym żadnej wiedzy; idą tylko zaprzypuszczeniem; oni Go nie zabili z pewnością. Przeciwnie! Wyniósł Go dobry Bóg doSiebie!” Por. powyżej s. 176.


257

jąć władzy królewskiej”. Judasz im odpowiedział: „Czy straciliście rozum?Przyszliście z bronią i latarniami jak na łotra224, by schwytać Jezusa Naza-reńskiego, a związaliście mnie, by uczynić królem mnie, który was tu przy-prowadziłem”. Wtedy żołnierze stracili cierpliwość i zaczęli oddawać Ju-daszowi wet za wet bijąc go i kopiąc, zaprowadzili go siłą do Jerozolimy225.

Jan zaś i Piotr szli z daleka za żołnierzami226. Oni powiedzieli to mnie,który to piszę, że widzieli przesłuchanie Judasza przez kapłana, radę i fary-zeuszów, którzy się zgromadzili, aby wydać na śmierć Jezusa. Judasz zaśopowiadał takie głupstwa, że wszyscy się z niego wyśmiewali, bo wierzyli,że on jest rzeczywiście Jezusem i że udaje szalonego, aby się uratować odśmierci. Uczeni nałożyli mu przepaskę ma oczy i mówili do niego wyśmie-wając się: „Jezusie, proroku nazareńczyków – tak bowiem nazywali tych,którzy wierzyli w Jezusa – powiedz nam, kto cię uderzył?” I dawali mupoliczki i pluli mu w twarz227.

Rankiem zebrało się wielkie zgromadzenie uczonych, starszych i lu-du228. Kapłani i faryzeusze szukali fałszywych świadków przeciw Judaszo-wi229, wierząc, że jest to Jezus, ale nie mogli znaleźć tego, czego szukali.Co mówię: kapłani wierzyli, że Judasz był Jezusem. Ale również wszyscyuczniowie – a nawet ten, który to pisze – w to uwierzyli. Biedna Dziewica,matka Jezusa, także w to uwierzyła, a także jego krewni i przyjaciele, i nieda się opisać cierpienia ich wszystkich. Na Boga żywego, ten, który to pi-sze, zapomniał, że Jezus powiedział, że zostanie uniesiony ze świata, żebędzie cierpiał w innej osobie, że umrze na końcu świata. Tak więc poszedłon pod krzyż wraz z matką Jezusa i z Janem.

Najwyższy kapłan kazał przyprowadzić związanego Judasza i wypy-tywał go o jego uczniów i jego naukę230. Judasz jednak jakby wyszedł z sie-bie i nic nie odpowiadał na pytania231. I dlatego najwyższy kapłan zaprzy-siągł go na Boga żywego Izraela, aby mu powiedział prawdę. Judasz odpo-wiedział: „Ja już wam powiedziałem, że jestem Judaszem Iszkariotą, który

224 Por. Mt 26, 55, par.225 Por. J 18, 13; Mt 26, 57, par.226 Por. J 18, 15; Mt 26, 58, par.227 Por. Mk 14, 65, par.; Mt 26, 67n., par.228 Por. Łk 22, 66, par.229 Por. Mt 26, 59n.230 Por. J 18, 19.231 Por. Mt 23, 63; Mk 14, 61.


258

wam obiecał wydać Jezusa w wasze ręce, a wy, nie wiem, jakimi sztuczka-mi, wyszliście sami z siebie i chcecie mi wytłumaczyć, że ja jestem Jezu-sem”. Kapłan odpowiedział: „Podły zwodzicielu, twoją nauką i twoimi fał-szywymi cudami oszukałeś cały Izrael od Galilei aż do Jerozolimy, a terazsądzisz, że unikniesz należnej kary udając, że jesteś szalony? Na Boga ży-wego, nie unikniesz!”

Powiedziawszy to kazał swoim sługom, aby go policzkowali, kopa-li232, by powrócił do zmysłów, i dlatego słudzy kapłana dokonywali niewia-rygodnych czynów i starali się pokazać coraz nowe rzeczy, by zadowolićzgromadzenie. Ubrali go jak gladiatora233, znęcali się nad nim bijąc go i ko-piąc tak, że zrobiłoby to nawet przyjemność Kananejczykom, gdyby to moglizobaczyć. Ale kapłani, faryzeusze i starsi ludu mieli serca twarde wzglę-dem Jezusa i znajdowali przyjemność w tym, że tak traktowano Judaszawierząc, że jest to prawdziwie Jezus.

Potem zaprowadzili go związanego do namiestnika234. Ten zaś tajem-nie czcił Jezusa. On zaś, wierząc że Judasz jest prawdziwie Jezusem, ka-zał mu wejść do swojego pokoju i zapytał go, dlaczego kapłani i lud wy-dali go w jego ręce. Judasz odpowiedział: „Jeśli tobie powiem prawdę, tomi nie uwierzysz, bo ty jesteś oszukany podobnie jak i kapłani, i faryze-usze”. Sądząc, że on chce mówić prawdę, namiestnik odpowiedział: „Czyty nie wiesz, że ja nie jestem Żydem? I że to kapłani i i starsi ludu wydalimnie w twoje ręce?235 Powiedz mi więc prawdę, abym ja uczynił to, cojest słuszne, bo w mojej mocy leży uwolnić cię lub wydać na śmierć”236.Judasz odpowiedział: „Panie, wierz mi, że jeśli mnie wydasz na śmierć,popełnisz wielki grzech, bo wydasz niewinnego. Ja bowiem jestem Ju-dasz Iszkariota, a nie Jezus, który jest magiem i tak mnie przemienił swo-imi magicznymi sztuczkami”.

Gdy to namiestnik usłyszał, zdziwił się wielce i szukał, jakby go uwol-nić. Wyszedł więc na zewnątrz i rzekł uśmiechając się: „Pomiędzy dwomasprawami jest jedna, przez którą on nie zasługuje na śmierć, ale raczej nawspółczucie. On bowiem mówi – rzecze namiestnik – że on nie jest Jezu-sem, ale jakimś Judaszem, który przyprowadził żołnierzy, by pojmali Jezu-

232 Por. Mt 26, 67n.233 Por. Mt 27, 28n.234 Por. Mt 27, 2.235 Por. J 18, 35.236 Por. J 19, 10.


259

sa. On dalej twierdzi, że Jezus z Galilei go tak przemienił swoimi sztuczka-mi magicznymi. Jeśli więc taka byłaby prawda, to byłoby ciężkim grze-chem zabić go, bo on jest niewinny. Ale jeśli on jest Jezusem i zaprzeczatemu, to pewnie stracił rozum i byłoby także rzeczą bezbożną zamordowaćszalonego”. Na to kapłani, starsi ludu i uczeni oraz faryzeusze hałasującwołali: „To jest Jezus Nazareński, którego znamy! Jeśli on nie byłby zło-czyńcą, nie wydalibyśmy go w twoje ręce. On nie jest szalony, ale raczejsprytny i takimi sztuczkami pragnie wymknąć się z rąk. Ale powstanie, którewywołałby uciekłszy, byłoby jeszcze gorsze od pierwszego!” Aby uwolnićsię od tej sprawy Piłat – bo tak nazywał się namiestnik – rzekł: „On jestGalilejczykiem. Otóż Herod jest królem Galilei i nie do mnie należy osą-dzać tę sprawę. Zaprowadźcie więc go do Heroda!”

Zaprowadzili więc Judasza do Heroda237, który od dawna pragnął, byJezus wszedł do Jego domu, ale Jezus nie chciał tam pójść, bo Herod byłpoganinem i czcił fałszywe i kłamliwe bóstwa i żył tak, jak żyją nieczyścipoganie. U siebie Herod przesłuchiwał więc Judasza na różne tematy, na coon odpowiadał od rzeczy przecząc, że jest Jezusem. Wtedy Herod wyśmiałgo, on i cały jego dwór, kazał ubrać go na biało, jak ubiera się szaleńcówi odesłał go do Piłata, mówiąc mu: „Nie bądź niesprawiedliwy względemludu izraelskiego”. Herod zaś napisał to, ponieważ kapłani, uczeni i faryze-usze dali mu dużą sumę pieniędzy. Gdy namiestnik dowiedział się o tym odpewnego sługi Heroda, sam chciał udawać, że chce uwolnić Judasza, abytakże i on mógł zarobić pieniędzy. Kazał go więc ubiczować 238 przez swojesługi opłacane przez uczonych, aby go zabić biczowaniem.

Ale Bóg powziął plan, który mógł być zrealizowany i zarezerwowałdla Judasza śmierć na krzyżu, aby otrzymał tę straszną karę, jako że sprze-dał innych. Nie pozwolił więc, by Judasz umarł pod biczami, chociaż żoł-nierze tak go zbili, że całe jego ciało spływało krwią. Dla żartu ubrali gow stare szaty purpurowe mówiąc: „Wypada odziać nowego króla i ukoro-nować go”. Wzięli więc ciernie i uczynili koronę podobną do złotej, wysa-dzanej kosztownymi kamieniami, jaką noszą na głowie królowie. Włożylitę koronę na głowę Judasza, dali mu w rękę trzcinę jakoby berło i posadziligo na wysokim miejscu. Żołnierze przychodzili do niego, kłaniali się mukpiąc z niego, witali go słowami: „Król Żydów!”239 i wyciągali ręce, aby

237 Por. Łk 23, 4-12.238 Por. J 19, 21.239 Por. Mt 27, 28n., par.


260

otrzymać dary, jakie zwykli dawać nowi królowie. A ponieważ niczego nieotrzymywali, uderzali Jezusa, mówiąc: „Jak cię ukoronowano, szalony królu,jeśli nie chcesz opłacać ani żołnierzy, ani twoich sług?” Kapłani, uczenii faryzeusze widząc, że Jezus nie umarł w czasie biczowania, a bojąc się,by Piłat nie wypuścił go wolnego, dali pieniądze namiestnikowi. Gdy zaśon je otrzymał, przekazał Jezusa pisarzom i faryzeuszom jako winnegośmierci240. Razem z nim skazano dwóch łotrów na śmierć krzyżową241.

Zaprowadzili go więc na Górę Kalwarię242, gdzie zwykło się wieszaćzłoczyńców. Tam powieszono go nagiego dla większego pośmiewiska. Ju-dasz zaś tylko krzyczał: „Boże, dlaczego mnie opuściłeś?243 Złoczyńca uciekła ja zostałem niesłusznie skazany na śmierć”. Mówił prawdę: jego głos,jego twarz i cała osoba tak bardzo przypominały Jezusa, iż jego uczniowiei jego wierzący uważali, że naprawdę i całkowicie jest to Jezus. Niektórzywięc odeszli od nauki Jezusa wierząc, że był on fałszywym prorokiem i do-konywał swych cudów dzięki magii, jako że Jezus powiedział, że umrzedopiero, kiedy będzie się zbliżał koniec świata i że wtedy zostanie wziętyze świata.

Ale ci, którzy twardo stali przy jego nauce, byli do tego stopnia obolali,że nawet nie przypominali sobie tego, co on im powiedział. I dlatego teżz matką Jezusa udali się na Górę Kalwarię244. Oni więc nie tylko byli obecnipłacząc przy śmierci Judasza, ale przez Nikodema i Józefa z Arymatei prosi-li namiestnika o ciało Judasza, aby go pochować. Zdjęli go więc z krzyża,a przy tym tak płakali, że nikt sobie tego nie mógł wyobrazić, i pochowali gow nowym grobie Józefa, obłożywszy go stu funtami cennych pachnideł245.

Rozdział CCXVIII[„Zmartwychwstanie”]

Wszyscy powrócili do domów. Ten zaś, który to pisze, udał się do Na-zaretu z Janem i jego bratem, Jakubem oraz z matką Jezusa. Ci zaś ucznio-

240 Por. J 19, 16.241 Por. J 19, 18.242 Por. J 19, 17; Mt 27, 33, par.243 Por. Mt 27, 46; Mt 27, 55n., par.244 Por. J 19, 25; Mt 27, 55n., par.245 Por. J 18, 38-42; Mt 27, 56-61, par.


261

wie, którzy nie lękali się Pana, poszli i ukradli w nocy ciało Judasza, i ukrylije, i rozgłaszali wiadomość, że Jezus zmartwychwstał246. Tak więc powsta-ło wielkie zamieszanie.

Kapłan zakazał pod karą przekleństwa mówić o Jezusie z Nazaretu.Nastąpiło wielkie prześladowanie: wielu ukamienowano, wielu obito kija-mi, wielu wygnano z ojczyzny, bo nie mogli milczeć w takiej sprawie.

Gdy wiadomość dotarła do Nazaretu, że mianowicie ich współobywa-tel, ukrzyżowany, zmartwychwstał, wtedy Maryja rzekła z płaczem: „Pójdź-my do Jerozolimy, aby odwiedzić mojego synaczka – i tak chętnie umrę,skoro go zobaczę!”

Rozdział CCXIX[Maryja spotyka Jezusa]

W dniu, w którym ukazał się dekret kapłana, Dziewica powróciła doJerozolimy z tym, który to pisze, oraz z Jakubem i Janem. Ponieważ jednakDziewica lękała się Boga, nakazała, aby ci, którzy z nią mieszkają, zapo-mnieli o jej Synu, choć dobrze wiedziała, że dekret kapłana był niesprawie-dliwy.

Co wszyscy uczynili? Bóg, który zna ludzkie serca, wie, że wszystkichnas, wraz z matką Jezusa, zżerał ból z powodu śmierci Judasza, którego myuważaliśmy za naszego mistrza, a zarazem gorąco pragnęliśmy ujrzeć gozmartwychwstałego.

I dlatego aniołowie stróżowie Maryi wstąpili do trzeciego nieba, w któ-rym przebywał Jezus w towarzystwie aniołów. Oni mu wszystko opowie-dzieli, a wtedy Jezus poprosił Boga, by On mu dał władzę ujrzeć swojąmatkę i swoich uczniów. Wtedy to miłosierny Bóg nakazał czterem swoimukochanym aniołom: Gabrielowi, Michałowi, Rafałowi i Urielowi, by za-prowadzili Jezusa do domu jego matki i aby go tam strzegli przez trzy dnii pozwolili widzieć tylko tym, którzy wierzą w jego naukę247.

Przybył więc Jezus otoczony blaskiem tam, gdzie zamieszkiwała dzie-wica matka z dwoma siostrami, z Martą i Marią, z Marią Magdaleną, Ła-zarzem i tym, który to pisze, a także Janem, Jakubem i Piotrem. Oni zaś

246 Por. Mt 28, 13.247 EwBarn wyjaśnia w jaki sposób Jezus, który nie zmartwychwstał, mógł się ukazy-

wać Maryi i uczniom.


262

upadli z lęku jakby martwi. Ale Jezus podniósł swoją matkę i innych, mó-wiąc: „Nie płaczcie, bo ja jestem Jezus. Nie płaczcie, jestem żywy, a nieumarły”. Na widok Jezusa pozostawali oni długo jakby pozbawieni zmy-słów, ponieważ oni całkowicie wierzyli, że Jezus umarł.

Wtedy Dziewica rzekła z płaczem: „Powiedz mi teraz, mój synu, dla-czego Bóg, który dał ci władzę wskrzeszania umarłych, wydał cię na takhaniebną śmierć dla twoich krewnych i przyjaciół i na taką pogardę twojejnauki, że wszyscy, którzy cię kochali, stali się jakby martwi?”

Rozdział CCXX[Wyjaśnienia Jezusa]

Na to Jezus rzekł objąwszy swoją matkę: „Wierz mi, o matko, mówięci prawdę, to nie ja umarłem, bo Bóg mnie zachował aż do czasów bliskichkońca świata”.

Gdy on to powiedział, zwrócił się do czterech aniołów, aby się ukazalii aby poświadczyli, jak rzeczy się miały. Aniołowie więc objawili się jakcztery jaśniejące słońca tak, że z powodu lęku znowu wszyscy upadli jakbyumarli. Wtedy Jezus dał aniołom cztery prześcieradła, aby się nimi okrylitak, aby matka i jej towarzysze mogli ich widzieć i z nimi rozmawiać. Gdyoni się podnieśli, on ich umacniał mówiąc: „To są sługi Boga: Gabriel –który zwiastuje tajemnice Boga, Michał – który zwalcza nieprzyjaciół Boga,Rafał – który przyjmuje dusze umierających i Uriel – który w dniu osta-tecznym powoła każdego przed sąd Boży”.

Czterej aniołowie opowiedzieli wtedy dziewicy, że Bóg posłał ich doJezusa i jak on przemienił Judasza, aby on otrzymał karę za to, że sprzedałinnych. Ten, który to pisze, rzekł wtedy: „Panie, dane mi zostało, by ciebiezapytać, jak mi to zostało dane, gdy mieszkałeś z nami?” Jezus odrzekł:„Pytaj, o co chcesz, Barnabo, a ja ci odpowiem”. Ten, który to pisze rzekłwtedy: „Mistrzu, jeśli Bóg jest miłosierny, to dlaczego nas dręczył spra-wiając, że wierzyliśmy, że to Ty umarłeś? Twoja matka tak płakała, że byłabliska śmierci. I dlaczego Bóg pozwolił, by na ciebie, który jesteś święty,spadła hańba śmierci pomiędzy łotrami na Górze Kalwarii?”

Jezus odrzekł: „Barnabo, wierz mi, że Bóg każe najmniejszy nawetgrzech przez wielką karę, bo grzech obraża Boga. I dlatego moja matka,wierni i moi uczniowie, miłują mnie tylko trochę i to miłością ziemską.I dlatego Bóg sprawiedliwy chciał ukarać tę miłość tym właśnie bólem,


263

aby oni nie zostali ukarani w ogniu piekła. Jeśli zaś chodzi o mnie, ja by-łem niewinny, a przecież ludzie nazywali mnie Bogiem i Synem Bożym.Bóg zaś chciał, abym ja został wyśmiany na świecie przez ludzi, a poprzezśmierć Judasza sprawiając, że wszyscy uwierzyli, że to ja umarłem na krzy-żu, abym nie został wyśmiany przez szatanów w dniu sądu. I takie naśmie-wanie będzie miało miejsce aż do przyjścia Mahometa, zwiastuna Boga.On zaś, gdy przyjdzie na świat, zniesie to oszustwo dzięki tym, którzy uwie-rzą w prawo Boże”.

A potem Jezus dodał: „Ty jesteś sprawiedliwy, Panie nasz Boże, i tyl-ko Tobie przystoi cześć i chwała bez końca!” […]

Rozdział CCXXII[Epilog]

Gdy Jezus odszedł, uczniowie podzielili między sobą różne krainy Izra-ela i świata. Prawda, znienawidzona przez szatana, była prześladowana przezkłamstwo – i tak jest i dziś, bo niektórzy ludzie uznający się za uczniówgłoszą, że Jezus umarł, ale nie zmartwychwstał, inni głoszą, że umarł na-prawdę i zmartwychwstał, inni zaś, i między nimi jest Paweł także zwie-dziony, głosili i głoszą jeszcze ciągle, że Jezus jest Synem Bożym.

Jeśli zaś chodzi o nas, my głosimy tym, którzy lękają się Boga wszyst-ko to, co tu zostało zapisane, aby zostali zbawieni w ostatnim dniu sąduBożego. Amen.

Koniec Ewangelii


265

Rozdział IV

EWANGELIE DZIECIŃSTWA

1. Protoewangelia Jakuba (s. 266); 2. Ewangelia Pseudo-Mateusza (napoczątku utworu: Trinubium Annae) (s. 291); 3. Księga o dzieciństwie Zbawi-ciela (s. 317); 4. Księga o narodzeniu świętej Maryi (s. 331); 5. Cykl o TrzechMagach [Królach]: a. Legenda Trzech Magów [Królów] (s. 342), b. PokłonMagów (fragment apokryfu ujgurskiego) (s. 347), c. Korespondencja Longi-nusa z Augustem na temat Trzech Króli (s. 349), d. Syryjska Opowieść o Ma-gach (s. 352), e. Dodatek: Opus Imperfectum in Matthaeum (s. 384), z Opisa-nia świata Marco Polo (s. 385); 6. Dzieciństwo Pana, Ewangelia Tomasza(dzieciństwa) (s. 388); 7. Ewangelia Dzieciństwa Arabska (s. 405); 8. Ewange-lia Dzieciństwa Ormiańska (s. 440).

Pod tym tytułem umieszczamy zbiór utworów dotyczących narodzin i dzie-ciństwa Maryi oraz narodzin i dzieciństwa Jezusa, aż do około dwunastego rokuJego życia. Znajdziemy tu również opisy wydarzeń i postaci związanych z tymifaktami, szczególnie rozwinięty jest temat trzech Magów. Utwory te ograniczająsię do jednego tylko okresu życia Jezusa, czasami nawet Jezus nie jest w nich po-stacią najważniejszą ale tylko tłem, a postaciami dominującymi są Maryja, Józefczy nawet Magowie. Nie ma więc opowiadania o Jego męce i zmartwychwstaniu,ani też utwory te nie koncentrują się na Jego słowach, jak to ma miejsce w EwTm.Tak więc tytuł Ewangelii jest tu niestosowny, jest on jednak powszechnie używanyi dlatego, co zresztą wyjaśniliśmy we wstępie, umieściliśmy wszystkie te utworypod tym tytułem.

266

1. Protoewangelia Jakuba (ProtEwJk)(przekład i opracowanie ks. Marek Starowieyski)

Tytuł dzieła Protoewangelia Jakuba pochodzi od jezuity Wilhelma Postela, któryprzewiózł rękopis grecki ze Wschodu i wydał w przekładzie łacińskim w 1552 r. Ty-tuł oryginału znajduje się na zakończeniu P.Bodmer i brzmi Narodzenie Maryi. Apo-kalipsa Jakuba. Tytuł więc wiąże utwór z Jakubem Młodszym, Bratem Pańskim1

(r. 25). Imię Jakuba potwierdzają Orygenes (ok. 249 r., Komentarz do Mt X,17) i De-kret Ps. Gelazjański (V/VIw.: „Ewangelia Jakuba Młodszego, apokryf ”, ANT 57).

ProtEwJk powstała w drugiej połowie II w.; z wieku III pochodzi najstarszyzachowany rękopis (P. Bodmer 5), dzięki któremu upadła teoria trzech utworów(Apokryf Maryi, Józefa i Zachariasza) połączonych w wieku IV. Wprawdziew P. Bodmer brakuje wizji Józefa i dalszy ciąg jest mocno skrócony (podajemy gowytłuszczonym drukiem w komentarzu), niemniej teksty te są potwierdzone w in-nych rękopisach. Nie jesteśmy w stanie określić miejsca powstania utworu: odrzu-ca się Palestynę, ponieważ autor nie zna realiów tego kraju, a jego znajomość juda-izmu jest raczej książkowa, choć korzysta z każdej okazji, by popisać się swojąwiedzą o zwyczajach Izraela (arcykapłan ma strój z dwunastu dzwoneczkami, trąbkarozbrzmiewa po kraju, itd.); natomiast tezy o pochodzeniu syryjskim i egipskimnie są dostatecznie udokumentowane. Wydaje się, że autor pochodził z kręgów ju-deochrześcijańskich, co potwierdza zarówno charakter dzieła – midrasz, jak i od-wołanie się do Jakuba Młodszego i innych postaci, które cieszyły się wielkim sza-cunkiem w kręgach judeochrześcijańskich.

Cel dzieła jest poczwórny:– Apologetyczno-chrystologiczny, polegający na obronie postaci Jezusa: Cel-

sus zarzucał chrześcijanom, że Jezus był zrodzony z cudzołóstwa, z ubogiej prząd-ki, pochodzącej z podłego rodu, a jego narodziny nastąpiły w ukryciu. Zarzuty tesformułowane w kręgach żydowskich przekazuje Celsus, teksty talmudyczne i To-ledot Jesu, niektóre z nich znajdziemy w rozdz. II. ProtEwJk odpowiada: pocho-dził ze znakomitej i bogatej rodziny, z rodu Dawida, matka Jego była nie tylko

1 O Jakubie por. Schneemelcher 1, 375-378.

EWANGELIE DZIECIŃSTWA

267

dziewicą, ale czystą rytualnie i spłynęły na nią wszystkie błogosławieństwa, a tkałanajszlachetniejsze materie na zasłonę dla świątyni2. Niektóre z tych problemówpodejmie również autor EwNik.

– Dogmatyczny: już Ignacy Antiocheński podkreślał znaczenie dziewictwaMaryi i ono jest przedmiotem ProtEwJk. Maryja jest pokazana jako dziewicaprzed, w czasie i po urodzeniu – to ostatnie twierdzenie udowadnia rozwiązującproblem „braci Jezusa”: Józef miał już przedtem synów, a sam był już starcem.To rozwiązanie cieszyło się wielkim powodzeniem. Powiązanie opowiadania z po-staciami Starego Testamentu stawia Maryję i narodzenie z niej Jezusa w centrumdziejów zbawienia. Wprawdzie Maryja jest prawdziwą matką Jezusa, niemniejsamo narodzenie w jaskini zawiera elementy dokeckie (pojawienie się dziecka),ale i antydokeckie (dziecko ssie pierś matki, czym podkreśla swoje realne czło-wieczeństwo). ProtEwJk może wskazywać także na to, że istniała już w II w.pewna forma pobożności maryjnej, w której jednak jest podkreślony element chry-stologiczny. Jest ProtEwJk utworem wyjątkowym jeśli idzie o mariologię, gdyżz II wieku pochodzą tylko nieliczne teksty mówiące o Maryi (Ignacy Antiocheń-ski, Justyn, Ireneusz).

– Biograficzny: autor odpowiada na zainteresowanie postacią Maryi – nadajeimiona jej rodzicom, opowiada o jej narodzinach, itd.3 Na tej podstawie powstanąw późniejszym okresie Żywoty Maryi.

– Egzegetyczny: autor posługując się metodą midraszu pokazuje i uczy, jaknależy interpretować teksty ST i NT łącząc je w jedno i wyjaśniając jedne przezdrugie, a równocześnie stara się zharmonizować Ewangelie Mateusza i Łukasza,stosując równocześnie egzegezę jemu współczesną. Uczy więc wiernych postępo-wać w zrozumieniu Pisma Świętego.

ProtEwJk jest chrześcijańskim midraszem maryjnym. Fabuła zbudowana jestna kanwie obydwu ewangelijnych opisów narodzenia (Mt i Łk), na której zbudo-wano postaci z materiału ST i NT: z dziejów Samuela, Abrahama, Tobiasza, Judy-ty z nawiązaniem do ówczesnych poglądów egzegetycznych, które spotykamy za-równo w Talmudzie, jak i w pismach międzytestamentalnych.

ProtEwJk była dobrze znana na Wschodzie chrześcijańskim: z wiekówIV-XVI posiadamy ok. 140 rękopisów greckich. Ponadto służyła jako punkt wyj-ścia dla najróżnorodniejszych utworów maryjnych (apokryfów, jak PsMt, NarMi inne utwory przełożone w tym rozdziale, homilii, żywotów Maryi, dzieł pobożno-ściowych, apokryfów) greckich, łacińskich (dwie wersje) oraz napisanych w języ-kach Wschodu chrześcijańskiego (np. armeńskim, etiopskim, gruzińskim, koptyj-skm, syryjskim, starosłowiańskim itd.). Stała się ona podstawą do powstającej iko-nografii chrześcijańskiej Wschodu i Zachodu, znalazła swoje odbicie w liturgii (świę-

2 Por. M. Starowieyski, Apokryfy jako utwory apologetyczne, WST 10(1997) 357-365.Por. Orygenes, Przeciw Celsusowi 1, 28, 32.

3 O genealogii Jezusa por. Schneemelcher 1, 379-383; por. także Trinubium Annae,PsMt początek.

1. PROTOEWANGELIA JAKUBA

268

to Ofiarowania w świątyni) i przyczyniła się do rozwoju pobożności maryjnej.Obszerny komentarz do ProtEwJk znajduje się w ANT 175-207.

ProtEwJk mimo swojej bardzo prostej formy jest utworem dobrze i plastycz-nie skomponowanym: Obrazy są barwne, powiązania z postaciami i scenami Stare-go Testamentu, dobrze znanymi czytelnikom, nadają utworowi uroku. Narrację prze-platają krótkie i dłuższe formy poetyckie (np. 3; 6, 3, itd.), co przerywa ewentualnąmonotonność utworu. W utworze znajdujemy styl „kai” – zdania zaczynają się od„i”. Nie dziwimy się więc ogromnemu powodzeniu, jakim cieszył się i cieszy nadalten najstarszy apokryf maryjny.

Narodziny Maryi[Objawienie dane Jakubowi]

ŻAŁOBA JOACHIMA. 1.4 1. Zapisano w dziejach dwunastu pokoleń, żeJoachim był niezmiernie bogaty5 i składał Panu swoje dary w dwójnasób,mówiąc do siebie:

„To, co złożyłem ponad miarę, będzie dla całego ludu. To zaś, co zło-żyłem Panu Bogu na odpuszczenie [grzechów], niech będzie dla mnie ofia-rą przebłagania”.

2. Zbliżył się wielki dzień Pański6 i synowie Izraela składali swe dary.I stanął przed nim Ruben7, i rzekł: „Nie godzi się, byś ty jako pierwszyskładał swe dary, jako że nie zrodziłeś potomka w Izraelu”8. 3. I zasmuciłsię wielce Joachim9, i odszedł do spisów dwunastu pokoleń10, mówiąc dosiebie: „Zajrzę do księgi dwunastu pokoleń Izraela, czy tylko ja jeden niezrodziłem potomka w Izraelu”. I przebadał, i stwierdził, że wszyscy spra-wiedliwi wzbudzili potomstwo w Izraelu. I wspomniał na patriarchę Abra-hama, któremu Pan dał syna Izaaka dopiero w ostatnich dniach życia11.4. I zasmucił się wielce Joachim, i nie pokazał się swej żonie, lecz udał sięna pustynię12. I rozbił tam swój namiot, i pościł czterdzieści dni i czterdzie-

4 Ps. Mt 1n.; NarM In.; EwDzOrm I, 1.5 Por. Dn 13, 4.6 Por. Jl 2, 11; So 1, 14; 2, 2. Autor nie określa tu konkretnego święta.7 Nie bardzo wiadomo, dlaczego podkreśla się negatywną rolę Rubena (por. także 6,

3). W TransJózAr 14, Ruben (inne imię – Jefoniasz) chce zrzucić ciało Maryi z mar.8 Co było oznaką hańby, por. np. Rdz 30, 23.9 Por. 2, 4; Tb 3, 10; Dn 13, 1. 4.10 Zbiory genealogii. Dzieło nieznane, być może wymysł autora.11 Por. Rdz 18, 11-14; 21, 1-8.12 Wedle tradycji jest to miejsce, gdzie dziś znajduje się klasztor Chodziba.

ROZDZ. IV. EWANGELIE DZIECIŃSTWA

269

ści nocy13, i mówił do siebie Joachim: „Nie zstąpię z góry ani aby jeść, aniaby pić, póki nie spojrzy na mnie Pan, Bóg mój i będzie mi modlitwa po-karmem i napojem”14.

BÓL ANNY. 2.15 1. Żona jego Anna16 dwakroć odśpiewała pieśń żałobnąi dwakroć odprawiła zawodzenie mówiąc:

„Będę opłakiwała moje wdowieństwo17

i będę opłakiwała moją bezdzietność”.2. Zbliżył się wielki dzień Pański18. I rzekła do niej Juthine, jej służeb-

nica: „Dokądże jeszcze będziesz dręczyła swą duszę?19 Oto zbliżył się wielkidzień Pański, i nie godzi się, byś płakała. Ale weź tę oto przepaskę na gło-wę, którą dała mi właścicielka warsztatu. Nie wypada mi jej sobie nałożyć,bo jestem twoją służebnicą, a przepaska nosi pieczęć królewską”20. 3. I rzekłaAnna: „Odejdź ode mnie! I ja tego nie uczyniłam, i Pan Bóg mnie wielceupokorzył21. Może otrzymałaś ją od złoczyńcy i przyszłaś, by uczynić mniewspólniczką grzechu”22. I rzekła Juthine: „Jakże mam cię przekląć, jeślinie usłuchałaś mego głosu? Zamknął Pan Bóg twoje łono, byś nie wydałaowocu w Izraelu”23. 4. I zasmuciła się wielce Anna, i zdjęła z siebie szatyżałobne, i namaściła swą głowę, i wdziała swe szaty małżeńskie24. I okołogodziny dziewiątej zeszła na przechadzkę do swego ogrodu, i ujrzała krzewwawrzynu, i usiadła pod nim, i gdy odpoczywała, błagała Pana wszech-władnego, mówiąc: „Panie ojców moich25, pobłogosław mi i wysłuchajmodlitwę moją tak, jak pobłogosławiłeś Sarę i dałeś jej syna – Izaaka”26.

13 Por. Wj 24, 18 (Mojżesz); 34, 28; Pwt 9, 9; 1 Krl 19, 8 (Eliasz); Mt 4, 2, par.(Chrystus).

14 Por. J 4, 34.15 PsMt 2, 2-4.16 Por. 1 Sm 1, 2. 5.17 Por. Iz 47, 9.18 Por. 1, 2.19 Por. 13, 2; 15, 3 (zwrot użyty w innym znaczeniu); Ps 35, 13; Iz 58, 3;20 Być może autor chce powiedzieć, że Anna była pochodzenia królewskiego?21 Por. Rt 1, 21; Iz 64, 11.22 Por. Tb 2, 13n.23 Por. 1 Sm 1, 6. Występują tu dwie pary postaci, jedna pozytywna, druga negatywna:

Joachim i Ruben, Anna i Juthine. Por. N. Thierry, L’iconographie cappadocienne de l’af-frontement fait ŕ Anne d’aprčs le Protévangile de Jacques, Apocr 7(1997) 261-272.

24 Por. Jdt 10, 3.25 Por. Jdt 10, 8; VI, 2; XX, 2.26 Por. Rdz 17, 16; 21, 1-3. Znowu dwie pary: Joachim wspomina Abrahama, Anna –

Sarę.


270

3. 1. I Anna spojrzała w niebo27 i zobaczyła gniazdko ptaszków na krze-wie wawrzynu. I wydała wtedy okrzyk bólu, i rzekła do siebie:

„Biada mi! Któż mnie zrodził, jakież łono mnie wydało? Zostałambowiem zrodzona przeklętą wobec synów Izraela. Bo stałam się przedmio-tem obelg, zelżona, wyszydzono mnie i wygnano ze świątyni Pana, Bogamojego28.

2. Biada mi! Komóż stałam się podobną? – Nie stałam się nawet po-dobną do ptactwa niebios29, bo nawet ptactwo niebios płodne jest – widziszto Panie!

Biada mi! Komóż stałam się podobną? – Nie stałam się podobną donierozumnych zwierząt30, bo nawet nieme zwierzęta płodnymi są – widziszto Panie!

Biada mi! Komóż stałam się podobną? – Nie stałam się podobną dzi-kim zwierzętom ziemi31, bo nawet dzikie zwierzęta płodnymi są – widziszto Panie!

3. Biada mi! Komóż stałam się podobną? – Nie jestem nawet podobnatym wodom, wody te bowiem raz są spokojne, raz wzburzone32, i ryby w nichzrodzone chwalą Cię, Panie!33

Biada mi! Komóż stałam się podobną? – Nie stałam się nawet podob-na tej ziemi, bo ziemia wydaje swe owoce w czasie sposobnym34 i chwaliCię, Panie!”

WYSŁUCHANIE PRÓŚB JOACHIMA I ANNY. 4.35 1. I oto Anioł Pański sta-nął36 i rzekł: „Anno, Anno. Wysłuchał Pan Bóg modlitwę twoją37. Pocznieszi porodzisz38, a potomstwo twoje będzie przepowiadane po całej ziemi”39.Rzekła Anna: „Na Boga żywego, czy zrodzę chłopca, czy dziewczynkę,

27 Por. 12, 2; Dz 1, 10; 7, 55.28 Wygnano nie Annę, ale Joachima.29 Por. Rdz 1, 28; 1 Sm 17, 44; Ps 50, 11; 79, 2; Jr 7, 33; Ez 29, 5, itd.30 Por. Mdr 11, 15; 2 P 2, 12; Jud 10.31 Por. Rdz 1, 24; Ps 79, 2; Jr 7, 33; Ez 29, 5.32 Por. Dn 3, 29 (LXX)33 Por. Dn 3, 79.34 Por. Ps 1, 3.35 Ps Mt 2, 3-3; NarM 3-5; EwDzOrm I, 2-4.36 Por. Łk 2, 9; Dz 12, 7.37 Por. 4, 2; Dn 13, 44; Łk 1, 13. Zwiastowanie zbudowane na wzór zwiastowań biblij-

nych: narodzin Samsona (Sdz 13), Samuela (1 Sm 1), zwiastowania Zachariaszowi (Łk 1)i Maryi (Łk 1).

38 Por. Łk 1, 31.39 Por. Rt 4, 14.


271

zawiodę ją w darze40 Panu, Bogu mojemu, i [dziecko to] będzie Mu służyłopo wszystkie dni swego żywota”41. 2. I oto przyszli dwaj zwiastuni i rzekli:„Oto Joachim, mąż twój, przybywa ze swymi stadami”. Anioł bowiem Pańskizstąpił do Joachima i powiedział: „Joachimie, Joachimie, wysłuchał PanBóg twoją modlitwę42. Zstąp stąd! Oto bowiem żona twoja Anna poczęław swoim łonie”43. 3. I natychmiast opuścił [pustynię] Joachim, i zawołałpasterzy, i rzekł do nich:

„Przywiedźcie mi tu dziesięć jagniąt bez skazy i czystych44: te dziesięćbaranków będzie dla Pana Boga.

I przywiedźcie mi dwanaście cieląt młodziutkich45, te dwanaście cielątbędzie dla kapłanów i rady starszych.

I sto kóz, i będzie te sto kóz dla całego ludu”. 4. I oto przyszedł Joachim ze swymi stadami. I stanęła Anna koło bra-

my46, i ujrzała Joachima wchodzącego ze swymi stadami, i natychmiastwybiegła, i rzuciła mu się na szyję, i rzekła:

„Teraz wiem, że Pan Bóg wielce mi pobłogosławił47:Oto ja wdowa – już nie jestem wdową,Oto ja bezdzietna – poczęłam w łonie”48.I spoczął Joachim pierwszy dzień w swym domu.5.4 1. Następnego dnia zaniósł swe dary mówiąc do siebie: „Jeśli Pan

Bóg zmiłował się nade mną to sprawi, że ujrzę złotą blachę arcykapłana”.I zaniósł Joachim swe dary, i wpatrywał się w złotą blachę arcykapłana,podczas gdy wstępował ku ołtarzowi Pańskiemu, i nie dostrzegł w sobiegrzechu50. I rzekł Joachim: „Teraz już wiem, że Pan Bóg zmiłował się nade

40 Por. 1 Sm 1, 11.41 Por. 1 Sm 1, 28; 2, 11.42 Por. 4, 1.43 Por. 4, 2; Rdz 16, 11; Sdz 13, 5. 7; Łk 1, 31. Dosłowne zrozumienie tego wiersza

prowadzi do przyjęcia dziewiczego poczęcia przez Annę. W Bizancjum w VIII w. istniałotakie święto.

44 Por. Wj 29, 38; Kpł 12, 6.45 Por. Rdz 18, 7; Kpł 9, 2.46 Miała to być Złota Brama, jak w PsMt 3, 5 i NarM 3, 2; 4, 4. Motyw znany z ikono-

grafii.47

Błogosławieństwo wielokrotnie otrzymywane jest znakiem świętości i czystości czło-wieka.

48 Por. 4, 2; Iz 49, 21.49 PsMt 4, 2 [?]; EwDzOrm II.50 Tekst niezupełnie zrozumiały.


272

mną i odpuścił mi wszystkie grzechy”. I odszedł od ołtarza Pańskiego uspra-wiedliwiony51, i udał się do swego domu.

NARODZINY. 2. I wypełniły się jej miesiące około sześciu52. W siód-mym zaś miesiącu porodziła Anna53 i rzekła do położnej: „Co porodziłam?”I rzekła położna: „Dziewczynkę”. I rzekła Anna: „W tym dniu dusza mojazostała wywyższona”54. I ułożyła ją [dziewczynkę]55. Gdy zaś wypełniłysię dni, została oczyszczona Anna ze swej nieczystości56 i poczęła piersiąkarmić dziecko57, i nazwała je imieniem Maryja58.

DZIECIŃSTWO MARYI. 6.59 1. Z dnia na dzień60 dziecko wzrastało w si-ły61. Gdy zaś minęło sześć miesięcy, postawiła je matka na ziemi, by wy-próbować, czy będzie stała. I przeszedłszy siedem kroków62, wróciła nałono swej matki. I wzięła je matka w ramiona, mówiąc: „Na Boga żywego,nie będziesz chodziła po tej ziemi63, dopóki nie zaprowadzę cię do świątyniPańskiej”. I uczyniła w swej komnacie sypialnej świątynię, i nie pozwoli-ła, by spożywała cokolwiek skalanego czy nieczystego64. I zwołała córyHebrajczyków, które były bez zmazy65, i one bawiły ją. 2. Gdy dzieckoukończyło pierwszy rok życia, wydał Joachim wielką ucztę66 i zaprosił ka-płanów, arcykapłanów i uczonych w Piśmie, i radę starszych, i cały lud Izra-ela67. I Joachim przyniósł dziecię kapłanom i pobłogosławili [je] mówiąc:„Bóg ojców naszych68 niech pobłogosławi to dziecię, niech da jej imię zna-

51 Por. 20, 3; Łk 18, 14.52 Por. Rdz 25, 24; Łk 1, 57.53 Przedwczesne urodzenie jest znakiem świętości (por. Ps. Filon, Księga starożytno-

ści biblijnych 8, 3)54 Por. 19, 2; Łk 1, 46.55 Por. Łk 2, 7.56 Por. Kpł 12, 4-6.57 Dopiero po oczyszczeniu Anna zaczyna karmić piersią – podkreślenie czystości ry-

tualnej Maryi.58 Por. Mt 1, 25.59 PsMt 5; EwDzOrm II.60 Por. 2 Kor 4, 16.61 Por. Łk 2, 40.62 Liczba siedem oznaczająca doskonałość powtarza się wielokrotnie (5, 2; 10, 1; 13, 1).63 To znaczy spotykała się z nieczystością; ciągłe podkreślanie czystości rytualnej Maryi.64 Por. Dz 10, 4; 11, 8.65 Por. 7, 2; 10, 1. Prawdopodobne nawiązanie do powstających wtedy grup dziewic

chrześcijańskich.66 Por. Rdz 25, 8; Łk 5, 29.67 Por. Dz 13, 24.68 Por. 2, 4; 20, 2.


273

komite pośród wszystkich narodów na wieki”69. I rzekł cały lud: Niech taksię stanie, amen!” I zaniósł ją arcykapłan, i błogosławił ją, mówiąc: „Bożewysokości, spójrz na to dziecię i obdarz ją błogosławieństwem najwięk-szym, ponad które nie ma już większego”. 3. I zaniosła je matka do świąty-ni, którą uczyniła w komnacie swojej sypialnej, i podała dziecku pierś dossania. I zaśpiewała Anna pieśń Panu Bogu70 tymi słowami:

„Pieśń świętą71 zaśpiewam Panu, Bogu mojemu72,gdyż nawiedził mnie73,i zdjął ze mnie szyderstwa moich nieprzyjaciół74.I dał mi Pan Bóg owoc mojej sprawiedliwości75,choć jedyny, jednak znaczący wiele w Jego oczach76.Któż oznajmi synom Rubena77, że Anna karmi mlekiem?78

Słuchajcie, słuchajcie dwanaście plemion Izraela:Oto Anna karmi mlekiem!”I złożyła ją w świątyni, którą uczyniła w swej komnacie sypialnej, i wy-

szła, aby im [gościom] służyć79. Gdy zaś uczta się skończyła, odeszli pełniradości i chwalili Boga Izraela80.

MARYJA W ŚWIĄTYNI 7.81 1. Upływały dzieweczce miesiące. Gdydziecię osiągnęło wiek dwu lat, rzekł Joachim: „Zaprowadzimy ją do świą-tyni Pana dla wypełnienia przyrzeczenia, które złożyliśmy, by snadź Panwszechwładny nie zesłał [na nas kary]82 i nasza ofiara nie została odrzuco-na”. I rzekła Anna: „Poczekajmy, aż będzie miała trzy lata, by nie szukałaojca i matki”. I rzekł Joachim: „Poczekajmy”83. 2. W końcu dziecię osią-gnęło wiek trzech lat, i rzekł Joachim: „Zawołajmy córki Hebrajczyków,

69 Por. 7, 2; Łk 1, 48.70 Por. Ps 149, 1.71 W przeciwieństwie do trenu Anny 2, 1.72 Por. Ps 96, 1; 149, 1.73 Por. Rdz 21, 1; Łk 1, 68.74 Por. Rdz 30, 23; Joz 5, 9; Łk 1, 25.75 Por. Am 6, 12; Prz 11, 30; Flp 1, 11; Jk 3, 18.76 W Izraelu liczyło się liczne potomstwo: Maryja jednak znaczy więcej niż wiele dzieci.77 Aluzja do Rubena 1, 2.78 Por. Rdz 21, 7. Nawiązanie do 1, 2.79 Por. Mt 8, 15, par.80 Por. Łk 2, 20.81 Ps Mt 4; NarM 6; EwDzOrm III.82 Por. Ez 7, 7.83 Podobnie jak w 1 Sm 1, 22: Elkana chce dopełnić ślubu, Anna go powstrzymuje.


274

które są bez zmazy84, i niech każda z nich weźmie kaganek; niech kagankibędą zapalone85, by nie zwróciła się wstecz86, i serce jej nie zostało uwię-zione daleko od świątyni Pańskiej”. I uczyniły tak87, aż doszły do świątyniPańskiej. I przyjął je kapłan, i ucałowawszy pobłogosławił ją i rzekł: „PanBóg wywyższy twe imię88 pośród wszystkich narodów89. Na tobie w dniachostatecznych90 ukaże Pan zbawienie synom Izraela”. 3. I Posadził ją na trze-cim stopniu ołtarza, i Pan zesłał na nią łaskę91, i zatańczyła na swych nóż-kach, i ukochał ją cały dom Izraela92.

8.93 1. I rodzice jej odeszli94 podziwiając, chwaląc i sławiąc Pana Boga95

wszechwładnego za to, że nie zwróciła się przeciw nim. A Maryja przeby-wała w świątyni Pańskiej i żyła jak gołąbka96, i otrzymywała pokarm z rąkanioła97.

84 Por. 6, 1; 10, 1.85 Por. Łk 12, 35, par.86 Por. Łk 9, 62.87 Por. Łk 9, 15.88 Por. Rdz 12, 2n.89 Por. 6, 2.90 Por. Dn 2, 28; Hbr 1, 2; 2 P 3, 3.91 Por. Łk. 2, 40.92 Por. Dz 2, 36. Maryja zatańczyła: por. Dawid tańczący przed Arką (2 Sm 6, 5, por. Ps

149, 3; 68, 26); Maryja jest miła Bogu i ludziom – por. Samuel (1 Sm 2, 26), Dawid (1 Sm18, 6) i Jezus (Łk 2, 52). Na podstawie tego tekstu na Wschodzie powstało w VIII w. świętoOfiarowania Maryi w świątyni. Pobyt Maryi w świątyni uważano za twór fantazji. Tymcza-sem F. Manns, Essais sur le judéo-christianisme, Jérusalem 1977, 106-114 podaje szeregtekstów z apokryfów i Talmudu, które mówią o przebywaniu w świątyni grupy dziewic tka-jących zasłonę świątynną. Opisy takie znajdujemy w innych podanych tu apokryfach. Tra-dycję pobytu Maryi w świątyni potwierdza tradycja muzułmańska – Tabarî 2, 87nn. opo-wiada obszernie (i zawile) o pobycie Maryi w świątyni, o opiece nad nią Zachariasza, o kar-mieniu jej przez Boga, o spotkaniu tam Józefa, o urodzeniu Jezusa w tym czasie, itd. O tympobycie wspomina również Jan z Würtzburga w XII w. Por. Baldi 681.

93 PsMt 5-8; NarM 7n.; JózCieś 3; EwDzOrm IV, 1n.94 Typowe dla Biblii znikanie osoby, by dać miejsce osobie pierwszoplanowej, jak

Elkana i Anna (1 Sm 2, 11), rodzice Samsona (Sdz 13), Jan Chrzciciel (Łk 1, 80) a nawetMaryja. W ProtEwJk Maryja od tej chwili do 22, 2 jest postacią centralną apokryfu.

95 Por. Łk 2, 2096 Gołąbka jest symbolem ofiary (por. Kpł 1, 14) i czystości (por. Mt 10, 16).97 Por. 12, 2; 15, 3. Opis objawienia Maryi w świątyni i karmieniu jej chlebem i winem

opowiada ZapB 2, 15-22. O przebywaniu Maryi w świątyni i karmieniu przez aniołów mówitakże Koran (Sura 3, 37nn., 36n.), por. powyżej s. 173. Temat rozwija w Kronice pisarzmuzułmański Tabarî, dz. cyt. II, 89n.


275

WYBÓR JÓZEFA NA OPIEKUNA MARYI. 2. Gdy zaś osiągnęła dwanaścielat, kapłani zwołali naradę i mówili: „Oto Maryja osiągnęła dwanaście latw świątyni Pańskiej. Cóż mamy uczynić, by nie splamiła przybytku Pana98,Boga naszego?” i rzekli doń [do arcykapłana]: „Ty masz pieczę nad ołta-rzem Pańskim. Wejdź i módl się w jej sprawie, a uczynimy to, co ci PanBóg objawi”. 3. I wszedł kapłan do Świętego Świętych odziany w strójz dwunastu dzwonkami99, i modlił się w jej sprawie. I oto anioł Pański sta-nął mówiąc: „Zachariaszu, Zachariaszu, wyjdź i zwołaj wdowców pośródludu, i niech każdy z nich przyniesie różdżkę100, i stanie się Maryja żonątego, któremu Bóg okaże znak”. Wyszli więc posłańcy na cały kraj judz-ki101, i zabrzmiała trąbka Pańska, i oto zbiegli się wszyscy.

9.102 1. Także sam Józef, rzuciwszy topór, wyszedł im naprzeciw. I zgro-madziwszy się razem udali się do kapłana trzymając w ręku różdżki. A ka-płan wziąwszy od nich różdżki wszedł do świątyni103 i modlił się. Skoń-czywszy zaś modlitwę wziął różdżki i wyszedł, i podał im, ale nie było nanich żadnego znaku. Ostatnią różdżkę wziął Józef. I oto gołąbka wyleciałaz różdżki i usiadła na głowie Józefa104. I rzekł kapłan: „Józefie, Józefie, naciebie wypadło, byś wziął105 dziewicę Pańską, by jej strzec dla Niego”.2. I sprzeciwił się Józef, i rzekł: „Mam synów, jestem starcem106, ona zaś

98 Por. Ps 78, 1; Kpł 15, 19: „Jeśli kobieta ma krwawienie miesięczne ze swego ciała, topozostanie siedem dni w swej nieczystości. Wszystko, na czym się ona położy w swej sła-bości, będzie nieczyste aż do wieczora”. Według wymienionych przez F. Manns, dz. cyt.,tekstów dziewice przebywały w świątyni do dwunastego roku życia.

99 Były one w starożytności chrześcijańskiej uważane za symbole Apostołów.100 Por. Lb 17, 16-24; Iz 11, 1. Symbolika różdżki jest bardzo bogata. W Koranie

Zachariasz występuje jako opiekun Maryi, 3, 37, 66, por. s. 173, natomiast Józef nie jestwspomniany; mówi o nim tradycja muzułmańska, np. Tabarî, który czyni go kuzynem Ma-ryi i towarzyszem pobytu w świątyni, Kronika 2, 94, por. także J. M. Abd-el-Jail, La vie deMarie selon le Coran et l'Islam, w: Maria, Etudes sur la Sainte Vierge, 1, Paris 1949, 192nn.

101 Por. Mt 1, 28.102 PsMt 8, 3n.; NarM 8; JózCieś 4; EwDzOrm IV, 3-7.103 Por. Lb 17, 22.104 Duch Święty zstępuje na Józefa jak na Chrystusa w chwili chrztu w Jordanie, Mt 3,

13-17, par.105 Por. Mt 1, 20106 Por. Łk 1, 18 (słowa Zachariasza). Mamy tu do czynienia z typowym elementem

apologetycznym: Józef jest starcem, i ma synów – jest to wyjaśnienie zwrotu: „brat Pański”,np. Mt 12, 46; 13, 55, itd.; ten argument był powszechnie znany w literaturze wczesno-chrześcijańskiej. O synach Józefa z pierwszego małżeństwa często wspominają apokryfy,por. ProtEwJk 17, 1; JózCieś, passim). Por. także Orygenes, In Mt 13, 55, 17, ŹrMT 10,61n.; Hilary, In Mt 2, 12, 47, SCh 254, 96-98. Opinię tę potępia Hieronim, In Mt 2, 12, 47,


276

jest młodziutką dzieweczką. Nie, zaiste, bo stanę się pośmiewiskiem dlasynów Izraela”. Odrzekł kapłan: „Józefie, bój się Boga, Pana twojego, i pa-miętaj na to, co uczynił Pan Bóg Datanowi, Abironowi i Koremu, jak roz-dzieliła się ziemia i pochłonęła ich wszystkich, ponieważ się sprzeciwia-li107. Teraz więc przeto i ty, Józefie, lękaj się, by nie przydarzyło się tosamo w twoim domu”. 3. I Józef zdjęty lękiem Bożym wziął ją w swojąopiekę108, i rzekł do niej: „Maryjo, wziąłem ciebie ze świątyni Pańskiej.Teraz zaś zostawiam cię w domu moim. Wychodzę bowiem budować domy,ale przyjdę do ciebie. Pan będzie cię strzegł109.

MARYJA TKA ZASŁONĘ DO ŚWIĄTYNI. 10.110 1. Zebrała się rada kapłanówi mówili: „Uczyńmy zasłonę dla świątyni Pańskiej”111. I rzekł kapłan: „Zwo-łajcie do mnie dziewice, które są bez skazy112, z pokolenia Dawida”. I odeszlisłudzy, i szukali, i znaleźli siedem. I przypomniał sobie kapłan o dzieweczceMaryi, że ona jest z pokolenia Dawida113 i bez skazy przed Bogiem. I słudzyodeszli, i przyprowadzili ją. 2. I wprowadzili ją do świątyni Pana. I rzekł ka-płan: „Ciągnijcie tu losy, która będzie przędła114 złoto, i azbest, i len, i jedwab,błękit i szkarłat, i prawdziwą purpurę”. Maryja wylosowała prawdziwą purpu-rę i szkarłat115. I wziąwszy je odeszła do swego domu. W owym czasie zanie-mówił Zachariasz116 i zastępował go Samuel117 aż do chwili, gdy Zachariaszznów odzyskał mowę118. A Maryja wziąwszy szkarłat, zaczęła prząść.

CCL 77, 100 nazywając ją deliramenta apocryphorum (bredzeniem apokryfów). Szerzejo tym CCAp 9, 276n.

107 Por. Lb 16, 1-35.108 Por. Mt 1, 24. 20.109 Por. Łk 4, 10; Ps 91, 11. Odejście Józefa ma dwojakie znaczenie: teologiczne –

Maryja poczęła dziewiczo pod nieobecność Józefa i artystyczne – autor musi mieć czas narozwinięcie akcji.

110 Ps Mt 8, 5; EwDzOrm IV, 14.111 Por. Wj 26, 31: „Zrobisz tę zasłonę z fioletowej i czerwonej purpury, i z kręconego

bisioru” i dalej do w. 37. Tkanie zasłony dla świątyni, wg ww. artykułu F. Manns, byłopowierzone wspomnianym dziewicom w świątyni.

112 Por. 6, 1; 7, 2.113 Nie istniało pokolenie Dawida: ród Dawida należał do pokolenia Judy. Autorowi

idzie jednak o podkreślenie królewskiego pochodzenia Maryi, por. 2, 2, ponieważ przez niąJezus pochodził od Dawida.

114Por. Wj 35, 25.115 Por. Wj 26, 31; 35, 25; 2 Krn 3, 14.116 Por. Łk 1, 20.117 Niektóre rkps mówią o Symeonie, por. 24, 4.118 Por. Łk 1, 64. Autor nie rozwija tego tematu, ponieważ nie jest mu potrzebny w roz-

woju fabuły. Samuel nie zna tajemnicy Maryi tak, jak znał ją Zachariasz.


277

ZWIASTOWANIE119. 11.120 1. I wzięła dzban, i wyszła, by zaczerpnąćwody. I usłyszała głos mówiący do niej121: „Witaj, pełna łaski, Pan z tobą.Błogosławionaś ty pośród niewiast”122. I spojrzała Maryja na prawo i nalewo, skąd by pochodził ten głos123. I cała drżąca weszła do swego domu,i postawiwszy dzban wzięła purpurę, i siadła na tronie, i przędła purpurę”.2. I oto stanął przed nią anioł, mówiąc: „Nie lękaj się, Maryjo, znalazłaśbowiem łaskę wobec wszechwładnego Pana wszechrzeczy124. Poczniesz zasprawą Jego Słowa”. Ona zaś, Maryja, usłyszawszy [te słowa] rozważała jew sobie125 mówiąc: „Czyż ja pocznę z Boga żywego [i porodzę] jak każdakobieta rodzi?” 3. I oto stanął anioł i rzekł do niej: „Nie tak, Maryjo. Mocbowiem Pana cię ocieni126, dlatego święty, którego porodzisz, będzie na-zwany127 Synem Najwyższego. I nadasz Mu imię Jezus, On bowiem wyba-wi lud swój z grzechów jego”128. I rzekła Maryja: „Oto ja służebnica Panaprzed Jego obliczem. Niech mi się stanie według słowa twego”129. 12.130

1. Gdy wyrobiła szkarłat i purpurę, zaniosła je kapłanowi. I przyjąwszy je,

119 Opis Zwiastowania różni się od Łk 1, 26-38:a. Zawiera wprowadzenie: tkanie szkarłatu symbolizuje poczęcie Chrystusa (10); świą-

tynia była personifikowana, co Jezus odnosi do siebie (por. J 2, 21). Maryja, tkając zasłonędla świątyni, tka szatę dla Chrystusa; tkanie symbolizuje formowanie ciała (Ps 139, 13);szkarłat jest symbolem godności królewskiej Chrystusa;

b. Został udramatyzowany: zmiana scenerii (studnia, dom), rekwizyty (wiadro, tron,purpura), zmiany osób (głos anioła i sam anioł); weszły one do kanonu ikonograficznegoWschodu i Zachodu.

c. zmiana treści teologicznej: „poczniesz za sprawą Jego Słowa”. Podobnie Justyn,Ireneusz, Hipolit, Tertulian, Cyprian. Mamy tu do czynienia z typową płynnością i niepre-cyzyjnością pojęć najstarszej teologii. Ponadto autor nasz łagodzi sformułowanie Łk 1, 29gr. diataráchthe – „zmieszała”, które spowodowało zamieszanie w mariologii pierwszychwieków na diakríthe – „rozważała”. Inne tradycje o zwiastowaniu por. r. II s. 151. 156. 161.173. Por. ANT 193.

120 PsMt 9; NarM 9; EwOrmDz V, 1-9; EwGruz 1.121 Por. 20, 3; 24, 2; Mt 3, 17; 17, 5.122 Por. Łk 1, 28. 42.123 Por. Łk 1, 29.Wiersz 1, 28 nie występuje we wszystkich kodeksach Ewangelii Łukasza. Tu mamy

jego najstarsze potwierdzenie.124 Łk 1, 40125 Por. Łk 1, 29; Jk 2, 4.126 To samo słowo gr. episkiadzo występuje w opisie narodzenia Jezusa (19, 2).127 Łk 1, 35. 32.128 Por. Łk 1, 31; Mt 1, 21.129 Łk 1, 38.130 EwDzOrm 5, 14-17; EwGr 3.


278

pobłogosławił ją i rzekł: „Maryjo, Pan Bóg wywyższył twe imię131, i bę-dziesz błogosławiona pośród wszystkich narodów ziemi”132.

MARYJA U ELŻBIETY. 2. Przepełniona radością Maryja udała się doswojej krewnej133 i zapukała do drzwi. Usłyszawszy Elżbieta rzuciła szkar-łat134 i pobiegła do drzwi i otworzyła jej, i pobłogosławiła ją, i rzekła: „Ską-dże mi [ta łaska], że matka Pana mojego przybyła do mnie? Bowiem to, cojest we mnie, podskoczyło135 i pobłogosławiło cię”136. Maryja zaś zapo-mniała o tajemnicach137, które jej powiedział anioł Gabriel138. I spojrzaław niebo139, i rzekła: „Kimże ja jestem140, że wszystkie niewiasty na ziemibłogosławią mnie?”141 3. I spędziła trzy miesiące przy Elżbiecie. I z dnia nadzień zaokrąglało się jej łono. I Maryja przepełniona lękiem udała się doswego domu142, i ukryła się143 przed synami Izraela. Miała lat szesnaście144,gdy wypełniły się dla niej te tajemnice.

POWRÓT I ROZPACZ JÓZEFA. 13.145 1. I nadszedł szósty miesiąc dlaMaryi, i oto przyszedł Józef ze swej budowy, i wszedł do domu, i zastał jąbrzemienną. I uderzył się w twarz146, i padł na ziemię na worek147, i zapła-kał gorzko148, mówiąc: „Jakim obliczem spojrzę ku Panu Bogu? Jakąż mam

131 Por. Rdz 12, 2. Por objaśn. do 4, 4.132 Por. Łk 1, 48. Kapłan streszcza Magnificat, do którego Maryja nawiązuje na końcu

nr 2.133 Por. Łk 1, 36-39. Autor przeredagował Łk 1, 36. 39-56.134 Maryja tkała szkarłat, nie Elżbieta.135 Por. Łk 1, 41-44.136 Por. Łk 1, 42.137 Gr. mystéria – „wydarzenia mające związek z Bożym planem zbawczym”. Ignacy

Antiocheński: „Dziewictwo Maryi, jej poród i śmierć Pańska: trzy krzyczące tajemnice, któ-re dokonały się w ciszy i niezmienności Boga” (Ad Ephes . 19, 1, por. Ad Magn. 2, 9).

138 Por. Łk 1, 26-38. U Łk wydarzenia toczą się logicznie i Maryja stara się je zrozu-mieć ich treść, tu natomiast ich nie rozumie i zapomina wydarzenia (por. 13, 3). Trudnoznaleźć powód takiego przedstawienia problemu.

139 Por. 3, 1; Dz 1, 10; 7, 55.140 Por. Wj 3, 11.141 Por. Łk 1, 48.142 Por. Łk 1, 56.143 Por. Łk 1, 24.144 Por. Rdz 12, 4.145 PsMt 10; NarM 10; JózCieś 5; EwDzOrm 6, 10; EwGruz 5; por. 1.146 Por. Ez 6, 9; 20, 43 (LXX).147 Gr. sákkos – „worek, ubranie pokutne, włosiennica, płaszcz na którym można le-

żeć”, por. Rdz 37, 34; 2 Sm 21, 10; Iz 58, 5.148 Por. 14, 3; Mt 26, 75; Łk 22, 62.


279

za nią zanosić modlitwę?149 Bo przecież dziewicę wziąłem ze świątyni PanaBoga, i nie ustrzegłem jej! Któż mnie zwiódł? Któż jest tym, kto uczyniłzło w mym domu? Kto porwał ode mnie dziewicę i skalał ją? Czyżby u mniepowtórzyły się dzieje Adama? Gdy bowiem Adam oddawał się o oznaczo-nej godzinie uroczystej modlitwie dziękczynnej, wszedł wąż i znalazł Ewęsamotną, i uwiódł ją, i skalał150; to samo przydarzyło się i [u] mnie”. 2.I powstał Józef z worka, i zawołał ją, i rzekł do niej: „Dlaczegoś to uczyni-ła ty, którą Bóg miał w szczególnej opiece? Czyż zapomniałaś o Panu, two-im Bogu?151 Dlaczego ty, która wychowana byłaś w Świętym Świętych,i otrzymywałaś pokarm z ręki anioła152, tak upodliłaś swoją duszę?”153 3.Ona zaś zapłakała gorzko154 i rzekła tak: „Czystą jestem i męża nie znam”155.I rzekł do niej Józef: „Skąd więc jest to, [co znajduje się] w twoim łonie?”Ona rzekła na to: „Na Boga żywego, nie wiem, skąd jest to, co znajduje sięw moim łonie”. 14.156 1. I przeląkł się wielce Józef157, i nie nalegał na niąwięcej rozważając, co ma z nią uczynić. I rzekł Józef: „Jeśli ukryję jej grzech,zostanę uznany za winnego, gdyż sprzeciwiłem się prawu Pana158; jeśli na-tomiast okażę ją synom Izraela, lękam się: bo jeśli to, co znajduje się [w jej

149 To znaczy prosić Boga o karę czy o zmiłowanie.150 Por. Rdz 3, 13; 2 Kor 11, 3; 1 Tm 2, 14. Autor nawiązuje tu dość nieporadnie do

porównania Maryja/Ewa, jednego z podstawowych pojęć rodzącej się mariologii. Podobnieautor każe zwrócić się Józefowi do Maryi słowami Boga do Ewy (13, 2). Ten motyw jestponadto pomieszany z późnojudaistycznym poglądem o cielesnym uwiedzeniu Ewy przezwęża, który to pogląd uznawali np. ofici (Epifaniusz, Haer. 40, 5, GCS 31, 85; Ireneusz,Adv. haer. 1, 30, 7, SCh 264, 372; Ks. Henocha słow. A 31, 6 – Charles 451). Justyn ujmujeto mniej materialnie: „Ewa bowiem, jako dziewica nienaruszona, poczęła słowo wężowei zrodziła nieposłuszeństwo i śmierć” (Dial. 100, 5, PG 6, 700). Por. L. Cignelli, MariaNuova Eva nella patristica greca, Assisi 1966; M. Starowieyski, Maria-Eva in traditioneAlexandrina, Antiochena et Palaestinensi saeculo V, Roma 1972 = Marianum 34(1972)329-385.

151 Por. Pwt 8, 14; 1 Sm 12, 9.152 Por. 8, 2; 15, 3.153 Por. 2, 2; 15, 2.154 Por. 13, 1.155 Por. 14, 3; Łk 1, 34.156PsMt 11; JózCieś 6; EwDzOrm VI, 11; EwGruz 5.157 Por. Mt 17, 1; 27, 54.158 Prawo Mojżeszowe kazało kamienować uwiedzione przed małżeństwem i uwodzi-

ciela (Pwt 22, 20-27), nie kazało jednak denuncjować, co jednak nie byłoby wbrew duchowiprawa. Scena w sposób dramatyczny rozwija Mk 1, 19.


280

łonie], pochodzi od anioła, będę winny wydania niewinnej krwi159 na wy-rok śmierci160. Cóż więc z nią uczynię? Potajemnie oddalę ją od siebie”161.2. Tak zastała go noc162 . I oto anioł Pański ukazał mu się we śnie, mówiąc163:„Nie lękaj się o tę dzieweczkę164. To bowiem, co w niej się znajduje, jestz Ducha Świętego. Porodzi więc tobie syna i nazwiesz Go imieniem Jezus– on bowiem wybawi swój lud z jego grzechów”165. I powstał Józef ze snu,chwalił Boga Izraela, który dał mu swą łaskę. I dalej strzegł dzieweczki.

PRÓBA GORZKIEJ WODY166. 15.167 1. I przybył do niego Annasz, uczo-ny w Piśmie Świętym, i rzekł do niego: „Józefie, dlaczego nie zjawiłeś sięna naszej radzie?”. I rzekł do niego: „Ponieważ wróciłem z drogi zmęczo-ny i odpoczywałem jeden dzień”. I obrócił się Annasz, i ujrzał Maryję brze-mienną. 2. I powrócił biegiem do kapłana i rzekł doń: „Oto Józef, o któ-rym ty świadczyłeś, ciężko przekroczył Prawo”. I rzekł arcykapłan: „Cóżto się stało?” I rzekł: „Józef skalał dziewicę, którą wziął od ołtarza Pań-skiego, i podstępem wymógł od niej dopełnienie małżeństwa, i zataił to przedsynami Izraela”. I rzekł do niego arcykapłan: „To uczynił Józef?” I rzekł doniego: „Poślij sługi168, a znajdziesz dziewicę brzemienną”. I odeszli słu-dzy, i znaleźli ją tak, jak on był powiedział, i sprowadzili ją do kapłana,i stanęła przed sądem. 3. I rzekł do niej arcykapłan: „Maryjo, dlaczego touczyniłaś? Dlaczego upodliłaś swoją duszę?169 Czyś zapomniała o Panu

159 Por. Mt 27, 4. Według tradycji późnojudaistycznej aniołowie miewali stosunki z ludź-mi (Apokalipsa Noego – Charles 278; Księga Jubileuszów 5, 1, AST 271).

160 Por. Łk 24, 20.161 Por. Mt 1, 19.162 Por. J 6, 17 (kodeksy Aleph, D, tekst Tischendorfa).163 Por. Mt 1, 20; 2, 13.164 Typowe jest tu opuszczenie słów Ewangelii „synu Dawida”. Według autora Maryja

pochodzi od Dawida i przez nią Jezus jest potomkiem Dawida.165 Por. Mt 1, 21.166 Rozdziały 15 i 16 zawierają element apologetyczny, odpowiedź na argumenty ży-

dowskie przeciw dziewictwu Maryi: pokazują, że autorytety żydowskie poprzez próbę gorz-kiej wody potwierdziły dziewictwo Maryi. Inną wersję tego motywu podaje Orygenes (por.23), jeszcze inną znajdujemy u Jana z Eubei i w Księdze Suda : Maryja wobec Sanhedrynuoświadcza, że ojcem Jezusa jest Bóg, co też wpisano do rejestrów Sanhedrynu (PG 96,1489; s. v. Iésus, ed. Adler II, 622). Inny jeszcze sposób odpowiedzi: EwNik 2, 3-5. Legen-dy muzułmańskie przekazuje Tabarî, Kronika, 2, 104 – Zachariasz popełnił cudzołóstwoi za to zostaje zabity.

167 PsMt 12, 1; EwDzOrm VI, 1-5; EwGruz 6.168 Por. 15, 4; J 7, 32.169 Por. 2, 2; 13, 2.


281

Bogu twoim, ty która wychowana byłaś w Świętym Świętych, ty któraśprzyjmowała pokarm z ręki aniołów?170 Ty, któraś słuchała ich pieśni i tań-czyła wobec nich, dlaczegoś to uczyniła?” Ona wtedy zapłakała gorzko171

i powiedziała: „Na Boga żywego172, jestem czysta przed Nim i męża nieznam”173. 4. I rzekł arcykapłan: „Józefie, dlaczego to uczyniłeś?” RzekłJózef: „Na Boga mojego żywego, i na pomazańca Jego, i na świadka Jegoprawdy174, jestem czysty wobec niej”. I rzekł arcykapłan: „Nie świadcz fał-szywie175, lecz mów prawdę. Wymusiłeś na niej podstępem dopełnienieswego małżeństwa, i zataiłeś to przed synami Izraela176, i nie zgiąłeś swejgłowy pod potężną ręką177, aby pobłogosławione zostało twoje potom-stwo”178. I zamilkł Józef. 16.179 1. I rzekł arcykapłan: „Oddaj dziewicę,którą wziąłeś ze świątyni Pańskiej”. I Józef zalany łzami… I rzekł arcyka-płan: „Dam wam pić wody wybrania Pańskiego180, i okaże grzech przedoczyma waszymi”181. 2. I kapłan wziąwszy [wodę], nakazał wypić ją Józe-fowi. I wysłał go na pustynię, i powrócił zdrów i cały. I nakazał wypić dzie-weczce, i wysłał ją na pustynię, i przyszła stamtąd zdrowa i cała. I zdumiałsię cały lud, ponieważ ich grzech nie wyszedł na jaw182. 3. I rzekł arcyka-płan: „Jeśli Pan Bóg nie okazał grzechu waszego, to i ja was nie potępiam”183.I odesłał ich184. I wziął Józef Maryję, i odszedł do domu swego185 weselącsię i wysławiając Boga186 Izraela”.

170 Por. 8, 1; 13, 2.171 Por. 13, 1; Mt 26, 75; Łk 22, 62.172 Por. 4, 1; 13, 3; 19, 3.173 Por. 13, 3; Łk 1, 34.174 Por. J 15, 26; Rz 8, 16. Mamy tu do czynienia ze starą formułą trynitarną.175 Por. Wj 20, 16; Pwt 5, 20.176 Por. 15, 2.177 Por. Pwt 3, 34; 2 Krn 6, 32; 1 P 5, 6 itd.178 Por. Iz 65, 23; Rdz 22, 18. Józef otrzymał Maryję tylko pod opiekę, a więc nie

otrzymał błogosławieństwa małżeńskiego, por. Rt 4, 11n.; Tb 7, 13.179 PsMt 12, 2-4; EwDzOrm VII, 6-9; EwGruz 6n.180 Por. Lb 5, 11-31.181 Dwa możliwe podmioty: Bóg albo woda.182 Por. Rz 7, 13.183 Por. J 8, 11.184 Por. 21, 2; Mk 8, 9.185 Por. Mt 1, 24.186 Por. 19, 6; Łk 5, 25.


282

DROGA DO BETLEJEM. 17.187 1. I wyszedł nakaz od cesarza Augusta,aby spisać188 wszystkich, którzy byli w Betlejem judzkim189. I rzekł Józef:„Ja zapiszę moich synów. Cóż jednak uczynię z tą dzieweczką? Jak mam jązapisać? Jako moją żonę? Wstydzę się. Może jako córkę? Wiedzą synowieIzraela, że nie jest moją córką. Oto godzina Pańska uczyni, jak zechce”.2. I osiodłał osła, i posadził ją, i syn jego prowadził [osła], i Samuel postę-pował za nimi190. I zbliżyli się do trzeciego kamienia milowego191, i odwró-cił się Józef, i ujrzał, że jest smutna, i rzekł: „Być może to, co jest w [jejłonie] sprawia jej ból”. I znowu odwrócił się Józef, i ujrzał, że śmieje się,i rzekł do niej: „Maryjo, cóż się z tobą dzieje: to widzę twoje oblicze roze-śmiane, to smutne”. I rzekła doń: „Ponieważ przed moimi oczami, Józefie,widzę dwa ludy192: jeden płacze i lamentuje, drugi cieszy się i śmieje”193.3. I przeszli około połowy drogi, i rzekła do niego Maryja: „Józefie, zsadźmnie z osła, ponieważ to, co jest [w moim łonie] nęka mnie, by się naro-dzić”. I zsadził ją tam, i rzekł do niej: „Gdzież cię zaprowadzę i osłoniętwój wstyd194, bo miejsce jest pustynne?”195 18.196 1. I ujrzał tam jaskinię197,

187 PsMt 13, 1; EwDzArab 2; EwDzOrm VIII, 1-7; EwGruz 8; 12.188 Por. Łk 2, 1189 Por. Mt 2, 1. Autor nie zrozumiał tekstu Łk 2, 4. Dlaczego Józef, mieszkający wg

autora w Jerozolimie, miał dać się zapisać w Betlejem?190 Imię Samuela pojawia się niespodziewanie. Prawdopodobnie idzie o syna Józefa.

Mamy tu wahania rkps, które podają imię Jakuba (brat Pański, późniejszy pierwszy biskupJerozolimy) lub Symeona (por. 24, 3, może idzie o drugiego biskupa Jerozolimy),obydwaj byli wysoko cenieni przez judeochrześcijan. O Jakubie por. Schneemelcher 1,375-379.

191 W V w. pobożna wdowa Ikelia zbudowała tu kościół Káthisma na cześć tego wyda-rzenia, do VI w. pokazywano kamień, na który miała Maryja zejść z osła.

192 Por. Rdz 25, 33.193 Aluzja do wyjaśnienia danego Rebece przez Jahwe (Rdz 25, 22-24); idzie tu o Ży-

dów i pogan (tak interpretuje PsMt 13, 1) lub raczej o tych, którzy uwierzą lub nie uwierząw tego, który ma się narodzić. Być może autor nawiązuje tu do słów Symeona (Łk 2, 34).Inne wyjaśnienie daje EwGruz 12: widok bólu i śmierci Syna wywołuje łzy, widok jegozmartwychwstania wywołuje radość.

194 Por. Syr 29, 21.195 Por. Mt 14, 15; Mk 6, 35.196 PsMt 13, 2; EwDzArab 2; EwDzOrm VIII, 8. Rozdział ten składa się z dwóch

części: krótkiego wstępu i wizji Józefa opuszczonej przez P. Bodmer.


283

i wprowadził ją, i zostawił przy niej swoich synów, i odszedł, aby szukaćpołożnej pochodzenia żydowskiego w krainie Betlejem198.

WIZJA JÓZEFA W CZASIE NARODZENIA JEZUSA199. 2. Ja Józef szedłemi nie zszedłem.

I podniosłem oczy na firmament, i zobaczyłem, że stanął, i [spojrza-łem] w powietrze, i ujrzałem, że jest pełne zdumienia, i ptactwo niebioszakrzepło w locie.

I skierowałem oczy na ziemię, i ujrzałem misę leżącą i robotnikówspoczywających przy posiłku, i ręce ich były w misie. I ci, którzy gryźli[pokarm] nie gryźli go, i ci, którzy go nabierali, nie podnosili [rąk], i ci,którzy nieśli do ust, nie donieśli, ale wszyscy mieli oblicza wzniesione i pa-trzyli w górę. 200

3. I ujrzałem, jak pędzono owce, i stanęły owce, i podniósł pasterz rękę,aby je uderzyć201, i zamarła ręka podniesiona do góry.

I zwróciłem oczy na prąd rzeki, i ujrzałem kozły, które przytknęły py-ski do wody i nie piły.

I wszystko pobudzone nagle podjęło znowu swój bieg.

197 Ewangelia nie wspomina o jaskini. Najstarsza wiadomość o niej znajduje się u Ju-styna (Dial. 71, 8, PG 6, 657); w III w. za czasów Orygenesa pokazywano tę grotę (C. Cels.1, 51, GCS 2, 102). Judeochrześcijanie sprawowali w grotach kult, który zwalcza CyrylJerozolimski (PG 33, 1047). Por. ANT 199.

198 Autor uważa, że koło Betlejem, jak w diasporze, trzeba poszukiwać położnej ży-dowskiej (!).

199 Tekst 18, 2-3 brakuje w niektórych rkp., m. in. w P. Bodmer. Tekst przechodzi z trze-ciej osoby na pierwszą dla podkreślenia autentyczności, zabieg spotykany w apokryfach.Tekst ten jednak różni się od całości ProtEwJk. „Można powiedzieć, że jest to stylistycznypomysł, służący do spowodowania wzrostu napięcia i ożywienia opowiadania, dając złu-dzenie raportu naocznego świadka” (Smid 178). Element bezruchu znany jest w literaturzestarożytnej i biblijnej, często zapowiada obecność Boga: wedle midraszów przyroda zamar-ła, gdy Mojżesz nadawał prawo albo też wedle źródeł hinduskich, kiedy rodził się Budda.W Biblii por. Ha 2, 20; So 1, 7; Mdr 18, 14n.; Mt 27, 45-51. Tekst ma znaczenie dogmatycz-ne: w chwili spotkania czasu i wieczności następują paradoksy podobne do tego, że Maryjazrodziła i nie zrodziła (por. w r. II – Testimonia z I w.). Por. A. Klawek, Motyw bezruchuw Protevangelium Iacobi, CollTheol 17(1936) 327-338; A. M. di Nola, Sospensione dellavita cosmica , w: Tenże, Antropologia religiosa, Firenze 1973, 173-199; F. Bovon, The su-spension of Time in Ch. 18 of Protevangelium Jacobi, w: The Future of Early Christianity,Essays on Honor of Helmut Koester , Minneapolis 1991, 393-405 = Tenże, Révélations etécriture, Genčve 1993, 253-270.

200 Spodziewano się Mesjasza, który miał przyjść na obłokach niebieskich, por. Dn 7,13; Mk 13, 26.

201 Por. Lb 20, 11.


284

POTWIERDZENIE DZIEWICTWA MARYI. 19.202 1. I ujrzałem kobietę zstę-pującą z góry, i rzekła do mnie: „Człowieku, dokąd idziesz?” I rzekłem:„Szukam położnej, [która byłaby] z Hebrajczyków”. I odpowiadając po-wiedziała do mnie: „Czy ty jesteś Izraelitą?” I rzekłem do niej: „Tak”. Onawtedy powiedziała: „A kimże jest ta, która porodziła w jaskini?” I rzekłem:„Jest mi zaślubiona”203. I rzekła do mnie: „Nie jest twoją żoną?” I rzekłemdo niej: „To jest Maryja, która została wychowana w świątyni Pańskiej204,i została mi wyznaczona losem jako żona, i nie jest moją żoną, ale owoc jejłona jest z Ducha Świętego”205 . I rzekła położna: „Jestże to prawdą?” I rzekłdo niej Józef: „Wejdź i zobacz!”206 2. I weszła z nim i stanęła wewnątrzjaskini. I była [tam] ciemna chmura, która ocieniła207 jaskinię. I rzekła po-łożna: „Dziś dusza moja została wywyższona208, bo moje oczy ujrzały dziś209

rzeczy przekraczające wszelkie pojęcia, ponieważ zbawienie narodziło siędla Izraela”210. I natychmiast chmura poczęła znikać z jaskini, a w jaskinipojawiło się wielkie światło211, że nie mogły go znieść. I wkrótce światło topoczęło znikać, aż ukazało się dziecię i zbliżyło się, i zaczęło ssać pierśswej matki212. I położna wydała okrzyk i rzekła: „Jakże wielkim jest dlamnie dzień dzisiejszy213, gdyż ujrzałam ten niezwykły cud”214. 3. I wyszła

202 PsMt 13, 3; EwDzArab 3; EwDzOrm VIII, 9-11; 9, 3n.19, 1 – Tekst w P. Bodmer:I znalazłszy, sprowadził ją , i zeszła z gór. I rzekł Józef do położnej:

„Maryja jest mi poślubiona, ale owoc jej łona jest z Ducha Świętego, a onabyła wychowana w świątyni Pańskiej”.

203 Por. Łk 2, 7; 2, 5.204 Por. 8, 1; 13, 2; 15, 3.205 Por. Mt 1, 18. 20.206 Por. J 1, 39. 46.207 Por. Wj 19, 6; Mt 17, 5, par. To samo słowo przy opisie zwiastowania (11, 3).

Chmura była znakiem Bożej obecności (Wj 19, 16; 1 Krl 8, 10; Neh 9, 19; Mdr 10, 17. Dn7, 13 (LXX): „Nadchodzi na obłokach niebieskich jakby Syn Człowieczy”.

208 Por. 5, 2.209 Por. Łk 2, 30.210 Por. Łk 1, 71; 19, 9.211 Por. Mt 4, 16 (Iz 9, 1).212 Zestaw paradoksów: światłość/ciemność, Bóg/ssie pierś matki – tu podkreśla się

fakt, że jest to prawdziwy Bóg i prawdziwy człowiek; ostatni element szczególnie skierowa-ny przeciw doketom. Maryja z Dzieciątkiem ssącym pierś – tym w ikonografii Maryi – Ga-laktotrefusa. Por. w r. I: Testimonia z I w.

213 Por. Jdt 12, 18.


285

położna z jaskini, i spotkała ją Salome215. I [położna] rzekła do niej: „Salo-me, Salome, mam ci do opowiedzenia cud niezwykły: dziewica porodzi-ła216, do czego z natury jest niezdolna”. I rzekła Salome: „Na Boga żywe-go217, jeśli nie włożę palca mojego i nie zobaczę jej przyrodzenia, nie uwie-rzę218, że dziewica porodziła”.

20.219 1. I weszła położna [do jaskini], i rzekła: „Maryjo, ułóż się od-powiednio, niemały bowiem spór toczy się220 w twojej sprawie”. I Maryjausłyszawszy to ułożyła się odpowiednio, i włożyła Salome palec w jej przy-rodzenie. I Salome wydała okrzyk i rzekła: „Biada mi, bezbożnej221 i nie-wiernej, bom kusiła Boga żywego222. Oto ręka moja palona ogniem odpadaode mnie”223. 2. I padła Salome na kolana przed Panem wszechwładnym,mówiąc: „O Boże ojców naszych224, wspomnij na mnie, bom i ja jest po-

214 Por. Meliton z Sardes, De Pascha 19. Zrodzenie bez położnej por. Iz 66, 7; 54, 1-3;WnbIz 11, 12-14, ANT 3, 161.

215 Matka synów Zebedeuszowych Mt 27, 56), która upominała się o ich prawa (Mt 20,20-23, par.); była obecna pod krzyżem (Mk 15, 40) i rankiem udała się do grobu (Mk 16, 1).Była krewną, siostrą (?), Maryi. Odgrywa ważną rolę w apokryfach: por EwEg 1; PisS 54,9-19; 58, 13-21; 132, 1; 145; EwTm 61. Czy jednak jest to ta sama Salome? Pojawienie sięSalome bez jakiegoś wprowadzenia sugeruje jej znajomość w środowisku, w którym po-wstała ProtEwJk. Widzimy tu paralelizm postaci: położną znamy tylko z zawodu, Salometylko z imienia. O położnej Salome por. R. Warns, Apokryphe Erzählung von Hebanne Sa-lome, w: G. Koch, Studien zur Spätantiken und frühchristlichen Kunst, Wiesbaden 1982,56-71.

216 Por. Mt 1, 23, Iz 7, 14: „Dlatego Pan da wam znak: oto Dziewica pocznie i porodzisyna, i nazwą Go imieniem Emmanuel”.

217 Por. 4, 1; 13, 3.218 Por. 20, 1; J 20, 25 – jak Tomasz.219 PsMt 13, 3-5; EwDzArab 3; EwDzOrm IX, 4-7.20, 1-2 – P.Bodmer:I weszła, i ułożyła ją odpowiednio, i Salome zbadała jej przyrodzenie,

i Salome zawołała, że kusiła Boga żywego: „I oto ręka moja przez ogieńodpadła ode mnie”. I błagała Pana, i została uleczona położna w owej go-dzinie.

220 Scena badania dziewictwa jest bardzo brutalna, niemniej autor w sposób dobitny chcerozwiązać „wielki spór” toczący się wokół dziewictwa Maryi; być może jest to aluzja do spo-rów o dziewictwo Maryi toczących się w starożytności chrześcijańskiej. Por. np. EwNik 2, 3,por. s. 639 (cz. 2). Los Salome jest ostrzeżeniem dla wszystkich, którzy występują przeciwMaryi, podobnie jak los Jefoniasza (Rubena) w Transitus np. TransR 39n.; TransJEw 46n.;TransMel 12, 3, itd. Spór toczy się w sprawie Maryi, ona jednak cały czas milczy.

221 Por. Iz 3, 11.222 Por. Pwt 6, 16; Ps 77, 41; Mt 4, 7; Dz 15, 10, itd.223 Ogień jest znakiem Bożej obecności (np. Wj 3, 1-6 – krzak ognisty).224 Por. 2, 4; 6, 2.


286

tomkiem Abrahama225 i Izaaka, i Jakuba. Nie stawiaj mnie za przykład sy-nom Izraela, ale oddaj mnie biednym. Ty bowiem wiesz, Panie wszech-władny, że w imię twoje dokonywałam uzdrowień, i że otrzymałam od Cie-bie zapłatę”226. 3227. I oto anioł Pański stanął i rzekł do niej: „Salome, Salo-me, Pan wszechwładny wysłuchał twą modlitwę. Zbliż twą rękę do dziecię-cia i obejmij je, i stanie się twoim zbawieniem228 i radością”. Przejęta ra-dością zbliżyła się do dzieciny i objęła je mówiąc: „Uwielbiam Go, ponie-waż ten jest, który narodził się królem Izraela”229. I natychmiast Salomezostała uzdrowiona230 , i wyszła z jaskini usprawiedliwiona231 . I oto odezwałsię głos232: „Salome, Salome, nie objawiaj rzeczy cudownych, któreś wi-działa, dopóki dziecina nie wejdzie do Jerozolimy”233.

PRZYBYCIE MAGÓW. 21.234 1. I oto gdy Józef przygotowywał się, abysię udać do Judei, uczynił się wielki zgiełk w Betlejem judzkim. Przybylibowiem Magowie235, którzy mówili: „Gdzie jest król żydowski? Ujrzeli-śmy bowiem gwiazdę jego na wschodzie i przeszliśmy oddać Mu pokłon”.2236. Usłyszawszy to przeraził się Herod i posłał sługi do Magów, i wezwał

225 Por. Łk 13, 16; 19, 9; J 8, 33; Dz 3, 25.226 Salome jak Tabita i apostołowie nie tylko czyniła wiele dobrego biednym, ale miała

uzdrawiać w imię Chrystusa (por. Dz 9, 36n.; 3, 6). Jakżeż teraz będzie mogła działać, gdyręka jest niewładna? Salome chwaląca się swymi dobrymi uczynkami przypomina faryze-usza z przypowieści (Łk 18, 11).

227 20, 3 – P.Bodmer:I oto anioł Pański stanął przed Salome mówiąc: „Wysłuchane zostało

błaganie twoje przed Panem Bogiem. Podszedłszy dotknij Dzieciny, a onabędzie twoim zbawieniem”. I uczyniła to, i uleczona została Salome, i od-dała jej cześć, i wyszła z jaskini. I oto anioł Pański rzekł do niej głosem:

228 Por. Ps 35, 3.229 Kilkakrotnie powraca symbolicznie przypomnienie królewskiej godności Syna Maryi

(10, 2)230 Por. Łk 8, 47. Podobny cud w TransJózAr 14n., kiedy Ruben (w innych – Jefo-

niasz) podniósł rękę na ciało Maryi niesione na marach, pomodlił się i został uleczony.231 Por. Łk 18, 14; 5, 1.232 Por. Mt 3, 17; 17, 5. Tajemniczy głos występuje w chwili zwiastowania – 11, 1;

męczeństwa Zachariasza – 24, 2.233 Por. Mt 27, 9; Łk 9, 36.234 PsMt 16; EwDzArab 7; EwDzOrm XI; EwGruz 14.235 ProtEwJk nie podaje szczegółów o Magach. Szerzej o nich por. poniżej s. 342n.236 21, 2 – P. Bodmer:Usłyszawszy to przeraził się Herod, wysłał sługi i wezwał ich [ma-

gów] i pouczyli go o gwieździe. Oto ujrzeli gwiazdę na wschodzie, i przy-prowadziła ich, aż weszli do groty, i zatrzymała się nad głową Dzieciątka.


287

także przedniejszych kapłanów, i wypytywał ich w pretorium237, i mówiłdo nich: „Co napisane jest o Chrystusie? Gdzie się ma narodzić?” Mówiąmu: „W Betlejem judzkim238, tak bowiem jest napisane”. I odesłał ich239.I pytał się Magów, mówiąc do nich: „Jaki znak ujrzeliście o narodzeniuKróla?” I rzekli Magowie: „Ujrzeliśmy ogromną gwiazdę240, która tak błysz-czała wśród wszystkich tych tu gwiazd, że ich nie było widać. I tak pozna-liśmy, że narodził się Izraelowi król, i przyszliśmy oddać Mu pokłon”241.Rzekł do nich Herod: „Idźcie i szukajcie, a jeśli znajdziecie, zawiadomciemnie, abym i ja przyszedłszy oddał Mu pokłon”242. 3. I odeszli Magowie.I oto gwiazda, którą ujrzeli na wschodzie prowadziła243 ich, aż weszli dogroty, i zatrzymała się nad głową Dzieciątka244. I Magowie, skoro je ujrzelistojące wraz z matką swoją, Maryją, wyjęli dary ze swoich sakiew: złoto,kadzidło i mirrę245. 4. A otrzymawszy polecenie od anioła, by nie szli doJudei, udali się inną drogą do swojej krainy246.

RZEŹ NIEWINIĄTEK. UCIECZKA MARYI I ELŻBIETY. 22.247 1. WtedyHerod widząc, że został zwiedziony przez Magów, rozgniewany248

wysłał morderców nakazując im zabić wszystkie dzieci od dwóch lati niżej249.

237 Herod przepytuje Magów w pretorium jak rzymski sędzia.238 Por. Mt 2, 1-5.239 Por. 16, 3; Mk 8, 9.240 Por. Mt 2, 2. O gwieździe por. EwDzŁac 29[94] oraz PokłMag, por. s. 347n.241 Por. tamże.242 Por. Mt 2, 8.243 Por. Mt 2, 9.244 „Jak więc ukazał się światu? Zabłysła na niebie gwiazda, która jest ponad inne

gwiazdy. Jej światło jest niewypowiedziane, a nowość jej wywołała zdumienie. Inne gwiaz-dy, wraz ze słońcem i księżycem, stały się jej świtą, bo światło jej przewyższało je ogromniei lękiem napełniała jej nowość”, Ignacy Antiocheński, Ad Ephes. 19, 1, por. Lb 24, 17.W opowiadaniach o narodzeniu Chrystusa gwiazda wchodzi do groty i staje nad głową Dzie-ciny. Jaskinie stają się w ten sposób rozjaśnione mistyczną obecnością Chrystusa. Umieścićw grocie gwiazdę znaczyło uznać boskość Chrystusa. Gwiazda, która do dziś znajduje sięw grocie betlejemskiej, jest nie tylko znakiem wspólnoty chrześcijańskiej, ale przypominarównież i ten sposób myślenia wyrażony w ProtEwJk.

245 Por. Mt 2, 11n.246 Por. Mt 2, 12; Dz 10, 22.247 PsMt 17; EwDzArab 9; EwDzOrm XIII, 2-XIV, 2.248 Por. 23, 2.249 Por. Mt 2, 16.


288

2. I gdy usłyszała Maryja, że dziecię ma być zabite, pełna lęku wzięładziecko, i owinęła je w pieluszki, i złożyła w żłobie250, który służył wołom.

3. Elżbieta natomiast usłyszawszy, że poszukują Jana, wzięła go i uda-ła się w krainę górzystą251, i rozglądała się wokoło, gdzie go ukryć, i niebyło tam miejsca ukrytego. Wtedy westchnąwszy, rzekła: „Góro Pańska252,przyjmij mnie, matkę wraz z dzieckiem”. Elżbieta nie mogła odejść przeję-ta lękiem. I wtedy góra rozstąpiła się i przyjęła ją253. I przez górę przenika-ło do niej światło, bowiem Anioł Pański, który ich strzegł, był z nimi i czu-wał nad nimi.

ŚMIERĆ MĘCZEŃSKA ZACHARIASZA254. 23.255 1. Herod zaś poszukiwałJana i wysłał sługi256 do ołtarza, do Zachariasza257, by mu powiedzieć:„Gdzie ukryłeś swego syna?” On zaś odpowiadając rzekł: „Jestem sługąBożym258 i czuwam przy Jego ołtarzu259. Skądżeż mogę wiedzieć, gdziejest ukryty mój syn”. 2. I odeszli słudzy [Heroda], i zawiadomili go o tymwszystkim. I Herod rozgniewawszy się260 rzekł: „Czyż syn jego ma królo-wać nad Izraelem?” I wysłał znowu sługi, by mu powiedzieli: „Powiedz miprawdę, gdzie znajduje się twój syn? Wiesz o tym, że krew twoja jest w mo-ich rękach”. I odeszli słudzy i powiadomili go o tym. 3. I odpowiadając

250 Por. Łk 2, 7. Jest to jedyna wzmianka o żłobie. Maryja, a nie, jak w Ewangeliikanonicznej, Józef podejmuje inicjatywę ocalenia Jezusa.

251 Por. Łk 1, 39. Od 22, 3 rozpoczyna się trzecia część ProtEwJk – apokryf Zacharia-sza. Autor opuszcza opowiadanie o ucieczce do Egiptu. Jan pojawia się niespodzianie, po-nieważ autor opuścił opis narodzenia Jana. Jedyna wzmianka o Zachariaszu mówi o jegozamilknięciu (10, 2). Por. ŻJ syr. 11.

252 Por. Ps 68, 16; Wj 4, 27.253 Jak Teklę w Aktach Pawła i Tekli (Lipsius-Bonnet, 1, 272). W Ain Karen, tradycyj-

nym miejscu zamieszkania Elżbiety, znajduje się też grota św. Jana i pokazuje się kamień,który ocalił Elżbietę i Jana. Według tradycji muzułmańskiej Zachariasz opiekujący się Ma-ryją został posądzony o cudzołóstwo i gdy uciekał, schował się w drzewie, które się za nimzamknęło, Por. Tabarî 104; J. M. Abd-el-Jail, La vie de Marie selon le Coran et l'Islam, w:Maria, Etudes sur la Sainte Vierge, 1, Paris 1949, 197.

254 Opowiadanie jest komentarzem narratywnym do słów Chrystusa: „W ten sposóbspadnie na was wszelka krew niewinnie przelana na ziemi, począwszy od krwi sprawiedli-wego Abla, aż do krwi Zachariasza, syna Barachiaszowego, którego zamordowaliście mię-dzy świątynią a ołtarzem”, Mt 23, 35, par.

255 EwDzOrm XIV, 3-5.256 Por. 15, 2; J 7, 32.257 Por. Mt 23, 35, par.258 Por. Rz 13, 6.259 Por. 1 Kor 9, 13.260 Por. 22, 1.


289

rzekł im: „Otom ja jest świadkiem Boga przez męczeństwo261. Weź mojąkrew, ale ducha mego przyjmie Bóg, Pan wszechwładny, bo niewinną krewwylejesz w przedsionku świątyni Pańskiej”262. I o świcie został zamordo-wany Zachariasz263, i nie wiedzieli synowie Izraela, że został zabity.

24. 1. Lecz o godzinie pozdrowienia wyszli kapłani i nie spotkało ichjak zwykle, błogosławieństwo Zachariasza264. I stanęli kapłani oczekującZachariasza, by go pozdrowić modlitwą i pochwalić Boga najwyższego. 2.Gdy jednak opóźniał się265, przelękli się wszyscy. Jeden z nich ośmielił sięwejść266 do świątyni i ujrzał krew skrzepniętą koło ołtarza Pańskiego, i usły-szał głos mówiący267: „Zachariasz został zabity i nie zostanie wymazanajego krew, dopóki nie przyjdzie mściciel”268. I usłyszawszy te słowa prze-ląkł się, i oznajmił kapłanom to, co ujrzał i usłyszał. 3. I ośmielili się wejść,i ujrzeli to, co się przydarzyło. I jęknęły ściany świątyni269, i oni rozdarli[szaty] z góry na dół270. I nie znaleziono jego ciała, lecz znaleziono jegokrew, która przemieniła się w kamień271. I wyszli przepełnieni lękiem,i oznajmili, że Zachariasz został zamordowany. I usłyszały wszystkie po-

261 Wyjaśnienie gr. terminu mártys – „świadek” stąd „męczennik”.262 Por. 1 Sm 25, 31; Mt 23, 35.263 Inną wersję śmierci Zachariasza podaje Orygenes: „Doszła do naszych uszu trady-

cja, wedle której jest ponoć w świątyni pewne miejsce, gdzie tylko dziewice mogą się znaj-dować i modlić; tym natomiast, które zaznały stosunków z mężczyzną, nie wolno jest tamsię znaleźć. Maryja, porodziwszy Zbawiciela, przyszła do świątyni, by się modlić, i stanęław tym miejscu zarezerwowanym dla dziewic, one zaś jej wzbraniały wiedząc, że porodziłasyna. Wtedy stanął Zachariasz i rzekł do wzbraniających jej, że jest ona godną znajdowaćsię w tym miejscu zarezerwowanym dla dziewic, gdyż dotąd pozostała dziewicą. I tak po-nieważ Zachariasz działał jakoby jawnie przeciw Prawu – pozwolił bowiem niewieście sta-nąć w miejscu zarezerwowanym dla dziewic – został on zamordowany przez mężów swegopokolenia pomiędzy świątynią a ołtarzem” (In Mt comm. sep. 25, PG 13, 1631). Inny polskiprzekład – zob. ŹrMT 25, 39. Inną jeszcze wersję śmierci Zachariasza podaje Hieronim:„Inni jednak chcą uważać go za Zachariasza, ojca Jana, twierdząc na podstawie jakichśmajaczeń apokryfów, że dlatego właśnie został zabity, bo prorokował o przyjściu Zbawicie-la” (In Mt 4, ad 23, 35, CCL 77, 219n.).

264 Por. Łk 1, 21.265 Por. Łk 1, 21.266 Por. Mk 15, 43.267 Por. 11, 1; 20, 3; Mt 3, 17; 17, 5.268 Zburzenie świątyni miało być zemstą za śmierć Zachariasza lub Chrystusa, dlatego

mścicielem jest Tytus; stąd utwory typu ZemZb.269 Por. Am 8, 3 (LXX).270 Por. Mt 26, 65; 27, 51, par.271 „Bracia prostaczkowie wskazują na czerwone kamienie wśród ruin świątyni i ołta-

rza – to jest przy bramie wyjścia, która prowadzi do Siloe – i twierdzą, że są one skrwawio-


290

kolenia ludu, i opłakiwały go, i lamentowały272 przez trzy dni i trzy noce,bijąc się w piersi. 4. Po trzech dniach zebrali się kapłani, aby się naradzić,kogo wynieść na miejsce Zachariasza. I los padł na Symeona – otrzymał onbowiem od Ducha Świętego objawienie, że nie ujrzy śmierci, dopóki niezobaczy w ciele Pomazańca273.

ZAKOŃCZENIE. 25. 1. Ja, Jakub, spisałem te dzieje274 w Jerozolimie,w czasie rozruchów, które powstały po śmierci Heroda, postanowiłem udaćsię na pustynię, dopóki nie ustaną rozruchy w Jerozolimie275. Będę sławiłPana wszechwładnego, który dał mi mądrość, by spisać te dzieje276.

2. Niech będzie łaska ze wszystkimi277, którzy lękają się Pana. Amen.

Narodziny Maryi

Objawienie dane Jakubowi

Pokój temu, który pisze i temu, który czyta

ne krwią Zachariasza” (Hieronim, In Mt 23, 35, CCL 77, 220); por. Tertulian, Scorpiace 8,CCL 2, 1083 i Pielgrzym z Bordeaux z 333 r. (CCL 175, 15). Inna, dość skomplikowanazresztą legenda o krwi Zachariasza znajduje się u Tabarî 104n. i w Talmudzie (Babli Guitin57b), a więc funkcjonowała zarówno w świecie arabskim, jak i żydowskim, por. Sidersky139n.

272 Por. 1 Sm 28, 3; Mi 1, 8.273 Por. Łk 2, 25.274 Por. 1, 1.275 Por. Jdt 6, 1.276 Por. 2 P 3, 15.277 Por. Rz 6, 20; Ef 6, 24; 2 Tes 3, 18; Ap 22, 21.


291

2. Ewangelia Pseudo-Mateusza (PsMt)(przekład ks. Kazimierz Obrycki, wstęp i komentarz

ks. Marek Starowieyski)

Ewangelia Pseudo-Mateusza może być przykładem zmian, jakie zaszły w na-uce w ostatnim ćwierćwieczu a równocześnie tego, co nazwałem we wstępie „ży-ciem apokryfu”. W Apokryfach Nowego Testamentu przełożono ten utwór wedletekstu wydanego przez K. v. Tischendorf, jak to zresztą czynili wszyscy autorzywielkich zbiorów przekładów apokryfów. Otóż tekst ten oddawał ostatnią fazę ewo-lucji utworu. Właściwy utwór, pochodzący z VI/VIII w. (prawdopodobnie z pierw-szej ćwierci VII w.), który tu przekładamy wedle wydania J. Gijsela, składa sięz dwóch części:

– pierwsza (rozdziały 1-17) opowiada o narodzinach Maryi i Jezusa i zasad-niczo opiera się na łacińskiej parafrazie ProtEwJk z tym, że usunięto z niej opowia-danie o losie Zachariasza i Elżbiety a dodano do niej dwa epizody zaczerpniętez Ewangelii kanoniczych: o Symeonie i Annie oraz o przybyciu Magów;

– druga (rozdziały 18-24) opowiada o ucieczce do Egiptu i opiera się nanieznanym utworze, który stanowi również podstawę niektórych epizodów EwDz-Arab. W PsMt mamy więc 3 epizody: o posłuszeństwie zwierząt Jezusowi (nie zna-my analogii), opis palmy schylającej się na rozkaz Jezusa i epizod z Afrodyzju-szem – obydwa znane skądinąd.

Do tych dwóch grup tekstów dodano w XI w. wersję łacińską DzieciństwaPana (EwTmDz), którą ostatni wydawca usunął, a za nim i my, jako obce ciało.

Utwór ten podlegał innym zmianom. Tekst pierwotny nosił prawdopodobnietytuł: Narodziny Maryi i był uważany za dzieło Apostoła Jakuba Mniejszego. Gdyten utwór został potępiony, najpierw listem papieża Innocentego I do Eksuperiu-sza, bpa Tuluzy (potępiającego utwory występujące pod imieniem Jakuba Mniej-szego)278 a następnie przez Dekrety Ps. Gelazjańskie („Ewangelia Jakuba Młod-

278 PL 20, 502.

292

szego, apokryf”)279, dodano, na miejsce dawnego prologu, nowy: korespondencjęśw. Hieronima z Chromacjuszem i Heliodorem, dzięki czemu utwór zaczął funk-cjonować pod autorytetem Ewangelisty św. Mateusza oraz św. Hieronima. W sa-mym zaś utworze zastąpiono teksty biblijne w wersji Itali wersją Wulgaty.

W nowym wydaniu J. Gijsela usunięto EwTmDz, przywrócono dawny prologutrzymując równocześnie korespondencję św. Hieronima z Chromacjuszem i He-liodorem oraz pierwotny tytuł.

Tekst pierwotny naszego apokryfu pochodzi z VI w., co stwierdzamy dziękialuzjom (a nie cytatom) do Reguły św. Benedykta. Najstarsze rękopisy pochodząz IX w. Z tegoż czasu pochodzą pierwsze nawiązania do niego: Paschazego Rad-berta († ok. 860)280 oraz mniszki, Hroswity z Gandersheim (X w.); w tym też czasiepowstaje utwór Narodzenie Maryi, uważany za dzieło wspomnianego już Pascha-zego Radberta lub innego uczonego mnicha z IX w. Ewangelia Pseudo-Mateusza,pisana dość prymitywnym językiem łacińskim, nie była popularna w średniowie-czu: przedkładano nad nią pisane bardziej eleganckim językiem Narodzenie Maryi,które jest cytowane zazwyczaj w literaturze teologicznej, niemniej jednak nawią-zują do niej dwa wielkie zbiory hagiograficzne z XIII wieku: Wincentego z Beau-vais i Jakuba de Voragine.

Jeśli idzie o autora, różne rękopisy podają różnych autorów: Jakuba Apostoła,Brata Pańskiego (prolog pierwotny), Mateusza (korespondencja) oraz Apostoła Jana.Ze względu na aluzje do zwyczajów monastycznych, które podkreślono w komen-tarzu należy, przypuszczać, że PsMt powstała w Galii, w kręgach rodzącego sięmonastycyzmu benedyktyńskiego.

Charakterystyczną cechą PsMt są dublowania – występujące zresztą i w in-nych apokryfach – dwa razy wspomniano hojność Joachima, dwa razy rozmawiaon z aniołem – podobnie jak i Anna, dwie położne, itd. Pierwsza część utworu opartana ProtEwJk stanowi nie tylko jej parafrazę, ale też wykazuje jeszcze mniejsząznajomość świata i realiów biblijnych, które albo upraszcza, albo likwiduje.

PsMt mimo swojej prostoty zawiera interesujące elementy teologiczne. Stano-wi odpowiedź na nowe potrzeby mariologii czasów karolińskich a zarazem pokazu-je przemiany, jakie zachodziły w sposobie pojmowania roli Maryi. Jeżeli w Prot-EwJk dziewictwo Maryi ma charakter chrystologiczny, to tu stanowi wyraz ducho-wości monastycznej: Maryja wraz z innymi mniszkami składa śluby wiecznego dzie-wictwa. Maryja jest Matką Bożą, jest królową, ale podkreśla się jej ludzkie macie-rzyństwo. Mimo zaprzeczeń Ratramnusa z Corbie (IX w.), z którym polemizowałPaschazy Radbert († ok. 860), prawda o dziewictwie Maryi jest już wtedy powszech-nie przyjęta. Według Paschazego Radberta tylko cudowny poród odpowiadał god-ności Maryi i Bóstwu jej Syna; dziewictwo Maryi stanowi więc dopełnienie Bożego

279 ANT 57.280 CCContMed 56, 169.


293

macierzyństwa281 . Autor PsMt bardzo dba o ortodoksję i usuwa wszystko, co w ja-kiś sposób mogłoby jej przeczyć. Autor podkreśla rolę Maryi w dziejach zbawienia(rozdz. 2-3) i jej dziewictwo ante, in i post partum (rozdz. 7-13) oraz przedstawiaMaryję jako wzór życia zakonnego: nie tylko dba ona o własne udoskonalenie, alerównież i innych towarzyszek (rozdz. 4-6).

Tytuł Ewangelia Pseudo-Mateusza pochodzi od Tischendorfa. Ponieważ przy-jął się on powszechnie w nauce, utrzymujemy go i w naszym wydaniu.

Dawny przekład dokonany na podstawie tekstu Tischendorfa poprawiono napodstawie wydania Gijsela.

Księga o narodzeniu [błogosławionej] Maryi oraz o dzieciństwie Zbawiciela282

PROLOG PIERWOTNY. Ja, Jakub, syn Józefa rzemieślnika283, żyjąc w bo-jaźni Bożej, spisałem wszystko, co sam na własne oczy widziałem, a co sięwydarzyło przy narodzeniu się świętej Maryi, jak też przy narodzeniu sięZbawiciela; dziękuję przy tym Bogu, który dał mi mądrość, żebym sporzą-dził opis Jego przyjścia i przedstawił wypełnienie się [czasów] dwunastupokoleniom Izraela.

PROLOG PÓŹNIEJSZYKORESPONDENCJA CHROMACJUSZA I HELIODORAZE ŚW. HIERONIMEM284

LIST CHROMACJUSZA I HELIODORA. Ukochanemu bratu naszemu, Hie-ronimowi kapłanowi, Chromacjusz i Heliodor, biskupi, przesyłają pozdro-wienie w Panu.

281 L. Scheffczyk, Die Mariengeheimnis in Frömigkeit und Lehre der Karolingerzeit,Leipzig 1959.

282 Jest to jeden z tytułów utworu. Inny tytuł: O narodzeniu [świętej] Maryi [Dziewi-cy]. Niektóre rękopisy nie posiadają tytułu. Przyjęty powszechnie tytuł Ewangelii Pseudo-Mateusza pochodzi od jego wydawcy, K. von Tischendorf. Tytuł pierwotny brzmiał praw-dopodobnie: Narodziny Maryi.

283 Por. Mk 6, 3; Mt 13, 55. O dyskusji na temat „braci Jezusa” por. ProEwJk 9, 2,objaśn.

284 Heliodor, bp Altinum (ok. 335-407), brał udział w synodzie w Akwilei (381 r.).Chromacjusz, bp Akwilei (ok. 387-ok. 408). Zachowały się napisane przez niego Komen-tarz do Ewangelii św. Mateusza i homilie. Por. SWP 104n. Obydwaj biskupi byli przyjaciół-mi św. Hieronima, którym dedykował swoje dzieła.

2. EWANGELIA PSEUDO-MATEUSZA

294

Znaleźliśmy w księgach apokryficznych opis narodzenia Maryi Dzie-wicy oraz narodzenia i dzieciństwa Pana naszego, Jezusa Chrystusa. Podokładnym zapoznaniu się z nimi sądzimy, że wiele jest w nich treści prze-ciwnych naszej wierze, i dlatego wszystkie je powinniśmy odrzucić, abypod pretekstem poznania Chrystusa nie dawać okazji do zadowoleniaAntychrystusowi. Przeciwko naszemu zdaniu wystąpili święci mężowie,Armeniusz i Wirinus285, którzy głoszą, że ty, świątobliwy mężu, odnalazłeśksięgę napisaną po hebrajsku własnoręcznie przez św. Mateusza ewangeli-stę, w której zostało opisane dzieciństwo Matki Dziewicy i naszego Zba-wiciela286. Dlatego też usilnie cię prosimy przez miłość do Pana naszego,Jezusa Chrystusa, abyś przełożył ją z hebrajskiego na łacinę nie tyle dlaprzekazania świadectwa o Chrystusie, ile raczej dla pokonania głupoty he-retyków. Oni bowiem, odkąd zaczęli szerzyć fałszywą naukę, błędnie przed-stawiają święte narodzenie Chrystusa, aby przez słodycz życia zaciemnićgorycz śmierci. Powinnością więc najczystszej miłości jest, abyś wysłu-chał próśb twoich braci, a także zadośćuczynił życzeniom biskupów, speł-niając posługę miłości, którą uważasz za słuszną.

Żegnaj w Panu i módl się za nas.

ODPOWIEDŹ ŚW. HIERONIMA. Hieronim, uniżony sługa Chrystusa, świę-tym i błogosławionym biskupom, Chromacjuszowi i Heliodorowi, pozdro-wienie w Panu.

Ten, kto kopie złotonośną ziemię, nie chwyta od razu za to, co znajdujesię w wykopanym dole, lecz zanim podniesie ciężar szlachetnego metalu,rozgrzebując i przewalając darń przez jakiś czas zwleka, zastanawia sięi żyje nadzieją, gdyż nie posiada jeszcze skarbu. Wasze Wielebności, po-stawiliście mi trudne zadanie do wykonania, gdyż nakazaliście przełożyćdzieło, którego sam święty Mateusz Apostoł i Ewangelista nie chciał roz-powszechniać. Gdyby bowiem nie miało być tajne, zapewne dołączyłby je

285 Armeniusz [Parmenius] i Wirinus (różne formy w rkp). Postaci nieznane. Być możeidzie tu o Armeniusza, pryscylianina, który zginął ze swym mistrzem w Trewirze w 384 r.Pryscylianie szczególnie interesowali się apokryfami.

286 Topos literatury apokryficznej: odnalezienie tekstu hebr., por. Ps. Abdiasz, 6, 20,OŻ 11, 373, ApPw 1, ANT 3, 245. Św. Hieronim kilka razy wspomina o tym, że miał w rękuhebrajski tekst Ewangelii Mateusza, por. EwHbr 14nn.


295

Apostoł do wydanej przez siebie Ewangelii. Tymczasem on sporządził ksią-żeczkę pod zasłoną liter hebrajskich i nie wydał jej, a dzisiaj to własno-ręcznie przez niego napisane dzieło posiadają bardzo pobożni mężowie,którzy na drodze przekazu otrzymali je od poprzednich pokoleń. Ponieważzaś księga ta nigdy nie była tłumaczona, zapewne więc przekazany tekstuległ pewnym zmianom, jak to miało miejsce w przypadku Leucjusza, uczniaManesa287, który fałszywie spisał Dzieje Apostolskie. Opublikowana przezniego książka nie zawierała treści budującej, lecz gorszącą, i jako taka zo-stała uznana przez ów synod288, przed którym słusznie uszy Kościoła nie sąotwarte.

Niech złośliwi nie rzucają na nas oszczerstw, albowiem nie dołączamyowej książeczki do pism kanonicznych, lecz zapiski Apostoła i Ewangeli-sty tłumaczymy po to, aby usunąć fałsz herezji. W tym zamierzeniu zarów-no jesteśmy posłuszni poleceniom biskupów, jak i walczymy z niegodzi-wymi heretykami.

Miłość Chrystusa, na którą odpowiadamy, przyświeca nam wierzącym,że wspomagają nas modlitwami swymi ci, którzy przez naszą posługę będąmogli poznać święte dzieciństwo naszego Zbawiciela.

JOACHIM MĄŻ SPRAWIEDLIWY289. 1.290 1. W owych czasach żył w Izra-elu mąż imieniem Joachim, z pokolenia Judy. Był on pasterzem swoichowiec i człowiekiem bojącym się Pana w prostocie swojej. Zajmował się

287 Por. EwNik 17, 3, objaśn.288 Synod nieznany. Być może idzie o Dekret Ps. Gelazjański z V/VI w., gdzie w n.

5 potępiony jest Leucius i jego pisma, por. ANT 58.289 Na początku utworu występuje krótki fragment, zwany Potrójne małżeństwo Anny

(Trinubium Annae). Przekładu dokonano na podstawie wydania J. Gijsel:Anna i Emeria były siostrami. Emeria urodziła Elżbietę, matkę Jana

Chrzciciela, Anna natomiast miała trzech mężów: Joachima, Kleofasa i Sa-lome. Z Joachima Anna zrodziła Maryję, Matkę Chrystusa. Po śmierci Jo-achima poślubiła Kleofasa, z którego miała córkę imieniem Maria nazywa-ną Kleofasową; Kleofas zaś jako ojciec, oddał swemu bratu, Józefowi,Maryję, Matkę Chrystusa, która była jego pasierbicą (filiastra); swoją zaścórkę, którą zrodził z Anny, dał za żonę Alfeuszowi, z której narodził sięJakub i drugi syn Józef, stąd nazwany Jakubem Alfeuszowym. Gdy zaśumarł Kleofas, Anna po raz trzeci poślubiła męża imieniem Salome, które-mu zrodziła trzecią córkę, także nazwaną Maria. Ta zaś poślubiła Zebede-usza. Z niej narodzili się Jakub Większy i Jan Ewangelista.


296

jedynie swoją trzodą, a korzyści, jakie z niej miał, przeznaczał dla wszyst-kich bojących się Boga: podwójne dary składał tym, którzy żyli w bojaźnii nauce Bożej291, pojedyncze zaś dary przeznaczał dla posługujących292.Wszystkie swe dochody, czy to z baranów, czy to z owiec, czy to z wełny,czy z czegokolwiek innego, dzielił na trzy części: jedną część rozdawałwdowom, sierotom, podróżnym [pielgrzymom] i ubogim, drugą przezna-czał dla służących Bogu, trzecią zaś zachowywał dla siebie i dla swoichdomowników293. 2. A gdy on tak czynił, Bóg pomnażał jego trzody294, gdyżnie było w Izraelu męża jemu podobnego. Postępował zaś on tak od piętna-stego roku życia. Kiedy miał lat dwadzieścia, wziął za żonę Annę, córkęIsachara295, która pochodziła z tego samego pokolenia, to jest z pokoleniai z rodu Dawida. I żył z nią w małżeństwie dwadzieścia lat, nie mając z niejjednak dzieci.

WYPĘDZENIE JOACHIMA ZE ŚWIĄTYNI. ŻALE ANNY. 2.296 1. Stało się, żew czasie dni świątecznych297 Joachim stanął wraz z tymi, którzy ofiarowaliPanu kadzidło, i przygotowywał się, by złożyć swoje dary przed ołtarzemPana. A pisarz świątyni, imieniem Ruben298, podchodząc do niego rzekł:„Nie godzi się tobie stać pośród składających ofiary Bogu, ponieważ Pannie błogosławi ci299, albowiem nie dał ci potomka w Izraelu”. Przeto za-wstydzony wobec ludu Joachim opuścił z płaczem świątynię Pańską300 i nie

[Hieronim zaś w kazaniu „O dniu Paschy” mówi to samo, pisząc: „Czy-tamy, że w Ewangelii były cztery Marie: jedna – Matka Zbawiciela, drugaJego ciotka (matertera) nazywana Marią Kleofasową, trzecia Maria – mat-ka Jakuba i Józefa, czwarta – Maria Magdalena, choć inni twierdzą, że byłato matka Jakuba i Józefa, a była tylko jej ciotką”].

290 Por. ProtEwJk 1, 1.291 1 Tm 5, 17.292 Tb 1, 7 (Itala).293 Por. Tb 1, 7-8; Pwt 26, 12.294 Por. Oz 10, 12; 2, 14-15 (= 16-17). Typowa dla ST idea, że mnogość dóbr stanowi

o błogosławieństwie Bożym.295 Liczne wersje tego imienia w rękopisach.296 Por. ProtEwJk kolejno 1, 2-4; 2, 1. 3; 2, 2n.; 4, 1; EwDzOrm I.297 W niektórych rękopisach idzie o święto Paschy lub Dedykacji Świątyni (festum

Encaeniorum).298 Postać bliżej nieznana; w niektórych rkp jest on kapłanem; w NarM jest to arcyka-

płan Isachar.299 Por. 1 Sm 1, 6; Ps 44[45], 3; Iz 61, 9. Bezpłodność jest znakiem przekleństwa,

płodność – błogosławieństwa. Idea ta występuje również w literaturze patrystycznej.


297

powrócił do domu, lecz udał się do swych trzód i poprowadził ze sobą pa-sterzy w okolice górskie tak odległe, że przez pięć miesięcy jego żona Annanie miała o nim żadnej wieści. 2. Podczas modlitwy płakała i mówiła:„O Panie, oto nie dałeś mi synów, dlaczego i męża mego mi zabrałeś? Mi-nęło bowiem pięć miesięcy, a nie widzę mego męża. I nie wiem, czy zmarł,abym przynajmniej mogła mu sprawić pogrzeb”. I kiedy tak płakała w ogro-dzie swego domu wznosząc w modlitwie oczy ku Panu, zobaczyła gniazdowróbli na drzewie laurowym i zawołała z jękiem do Pana: „Panie Bożewszechmogący, który obdarzyłeś potomstwem wszelkie stworzenie, zwie-rzęta dzikie i domowe, gady, ryby, ptaki i wszystko to cieszy się ze swegopotomstwa, dlaczego mnie jedną odsunąłeś od daru Twojej łaskawości? Tywiesz, Panie, że od początku małżeństwa złożyłam ślub, iż jeżeli dasz misyna lub córkę, ofiaruję je Tobie301 w tym świętym przybytku”. 3. I kiedyto powiedziała, nagle przed jej obliczem ukazał się anioł Pański i powie-dział do niej: „Nie bój się, Anno, ponieważ w planach Bożych jest twójpotomek302, a dziecko, które się z ciebie narodzi, wzbudzi podziw po wszyst-kie czasy aż do końca świata”. Gdy to powiedział, znikł sprzed jej oczu.Ona zaś drżąca i zalękniona, gdyż oglądała taką wizję i słyszała taką mowę,udała się do komnaty i padała jak nieżywa303 na łoże swoje, i pełna bojaźniprzez cały dzień i całą noc trwała na modlitwie. 4. Następnie zawołała słu-żącą i rzekła do niej: „Widzisz, że jestem wdową i mam tyle zmartwień,a ty nie chcesz przyjść do mnie?” Na to owa gderliwie304 odpowiedziała:„Jeżeli Bóg zamknął twoje łono305 i zabrał ci męża twego, to co ja mogę cipomóc?” Słysząc to Anna rzewniej płakała.

POWRÓT JOACHIMA. 3.306 1. W tym samym czasie w górach Joachimo-wi, gdy pasł stada, ukazał się pewien młodzieniec i zapytał go: „Czemu niewracasz do swojej żony?” A Joachim odpowiedział: „Przez dwadzieścialat żyłem z nią, teraz zaś, ponieważ Bóg nie chciał mi dać z niej synów, ze

300 W niektórych rękopisach oraz w niektórych przedstawieniach obydwoje, Joachimi Anna zostali wyrzuceni ze świątyni.

301 Por. 1 Sm 1, 11.302 Por. Prz 8, 22.303 Por. Sdz 13, 22.304 In murmure – zwrot używany w regułach zakonnych; za szemranie karano mni-

chów.305 Por. Rdz 16, 2; 20, 18.306 Por. ProtEwJk 4, 2n.; NarM 3n.; EwDzOr I.


298

wstydem i hańbą opuściłem świątynię Bożą. Jakże mogę powrócić do swo-jej małżonki raz już odrzucony i wzgardzony? Tu zostanę z moimi owca-mi, jak długo Bóg zechce, żebym żył. Dobytek mój z pomocą sług moichrozdam ubogim, wdowom, sierotom i czcicielom Boga”. 2. A kiedy to po-wiedział, rzekł do niego młodzieniec: „Jestem aniołem Bożym307. Ukaza-łem się twojej żonie dzisiaj, kiedy płakała i modliła się, i pocieszyłem ją.Wiedz, że ona poczęła ci córkę z nasienia twego. Ona zaś będzie świątyniąBoga i Duch Święty spocznie na niej308; będzie błogosławiona ponad wszyst-kimi świętymi niewiastami, tak że nikt nie będzie mógł powiedzieć, iż byłataka przed nią, a i po niej nie pojawi się na tym świecie żadna jej podobna.Zejdź więc z gór i wracaj do małżonki twej, a znajdziesz ją brzemienną.Wzbudził bowiem Bóg potomstwo z niej i uczynił ją matką wiecznego bło-gosławieństwa”. 3. Joachim oddał pokłon aniołowi i rzekł doń: „Jeżeli zna-lazłem łaskę u ciebie309, spocznij nieco w namiocie moim i pobłogosławmnie, twemu słudze”. Anioł powiedział mu: „Nie nazywam cię sługą, lecztowarzyszem moim310. Jesteśmy bowiem sługami jedynego Pana311. Albo-wiem pokarm mój jest niewidzialny312, a napoju mego nie mogą widziećludzie śmiertelni, dlatego nie powinieneś mnie prosić, abym wszedł do twegonamiotu, lecz to, co mnie zamierzasz dać, złóż na ofiarę całopalną Bogu”313.Wtedy Joachim wziął nieskalanego baranka i powiedział aniołowi: „Nieośmieliłbym się złożyć ofiary całopalnej Bogu, gdybyś swoim rozkazemnie udzielił mi przywileju składać ofiary”. Anioł odpowiedział mu: „Niepoleciłbym tobie złożyć ofiary, gdybym nie znał woli Pańskiej”. Kiedy zaśJoachim składał ofiarę Bogu, stało się, że anioł wraz z wonią ofiary jakbyz dymem314 uniósł się do nieba.

307 Tb 12, 15; Sdz 13.308 Por. Łk 1, 35. Kontrast: wprawdzie Maryja jest zrodzona naturalnie – przeciwko

poglądom o cudownym narodzeniu Maryi protestował Epifaniusz z Salaminy, PG 42, 709n.,747n. – ale otrzyma nadzwyczajną godność. Maryja jako świątynia Boża, por. Hieronim,List 107, 5; 23, 23. Por. ProtEwJk 4, 2, nota.

309 Por. Rdz 33, 10; Sdz 6, 17.310 Por. Ap 19, 10; 22, 9.311 Por. Benedykt, Reguła 61, 10.312 Por. Tb 12, 19.313 Por. Sdz 13, 16.314 Por. Sdz 13, 20.


299

4. Wtedy Joachim padł na twarz315 i tak pozostał od szóstej godzinydnia aż do wieczora. Kiedy zaś przybyli słudzy jego i najemnicy, nie wie-dząc, co się stało, przerazili się; sądzili bowiem, że zamierzał pozbawić siężycia, i zbliżywszy się do niego, z trudem podnieśli go z ziemi. Kiedy onopowiedział im o tym, co zobaczył, oni pełni zdumienia i podziwu zachę-cali go, aby bezzwłocznie spełnił rozkaz anioła i rychło powrócił do swojejmałżonki. I gdy Joachim zastanawiał się, czy powinien wrócić, ogarnął gosen i powtórnie ukazał mu się we śnie anioł, którego widział już na jawie,i rzekł doń: „Jestem aniołem, którego Bóg wyznaczył ci na stróża. Bez oba-wy zejdź z gór i wracaj do Anny, ponieważ uczynki miłosierdzia, które tyi twoja żona Anna spełnialiście, zostały zaniesione przed oblicze Najwyż-szego316. Wam został dany taki potomek, jakiego od początku ani prorocy,ani święci nie mieli i nigdy mieć nie będą”. Joachim obudziwszy się zawo-łał pasterzy i opowiedział im swój sen. Oni zaś oddali pokłon Bogu i rzeklidoń: „Bacz, abyś nie obraził anioła Pańskiego. Wstań więc i ruszajmy, a idź-my powoli pasąc po drodze stada”.

5. Kiedy trzydzieści dni już wędrowali i byli blisko, ukazał się Anniepodczas modlitwy anioł Pański i rzekł jej: „Wyjdź do bramy zwanej Zło-tą317 i wybiegnij na spotkanie twego małżonka, gdyż dziś wróci on do cie-bie”. Ona zaś pośpiesznie podążyła ze służebnicami swymi i modląc sięstanęła w pobliżu owej bramy318. Kiedy tak długo czekała i znużyła sięwyczekiwaniem, podnosząc oczy zobaczyła Joachima kroczącego wśródswoich stad. A podbiegając rzuciła mu się na szyję319 i dziękowała Bogumówiąc: „Byłam wdową, a oto już nie jestem, byłam niepłodną, a oto jużpoczęłam”. I wielka radość ogarnęła wszystkich sąsiadów i znajomych, całykraj i sąsiednie krainy cieszyły się z tej wieści320.

315 Por. Tb 12, 16. 22.316 Por. Tb 4, 7-11; Dz 10, 4.317 Pierwsze świadectwo popularnego później w ikonografii motywu Bramy Złotej.

Anachronizmem jest jednak uważać, że pasterz z trzodami mógł wchodzić przez ozdobnąbramę świątyni.

318 Por. Mt 6, 5.319 Por. Łk 15, 20 (Itala).320 Por. Łk 1, 58.


300

O NARODZENIU MARYI I O JEJ POBYCIE W ŚWIĄTYNI321 4.322 1. Po tymzaś wypełniwszy dziewięć miesięcy Anna porodziła córkę i nadała jej imięMaryja. Kiedy w trzecim roku odstawiła już córkę od piersi, Joachim i An-na, jego żona, przybyli razem z nią do świątyni Pańskiej. Tam po złożeniuofiar Panu przekazali Maryję, swoją córeczkę, do grona dziewic, które dniemi nocą wielbiły Boga323. Skoro zaś Maryja znalazła się przed świątynią Pań-ską, weszła pośpiesznie po piętnastu stopniach324, nie spoglądając w tył,ani też, jak to dzieci zwykły czynić, nie szukając rodziców. Wprawiło towszystkich obecnych w zdumienie, a nawet sami kapłani ze świątyni bylipełni podziwu.

5. 1. Wtedy Anna napełniona Duchem Świętym wobec wszystkich za-wołała: „Pan, Bóg zastępów, wspomniał na słowo swoje i nawiedził325 ludswój świętym swoim nawiedzeniem, aby ukorzyć narody, które przeciwkonam powstały326, i nawrócić ku sobie ich serca327. On wysłuchał prośbynasze328 i oddalił od nas szyderstwa nieprzyjaciół naszych329. Niepłodnastała się matką330 i sprawiła radość331 i wesele w Izraelu. Oto teraz będęmogła składać Panu ofiary i nie zabronią mi tego nieprzyjaciele moi. Panbowiem odwrócił332 ich ode mnie i dał mi wieczną radość333.

6.334 1. Cały lud był natomiast pełen podziwu dla Maryi. Chociaż li-czyła ona zaledwie trzy lata, kroki jej były już tak pewne, słowa tak mądre,a modlitwa tak doskonała, że można było ją wziąć za dorosłą, a nie za dziec-

321 Podtytuł z rękopisu oksfordzkiego.322 Por. ProtEwJk 5, 2; 7, 2n.; NarM 5; EwDzOrm III. Piękny opis Maryi jako wzoru

mniszek zbudowany na podstawie współczesnych autorowi tekstu traktatów o dziewictwie.323 Jest to obraz klasztoru, do którego przyjmowano dzieci, chłopców i dziewczęta

(oblati et oblatae). Teoretycznie wolno było przyjmować dzieci od lat sześciu, ale przepisutego nie przestrzegano. Nie wiadomo natomiast, by w klasztorach czasów merowińskichbyła sprawowana laus perennis.

324 Nawiązanie do 15 Psalmów Wejścia (Gradualnych): 120[119]-134[133]. Por. NarM6, 2. Scena często przedstawiana w malarstwie.

325 Por. 1 Sm 2, 21.326 Por. Jdt 8, 20; Ps 53[54], 5; 85[86], 14.327 Por. Łk 1, 17; Syr 48, 10; Ml 4, 6 (= 3, 24).328 Por. Ps 9, 8 (= 10, 17) i następne.329 Por. Tb 8, 18.330 Por. 1 Sm 2, 5.331 Por. Łk 1, 14.332 Por. So 3, 15.333 Por. Iz 61, 7.334 Por. ProtEwJk 8, 1; JózCieś 3; NarM 7, 1.


301

ko. Modliła się tak długo, jakby miała już trzydzieści lat; twarz jej lśniłajak śnieg i z trudem można było na nią patrzeć335. Pracowała przy kądzielii w tak młodym wieku wykonywała sprawnie wszystkie prace, które z tru-dem spełniały starsze kobiety. 2. Przyjęła sobie taką regułę życia336, że odrana aż do trzeciej godziny modliła się, od godziny trzeciej aż do dziewiątejzajmowała się tkaniem. A od dziewiątej ponownie wracała do modlitwy ażdo momentu, kiedy ukazywał się jej anioł Pański, z którego rąk przyjmo-wała posiłek337. Tak coraz bardziej udoskonalała się w oddawaniu chwałyBożej. Dla starszych dziewic była Maryja wzorem w oddawaniu chwałyBogu: ochotna w czuwaniach, biegła w prawie Bożym, uniżona w poko-rze, rozmiłowana w Psalmach Dawidowych, wdzięczna w miłości, skrom-na w czystości, niedościgniona we wszelkiej cnocie338. Była bowiem stała,nieporuszona, niezmienna, i każdego dnia zabiegała o jeszcze większą do-skonałość. 3. Nikt nie widział jej zagniewanej, ani złorzeczącej339. Każdejej słowo było tak pełne łaski340, że Boga rozpoznawano na jej wargach.Zawsze trwała na modlitwie lub rozważaniu prawa Bożego. Troszczyła sięo swoje towarzyszki, by nie zgrzeszyły ani nawet jednym słowem, ani teżnie podnosiły głosu śmiejąc się341, by równych sobie nie znieważały ani teżnie pyszniły się względem nich. Bezustannie chwaliła Boga i, aby nawetprzy pozdrowieniu nie przerywać wysławiania Boga – gdy ktoś ją pozdro-wił – odpowiadała na pozdrowienie słowami: „Bogu niech będą dzięki”342.Maryja posilała się jedynie tym pokarmem, który otrzymywała codziennieod anioła, a pożywienie, które dawali jej kapłani, rozdawała ubogim. Czę-sto widziano ją, jak rozmawiała z aniołami, którzy usługiwali jej z wielkąserdecznością. A jeśli jakiś chory dotknął się jej, natychmiast zdrów wra-cał do domu swego343.

335 Por. Wj 33, 20. 23; Mt 17, 2; 28, 3.336 Utwór powstał być może w kręgach monastycznych. Brak seksty, jak w porządku

zimowym Reguły św. Benedykta. Por. Reguła 48.337 Por. 1 Krl 19, 5-7.338 Fragment przedstawia rymowany zestaw doskonałości, częsty w literaturze mona-

stycznej, ale bardzo trudny do oddania w przekładzie.339 Por. Benedykt, Reguła 4, 23.340 Por. Łk 1, 28.341 Por. Syr 21, 20; Benedykt, Reguła 7, 59. J. M. Resnick, Risus monasticus, RBen

97(1987) 90-100.342 Por. Regula Magistri 23, 2; 54, 5; Benedykt, Reguła 66; Augustyn, In Ps 132, 6,

CCL 40, 1930.343 Por. Mk 5, 25-34, par. – cud Jezusa przypisywany Maryi.


302

7.344 1. Kapłan Abiatar345 złożył arcykapłanom wielkie dary, aby mógłzabrać Maryję na żonę dla swego syna. Ona zaś sprzeciwiła się im mówiąc:„Nie jest to możliwe, bym poznała męża albo mąż poznał mnie”346. Arcy-kapłani zaś i wszyscy jej krewni tłumaczyli jej: „Bóg w dzieciach jest czczo-ny i wielbiony jest w potomkach; tak zawsze było w Izraelu”. Odpowiada-jąc zaś Maryja rzekła: „Przede wszystkim Bóg uznawany jest i czczonyw czystości347. 2. Albowiem przed Ablem nie było nikogo sprawiedliwegowśród ludzi. On przez swoją ofiarę spodobał się Bogu i został okrutnie za-bity przez tego, który nie był miły Panu348. Otrzymał jednak dwie korony:jedną za swój dar ofiarny, drugą za swoją dziewiczość, ponieważ nigdy niezhańbił ciała swego. Także Eliasz w ciele został uniesiony do nieba349 , gdyżzachował dziewiczość ciała. Przebywając w świątyni Bożej już w dzieciń-stwie zrozumiałam, że można być miłym Bogu zachowując dziewictwo.Dlatego postanowiłam w swoim sercu, że nigdy nie poznam męża”350.

JÓZEF BIERZE MARYJĘ POD OPIEKĘ. 8.351 1. Kiedy Maryja miała jużczternaście lat, faryzeusze znaleźli pretekst, by ogłosić, iż wedle zwyczajukobieta nie może przebywać w świątyni Pańskiej352. Dlatego też wysłanoherolda do wszystkich pokoleń Izraela z rozkazem, by na trzeci dzień wszy-scy przyszli do świątyni Pańskiej. Gdy zaś cały lud zgromadził się, arcyka-płan Isachar353 wystąpił i wszedł na podwyższenie, aby przez wszystkichmógł być słyszany i widziany. Kiedy nastała cisza, rzekł: „Słuchajcie mnie,synowie Izraela, i zważcie na moje słowa. Od czasu zbudowania tej świą-

344 Por. NarM 7, 2.345 Rękopisy podają różne imiona. Abiatar – imię częste w ST, por. Mk 2, 26.346 Rozwinięcie teologiczne Łk 1, 34.347 Por. 1 Kor 7, 32-40. Myśl ta rozwinięta jest w literaturze monastycznej, np. Hiero-

nim, List 48[49] pierwsze rozdziały.348 Por. Rdz 4, 1-9. Abel jako pierwszy sprawiedliwy – np. Augustyn, De civitate Dei

18, 51; przykład dziewictwa – Augustyn, C. Iulianum opus imperf. 6, 27, PL 45, 1575,anonim irlandzki (VII w.), PL 35, 2154, CCCM 47, 22. PsMt prawdopodobnie jako pierw-szy przedstawia go jako przykład sprawiedliwości a równocześnie dziewictwa.

349 Por. 2 Krl 2, 11n. Eliasz często przedstawiany jako przykład czystości, np. Epifa-niusz, Haer. 79, 5, GCS 37, 479n.; Hieronim, Epist. 22 (Ad Eustoch.), 21, PL 22, 408;Adversus Iovinianum, PL 23, 244; Kasjan, De institut. monast. 1, 2; Sozomen HE 1, 12.Zestaw tekstów o Eliaszu w: Le Sanit prophčte Elie d'aprčs les Pčres de l'Eglise, Bellefon-taine 1992.

350 Rozwinięcie teologiczne Łk 1, 34.351 Por. ProtEwJk 8, 2-9, 3; 10, 2; NarM 7n.; EwDzOrm IV; JózCieś 4.352 Por. Kpł 15, 19-23.353 W rkp. również Abiatar, por. 7, 1; w ProtEwJk 8, 3 – Zachariasz.


303

tyni przez Salomona przebywały w niej dziewice, córki królów, prorokóworaz najwyższych kapłanów i arcykapłanów, cieszące się szacunkiem i po-dziwem. Jednak po dojściu do odpowiedniego wieku wychodziły za mąż,naśladując postępowanie swoich poprzedniczek i podobały się Bogu354.Tymczasem Maryja ślubując dziewictwo wynalazła nowy sposób przypo-dobania się Bogu355. A zatem wydaje mi się, że powinniśmy poradzić sięBoga i poznać odpowiedź Bożą, czyjej opiece należy ją powierzyć”. 2. Sło-wa te podobały się całej synagodze. Kapłani z dwunastu pokoleń Izraelapociągnęli losy, a los padł na pokolenie Judy. I kapłan z tego pokolenia prze-mówił: „Jutro niech przyjdzie każdy, kto nie ma żony, i niech przyniesiez sobą różdżkę”356. Przyszedł zatem wraz z młodzieńcami i Józef, choć star-szy wiekiem, i przyniósł różdżkę357. A kiedy oddali swoje różdżki najwyż-szemu arcykapłanowi, ten złożył ofiarę Bogu i zapytał Pana. Pan odpowie-dział mu: „Złóż wszystkie różdżki do Świętego Świętych, i tam niech onepozostaną. I poleć im, by nazajutrz wrócili do ciebie i odebrali swoje różdżki.Z końca jednej z nich wzleci gołębica i wzbije się w niebo358: kto będzietrzymał ową różdżkę w ręku, temu Maryja zostanie przekazana pod opie-kę”. 3. Gdy zaś następnego dnia z samego rana zeszli się wszyscy, arcyka-płan po złożeniu ofiary kadzielnej wszedł do Świętego Świętych i wziąłróżdżki. I kiedy rozdał je każdemu, a z żadnej nie wzleciała gołębica, arcy-kapłan Abiatar ubrał się w szatę kapłańską z dwunastoma dzwoneczkami359

i wszedłszy do Świętego Świętych wrzucił kadzidło do ognia. W czasiemodlitwy ukazał się anioł mówiąc: „Jest tu pominięta przez ciebie mała

354 Dwa sposoby przedstawienia pobytu Maryi w świątyni: ProtEwJk uważa to za zu-pełnie nadzwyczajne wydarzenie, a Maryja jest żywiona z ręki anioła; tu natomiast autoruważa oddanie młodej dziewicy na wychowanie do świątyni-klasztoru za rzecz zupełnienormalną

355 Ponieważ w ST spotykamy mężczyzn, o których żonach nie ma wzmianki, pisarzemonastyczni zrobili z nich prekursorów życia monastycznego (Abel, Eliasz, Elizeusz, itd.).Natomiast ST nie wspomina o kobietach, które by wybrały bezżeństwo. O ślubie czystościMaryi por. Grzegorz z Nyssy, In diem natalis Christi, PG 46, 1140n.; Augustyn, De sanctavirginitate 4, CSEL 41, 238; Sermo 291, 5, PL 38, 1318n.; Beda, In Lc 1, CCL 120, 1960,33; Hom. 1, 3, CCL 122, 1955, 17 i autorzy karolińscy.

356 Por. Lb 17, 16-28; Iz 11, 1n.357 Podkreślenie pochodzenia z pokolenia Judy. O wieku Józefa por. ProtEwJk 9, 2,

objaśn.358 Por. Mk 1, 9. Opis nawiązuje do chrztu Chrystusa.359 Jeden dzwonek dla każdego pokolenia, jednak w Piśmie Świętym nie ma mowy

o dzwoneczkach. Por. Wj 28, 33-35.


304

różdżka, którą razem z innymi położyłeś. Kiedy weźmiesz ją i oddasz wła-ścicielowi, ukaże się na niej znak, o którym ci mówiłem”. A była to różdż-ka Józefa, który będąc starcem uważał się za odrzuconego i nie szukał swo-jej różdżki, aby przypadkiem nie musiał przyjąć opieki nad Maryją. I kiedypokornie stał na końcu, arcykapłan Abiatar głośno zawołał do niego mó-wiąc: „Podejdź i weź swoją różdżkę, bo na ciebie czekamy”. Józef z obawązbliżył się, gdyż najwyższy arcykapłan wywołał go wielkim głosem. Kiedywyciągnął rękę, by wziąć swoją różdżkę, natychmiast z jej końca wyleciałagołębica bielsza od śniegu i bardzo piękna360. Długo krążyła pod sklepie-niem świątyni, a potem uleciała do nieba. 4. Wtedy cały lud gratulowałstarcowi mówiąc: „Szczęśliwy jesteś w swojej starości, gdyż Bóg ciebieuznał za godnego przyjęcia opieki nad Maryją”. Kapłani zaś rzekli mu:„Przyjmij ją, ponieważ ty jeden z całego pokolenia Judy przez Boga zosta-łeś wybrany”. Józef zaś począł błagać361 i prosić nieśmiało zapytując: „Je-stem stary i mam synów; dlaczego więc mnie powierzacie tę dzieweczkę,która ze względu na wiek mogłaby być moją wnuczką, a nawet jest młod-sza od moich wnuczek?”362 Wtedy najwyższy arcykapłan Abiatar rzekł:„Pamiętaj, Józefie, że Datan, Kore i Abiron zginęli363, bo sprzeciwiali sięwoli Bożej. Tak też i z tobą się stanie, jeżeli odmówisz spełnienia tego, coBóg ci nakazuje”. Józef odpowiedział: „Nie sprzeciwiam się woli Bożej,lecz dotąd będę strzegł dzieweczki, aż poznam, który z moich synów zgod-nie z wolą Bożą może wziąć ją za małżonkę. Tymczasem niech kilka dziew-cząt z jej otoczenia uda się wraz z nią, by razem przebywać”. ArcykapłanAbiatar odpowiedział: „Dostanie wprawdzie dziewczęta dla towarzystwa,ale tylko do dnia, kiedy ty ją pojmiesz; albowiem nikt inny nie może z niązawrzeć małżeństwa”. 5. Wtedy Józef przyjął Maryję wraz z innymi pię-cioma dziewczętami, które razem z nią miały przebywać w jego domu.Dziewczęta te zwały się: Rebeka, Sefora, Zuzanna, Abigea i Zahel364. Ar-cykapłan dał im jedwab, hiacynt, szkarłat, bisior, purpurę i len365. Ciągnęły

360 Jest to nawiązanie zarówno do opisu chrztu Chrystusa (por. Mk 1, 9, par.), jaki różdżki Aarona (por. Lb 17, 16-28) i proroctwa Izajasza (por. Iz 17, 16-28).

361 Por. Tb 3, 1.362 O synach Józefa z pierwszego małżeństwa często wspominają apokryfy, por. Prot-

EwJk 9, 2 nota.363 Por. Lb 26, 9.364 Te same imiona co w TransJózAr 5. Maryja w domu Józefa prowadzi także życie

monastyczne. W 10, 1 odegrają one ważną rolę apologetyczną.365 Materiały wspomniane w Wj 21, 31-36; 35, 25; 37, 6.


305

więc losy między sobą, co która z nich ma robić. Maryi przypadło w udzia-le wykonanie z purpury zasłony do świątyni Pańskiej. Kiedy zabrała się dopracy, pozostałe dziewczęta rzekły do niej: „Przypadła ci praca nad purpu-rą, chociaż jesteś najmłodsza z nas”. Mówiąc tak, jakby w żartach, nazy-wały ją królową dziewic366. Kiedy tak sobie żartowały, ukazał się aniołPański i rzekł im: „Słowa te nie są żartem, lecz najprawdziwszą przepo-wiednią”. Dziewczęta przeraziły się obecności anioła i jego słów, i zaczęłyprosić Maryję, by im przebaczyła i modliła się za nie.

ZWIASTOWANIE. 9.367 1. Kiedy zaś nazajutrz Maryja udała się do źró-dła i napełniła dzban wodą, ukazał się jej anioł Pański i rzekł: „Błogosła-wiona jesteś, Maryjo, gdyż przygotowałaś w łonie swoim mieszkanie dlaPana. Oto przyjdzie światłość z nieba368, aby zamieszkać w tobie, a przezciebie rozbłyśnie całemu światu”. Trzeciego dnia, kiedy pracowała nadpurpurą, również przyszedł do niej młodzieniec o niezwykłej piękności.Maryja, widząc go, wielce się przeraziła. On zaś rzekł: „Nie lękaj się, Ma-ryjo, znalazłaś bowiem łaskę u Boga. Oto poczniesz w łonie i porodzisz369

króla, który będzie panował nie tylko na ziemi, lecz i w niebie, i będzierządził na wieki wieków”370.

POWRÓT JÓZEFA. 10.371 1. Gdy to się wydarzyło, Józef pracował przybudowie w nadmorskim mieście, Kafarnaum; był bowiem cieślą. Przeby-wał tam przez dziewięć miesięcy372, a wróciwszy do domu zastał Maryjębrzemienną. Przejęty i strapiony zawołał: „Panie, Panie, przyjmij duchamego, ponieważ lepiej jest dla mnie umrzeć niż żyć”373. Dziewczęta towa-rzyszące Maryi374 rzekły do niego: „My wiemy, że żaden mężczyzna niezbliżył się do niej. Wiemy też, że zachowała ona czystość i nienaruszoną

366 Regina virginum – prawdopodobnie najstarsze użycie terminu.367 Por. ProtEwJk 11; NarM 9; EwDzOrm V; EwGruz 1. Występujące tu dwie sceny

zwiastowania były równie popularne w starożytności chrześcijańskiej, co potwierdzają za-bytki archeologiczne. By jednak do dwóch dodać świętą liczbę, autor dorzuca trzy dni po-między obydwoma zwiastowaniami.

368 Por. Dz 22, 6.369 Por. Łk 1, 28-33. 30; Sdz 13, 3. 7.370 Por. Tb 9, 11; Ps 9, 37.371 Por. ProtEwJk 13, 1; NarM 10; EwGruz 5.372 Troska autora, by uchronić Maryję przed jakimkolwiek podejrzeniem.373 Por. Tb 3, 6; Jon 4, 3.374 W stosunku do opisu z ProtEwJk pojawiają się nowe postacie potwierdzające dzie-

wiczość Maryi – dziewczęta, jej towarzyszki, które poświadczają jej niewinność.


306

dziewiczość, której stale strzegła. Zawsze była w Bogu, zawsze trwała namodlitwie. Codziennie rozmawiał z nią anioł Pański, codziennie z jego rąkprzyjmowała pokarm375. Czyż więc jest to możliwe, aby dopuściła się ja-kiegoś grzechu? Jeżeli chcesz, abyśmy wyjawiły ci nasze zdanie, to stałasię ona brzemienną jedynie za sprawą anioła Bożego”. 2. Józef rzekł: „Dla-czego zwodzicie mnie, bym uwierzył, iż za sprawą anioła Bożego stała sięona brzemienną? Być może ktoś przybrał postać anioła i zwiódł ją”376. A mó-wiąc to płakał i wołał: „Jak teraz wejdę do świątyni Bożej? Jak pokażę siękapłanom Bożym? Co mam robić?” Mówiąc to postanowił ukryć się i opu-ścić Maryję377.

11.378 1. Kiedy pewnej nocy zamierzał opuścić ją i zamieszkać w nie-znanym miejscu, ukazał mu się we śnie anioł Pański mówiąc: „Józefie,synu Dawida, nie lękaj się przyjąć Maryi, małżonki twojej, ponieważ to, cosię w niej poczęło, z Ducha Świętego jest. Ona porodzi syna, który nazwa-ny zostanie imieniem Jezus. On bowiem zbawi lud swój od grzechówjego”379 . Józef zaś powstając ze snu podziękował Bogu i rozmawiając z Ma-ryją o dziewczętach, które były razem z nią, opowiedział jej swoje widze-nie. I uznał swój błąd względem Maryi, i powiedział: „Zgrzeszyłem, gdyżmiałem ciebie w podejrzeniu”.

PRÓBA WODY380. 12.381 1. Rozeszła się pogłoska o tym, że Maryja jestbrzemienna. Służba świątyni pochwyciwszy Józefa zaprowadziła godo arcykapłana, który wraz z kapłanami karcił go mówiąc: „Dlaczego nad-użyłeś zaufania w małżeństwie wobec tak szlachetnej dziewicy, którą aniołBoży jak gołąbkę w świątyni żywił382, a która nigdy nie chciała widziećmęża i która posiadała tak doskonałą znajomość prawa Bożego? Gdybyśjej nie zniewolił, do dziś byłaby dziewicą”. Józef zaś zaklinał się i przysię-gał, że nigdy jej nie tknął. Na to arcykapłan Abiatar rzekł: „Na Boga żywe-

375 Por. 6, 3; 12, 1n.376 Por. ProtEwJk 13, 2.377 Por. Mt 1, 19. 21 (Itala).378 Por. ProtEwJk 14; NarM 10; JózCieś 5n.; EwDzOrm VI; EwGruz 5.379 Mt 1, 20n.380 Opis tu zawarty przypomina bardziej zachodnie ordalia niż opis z Lb 5, 11-31,

wedle którego wydarzenie opowiada ProtEwJk, jak zauważa w swoim komentarzu J. Gijsel.381 Por. ProtEwJk 15n.; EwDzOrm VII; EwGruz 7.382 Por. 6, 3; 10, 1; 12, 1.


307

go!383 Jeżeli podam ci do picia wodę Pańską, to z pewnością grzech twójwyjdzie na jaw”.

2. Wtedy zebrał się wielki tłum, którego nie można było zliczyć. I przy-prowadzono Maryję do świątyni Pańskiej. Kapłani, rodzice i jej krewni z pła-czem mówili do niej: „Ty, która jak gołąbka przebywałaś w świątyni Bożeji z ręki anioła przyjmowałaś pokarm384, wyznaj kapłanom twój grzech”.Wezwano też Józefa do ołtarza i dano mu do picia wodę, której jeśli ktośkłamiąc skosztował i siedmiokrotnie obszedł ołtarz, to Bóg pewnym zna-kiem na twarzy poświadczył jego kłamstwo. Kiedy jednak Józef ze spoko-jem napił się wody i obszedł ołtarz, żadne znamię grzechu nie pojawiło sięna jego obliczu. Wtedy wszyscy kapłani, słudzy i lud uczcili niewinnośćjego mówiąc: „Szczęśliwy jesteś, bo nie ma w tobie żadnej winy”.

3. A zawoławszy Maryję rzekli doń: „A ty co masz na swoje usprawie-dliwienie? Czy mógłby jeszcze ukazać się na tobie inny znak niż to, żejesteś brzemienna? Ponieważ Józef jest niewinny, żądamy więc od ciebie,abyś wyznała imię tego, który cię uwiódł. Lepiej jest bowiem, żebyś samasię przyznała, niż żeby gniew Pański okazał się na oczach ludu przez jakiśznak na twoim obliczu”. Wtedy Maryja spokojnie, lecz stanowczo powie-działa: „Jeżeli jest we mnie jakaś zmaza lub grzech, albo też ogarnęła mniejakaś pożądliwość lub nieczystość, niechaj Pan napiętnuje mnie na oczachcałego ludu, abym dla wszystkich była przykładem ukarania. I ufnie przy-stąpiła do ołtarza Pańskiego, napiła się wody i siedem razy obeszła ołtarz,a żadna wina na niej się nie ujawniła. 4. Wszystek lud widząc jej brzemien-ność dziwił się. I powstały wśród ludu różne sprzeczne opinie. Jedni broni-li jej świętości, inni zaś oskarżali ją o nieprawość. Wtedy Maryja, wyczu-wając podejrzliwość ludu i posądzenie o grzech, wobec wszystkich głośnozawołała: „Na Boga żywego, Pana zastępów, przed którym stoję! Przysię-gam, że nigdy nie znałam męża i nie będę znać, ponieważ w dzieciństwietak postanowiłam. Ślubowałam bowiem Bogu, który mnie stworzył, że za-chowam czystość, i mam nadzieję, że tylko dla Niego żyję, i jak długo żyćbędę, pozostanę czysta”. 5. Wtedy wszyscy zaczęli całować ją, prosząc, bywybaczyła im niecne podejrzenia. Cały lud, kapłani i wszystkie dziewicez wielką radością odprowadzili Maryję aż do jej domu wołając: „Niech

383 Por. Sdz 8, 19; i dalsze.384 Por. 6, 3; 10, 1; 12, 2.


308

będzie błogosławione imię Pańskie. On bowiem okazał swoją świętość ca-łemu ludowi Izraela”385.

DZIEJE JEZUSA386. BOŻE NARODZENIE. 13.387 1. Po pewnym czasie napodstawie edyktu cesarza Augusta ogłoszono, aby każdy zgłosił się w swo-jej ojczyźnie dla wpisania się na listę. Spis ten sporządził Cyrynus, na-miestnik Syrii. Tak więc Józef wraz z Maryją zmuszony był udać się doBetlejem, ponieważ stamtąd pochodził, a Maryja była z pokolenia Judy,z domu i ojczyzny Dawida388. Kiedy tak Józef i Maryja wędrowali drogąwiodącą do Betlejem, Maryja rzekła do Józefa: „Widzę przed sobą dwanarody389: jeden płaczący, a drugi cieszący się”. Na to odpowiedział Józef:„Siedź i dobrze trzymaj się osła, a nie mów zbędnych słów”390. Wtedy uka-zał się im chłopiec ubrany we wspaniałe szaty i rzekł Józefowi: „Dlaczegouznałeś za zbędne słowa o dwóch narodach, o których mówiła ci Maryja?Ona widziała bowiem naród żydowski płaczący, ponieważ odszedł on odBoga, a naród pogański cieszący się, gdyż przyszedł do Pana391 i stał sięMu bliski zgodnie z obietnicą daną ojcom naszym: Abrahamowi, Izaakowii Jakubowi. Nadszedł bowiem czas, że z potomstwa Abrahama spłynie bło-gosławieństwo dla wszystkich narodów”392. 2. Gdy anioł to oznajmił, roz-kazał zatrzymać zwierzę juczne – nadszedł bowiem czas rozwiązania –i polecił, by Maryja zsiadła ze zwierzęcia i weszła do podziemnej jaskini,w której nigdy nie było światła, lecz panowała wieczna ciemność, gdyż niedochodziło tam światło dnia. Kiedy Maryja weszła do środka, grotę oblałajasność, jak gdyby zaświeciło w niej słońce393. Boskie światło tak rozja-

385 Por. Mt 21, 9; Tb 3, 23. Antyfona na Niedzielę Palmową.386 Podtytuł z rękopisu oksfordzkiego.387 Por. ProtEwJk 17-20; EwDzArab 2-4; JózCieś 7; EwDzOrm VIII-X; EwGruz 8. 12.388 Kolejne podkreślenie pochodzenia dawidowego Maryi.389 Por. Rdz 25, 23; Łk 2, 34.390 Nawiązanie do reguł monastycznych, które omawiają często problem sermo otiosus.391 Por. Hbr 7, 25.392 Por. Rdz 12, 3; 18, 18; 22, 18; 26, 4; Dz 3, 25; Ga 3, 8. EwGruz 12 podaje inne

wyjaśnienie.393 Narodzenie Jezusa w jaskini poświadcza św. Justyn oraz ProtEwJk 18, 10, objaśn.

oraz uwagi w ANT 199; tu na dodatek poświadczona jest grota świetlista, element typowydla kultu judeochrześcijan, por. E. Testa, Le „grotte dei misteri”, Liber annuus 14(1963-1964) 65-144; Euzebiusz z Cezarei, De vita Constantini 1, 43, PG 20, 958. Brak bólu i wielkieświatło charakteryzują narodziny patriarchów w literaturze żydowskiej (por. art. C. Perrot,w bibliografii ogólnej do Ewangelii dzieciństwa).


309

śniało grotę, jakby to była szósta godzina dnia. I jak długo Maryja tam prze-bywała, czy w nocy, czy we dnie, światłość owa zawsze świeciła. I tu poro-dziła Syna, którego, gdy się rodził, otoczyli aniołowie, a gdy się narodziłi stanął na swych nogach394, natychmiast zaczęli Go wielbić mówiąc: „Chwa-ła na wysokości Bogu, a na ziemi pokój ludziom dobrej woli”395.

POŁOŻNE ZAHEL I SALOME. 3. A kiedy Józef spostrzegł, że Maryja jużporodziła dzieciątko, rzekł do niej: „Przyprowadziłem tobie położną Za-hel396, która stoi przed grotą i z powodu owego przedziwnego blasku oba-wia się wejść do środka”. Maryja zaś słysząc to roześmiała się. Józef po-wiedział do niej: „Nie śmiej się. Bądź rozsądna, abyś przypadkiem nie po-trzebowała jej pomocy lekarskiej”. Wtedy Maryja kazała jej przyjść dosiebie. A kiedy Maryja pozwoliła się zbadać, położna na cały głos wykrzyk-nęła: „Panie potężny, zmiłuj się! Nigdy dotąd nie słyszano, ani nikomu namyśl nie przyszło, żeby piersi były pełne mleka i żeby narodzony chłopiecnie naruszył dziewictwa swej matki. Żadnego upływu krwi nie było przypołogu, żaden ból nie pojawił się u rodzącej397. Dziewica poczęła, dziewi-ca porodziła, dziewica nadal pozostała”398. 4. Inna położna, imieniem Salo-me, słysząc te słowa, powiedziała: „Nie uwierzę w to, co słyszę, jeśli sięsama nie przekonam”399. A kiedy Salome zbliżyła się do Maryi, rzekła doniej: „Pozwól mi, abym zbadała ciebie i abym przekonała się, czy prawdęmówi Zahel”. Maryja pozwoliła jej na to i gdy ona zaraz wyciągnęła swojąrękę, uschła jej ręka, i zaczęła z bólu gwałtownie płakać i wołać: „Panie,

394 Por. 2 Krl 13, 21 – oznaką cudu jest to, że stanął na nogi jak w żywotach sławnychludzi.

395 Łk 2, 14. Jednak to pojawienie się aniołów ma w Ewangelii miejsce przy objawie-niu się pasterzom.

396 To samo imię w 8, 5.397 Brak bólu w czasie porodu: WniebIz 11, 14; Ody Salomona 19, 7; ZapB 4, 61, ale

również J. Flawiusz, Antiquitates 11, 11, 4 (matka Mojżesza). TransR 11 mówi natomiasto zrodzeniu w bólach. Krew była znakiem nieczystości (Kpł 12, 2). Por. także Tertulian, Decarne Christi 4 i 23, CCL 2, 878. 914.

398 Por. określenie dziewictwa Maryi Synodu Lateraneńskiego 649: ante partum, inpartu, post partum, Denz 502(503) i Synodu Toledańskiego XVI, 693: Virgo concepit, vir-go peperit, et post par tum incorruptelae pudorem sine interceptione obtinuit, Denz. 571,występujące u Zenona z Werony, VIII, 2, CCL 22, 129; Augustyna, Sermo 51, 11, PL. 38,343, por. EwDzŁac.

399 Epizod zbudowany na scenie z udziałem niewiernego Tomasza (J 20, 24-29) i jestprzykładem teologii narracyjnej – potwierdzenie dziewictwa in partu wobec tez Helwidiu-sza (IV w.) i Ratramnusa z Corbie (IX w.). Hieronim zaliczał mówienie o położnej do deli-ramenta apocryphorum (C. Helvidium 8).


310

Ty wiesz, że zawsze bałam się Ciebie i wszystkich ubogich leczyłam bezpobierania zapłaty. Od wdowy i sieroty nic nie brałam, a potrzebującegonigdy bez wsparcia nie odesłałam. A oto przez moją niewiarę stałam sięnieszczęśliwa, gdyż odważyłam się badać Twoją dziewicę, która porodziłaŚwiatłość i po tym porodzie pozostała dziewicą”. 5. Kiedy to powiedziała,ukazał się przed nią jakiś młodzieniec wspaniały i rzekł jej: „Podejdź doDzieciątka i oddaj Mu pokłon. Dotknij Je twoją ręką, a Ono uzdrowi cię,ponieważ jest zbawieniem świata i wszystkich Jemu ufających”. Salomenatychmiast zbliżyła się do Dzieciątka i oddając Mu pokłon dotknęła rąbkapieluszek400, w które Dzieciątko było owinięte, a wnet ręka jej stała się zdro-wa. Wyszedłszy zaś na zewnątrz zaczęła wołać i opowiadać o cudownychrzeczach, które widziała, i o tym, co ją spotkało, i jak została uzdrowiona.Słowom jej wielu uwierzyło.

PASTERZE. GWIAZDA. STAJNIA. 6. Również pasterze owiec mówili, iżo północy wiedzieli aniołów, którzy śpiewali hymn i wychwalali Boga.Aniołowie oznajmili im, że narodził się Zbawiciel ludzi, Chrystus Pan, przezktórego przyjdzie zbawienie Izraela401. 7. A od wieczora aż do rana świeci-ła gwiazda o wielkości dotąd nie spotykanej. Owa gwiazda zwiastowałanarodzenie Chrystusa, który wypełni obietnice nie tylko wobec Izraela, lecztakże wobec wszystkich narodów.

14.402 1. Trzeciego zaś dnia po narodzeniu Pana Maryja wyszła z jaski-ni i udała się do stajni. Tam złożyła Dzieciątko w żłobie403, a wół i osiołprzyklękając oddali Mu pokłon. I wypełniło się to, co zostało powiedzianeprzez proroka Izajasza: „Poznał wół Pana swego i osioł żłób Pana swe-go”404. Zwierzęta otoczyły Dzieciątko i wielbiły Je nieustannie. Wtedywypełniły się słowa proroka Habakuka: „Objawisz się w pośrodku zwie-rząt”405. I pozostali tu Józef i Maryja wraz z Dzieciątkiem przez trzy dni.

400 Por. Mk 6, 56, Mt 9, 20.401 Por. Łk 2, 8-20.402 Por. ProtEwJk 18, 1; 22, 1.403 Por. Łk 2, 7.404 Iz 1, 3.405 Por. Ha 3, 2 (Itala). Wół i osioł por. Hieronim, Epist. 108 (Epitaphium S. Paulae),

10, PL 22, 884; J. Ziegler, Ochs und Esel an der Krippe , MünchnTheolZt 3(1952) 385-402.


311

OFIAROWANIE W ŚWIĄTYNI. 15.406 1. Szóstego dnia Józef udał się doBetlejem, gdzie spędził siódmy dzień407. Ósmego zaś dnia przyniósł Dzie-ciątko do świątyni Pańskiej. Kiedy Dzieciątko zostało obrzezane, złożyliw ofierze za Nie parę synogarlic i dwa młode gołąbki408. 2. W świątyni zaśbył mąż Boży, prorok, i człowiek sprawiedliwy, imieniem Symeon, któryliczył sto dwanaście lat. Otrzymał on zapowiedź od Boga, że nie umrze,zanim nie zobaczy Chrystusa, Syna Bożego w ciele. Kiedy więc ujrzał Dzie-ciątko, zawołał głosem wielkim mówiąc: „Bóg nawiedził lud swój i wypeł-nił obietnicę swoją”. I spiesznie oddał pokłon Dzieciątku. A biorąc Je naręce wielbił Je, całował stopy Jego, i mówił: „Teraz uwalniasz sługę Twegow pokoju, Panie, według Twego słowa, bo oczy moje oglądały zbawienieTwoje, które zgotowałeś wobec wszystkich narodów: światło objawienia dlapogan i chwałę ludu Twego Izraela”409. 3 Była też w świątyni Pańskiej Anna,córka Fanuela, która z mężem swym żyła lat siedem od panieństwa swego.A przez osiemdziesiąt cztery już lata była wdową. Nigdy nie opuszczałaświątyni Pańskiej, oddając się postom i modlitwom. I ona zbliżyła się i od-dała pokłon Dzieciątku mówiąc, ze w Nim jest zbawienie świata410 .

PRZYBYCIE MAGÓW. 16.411 1. Po upływie dwóch lat412 przybyli doJerozolimy Mędrcy413 ze Wschodu, przynosząc wielkie dary. I wypytywaliusilnie Judejczyków: „Gdzie jest król, który się nam narodził?” Widzieli-śmy bowiem gwiazdę jego na Wschodzie i przybyliśmy pokłonić się Jemu”.Ta wieść dotarła do króla Heroda i tak go zaniepokoiła, że wezwał uczo-nych w Piśmie, faryzeuszy i nauczycieli ludu, aby od nich dowiedzieć się,gdzie prorocy zapowiedzieli narodzenie Chrystusa. Oni zaś odpowiedzieli:„W Betlejem. Tak bowiem jest napisane: «I ty Betlejem, ziemio judzka,żadną miarą nie jesteś najgorsza między książętami judzkimi, albowiemz ciebie wyjdzie Wódz, który będzie rządził ludem moim izraelskim»”414.

406 EwDzArab 5n.; EwJArab 12; EwDzOrm 12.407 Próba połączenia różnych opowiadań o grocie, o stajni i o Betlejem: Maryja prze-

bywa trzy dni w grocie i trzy dni w stajni i w końcu udaje się do Betlejem. Wg autora obrze-zanie ma miejsce w świątyni, a nie w domu.

408 Por. Łk 2, 21-24.409 Por. Łk 2, 25-35.410 Por. Łk 2, 36-38.411 Por. ProtEwJk 21; EwDzArab 7n.; EwDzOrm XI; EwGruz 10n.; EwHbr 51.412 O Magach por. r. IV s. 342.413 Por. Mt 2, 1-12. Dopiero Tertulian wie, że to królowie, por. Adversus Marcionem 3,

13, PSP 58, 120.414 Mi 5, 1.


312

Wtedy Herod wezwał Mędrców do siebie i dokładnie wypytywał ich o czasukazania się gwiazdy. I wysłał ich do Betlejem mówiąc: „Idźcie i wywia-dujcie się pilnie o Dzieciątko. A kiedy Je znajdziecie, oznajmijcie mi, abymi ja udał się tam i pokłonił się Jemu”. 2. Gdy byli w drodze, ukazała się imgwiazda i jakby prowadziła ich podążając przed nimi, aż doszła do miej-sca, gdzie było Dzieciątko. Zobaczywszy zaś gwiazdę uradowali się bar-dzo, a wszedłszy w dom, znaleźli Dziecię Jezus, siedzące na kolanach swejmatki. Wtedy otworzyli swoje skarby i obdarowali Maryję i Józefa wielki-mi podarunkami. Dzieciątku zaś każdy z nich złożył w ofierze złotą mone-tę. [Następnie] jeden z nich złożył złoto, drugi kadzidło, trzeci zaś mirrę415.Kiedy chcieli wracać do Heroda, zostali we śnie ostrzeżeni przed tym, coobmyśla Herod. Pełni radości oddali więc pokłon Dzieciątku i inną drogąpowrócili do swojej krainy.

RZEŹ NIEWINIĄTEK. 17.416 1. Król Herod widząc, że go Mędrcyoszukali, rozgniewał się bardzo. A pragnąc ich pochwycić, wysłał swoichludzi na wszystkie drogi. Kiedy ci nie odnaleźli ich, posłał do Betlejem.Rozkazał też pozabijać tam wszystkie dzieci poniżej dwóch lat, zgodniez czasem, o którym dowiedział się od Mędrców. 2. Na dzień przed tymiwydarzeniami Józef został we śnie ostrzeżony przez anioła Pańskiego, któ-ry mu powiedział: „Weź Maryję i Dzieciątko i przez pustynię udaj się doEgiptu”417.

JEZUS I DZIKIE ZWIERZĘTA418. 18.419 1. Kiedy przybyli do pewnej jaski-ni i chcieli w niej odpocząć, Maryja zeszła z osiołka i siadła, trzymając nakolanach Jezusa. Była tam Maryja, a z nią również trzech chłopców [sług]i jedna dziewczyna420, którzy towarzyszyli im w drodze. Nagle z groty wy-szło wiele smoków, na których widok dzieci zaczęły krzyczeć ze strachu.Wtedy Pan, który nie skończył jeszcze dwu lat421, zsunąwszy się z kolanmatki, stanął przed smokami, one zaś oddały Mu hołd i odeszły. I wtedyspełniło się to, co zostało powiedziane przez proroka psalmistę: „Chwalcie

415 Autor zna już liczbę trzech Magów, ale nie podaje ich imion.416 Por. ProtEwJk 12; EwDzArab 9; EwDzOrm XV, 1.417 Por. Mt 2, 13-18.418 Typowy przykład egzegezy apokryficznej: w szeregu obrazów autor pokazuje, jak

na Jezusie wypełniają się proroctwa o czasach mesjańskich, w których zostanie przywróco-na harmonia świata taka, jaka panowała w raju.

419 Por. JózCieś 8.420 Identyfikowaną z Salome, por. JózCieś 8, 1.421 Sprzeczne z 16, 1.


313

Pana z ziemi, smoki i wszystkie głębiny morskie”422 . 2. Sam zaś mały Jezusszedł z nimi423, aby nikomu nie szkodziły. Lecz Maryja i Józef mówili mię-dzy sobą: „Lepiej byłoby dla nas, żeby te smoki nas zabiły, niż Dzieciątkozraniły”. Jezus zaś rzekł do nich: „Nie myślcie, że jestem dzieckiem; jabowiem zawsze byłem mężem dorosłym. Trzeba więc, aby wszystkie dzi-kie zwierzęta złagodniały wobec mnie”424.

19. 1. Podobnie lwy i lamparty z czcią padały przed Jezusem i towa-rzyszyły Mu na pustyni. Dokądkolwiek Maryja i Józef udali się, poprze-dzały ich wskazując drogę. Swoją uległość okazywały pochyleniem głowy,a gotowość usługiwania zaznaczały merdaniem ogonem425. Kiedy Maryjapierwszego dnia zobaczyła wokół siebie lwy, lamparty i różne gatunki dzi-kich zwierząt, bardzo się zlękła. Dziecię Jezus zaś z uśmiechem spogląda-jąc na nią powiedziało: „Nie bój się, matko, podążają bowiem one z naminie dla zguby, lecz dla posługi twojej”. Słowa te usunęły bojaźń z ich serc.2. Lwy zaś kroczyły razem z nimi wraz z wołami, osłami i bydlętami jucz-nymi, które niosły potrzebne im rzeczy, i nikogo nie atakowały, choć razemprzebywały. Łagodne były wśród owiec i baranów, które Józef i Maryjazabrali z Judei i mieli ze sobą. Te zaś szły pośród wilków i nie płoszyłysię426. Nikt się nikogo nie bał, nikomu też nie działa się krzywda. Wtedywypełniło się to, co Izajasz powiedział: „Wilki z baranami paść się będą,lew i wół razem jeść będą plewy”427. Były bowiem dwa woły, którym lwywskazywały drogę Pana naszego, Jezusa Chrystusa; one razem ciągnęływóz z potrzebnymi rzeczami.

JAK PALMA SKŁONIŁA SIĘ DO STÓP MARYI428. 20.429 1. Po trzech dniachtakiego podróżowania Maryja poczuła zmęczenie od nadmiernego żaru

422 Ps 148, 7.423 Por. Iz 11, 6. Jezus jest pośród zwierząt jak Adam w raju.424 Por. Mk 1, 13.425 Por. Tb 11, 9.426 Por. Iz 11, 6.427 Por. Iz 65, 25.428 Podtytuł z rękopisu oksfordzkiego. Jeśli w poprzednim rozdziale pokazano, że Pan

Jezus jest panem świata zwierzęcego, o tyle tu autor przedstawia go jako pana świata roślin-nego i przyrody nieożywionej (źródło). Rozdział ten przynosi nam mały traktat o symbolicepalmy. O palmie por. TransR 2nn., gdzie przedstawiona jest jako drzewo życia, co jest kolej-nym nawiązaniem do symboliki Księgi Rodzaju. Do tego epizodu nawiązuje Koran 19, 23-26, 366, por. r. II s. 170.

429 R. 20 i 21, por. Liber requiei 5-9.


314

na pustyni. Widząc palmę430 powiedziała do Józefa: „Odpocznę nieco podjej cieniem”. Józef z pośpiechem zawiózł ją pod palmę i pomógł zejść z osła.Kiedy Maryja spoczęła pod drzewem przyglądając się liściom palmy, do-strzegła wiele owoców i powiedziała do Józefa: „Chciałabym, jeśli to moż-liwe, pokosztować owoców tej palmy”. A Józef rzekł do niej: „Dziwi mnie,że tak mówisz. Widzisz przecież, jak wysoka jest ta palma, a pragniesz jeśćjej owoce. Ja zaś martwię się brakiem wody, bo nasze bukłaki są puste i niemamy czym ugasić pragnienia, ani my, ani nasze zwierzęta”. 2. Wtedy dzie-ciątko Jezus spoczywając na łonie swej matki, dziewicy, zawołało do pal-my: „Pochyl się, drzewo, posil swoimi owocami moją matkę”. I na te słowanatychmiast palma nachyliła swój wierzchołek aż do stóp Maryi, i zebranoz niej owoce, którymi wszyscy się posilili. Kiedy już wszystkie owoce pal-my zostały zebrane, pozostała ona pochylona oczekując rozkazu powstaniaod Tego, na którego rozkaz się pochyliła. Wtedy Jezus rzekł doń: „Powstań,palmo, wzmocnij się i podziel los moich drzew, które są w ogrodzie Ojcamego. Odkryj zaś u swych korzeni źródło, które ukryte jest w ziemi. Niechz niego popłyną wody dla ugaszenia naszego pragnienia”. I natychmiastpodniosła się palma, z jej korzeni zaczęły wypływać źródła wód przezro-czystych, zimnych i słodkich. Widząc te źródełka Józef i Maryja ucieszylisię wielce i ugasili pragnienie wraz z pozostałymi ludźmi i zwierzętami i zło-żyli dzięki Bogu.

21. 1. Następnego zaś dnia udali się w dalszą drogę. Kiedy opuszczalito miejsce, Jezus zwracając się do palmy rzekł: „Taki przywilej daję ci,palmo, że jedną z twoich gałązek wezmą aniołowie moi i posadzą w ogro-dzie Ojca mego. Udzielam tobie takiego błogosławieństwa, że o wszyst-kich, którzy w jakiejś walce zwyciężą, będzie się mówić: «Zdobyliście pal-mę zwycięstwa»”. Gdy On to mówił, ukazał się anioł Pański i stojąc przedpalmą wziął jedną z jej gałązek i trzymając ją w ręku uleciał do nieba. Wi-dząc to wszyscy upadli na oblicza swoje i tak pozostali niczym martwi431.Wtedy Jezus rzekł do nich: „Dlaczego strach ogarnął wasze serca? Czy niewiecie, że ta palma, którą poleciłem przenieść, będzie przygotowana w miej-scu szczęśliwości dla wszystkich świętych, jak była przygotowana na tejpustyni dla was?”

430 Palma ma bardzo bogatą symbolikę: związek z rajem, znak zwycięstwa, przed uśnię-ciem Anioł wręcza Maryi palmę. W kolędzie angielskiej palma przemienia się w wiśnię,por. Zowczak 267.

431 Por. Mt 28, 4.


315

JAK JEZUS SKRÓCIŁ ETAPY432. 22. 1. Józef rzekł do Jezusa: „Panie, bar-dzo dokucza nam upał. Jeżeli się Tobie podoba, pójdziemy nad brzegiemmorza; przechodząc bowiem przez miasta nadmorskie będziemy mogli nie-co odpocząć”. Jezus mu odpowiedział: „Nie obawiaj się o to, Józefie! Takskrócę wam drogę, że w ciągu jednego dnia przejdziecie tyle, ile możnaprzejść w ciągu trzydziestu dni”433. Gdy to powiedział, oto przed ich oczy-ma ukazały się wzgórza i równiny Egiptu. 2. Szczęśliwi i uradowani dotar-li do granic miasta zwanego Sohennen434, do którego weszli. A ponieważnie znali nikogo, kto mógłby ich przyjąć w gościnę, wstąpili do świątyni,zwanej kapitolem tego miasta egipskiego. W świątyni tej stało trzysta sześć-dziesiąt pięć posągów bóstw, którym codziennie w obrzędach bałwochwal-czych oddawano cześć boską.

JAK ZARZĄDCA EGIPTU ODDAŁ CZEŚĆ DZIECIĄTKU JEZUS435. 23.436

1. Gdy Maryja weszła z Dzieciątkiem do świątyni, stało się tak, iż wszyst-kie posągi padły na ziemię; wszystkie leżały z doszczętnie rozbitymii strzaskanymi obliczami, by jawnie okazała się ich nicość437. Wtedy wy-pełniło się to, co powiedział prorok: „Oto Pan przyjdzie na lekkim koniui wkroczy do Egiptu, a poruszą się przed Jego obliczem wszystkie dziełarąk Egipcjan”438. 24.439 1. Skoro doniesiono o tym Afrodyzjuszowi440,zarządcy tego miasta, przybył on do świątyni z całym swoim wojskiem,

432 Podtytuł z rękopisu oksfordzkiego.433 Por. J 6, 21; Dz 8, 39. Cud często spotykany w apokryfach, np. EwDzArab 10;

Trans – Apostołowie przybywają do Maryi z dalekich krajów na chmurach.434 Miasto nieznane w Egipcie. W niektórych rękopisach: Hermopolis, którą to wersję

potwierdza Sozomen, HE 5, 21, oraz niektórzy pisarze kościelni od niego zależni, np. Ka-sjodor.

435 Podtytuł z rękopisu oksfordzkiego.436 Por. EwDzArab 10; EwDzOrm 15, 16; 16, 4; 17, 1.437 Typowy przykład obrazowej egzegezy: gdy Bóg wkracza do Egiptu, „Zadrżą przed

Nim bożki egipskie” (Iz 19, 1) oraz „wszystkie jego posągi strzaskane na ziemi” (Iz 21, 9):to drugie zdanie jednak odnosi się do Babilonu i wieść tę przynoszą jeźdźcy. Upadek bogówpodobny do upadku Dagona, 1 Sm 5, 1-5. 13; por. także Pwt 7, 5; 2 Krn 34, 4-7; DzJ 42;EwDzArab 10; Logia arabskie 18, PO 13, 3, 360. Tabarî 99 mówi o potrzaskaniu posągów,ale w chwili narodzenia Chrystusa. Czy te opisy nie mają związku z burzeniem świątyńpogańskich przez chrześcijan w IV i w V w.?

438 Por. Iz 19, 1.439 Por. EwDzArab 10.440 Różne formy mienia w rkps, np. Frondosius. Imię znane z powieści chrześcijań-

skiej Spotkanie na dworze Sassanidów mające za temat sprawy religijne (TU n. s. 4, 2), por.R. Aigrain, DHGE 2, 945n. Czy te dwie postaci jednak mają z sobą coś wspólnego? Scenaz Afrodyzjuszem przedstawiona jest na mozaikach z S. Maria Maggiore z połowy V w.


316

wszystkimi swoimi przyjaciółmi i towarzyszami. Kapłani zaś świątynispodziewali się, że ukarze on tych, którzy stali się przyczyną zniszczeniaich bogów. Ów zaś, wkroczywszy do świątyni, przekonał się, że prawdąjest to, o czym słyszał. Natychmiast podszedł do Maryi, a Dzieciątku, któretrzymała na rękach, pokłonił się jako Panu. Oddawszy zaś Jemu cześćprzemówił do całego swego wojska i do wszystkich swoich przyjaciółmówiąc: „Jeśliby On nie był Panem tych wszystkich bogów, to oni bynaj-mniej nie padliby na oblicza swoje przed Nim, ani nie leżeliby powaleniprzed Nim, poświadczając, że On jest ich Panem. Jeżeli my wszyscy prze-zornie nie uczynimy tak, jak bogowie nasi uczynili, możemy wzbudzićJego gniew i wszyscy zginiemy, jak to przydarzyło się Faraonowi, królo-wi Egipcjan, który panował w tych dniach, kiedy Bóg dokonał wielkichcudów441 w Egipcie i wyprowadził z niewoli swój lud potężną ręką”442.

441 Por. Ps 135[136], 4.442 Por. Wj 13, 3. Utwór kończy się nagle. W wydaniu Tischendorfa mamy tu teksty

z EwTmDz.


317

3. Księga o narodzeniu Zbawiciela, i o Maryi,i o położnej (KsNarZb)

(przekład ks. Kazimierz Obrycki, ks. Marek Starowieyski,opracowanie ks. Marek Starowieyski)

W 1927 zasłużony dla badań nad apokryfami uczony angielski M. R. Jameswydał nieznaną dotąd, odkrytą przez siebie Ewangelię dzieciństwa w dwóch wer-sjach od siebie niezależnych, to jest nie wywodzących się od siebie, w rękopisachArundel 404 i Hereford (Biblioteka kapitulna O. 3. IX), podkreślając pierwszeń-stwo pierwszej. Obydwie wersje są jednak na tyle sobie bliskie, że można przy ichpomocy uzupełniać braki w tekstach. Utwór powstał prawdopodobnie w czasachkarolińskich.

Składa się on z czterech części:1. Łacińskiej parafrazy ProtEwJk;2. Utworu bliskiego PsMt;3. Rozdziałów stanowiących kompilację tekstów ewangelicznych;4. Utworu niezależnego od innych apokryficznych Ewangelii dzieciństwa (roz-

działy 59-76, 81-85, 89-93). Jej treścią jest: podróż do Betlejem (rozdziały 59-66,1-8), epizod z akuszerką (rozdziały 67-76, 9-18), epizod z pasterzami (rozdziały81-85,19-23) i epizod z Magami (rozdziały 87-93, 24-29). Autor tekstu nie znaProtEwJk.

Wydawca tekstu, James, uznał nasz tekst za niektóre z brakujących rozdzia-łów EwPt (por. s. 616n w cz. 2), ze względu także na wyraźnie dokecki – jak sądził– charakter utworu. M. J. Lagrange (por. Bibliografia) i L. Vaganay443 poddali tętezę krytyce podkreślając, że doketyzm nie jest tak wyraźny, jak uważał Jamesi wykluczyli możliwość przynależności tych fragmentów do EwPt; przeczą temunie tylko różnice językowe, ale inny charakter: EwPt ma charakter medytacyjny,ten utwór – raczej bajeczny.

443Evangile de Pierre, Paris 19302, 192-196.

318

J. Gijsel zwrócił uwagę na związek naszego utworu z tekstem Seduliusza Szkotauznanego za fragment 51 EwHbr (s. 110); co więcej, odkrył inny rękopis zawiera-jący ten sam fragment, również przypisany EwHbr. Charakteryzując nasz utwórGijsel podkreśla barwność opisów szczegółów, liczne parafrazy tekstów biblijnych,mowę in recto, oraz obecność elementów gnostycko-dokeckich. Podobne elementyspotykamy we fragmentach, które Ph. Vielhauer uznał za pochodzące z EwangeliiNazarejczyków444; teoria ta pozostaje jednak hipotezą i jak dotąd nie jesteśmy w sta-nie ustalić, skąd pochodzą podane tu fragmenty.

Nasz anonimowy utwór został włączony do równie anonimowej Ewangeliidzieciństwa w czasach karolińskich, sam utwór jest jednak starszy. Prawdopodob-nie jego dotyczy wzmianka w Dekrecie Ps. Gelazjańskim (V/VI w): „Księga o na-rodzeniu Zbawiciela, i o Maryi, i o położnej”445 i nie jest bynajmniej wykluczone,że pochodzi on z pierwszych wieków, być może z kręgów judeochrześcijańskich.Jest w nim bardzo silnie podkreślona rola św. Józefa, rys rzadki w apokryfach, na-tomiast autor niewiele miejsca poświęcił Maryi. Tekst, jak już zauważył James,zawiera elementy dokeckie (scena narodzenia Pana Jezusa). Niemniej jednak teo-logia, pochodzenie, miejsce pośród apokryfów, czas powstania – wszystko to po-zostaje do gruntownego przebadania, by móc sformułować jakieś pewniejsze opi-nie. Utwór ten można zrekonstruować na podstawie obydwu wspomnianych ręko-pisów łacińskich Arundel i Hereford oraz apokryfów irladzkich: Liber Flavus Fer-gusiorum i Leabhor Breac.

Dawny przekład poprawiono na podstawie wydania przygotowanego przezJ. D. Kaestli, który użyczył mi tekstu jeszcze przed ukazaniem się go w CCAp, zaco mu składam podziękowanie. W nawiasach numery tego wydania; dla uproszcze-nia cytowania i dla jasności dodaliśmy osobną numerację dla utworu.

DEKRET CESARZA. 1[59]446. W tym czasie wyszedł dekret od cesarzaAugusta447, aby każdy udał się natychmiast do swojej ojczyzny dla dokona-nia spisu wszystkiego, co posiada zarówno on sam, jak i jego żona, jegodzieci, słudzy i służebnice, a także ziemi, bydła, należnych pieniędzy i swo-ich sprzętów domowych, a to w tym celu, aby każdy powrócił do miejsca,w którym się narodził, i w nim zapłacił podatki448. 2[60]. Skoro więc zostałwygłoszony ten nakaz w całej Judei za czasów namiestnika Syrii, Kwiry-nusa, Józef rzemieślnik, który dawniej nazywał się Moab, musiał udać się

444 W: Schneemelcher 1, 128-138; w naszym zbiorze s. 99n.445 ANT 57.446 Por. PsMt 13, 1.447 Por. Łk 2, 1.448 Wymienione tu obiekty odpowiadają dokładnie sposobowi pobierania podatków

w Egipcie (Lagrange 547).


319

do Betlejem ze swoimi synami i z poślubioną sobie Maryją, którą przyjąłze świątyni Pańskiej449, ponieważ i Józef, Maryja pochodzili z plemieniaJudy i z ojczyzny Dawida.

WIZJA DWÓCH NARODÓW. 3[61]450. Gdy więc tak wędrowali drogą, rze-kła Maryja do Józefa: „Widzę przed sobą dwa ludy: jeden z nich płacze,drugi się raduje”451. Rzekł do niej Józef: „Siedź na zwierzęciu jucznymi nie mów słów zbytecznych”. Wtedy ukazał się przed nimi piękny chło-piec odziany w jaśniejącą szatę i rzekł do Józefa: „Dlaczego powiedziałeś,że te słowa o dwóch narodach, które usłyszałeś, są zbyteczne?” [Maryja]bowiem ujrzała naród żydowski płaczący, ponieważ odszedł on od Boga;zobaczyła również lud rozradowanych pogan, którzy przyszli do Boga swe-go, a to Bóg obiecał ojcom naszym Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi.Nadszedł bowiem czas, aby z nasienia Abrahama zostało udzielone błogo-sławieństwo dla wszystkich narodów”. I to powiedziawszy został zabranysprzed ich oczu.

JÓZEF W BETLEJEM. 4[62]. Józef podążył do miasta, Maryję zaś pozo-stawił z synem swoim Symeonem452, ponieważ była brzemienna i porusza-ła się z trudem. Gdy przybył do Betlejem, swojej ojczyzny, stanął pośrodkumiasta i rzekł: „Nie ma nic słuszniejszego jak miłość rodzinnego miasta.Ono bowiem jest wytchnieniem dla każdego człowieka, wśród swego szcze-pu niech każdy szuka odpoczynku. Ja zaś, o Betlejem, dobry domu królaDawida i proroka Bożego, oglądam cię po długim czasie [nieobecności]”.5[63]. A obchodząc miasto zobaczył stajnię, stojącą na osobności i rzekł:„Muszę tam zajść, ponieważ wydaje mi się, iż jest to schronisko dla pod-różnych. Nie ma tu bowiem dla mnie ani gospody, ani zajazdu, gdzie by-śmy mogli odpocząć”453. I oglądając ją dokładnie, powiedział: „Mierne towprawdzie schronienie, lecz odpowiednie dla ubogich, a położone z dale-ka od gwaru ludzi tak, że nie będą oni szkodzili rodzącej niewieście. Przetow tym miejscu powinienem spocząć wraz z wszystkimi moimi”.

449 Por. ProtEwJk 9, 2n. i inne miejsca.450 Por. ProtEwJk 17, 2.451 Por. ProtEwJk 17, 2; PsMt 13, 1.452 Postać występująca w niektórych rkps ProtEwJk i EwPsMt. O synach Józefa por.

ProtEwJk 8, 4, objaśn.453 Przeciwnie do Łk 2, 7. Podkreślono tu ubóstwo Józefa, w przeciwieństwie do

ProtEwJk, gdzie nieustannie podkreślane jest bogactwo i zamożność Joachima (np. 1, 1).

3. KSIĘGA O NARODZENIU ZBAWICIELA, O MARYI I O POŁOŻNEJ

320

PRZYBYCIE MARYI. 6[64]. Powiedziawszy to wyszedł na zewnątrzi spojrzał na drogę. A oto zbliżali się już Maryja i Symeon. Skoro doszli doniego, Józef zapytał: „Symeonie, synu, dlaczego tak późno przybyłeś?” A onodpowiedział: „Gdyby mnie nie było, panie ojcze, Maryja [tym bardziej]opóźniałaby się, bo jest brzemienna i często w drodze zatrzymywała sięi odpoczywała. Stale bowiem podczas podróży obawiałem się, by nie na-stąpił poród. I dziękuję Najwyższemu, że dał jej cierpliwość, albowiem,jak mi się wydaje i jak wynika z jej słów, bliskie już jest jej rozwiązanie”.Powiedziawszy to zatrzymał zwierzę juczne, a Maryja zsiadła zeń. 7[65].Wtedy Józef rzekł do Maryi: „Córeczko, wiele przeze mnie wycierpiałaś.Wejdź przeto i odpocznij. Ty zaś, Symeonie, przynieś wodę i obmyj jejstopy. Daj jej pożywienie i wszystko, czego jej potrzeba. Czyń wszystkopodług jej woli”. Symeon więc spełniając polecenie ojca, wprowadził ją dojaskini, która w momencie wejścia Maryi napełniła się światłem, jakby tobyła szósta godzina dnia454. 8[66]. Maryja jednak wcale nie odpoczywała,lecz nieustannie w duchu składała Bogu dzięki. Wtedy Symeon zapytałswego ojca: „Ojcze, jak sądzisz, co może trapić tę dzieweczkę, że stale zesobą rozmawia?” Odpowiedział mu Józef: „Nie może z tobą rozmawiać,bo jest zmęczona podróżą. Dlatego ze sobą rozmawia dzięki składając[Bogu]”. A podchodząc rzekł do niej: „Podnieś się, o pani, córko, połóż sięna posłaniu i odpocznij”. 9[67]. A to powiedziawszy wyszedł455 na zewnątrz.Po chwili przybiegł doń Symeon i rzekł: „Pospiesz się, panie ojcze, szybkobiegnij, gdyż Maryja pyta o ciebie i bardzo pragnie, byś przyszedł. Wydajemi się, że bliskie jest jej rozwiązanie. Powiedział mu Józef: „Ja nie odstą-pię jej, ty zaś szybko – jak na młodzieńca przystało – biegnij do miastai poszukaj położnej, która zechciałaby przyjść do dzieweczki, bardzo bo-wiem potrzebna jest dla rodzącej [pomoc] położnej”. Symeon odpowie-dział: „Ja w tym mieście jestem nieznany, jakże mogę znaleźć położną?Lecz posłuchaj mnie, panie ojcze, jestem pewny, że Pan troszczy się o niąi On sam da jej położną i piastunkę, a także wszystko to, czego ona będziepotrzebowała”.

POŁOŻNA ZAHEL. 10[68]456. A gdy to jeszcze mówił, oto podeszła donich dziewczynka z krzesłem używanym zazwyczaj przez położne, aby

454 Por. PsMt 13, 2, nota.455 Niektóre rękopisy „wyszła”.456 Rozdziały 68-75 por. ProtEwJk 19, 1-2; w naszym utworze mamy bardzo rozwinię-

ty motyw pierwszej położnej, wspomnianej tylko w ProtEwJk.


321

dopomóc rodzącym, i zatrzymała się. Na ten widok ogarnęło ich zdumie-nie. A Józef rzekł do niej: „Córeczko, dokąd idziesz z tym krzesłem?” Dzie-weczka tak odpowiedziała: „Przysyła mnie tu moja mistrzyni, ponieważjakiś młodzieniec z wielkim pośpiechem przybył do niej i powiedział «Idźszybko, by przyjąć nowy poród, dzieweczka bowiem po raz pierwszy ro-dzi». Słysząc to moja mistrzyni wysłała mnie przed sobą, a ona sama rów-nież podąża za mną”. Józef spojrzawszy zobaczył idącą ku nim kobietę,wyszedł więc jej naprzeciw i pozdrowili się wzajemnie. Położna powie-działa doń: „Człowiecze, dokąd idziesz?” On zaś odpowiedział: „Szukamhebrajskiej położnej” Zapytała go niewiasta: „Czy ty jesteś Izraelitą?” A Jó-zef odpowiedział: „Jestem Izraelitą”. I mówi do niego niewiasta: „Kim jestta dziewczynka, która rodzi w tej jaskini?” Odpowiedział Józef: „To jestMaryja, którą poślubiłem, a która wychowywała się w świątyni Pańskiej457.Rzekła mu położna: „Czy nie jest to twoja żona?” A Józef: „Poślubiłem ją,lecz poczęła z Ducha Świętego”. Położna rzekła do niego: „Czy prawdąjest to, co mówisz?” Rzekł jej Józef: „Pójdź i zobacz”. 11[69]. I weszli dojaskini. Józef rzekł do niej: „Pójdź i nawiedź Maryję”. Lecz kiedy ona chciaławejść do wnętrza jaskini, przelękła się, gdyż jaśniała tam światłość wiel-ka458, która świeciła tak w dzień, jak i w nocy, jak długo pozostawała tamMaryja. Józef odpowiedział do Maryi: „Oto przyprowadziłem ci położnąZahel, która stoi tu przed jaskinią, ponieważ nie śmie, ani nie może wejśćtu ze względu na przedziwną jasność”. Słysząc to Maryja uśmiechnęła się.Wtedy Józef rzekł do niej: „Nie śmiej się, lecz bądź rozsądna. Ona bowiemtu przyszła dowiedzieć się, czy przypadkiem nie potrzebujesz pomocy le-karskiej”. I kazał położnej podejść i stanąć przed Maryją. A kiedy po [kil-ku] godzinach Maryja pozwoliła położnej zbadać się, ta głośno zawołała:„Panie Boże wielki, zmiłuj się, bo tego jeszcze nikt nigdy nie słyszał, aninie widział, ani też nawet nie przypuszczał, by piersi dziewicy były pełnemleka, a narodzony syn świadczył o tym, że ta dziewica jest jego matką.Krew w najmniejszym nawet stopniu nie skalała noworodka, a rodząca niecierpiała bólu459. Jako dziewica poczęła, jako dziewica porodziła i po zro-dzeniu dziewicą pozostała”460.

457 Por. ProtEwJk 7-8, 1, par.458 Por. PsMt 13I, 2.459 Por. 12[71].460 Formuła dogmatyczna: Virgo concepit, virgo peperit et postea quam peperit virgo

perdurat. Por. PsMt 13, 4 objaśn.


322

OPOWIADANIE POŁOŻNEJ O NARODZINACH JEZUSA. 12[70]. Kiedy po-łożna długo nie wychodziła z jaskini, wszedł [do niej] Józef. Wybiegłamu na spotkanie położna i oboje wyszli na zewnątrz, gdzie spotkali stoją-cego Symeona. Ten zapytał położną: „Pani, jak się miewa dzieweczka?Czy jest jakaś nadzieja, że ona wyżyje?” Odpowiedziała mu położna: „Coty mówisz człowiecze? Siądź, a opowiem ci coś przedziwnego”. I wznió-słszy oczy ku niebu głośno zawołała: „Ojcze wszechmogący, dlaczegomogłam oglądać tak wielki cud, który wprawił mnie w zdumienie? Couczyniłam, że stałam się godną, by ujrzeć Twoje święte tajemnice? Cze-muś raczył tak pokierować, że w tej godzinie służebnica twoja tu przyby-ła, Panie, i zobaczyła dziwy twojej dobroci? Co mam uczynić? W jakisposób mogę wypowiedzieć to, co widziałam?” Powiedział jej Symeon:„Proszę cię, abyś opowiedziała mi to, co widziałaś”. Na to położna odrze-kła mu: „Nie będę ukrywać przed tobą niczego z tych licznych wspania-łości. Przeto uważnie słuchaj słów moich i zachowaj je w swoim sercu461.13[71]. Kiedy weszłam, by zbadać dzieweczkę, znalazłam ją stojącą z ob-liczem skierowanym ku górze, wpatrzoną w niebo i rozmawiającą ze sobą:zapewne modliła się i wielbiła Najwyższego. Podszedłszy do niej, po-wiedziałam: «Córko, powiedz mi, czy nie odczuwasz jakiegoś bólu? Czynic cię nie boli?». Ona zaś, jakby nic nie słyszała, patrzyła w niebo niepo-ruszona niczym skała.

14[72]462. W tejże godzinie wszystko z bojaźnią pogrążyło się w wiel-kiej ciszy. Ustały wiatry zatraciwszy swoje powiewy, znieruchomiały liściena drzewach, ucichło szemranie rzek, które zatrzymały się w swoim biegu,uspokoiło się burzliwe morze, zamilkło wszystko, co jest zrodzone z wody,nie ozwał się żaden głos ludzki – nastało wielkie milczenie. I samo niebo463

od tej chwili wstrzymało swój szybki bieg. Czas ledwie mijał, a wszystkow wielkiej bojaźni milczało, trwając w zachwycie. My czekaliśmy nadej-ścia wysokości [Bożej], kresu wieków464.

15[73]. Kiedy zbliżył się czas, objawiła się moc Boża. Dzieweczkastojąc była wpatrzona w niebo i stała się jakby śnieżno biała. Już bowiem

461 Por. Łk 2, 51.462 Por. ProtEwJk 18, 2-3 ale jako opowiadanie Józefa i to w pierwszej osobie. Ponad-

to opis jest nieco inny.463 Populus, wyraźny błąd, zmieniono na polus.464 Por. Hereford s. 238.


323

zbliżał się czas [nadejścia] dóbr. Gdy zaś pojawiła się Światłość, złożyłapokłon temu, którego ujrzała, że Go wydała. Samo zaś Dzieciątko wielcezajaśniało wokół niczym słońce, gdyż oto właśnie pojawił się pokój łago-dzący wszystko465. W chwili Jego narodzin słychać było głosy niewidzial-nych istot razem wołających: «Amen»466. Światłość, która się narodziła,pomnażała się i blaskiem swoim przyćmiła blask słońca. Ta zaś jaskinianapełniła się oślepiającym światłem i najsłodszym zapachem. Światłość467

owa pojawiła się tak, jak spada z nieba na ziemię rosa468, woń zaś prze-wyższała wszystkie zapachy olejków. 16[74]. Ja zaś stałam tym wielceolśniona i zdumiona i ogarnęła mnie wielka bojaźń. Spoglądałam bowiemna tak wielką jasność zrodzonego światła. Owa zaś światłość powoli kon-centrując się stopniowo upodabniała się do dzieciątka, aż w końcu stałasię dzieciątkiem takim, jakim zwykle rodzą się dzieci. Zdobyłam się naodwagę, nachyliłam się i dotknęłam Je, z bojaźnią wielką wzięłam na ręcei przelękłam się, gdyż nie czułam ciężaru jego ciała, jaki ma narodzonyczłowiek. I obejrzałam Dzieciątko: nie było na nim jakiegokolwiek bru-du, było natomiast czyste na całym ciele, jakby skąpane w rosie BogaNajwyższego, lekkie do niesienia, cudowne do oglądania. Gdy dziwiłamsię, że nie płacze, jak to zwykle czynią niemowlęta, trzymając Je na rę-kach wpatrywałam się w Jego twarz, uśmiechnęło się do mnie słodkoi otworzywszy oczy spojrzało na mnie uważnie. I wtedy z oczu Jego bły-snęło światło niby błyskawica”.

ROZMOWA POŁOŻNEJ Z SYMEONEM. 17[75]. Symeon słysząc to, rzekłdo niej: „O szczęśliwa niewiasto, któraś dostąpiła zaszczytu oglądania i gło-szenia tego nowego i świętego [zjawiska]. Szczęśliwy jestem, że to usły-szałem, a chociaż nie widziałem, we wszystko jednak uwierzyłem”469. Po-łożna powiedziała doń: „Opowiem ci jeszcze o innym cudownym zjawi-sku, które cię zadziwi”. Symeon prosił: „Racz mi opowiedzieć, pani, bosłysząc to wielce się raduję”. Rzekła tedy położna: „Kiedy w owej godzi-nie wzięłam Dzieciątko na moje ręce, ujrzałam, że ma ono zupełnie czysteciało, bez zanieczyszczeń, bo ludzie zwykli rodzą się w nieczystości. W du-

465 Hereford: „przeto z Nim przyszedł na ziemię prawdziwy pokój”.466 Por. Ap 5, 14.467 Lagrange tłumaczy „dziecko” opierając się na dwuznaczności gr. słowa fos.468 Por. Ps 71, 6.469 Por. J 20, 29.


324

chu obawiałam się, aby nie pozostały we wnętrznościach matki części pło-du470. Czasem przydarza się to kobietom podczas porodu i jest przyczynąchorób i słabości. Natychmiast zawołałam Józefa i oddałam mu na ręce Dzie-ciątko, sama zaś podeszłam do dzieweczki i zbadałam ją i nie zauważyłamna niej żadnych śladów krwi. Jak to wyjaśnić? Cóż mam powiedzieć? Samanie potrafię tego zrozumieć, nie wiem też, jak mogłabym opowiedzieć o takwielkiej chwale Boga żywego. Ty zaś, o Panie, jesteś mi świadkiem, żedotykałam jej moimi rękami i przekonałam się, że dzieweczka, która uro-dziła, jest dziewicą nie tylko w czasie porodu ale także od spotkania z męż-czyzną. Wtedy głośno wołając wysławiałam Boga, a upadłszy na twarzwielbiłam Go. Potem wyszłam z groty na zewnątrz. Józef zaś owinął dzie-cię w pieluszki i złożył je w żłobie”471.

18[76]. Wtedy zapytał Symeon: „Czy dała ci jakąś zapłatę?” Położnaodpowiedziała: „To ja raczej winna jestem jej zapłatę, wdzięczność i mo-dlitwę. Obiecałam złożyć ofiarę nieskalaną Bogu, który zechciał mi ukazaći dać zrozumieć tak wielką tajemnicę. Złożę zatem w ofierze dar za siebiesamą zamiast darów, które składa się w ofierze w świątyni Pańskiej”472.Powiedziawszy to zwróciła się do swojej pomocnicy: „Weź córeczko, krze-sło, pójdźmy! Dziś ja, staruszka, widziałam rodzącą bez bólu, dziewicę,która porodziła, o ile można to nazwać porodem. W duchu bowiem prze-czuwam, że wypełniła ona wolę Boga, który trwa na wieki”. To powie-dziawszy, odeszła wraz ze swoją pomocnicą […]473

SPOTKANIE JÓZEFA I PASTERZY. 19[81]. Józef wyszedłszy z jaskini po-szedł do miasta i stanął na rynku474; rzekł: „O miasto nowe, o nadzwyczaj-ny porodzie! Nie wiem, w jaki sposób stałem się ojcem, dziś bowiem naro-dził mi się Syn, który jest Panem wszystkiego”. Gdy to powiedział, wy-szedł na drogę [prowadzącą za miasto] i mówił: „Jest rzeczą słuszną, abymposzukał czegoś dla nas do jedzenia, bo jest to dzień narodzenia tego chłopca.Myślę, że dziś w niebiosach jest wielka chwała i radość dla wszystkichArchaniołów i dla wszystkich Mocy niebios. I dlatego jest rzeczą słuszną,by podkreślić znaczenie tego dnia, w którym chwała Boża objawiła się na

470 Lub „drugiego płodu”.471 Por. Łk 2, 7.472 Por. Łk 2, 22-24.473 Tu następuje epizod z Salome, por. ProtEwJk 19, 3-20, 3.474 Uzupełniono niezrozumiały tekst na podstawie Hereford.


325

całej ziemi”. 20[82]. Gdy on to powiedział, ujrzał nadchodzących paste-rzy, którzy mówili jeden do drugiego: „Obeszliśmy całą okolicę Betlejemi nie znaleźliśmy nic z tego, o czym nam powiedziano poza miastem. Wejdź-my więc i poszukajmy w pobliżu”. Rzekł do nich Józef: „Macie może nasprzedaż barana lub kozła, albo też kury czy owce?” Oni na to rzekli: „Niemamy z sobą nic z tego”. Rzekł do nich Józef: „A może zioła wiejskie lubchleb?” Rzekli mu: „Człowieku, czemu się z nas naśmiewasz? Przyszliśmyz innego, i to ważnego powodu, a ty nas pytasz o towar do sprzedania”.Rzekł do nich Józef: „Po co więc tu przyszliście?” Oni mu rzekli: „Jeśliposłuchasz, zadziwisz się”. Rzekł do nich Józef: „Jeśli wy mi powiecie, toi ja wam opowiem rzecz nadzwyczajną, która miała miejsce w moim skrom-nym mieszkaniu”.

OPOWIADANIE PASTERZY. 21[83]. Mówią doń pasterze: „Zeszłej nocysiedzieliśmy na górze czuwając, a księżyc świecił jakby w dzień pogod-ny. My zaś, wedle zwyczaju strzegliśmy owiec naszych od złodziei i wil-ków. Jedni opowiadali sobie historyjki, inni śpiewali, inni siedzieli razemodprężeni i byliśmy bardzo weseli. Gdy tak więc rozmawialiśmy międzysobą, raptem pojawił się przed nami wielki i potężny mąż przychodzącyze wschodu. Przybył do nas otoczony blaskiem i jasnością Bożą, a wokółniego ujrzeliśmy wiele kwadryg. My zaś, gdy go zobaczyliśmy, zdjęciwielkim lękiem padliśmy na twarz. On zaś rzekł do nas głosem wielkim:«Nie lękajcie się, pasterze. Oto bowiem przybyłem do was, aby wam zwia-stować jasność Bożą i radość wielką, a nie tylko wam, ale i wszystkimnarodom, bo dziś narodził się Chrystus Pan, który jest Zbawicielem wszyst-kich Mocy niebios i ludzi. Oto On objawił się dziś w Betlejem, w mieścieDawidowym. Idźcie więc, a znajdziecie Go owiniętego w pieluszki i zło-żonego w żłobie. On bowiem jest Synem Bożym, który przyszedł, abydać życie wieczne poganom i wszystkim, którzy w Niego uwierzą». I gdyon nam to powiedział, usłyszeliśmy głosy z niebios mnóstwa aniołów,którzy śpiewali i mówili: «Chwała Bogu na wysokościach, a na ziemipokój ludziom dobrej woli»475. To śpiewali i wiele innych rzeczy. Mywięc tu przyszliśmy, aby na to spojrzeć i zobaczyć dar Boży wedle tego,co nam zostało powiedziane”.

PASTERZE W JASKINI. 22[84]. Gdy to Józef usłyszał, rzekł: „I ja nieukryję przed wami tej tajemnicy. Pójdźcie więc i zobaczcie. Oto bowiem to

475 Por. Łk 2, 9-14.


326

Dziecko, które się narodziło, jest w miejscu, gdzie się zatrzymałem. Onjest Chrystusem Panem”. Mówią mu pasterze: „Człowieku błogosławiony,pokaż nam tego Chłopca!” Rzecze do nich Józef: „Chodźcie i zobaczcie,gdzie złożono Go w żłobie”476. I odeszli razem. Gdy zaś przyszli do żłóbkai ujrzeli Chłopca, upadli na twarze i oddali Mu cześć. I rzekli do Józefa:„Widzieliśmy Dziecko pełne łaski i oddaliśmy cześć Jego tajemnicy. Tenchłopiec bowiem patrząc na nas uśmiechał się słodko i w wielu obrazachciągle zmieniał swoją postać. Najpierw bowiem ukazał nam, że jest Onnajsłodszy, [potem] że jest surowy i że należy się Go lękać, [na końcu] żejest najmilszy i bardzo ludzki. I znowu że jest drobny a zarazem potężny477.I natychmiast, skoro tylko otworzył oczy, zabłysło w nich światło wielkie,a z ust Jego wyszedł zapach najsłodszy”. Rzekli do niego: „O człowiekubłogosławiony, jakiż to Chłopiec narodził się tobie, by ci przynieść zbawie-nie? A ponieważ raczyłeś nas przyjąć w pokoju i pozwoliłeś nam wejść dotwego domu i zobaczyć jasność Bożą, prosimy cię, abyś przybył do całejnaszej gromady, abyśmy się wspólnie radowali, bo my wszyscy, pasterze,składamy dary Bogu wszechmogącemu. I dlatego prosimy cię, aby nie byłoci rzeczą niemiłą przyjść dziś, aby z nami spożyć posiłek”. 23[85]. Rzekłdo nich Józef: „Dobrze uczyniliście, że to powiedzieliście. Dzięki! Ja jed-nak nie mogę pójść z wami i pozostawić Dziecko z Jego matką. Bądźciejednak pewni, że ja jestem z wami”. Mówią mu pasterze: „Skoro tak posta-nowiłeś, my już sobie pójdziemy i poślemy ci tłustego mleka i świeżychserów”. Rzekł do nich Józef: „Idźcie w pokoju”. A oni odeszli ciesząc się,wychwalając Boga i zapewniając, że widzieli, jak pośrodku nocy anioło-wie śpiewali Bogu hymny i że od nich usłyszeli o narodzeniu Zbawicielaludzi, którym jest Chrystus Pan, w którym zostanie odnowione zbawienieIzraela478 […].

PRZYBYCIE MAGÓW479. 24[89]. Józef widząc [Magów] rzekł: „Jaksądzisz, kim są ci, którzy tu do nas idą? Wydaje mi się, że zbliżający sięprzybywają z daleka. Wstanę zatem i wyjdę im naprzeciw”. Idąc zaś mó-wił do Symeona: „Zdaje mi się, że przybywający są wróżbitami480. Otobowiem ani na moment nie zatrzymują się, rozglądają się i rozprawiająmiędzy sobą. Prawdopodobnie są to cudzoziemcy, ponieważ strój ich różni

476 Por. Łk 2, 7.477 Opis polimorfii Jezusa, literatura: por. Bibliografia ogólna.478 Por. PsMt 13, 6. Opis zbliżony do EwHbr 51.479 Tekst zbliżony do EwHbr 51. O Magach por. s. 342n.


327

się od naszego. Szaty ich są bardzo obszerne, w ciemnym kolorze. Wresz-cie na głowach mają berety481, ubrani są też w szarawary482, jakie zwyklinosić ludzie nie pracujący. A oto zatrzymali się i przypatrują mi się, otoznów tu zmierzają”. Gdy oni przybyli do jaskini, rzekł do nich Józef:„Kim jesteście, powiedzcie mi”. Oni natomiast śmiało chcieli wejść dojaskini, bo powiedzieli, że wchodzą. I rzekł do nich Józef: „Na zbawieniewasze, powiedzcie mi, kim jesteście i czemu zmierzacie do miejsca, gdziesię zatrzymałem?” A oni odpowiedzieli: „Bo nasz przewodnik wszedł tuprzed nami. Dlaczego nas o to pytasz? Przychodzimy ze Wschodu, boBóg tu nas przysłał”483. Powiedział im Józef: „Proszę was, byście mi po-wiedzieli, dlaczego tu przybyliście?” Odpowiedzieli mu: „Wiedz, że zba-wienie stało się powszechne. 25[90]. Zobaczyliśmy na niebie gwiazdękróla żydowskiego i przybyliśmy pokłonić się Jemu484, ponieważ tak na-pisano w starych księgach o znaczeniu tej gwiazdy: kiedy ona się pojawi,wtedy narodzi się wieczny król i obdarzy sprawiedliwych życiem wiecz-nym”485. Rzekł do nich Józef: „Rozsądniej uczynilibyście, gdybyście naj-pierw w Jerozolimie poszukali, ponieważ tam jest świątynia Pańska”.Odpowiedzieli mu: „Byliśmy w Jerozolimie i oznajmiliśmy królowi, żeChrystus się narodził i że Go szukamy. On zaś rzekł nam: «Nie wiemzaiste, gdzie się On narodził». Natychmiast jednak wezwał wszystkichbadaczy Pism, wszystkich magów, pierwszych spośród kapłanów i dok-torów, a oni przybyli do niego. Zapytał ich: «Gdzie się ma narodzić Chry-stus?» Odpowiedzieli mu: «W Betlejem Judzkim. Tak bowiem jest napi-sane: ‘I ty Betlejem, ziemio judzka, nie jesteś najmniejsza pośród książątjudzkich. Z ciebie bowiem wyjdzie wódz, który będzie rządził ludemmoim, Izraelem’»486. Kiedy to usłyszeliśmy, byliśmy już pewni i przyby-liśmy, aby pokłonić się Jemu. Albowiem i ta gwiazda, która się ukazała,prowadziła nas, odkąd wyszliśmy. Kiedy zaś Herod usłyszał te słowa,zląkł się i potajemnie wypytywał nas o czas ukazania się gwiazdy. A gdyodchodziliśmy, rzekł do nas: «Szukajcie pilnie, a gdy Go znajdziecie, po-

480 Rkp daje tu bezsensowne agnos.481 Pileus, pileum (gr. piloj) – czapka frygijska ze spiczastym końcem.482 Długie, bufiaste spodnie noszone na Wschodzie.483 Uzupełnione na podstawie Hereford.484 Rozwinięcie Mt 2, 1-12.485 Por. EwDzOrm XI, 10n.486 Mi 5, 1. 3.


328

wiedzcie mnie, abym i ja mógł przyjść i oddać Mu pokłon». 26[91]. I dałnam Herod swój diadem, który nosił na głowie. Diadem ten miał białąmitrę; [dał nam ponadto] królewski pierścień z drogocenną gemmą, nie-zwykłej piękności, znak nieomylny, że przysłał go Herodowi w darze królPersów. Sam zaś Herod przykazał nam, abyśmy ten dar przekazali temuDzieciątku. Obiecał ponadto sam złożyć Mu dar, jeśli do niego powróci-my. A my wziąwszy dary opuściliśmy Jerozolimę. I oto gwiazda, którasię nam ukazała, prowadziła nas, odkąd wyszliśmy z Jerozolimy aż dotego miejsca. I oto zniknęła nam w tej jaskini, w której ty stoisz i nie po-zwalasz nam wejść do niej”. Rzecze im Józef: „Już wam nie zabraniam,wejdźcie tam, bo Bóg jest waszym przewodnikiem. Ale nie tylko wa-szym, ale także i tych wszystkich, którym zechciał objawić swoją chwa-łę”. Po tych słowach Magowie weszli i pozdrowili Maryję mówiąc: „Bądźpozdrowiona, łaskiś pełna”487. A wszedłszy spojrzeli na żłóbek i ujrzeliDzieciątko.

HOŁD MAGÓW. 27[92]. Józef zaś rzekł Symeonowi: „Synu, bacz i przy-glądaj się, co czynią owi podróżni wewnątrz. Mnie bowiem nie wypadaich podpatrywać”488. Symeon wykonał polecenie i oznajmił swojemu ojcu:„Gdy weszli, pozdrowili Dzieciątko i padli twarzą ku ziemi, i na sposóbbarbarzyński oddają Mu pokłon, i każdy z nich całuje stopy Dzieciątka.Nie wiem, co oznacza ich postępowanie”. Rzekł mu Józef: „Przyglądajsię, przyglądaj się bacznie”. Symeon odpowiedział: „Otwierają skarbczykii ofiarują Mu dary”. Józef zaś zapytał: „Co Mu składają w darze?” Odpo-wiedział Symeon: „Wydaje mi się, że składają Mu te dary, które przysłałkról Herod. Oto bowiem ofiarują Mu dary [wydobyte] ze swych toreb:złoto, kadzidło i mirrę; wiele też darów wręczyli Maryi”. Mówi muJózef: „Bardzo dobrze uczynili ci mężowie, że nie za darmo ucałowaliDzieciątko, nie tak, jak ci nasi pasterze, którzy przybyli tu bez podar-ków”. I ponownie rzekł do niego: „Przyglądaj się uważnie, i bacz, co czy-nią”. Symeon zaś przypatrując się, powiedział: „Oto jeszcze raz oddalipokłon Dzieciątku, a teraz tu wychodzą”. 28[93]. Oni zaś wyszli i powie-dzieli do Józefa: „O, najszczęśliwszy człowieku, teraz będziesz wiedział,kim jest Chłopiec, którego pielęgnujesz”. Odrzekł im Józef: „Przypusz-czam, że jest to mój syn”. Mówią mu: „Imię Jego jest większe od twego.

487 Por. Łk 1, 23.488 Postać Józefa jest tu przedstawiona raczej groteskowo, podobnie jak w 19, gdy

wyrusza na poszukiwanie jedzenia.


329

Ale być może, godny jesteś nazywać się jego ojcem, ponieważ służyszMu nie jak swemu synowi, lecz jak Bogu i Panu swemu, a dotykając Goswoimi rękoma czcisz Go z wielką bojaźnią i troską. Nie uważaj więc nasza nieuczonych. I dowiesz się od nas, że ten, który został ci wyznaczonyna opiekę, jest Bogiem bogów i Panem panujących, Bogiem i Królemwszystkich władców i możnych, Bogiem aniołów i sprawiedliwych. Onjest tym, który uwolni wszystkie narody w swoim imieniu, ponieważ jegojest potęga i władza: On zniszczy oścień śmierci489 i rozproszy władzępiekła. Będą Mu służyć królowie i wszystkie pokolenia ziemskie odda-dzą Mu pokłon i wyzna Go wszelki język: «Ty jesteś Chrystusem Jezu-sem, Wybawicielem naszym i Zbawcą. Ty bowiem jesteś Bogiem, mocąi jasnością wiecznego Ojca»”. 29[94]490. Józef zapytał ich: „Skąd wiecieto, co mi mówicie?” Odpowiedzieli mu Magowie: „Znajdują się u nasstare księgi proroków Bożych, w których zostało opisane, jak Chrystusprzyjdzie na ten świat. Mamy także bardzo stare pisma nad pismami491,które mówią o Nim. Skoro bowiem zapytałeś, skąd wiemy, posłuchaj nas:Nauczyliśmy się od znaku gwiazdy. Ona bowiem ukazała się nam jaśniej-szą od słońca. O jej wyglądzie nikt nigdy nie potrafi nic powiedzieć. Al-bowiem pojawienie się tej gwiazdy oznacza, że potomek Boga będzierządził w światłości dnia. Nie krążyła ona pośrodku nieba, jak gwiazdynieruchome lub też planety, które chociaż biegną określonym przez czastorem, są zmienne lub wędrujące [planety]; one jednak, ponieważ są nie-ruchome i niepewne w takim przewidywaniu, zwą się zawsze błędnymi.Ta zaś jedna jest bez błędu. Wydaje się, że cały biegun, to jest niebo,w swej wielkości nie może jej objąć, ani słońce nie może jej przyćmićjasnością swego światła jak inne gwiazdy. Nawet słońce okazało się słab-sze na widok jasności Jego przybycia. Gwiazda ta bowiem jest SłowemBożym. Ile zaś jest gwiazd, tyle jest słów Bożych. Słowo zaś Boże jestBogiem niewypowiedzianym, podobnie też niewysłowiona jest owa gwiaz-da. I ona towarzyszyła nam podczas podróży, jaką odbywaliśmy wędru-jąc do Chrystusa”. 30[95]. Rzekł przeto do nich Józef: „Słowa wasze bar-dzo mnie ucieszyły. Proszę was, abyście zechcieli pozostać dziś ze mną”.

489 Por. 1 Kor 15, 55.490 Tekst trudny do przetłumaczenia, zawiera bowiem streszczenie i skrót dawnych

poglądów astronomicznych. Por. A. Kehl, Der Stern der Magier. Zu 94 § der lateinischenKindheitsevangelien der Arundel-Handschrift , JAC 18(1975) 69-80.

491 Albo: „starsze od waszych pism”.


330

Powiedzieli mu: „Pozwól nam udać się w drogę powrotną. Król bowiemnam przykazał, abyśmy jak najszybciej do niego powrócili”. Lecz Józefich zatrzymał.


331

4. Księga o narodzeniu świętej Maryi (NarM)(przekład ks. Kazimierz Obrycki,

wstęp i opracowanie ks. Marek Starowieyski)

Niewielkie, liczące zaledwie dziesięć rozdziałów dziełko Liber de nativitateMariae jest ściśle związany z PsMt. Pierwsze osiem rozdziałów opiera się na tymapokryfie, dwa ostatnie na Ewangeliach Mateusza i Łukasza. Tematem jego jestnarodzenie i życie Maryi, zaślubiny Józefa i krótki opis narodzenia Pana Jezusa.Tekst PsMt został w NarM gruntownie przeredagowany teologicznie i stylistycz-nie: wycięto szereg scen, które mogłyby budzić sprzeciw u współczesnych, a więcnp. o dwóch akuszerkach, o próbie gorzkiej wody, jako że w czasach karolińskich,gdy mamy do czynienia z rozwiniętą mariologią, nie było sensu udowadniać dzie-wictwa Maryi. W NarM zaledwie wspomniano o pobycie Maryi w świątyni, nato-miast autor podkreśla rolę niepłodności w planach Bożych oraz ślub czystości zło-żony przez Maryję. Autor wykazuje dość dobrą znajomość egzegezy biblijneji w dziele jego widać wpływ dzieł egzegetycznych Bedy Wielebnego († 732). Au-tor zmienił prymitywny język łaciński utworu na elegancką łacinę karolińską.

We wstępie autor podaje, idąc za tradycją PsMt, list Hieronima do Chroma-cjusza i Heliodora, uznając tym samym hieronimowe autorstwo dziełka, które jesz-cze w PL figuruje jako utwór św. Hieronima. Jego autor pozostaje nieznany. Jeślinawet nie jest nim, jak uważa C. Lambot, Paschazy Radbert († ok. 860), to jednakNarM należy uznać za utwór pochodzący z tych samych kręgów, z których pocho-dził ten wybitny teolog, a więc za dzieło monastycyzmu galijskiego z IX-X w. Dzieł-ko to po raz pierwszy cytuje Fulbert z Chartres († 1028).

Liber de nativitate Mariae był utworem niesłychanie popularnym i odegrałwielką rolę w rozwoju pobożności i ikonografii maryjnej. Dowodem jego popular-ności jest około 130 rękopisów, liczne wydania, obecność w homiliarzach, legen-dariach (szczególnie Wincentego z Beauvais i Jakuba de Voragine). W szczególnysposób było ono popularne w kręgach Zakonu Kaznodziejskiego, i znalazło miej-sce w oficjalnym lekcjonarzu dominikańskim. W XII w. zostało przełożone naj. francuski: wierszem w Conception de Notre Dame Wace’a (ok. 1174 r.) i w LiRomanz de Dieu et de sa Mere Hermana z Valenciennes (ok. 1190).

Przekładu dokonano na podstawie wydania R. Beyers.

332

Księga o narodzeniu świętej Maryi

PROLOG I. 1. Stawiasz mi zadanie i łatwe, bo wykonanie go nie wyma-ga dużego nakładu pracy, i trudne zarazem, ze względu na niebezpieczeń-stwo fałszu492. Żądasz bowiem, abym opisał narodzenie Najświętszej Ma-ryi Panny, niezwykły jej poród i pierwsze lata życia Chrystusa, jeśli przy-padkiem znalazłem jakieś przekazy o tych wydarzeniach. Sprawa wpraw-dzie nie jest trudna do wykonania, lecz ryzykowna, jak rzekłem, ze wzglę-du na możliwość zniekształcenia prawdy. 2. Albowiem przekazy, o którychspisanie mnie prosisz – teraz już starca – jeszcze jako młodzieniec czyta-łem w pewnej książeczce493, która mi wtedy wpadła w ręce, na pewno więcw przeciągu tak długiego czasu i na skutek innych niepomyślnych okolicz-ności niektóre ze szczegółów łatwo mogły wypaść mi z pamięci. 3. Stąd niepowinno się mnie obwiniać, że niektóre z nich, jeśli miałem spełnić twojąprośbę, albo opuściłem, albo dodałem, albo zmieniłem. Przyznaję, że takmogło się stać, ale nie twierdzę, że uczyniłem to dobrowolnie. 4. A zatemczyniąc zadość twoim prośbom, jak też troszcząc się o zainteresowanie czy-telników, przypominam tak tobie, jak i przygodnemu czytelnikowi, że wspo-mniana książka, o ile dobrze pamiętam, miała tego rodzaju wstęp494:

PROLOG II. 5. Hieronim do biskupów Chromacjusza i Heliodora495.Żądacie, abym odpowiedział wam, co sądzę o niewielkiej książce o na-

rodzeniu świętej Maryi, którą niektórzy posiadają. 6. Przede wszystkimchciałbym was przestrzec, że znajduje się w niej wiele błędów. Albowiemsporządził ją również niejaki Seleukos, autor Męczeństwa Apostołów496.W piśmie tym przekazał on wprawdzie wiadomości o wspaniałych i cudow-nych czynach Apostołów i podał liczne cytaty z ich nauki, jednak możnatam też znaleźć sądy niezgodne z prawdą. 7. Natomiast ja dołożę starań, bydokładnie497 przełożyć to wszystko, co zawiera tekst hebrajski, jako że oczy-

492 Autor listu i jego odbiorca pozostają anonimowi.493 Idzie o PsMt.494 Dość niejasne streszczenie prologu PsMt.495 Heliodor, bp Altinum (ok. 335-407), brał udział w synodzie w Akwilei (381 r.).

Chromacjusz bp Akwilei (387-ok. 408). Zachowały się napisane przez niego Komentarz doEwangelii św. Mateusza i homilie. Por. SWP 104n. Obydwaj biskupi byli przyjaciółmi św.Hieronima, którym dedykował swoje dzieła.

496 Idzie o Leukiosa [i Karinusa], choć nie znamy powodu zmiany imienia, por. EwNik17, 3.

497 Verbum ex verbo a nie sensus de sensu, bo idzie tu, wedle autora, o świętą księgę.


333

wiste jest, iż to święty Mateusz Ewangelista sporządził tę książkę i dołą-czył ją do początku swojej Ewangelii, pieczętując hebrajskimi literami498.8. Natomiast odnośnie tego, czy jest to prawdziwe, zdaję się na autora wstępui na dobrą wiarę pisarza. Jeśli oświadczam, że osobiście ten tekst budzi wemnie wątpliwości, bynajmniej przy tym nie twierdzę, że jest on wyraźniefałszywy. Jedynie całkiem swobodnie wypowiadam to, czemu – jak sądzę– nikt z wiernych nie zaprzeczy: czy tekst ten jest prawdziwy i czy ktośinny go sporządził, jako że święte narodzenie świętej Maryi poprzedziływielkie cuda, a po nim nastąpiły jeszcze większe cudowne zdarzenia; i dla-tego ci, którzy mocno wierzą, że Bóg mógł takie rzeczy dokonać, konse-kwentnie przyjmują, że bez żadnego niebezpieczeństwa dla swojej duszymogą w to wierzyć i to czytać. 9. W końcu, na ile mogę to sobie przypo-mnieć, trzymałem się raczej sposobu myślenia niż wyrażania się pisarza.Raz więc kroczyłem tą samą ścieżką, choć nie po tych samych śladach; toznów powracałem do tej samej drogi, idąc bocznymi dróżkami. W ten spo-sób starałem się tok opowiadania doprowadzić do takiego kształtu, żebynie mówić tam o niczym innym, jak tylko o tym, co zostało napisane lubo tym, co mogło rozumnie być napisane.

JOACHIM I ANNA. 1.499 1. Tak więc święta i chwalebna zawsze Dziewi-ca Maryja pochodziła z królewskiego rodu Dawida. Urodziła się w mia-steczku Nazaret500. Wychowała się w świątyni Pańskiej w Jerozolimie.2. Ojciec jej miał na imię Joachim, matka zaś Anna. Rodzina ojca wywo-dziła się z Galilei, z miasta Nazaret, ród zaś matki z Betlejem. 3. Życie ichbyło proste i prawe przed Bogiem501, a pobożne i nienaganne przed ludź-mi. 4. Albowiem całą majętność swoją dzielili na trzy części502: jedną prze-znaczali dla świątyni i służby świątynnej, drugą dla przechodniów i bied-nych, trzecią zaś zachowywali dla siebie i swojej rodziny. 5. I tak miliBogu503, a dobrzy wobec ludzi, żyli ze sobą około dwadziestu lat w oby-czajnym małżeństwie nie mając dzieci. 6. Ślubowali jednak, że jeśli Bóg da

498 Typowy topos z apokryfów, por. PsMt, List Chromacjusza, objaśn.499 ProtEwJk 1, 1; PsMt 1.500 Por. Łk 1, 26-27.501 Por. Hi 1, 1.502 Por. Pwt 21, 16; Łk 15, 12.503 Por. Łk 1, 6.

4. KSIĘGA O NARODZENIU ŚWIĘTEJ MARYI

334

im potomka504, to przeznaczą go na służbę Panu. Z tej to przyczyny każde-go roku mieli zwyczaj udawać się w czasie świąt do świątyni Pańskiej.

WYPĘDZENIE JOACHIMA ZE ŚWIĄTYNI. 2.505 1. Kiedy zbliżała się uro-czystość Poświęcenia Świątyni506, Joachim wraz z kilkoma swoimi roda-kami udał się do Jerozolimy. 2. W tym czasie najwyższym kapłanem byłIsachar507. Gdy zobaczył Joachima wraz z ziomkami składającego ofiarę,wzgardził nim i odrzucił jego dary508. Zapytawszy go, dlaczego ośmielił sięnie mając dzieci stanąć wśród obdarzonych potomstwem, powiedział mu,że dary jego żadną miarą nie mogą być miłe Bogu, który uznał go za nie-godnego potomstwa, gdyż Pismo mówi, że ten, kto nie ma potomka mę-skiego w Izraelu, jest przeklęty509. 3. Najpierw więc powinien uwolnić sięod owego przekleństwa przez spłodzenie potomka, a dopiero wtedy możeprzyjść z ofiarami przed oblicze Pańskie. 4. Zawstydzony wielce taką obe-lgą Joachim odszedł do pasterzy, którzy wraz ze stadami przebywali naswych pastwiskach. Nie chciał bowiem wracać do domu, aby przypadkiemprzez ziomków, którzy byli razem z nim510 i słyszeli te słowa kapłana, niezostał obrzucony taką samą obelgą.

OBJAWIENIE DANE JOACHIMOWI. 3.511 1. Pewnego dnia, gdy był sam,stanął przed nim w wielkim blasku anioł Pański512. 2. A gdy zląkł się nawidok anioła, ten uspokoił go mówiąc: „Joachimie, nie bój się, niech nietrwoży cię mój widok. Jestem bowiem aniołem Pana, posłanym przez Nie-go do ciebie513, aby zwiastować ci, że twoja prośba została wysłuchana514

i że wieść o twoich jałmużnach dotarła aż przed oblicze Boga515. 3. On bo-wiem dojrzał twoje zawstydzenie i usłyszał o zniewadze z powodu niepłod-ności, o którą cię niesłusznie obwiniono. Albowiem Bóg jest mścicielemgrzechu, a nie natury. 4. I dlatego, kiedy zamyka On czyjeś łono, czyni tak,

504 Por. 2 Sm 12, 22.505 ProtEwJk 1, 2-4.506 Por. J 10, 22; 2 Mch 2, 9 (Encaeniorum festivitas).507 W ProtEwJk 1, 2 Ruben.508 Por. 1 Sm 10, 27; Ps 21, 25, LXX; 101, 18, LXX.509 Por. Wj 23, 26; Iz 31, 9.510 Por. Łk 23, 48.511 ProtEwJk 4, 2; PsMt 3, 2 i 4.512 Por. Dz 12, 7.513 Por. Łk 1, 19. Anioł wygłasza wykład o roli niepłodności w planach Bożych.514 Por. Rdz 30, 17; Łk 1, 13.515 Por. Dz 10, 4.


335

aby ponownie cudowniej jeszcze je otworzyć i aby poznano, że to, co sięrodzi, nie pochodzi z pożądliwości, lecz z daru Bożego. 5. Albowiem, czyżSara, pierwsza matka waszego rodu, nie była niepłodną aż do osiemdzie-siątego roku?516 A jednak w późnej starości517 porodziła Izaaka, któremubyło przyrzeczone błogosławieństwo wszystkich narodów518. 6. Także Ra-chel519, tak bardzo miła Panu520 i tak kochana przez świętego Jakuba, długobyła niepłodna, a jednak porodziła Józefa nie tylko jako pana Egiptu, leczjako wybawcę wielu narodów dręczonych głodem521. Któż wśród wodzówbył potężniejszy od Samsona lub świętszy od Samuela? A jednak oni obajmieli matki niepłodne522. 7. Jeżeli więc moje słowa nie przekonują ciebie,przyjmij za prawdę przynajmniej to, że poczęcia długo odwlekane i porodypoprzedzone długą niepłodnością były zazwyczaj cudowne. 8. RównieżAnna, żona twoja, porodzi ci córkę i nazwiesz ją imieniem523 Maryja. Bę-dzie ona, jak ślubowaliście, od młodości poświęcona Panu524 i już w łoniematki zostanie napełniona Duchem Świętym525. 9. Niczego nieczystego niebędzie jeść526 ani pić527 , ani nie będzie przebywać pośród ludu, lecz w świą-tyni Pańskiej528, aby o nic zdrożnego jej nie podejrzewano, ani posądzano.10. A po upływie pewnego czasu, jak cudownie sama urodzi się z niepłod-nej, tak jeszcze cudowniej, jako dziewica, porodzi Syna Najwyższego, któ-ry nazwany będzie Jezusem. On zgodnie ze znaczeniem imienia będzieZbawicielem wszystkich narodów. 11. Znak zaś potwierdzający prawdzi-wość tego, co ci oznajmiłem, będzie taki529: kiedy przybędziesz do BramyZłotej w Jerozolimie, wyjdzie ci naprzeciw530 żona twoja Anna, która bar-

516 Por. Rdz 11, 30; 16, 1.517 Por. Rdz 21, 2.518 Por. Rdz 22, 18; 2 Kor 9, 5.519 Por. Rdz 30, 1-24.520 Por. Dz 7, 20.521 Por. Rdz 39-50.522 Por. Sdz 13, 2-24; 1 Sm 1, 1-20.523 Por. Łk 1, 13.524 Por. Sdz 16, 17.525 Por. Łk 1, 15.526 Por. 1 Mch 1, 65; Dz 10, 14.527 Por. Łk 1, 15.528 Por. Flp 3, 20.529 Por. Iz 7, 14; 38, 7; Jr 44, 29; Łk 2, 12.530 Por. Rdz 32, 17; 1 Sm 10, 5.


336

dzo zatroskana z powodu opóźnienia się twego powrotu ucieszy się na twójwidok”531. Po tych słowach anioł odszedł od niego532.

OBJAWIENIE DANE ANNIE. 4.533 1. Następnie ukazał się anioł żonie jegoAnnie mówiąc: „Nie bój się, Anno, i nie sądź, że zjawą534 jest to, co wi-dzisz. Ja bowiem jestem aniołem, który zaniósł przed oblicze Pana modli-twy i jałmużnę waszą535. 2. A teraz zostałem posłany536 do was, abym zwia-stował wam narodzenie córki, która, nazwana Maryją, będzie błogosławio-na nad wszystkie niewiasty537. Ona, zaraz od narodzenia napełniona łaskąPańską, przez trzy lata swego dzieciństwa pozostanie w domu rodzinnym.3. Następnie zaś oddana na służbę Panu nie opuści świątyni, aż osiągniewiek używania rozumu538, modląc się i poszcząc, dniem i nocą służyć tambędzie Bogu539. Będzie stronić od wszelkiej nieczystości, mężatek nigdynie pozna, i sama, jak żadna inna przed nią, nie mając poprzedniczki540, bezwszelkiej zmazy, bez męża, jako dziewica porodzi syna, jako służebnicazrodzi Pana – tego, który łaską, imieniem i czynem zbawi świat. 4. Po-wstań przeto i idź do Jerozolimy. A gdy przybędziesz do Bramy Złotej, jakoże jest pozłacana, tam wyjdzie ci naprzeciw541 – na znak dla ciebie – twójmąż, o którego bezpieczeństwo jesteś zatroskana. Kiedy więc się tak sta-nie542, wiedz, że z całą pewnością wypełni się to, co ci oznajmiam”.

NARODZENIE MARYI. 5.543 1. Zgodnie więc z poleceniem anioła obojewyruszyli z miejsc, w których przebywali, udając się do Jerozolimy. A kie-dy przyszli na wyznaczone w przepowiedni anioła miejsce, tam spotkalisię ze sobą. 2. Wtedy uradowani swoim widokiem i uszczęśliwieni obiet-nicą posiadania potomstwa oddali należną cześć Panu, Pocieszycielowipokornych544. 3. Uwielbiwszy Pana wrócili do domu i z radością oczekiwa-

531 Por. Tb 11, 8.532 Por. Łk 1, 38.533 ProtEwJk 4, 1; PsMt 2, 3; 3, 5.534 Por. Mt 14, 26; Mk 6, 49.535 Por. Tb 12, 12; Ap 8, 3-4.536 Por. Tb 12, 14.537 Por. Łk 1, 42.538 Intelligibiles annos, por. Benedykt, Reguła 63, 19.539 Por. Łk 2, 37.540 Por. Sedulius, Carmen paschale II, 67, PL 19, 599.541 Por. Rdz 32, 17; 1 Sm 10, 5.542 Por. 1 Sm 10, 7.543 ProtEwJk 4, 2; 5, 2; PsMt 3, 5; 4.544 Por. Łk 1, 52.


337

li spełnienia się obietnicy Pańskiej. I poczęła Anna, i porodziła córkę.A zgodnie z poleceniem anielskim rodzice nazwali ją imieniem545 Maryja.

MARYJA W ŚWIĄTYNI. 6.546 1. A gdy upłynęły trzy lata547 i skończył sięczas niemowlęctwa, przyprowadzili Dziewicę do świątyni Pańskiej, skła-dając należne ofiary. 2. Wokół świątyni było piętnaście stopni wejściowych,oznaczających piętnaście Psalmów Gradualnych; świątynia bowiem byłapołożona na górze i do ołtarza całopaleń znajdującego się na zewnątrz możnabyło dojść jedynie po owych stopniach548. Na najniższym z tych stopni ro-dzice pozostawili Dziewicę. 3. A kiedy zrzucili swoje podróżnicze szatyi przywdziewali, zgodnie ze zwyczajem, szaty czyste i wytworniejsze549,Dziewica Pańska sama bez żadnej pomocy wbiegła po stopniach aż do góry,tak że można było sądzić, iż jest już dorosła. 4. W ten cudowny bowiemsposób Pan ukazał już w dzieciństwie swojej Dziewicy, jak wielkich rze-czy ona dokona i kim będzie w przyszłości. 5. Po złożeniu więc zgodniez obowiązującym prawem ofiary550 i po wypełnieniu swego ślubu rodzicepozostawili Dziewicę, by wraz z innymi dziewicami wychowywała sięw świątyni, a sami powrócili do domu. 7.551 1. Dziewica zaś Pańska z upły-wem lat wzrastała w cnotach552 i za psalmistą można było powiedzieć: „Oj-ciec i matka opuścili ją, a Pan ją przyjął”553. 2. Codziennie bowiem anioło-wie ja nawiedzali, codziennie też miała Boskie widzenie, które ją strzegłood wszelkiego zła i napełniało wszelkim dobrem554. 3. Przeto do czterna-stego roku żyła tak, że nie tylko nie można było znaleźć w niej nic, cozasługiwałoby na zganienie, lecz wszyscy szlachetni, znając ją, uważali jejżycie i postępowanie za godne podziwu.

MARYJA OPUSZCZA ŚWIĄTYNIĘ. 4. W tym czasie najwyższy kapłanpublicznie ogłosił, że dziewice, które przebywają w świątyni, a osiągnęłyjuż dojrzałość, powrócą do domu i zgodnie ze zwyczajem rodu, jak też swe-go wieku, wyjdą za mąż. 5. Wszystkie ochotnie przyjęły ów rozkaz,

545 Por. 1 Sm 1, 20.546 ProtEwJk 7, 2n.; PsMt 4, 9 (por. 6, 1).547 Por. Kpł 25, 30; 2 Krn 36, 10.548 Opis wskazuje na nieznajomość zwyczajów i realiów żydowskich przez autora.549 Por. Rt 3, 3.550 Por. Łk 2, 27.551 ProtEwJk 8; PsMt 6, 3; 8, 1.552 Por. 1 Sm 2, 26; Łk 2, 52.553 Ps 27, 10.554 Zmiana optyki: w ProtEwJk (np. 8, 1, itd.), w PsMt (np. 4, 2) czy PytBartł (2)

Maryja jest karmiona pokarmem aniołów, tu natomiast otrzymuje od nich pokarm duchowy.


338

jedynie Maryja, Dziewica Pańska, powiedziała, że nie może tego uczynić.Albowiem rodzice oddali ją na służbę Panu, a ponadto ona sama ślubowałaPanu dziewictwo, którego nigdy nie naruszy przez związek małżeński z ja-kimś mężczyzną555. 6. Arcykapłan bardzo się tym zaniepokoił556, ponieważnie mógł unieważnić ślubu Maryi wbrew Pismu Świętemu, które mówi:„Składajcie śluby i dotrzymujcie ich”557, ani też nie miał odwagi wprowa-dzić zwyczaju nie znanego w narodzie. Rozkazał więc, aby wszyscy do-stojnicy z Jerozolimy i z sąsiednich okolic przybyli na zbliżające się świę-to. Sądził, że od nich dowie się, co należy uczynić w tej tak trudnej spra-wie. 7. Gdy tak się stało, wszyscy jednomyślnie orzekli, że należy w tejsprawie poradzić się Pana. A gdy wszyscy byli pogrążeni w modlitwie, ar-cykapłan, zgodnie ze zwyczajem, udał się do miejsca świętego, by prosićPana o radę. 8. I niebawem wszyscy usłyszeli głos dochodzący z wyrocznii z miejsca pojednania558, który nakazywał, aby zgodnie z proroctwem Iza-jasza odszukano tego, któremu Dziewica owa zostanie poślubiona i oddanaw opiekę. Wyraźnie bowiem mówi Izajasz: „Wyjdzie różdżka z korzeniaJessego i kwiat z jego korzenia ukaże się i spocznie na nim Duch Pański,duch mądrości i rozumu, duch rady i męstwa, duch wiedzy i pobożności,i napełni go duch bojaźni Pańskiej”559.

JÓZEF PRZYJMUJE MARYJĘ W OPIEKĘ. 9. Zgodnie z tym proroctwemarcykapłan ogłosił, że wszyscy nieżonaci mężczyźni z domu i z rodu Dawi-da, odpowiedni do małżeństwa, mają złożyć swoje różdżki na ołtarzu. Czy-ja zaś różdżka po złożeniu zakwitnie560, a na końcu jej ukaże się Duch Pań-ski w postaci gołębicy, temu Dziewica powinna być powierzona i przez tegopoślubiona. 8.561 1. Wśród innych mężczyzn był też Józef, mąż podeszływ latach, pochodzący z domu i rodu Dawida562. 2. Gdy wszyscy w kolej-ności złożyli różdżki, on jeden tylko swoją różdżkę zatrzymał. 3. Toteżkiedy nic, co by odpowiadało Bożemu głosowi, nie ukazało się, arcykapłanpostanowił ponownie poradzić się Boga. Bóg odpowiedział, że tylko tenspośród wyznaczonych nie złożył swojej różdżki, kto powinien poślubić

555 Por. PsMt 8, 1, objaśn.556 Por. 1 Sm 22, 2.557 Ps 76, 12.558 Por. Wj 25, 17; 37, 6.559 Iz 11, 1n.560 Por. Lb 17, 5.561 Por. ProtEwJk 9; PsMt 8, 3 i 5.562 Por. Łk 2, 4.


339

Dziewicę. 4. W ten sposób Józef został wykryty. Kiedy bowiem złożył swojąróżdżkę, a na jej końcu siadła przybywająca z nieba gołębica, wszystkimstało się wiadome, że to on powinien poślubić Dziewicę. 5. Zgodnie więcz przyjętym zwyczajem zaręczynowym udał się Józef do miasta Betlejem,by przygotować swój dom563 i zatroszczyć się o wszystko, co potrzebnejest do zaślubin. 6. Dziewica zaś Pańska, Maryja, wraz z siedmioma inny-mi dziewicami rówieśniczkami564 i towarzyszkami swoimi, które przydzie-lił jej arcykapłan, powróciła do Galilei565, do domu rodziców.

ZWIASTOWANIE. 9.566 1. W tych zaś dniach, gdy Maryja po raz pierw-szy znalazła się w Galilei, został posłany do niej od Boga anioł Gabriel567,by zwiastować jej Pańskie poczęcie oraz wyjaśnić tak sposób, jak i tokpoczęcia568. 2. A kiedy przyszedł do niej światłością oblewając izbę, w którejprzebywała, pozdrawiając ją mile przemówił: „Bądź pozdrowiona, Mary-jo, Dziewico najmilsza Panu, Dziewico pełna łaski, Pan z tobą, błogosła-wionaś ty przed wszystkimi niewiastami569, błogosławionaś przed wszyst-kimi dotąd urodzonymi ludźmi”. 3. Dziewica zaś doskonale znała anielskieoblicze, a będąc już oswojona z niebieską światłością, nie zlękła się więcani widokiem anioła, ani światłość nie wprawiła jej w zdumienie, lecz je-dynie słów jego się przelękła i jęła się zastanawiać, co może znaczyć takniezwykłe pozdrowienie570, co ono zapowiada i do czego zmierza. 4. AniołPański znając jej myśli571 powiedział: „Nie obawiaj się, Maryjo, bym podtym pozdrowieniem głosił coś, co sprzeciwia się twojej czystości. 5. Znala-złaś bowiem łaskę u Boga, ponieważ wybrałaś czystość. Dlatego jako dzie-wica bez grzechu poczniesz i porodzisz syna572.6. Będzie On wielki, ponie-waż będzie rządził od morza do morza i od rzeki aż do krańców świata573,i Synem Najwyższego będzie nazwany, bo ten, który niskim rodzi się naziemi, w niebie króluje razem z Ojcem jako wielki. 7. I da Mu Pan Bóg

563 Por. 2 Sm 17, 23; Iz 38, 1.564 W PsMt 8, 5 jest ich pięć.565 Por. Łk 1, 26.566 ProtEwJk 11; Ps Mt 9; EwDzOrm V; EwGruz 1.567 Łk 1, 26.568 Por. Iz 44, 7; Dz 11, 4.569 Łk 1, 28.570 Łk 1, 29.571 Por. 2 Tm 3, 16.572 Łk 1, 30-31.573 Por. Ps 72, 8.


340

stolicę Dawida, ojca Jego, i będzie królował w domu Jakuba na wieki, a kró-lestwu Jego nie będzie końca574. On sam bowiem jest Królem królów i Pa-nem panujących575, a tron Jego trwa na wieki wieków”576. 8. Dziewica,wierząc temu, co powiedział anioł, lecz chcąc poznać sposób działaniaBożego zapytała: „Jakże się to stać może? Jeśli bowiem zgodnie z moimślubem nigdy nie poznam męża577, jak mogę począć bez współdziałanialudzkiego, albo jak mogę porodzić bez pomocy nasienia męskiego?” 9. Nato anioł: „Nie sądź, Maryjo, iż poczniesz na sposób ludzki. Porodzisz jakodziewica, bez męża, i będziesz karmiła jako dziewica. 10. Albowiem DuchŚwięty zstąpi na ciebie i moc Najwyższego osłoni cię przed wszystkimiżądzami cielesnymi. I dlatego ten, co się narodzi z ciebie, będzie jedynieświęty, ponieważ tylko poczęty i zrodzony bez grzechu będzie nazwanySynem Bożym”578 . 11. Wtedy Maryja wyciągnąwszy ręce i wzniósłszy oczydo nieba rzekła: „Oto ja służebnica Pańska, nie jestem godna imienia mat-ki, niech mi się stanie według słowa twego”579.

NIEPOKÓJ JÓZEFA. 12. Zapewne dzieło to byłoby nazbyt długie i mo-głoby się nie podobać, gdybyśmy zechcieli opisać w nim wszystkie wyda-rzenia, które, jak to wyczytaliśmy, poprzedzały narodzenie Pańskie albonastąpiły po nim. Dlatego też pomijając wszystko to, co obszernie opisanezostało w Ewangelii, przystąpmy do opowiedzenia tego, co zaledwie zosta-ło wspomniane580.

10.581 1. Józef więc udał się z Judei do Galilei i zamierzał pojąć zamałżonkę Dziewicę, z którą był zaręczony. Już bowiem minęło trzy miesią-ce i czwarty dobiegał końca, odkąd została mu przyrzeczona. 2. Tymcza-sem jej wygląd świadczył, że jest brzemienna582. A nie mogło to ujść uwagiJózefa583; kiedy bowiem jako oblubieniec swobodnie zachodził do Dziewi-

574 Łk 1, 32-33.

575 Por. Pwt 10, 17; 1 Tm 6, 15; Ap 17, 14; 19, 16.576 Por. Hbr 1, 34.577 Łk 1, 34.578 Łk 1, 35.579 Łk 1, 38.580 Dopisek „tłumacza”, który nie tylko w ten sposób stara się uczynić dzieło bardziej

autentycznym, ale usprawiedliwić swoje „cięcie” tekstu.581 ProtEwJk 13, 4; PsMt 10n.; EwDzOrm VI; EwGruz 5n.; JózefCieś 5n.582 Por. Rdz 38, 24.583 Por. 2 Sm 18, 13. Por. Hieronim, In Math I, 18, CCL 77, 10: „Nie została odkryta

przez nikogo innego, jak tylko przez Józefa, który ciesząc się niemalże prawami małżeński-mi wszystko wiedział o swojej przyszłej małżonce”.


341

cy i serdecznie z nią rozmawiał, spostrzegł jej brzemienność. 3. Poruszonytym faktem wahał się, nie wiedząc, jak powinien właściwie postąpić. Jakomąż sprawiedliwy bowiem nie zamierzał jej odprawić, ani też jako mążbogobojny nie chciał jej podejrzewać o wiarołomstwo. Postanowił więcrozwiązać potajemnie małżeństwo i skrycie ją opuścić584. 4. Gdy zaś takpostanowił, oto we śnie ukazał mu się anioł Pański i powiedział: „Józefie,synu Dawida, nie bój się, i nie podejrzewaj Dziewicy o wiarołomstwo, aninic złego nie myśl o niej, ani też nie obawiaj się wziąć ją za małżonkę.5. To bowiem, co się w niej poczęło, a teraz niepokoi ciebie, nie jest dzie-łem człowieka, lecz Ducha Świętego585. Ona jedna ze wszystkich jako dzie-wica porodzi Syna Bożego i nadasz mu imię Jezus, to jest Zbawiciel . Onbowiem wyzwoli lud swój od grzechów jego”586. 6. Józef więc, zgodniez nakazem anioła, wziął Dziewicę za małżonkę, jednak nie poznał jej587,lecz dochowując czystości opiekował się troskliwie588.

BOŻE NARODZENIE I ZAKOŃCZENIE UTWORU. 7. Zbliżał się już dzie-wiąty miesiąc od poczęcia, kiedy Józef zabrawszy małżonkę i wszystko, cobyło potrzebne, udał się do miasteczka Betlejem, skąd pochodził.8. Kiedy wypełniły się dni, porodziła tam. I porodziła syna swego pierwo-rodnego589, jak głoszą Ewangeliści, Pana naszego Jezusa Chrystusa, któryz Ojcem i Duchem Świętym żyje i króluje przez wszystkie wieki wieków.Amen.

584 Por. Mt 1, 19.585 Mt 1, 20.586 Por. Mt 1, 21.587 Por. Mt 1, 25.588 Por. 1 Tm 5, 22.589 Łk 2, 6-7.


342

5. Cykl o Trzech Magach [Królach]

a. Legenda Trzech Magów [Króli](ks. Marek Starowieyski)

Istnieje ogromna literatura naukowa na temat Trzech Króli, podajemy kilkapozycji w Bibliografii; istnieje jeszcze obfitszy materiał ikonograficzy, jako że te-mat ten interesował artystów, podobnie jak i teologów, już od III wieku; istniejew końcu obfita literatura: teologiczna, homiletyczna, egzegetyczna, szczególnie odIV w. oraz szereg utworów literatury pięknej: o Trzech Królach pisali m. in. św.Efrem, Roman Melodos, Małgorzata z Nawarry, Gil Vincente, J. W. Goethe,A. France, R. M. Rilke, T. S. Elliott, by wymienić tylko kilka nazwisk, nie mówiąco dużej ilości utworów anonimowych. Opowiadania o Trzech Królach spotykamyw literaturze ludowej, w kolędzie, w do dziś żywych zwyczajach ludowych róż-nych krajów. Podajemy tu tylko zasadnicze linie rozwoju legendy oraz jej podsta-wowe elementy, odsyłając do szczegółowych opracowań.

1. Źródła. Legenda opiera się na Mt 2, 1-12, który stanowi jedyne miejscew Ewangeliach, gdzie jest mowa o Magach przybyłych ze Wschodu (gr. apo ana-tolu), by oddać cześć Dziecięciu. Opowiadanie to podkreśla uniwersalizm nowejreligii (przybywający są poganami) – co podkreślali chętnie Ojcowie: św. Augu-styn (Serm. 200, 2; 202, 1) czy Leon Wielki (Serm. 25, 31, 33, 36) i liturgia Epifa-nii –a także wypełnienie się proroctwa mesjańskiego (Mi 5,1n.). To proste na pozóropowiadanie nasuwa jednak szereg pytań: kim byli ci Magowie: mędrcami, astro-logami, kapłanami mazdejskimi? co znaczy owo: „ze wschodu”? co to była za gwiaz-da? co oznaczały dary? To tylko kilka pytań, było ich więcej. Na nie starano sięodpowiedzieć w ciągu wieków.

2. Podstawy biblijne legendy. Szybko doszukano się związków tekstu Mt z in-nymi księgami Biblii, a mianowicie z Ps 71, 10: „Królowie Tarszisz i wysp przy-niosą dary, królowie Szeby i Saby złożą daninę. I oddadzą mu pokłon wszyscy kró-lowie; wszystkie narody będą mu służyły”; Ps 68(67), 30: „Niech królowie złożąTobie dary” oraz Iz 60, 3nn.: „I pójdą narody do swego światła, królowie do blaskuswojego wschodu… Wszyscy oni przybędą z Saby, zaofiarują złoto i kadzidło”.

343

Co więcej, skojarzono tekst Mt z proroctwem Balaama (Lb 24, 17) o gwieździe,która wyjdzie z Jakuba, stąd też Magowie stali się potomkami Balaama, którzyz pokolenia na pokolenie przekazywali wiadomość o wyprorokowanej przez niegogwieździe (Lb 24, 17; Orygenes, C. Celsum 1, 59; Hom. in Num. 13, 7; 15, 4).Natomiast stosunkowo rzadko łączono wzmiankę o mirze z mirrą przyniesioną przezNikodema (J 19, 39).

3. Apokryfy. Scenę z Magami rozwiną apokryfy: EwHbr (fragment z Seduliu-sza Szkota); ProtEwJk 21; PsMt 16; ŁacEwDz 24,89-30,95; EwDzArab 7n; Ew-Gruz 9n,14, EwArm 5,10; 11; 28,5, ŻJ gr 5; EwJ 9,1-6, EwBarn 6n (ostatni frag-ment nie tłumaczony); rozpowszechniła ją na Zachodzie Złota legenda. ProtEwJki PsMt nie wprowadzają istotnych zmian; ŁacEwDz (i EwHbr) wprowadzają ele-ment jasełkowy – postać Józefa przedstawiona jest nieco groteskowo – i wykazujązwiązki z apokryfami wschodnimi, które wprowadzają zasadnicze zmiany: oczeki-wanie na Mesjasza wśród Magów spowodowane testamentem Adama danym Seto-wi i przepowiednią Zaratustry (EwArab, wspomina ją również Teodor Bar Konii Bar Hebreus), wyraźne zbliżenie do kultu ognia mazdejczyków (Frg ujgurski, opo-wiadanie Marco Polo, apokryfy etiopskie); ciekawy jest także motyw polimorfii:Magowie wchodząc do Jezusa widzą Go każdy w inny sposób. Atmosfera tychapokryfów pokazuje inną, wschodnią perspektywę tego wydarzenia.

4. Liczba trzech Magów została ustalona dość wcześnie ze względu na trzydary (mirrę, kadzidło i złoto). Mówi o niej już Orygenes († 256), który tych trzechMagów łączy z trzema osobami, które przyszły do Izaaka (Rdz 26, 27-29; Hom. inGen. 14,3); Ps. Augustyn łączy ich z trzema osobami Trójcy Świętej (PL 39,2914).Później liczba ta staje się na Zachodzie kanoniczna (np. Maksym z Turynu, Hom .17 na Epif.), choć w Kościele syryjskim mowa jest o dwunastu Magach (por.OpMag); a w malarstwie katakumbowym spotykamy dwóch lub czterech magów;EwDzArab kod. Laurenc. mówi o wahaniach: jedni twierdzą, że ich było trzech,inni dwunastu, inni dziesięciu wraz z tysiącem dwustu ludzi w orszaku. EwArmtwierdzi, że każdy z Magów miał w orszaku cztery tysiące ludzi i było dwunastudowódców, natomiast EwGruz – cztery tysiące żołnierzy i cztery tysiące kapłanów,czyli przybyło do Jerozolimy dwadzieścia cztery tysiące ludzi!

5. Słowo „mag” ma wiele znaczeń: członek grupy kapłańskiej, rodu kapłań-skiego, astrolog, wróżbita czy czarownik, nie ma natomiast znaczenia negatywne-go jak w Dz (8, 9 oraz wiele miejsc w ST: Kpł 19, 21; 20, 6; Dn 1, 20, itd.), gdziejest mowa o Szymonie Magu. Niektórzy z Ojców przyjęli to znaczenie negatywne:Magowie, oddani kultowi szatana przybyli do Jezusa, by przekonać się o Jego po-tędze (np. Justyn, Dialog 78; Orygenes, C. Celsum 1, 60; Hieronim, In Is. 19, 1;Augustyn, Serm . 20, 3n). Zmiana Magów na królów następuje pod wpływem wyżejwspomnianych tekstów Pisma Świętego, w których jest mowa o królach oraz zewzględu na walkę Kościoła z magią, astrologią itd. Pierwszą wzmiankę o nazwa-niu ich Królami spotykamy, z pewnym wahaniem, u Tertuliana († ok. 220; Adv.Marcion. 3, 18, 8), a później staje się ona zwyczajną, np. u Cezarego z Arles (Hom.134, PL 39, 2018) tak, że średniowiecze ustaliło nawet herby Magów! Jednak iko-

5. Cykl o Trzech Magach: A. LEGENDA TRZECH MAGÓW

344

nografia, bardziej konserwatywna, zachowuje czapkę frygijską jako ich atrybut doX w. kiedy ostatecznie zostaje ona wyparta przez koronę. Tradycja królów znajdu-je się w tradycji syryjskiej (Jaskinia skarbów 108), a EwArm podaje, że byli onibraćmi, królami Persów, Indii i Arabii.

6. W Ewangelii Magowie nie mają imion. Pojawiają się one dopiero w VIwieku: w tzw. Excerpta latina barbari (pochodzące z VII/VIII w. tłumaczenie kro-niki pochodzenia aleksandryjskiego z VI w.) mamy Bethisarea, Melchior, Gatha-spa, na mozaice z San Apollinare Nuovo w Rawennie pochodzącej z VI w.: Baltha-sar, Melchior, Casper (napis rekonstruowany), a Agnellus z Rawenny, IX w. podajeopis mozaiki z trzema magami w Kościele św. Marcina w Rawennie (Liber pontifi-calis, PL 106, 620); w tradycji etiopskiej: Tanisuran, Malik, Siseb; w EwangOrmMelkon, Gaspar, Baltazar. P. Peeters w przekładzie EwDzOr s. 131n. podaje listęimion ormiańskich, natomiast listy syryjskie podaje E. Nestle, Die dem Epiphaniuszugeschriebenen Vitae Prophetarum, Tübingen 1893, 67n. Jedną z wersji dwuna-stu imion syryjskich znajdziemy w OpMag. Imiona te zmieniają się w różnych utwo-rach i jak się wydaje, dotychczas nie przebadano kompleksowo tego problemu.Tradycja ustaliła ostatecznie imiona Kasper (Iasper), Melchior i Baltasar.

7. Skąd przybyli Magowie? Greckie bardzo ogólne apo anatolu sprowadzonodo trzech krain: Arabii – na którą wskazuje również charakter darów, ale z drugiejstrony, nic nie wiemy o istnieniu magów w Arabii (Justyn, Dial. 77,4; 78, 1, 88, 1;Tertulian, Adv. Iud . 9; Adv. Marcion. 3, 13, 8); Persji, najpewniejsza lokalizacja(Klemens Aleksandryjski, Strom. 1, 15, 71, 4; Orygenes, C. Celsum 1, 24) i Chal-dei, tradycyjnie uważanej za krainę astrologów (Maksym z Turynu, Hom. 18-28 deEpiph.). Pojawia się również Etiopia, co wynika z egzegezy Ps 71, 9 (LXX): Przednim padną na twarz Etiopowie. Ponieważ jednak pojęcia geograficzne w apokry-fach były na ogół dość mętne (w EwGruz królowie z Indii i Persji jadą do Jerozoli-my przez Etiopię!) sprawa ta nie jest ważna a prawdopodobnie wszystkie te trzynazwy pokrywały się w pojęciu jakiejś krainy wschodu.

8. Kiedy przybyli? Wzmianka w Ewangelii, że weszli do domu (Mt 2, 11),podczas gdy Łukasz mówi o stajni (2, 1 – mowa o żłobie) świadczyłaby, że ŚwiętaRodzina w międzyczasie zmieniła miejsce zamieszkania, a więc byłoby to po pew-nym czasie; PsMt (16, 1), Euzebiusz z Cezarei (Quest in Ev. 16) i inni podają dwalata na podstawie wieku dzieci, które miał zgładzić Herod; EwGruz (9) mówi o sied-miu i pół miesiącach wędrówki a EwArm o dziewięciu miesiącach; inne utworymówią o szybkiej wędrówce za sprawą Ducha Świętego. Podawano jednak racjerealistyczno-liturgiczne: ponieważ od święta Bożego Naarodzenia do Epifanii jesttrzynaście dni, przebyli oni tę drogę w tyle dni, jak pisze św. Augustyn (Serm. 203,in Epiph. 1. 3), taka szybka podróż była podejrzana, bo nasuwała podejrzenie, żeMagowie stosowali sztuczki magiczne.

9. Kim byli ci magowie-królowie? Ewangelia Armeńska mówi o trzech bra-ciach. Niemniej najstarsze przekazy przedstawiają ich jako postaci bliżej nieokre-ślone, zawsze bez bród, zazwyczaj w spodniach (cecha charakterystyczna miesz-kańców Wschodu; podobnie przedstawiani są trzej młodzieńcy w piecu ognistym).


345

Stopniowo Melchior staje się brodatym starcem, Kasper – młodzieńcem bez brody,Baltazar brodatym człowiekiem w wieku dojrzałym (Ps. Beda [VIII w.], Excerpta-tiones Patrum, PG 96, 541) i ten kanon przejdzie do sztuki średniowiecznej. Balta-zar, który u Ps. Bedy jest określony jako fuscus (ciemny), staje się stopniowo Mu-rzynem, choć Murzyn (Aethiops), w literaturze patrystycznej, szczególnie mona-stycznej, przedstawia diabła. Normalnie podaje się, że Magowie wędrowali razem,choć jedna z legend podaje, że wędrowali osobno i spotkali się dopiero na Golgo-cie. W ten sposób przechodzimy do symbolicznego znaczenia Trzech Króli, którzystopniowo stają się przedstawicielami Europy (potomków Jafeta), Azji (potomkówSema), i Afryki (potomków Chama). W chwili odkrycia Ameryki pojawia się ko-nieczność znalezienia czwartego Króla dla przedstawienia tego kontynentu – In-dianina: udaje się on do Jezusa z pojemnikiem (niosąc ziarno kakao?), jak to widzi-my na obrazie z XV w. z klasztoru w Viseu w Portugalii – kraju odkrywców.

10. Gwiazda (nawiązująca tu do Lb 24, 17) często pojawia się przy opisachnarodzin ludzi sławnych. Ta jednak, która pokazała się Magom i ich prowadziła,stanowi do dziś zagadkę. Badania astronomiczne nie doprowadziły do żadnychwniosków. Teksty patrystyczne mówią o gwieździe, ale i o dziewicy (EwGruz),chłopcu (Orygenes, EwArab 7,2), aniele (anioł zwiastuje również pasterzom) pro-wadzącym Magów oraz o innych znakach, które widzimy w Jaskini skarbów ,w OpMag i z którymi spotykamy się w legendach średniowiecznych. Sprawa gwiaz-dy była o tyle żenująca dla Ojców Kościoła, że zwalczali oni astrologię, wtedybardzo popularną. Zaczęto więc szukać innych rozwiązań, mówiono o astrologiidobrej i złej, a Tertulian stwierdził, że astrologia była dobra aż do czasów Chrystu-sa, po Jego przyjściu stała się czymś złym (De idololatria 9, 1nn. – szczególnie 7,CCL 2, 1954, 1107n.) Tłumaczono też tekst inaczej: Magowie uznali swój grzechi przyszli do Jezusa.

11. Dary potraktowano dość wcześnie w sposób symboliczny. Już Ireneusz(† ok. 202) podaje, że złoto ofiarowano jako królowi, kadzidło – jako Bogu, mirrę– w przewidywaniu Jego śmierci (Adv. haer. 3, 9, 2) i ta wykładnia stała się niemal-że obowiązująca w literaturze patrystycznej aż do dziś. Bywa jednak rozwijana:np. Fulgencjusz z Ruspe (VI w.) uważa, że dary mogą służyć w polemice dogma-tycznej: mirra, np. przeciw manichejczykom, którzy nie wierzą, że Chrystus umarłdla naszego zbawienia, kadzidło – przeciw arianom, uważającym, że tylko BoguOjcu można składać ofiary, itd. (PL 67, 736n.). Podawano też wykładnię moralnądarów: oznaczają one wiarę, nadzieję i miłość; wiarę, czystość serca; trzy sensyBiblii, itd. Były też interpretacje realistyczne: wg św. Bernarda z Clairvaux złotobyło potrzebne ubogiej rodzinie, kadzidło – bo jaskinia cuchnęła, mirra – dla wybi-cia znajdującego się w niej robactwa! Było także i anegdotyczne rozwinięcie zna-czenia złota: Maryja i Józef mieli otrzymać 30 srebrników, które zgubili, znalazł jepasterz, który oddał je kapłanom; ci zaś dali je Judaszowi za zdradę Jezusa.

12. Legenda ta była też rozwiązywana w duchu nauki Zaratustry, gdzie jestmowa o narodzeniu się „wspomożyciela” (saushyant) z dziewicy. Bliskie kontaktymieszkańców Babilonu i Żydów sprawiły, że wiedzieli oni o nastrojach mesjań-

5. Cykl o Trzech Magach: A. LEGENDA TRZECH MAGÓW

346

skich wśród Żydów. Opowiadanie o przepowiedni Zaratustry (EwDzArab(L), o da-rach Jezusa, z których wydobył się ogień – wskazują na usprawiedliwianie kultuognia. Czy jednak można twierdzić, za wieloma spośród Ojców (Augustyn, Sermo201 in Eiph.; Leon W., Sermo 34 in Epiph.), że Magowie przyszli z wiarą w Bó-stwo Chrystusa? Dane Ewangelii, np. dary (nawet kadzidło, stosowane nie tylkow świątyniach, ale i na dworach) czy czasownik gr. proskunein (paść na twarz) niepozwalają na takie stwierdzenie, choć go też nie wykluczają.

13. Relikwie Trzech Króli miała znaleźć Helena i przesłać do Konstantynopo-la, stamtąd miał je przewieźć do Mediolanu w IV w. św. Eustorgiusz, bp Mediolanu(344-355), o czym opowiada jego średniowieczny (XII w.) Żywot, i od tego czasuzaginęły. Odkryto je w średniowieczu i złożono w kościele św. Eustorgiusza w Me-diolanie w 1158 – jak opowiada dzieło Roberta de Thorigny. Ale równocześnieMarco Polo opisuje ich groby, które widział w Azji (por. Dodatek 2); podobnąwiadomość podaje franciszkanin Oderyk z Pordenone, a w ormiańskim klasztorzeAmenaphrkič miało się znajdować ciało Gaspara (por. J. Saint Martin, Memoireshistoriques et géographiques sur l'Arménie, 2, Paris 1819, 428). Relikwie zabra-no z Mediolanu po zdobyciu i zniszczeniu miasta przez Fryderyka Barbarossęw 1162 roku i przewieziono do Kolonii. Przewiezienie ich do Kolonii przemieniłosię w pochód triumfalny i przyczyniło się do powstania kultu Trzech Króli w Euro-pie Zachodniej. Przybyły do Kolonii w 1164 roku i umieszczono je w katedrze św.Piotra, która następnie została rozebrana i od 1249 r. do XIX w. budowano obecnąkatedrę, która stała się ważnym ośrodkiem pielgrzymkowym i centrum kultu TrzechKróli, a więc i sztuki związanej z Trzema Królami. Relikwie złożono w relikwia-rzu, wspaniałym dziele sztuki snycerskiej Mikołaja z Verdun. Rainold von Dassel,kanclerz Fryderyka Barbarossy i arcybiskup Kolonii, który je tam przywiózł, byłuprzednio kanonikiem w Hildesheim, stąd tam też powstał ośrodek ich kultu; tamteż powstała wielka historia Trzech Króli, dzieło Jana z Hildesheim (1365-1375),ciesząca się ogromnym powodzeniem.

14. Kult Trzech Króli oddziałał na różne dziedziny kultury, na malarstwo –epizod z Trzema Królami był tematem takich arcydzieł, jak Pochód Trzech KróliBenozzo Gozzoli we Florencji, Adoracje Trzech Króli H. Boscha czy P. P. Ruben-sa. Stali się oni patronami podróżnych, stąd nazwy zajazdów: Pod Murzynem, Podgwiazdą, Pod koroną. Ich imionami znaczy się drzwi kredą 6 stycznia K[C]†M†B(które jednak znaczyły pierwotnie Christus mansionem benedicat – niech Chrystusbłogosławi dom). Święcenie kredy w Trzech Króli ma inne pochodzenie: wtedywłaśnie w kościołach zapowiadano święta ruchome i ludzie notowali sobie ich daty.Powstało wiele zwyczajów ludowych, na których opisywanie nie ma tu miejsca,odsyłamy więc do prac zawartych w Bibliografii.


347

b. Pokłon Magów (FrgUjg)(przekład i opracowanie Józef Reczek [†])

Fragment ujgurskiego apokryfu o pokłonie Magów w Betlejem znalezionyzostał w czasie II wyprawy do Turkiestanu Wschodniego (chińskiego), zorganizo-wanego w latach 1904-1905 przez berlińskie Museum für Völkerkunde pod kie-runkiem Alberta von Le Coq. Oprócz licznych rękopisów buddyjskich i manichej-skich w języku ujgurskim i sogdyjskim znaleziono wówczas w ruinach nestoriań-skiego klasztoru w Bułajyk (kilkanaście kilometrów na północ od Turfanu) takżekilka rękopisów chrześcijańskich, napisanych głównie w języku syryjskim, śred-nioperskim i sogdyjskim, a tylko nieliczne w ujgurskim – języku z rodziny języ-ków tureckich.

Najważniejszym z tych chrześcijańskich fragmentów w języku ujgurskim ozna-czony został symbolem T II B 29. Jest to podwójna kartka papieru pochodzącaz rękopisu w formie książkowej. Na czterech stronach jest w sumie 80 wierszy tek-stu, napisanego pismem ujgurskim w języku nazwanym w turkologii ujgurskim (lubstaroujgurskim).

Za kanwę apokryficznego opowiadania posłużyły wypadki wspomniane w Mt2, 1-16 (por. ProtEwJk 21, 1-4). Ujgurski apokryf był zapewne tłumaczeniem z ję-zyka sogdyjskiego, jednak jak dotąd bezpośredniego źródła dla tekstu ujgurskiegonie znaleziono. Za wzorem irańskim (j. sogdyjski był językiem irańskim) dla tegotekstu przemawiają dwa inne fakty. Po pierwsze, widać w nim – jak to wskazałaAnnemarie von Gabain – próbę wyjaśnienia powstania kultu ognia, praktykowane-go wśród irańskich zoroastryjczyków, i po drugie, istnienie opowiadania o analo-gicznej treści w innym miejscu świata irańskiego, mianowicie w pobliżu miastaHamadan, które przytoczył Marco Polo w Opisaniu świata (rozdz. XXXIn.). Szczu-płość danych nie pozwala na bliższe określenie daty powstania apokryfu ujgurskie-go, przypuszcza się jednak, że pochodzi z IX lub X w.; wzór sogdyjski natomiast(lub jeszcze wcześniejsze źródło syryjskie) mógł powstać znacznie wcześniej.

…z uszanowaniem powiedzieli tak: „Chcielibyśmy iść i pokłonić sięjego wielkiemu majestatowi”. Wtedy Herod-Chan590 polecił im następują-co: „Teraz, moi kochani synowie591, ruszajcie szczęśliwie w drogę i doło-żywszy wszystkich starań pilnie szukajcie! Gdy będziecie wracali z powro-tem, przyjdźcie i powiedzcie mi, jak się rzecz przedstawia. Ja także chcęiść i pokłonić się mu”. Kiedy ci Magowie – skoro tylko opuścili Jerozolimę– poszli dalej, ta gwiazda także szła z nimi. Gdy ci Magowie dotarli do

590 Znaczy „król Herod”. Zostawiamy formę, jak w słowach Batu-Chan, Dżingis-Chani innych.

591 Sposób zwracania się do poddanych, za jakich uważa Magów Herod.

5. Cykl o Trzech Magach: B. POKŁON MAGÓW

348

Betlejem, ta gwiazda zatrzymawszy się stanęła nieruchomo. Wówczas zna-leźli tam Mesjasza-Boga592. Wtedy z drżeniem zbliżając się podeszli bli-sko. Rozwiązali swoje juki i wyłożyli to, co przynieśli, trzy różne skarby:złoto, mirrę, kadzidło. Złożyli też pokłon i oddali cześć i chwałę królowi,Mesjaszowi i Bogu. Ci Magowie przyszli z takimi myślami: „Jeśli jest sy-nem Bożym, weźmie mirrę i kadzidło, jeśli jest królem, weźmie złoto, jeślijest lekarzem, weźmie lekarstwa”. Złożywszy [wszystko] na jednej tacy,wnieśli. Syn Boga wiecznego, Mesjasz, Król, zechciał poznać najskrytszemyśli tych magów i zechciał przyjąć wszystkie trzy rodzaje skarbów. Po-wiedział do nich tak: „O Magowie! Wy przyszliście z trzema różnymi my-ślami. Jestem zarówno Synem Bożym, jak również jestem królem, a takżejestem lekarzem. Idźcie wyzbywszy się najmniejszych wątpliwości”. Od-kruszywszy, niby mąkę, z rogu kamiennego żłobu kawałek kamienia, dałtym Magom. Wziąwszy ten kamień Magowie sami nie mogli go unieść.Próbowali załadować na juczne zwierzę; zwierzę nie potrafiło udźwignąć.Dlatego naradzali się ze sobą i mówili: „Ten kamień jest niezwykle ciężki.Po co nam ten jeden kawałek kamienia? Nie potrafimy go zabrać, bo nawetjuczne zwierzę nie zdołało go unieść”. Wtedy pokazała się tam studnia.Podniósłszy ten kamień wrzucili go do tej studni. Poszli dalej, i cóż zoba-czyli? Z tej studni wyrósł napełniający grozą potężny blask i ognisty pło-mień uniósł się aż do samego nieba. Zobaczywszy niezwykły ten znakMagowie zrozumieli. Przestraszyli się i padłszy na twarz bili pokłony. Ka-jali się, mówiąc tak: „On dał nam skarb, godzien najwyższej czci; my byli-śmy niegodni składać mu cześć i nie wyznawszy się wrzuciliśmy go dostudni”. To zdarzenie stało się powodem, dla którego Magowie aż do dziśczczą ogień593. Następnie zjawił im się anioł Boży. Wyprowadziwszy [ich]stamtąd, polecił tym Magom wracać inną drogą. Nie poszli oni do Heroda-Chana.

Chcemy jeszcze przedsięwziąć opisanie śmierci wielkiego kapłanaZachariasza594, poniesionej z ręki czyniącego zło Heroda-Chana. Zobaczyłwówczas Herod-Chan, że ci Magowie zawróciwszy odeszli inną drogą.

592 Ujg. tängri – stara nazwa nieba. Niebo było u ludów tureckich naczelnym bogiem.W piśmiennictwie chrześcijańskim oznacza Boga.

593 Tekst powstał w środowisku, gdzie zaroastryjski kult ognia był dobrze znany. Por.ProtEwJk etiopska, objaśn. do 21. Ten epizod opisuje Marco Polo, por. Dodatek.

594 Podobnie jak w ProtEwJk w utworze, z którego mamy tu fragment, śmierć Zacha-riasza następowała po przybyciu Magów.


349

Wpadł w straszny gniew: „Zakpili sobie ze mnie ci Magowie!” Swym opraw-com, zabójcom i katom wydał wtedy rozkaz: „Ruszajcie! Ile tylko w moimpaństwie jest dzieci595 poniżej dwóch lat, zabijcie wszystkie!” Pojawił sięwtedy we śnie Józefa anioł Boży i przekazał mu rozkaz mówiąc…

c. Korespondencja Longinusa z Augustem na temat Magów(KorLong)

(przekład i opracowanie W. Witakowski)

W literaturze syryjskiej zachowała się apokryficzna korespondencja mędrcaczy filozofa imieniem Longinus z cesarzem Augustem, dotycząca wizyty Magóww Betlejem. Longinus powiadamia cesarza o tym, że na teren cesarstwa rzymskie-go przybyli „Persowie ze Wschodu”, by złożyć dary pewnemu chłopcu niedawnourodzonemu w Judei. Cesarz odpowiada, że zasięgnie w tej sprawie informacji odHeroda. Longinus (nie mający nic wspólnego ze znanym żołnierzem, który przebiłbok Chrystusa, por. LChIk 7,410) jest w Korespondencji przedstawiony jako histo-ryk, autor księgi o fikcyjnych wojnach Rzymian przeciw Antiocheńczykom596.

Korespondencja zachowała się w późnym przekazie rękopiśmiennym z XIX-XX w. (wydał J. E. Rahmani), podstawowymi jej świadkami są jednak syryjskieteksty historiograficzne z okresu od VII do XIII w., a więc: Kronika Maronicka,(powstała niedługo po r. 664); Kronika Michała Starszego597 (Syryjczyka, XII w.),Chronografia Grzegorza BarHebreusa (XIII w.)598; Księga Pszczoły, szkic Histo-riae sacrae Salomona, metropolity Basry (XIII w.). Do listy tej należy także dodać:Scholion egzegety Teodora BarKoni († po 792)599, a ponadto jest znana w przekła-dzie arabskim w Kronice Mahbub’a (Agapiusza) z Mabbug (arab. Manbidż, poło-wa X w.).

Korespondencja powstała najprawdopodobniej po syryjsku. Wiek tekstu trud-no określić: znajduje się w Kronice Maronickiej, powstałej w VII w.; przypuszczasię więc, że powstała w wiekach V-VII. Należy przypuścić, że jej wersja dłuższajest późniejsza od krótszej.

595 W oryginale: „chłopców i dziewcząt”.596 Por. W. Speyer, Die literarische Fälschung im heidnischen und christlichen Alter-

tum: ein Versuch ihrer Deutung , (Handbuch der Alterumswissenschaft I, 2), München 1971,s. 246, przyp. 2.

597 Por. SWPW 155.598 Por. SWPW 37n.599 Por. SWPW 230.

5. Cykl o Trzech Magach: C. KORESPONDENCJA LONGINUSA

350

Opowiadanie o Magach zawarte w Korespondencji jest zależne od opowiada-nia o Magach zawartego w Kronice Ps. Dionizego z Tel-Mahre (775/76)600 oraz jejskrótu w łacińskim Opus imperfectum in Mathaeum z V w. 601

Ze względu na duże różnice między obydwoma wersjami Korespondencjipodajemy przekład obu, za podstawę krótszej przyjmując wersję z Kroniki Maro-nickiej (skrót: Mrn) uwzględniając jednak innych świadków tekstu: Kronikę Mi-chała Starszego (skrót: MS), Chronografię BarHebraeusa (BH) oraz wersję z prze-kazu niezależnego według edycji Rahmaniego (R). Podstawą przekładu wersji roz-szerzonej jest tekst Teodora BarKoni.

aaaaa. O przybyciu magów602

(wersja w Kronice Maronickiej)

Również Longinus, rzymski603 uczony, wspomina [o przybyciu Ma-gów] w tym czasie604, w swej trzeciej księdze o wojnie Rzymian i ich zwy-cięstwie nad Antiochią w Syrii605, pisząc do cesarza606:

„Persowie607 ze Wschodu wkroczyli na terytorium twego królestwa,przybyli i przynieśli dary608 dla małego chłopca, który się urodził w Judei.Kim on jest i czyim jest synem, jeszcze nie słyszeliśmy. Zechciej teraz tyzbadać tę sprawę”.

August posłał [następujące] pismo do Longinusa609:„Herod, satrapa, którego tam zostawiłem, poinformuje mnie pisząc

o tym, kto to jest”610.

600 Por. SWPW 53.601 PL 56, 611nn. Więcej o tym apokryfie w: W. Witakowski, The Magi in Syriac tra-

dition, VoxP (w druku).602 Taki tytuł tylko u BH. Jeden z rękopisów Rahmani (C) ma tytuł List, który filozof

Longinus wysłał do cesarza.603 BH: „grecko-rzymski”.604 „Rzymski uczony … czasie” – R opuszcza.605 „Wspomina … Syrii” – BH opuszcza.606 R + „Augusta”.607 BH: „Magowie perscy”.608 R + „do kraju Judei”.609 „do Longinusa” – MS opuszcza.610 „O tym, kto to jest” – Mrn: „o wszystkim”; R: „o tym, o czym pisałeś do mnie: kto

przysłał mu dary i z jakiego powodu”.


351

bbbbb. Korespondencja Longinusa z Augustem(wersja w Scholionie Teodora BarKoni)

Longinus, filozof, posłał [następujący list] do cesarza:„Wiedz, o królu, że Persowie ze Wschodu wkroczyli na terytorium

twego królestwa i przybyli do Palestyny przynosząc dary dla małego chłopca,który się tam urodził. Kim on jest i czyim jest synem, jeszcze nie słyszeli-śmy. Zechciej teraz ty zbadać tę sprawę”.

Sacra611 Augusta do Heroda:„Cesarz August do Heroda, satrapy kraju Palestyny. Pokój!Usłyszałem że cudzoziemcy przybyli z kraju Wschodu do kraju Pa-

lestyny, złożyli hołd i ofiarowali dary małemu dziecku, o którym słysze-liśmy, że tam się urodziło. Powiadom nas, kim jest i czyim jest synemten, do którego zostały przysłane dary, i z jakiej przyczyny zostały muofiarowane”.

Odpowiedź Heroda:„Herod do naszego pana cesarza Augusta. Pokój!Gdy zobaczyłem tych mężów, którzy przybyli ze Wschodu, pomyśla-

łem, że są to albo szpiedzy, albo [wrogowie], którzy przybyli, by walczyćprzeciw nam612. Gdy ich spytałem: «Co robicie w naszym kraju?», odpo-wiedzieli w te słowa: «[Przybyliśmy] z powodu tradycji [którą] otrzymali-śmy od naszych ojców [a która zawierała takie przykazanie]: ‘Gdy zoba-czycie gwiazdę świetlistą, weźcie dary i udajcie się do kraju Judei, bowiemtam urodzi się król Mesjasz. Padnijcie przed nim na ziemię i ofiarujcie [mu]dary613. Obyście tego nie zlekceważyli!’ Przybyliśmy więc zgodnie z tym,co nam przykazano».

[Później,] gdy się zorientowałem, że ci mężowie nie wrócili do mnie[jak obiecali]614 rozkazałem zabić małych chłopców w tym mieście615. Tyzaś nie kłopocz się tą sprawą, bo on został zabity wraz z tymi chłopcami.Miej się dobrze!”

611 Lot cesarski.612 W tradycji syryjskiej, zawartej np. u Jakuba z Edessy († 708) i Michała Starszego,

Magom towarzyszyło wielotysięczne wojsko. Por. EwGruz 10n.613 Por. Mt 2, 2-13.614 Por. Mt 2, 13.615 Por. Mt 2, 16-18.

5. Cykl o Trzech Magach: C. KORESPONDENCJA LONGINUSA

352

d. Syryjska Opowieść o Magach (OpMag)(przekład i opracowanie Witold Witakowski)

Syryjska, anonimowa Opowieść o Magach (dalej: OpMag) to jedyny w całejwczesnej literaturze apokryficznej tekst o tej tematyce616. Zachowała się ona w jed-nym tylko rękopisie jako długi cytat w syryjskiej (jakobickiej) Kronice Ps. Dioni-zego z Tel-Mahre, która powstała w 775/6 r., znanej także jako Kronika z Zuqnin(klasztor koło Amidy w Płn. Mezopotamii).

Tekst OpMag skopiowany przez Ps.-Dionizego jest prawie na pewno pełny.Można tak sądzić, ponieważ wiadomo, że kronikarz miał w zwyczaju kopiowaćmniejsze źródła w całości. Ponadto sam tekst, który uderza rozwlekłością i wyjąt-kowo licznymi, nawet jak na gust orientalny, powtórzeniami, wskazuje, że nie zo-stał poddany jakimkolwiek próbom obróbki literackiej czy redakcyjnej.

Tytuł utworu przyjęty dla naszego przekładu pochodzi z formuły zamykającejtekst.

OpMag opowiada o Magach, dwunastu mędrcach królewskiego pochodzenia,którzy mieszkali na Wschodzie, w krainie Szir617 leżącej na krańcach zamieszkałe-go świata. Byli oni strażnikami przykazań otrzymanych od praojca Adama, a spisa-nych przez Seta. Zawierające je księgi były przechowywane w Jaskini SkarbówUkrytych Misteriów na Górze Triumfów w ich kraju. W myśl tych przykazań Ma-gowie mieli przez całe pokolenia oczekiwać na pojawienie się świetlistej gwiazdy,zwiastującej narodziny Jezusa i aby jej wypatrywać, każdego miesiąca wspinali sięna Górę Triumfów. Gwiazda wreszcie się ukazała wraz z kolumną światła, któreprzyjęło formę „niepozornego człowieka”, lecz każdy z Magów-Królów widziałgo w innej postaci. Gwiazda-światło powiodła ich następnie do Betlejem, gdziezłożyli dary Jezusowi, rozpoznając w Nim tę postać która im się ukazała w JaskiniSkarbów. Po ich powrocie przybył do nich Apostoł Juda Tomasz, który udzielił imchrztu i stali się jego pomocnikami w dziele ewangelizacji swego kraju.

Autor OpMag wprawdzie nie jest znany, można jednak wskazać, z jakiegośrodowiska się wywodził. Nazywanie Magów „braćmi” oraz dość silna tendencjaenkratyczna (czy raczej anty-kobieca, widoczna w silnym obciążaniu Ewy za grzechAdama), wydają się wskazywać na monastyczne pochodzenie autora.

Wiek OpMag jest trudny do ustalenia. Powstanie Kroniki Ps.-Dionizego, tj.rok 775/6, dostarcza nam wprawdzie terminus quo ante, można jednak być pew-

616 W średniowieczu powstały jednak dłuższe kompozycje poświęcone Magom, np.katalońska Libre dels tres reys d‘Orient (XII w.), Historia Trium Regum Jana z Hildesheim(XIV w.) czy anonimowa L’Histoire des Trois Rois (XV w.).

617 Termin ten, który tu oznacza raczej mityczną krainę, odnosi sie zwykle do Chin; G.J. Reinink, Das Land Seiris (Šir) und das Volk der Serer in jüdischen und christlichen Tra-ditionen, Journal for the Study of Judaism 6 (1975) 72-85.


353

nym ze OpMag jest znacznie starsza. Dalszą wskazówką jest łaciński (być możeprzełożony z greki) komentarz do Ewangelii św. Mateusza, tzw. Opus Imperfectumin Matthaeum, przypisywany Janowi Chryzostomowi, prawdopodobnie dzieło au-tora ariańskiego (pierwsza połowa V w., przypuszczalnie napisany w prowincjachnaddunajskich)618. W Opus znajduje się fragment zatytułowany Liber apocryphumnomine Seth, zawierający streszczenie OpMag, opierający się prawdopodobnie naprzekazie ustnym OpMag.

U. Monneret de Villard sądzi, że OpMag powstała poźniej niż Opus, i pocho-dzi z ok. 500 r., wydaje się jednak, że można przesunąć tę datę na okres wcześniej-szy. Wskazuje na to traktowanie Ducha Świętego jako istoty żeńskiej (tekst syr.s. 88), co jest cechą pierwotnej teologii semickiej (judeochrześcijańskiej i syryj-skiej). Takie pojmowanie Ducha Świętego wynikało z tego ze syr. słowo rûªâ –„duch; oddech; wiatr”, jest rodzaju żeńskiego. Duch Święty w rodzaju żeńskimwystępuje we wczesnej literaturze syryjskiej np. w Odach Salomona z II w., a tak-że w poezji Efrema († 373), zaś w rodzaju męskim wyrażenie „Duch Święty” za-częło być używane później, pod wpływem greckiej myśli teologicznej rozprzestrze-niającej się z Antiochii na syryjskojęzyczny Bliski Wschód. Nie wiemy wpraw-dzie, kiedy dokładnie to nastąpiło (był to proces długotrwały), wydaje się jednak,że na przestrzeni V w.,619 najprawdopodobniej przed wybuchem sporów chrystolo-gicznych. Tym samym powstanie OpMag należy przesunąć na okres zanim ta zmia-na nastąpiła, naszym zdaniem na koniec IV w.

Sama kanwa opowieści pochodzi oczywiście z Mt 2, 1-12, oprócz niej możnajednak wskazać na wątki syro-mezopotamskie m. in. gnostyckie. I tak na przykładtradycje dotyczące Adama i Seta (Testament Adama podyktowany Setowi), należyzapewne wiązać z gnostycką grupą setian. Ważnym źródłem jest też apokryf syryj-ski Jaskinia Skarbów z VI w., ale wątkami sięgający może II w., z którego pocho-dzi choćby nazwa groty, w której były złożone dary dla Jezusa.

Ponadto znajdujemy w OpMag wiele elementów pochodzących z religii irań-skich, z powodu których nasz apokryf wzbudzał i wciąż wzbudza zainteresowaniehistoryków religii. Nie mogąc tu wchodzić w bardziej szczegółowe analizy, ograni-czymy się tylko do podania kilku ważniejszych prac, w których te problemy sądyskutowane620 .

618 J. van Banning, F. Mali, Opus imperfectum in Matthaeum, TRE 25 (1995) 305, PG56, 637n. Por. poniżej Dodatek, s. 384n.

619 Por. S. Brock, The holy Spirit as femimine in early Syriac literature, w: After Eve,ed. By J. M. Soskice, London 1990, 73-88.

620 G. Widengren, Iranisch-semitische Kulturbegegnung in parthischer Zeit, (Arbeit s-gemeinschaft für Forschung des Landes Nordrhein-Wesfalen: Geisteswissenschaften 70),Köln 1960, 62-86; tenże, Die Religionen Irans, Die Religionen der Menschheit 14, Stuttgart1965, 207-214; E. Albrile, I Sethiani: una setta gnostica al crocevia tra Iran e Mesopota-mia, Laurentianum 37 (1996) 353-385; tenże, Il mistero di Seth: sincretismo gnostico in unaperduta apocalisse, Laurentianum 39 (1998) 413-493; tenże, Nel paese di Šyr: i magi, la

5. Cykl o Trzech Magach: D. OPOWIEŚĆ O MAGACH

354

Wątki irańskie w OpMag trafiły do tradycji syryjskiej najprawdopodobniejprzez syryjskojęzycznych chrześcijan żyjących w imperium perskim, wśród któ-rych było także wielu Persów, konwertytów z zoroastryzmu (mazdeizmu). Przej-ście ich na chrześcijaństwo było ułatwione dzięki istnieniu podobnych w obu reli-giach elementów, np. postaci zrodzonego z dziewicy Saoszjanta, eschatologiczne-go zbawcy, który miał wskrzesić zmarłych i zapewnić ludziom nieśmiertelność.Wniesione przez tych chrześcijan elementy tradycji pochodzące z religii irańskich(obok zoroastryzmu należy wymienić tu zurwanizm i mitraizm) uległy chrystiani-zacji i z czasem przedostały się na zachód, tj. do syryjskich chrześcijan Bizancjum.Tu w którymś klasztorze zostały połączone z elementami chrześcijańskimi, zarów-no kanonicznymi, jak i apokryficznymi, i zapisane, czego rezultatem jest OpMag.

W dotychczasowych badaniach stosunkowo mało brane było pod uwagę jesz-cze jedno źródło irańsko-mezopotamskich tradycji religijnych dostrzegalnych w na-szym apokryfie, mianowicie manicheizm. Wydaje się, że elementy takiego pocho-dzenia są obecne na przykład we fragmencie mówiącym o pochodzeniu duszy ludz-kiej z królestwa światła (tekst syr. s. 79). „Przypomnienie” ludziom tego szlachet-nego pochodzenia, którego w manicheizmie dokonuje Jezus Promienisty (w OpMagJezus mówi, że jest „promieniem światła” Ojca, s. 78), rozpoczyna zbawczy processeparacji elementów duchowych (światła) od materialnych (ciemności), zmierzają-cej do zgrupowania elementów światła w jedną całość, aluzje do czego równieżznajdujemy w OpMag.

Religioznawczemu znaczeniu OpMag nie odpowiada forma utworu. Autor,o gorącej niewątpliwie wierze, nie miał daru pióra. Skomponowany przez niegotekst jest pełen powtórzeń, pleonazmów, błędów logicznych i językowych oraz pew-nych, charakterystycznych dla myśli autora wyrażeń, pojawiających się w miej-scach, gdzie nie pasują. Niektóre z tych mankamentów mogły w naszym przekła-dzie zostać do pewnego stopnia „wygładzone”. I tak na przykład „tajemnice ukry-te”, dały się – dla uniknięcia śmieszności – zastąpić „ukrytymi misteriami”, lecztaka procedura nie zawsze była możliwa. Do trudności przekładowych należy po-nadto fakt, że szereg słów jest używanych w innych niż normalnie znaczeniach, conależy jednak uznać za specyfikę myśli teologicznej autora.

Generalnie tekst jest pisany – celowo, czy nie – językiem dość niejasnym, copociąga za sobą konieczność częstego używania dodatkowych słów czy nawet fraz(dodanych w nawiasach kwadratowych) w nadziei ułatwienia czytelnikowi zrozu-mienia tekstu. Zdajemy sobie sprawę z tego, że przekład został przez to obciążonywiększą dozą subiektywnej interpretacji niż miałoby to miejsce w przypadku tek-

stella e il „mistero iranico della salvezza”, Algiza 6-7-8 (1997) 3-30; J. Duchesne-Guille-min, Jesus’ Trimorphism and the differentiation of the Magi, w: Man and his Salvation w:Studies in Memory of S. G. F. Brandon, ed. by E. G. Sharpe, J. R. Hinnells, Manchester1973, 91-98. Cytowana wyżej praca Monneret de Villard pozostaje wciąż ważna; neguje onwszelako wpływy irańskie w OpMag.


355

stów, które przeszły przez staranniejszą redakcję literacką. Ponadto wprowadzony-mi przez nas dodatkami są tytuły podrozdziałów i wielkie litery w odniesieniu doBoga; w tekście dodano numery stron wydania Chabota.

O objawieniu Magom, o ich przybyciudo Jerozolimy

i o darach, które przynieśli Chrystusowi

WSTĘP. MAGOWIE. [57] Relacja o objawieniach i widzeniach, którą zło-żyli królowie, synowie królów Wielkiego Wschodu, zwani Magami621 w ję-zyku swego kraju, bowiem modlili się w ciszy, bezgłośnie, w milczeniu622

i [tylko] w myślach wychwalali [Pana] modląc się do najwyższego i świę-tego majestatu Pana Życia, do świętego i chwalebnego Ojca, który jest ukrytywe własnym wielkim blasku, i jest bardziej wywyższony i święty niż wszelkamyśl [to może pojąć]. Język ludzki nie jest w stanie wysłowić tego, jaki Onjest, chyba że On sam [tego] zechce, gdy [tak] zechce i zdecyduje się przezkogo. Ani Jego stworzenia niebieskie, ani ziemskie nie są w stanie wysło-wić Jego majestatu, chyba że On zechce odsłonić [go] ludziom, aby mogliprzyjąć któryś z darów Jego majestatu, jest bowiem [tak] wielki, [że] nie sąoni w stanie go wysłowić.

[Tak] więc owi mędrcy [byli] zwani Magami w języku miejscowym,bowiem w milczeniu, bezgłośnie wychwalali Boga Wszechświata, poprzezktórego słowo i wolę zaistniało wszystko, co było, wszystko, co jest i wszyst-ko, co będzie, nie ma zaś niczego, co by zaistniało bez Jego woli, nie ma teżnikogo, kto by się oparł woli Ojca Wszechświata.

621 Syr. m÷ghÙšÈ, słowo pochodzenia irańskiego.622 W tradycji syryjskiej istnieje opinia, że Magowie (kapłani zoroastryjscy) modlili się

po cichu.


356

Imiona [tych] mędrców i królów brzmiały tak623: Zaharuandad syn Ar-tabana,624 Hormizd625 syn Sanatruqa626, Ausztazp627 syn Guudafara628, Ar-szak629 syn Mahruqa, Zaruand syn Uaduada, Aricho syn Kasru630, Artach-sziszat631 syn Chauilata, Asztanbozan syn Sziszrona, Mahruq syn Huma-ma, [58] Achszirach632 syn Tsachbana, Natsardich syn Baladana, Mero-dach633 syn Bela634.

KSIĘGA SETA. Są to królowie, synowie królów wschodnich z ziemiSzir635, która leży dalej niż cały Wschód świata zamieszkałego przez ludzi,[ciągnąc się] do Okeanosu636, wielkiego morza, które znajduje się poza [za-mieszkałym] światem, [leżąc] na wschód od ziemi Nod637, w której miesz-kał Adam, książę i głowa wszystkich narodów świata. Owi synowie kró-lewscy otrzymali od swych ojców polecenia i prawa, a także pisma, którejedno pokolenie przejmowało od drugiego [począwszy] od Seta, syna ojcanaszego Adama638. Adam odkrył i ukazał swemu synowi Setowi swe pier-wotne dostojeństwo [z okresu] zanim przekroczył przykazanie, jak rów-nież [przyczynę] opuszczenia raju. Przestrzegł swego syna Seta, by nie ła-mał prawa, tak jak to zrobił [on], Adam. Set zaś przyjął swym czystymsercem polecenie swego ojca i przestrzegał je w pełni, także dzięki łasceNajwyższego, [łasce] Pana Majestatu. Setowi było dane zapisać w księdzei rozpowszechniać mądrość i wzywać imienia Pana, [który jest] panemwszelkiej duszy pragnącej życia. Za jego przyczyną pojawiła się po raz

623 Zestaw imion dwunastu Magów występuje także w innych źródłach syryjskich, por.W. Witakowski, The Magi in Syriac tradition, Vox Patrum (w przygotowaniu).

624 Imię kilku królów partyjskich.625 Syr. Hwrmzd – Hormazd.626 Imię jednego z królów Hatry.627 = Hystaspes.628 Por. Gundafar, imię króla indyjskiego, na którego dworze misjonował Juda Tomasz

wg apokryficznych Dziejów Tomasza, por. ANT 2.629 Imię założyciela dynastii Arsacydów, w wersji grecko-rzymskiej „Arsakes”.630 = Chosroes/Chosrow, imię kilku królów sasanidzkich.631 = Artakserkses.632 = Kserkses.633 Imię boga babilońskiego Marduka.634 Imię boga babilońskiego, czczonego także np. w Palmirze.635 Szir – termin ten oznacza zwykle Chiny; tu jednak jest to raczej mityczna kraina.636 Przetranskrybowane słowo greckie.637 Por. Rdz 4, 16; nazwa kraju, do którego uciekł Kain.638 Por. Rdz 4, 25nn.


357

pierwszy na świecie księga napisana w imię Najwyższego639. [W ten spo-sób] napisaną księgę Set przekazał swym potomnym i była ona przekazy-wana aż do Noego, który także został uznany za sprawiedliwego i [z tejprzyczyny] uratował się od wody640. Noe wziął ze sobą Księgi Przykazańna czas potopu do arki, a gdy wyszedł z niej przykazał również swoim po-tomnym, by opowiadali o Jego wielkich czynach i ukrytych misteriach, któresą opisane w księgach Seta, o majestacie Ojca i o wszystkich [innych] ta-jemnicach.

Były więc te księgi, [te] tajemnice i ta relacja, przekazywane [59] z po-kolenia na pokolenie aż do [czasów] naszych ojców. [Ci] zapoznali się z ni-mi, przyjęli z radością i przekazali nam. Teraz my strzeżemy tajemnic i słówtych ksiąg z miłością i czcią, i w milczeniu modlimy się, wyznajemy i wy-chwalamy [Pana] zginając kolana i wznosząc ręce ku górze, ku niebu, kuPanu Majestatu, który jest ukryty przed oczyma wszystkiego co żyje.

PRZYKAZANIA OJCÓW. Owe Księgi Ukrytych Misteriów były złożonew Górze Triumfów na wschodzie naszego kraju Szir, w Jaskini Skarbów,grocie tajemnic życia w ciszy. Ojcowie nasi przekazali nam przykazania,podobnie jak oni sami [je] otrzymali od swoich ojców, mówiąc do nas:

„Oczekujcie światła Ojca Najwyższego Majestatu, które zaświta wamod wschodu, świata, które wzejdzie u góry w formie gwiazdy ponad GórąTriumfów i osiądzie na kolumnie światła w Jaskini Skarbów Ukrytych Mi-steriów641. Wy również przykażcie waszym synom, a wasi synowie swoimsynom, [by oczekiwali], aż zostanie odsłonięta waszym potomnym tajem-nica gwiazdy, [to jest] światło w formie gwiazdy, która wzejdzie za sprawąNajwyższego Majestatu, zaświeci nad całym stworzeniem i przyćmi świa-tło słońca, księżyca i gwiazd. Żadne z nich nie będzie widoczne, ani niezdoła zrównać się z jej światłem. Wielka jest bowiem tajemnica Syna Naj-wyższego Majestatu, który jest:

Głosem Ojca,Dzieckiem Jego ukrytej myśli,Światłem promienia Jego chwały,Wolą i postacią Jego ukrytości,Słowem rodzącym wszelką Jego myśl,

639 Tzn. była to święta księga wcześniejsza niż Biblia.640 Por. Rdz 6, 9nn.641 Dosłownie: „…w Jaskini Skarbów i Ukrytych Misteriów”, zwykle w tekście jednak

„Jaskinia Skarbów Ukrytych Misteriów”.


358

Fontanną Życia, która nigdy nie przestanie wytryskiwać ze swego źró-dła,

Słowem, które stworzyło wszystko642 wedle woli Tego, który je wypo-wiedział,

Obrazem, który nie ma ani pierwowzoru, ani kopii wśród wszystkich,jakie istnieją,

Tym, którego mocą i słowem powstały i zostały uporządkowane wszyst-kie światy.

On jest Synem łaski doskonałej,Promieniem Światła [60] chwały niewysłowionego Ojca Majestatu.Wiedzcie więc, że kiedy wzejdzie to światło [pochodzące] z Nieskoń-

czonego Majestatu i ukaże się wam w postaci gwiazdy, byście je mogli zo-baczyć, pójdźcie [wtedy] dokąd was poprowadzi światło tej gwiazdy, z gor-liwością, radością, i [z sercem pełnym] miłości i zapału, niosąc czyste daryz rzeczy, które należą do Niego, a które zostały złożone przez waszych oj-ców w Jaskini Skarbów Ukrytych Misteriów w Górze Triumfów. Zobaczy-cie tam wielki i cudowny znak. Gdy Bóg ukaże się w ludzkim ciele – wzgar-dzony, ubogi, wynędzniały, wątły i poniżony, a nad Nim ukaże się takżeznak krzyża, pójdźcie doń z miłością i radością niosąc ze sobą wasze dary.Oddajcie pokłon wzgardzonemu, poniżonemu i wynędzniałemu Dziecku,wręczcie Mu wasze dary i przyjmijcie odeń błogosławieństwo życia. A gdyprzyjdzie w swej chwale ukrytej, w swej pełnej boskości i z całym bogac-twem, które nie przemija, będziecie wraz z Nim uczestniczyć w radości,w Jego nowym świecie i w Jego świetle, które […] i w życiu doskonałym,które da wszystkim […]643. Wy sami zadbajcie (o to), i (to samo) przykaż-cie waszym synom, by, jeśliby światło gwiazdy nie przybyło za waszych(czy ich) dni, powiedzieli (o waszym obowiązku) swoim synom, (a ci swo-im, i tak) aż do czasu, gdy spełnią się tajemnice i objawienia, które są napi-sane na temat Jego przybycia”.

Od naszych ojców otrzymaliśmy prawa i polecenia, i przekazaliśmynaszym synom naukę o wszystkich misteriach. Tak jak sami otrzymaliśmy[polecenia] i dowiedzieliśmy się [o gwieździe] od naszych ojców [tak i]mówiliśmy [naszym synom] czyniąc ich uważnymi: „Może za waszych dninadejdzie światło tej gwiazdy”.

642 Por. J 1, 3.643 Brak ok. 6 słów.


359

GÓRA TRIUMFÓW. [A tak] wspinaliśmy się na Górę Triumfów: dwu-dziestego piątego dnia każdego miesiąca [przychodząc] każdy ze swegodomu, zbieraliśmy się wszyscy u podnóży Góry, czekaliśmy w jednym miej-scu, w czystości, [61] obmywszy się w źródle, które było u podnóża Góry,a które zwie się Źródłem Oczyszczenia. Stało nad nim siedem drzew: drze-wo oliwkowe, krzew winny, mirt, cyprys, etrog, cedr, i jałowiec. Cała taGóra jest ponad [wszelką] miarę piękniejsza i wspanialsza od wszystkichgór w naszym kraju. Roznosi się od niej woń wszelkich pachnideł, a rosaskrapia ją słodkim zapachem.

Gdy nadchodził początek [następnego] miesiąca, wspinaliśmy się naszczyt Góry i stawaliśmy przed bramą Jaskini Skarbów Ukrytych Miste-riów. Klękaliśmy, wyciągaliśmy ręce ku niebu i modliliśmy się bezgłośnie[i] w ciszy oddając cześć Ojcu Najwyższego Majestatu, na zawsze niewy-słowionemu i nieskończonemu.

Trzeciego dnia [tegoż] miesiąca wchodziliśmy do Jaskini, gdzie byłyzłożone skarby, przygotowane na dary [dla] gwiazdy, dla uczczenia światłaktóregośmy oczekiwali. Po powrocie opowiadaliśmy o objawieniu, o któ-rym czytaliśmy i słyszeliśmy schodząc z radością [z Góry], i nauczaliśmynaszych synów, nasze rody i każdego, kto z miłością oddaje się nauce. Jeślizdarzyło się, że ktoś z nas zmarł, jego syn, lub jeden z członków jego rodustawał na jego miejsce, tak jak my sami stanęliśmy na miejscu naszychojców, [i tak miało być] do momentu, gdy wypełni się czas nadejścia gwiaz-dy. Nauczaliśmy też mieszkańców tego kraju, którzy miłując objawieniez radością przyjmowali naukę [o nim, a także] tych, którzy nie chcieli jejprzyjmować oddalając swe dusze od ratunku, gdyż widzieli, że w spokojui ciszy modliliśmy się i z szacunkiem mówiliśmy do nich [62] o misteriach644.

TESTAMENT ADAMA. Oto fragment z ksiąg, które były w Jaskini Skar-bów Ukrytych Misteriów:

„Cała mowa, którą wygłosił nasz ojciec Adam, wielki założyciel na-szego rodu, wobec swego syna Seta, zrodzonego po śmierci Abla, któryzostał zabity przez swego brata Kaina645, i był opłakiwany przez swegoojca Adama.

Adam ukazał swemu synowi Setowi to […]646 i objawienie światłagwiazdy i jej chwałę, gdyż widział, gdy był w Ogrodzie Eden, jak zstąpiła

644 Tekst tego zdania najprawdopodobniej uszkodzony.645 Por. Rdz 4, 8.646 Brak ok. trzech słów.


360

i osiadła na Drzewie Życia cała jaśniejąc, [co miało miejsce] zanim Adamprzekroczył przykazanie Ojca Najwyższego Majestatu. Gdy zaś złamał przy-kazanie dane mu (przez Ojca), utracił możliwość oglądania tej gwiazdy.Z powodu wyjścia z raju opłakiwał nasz ojciec Adam grzech, [którym] po-niżył się w swej godności. Wielokrotnie upominał i pouczał swego synaSeta, by postępując sprawiedliwie starał się znaleźć łaskę u Ojca Majesta-tu. Mówił doń:

«Synu mój, pokolenia i ludy, które wywiodą się ze mnie i z moich dzieci,będą powtarzać mój grzech i przekazywać sobie przypowieści [o nim], któ-re się do mnie odnoszą. Powiedzą: ‘Żadne królestwo wewnętrznie skłóco-ne nie przetrwa’647. To spełniło się na mnie, bo wprowadziłem waśń dokrólestwa, w którym żyłem i sam je zaprzepaściłem. Synu mój, żebro, któ-re zostało ze mnie wyjęte, stało się drzazgą, która oślepiła me oczy. To jestkobieta (por. Rdz 2, 21n). Gdy ją zobaczyłem, prorokowałem mówiąc: ‘[Oto]tym razem [to] kość i ciało ze mnie’648, i nazwałem ją pięknie ‘Razem’649,ponieważ stała się dla mnie zgorszeniem650. Synu mój, wystrzegaj się jejw słowach ust twoich, i nie odkrywaj przed nią wszystkich tajemnic twegoserca. Mój łaskawy Pan dla czci i chwały dał mi ją na pomocnika651, bo-wiem kochał mnie jak syna umiłowanego, ja zaś uczyniłem ją swą [63]zgubą i niszczycielką mych śladów aż po wyprowadzenie mnie z mego raj-skiego królestwa. Nie zdawałem sobie sprawy z zaszczytu [jaki mnie spo-tkał] i byłem wyniosły w mym sercu przez kielich gorzkich słów – zwodni-czą radę – którą mi dała za podstępem węża652. Nie doceniałem mej wspa-niałej sytuacji, tego, że z niebytu zaistniałem, a gdy zaistniałem – jakiegodostąpiłem zaszczytu. [Nie zdawałem sobie sprawy] z mej władzy nad ca-łym światem, ani z miłości świętych aniołów do mnie, ani z całego megożycia w raju, ani też – bardziej niż z czegokolwiek – z łaski i przychylnościmego świętego Pana, który kochał mnie i był litościwy wobec mnie jakczuły ojciec. A gdy w mej zuchwałości przekroczyłem Jego zakaz, nie osą-dził mnie jak pan zdjęty gniewem, lecz jak czuły ojciec, u którego karałączy się z wybaczeniem. Gdyby bowiem [chciał] ukarać mnie wedle mojejwiny, zgładziłby mnie jak proch, a [przecież] choć nie istniałem, zrobił mnie.

647 Por. Łk 11, 17; Mt 12, 25.648 Rdz 2, 23.649 Tradycja nieznana.650 Tekst niezrozumiały.651 Por. Rdz 2, 18.652 Por. Rdz 3, 1nn.


361

Któż mu się przeciwstawi i powie ‘Cóżeś zrobił?’653. Lecz On ukarał mnieokazując łaskę, a nie skazał mnie wedle mego grzechu.

Oto widzisz, mój synu, całe stworzenie jest pod moją władzą654, jakdawniej. Mój kusiciel chciał mnie podstępnie poniżyć, by wyzwolić się odmej władzy, ale mój dobroczynny Pan w tym większej swej łaskawościpołożył go pod moje stopy, bym go zdeptał, a mnie napełnił strachem, bymnigdy więcej nie słuchał jego podszeptów. Jako sprawiedliwy sędzia za-mknął jego kłamliwe usta, wypełnił je prochem, i połamał mu nogi, by niemógł chodzić, odróżniając go w ten sposób od wszelkich podobnych mudzikich zwierząt.

Wszystko to, mój synu, przydarzyło mi się i zostałem pozbawionymej [pierwotnej] godności. Przyczyną wszelkiego zła była matka twoja,Ewa, która była powodem mego upadku655. Lecz ty, mój synu, wystrzegajsię jej rady i nie słuchaj jej tak, jak ja, lecz kochaj i czcij Pana życia,mego dobrotliwego Mistrza, a On cię przywróci do życia i zlituje się nadtobą. [Wiedz, że] oto z mego rodu i spośród [64] mych potomków wyjdąchwalebni i sławetni mężowie rozgłaszający tajemnice Majestatu. Spo-tka ich wielka łaska, a [gdy] będą się modlić i prosić, zostaną wysłuchanii […]656 Majestatu.

W ostatnich czasach tego pokolenia znów pojawią się buntownicy, któ-rzy nie będą się bali zgrzeszyć tak, jak ja, ani ponieść kary, którą ja ponio-słem, lecz odważą się głosić bluźnierstwa przeciw Najwyższemu Majesta-towi. Będą mówić wiele [złych] rzeczy i zrobią sobie malowane i rzeźbio-ne idole. Będą też służyć słońcu i księżycowi i wypowiadać bluźnierczesłowa. Wszystkie te rzeczy będą [czynić] za przyczyną podstępów megoprzebiegłego kusiciela, bowiem swą fałszywą miłością pełną podstępu i go-ryczy będzie on kusić każde pokolenie, które przyjdzie po mnie. Pokaże[im] i przywabi ich próżną sławą wielkiego bogactwa, wysokiej pozycji,[pysznych] szat, majątku, nierządu, pychy, niegodziwości, chciwości i dóbrróżnego rodzaju. Ukaże im się jako [ktoś] kochany i przyjazny i będzie ichkusił już to muzyką, już to pijatyką, i odrażającymi i plugawymi biesiada-mi, które są [tylko] halucynacjami ich próżnych widzeń. Innym znów ra-zem usidli ich różnymi rzeczami zbytku, swą wstrętną i fałszywą miłością,tak jak to było ze mną, [gdy zostałem zwiedziony] przez jego fałszywe

653 Hi 36, 23.654 Por. Rdz 1, 26.655 Ten antykobiecy fragment wskazuje na enkratyczne poglądy autora.


362

słowa, [wypowiedziane] przez Ewę, udające skromność i troskę o mnie:‘Oto doradzam ci coś, co jest dla ciebie stosowne i dobre, bo gdy zjeszz drzewa, z którego przykazano ci nie jeść, będziesz taki, jak twój Bóg’ –mój Mistrz dobroczynny. Nie zdawałem sobie sprawy, ja nieszczęsny, z megozaszczytu, [ani z tego] że nie mogę mieć [korzyści z] jego fałszywej rady,ani że glina nie może być tym, który ją formuje657, ani sługa równy swemupanu658. Lecz znam obfitą łaskę Majestatu mego dobroczynnego Mistrza[65], która zostanie mi objawiona u kresu dni, a na koniec wybawi mnie odzguby i podniesie z prochu, tak jak mnie podniósł z mego niebytu.

Mój wróg cieszył się z mojego powodu i skakał z radości, bo wpadłemw jego pułapkę. [Lecz] mój Dobroczynny Wybawca i Mistrz Łaskawy wes-prze mnie i w swym miłosierdziu zlituje się nade mną. Ponieważ zszedłemdo ciemności, wzmocni mnie swym światłem i oświetli me oczy, podobniejak mi dawniej uczynił: dmuchnął mi w twarz ducha i ożyłem659.

Ty, mój synu, staraj się podobać memu Stwórcy i Dawcy życia. [Tak]też [niech czynią] pokolenia, które nastaną po tobie. Zaskarb sobie Jegołaskę, bowiem przez swą życzliwość nie obciąża cię moimi grzechami.Gdyby bowiem chciał mi odpłacić stosownie do mego grzechu, nie spło-dziłbym żadnego potomstwa, ani też nie przyjąłby ofiary twego brata Abla660.Nie zażądał też zadośćuczynienia za jego krew od jego brata, który go byłzabił661, bowiem przez swą wielką łaskawość nie odwraca się od tego, ktogo kocha, i kto chodzi przed Nim w sprawiedliwości. Nawet tym, którzygrzeszą wobec Niego, daje możliwość pokuty, i lituje się nad nimi, jeśliżałują i błagają Go o przebaczenie, bowiem wielka jest Jego wspaniało-myślność wobec świata”.

Set wysłuchał wszystkiego, co mówił mu jego ojciec, Adam, i staran-nie to zapisał, jak również wiele dalszych przykazań. My zaś znaleźliśmyje i wiele innych w pismach złożonych w Jaskini Skarbów Ukrytych Mi-steriów.

Set oczyścił swe serce, by nie dawać posłuchu złemu kusicielowi, i przy-woływał i wychwalał imię Ojca najwyższego Majestatu. Set dał też swymsynom przykazania [odnośnie do] tych misteriów.

656 Brak ok. 3 słów.657 Por. Iz 29, 16.658 Por. J 13, 16.659 Por. Rdz 2, 7.660 Por. Rdz 4, 4.661 Por. Rdz 4, 8.


363

OBJAWIENIE DANE MAGOM. My zaś wspinaliśmy się na tę Górę każde-go miesiąca, i wszedłszy przepełnieni miłością do Jaskini Skarbów Ukry-tych Misteriów odczytywaliśmy [te pisma]. Poznawaliśmy [je] sami i na-uczaliśmy [o nich] naszych synów i nasze rody. Gdy nadszedł czas spełnie-nia się tego, co było napisane w księgach o objawieniu się światła ukrytejgwiazdy, my [też] byliśmy godni [i przygotowani], by nadeszła za naszychdni [66] i byśmy ją mogli przyjąć z radością tak, jak to nam zostało przyka-zane od naszych ojców, i tak jak sami wyczytaliśmy [o tym] w księgach.Każdy z nas miał różne i zadziwiające wizje, których przedtem nigdy niedoznawał, lecz [wyjaśnienie] ich znaczenia było [zawarte] w księgach, któ-reśmy byli czytali.

Zgodnie z naszym dawnym zwyczajem wyszliśmy każdy ze swegodomostwa, by po drodze na Górę Triumfów jak zwykle [wejść do]...662 Źró-dła Oczyszczenia i się obmyć. Zobaczyliśmy [wtedy] [jasność (?)] nie doopisania w postaci kolumny światła, która zstępując zatrzymała się nad[Górą]663. Zadrżeliśmy ze strachu, gdyśmy ją zobaczyli, a ponad nią gwiaz-dę świetlistą, o której jasności nie jesteśmy w stanie nic więcej powiedziećniż to, że była wielokrotnie silniejsza od światła słońca. Słońce nie mogłomierzyć się ze światłem jej promieni. Jak księżyc, który w kwietniu, choćjest widoczny za dnia, zostaje pochłonięty przez światło słońca, gdy onowschodzi, tak też – wydało nam się – stało się ze słońcem, gdy ta gwiazdawzeszła ponad nami.

Nam to właśnie, wtajemniczonym w misteria, ukazało się światło gwiaz-dy silniejsze od słonecznego, a nikomu innemu, bowiem [wszyscy inni]byli dalecy od [znajomości] jego misteriów i od [miejsca] ukazania się [tegoświatła]. Uradowani chwaliliśmy bezgranicznie i wyznawaliśmy Ojca Naj-wyższego Majestatu, że za naszych dni się ukazało i że byliśmy godni jezobaczyć.

Gdyśmy z radością obmyli się w Źródle Oczyszczenia, wspinając sięweszliśmy jak zwykle na Górę Triumfów, znaleźliśmy tę kolumnę świetli-stą przed Jaskinią. Ogarnął nas znów wielki lęk. Padliśmy na kolana i wy-ciągnęliśmy ręce wedle naszego dawnego zwyczaju i w milczeniu wychwa-laliśmy jej cudowny wygląd. I oto ujrzeliśmy niebo, które otworzyło sięjak wielka brama, a (w nim) wspaniałych mężów niosących na swych rę-kach gwiazdę świetlistą. Zeszli i stanęli nad kolumną światła, [67] która

662 Brak ok. 3 słów.663 Brak jednego słowa.


364

rozjaśniała całą Górę blaskiem nie do opisania ludzkimi ustami. Z kolum-ny i z gwiazdy wysunęło się ku nam, ku naszym oczom, coś na kształt rękimałego człowieka, której nie byliśmy w stanie widzieć. Lecz zebrawszy sięw sobie ujrzeliśmy gwiazdę nad Jaskinią Skarbów Ukrytych Misteriów. Ja-skinia ta jaśniała niezmiernie, i dał się nam słyszeć łagodny i słodki głos,który przemówił do nas tak: „Wejdźcie do środka bez wahania, z miłością,a będziecie mieli niezwykłe i cudowne widzenie”.

Nabraliśmy [nieco] odwagi i sił wskutek tego, co powiedział ów głos,i weszliśmy [wciąż jednak] zalęknieni. W wejściu do jaskini padliśmy nakolana [rażeni] ogromem światła. Gdyśmy na jego słowo powstali i pod-nieśli oczy, zobaczyliśmy to światło nie do wysłowienia ludzkimi ustami.Zagęściło się i ukazało się nam w postaci małego i skromnego człowiecz-ka. Rzekł do nas: „Pokój wam, wtajemniczeni w ukryte misteria!”

I znów zdumieliśmy się tym, cośmy ujrzeli, a On rzekł do nas: „Niemiejcie wątpliwości, co do widzenia, któregoście doświadczyli. Ukazałosię wam niewysłowione światło Głosu Ojca Najwyższego Majestatu, któryjest ukryty. I mogliście zobaczyć też to, że skupił swe światło w blask, i uka-zał się wam pod postacią małego, skromnego i niepozornego człowieczka,bowiem mieszkańcy świata nie są w stanie dostrzec Jedynego Syna OjcaMajestatu [w pełnej] chwale, o ile nie objawi im się w kształcie [znanym]z ich świata. Ukażą się w nim także inne znaki, które ukrywają i czyniąnierozpoznawalnym Najwyższy Majestat, dla zbawienia żywota ludzi, bo-wiem mój Ojciec kocha ich i [nie chce], by zginęli w błędzie, w którymtrwają. Ja zaś spełnię [misję] miłości Ojca [do ludzi, która prowadzi] aż pośmierć na krzyżu. Dla ich życia zstąpię [na ziemię] i podniosę ich ze sobąw miłości i niepodzielnej doskonałości, jeśli uwierzą we Mnie bez wahań,i przeze Mnie będą wyznawać i wielbić Ojca chwalebnego Majestatu, któ-ry Mnie posłał664 [68] dla ich zbawienia. Ja [zaś] pokochałem ich, by niezginęli przez grzech, w którym trwali. Od momentu, gdy się im ukażę przyspełnieniu wszystkich czasów, nie będą mieli żadnego wytłumaczenia dlaswych grzechów, lecz zaczną czynić pokutę i uwierzą we mnie. Wy także[wykonujcie] wszystko to, co wam zostało przykazane przez waszych oj-ców a także wszystko to, czegoście się dowiedzieli z tajemnic [zawartych]w księgach, w których [o nich] czytaliście. Wszystko to wykonujcie tak,jak wam zostało powiedziane, bo są to ukryte tajemnice światła gwiazdy,

664 Por. J 1, 33, itd.; częsty zwrot u Jana.


365

na której ujrzenie czekaliście. Oto ona sama pokazała się wam, abyściemogli usłyszeć i bez wahania uwierzyć, gdy ujrzycie we Mnie znaki wielupostaci. Weźcie więc ze sobą skarb, który został złożony przez waszychojców w tej jaskini, i czekajcie radując się i oddając cześć nie […]665 uro-dzę się jako człowiek. Tam znów oddajcie Mi cześć […]666. Ja teraz [tu]rozmawiam z wami, lecz jestem i tam, bowiem moja Ewangelia jest gło-szona także tam, przez aniołów. Ja jestem obecny i przy Majestacie megoOjca, i wszędzie, bowiem jestem promieniem Światła, a Światło to wze-szło nad tym światem z Majestatu mego Ojca, który Mnie posłał, bym speł-nił wszystko, co w niewysłowionych tajemnicach przepowiadano o Mniena całym świecie i w każdym kraju. [Zostałem wysłany,] bym wypełnił po-lecenie mego chwalebnego Ojca, które przez proroków głosił o Mnie krnąbr-nemu domowi667 . Podobnie i wy otrzymaliście objawienia o Mnie, jak przy-stoi (komuś o) waszej [głębokiej] wierze. Będę szedł z wami i będę wamprzewodnikiem na każdej drodze, którą będziecie szli, oglądając wspaniałeznaki i [moje] wielkie triumfy na całej ziemi, jak również spełnienie wszyst-kich tajemnic, [które nastąpi] w Jerozolimie. [69] Potwierdzi się wam [wów-czas] wszystko, co wam było powiedziane. Znów zobaczycie znaki pokory,a także niepozorną, drobną i wątłą postać, tak że ludzie odważą się [wystą-pić] przeciw Mnie i będą chcieli wykonać to, co podstępnie przeciw Mniezaplanowali. Nie będą [jednak] mogli znaleźć satysfakcji, lecz wszystko,co zrobią, stanie się [przyczyną] ich śmierci i zagłady. Wola zaś Ojca zosta-nie spełniona gwoli uratowania życia całego świata”.

Gdy już skończył z nami mówić o tym wszystkim i o wielu [innych]sprawach, o których nie jesteśmy w stanie opowiedzieć ze względu na ichwielką ilość, wyszliśmy wszyscy z Jaskini radując się i ciesząc, iż byliśmygodni tego, by te wszystkie tajemnice niewysłowionego Majestatu zostałynam objawione i opowiedziane. Wzięliśmy cały skarb, który był złożonyw Jaskini, przy czym dokumenty, z powodu których był [tam] złożony, byłyopieczętowane.

POWRÓT Z GÓRY TRIUMFÓW. Schodziliśmy z Góry błogosławiąc tajem-nice objawień światła Gwiazdy, która nam się ukazała, a każdy z nasopowiadał o objawieniach i wizjach, które miał w Jaskini Skarbów Ukry-tych Misteriów. Nasze wizje nie były podobne jedna do drugiej, a wszyst-

665 Brak ok. 3 słów.666 Brak ok. 4 słów.667 Por. Ez 3, 9.


366

kie cuda, któreśmy widzieli, objawiały się każdemu inaczej. Jeden z naspowiedział: „Widziałem światło, w którym (widać) było wiele zadziwiają-cych kształtów”.

Ktoś inny rzekł: „Widziałem niemowlę o kształtach nie do opisania”.Inny rzekł: „Widziałem młodzieńca niepodobnego do niczego na tym

świecie”.(Jeszcze) inny rzekł: „Widziałem niepozornego i brzydkiego człowie-

ka o nędznym wyglądzie”668.(Znów) inny rzekł: „Widziałem krzyż i świetlistą (sylwetkę) powie-

szonego na nim człowieka, który dźwigał grzechy całego świata”.Inny rzekł: „Widziałem, że w (swej) potędze zszedł do Szeolu, a wszy-

scy zmarli powstali i oddali mu pokłon”669.Ktoś inny rzekł: „Widziałem, że wzniósł się [70] w chwale, otworzył

groby i przywrócił zmarłych do życia, podczas gdy oni wołali w te słowa:«Święty jest nasz król, święte jest Jego zejście do nas. Z powodu naszychgrzechów poniżył się, by nas zbawić»”.

Inny rzekł: „Widziałem, jak wzniósł się na wielką wysokość, a aniołyotwierały przed nim bramy nieba. Chmury serafinów i aniołów unosiły Gona dłoniach swych rąk, a Duch Orędownik670 niósł diadem i koronę i bły-skał przed nim (oznaką) zwycięstwa, a wszystkie zastępy wychwalały i wy-śpiewywały cześć Jego poniżenia, które zwyciężyło w każdej walce z grze-chem i śmiercią”671.

Schodząc z Góry Triumfów wychwalaliśmy i opowiadaliśmy sobienawzajem o wszystkich tych i wielu podobnych rzeczach, o wszystkim,cośmy tam widzieli i słyszeli. Radowaliśmy się wielce i weselili, iż stali-śmy się godni ujrzeć ten Dar Życia, o który modlili się pełni nadziei wszy-scy królowie, sprawiedliwi, prorocy i bohaterowie. Oczekiwali oni na tewizje, lecz nigdy ich nie zobaczyli, gdyż nie był to jeszcze czas nadejściaGwiazdy Świetlistej dającej życie doskonałe tym, którzy w nią uwierzyli.

GŁOS Z WYSOKOŚCI. A gdyśmy [tak] wychwalali te rzeczy, nagle z naj-wyższej wysokości Majestatu dotarł do naszych uszu głos o nieopisanejsłodyczy, któremu towarzyszyło wielkie światło, [i który] rzekł do nas:

668 Por. Iz 53, 1[?].669 Por. Zstąp.670 Syr. p÷raqlÌ†À < gr. παρVκλητος.671 O polimorfii por. Bibliografia.


367

„Wszystko, coście widzieli i słyszeli, o czym rozmawialiście i co kuwaszemu zdziwieniu było wam przekazane, jest tylko jedną kroplą życiaz domu Majestatu. Nikt bowiem nie może poznać wszystkich tajemnic Jed-ności672 z wyjątkiem tego, który pochodzi z ukrytej myśli Ojca. Nikt niebyłby w stanie poznać Ojca, gdyby Głos rodzący Słowo Życia nie odkryłgłębi ukrytej myśli Ojca, przez którego będzie istniał [71] wiecznie. Otoprzez Głos i Słowo powstały i zostały uporządkowane górne i dolne światyOjca Majestatu: Aniołowie, Moce, Zwierzchności, Władze i ten świat, w któ-rym wy żyjecie, wysokość i głębokość, długość i szerokość. Nie ma nicze-go, co by istniało bez woli Ojca Majestatu lub było bez Głosu Życia:

To jest bowiem mój Syn Umiłowany673, Wysłannik Łaski Doskonałej.On objawia swym umiłowanym to, co jest ukryte u Ojca, tak by zna-

leźli siłę do przyjęcia daru Syna ukazującego nowe i doskonałe światy tym,którzy są przekonani i wierzą weń.

On jest tłumaczem mądrości niezbadanych tajemnic, On, który jestobrazem674 i podobizną Ojca Majestatu, który zawsze jest Mu posłuszny.

On jest Synem Jedynym spełniającym każdą wolę swego Ojca.Nie jest miłowany ani szanowany tak, jak być powinien, bowiem ten

świat bardziej niż Jego kocha ciemność i jej powaby675.On to poniżył się i stał się człowiekiem dla zbawienia ludzi, by nie

ulegli zagładzie. Dobrowolnie przybrał ciało, nędzny kształt676, by w nimunicestwić śmierć, odebrać jej władzę, a dać życie wieczne tym, którzy Gomiłują i wierzą w Niego.

To w Jego imię czynione są znaki i cuda przez Jego wiernych.On jest Synem doskonałym, wykonawcą woli Tego, który Go wysłał.On jest drogą i bramą677 światła dla tych, którzy przez nią wchodzą.On istnieje we wszystkim tak, że [gdy się mówi] o czymkolwiek, o Nim

się mówi i Jego imię się wymienia.

672 Lub: „Jedyności”; syr. : ÌªÌdhÀyÙthÀ. To samo słowo oznacza „życie w odosobnie-niu” lub „monastycznie”.

673 Por. Mt 3, 17.674 Por. Kol 1, 15.675 Por. J 3, 19.676 Por. Kol 2, 5nn.677 Por. J 10, 9.


368

On jest Chlebem Życia678 zesłanym wiernym przeze Mnie, Siewcą Sło-wa679 Życia i Pasterzem Prawdy, który poświęca się dla zbawienia swychowiec680.

On jest Arcykapłanem, który swą krwią uświęca światy.On jest Napojem z Winorośli Życia.To Jego widzieliście ukazującego się wam pod wieloma postaciami,

[72] [mimo że] nie usunął niczego z mej miłości, ani ze swej chwalebnejOsoby681.

I nikt nie może pojąć ani Jego, ani Jego majestatu na tyle, by mógłokreślić, jaki On jest, oprócz Mnie, (bo) Ja i On jesteśmy jednością682,w chwale niewysłowionej”.

PODRÓŻ MAGÓW DO JEROZOLIMY. Gdy to wszystko i wiele innych sprawzostało nam przekazanych, [tak] o Nim, [jak i] o pojawieniu się tej Gwiaz-dy, która ukazała się nam pod wieloma doskonałymi postaciami, byśmymogli ją zobaczyć, rozmawialiśmy o Niej, jakbyśmy byli ludźmi ułomny-mi, którzy nie mogą wysłowić tego, co widzieli.

W naszym obozie przygotowaliśmy prowiant oraz czyste i święte dary,które wynieśliśmy z Jaskini Skarbów Ukrytych Misteriów, gdzie zostałypierwotnie złożone przez naszych ojców. Wyruszyliśmy z wielką radością,a nasze serca cieszyły się z przybycia na miejsce, gdzie przykazane nambyło, byśmy oddali pokłon objawionej Gwieździe o nieskończonym świe-tle. I znów ukazał się nam nasz Przewodnik i Dobry Posłaniec, nasze Świa-tło doskonałe i nasz chwalebny Przywódca – owa Gwiazda idąca przed nami,wspierająca naszą grupę na wszystkie sposoby683 i rozjaśniająca nam [dro-gę] swym tajemnym światłem. Nie potrzebowaliśmy światła słońca ani księ-życa, teraz bez znaczenia dla naszych oczu, [bowiem] nocą i dniem szliśmyprzy jej świetle, radując się i weseląc, bez kłopotów i nie [czując] zmęcze-nia. Ona zaś przygotowywała nam wyborne684 miejsca na postój, byśmymieli gdzie mieszkać, odpoczywać i radować się. Takoż nasz prowiant oka-zał się być obfity i [nigdy go] nie brakowało, a [nawet] z dnia na dzień było

678 Por. 16, 15.679 Por. Mt 13, 3nn.680 Por. J 10, 11.681 Syr. q÷nÙmÀ, termin którym się określa osoby Trójcy.682 Por. J 10, 30.683 Dosłownie: „ze wszystkich stron”.684 Dosłownie: „błogosławione”.


369

go coraz więcej. Świecąc nad nami sprawiała, że czuliśmy się wypoczęcipo cał[odzienn]ym trudzie, jak gdybyśmy [wcale] nie przemierzali [tej dłu-giej] drogi. Góry, wzgórza, i miejsca trudne do przebycia wygładzała przednami685. Także rzeki, które były na naszej drodze, przekraczaliśmy pieszo,[73] bez lęku, bowiem światło naszego Dobrego Przewodnika towarzyszy-ło naszej karawanie. Gdy zaś przemierzaliśmy tereny [pełne] dzikich zwie-rząt i jadowitych węży, [mogliśmy bez uszczerbku] stąpać po nich noga-mi686. W każdym miejscu postoju nasz chwalebny Przywódca i Przewod-nik ukazywał się każdemu z nas we wszystkich [tych] postaciach i formach,[w których widzieliśmy go na Górze]. A serca nasze pełne były wielkiejradości. Wszystkie miejsca postoju, w których zatrzymywaliśmy się, wy-dawały nam się małe i drobne w porównaniu z naszym zwycięskim Zna-kiem i potężnym Światłem, które było tak wielkie, że żadne usta ludzkienie są w stanie go wysłowić. Ono prowadziło nas swą zwycięską siłą.

W JEROZOLIMIE. Gdy w miesiącu kwiatów687 dotarliśmy w okolice Je-rozolimy, nasz dobry Wysłannik, który nas [tam] przywiódł, wprowadziłnas do środka miasta. Jej dostojnicy i starsi przestraszyli się, zadrżeli, i spy-tali nas: „Dlaczegoście tu przybyli, czy z powodu tajemnic waszej, magów,religii?” – [Spytali tak], ponieważ zauważyli, że spoglądając na niebo od-dawaliśmy pokłon naszemu Znakowi i modliliśmy się do naszego Przy-wódcy. Uważali nas za magików688, nie znali bowiem naszych tajemnic.

Odpowiedzieliśmy im: „Zobaczyliśmy w naszym kraju znak najwyż-szego Majestatu [i] zgodnie z poleceniem naszych ojców [przybyliśmy tu],ponieważ tutaj urodził się Król, Dawca Życia i Zbawiciel, który przez swąśmierć ofiarowuje się za cały świat. Przybyliśmy, ponieważ widzieliśmywszystkie Jego znaki, a także postacie Jego boskości ukryte w człowiekuubranym w ciało689. Przybyliśmy radośni z czystymi darami, które były zło-żone przez naszych ojców w Jaskini Skarbów Ukrytych Misteriów w Gó-rze Triumfów. [Nasz Przewodnik] przykazał nam w wielkiej wizji, byśmyudali się do tego kraju i z czcią oddali Mu pokłon, bowiem wszędzie maswych wyznawców, dla których jest dawcą życia, zbawcą i odpuszczają-

685 Por. Iz 40, 4.686 Por. Ps 91[90], 13.687 Tj. nisan – kwiecień.688 Syr. m÷ghÙšÈ – a więc to samo słowo, które normalnie tłumaczymy jako „mago-

wie”, tu jednak użyte w innym, nieco pejoratywnym znaczeniu.689 „Ubranie ciała” to częste w syryjskiej teologii określenie wcielenia Chrystusa.


370

cym grzechy. Za Jego pośrednictwem Pan Wszechświata pogodzi się zeswym stworzeniem [74] i okaże łaskę swemu ludowi”.

Herod, rządzący w tym kraju, kazał zwołać szacownych starszych mia-sta i spytał: „Gdzie [wedle tego, co] jest napisane, ma się narodzić królMesjasz, zbawiciel i dawca życia ludzi?” Wszyscy jednogłośnie odrzeklimu: „W wiosce Betlejem, zgodnie z tym, co Najwyższy Majestat powie-dział naszemu ojcu Dawidowi, pierwszemu prorokowi, który żył w pra-dawnych czasach”690.

Usłyszawszy to, ucieszyliśmy się bardzo, gdy zaś radując się zobaczy-liśmy [ponownie] naszego Przewodnika i Przywódcę, radość nasza jeszczesię zwiększyła. Rozprawiając o misteriach, objawieniach i rzeczach chwa-lebnych, promieniejąc radością udaliśmy się do Betlejem, wedle tego, cowyczytali uczeni w Piśmie, ślepi, jako że nie wierzyli w to, co znaleźliw swych księgach. Nie [uwierzył w to] też Herod, niewidzący przywódca,ślepy wobec miłości Światła, które zrodziło się w jego kraju, i które byłoświatłem [już] przed wiekami. Od dni swych [narodzin wszyscy] oni miesz-kali bowiem w świecie ciemności.

Rzekł do nas podstępnie Herod: „Gdy zobaczycie Mesjasza, przyjdź-cie powiadomcie mnie, bym i ja poszedł oddać mu pokłon”691. Ponieważjednak nie był godzien pokłonić się narodzonemu Światłu, gdyż był siedli-skiem grzechu, nasz Przywódca, nasze Światło, powiedział, byśmy doń nieszli692. Nie zasługiwał bowiem na to by ujrzeć wielkie Światło świata, bę-dąc całkiem głuchym i ślepym na (wiedzę o tym) jaki hołd Mu się należy.

PRZYBYCIE DO BETLEJEM I MOWA DZIECKA693. Udaliśmy się w drogęi radując się przybyliśmy do Betlejem, które zasługiwało na nazwę WioskiŚwiętych Narodzin694 i Wielkiego Światła, bowiem Ono w nim wzeszło,aby zmazać i zniszczyć wszelki grzech i pokonać śmierć. Weszliśmy wszy-scy do pomieszczenia, w którym urodził się nasz Przewodnik, i zobaczyli-śmy grotę, która wyglądała tak, jak Jaskinia Skarbów Ukrytych Misterióww naszym kraju [75], ta w której poznaliśmy zapowiadające Go ukryte ta-jemnice, [i] w której [ich zapis] był złożony przez naszych praojców. Dziśwszystkie one spełniły się wraz z naszym tu przybyciem.

690 Por. Mt 2, 2nn.691 Por. Mt 2, 8.692 Por. Mt 2, 12.693 Por. kanoniczny opis przybycia Magów Mt 2, 1-12.694 „Świętych Narodzin” lub: „Świętego Dziecka”.


371

Zobaczyliśmy zstępującą kolumnę Światła, taką jaką widzieliśmy przed-tem. Stanęła przed grotą, zaś Gwiazda Świetlista z aniołami po prawej i le-wej stronie zeszła i zatrzymała się nad kolumną. Gdyśmy ją znów zobaczy-li, uradowaliśmy się, jednocześnie się lękając. Kolumna, gwiazda i anioło-wie weszli przed nami do groty, w której się urodziła Tajemnica i ŚwiatłoŻycia. Ujmujący głos zaprosił nas: „Wejdźcie do środka!” Weszliśmy więc,zdjęliśmy nasze diademy i złożyliśmy u Jego stóp, bowiem królestwo Jegojest na wieki. Uklękliśmy i pokłoniliśmy Mu się do ziemi, gdyż wszelkiekolano zgina się przed Nim695 i hołd [Mu] oddaje, tak w niebie, jak i naziemi. Wydobyliśmy nasze ukryte skarby: nieśliśmy je opieczętowane idącdo Skarbu Życia opieczętowanego Najwyższym Majestatem. Wyłożyliśmynasze skarby przed Nim – Skarbem Życia, po to, by pomnożone otrzymaćje [z powrotem] przed trybunałem Życia w Jego królestwie.

MOWA DZIECKA. Światło Pierwotne spełniło wolę Ojca Majestatu:Dziecko chwalebne otworzyło swe usta i rzekło do nas z miłością swej ob-fitej i czułej łaskawości: „Pokój wam, wtajemniczeni w moje ukryte tajem-nice, synowie Wschodu Światła Najwyższego, bowiem wy i wasi ojcowiezasłużyliście na to, by ujrzeć pierwotne, wieczne Światło. Tak jak [przed-tem] będąc godnymi przyjęliście Je z pełną miłością i bez wahania, [tak]i teraz zasługujecie na to, by Go zobaczyć w Jego wielkim świetle Tego,przed którym już nie ma tajemnic, bowiem wszystkie w Nim się spełniły.Odtąd tylko On panuje nad wszystkim i Jemu wszystko jest podporządko-wane. To Ja [76] objawiłem się wam w waszym kraju i rozmawiałem z wa-mi o tajemnicach. Ja także byłem przewodnikiem i przywódcą w waszej[podróży], aż przybyliście tu do Mnie w pokoju. Ja też pozostanę z wamiaż do końca, i nie opuszczę was, ani nikogo, kto we Mnie wierzy z pełnąmiłością. Wy zaś będziecie moimi świadkami696 w kraju Wschodu, wrazz moimi uczniami, których wybrałem, by głosili mą dobrą nowinę, gdy jaspełnię wolę mego Ojca we wszystkim, co mi rozkazał i wniebowstąpięw chwale, w której byłem razem z Nim. Także teraz, kiedy rozmawiam z wa-mi, jestem z Nim, (bo nigdy) nie byłem pozbawiony Majestatu Ojca.

Dam wam teraz inny znak, który was zadziwi. Wiedzcie bowiem, żew momencie, gdy w dzień zobaczycie słońce ciemne niczym w nocy i [gdy]nastąpi wielkie trzęsienie ziemi, i [gdy] dadzą się słyszeć głosy zmarłych

695 Por. Iz 45, 32; Rz 14, 11; Flp 2, 10.696 Por. Dz 1, 8.


372

wołających z grobów „Gloria”, wtedy spełnią się wszystkie [zapowiedzi o]czasach i godzinach mojego przybycia do was697. Podnieście (wtedy) wa-sze oczy ku niebu, a ujrzycie, że otworzy się przede Mną w chwale. Uniosęsię w należnej mi glorii i zasiądę po prawicy Ojca Majestatu, przez któregozostałem wysłany dla przywrócenia życia światu”.

Gdy Dawca Życia mówił nam o tym wszystkim, cała grota zajaśniałai w naszych oczach wydawała się być innym światem, który nie był […]697*takie światło jak On, i wiele głosów nadziei mówiących […]698 niezliczo-nych, zaprawdę. Amen.

HYMN699.Pierworodny okazał utajoną łaskę.Dziecko Święte spełniło wolę Najwyższego Majestatu, który jest, za-

iste, doskonały. Wszystko powstało za Jego przyczyną.Zaiste, Twoim światłem i Twoim słowem zostały ukształtowane i ukoń-

czone [77] wszystkie światy, widzialne i niewidzialne.Tobie składają hołd wszystkie Anioły i Moce.Twoim jest kraj życia, który dajesz Twym wybranym.Twoje jest światło pierwotne, bowiem Ty jesteś umiłowanym owocem

myśli Ojca.Ty jesteś obrazem i wolą Wszechwładnego, objawiającym rzeczy uta-

jone, bowiem to przez wypowiedziane Słowo staje się znane wszystko, cojest w myśli.

Tyś jest wszystkim i wszystko jest w Tobie, i nie ma niczego, [co byistniało] bez Twej woli.

DRUGA MOWA DZIECKA. Wysłuchawszy z lękiem i drżeniem tychwszystkich wypowiedzianych pochwał, padliśmy na ziemię jak martwi.[Wtedy] Chłopiec, Dziecko Światła, wyciągnął swą mocarną prawicę i po-łożył ją na nas. Dodał nam otuchy mówiąc: „O moi wtajemniczeni! Nielękajcie się, bowiem wszystko, coście widzieli i słyszeli od początku podziś dzień, to czym zadziwiliście się, a także to, o czym [jeszcze] usłyszy-cie, Mnie nie przerasta, jest tylko potężniejsze od was, bowiem ubrani je-steście w wątłe ciało. Dla mnie wszelako jest to rzecz bardzo mała. Z po-wodu waszej niedoskonałości nie możecie ani ujrzeć, ani usłyszeć żadnej

697 Aluzja do wydarzeń w czasie męki i śmierci Jezusa.697* Brak ok. 3 słów.698 Brak ok. 3 słów. O świetlistej grocie por. ProtEwJk 19, 2.699 Tekst nie podaje, czyimi ustami został wypowiedziany ten hymn.


373

spośród [prawdziwie] wielkich rzeczy, które mam u mego Ojca, który Mnieposłał700. Skoro jednak zasłużyliście na to, by zobaczyć i usłyszeć rzeczy,których wielkością jesteście teraz zdziwieni, z powodu mej wiecznej dowas miłości znów będziecie godni ujrzeć i usłyszeć wspaniałości, którychteraz nie da się wysłowić. Nawet Czuwający i Aniołowie nie są w stanieich wyrazić, bo są one zbyt wielkie także dla nich.

Wstańcie teraz i pójdźcie w pokoju do waszego kraju przyjmującegoświatło. Byliście bowiem godni przyjąć doskonałe Światło najwyższegoMajestatu i pójść z waszymi darami, by Mu oddać z radością hołd. [78]Oto spełniliście wszystko, co wam przykazali wasi ojcowie. Zasługujecieteż na to, by samemu poznawać ukryte pradawne misteria, które zostałyzapisane dla was przez wcześniejsze pokolenia, i by [innych] nauczać [onich]. Teraz oto ujrzeliście spełnienie się waszych tajemnic. Wszystko, cozostało wam przykazane, wypełniliście w imię miłości do Mnie i głoszeniao Mnie świadectwa. Staliście się też godni, by wraz z moimi uczniami, któ-rych wybrałem zanim powstał świat, być moimi świadkami na Wschodzie.

Gdy spełnię wolę mego Ojca we wszystkim, co Mi zlecił i wstąpię doNiego w glorii, wyślę do was któregoś z moich wybrańców, których wy-znaczyłem na [Apostołów] waszego kraju, by mówili i świadczyli wraz z wa-mi o prawdzie, i byli wam pieczęcią jednomyślności. Wstańcie teraz i idź-cie w pokoju, a Ja dalej będę z wami w wizjach i znakach, tak jak byłemz wami od pierwszego dnia.

Choć pod wieloma postaciami ukazywałem się [wam] tu [na ziemi]w wizjach, które was zadziwiały701, [byłem jednocześnie] u Ojca Majesta-tu, którego wolą jestem od zawsze. Nie opuszczę nigdy ani was, ani Ojca,jestem bowiem Promieniem Jego światła, który do was został wysłany, bywas oświecić702. [Teraz] niczym ludzie bojaźliwi jesteście zdumieni, jakgdybym przyszedł do was w majestacie mego Ojca, lecz [gdyby tak było,]nie moglibyście stać przede Mną, [tak jak nie mogą] ani Anioły, ani Moce,a [przecież znajdują się] one [w hierarchii] ponad wami. [Również] one,gdy zstępowałem ku nim, oglądały cudowną wizję z lękiem i drżeniem. Takjak stosowne było, bym im się ukazał, [tak] ukazałem się i wam, zdolnym[Mnie] widzieć.

700 Por. J 1, 33, itd.; częsty zwrot u Jana.701 Autor powtarza tu: „…w wielu wizjach i postaciach, w których mnie widzieliście…”702 Taką funkcję ma w manicheizmie „Jezus promieniejący” (YÈšÙ¸ zÌwÀnÀ ).


374

Ojciec Majestatu nie ma na tym świecie ani kształtu, ani postaci, wy-jąwszy Mnie, który z Niego pochodzę, i który jestem Jego wolą, mocą i mą-drością. Ja [bowiem] jestem [79] w mym Ojcu, a mój Ojciec we Mnie703.[To] ja więc, skoro Bogu przystało się objawić, by świat Go poznał i bysynowie mądrości mogli [Go] przyjąć i usłuchać, przez miłość MajestatuOjca, który Mnie wysłał, ukazałem się wam teraz w postaci ludzkiej, bywypełnić wszystko co, o Mnie zostało napisane. [A wypełnię to) z powoduwykroczenia i grzechu waszego praojca Adama, który sprowadził was doSzeolu, [i dlatego] zawładnęła wami śmierć, a grzech podstępnie zapanowałnad waszym potomstwem. W swym zuchwalstwie [grzech] sądził, że stał sięwaszym panem, a wy na zawsze staliście się jego własnością. Ja zaś uświa-domiłem wam wasze szlachetne pochodzenie, tak jak [przedtem] waszymojcom i waszemu pradawnemu rodowi [wskazując], że pochodzicie z roduświatła704, [że] nie na próżno zostaliście stworzeni na świecie, i [że] niebo,ziemia i wszystkie światy powstały z waszego powodu. Ojciec Majestatuwysłał Mnie z powodu swej miłości [do was] i przybrałem waszą postać, byw niej unieszkodliwić i zniszczyć wszystkich waszych prześladowców i cie-miężycieli. Ofiaruję was Ojcu [jako] czystą i doskonałą ofiarę, bowiem niema na was piętna grzechu. W miłości i prawdzie uwolnię was za pomocączystej wody i narodzin z Ducha Świętego705 . W miłości [też] staniecie siędla Mnie odtąd na wieki braćmi i wiernymi, niczym dzieci nie dotkniętepiętnem zła. Odtąd radość, chwała i dziękczynienie poprzez Mnie, który je-stem Jego wolą, będą się wznosić od was ku najwyższym wysokościom.Również poprzez Mnie będą wam dane radość, zbawienie, wspólnota Duchai życie wieczne, by wszystko było w jedności, bez podziału, tak jak to miałomiejsce dawniej pod skrzydłami Ojca. Niech Jego moc, mądrość i zwycię-ska wola uświęcają was i okazują wam łaskę na wieki wieków”.

I oto dał się słyszeć głos z wysokości, ze wszystkich stron a także spodziemi, który dopowiedział [80] te słowa: „Amen. Doskonała wola życia,radość i pokój wszystkim światom!”

ROZMOWA Z MARYJĄ . Otrzymawszy odeń życiodajne przykazania opu-ściliśmy Go wychwalając w wielkiej radości i weselu. Serca nasze byłypełne wielkiej nadziei na [szybki] powrót do naszego kraju. Razem z namiwyszli [z groty] Józef i Maryja, czcigodni i błogosławieni ludzie, godni

703 Por. J 10, 38.704 Element manichejski.705 Por. J 3, 5.


375

[tego, by] im powierzono [Dziecko], aby byli nazywani i rzeczywiście bylirodzicami i opiekunami Dziecka Głosu, który zwiastował Dziewicy706,i opiekunami Pełnej Woli Doskonałej Łaski. Maryja stała się bramą dlawielkiego Światła, które przyszło na świat z dobrocią, by rozproszyć ciem-ność. Była ona drogą życia do Boga, jej własnego syna707, który się ukazałw ludzkim ciele, i stanie się dla niej sławą, pamiątką i błogosławieństwem[rozciągającym się] na pokolenia pokoleń. [Józef i Maryja] wznieśli sweoczy i zobaczyli, że jest z nami i towarzyszy nam Światło, które przez ła-skę urodziło się w ich domu. Rzekli do nas: „Wasze przybycie do nas niepodobało się nam, bo [choć] przywiedliście [tu] Światło i wielką nadziejęcałego świata, to odchodzicie z Nim pozbawiając Go nas, mimo że w wiel-kiej łasce zostaliśmy uznani godnymi być Jego sługami przy wychowywa-niu ciała, które pojawiło się w naszym domu. A oto teraz widzimy, że od-chodzi wraz z wami”.

Mówimy do niej: „Błogosławiona niewiasto między niewiastami708,wielebna Maryjo, która dzięki łasce byłaś godna począć z Ducha poprzeztwoje czyste posłuszeństwo i urodzić Dziecko Życia wiecznego Słowa, tyktóra zostałaś obdarzona zaufaniem i uznana godną być nazywana JegoMatką! Oto teraz twoje chwalebne Dziecko jest wewnątrz ciebie, i oto w do-mu czeka na ciebie709, choć jednocześnie nie opuszcza nas, tak jak nampowiedział, bowiem wielki jest dar życia, który poprzez twe Dziecko zostałdany wszystkim światom. Tajemnica, która dawniej była ukryta710 [81] w Oj-cu Wszechświata, została nam odsłonięta przez twe Dziecko. Ukazał sięSkarb Życia, który był strzeżony dla wszystkich ludów. Nie tylko do ciebienależy ten Wielki Dar i Światło Życia, lecz [także] do wszystkich światów,górnych i dolnych. Wznieś swe oczy i zobacz, że jest On [obecny] w całymstworzeniu pełnym Jego chwalebnych tajemnic i że je całe oświeca. Obja-wił się teraz na świecie w ciele711, tak że On i Jego postacie są wszędziewidziane, bowiem wysłany został przez Jego Majestat dla życia i dla zba-wienia każdego człowieka”.

706 „Głosu, który zwiastował Dziewicy” – syr. (popr.): qÀlÀ d÷-mašma¸tÀ (da-)bhtultÀ– dosłownie: „głos słuchu /usłyszenia Dziewicy” (aluzja do idei conceptio per aurem).

707 „Jej własnego syna” – lekcja niepewna; miejsce dziś nieczytelne.708 Por. Łk 1, 28.709 Tekst być może uszkodzony, pierwsza część zdania sugeruje bowiem, że Jezus jesz-

cze się nie narodził. Być może jednak autor chce tu (w niezbyt logiczny dla narracji sposób)wyrazić ideę wszechobecności Boga zarówno w przestrzeni, jak i w czasie.

710 Por. Kol 2, 26.711 Por. 1 Tm 3, 16.


376

ROZMOWA MARYI Z DZIECKIEM. Józef i Maryja radując się tym wszyst-kim, co usłyszeli [od nas] o Świętym Dziecku, odwrócili się i poszli doswego domu. Maryja weszła i znalazła Dziecko Światła śmiejące się i wy-chwalające wszystkie swoje niezgłębione i zadziwiające tajemnice, któreod pradawnych czasów głoszono o Nim na całym świecie, i które oto przezJego obecne ukazanie się wszystkie zostały spełnione. [Dziecko] wychwa-lało i wyznawało swego Ojca, który Je wysłał dla zbawienia Jegoświatów.

Maryja i Józef oddali Mu pokłon, a [Maryja] rzekła doń:„Uradowałam się zobaczywszy Skarb Życia, moje Światło, Święte

Dziecko posłuszeństwa moich uszu712. Pan mego świętego dziewictwa otwo-rzył me łono swą świętą łaską713. Ucieszyłam się wielce, że w mym domuznalazłam mój wielki Skarb, który urodziłam, i moje wielkie Światło, którejest wieczne, gdyż sądziłam, mój Umiłowany, że ludzie ze Wschodu wsku-tek Twej wielkiej do nich miłości zabrali Cię w zamian za dary, którez Twych rzeczy Ci złożyli. [Sądziłam tak,] ponieważ widziałam Twoją świętąpostać odchodzącą wraz z nimi”.

On zaś odpowiedział Maryi mówiąc słodkim i łagodnym głosem: „Po-kój ci, moja matko i karmicielko, godna tego, by być błogosławioną mię-dzy niewiastami714, bowiem zasłużyłaś sobie na Owoc Głosu Życia, któryotrzymałaś i poczęłaś z miłością, zrozumieniem, wiarą i bez wahania. Zatwą służbę otrzymasz zapłatę i [82] błogosławieństwo. Pamięć [o tobie]będzie [obecna] we wszystkich pokoleniach, a w nowym świecie otrzymaszsowite wynagrodzenie. Dzięki tobie Ewa i jej dzieci będą miały nadziejęi życie, bo Ty swą osobą usunęłaś włócznię715, która broniła dostępu doDrzewa Życia. Przez ciebie na zawsze nastał spokój i pokój dla wszystkichświatów od teraz po wieczne czasy. Amen.

Ja zaś ukazałem się w waszym domu, by wypełnić wolę mego Ojca,który Mnie wysłał716. Każdy, kto Mnie słucha i uwierzy, żyć będzie. Twojezadanie spełniłaś całkowicie, bez zarzutu i otrzymasz za to cenną nagrodę.

712 Ponowna aluzja do idei conceptio per aurem; por. s. 375 przypis 706.713 W syryjskim gra słów: „otoworzył me łono [raªm(y)] swą świętą łaską [raªmaw(hy)]”.714 Por. Łk 1, 28.715 Należałoby się raczej spodziewać „miecza”, zgodnie z Rdz 3, 24.716 Por. J 1, 33, itd.; częsty zwrot u Jana.


377

Ja zwracam się teraz do wszystkich mych braci na całym świecie [obiecu-jąc,] że wszystko, co Mi przykazał Ojciec, dokładnie wypełnię wobec mo-ich wiernych, by wydali owoce życia wiecznego. Powiadomię ich teżo wszystkich obietnicach mego Ojca, które przeze Mnie zostaną spełnionei będą dane i przekazane mym wiernym, i każdemu, kto [w przyszłości] weMnie uwierzy”.

POWRÓT MAGÓW. Gdy przyszliśmy do pierwszego miejsca postoju,znów ukazał się przed nami Znak Światła. Ucieszyliśmy się wielce i urado-wali. Uklęknąwszy przed Nim i pokłoniwszy Mu się do ziemi jednym gło-sem wychwalaliśmy wizje, odzywając się doń w te słowa: „Czcimy i wy-znajemy Twą dobroć i Twe światło, które wszędzie towarzyszy naszej ka-rawanie”.

Odpowiedział nam tak: „Ja jestem wszędzie i nie ma miejsca, gdzie byMnie nie było. Jestem także tam, gdzieście Mnie zostawili. Jestem przecieżwiększy od słońca, a nie ma na świecie miejsca, które by było go pozba-wione, choć jest ono [tylko] jedno: jeśliby się usunęło ze świata, wszyscyjego mieszkańcy siedzieliby w ciemnościach. O ileż [więc] bardziej [je-stem wszechobecny] Ja, który jestem panem słońca, a światło moje i mojesłowo większe są […]717 od słonecznych”.

Odrzekliśmy mówiąc doń: „O Światło nasze i nasz Dawco Życia,wszystkie te rzeczy [83] znamy i są one dla nas oczywiste. Wierzymy, żewszystkie cuda, któreśmy wraz z Twymi wiernymi widzieli, są drobiazga-mi dla Twego majestatu. Dla nas samych jednak są tak wielkie, że ust (nam)nie starcza, byśmy opowiadali i głosili każdy z nich”.

Gdy nastała pora posiłku, wyjęliśmy [naczynia z] naszym prowiantem,by się nim posilić. Spostrzegliśmy, że jest w nich więcej jedzenia, niż wzię-liśmy ze sobą wyruszając w drogę z naszego kraju. Zlękliśmy się wtedyjeszcze bardziej i wychwalaliśmy Jego Majestat, który był z nami, za to, żenie odmówił nam, słabym, [swych darów]. Gdyśmy się posilili jedzeniemw miejscu, gdzie stanęliśmy na nocleg, każdy z nas wyrażał swą radośći dzięki czynił, [bowiem] niczym źródło obficie tryskające wodą, tak [licz-ne i] niepodobne do siebie były [Jego] wizje i cuda. Opowiadaliśmy [sobieo nich] i błogosławiliśmy naszego Przewodnika i Przywódcę, Światło na-szej karawany. [Wychwalaliśmy też] Jego liczne postacie, które nam towa-rzyszyły, szaty chwalebne, piękne kształty i doskonałe wyobrażenia. [Idąc]

717 Brak ok. dwóch słów.


378

pod jego chwalebnymi znakami od jednego miejsca postoju do drugiegodotarliśmy do naszych okolic.

PRZYWITANIE W OJCZYŹNIE. Wyszły nam na spotkanie wszystkie na-sze rodziny, nasze dzieci i wielu naszych rodaków. Usłyszawszy, że przy-bywamy, wyszli nam naprzeciw z wielką radością i powitali nas cieszącsię, weseląc i błogosławiąc. Dziwili się widząc całą naszą karawanę w do-brym zdrowiu. Gdyśmy przybyli na miejsce, zebrali się wokół nas. Zaczę-liśmy rozmawiać z nimi i opowiadać im o naszej podróży, i o zadziwiają-cych wizjach, które nam towarzyszyły, o naszym przybyciu do Jerozolimy,o wszystkim, o czym rozmawialiśmy, o naszym pójściu do Betlejem,i o wizjach i chwalebnych objawieniach Ojca najwyższego Majestatu, któ-re się nam ukazały w grocie: [84] o wielkim Świetle i zadziwiających po-staciach widzianych w ciele niepozornego człowieka i o świetle Gwiazdy,która szła przed nami jako chwalebny Przewodnik. [Dalej opowiadaliśmyo tym, że] gdy weszliśmy [do groty] i zobaczyliśmy przed sobą chwałęniewysłowioną, dwa anioły stojące [obok] i kolumnę z chmur, upadliśmy[na kolana] i oddaliśmy pokłon boskim narodzinom wielkiego Światła. Tak,jak [miało to miejsce w] wizjach, które widzieliśmy przedtem na GórzeTriumfów w Jaskini Skarbów Ukrytych Misteriów, będącej w naszym kra-ju, tak w tej grocie wszystkie one rzeczywiście się spełniły. [Opisaliśmy]także kształty i szaty chwalebnego i boskiego Dziecka, które się nam uka-zało w grocie w Betlejem. Odezwało się Ono do nas i pouczyło nas mó-wiąc: „Oto spełniły się wszystkie tajemnice i przypowieści, prefiguracjei objawienia, i wszystko, co mówili o Mnie prorocy na całym świecie odpoczątku aż do dziś. Teraz spełnię wolę Tego, który Mnie wysłał we wszyst-kim, po co Mnie wysłał”.

[Mówiliśmy dalej o tym, jak] złożyliśmy Mu dary, któreśmy wzięliz Jaskini Skarbów, [a] które były [tam] złożone przez naszych przodków,[i które pochodziły] z Jego [darów]. Oddaliśmy pokłon Panu pokłonu,On zaś otworzył swe wspaniałe i błogosławione usta, i rozmawiał z nami[o] życiu. Na ile mogliśmy i byliśmy w stanie Go słuchać, na tyle zasiałw nas słowo życia. Rozmawiając z nami ukazał nam krainę życia i naj-wyższe królestwo Ojca Majestatu, Pana Wszechświata, który Go wysłałdla uzdrowienia ludzi i wyleczenia ich choroby, bowiem nie mogły byćwyleczone przez żadnego z wcześniejszych proroków, tylko przez wolędoskonałego Syna Łaski. [Potem] odesłał nas, byśmy wrócili w pokojudo naszego kraju, [lecz] gdyśmy ciesząc się i radując przez całą drogędoszli do pierwszego miejsca postoju, znów napotkaliśmy naszego Prze-


379

wodnika i nasze Światło we wszystkich Jego postaciach, któreśmy [przed-tem] widzieli przed sobą. Zadrżeliśmy ze strachu [85] i zaczęliśmy odda-wać pokłony i wychwalać Jego majestat, który towarzyszył naszej kara-wanie. Jedzenie zaś [aż] się wylewało z naszych naczyń, pełnych wsku-tek Jego błogosławieństw, i było go więcej, niż prowiantu, który wzięli-śmy byli ze sobą wyruszając w drogę.

PROWIANT ŻYCIA. „Oto przed waszymi oczyma leżą nasze naczyniapełne i przelewające się [jedzeniem], za sprawą mocy Jego błogosławieństw,które spełniły się w naszym przypadku718. Spełnią się i w waszym, i uwie-rzycie we wszystkie wizje i cuda, które my widzieliśmy, i także wy stanie-cie się godni być jego wiernymi i wybranymi. Jego wielka moc i Jego obja-wienia zamieszkają z wami, bowiem także tu jest on prawdziwie [obecny].Tak nam powiedział, a my wierzymy, że Jego światło nie oddali się od na-szej karawany, [lecz że] będzie obecne na całym świecie. Z powodu Jegowszechogarniającej miłości starczy bowiem Światła, by świeciło dla wszyst-kich. Ktokolwiek [z was] chce, niech weźmie bez wahania, z sercem peł-nym prawdziwej wiary, trochę z prowiantu, któryśmy przynieśli, i zje. Bądź-cie i wy godni mieć udział w Jego błogosławieństwie, które nam towarzy-szy i pozostanie z nami na zawsze”.

Niektórzy z nich wzięli trochę jedzenia i spożyli radując się w miło-ści, i zaczęli cieszyć się, radować, dzięki czynić i opowiadać jeden drugie-mu o wszystkim, co im się ukazało. Jeden z nich rzekł: „W tej samej chwi-li, gdy spożywałem nieco z tych prowiantów, zobaczyłem wielkie światło,do którego nic na świecie nie jest podobne”.

Drugi powiedział: „Zobaczyłem Boga rodzącego się na świat, tak jakchciał”.

Inny rzekł: „Widziałem Gwiazdę świetlistą, która swym światłem za-ćmiła słońce”.

Ktoś inny oznajmił: „Widziałem człowieka o wyglądzie nędzniejszymniż trędowaty, lecz ożywiał i oczyszczał świat przez swą krew i swój nie-pozorny wygląd”.

Ktoś jeszcze inny powiedział: „Widziałem jakby baranka powieszone-go na drzewie Życia; przez niego i Jego krew nadeszło zbawienie dla wszyst-kich stworzeń świata” [86].

718 Magowie zwracają się tu do swoich współziomków i krewnych, którzy wyszli im naspotkanie.


380

A jeszcze ktoś inny rzekł: „Widziałem kolumnę światła, która schodzi-ła do wnętrza ziemi. Zmarli powstawali na jej spotkanie i oddawali jej po-kłony wychwalając ją z wielką radością”719.

Ci, którzy spożyli coś z tych prowiantów, opowiadali sobie jeszczeo wielu innych rzeczach, liczniejszych od tych [wymienionych], a każdegodnia ich umysł wydawał liczne pochwały.

Wielka radość nastała w całym kraju Wschodu. Dostojnicy i biedacy,kobiety i chłopcy z całego kraju miłujący Pana naszego zbierali się u do-stojnych mężów zwanych Magami. Przychodzili i słuchali ich [głoszących]nową i chwalebną naukę, tajemnice i objawienia, i [opowiadających]o wszystkim, o czym [w swej podróży] rozmawiali byli od pierwszego dnia,gdy wyruszyli ze swego kraju do momentu, gdy z radością powrócili. Z każ-dym dniem zwiększała się ilość objawień i wizji w wielorakich, cudow-nych postaciach. Wiara krzewiła się przez miłość do świadectwa Pana na-szego Jezusa Chrystusa, i przez cuda, które czyniło poprzez nich to Dziec-ko Światła, które im się ukazywało, tak długo aż spełniło we wszystkimwolę Tego, który go wysłał, i wstąpiło w chwale na najwyższą wysokość[do] swej pierwotnej siedziby. A wiara w życie [wieczne] szerzyła się w krajuWschodu, wśród tych, którzy [ich] słuchali.

PRZYBYCIE APOSTOŁA JUDY TOMASZA720. Gdy zaś przybył tam JudaTomasz z woli Pana naszego, który go wysłał, wiara szerzyła się jeszczebardziej wśród tych, którzy słuchali, [a to] wskutek licznych cudów i zna-ków, które tam czynił Apostoł Pana naszego, Juda Tomasz.

Gdy [owi] dostojni mężowie [tego kraju] usłyszeli, że Juda przybył,[87] zgodnie z tym, co powiedziało im Światło, które im się było ukazało,zebrali się i udali się doń, by się z nim połączyć w modlitwie i wierze. Peł-ni miłości powitali Judę radując się w naszym Panu. Także Juda uradowałsię bardzo z powodu ich [spotkania]. Po kilku dniach pobytu Judy wśródnich opowiedzieli mu, jak od pierwszego dnia zostali uznani za godnychprzyjęcia daru Światła świata, i o ich wędrówce do Niego do Betlejem.[Opowiedzieli mu też o] wszystkim, o czym [ich Przewodnik] z nimi roz-mawiał, o objawieniach i wizjach, które mieli w grocie, o ich drodze po-wrotnej, [i o tym,] jak w swym świetle w licznych wizjach i objawieniachtowarzyszył ich karawanie. Gdy Juda Apostoł zrozumiał, że dar Pana na-

719 Polimorfia, podobnie jak wyżej s. 366 przypis 671.720 Por. ANT 2, pod Tomasz i Juda Tadeusz. Zazwyczaj imię Judy łączy się z imieniem

Tadeusza, choć czasem również z imieniem Tomasz.


381

szego został na nich obficie wylany – a wszyscy bracia721 byli razem zebra-ni – opowiedział im także on o naszym Dawcy Życia, o [Jego] wielkichczynach, uzdrowieniach i cudach, które czynił na oczach swych Aposto-łów, o wyglądzie Jego postaci i o Jego zadziwiających formach, którychnie jesteśmy w stanie opisać722, [a w] których cały czas nam się ukazywał,zadziwiając i wprowadzając w [stan] uniesienia i wątpliwości, gdyż od dnipradawnych nigdy nikomu nic podobnego się nie ukazało.

Gdy wszyscy bracia wysłuchali tego, co im Juda opowiadał, jednogło-śnie [zaczęli] wychwalać Pana Najwyższego Majestatu poprzez Jego Syna,Wolę Życia Doskonałego. Poprosili Judę, apostoła Pana naszego, by dopu-ścił ich [do uczestnictwa] wraz ze sobą w pieczęci Pana naszego. RzekłJuda: „Bracia moi! Ja również się raduję, bowiem [właśnie] z powodu tegodaru zostałem wysłany do życia, po to, by nad tym, kto wierzy w życie i zmiłością i w prawdzie przyjmie pieczęć Pana Jezusa723 [88] Chrystusa, wrógnie zapanował”.

CHRZEST I EUCHARYSTIA. W nocy więc na niedzielę, o świcie, Judazabrał ze sobą braci którzy go [o to] poprosili, radujących się, że także onibędą mogli przyjąć pieczęć Pana naszego, i udał się [z nimi] do źródła wody,niosąc olejek, który pobłogosławił mówiąc:

„Wielbimy cię, tajemnico życia, która łaskawie zostałaś nam danaw olejku do namaszczenia.

Chwała ci, tajemnico ukryta, która łaskawie zostałaś nam dana w olej-ku, do życia, do namaszczenia.

Chwała ci, tajemnico ukryta, która zostałaś nam dana do życia i prze-błagania w olejku, którym oświetlasz nas i rozpraszasz ciemność i grzech,i przez którego tajemnicę atleci724 zwyciężają w walkach swych przeciw-ników.

Chwała ci, tajemnico olejku, która byłaś godna wspólnoty z Chrystu-sem, którą są koronowani zwycięzcy w walce, i którą zbratana jesteś z Du-

721 „Bracia” – jest to chyba wskazówka monastycznego pochodzenia autora, a ponadtojego przynależności do wspólnoty w jakimś sensie uważającej się za spadkobierców trady-cji „Magów” jako krzewicieli chrześcijaństwa w Persji. Por. powyżej s. 352.

722 Autor zmienia w tym miejscu podmiot logiczny zdania, pisząc dalej jak gdyby mó-wił o Magach, a nie o Apostołach.

723 Czyli chrzest.724 Tzn. walki duchowej; syr. ŒathlÌ†È (z gr. aqlhthj), termin odnoszący się najczęściej

do ascetów.


382

chem, on zaś, Duch Święty, unosi się nad wodami jako Jego Partnerka725 . Tymieszasz duszę z umysłem i odnawiasz ciało przez narodziny [do] życia.

Przyjdź, Partnerko Pierworodnego, przyjdź Odnowicielko Ludzi po-przez narodziny [do] życia wiecznego. Zamieszkaj wśród wiernych, którzysą umiłowanymi Pana naszego Jezusa Chrystusa. Oczyść ich od wszyst-kich skaz w ich ciałach i uświęć ich. Niech będą dla Ciebie świątyniami,w których zamieszkasz, i odpoczynkiem dla Syna Łaski Doskonałej. Uświęćich całkowicie przez narodziny [do] Życia!” I ochrzcił ich w imię Ojca i Sy-na, i Ducha Świętego.

A gdy wszyscy wyszli z wody, ukazał im się Chłopiec Światła Naj-wyższego, który zstąpił z nieba i rzekł do nich: „Pokój wam [89], wtajem-niczeni we wszystkie moje tajemnice. Oto przez wasze obecne narodzinyspełniły się wszystkie wizje i objawienia, których doświadczyliście od pierw-szego dnia”.

Zlękli się i padli na ziemię, a gdy powstali, ukazał się im w postacichwalebnego i boskiego młodzieńca. Wziąwszy chleb pobłogosławił go,połamał i dał726 najpierw Judzie Apostołowi, a potem każdemu z nich, [poczym] rzekł: „Oto spełnienie i znak waszych narodzin do życia. Odtąd nazawsze możecie wierzyć w [spełnienie] mych obietnic”. Potem znikł sprzedich oczu, lecz [po chwili] zobaczyli Go znów wstępującego do nieba w nie-skończonej chwale.

MODLITWA JUDY. Rzekł Juda: „Wychwalamy Twój dobroczynny ma-jestat, Twą jedyność wieloosobową i Twoje chwalebne postacie, w którychnam się ukazałeś, i szaty, które ze względu na nas przywdziałeś, byśmy mymogli przywdziać Twój potężny majestat. Iluż imionami jesteś nazywany,choć żadne z nich nie jest Twoim! Bowiem nikt inny tylko Ty znasz Twewielkie imię i Twój majestat, i Twego Ojca wysokiego. Ze względu na nasprzybierałeś wszystkie te postacie, [w których] się [nam] ukazywałeś, by-śmy Cię mogli poznać, umiłowałeś nas bowiem w swej wielkiej łasce, któ-ra [zawsze] była nad nami. Wszystko, co uczynili przeciw Tobie ci, którzyCię ukrzyżowali, za nas przecierpiałeś. Choć byłeś wywyższony ponadwszystkie cierpienia będąc z rodu Tego, który nie cierpi, [zrobiłeś to,] by-śmy przez Twą łaskę zostali zbawieni. Dla nas wszystko wycierpiałeśi wszystko zniosłeś, Tyś jest bowiem naszym Orędownikiem, naszym

725 „Duch Święty” (rÙªÀ d÷-qudhšÀ) jest w języku syryjskim wczesnego okresu rodza-ju żeńskiego por. powyżej s. 353.

726 Jak uczniom w Emmaus, por. Łk 24, 30.


383

Przewodnikiem, naszym Światłem i naszym Dawcą Życia. Dzięki Tobiemamy wszystko, ponieważ w Ciebie uwierzyliśmy, a dałeś nam [to] w peł-ni przez ufność Twej miłości do nas, bo wszystko dla nas przecierpiałeś”.

Wszyscy nowi uczniowie Słowa Życia w wielkiej radości zawtórowaliw tych słowach: „Cześć (Ci) oddajemy, błogosławimy i wyznajemy [90]Twój niewypowiadalny ludzkimi ustami Majestat, bowiem jesteśmy od niegosłabsi. (Wyznajemy) Twoje wielkie Światło, które za Twą przyczyną wze-szło nad naszą słabością. Przez Twą łaskę uczyniłeś nas godnymi współ-udziału z Tobą w życiu wiecznym”. Radując się wyznaniem, modlitwą i wi-zjami Pana naszego wielu braci z dnia na dzień wzmacniało się w wierze.

HEROLDZI SŁOWA. Rzekł do nich Juda: „Bracia moi! Spełniajmy odtądprzykazanie Pana naszego, który nam powiedział: «Idźcie na cały świati głoście me posłanie»727. Odtąd, bracia moi, bądźcie i wy heroldami Sło-wa, tak jak my, [Apostołowie]. Skoro także wy otrzymaliście dar Pana na-szego, idźcie wszędzie i wy, i rozgłaszajcie każdemu szczodrze dar nasze-go Światła i naszego Dawcy Życia”.

Rozeszli się [więc] stamtąd na wszystkie strony i głosili z pełną miło-ścią przyjście Pana naszego Jezusa Chrystusa, syna Pana Wszechwładne-go. Także oni czynili niewypowiadalne ludzkimi ustami cuda i uzdrowie-nia w imię Pana naszego i przez Ducha Świętego, który jako dar Pana na-szego został na nich obficie wylany. Głosili wiarę prawdy nauczając i mó-wiąc każdemu tak: „Uciekajcie od ciemności. Zmierzajcie do światła, którenie przemija, tak byście mogli żyć i byście w dniu ostatnim znaleźli schro-nienie pod skrzydłami Pana naszego Jezusa, naszego wielkiego Dawcy Życiai naszej Ucieczki, przed strasznym wyrokiem ognia, który przyjdzie nagle,by oczyścić całą ziemię od grzechu, który na niej podstępnie zapanował.Wy jednak dzięki wierze będziecie mogli uratować się od spalenia w ogniu.Zaznacie spoczynku, który jest przygotowany dla wszystkich wybranychi wiernych, którzy uwierzyli w Dziecko Doskonałego Światła, w życiewieczne i w królestwo Pana Jezusa Chrystusa, Syna Pana Wszechświatai w Jego najwyższy Majestat. [Wejdziecie] do Jego nowego świata, do JegoŚwiatła Najwyższego i wielkiego, które nigdy nie przemija [91] i do Jegobłogosławionego odpoczynku, by spocząć na wieki wieków. Amen i amen”.

Skończyła się Opowieść o Magach i ich darach.

727 Por. Mt 28, 19; Mk 16, 16.


384

e. DodatekOpus imperfectum in Matthaeum i Opisanie świata Marco Polo

(wstęp ks. Marek Starowieyski)

Podajemy tu dwa bardzo różne fragmenty, ważne jednak dla pokazania roz-woju legendy o Trzech Królach. Pierwszy z nich pochodzi z utworu przypisywane-go Janowi Chryzostomowi, jednak będącego utworem z V w., pochodzącym z krę-gów ariańskich, prawdopodobnie z terenów bałkańskich. Ciekawym jest to, że za-wiera on streszczenie legendy znanej z tekstów orientalnych jak OpMag; jest więcświadkiem rozprzestrzeniania się jej na Zachodzie.

Tekst Marco Polo (1254-1323) z kolei przekazuje wersję legendy zebraną przezniego w czasie podróży na Wschód. Widzimy w tym tekście trwałość legendy orazprzemiany zachodzące w niej na skutek wykorzystania jej w kręgach mazdejczy-ków dla wyjaśnienia kultu ognia; ten element występuje również w innych tekstachapokryficznych, np. FrgUjg.

α. Streszczenie legendy w Opus imperfectum in Matthaeum

Słyszałem, jak niektórzy opowiadali o pewnym piśmie, choć nie pew-nym, nie niszczącym bynajmniej wiary, ale raczej przyjemnym do czyta-nia, że jest pewien lud mieszkający nad Oceanem, na bardzo dalekim Wscho-dzie, gdzie opowiada się o pewnym piśmie podpisanym imieniem Seta. Jestw nim mowa o gwieździe, która ma się pojawić, i o darach, które mają byćzłożone. Przekazują je sobie mężowie uczeni z ojca na syna. Otóż wybralisobie oni dwunastu spośród najbardziej uczonych miłośników tajemnic nie-biańskich i powierzyli im wyglądanie owej gwiazdy. Jeśli zaś ktoś z nichumarł, wynajdowano jego syna albo kogoś z jego bliskich i ustanawianogo za jego zgodą na miejscu zmarłego. Nazywano zaś Magami w ich języ-ku, ponieważ w milczeniu i milczącym głosem chwalili Boga. Oni zaś coroku po żniwach pszenicy wstępowali na pewną górę, która się tam znajdu-je, a zwana jest w ich języku Górą Zwycięską, w której znajduje się jaski-nia skalna; są tam też źródła oraz wybrane i najsłodsze drzewa. Oni wstę-pują na nią, dokonują obmyć i modlą się, i w milczeniu chwalą Boga przeztrzy dni. I tak czynią w każdym pokoleniu i zawsze wypatrują, czy przy-padkiem w tym pokoleniu nie zrodzi się owa gwiazda błogosławieństwa,aż pojawiła się ona zstąpiwszy na ową Górę Zwycięską w kształcie maleń-kiego chłopczyka ze znajdującym się nad nim znakiem krzyża i przemówi-ła do nich, pouczyła ich i nakazała im, aby udali się do Judei. I tak wędro-


385

wali przez dwa lata, a gwiazda ich poprzedzała, i nie brakowało im ani po-karmu, ani napoju w ich sakwach. Inne zaś czyny, które miały miejsce, zosta-ły przez nie zrelacjonowane obszernie w Ewangelii. Gdy zaś powrócili dodomu, czcili Boga i wychwalali Go jeszcze gorliwiej niż przedtem i głosiliGo wszystkim tam mieszkającym i wielu pouczyli. Gdy zaś po zmartwych-wstaniu Pańskim Tomasz Apostoł udał się do owej krainy, oni dołączyli siędo niego, zostali przez niego ochrzczeni i stali się jego pomocnikamiw głoszeniu [Ewangelii]728.

β. Legenda o Magach w relacji Marco Polo

31. TU ZACZYNA SIĘ WIELKI KRAJ PERSJA …W Persji leży miasto Sa-wa729, skąd wyruszyli trzej Magowie udając się w drogę, aby JezusowiChrystusowi, gdy urodził się w Betlejem, hołd złożyć. W tym samym mie-ście pogrzebani są trzej Magowie w trzech wielkich i bardzo pięknych gro-bowcach. Nad każdym grobem znajduje się czworoboczny budynek z okrą-głą nadbudówką, nader pięknie ozdobiony. Tak jedno piętro stoi nad dru-gim. Ciała są jeszcze zachowane w całości i mają brody i włosy. Jeden z nichzwał się Baltazar, drugi Kacper, trzeci Melchior. Imć Marko wypytywałwielu mieszkańców miasta o tych trzech Magów, ale nie było nikogo, ktoby umiał mu coś rzec, poza tym, że byli to trzej królowie, którzy tu w odle-głych czasach zostali pogrzebani. Lecz dowiedział się od innych ludzi pro-wincji to, co wam opowiem.

O trzy dni drogi, idąc przed siebie, znajduje się zamek zwany KalaAtaperistan. To znaczy po francusku zamek czcicieli ognia. Nazwę tę nosisłusznie, gdyż mieszkańcy tego zamku oddają cześć ogniowi. I powiem wam,dlaczego czczą ogień. Mieszkańcy tego zamku twierdzą, że ongiś, przedwiekami, trzej królowie tych ziem wyruszyli w drogę, by hołd złożyć pro-rokowi, który wonczas się narodził, i zanieśli mu trojakie dary: złoto, ka-dzidło i mirrę730, aby się przekonać, zali narodzony prorok był Bogiem, czyteż ziemskim królem, czy mędrcem. Gdyż mówili: „Jeśli weźmie złoto,zaiste królem ziemskim jest, jeśli kadzidło – Bogiem jest, jeśli weźmie mirrę

728 PG 56, 637n.729 Nie można tego miasta utożsamiać z dzisiejszym miastem Sawa, na płn. wsch. od

Hamadanu. Sawa leżała na skrzyżowaniu dróg koło miasta Kum i Awa.730 Mt 2, 11.

5. Cykl o Trzech Magach: E. DODATEK

386

– mędrcem jest”731. I gdy przybyli na miejsce, gdzie się narodziło Dziecię,najmłodszy z tych trzech królów poszedł sam, aby oglądać Dziecię, i gdywszedł, znalazł Je podobnym sobie, gdyż zdawało się być w jego wiekui postaci. Wyszedł więc wielce zdumiony. Następnie poszedł król wiekuśredniego i zdało się mu tak jak poprzedniemu: dziecię było w jego wiekui postaci. I wyszedł głęboko wstrząśnięty. Potem wszedł trzeci, najstarszywiekiem, i przydarzyło się mu tak jak tamtym dwom. I również wyszedłbardzo zamyślony732. I gdy trzej królowie zebrali się wszyscy razem, po-wiedzieli jeden drugiemu, co widzieli, i bardzo się dziwowali, i mówili, żepójdą wszyscy trzej razem. Poszli więc wszyscy trzej razem przed Dziecię:i znaleźli Je z wyglądu i z wieku takim, jakim było. Gdyż nie miało więcejniż dni trzynaście. Więc pokłon Mu oddali i złożyli dary: złoto, kadzidłoi mirrę733. A dziecię przyjęło wszystkie te trzy dary. A potem dziecię dałoim zamkniętą puszkę734. Trzej królowie odjechali, aby powrócić do swegokraju.

32. CO ZDARZYŁO SIĘ TRZEM KRÓLOM, KTÓRZY ZŁOŻYLI HOŁD BOGU.Gdy tak kilka dni drogi ujechali, powiedzieli sobie, że radzi by ujrzeć, coim Dziecię dało. Więc otworzyli puszkę i znaleźli w niej kamyk. I zdumielisię bardzo, co by to mogło znaczyć. Dziecię dało im to na wyobrażenie, żemają stać twardo jak kamień w wierze, która się w nich zrodziła. Ponieważkiedy trzej królowie ujrzeli, że Dziecię przyjęło wszystkie trzy dary, rzeklisobie, że było ono Bogiem i królem ziemskim, i mędrcem. A Dziecię wie-dząc, że tak wszyscy trzej uwierzyli, dało im ów kamień na znak, aby w tejwierze byli silni i wytrwali. Trzej królowie nie zdając sobie sprawy, dla-czego ów kamień został im dany, wrzucili go do studni; zaledwie to uczyni-li, spadł natychmiast z nieba ogień palący wprost do tej studni, do którejkamień wrzucono i nagle, przez cud boski, z otworu studni zaczął buchaćpłomień735. Gdy trzej królowie ujrzeli ten wielki cud, przerazili się bardzoi żałowali, że rzucili kamień, poznali bowiem wtedy, że miał on wielkiei święte znaczenie. Wzięli zaraz trochę tego ognia i zanieśli do kraju swe-go. Złożyli go w kościele bardzo pięknym i bogatym. Tam utrzymują gostale i cześć mu oddają jako Bogu, i wszystkie ofiary tym ogniem są palo-

731 Jeszcze jedna interpretacja trzech darów, por. powyżej s. 345 nr 11.732 Nieco inne przedstawienie polimorfii, w innych apokryfach, np. w EwGruz.733 Por Mt 2.734 W OpMag to Królowie dają w puszce Dziecięciu Testament Adama.735 Por. FrgUjg.


387

ne. A jeśli zdarzy się, że ogień zgaśnie w jednym z owych miast, udają siędo innych wyznawców ognia i każą dać sobie nieco ognia, jaki płonie w ichkościele, i powracają ogień swój rozniecić. Lecz nigdy nie biorą z innegoognia tylko z tego, o którym mówiłem. Aby zaś dostać ten ogień, robią cza-sem dziesięć dni drogi. Czasem udają się aż do pierwotnego źródła owegoognia, do studni, w którą został wrzucony ów kamień dany przez dziecięw Betlejem narodzone, a ogień ten nigdy nie gaśnie. Dla tej to przyczyny,jak powiedziałem, oddają cześć ogniowi w tej okolicy736. Zapewniam was,że ci ludzie, którzy trwają w tym błędzie, są bardzo liczni. Całą tę historięopowiedzieli mieszkańcy zamku Imć Markowi Polo zapewniając, że towszystko jest prawda. Z tego wszystkiego możecie przyjąć to, co zgadzasię z Ewangelią, że trzej Mędrcy przybyli oddać hołd Panu naszemu i ofia-rowali Mu dary. Reszta jest błędem pozbawionego wiary pospólstwa i niezawiera prawdy, jeno same kłamstwa, jakie zwykli czynić nieuczeni i pro-ści ludzie. I jeszcze wam powiem, że jeden z trzech Magów był z Sawy,drugi z Awy737, zaś trzeci z Kaszanu738.

736 Tekst etiopski podaje ciekawy opis powrotu Magów:I gdy przybyli do swej krainy, udali się do króla, który ich zapytał, mówiąc: „Co wi-

dzieliście?” I opowiedzieli mu wszystko, co widzieli, i jak Król przyjął ich podarki. I znowupytając ich, rzekł król: „Co on wam dał?” Odpowiedzieli mu, mówiąc: „Dał nam niecochleba błogosławionego, który ukryliśmy pod ziemią”. I rzekł im król: „Idźcie, przynieściemi go!” I odeszli, i udali się do owej krainy, gdzie ukryli chleb, a gdy w niej kopali, wyszedłstamtąd ogień, i dlatego magowie odtąd adorują ogień (Chaîne, 14).

O ogniu mówi również FrgUjg oraz EwDzArab 8.737 W Persji istnieją dwie miejscowości tej nazwy. Jedna leży na północ od Hamadanu,

druga zaś na zachód od miasta Kum, nad małą rzeczką Kata-czaj, w sąsiedztwie miastaSawa. Nasz podróżnik mówi zapewne o tym mieście.

738 Kaszan – leży na południe od Kum, nad rzeczką Kaszan. Marko Polo, Opisanieświata, Warszawa 1954, 137-139, wykorzystano również przypisy. W tekście przystosowa-no ortografię do stosowanej w całym tomie.

5. Cykl o Trzech Magach: E. DODATEK

388

6. Dzieciństwo Pana, Ewangelia Tomasza (Dzieciństwa) (EwTmDz)

(przekład i opracowanie ks. Marek Starowieyski)

Dzieciństwo Pana (gr. Paidika tu Kyriu) tradycyjnie nazywane jest Ewangeliądzieciństwa Ps. Tomasza (EwTmDz), i ten tytuł zachowujemy z powodu jego za-siedzenia w języku polskim739. Imię Tomasza, występujące tylko w niektórychwersjach jest dodatkiem późniejszym; należy więc odróżnić EwTmDz od gnostyc-kiej Ewangelii Tomasza z Nag Hammadi (EwTm), już uprzednio podanej. EwTmDzopowiada o cudach, jakich dokonał Jezus między piątym a dwunastym rokiem ży-cia, po powrocie Świętej Rodziny z Egiptu do Nazaretu. Zawiera ona od kilkunastudo kilkudziesięciu epizodów: liczba zmienia się zależnie od wersji językowej; nie-które z tych epizodów funkcjonują osobno w piśmiennictwie danego narodu.

Utwór powstał w II lub III w., prawdopodobnie w środowisku gnostycko-do-keckim, a następnie podlegał bardzo licznym przeróbkom, polegających szczegól-nie na usunięciu elementów heretyckich z utworu, co jednak nie zawsze się udawa-ło – pozostają w nim ślady cięć. Pozostały w nim również terminy greckie używa-ne przez gnostyków (np. ho dzoon, stoicheion, eklektos, karpoforeo, itd.), co widaćszczególnie w rozdziałach 6-8. EwTmDz jest cytowana (albo przynajmniej niektó-re epizody) już przez św. Justyna († 167), w Liście Apostołów i przez św. Ireneusza(† 202, miejsca cytowane w komentarzu); natomiast najstarszy rękopis, palimpsestłaciński, pochodzi z V w. Nie potrafimy określić miejsca powstania EwTmDz; przy-puszcza się, że został napisany w środowisku palestyńsko-syryjskim.

W EwTmDz znajdujemy opisy cudów zdziałanych przez Jezusa Dziecko, któ-re wykazują jego niezwykłą wiedzę lub moc, co nie zmienia faktu, że cuda bywająokrutne i często w złym guście, czynione zazwyczaj nie po to, by człowiekowi po-móc, ale by go olśnić.

739 Tytuł Paidika tu Christu zna Jan Chryzostom, Hom. 17 in Joannem, PG 59, 110.

389

Utwór powstał prawdopodobnie w kręgach gnostyków: Ireneusz informuje,że EwTmDz powstała w kręgach markozjan740 Jezus w EwTmDz od początku jestwszechpotężnym Bogiem, w pełni doskonałości i mocy, który nie podlega rozwo-jowi, co odpowiada twierdzeniu Marcjona: według niego Jezus był semel grandis,semel totus 741 i tak właśnie przedstawiony jest Jezus w EwTmDz; ten rozwój nato-miast podkreślali pisarze ortodoksyjni742, a Meliton z Sardes odrzucał opowiada-nie o dziecku-cudotwórcy 743. Natomiast widać w utworze ślady ebionityzmu (pod-kreślenie np. roli św. Józefa jako ojca naturalnego Jezusa: 2, 3; 4, 1; 6, 1, itd.).

Językiem oryginalnym utworu był j. grecki. EwTmDz jest napisana językiembardzo prostym i niedbałym; czasami tekst jest bardzo ciemny z powodu częstychzmian w nim dokonywanych. EwTmDz cieszyła się ogromnym powodzeniem, stądteż tekst gnostycki bywał „oczyszczany” z elementów nieortodoksyjnych, zmienia-ny i to wszystko sprawia, że tekst chwilami jest wprost niezrozumiały. Istnieje po-nadto kilkanaście wersji językowych, często również zepsutych. Wydaje się, żestosunkowo najlepszy jest tekst etiopski utworu.

Tekst tu podany stanowi tłumaczenie z francuskiego przekładu krytycznegopióra S. Voicu, który przygotowuje wydanie krytyczne utworu744. Uzupełniamy gow miejscach brakujących tekstem greckim A, który umieszczamy w przypisach;w Dodatku podajemy epizody zawarte w różnych wersjach językowych. Na końcudajemy wreszcie tekst grecki wersji B dla pokazania, jak wyglądała jedna z popu-larnych wersji tego apokryfu. Teksty wersji gr. A i B przekładamy z wydania Ti-schendorfa; odwołujemy się do przekładów tych wersji w ANT.

A. Rekonstrukcja tekstu pierwotnego

PAN JEZUS LEPI PTASZKI745. 2.746 1. Gdy Jezus był dzieckiem, bawił siękoło brodu na strumyku; sprawił, że woda wypływała z niego do kałuży,

740 Adv. haer. 1, 20, 1, SCh 264, 288; Hipolit, Haeresis 5, 7, 21 – twierdzi, że powstałwśród naaseńczyków natomiast Euzebiusz z Cezarei, HE 3, 25, 6 i Cyryl Jerozolimski, Cat.4, 36 – w kręgach manichejskich.

741 Adv. Marci, 4, 21, CCL 2, 600.742 Justyn, Dialog 88, 2, PG 6, 685; Ireneusz, Adv. haer. 2, 22, 4, SCh 294, 220nn.;

Orygenes, Hom. XVIII in Lc, GCS 35, 123; Hom. I in Hieremiam, GCS 6, 6n.743 Wedle Atanazego Synaity, Hodeg. 13, PG 89, 229; 5, 1221; SCh 123, 226.744 EAC 1, 191-208.745 Tekst EwTmDz zaczyna się od opowiadania, natomiast w niektórych rękopisach

greckich, łacińskich i niektórych późniejszych znajdujemy wprowadzenie (rozdział 1): „Ja,Tomasz Izraelita, zwiastuję wam, którzy przeszliście z pogaństwa, poznanie dzieciństwai wielkich czynów Pana naszego Jezusa Chrystusa, których dokonał, gdy narodził się w na-szym kraju. Taki jest ich początek” (według wersji greckiej A).

746 Por. A II, B II-III, łac. IV; EwDzArab 36; ZapB 2, 11. Według wersji syryjskiejJezus ożywiał wiele zwierząt. Nie można wykluczyć wpływu Platona: Dedal wyrabiał rusza-

6. DZIECIŃSTWO PANA, EWANGELIA TOMASZA

390

aby stać się czystą. 2. Następnie wyciągnął z naczynia miękką glinę i ukształ-tował z niej dwanaście ptaszków747. Był to dzień szabatu i wiele dzieci ba-wiło się z nim. 3. Pewien Żyd ujrzał, jak on to robił wraz z dziećmi. Pod-szedł więc do Józefa, jego ojca, i oskarżył Jezusa w słowach: „Zrobił błotoi ukształtował z nich ptaszki w dzień szabatu, w który nie wolno tego czy-nić”. 4. Przyszedł Józef i zgromił Jezusa słowami: „Dlaczego w dzień sza-batu robisz to, czego nie godzi się czynić?”748 Skoro Jezus usłyszał te sło-wa, klasnął w dłonie i sprawił, że ptaszki uleciały i zawołał do nich: „Nuże,latajcie i pamiętajcie o mnie, wy, które żyjecie”. I ptaszki uleciały ćwierka-jąc. 5. Gdy faryzeusz to ujrzał, był zdziwiony i poszedł, aby opowiedziećo tym przyjaciołom749.

UKARANIE SYNA ANNASZA. 3.750 1. I wtedy syn Annasza751, uczonego,który znajdował się tam z Józefem, wziął brzozową gałąź, wypuścił wodę,którą Jezus zebrał i wysuszył kałużę. 2 Jezus zaś, skoro ujrzał, co się stało,rzekł do niego: „Niech twoja latorośl pozostanie bez korzenia, a twój owocstanie się suchy, jak gałąź zerwana przez wiatr”. 3. I natychmiast dzieckouschło752.

UKARANIE DZIECKA. 4.753 1. Innym razem Jezus szedł ze swym ojcemi jakieś dziecko biegnąc uderzyło go w ramię. I natychmiast dziecko padłomartwe. Zaś ci, którzy widzieli, co się wydarzyło, zawołali mówiąc: „Skądjest to dziecko, bo wszystko, co mówi, natychmiast się wypełnia?” 2. A ro-dzice zmarłego dziecka przyszli do Józefa i rzekli do niego: „Nie możeszmieszkać z nami w tej wiosce z takim dzieckiem, albo raczej naucz je bło-gosławić, a nie przeklinać”754.

jące się figurki (Eutyfron 11, CD). Wpływ tego opowiadania widać w Koranie: „Przysze-dłem do was ze znakiem od waszego Pana. Ja utworzę wam z gliny postać ptaka i tchnęw niego, a on stanie się ptakiem”, 3, 49, 68, por. powyżej s. 175; dodajmy jednak, że cudutego dokonuje, wg komentarza Tabarî, s. 105, już jako dojrzały człowiek, i ptakiem tymbył… nietoperz. W polskiej kulturze ludowej mamy liczne wersje tego opowiadania, por.Zowczak 282-284.

747 Por. Rdz 2, 7. Jezus postępuje jak Bóg Stworzyciel.748 Por. Mt 12, 1n.749 Por. ZapB 2, 11.750 Por. A, B II, łac. IV; EwDzArab 46.751 Czy idzie tu o Annasza z Ewangelii (Łk 3, 2; J 18, 13; Dz 4, 6), czy występującego

w ProtEwJk 15, 1n.?752 Por. Mk 11, 12-14, par.753 Por. A, B IV, łac. V, 1; EwDzArab 47.754 Por. Rz 12, 14.


391

NAGANA JÓZEFA. 5.755 1. Józef więc podszedł do dziecka i zganił jemówiąc: „Dlaczego, synu mój, czynisz takie rzeczy? Ci ludzie cierpią i nasnienawidzą”. Jezus zaś odpowiedział: „Jeśliby słowa mojego ojca nie byłymądre, nie umiałby pouczać swoich dzieci”. I dorzucił: „Nawet jeśli oninie znaleźli przekleństwa, natychmiast otrzymają właściwą im karę”. I ci,którzy się oburzali, oślepli. 2. Józef rozgniewał się i silnie pociągnął go zaucho756. 3. Jezus rzekł do niego: „Wystarczy ci szukać i znaleźć757, ty jed-nak nie postąpiłeś rozumnie”.

JEZUS W SZKOLE: MOWA JEZUSA I NAGANA ZACHEUSZA. 6.758 1. I pe-wien mistrz imieniem Zacheusz chciał rozmawiać z Józefem, jego ojcem.2. I Zacheusz rzekł do Józefa: „Czy zechcesz mi oddać swego syna, aby sięnauczył kochać swoich towarzyszy i szanować osoby starsze, by stał sięprzyjacielem dzieci i z kolei je pouczał?” 2a. Józef odpowiedział i rzekł doniego: „Któż może wziąć to dziecko, aby je uczyć? Nie myśl, że to stanowiniewielki krzyż”. 2b. Dziecko odpowiadając rzekło: „Uważam się za obce-go tym sprawom, o których mówisz, o nauczycielu. Jestem inny od was,choć jestem pomiędzy wami. Nie uznaję żadnej godności, która pochodzi-łaby od ciała. Nawet jeśli ty znasz Prawo, pozostajesz pod Prawem. Istot-nie bowiem, nim ty urodziłeś się, ja już istniałem759. Podczas gdy tobiewydaje się, że jestem jak mój ojciec, otrzymasz ode mnie naukę, jakiej niktdotąd nie nauczył się ani nie poznał. A krzyż, o którym mówiłeś, będzieniesiony przez tego, komu zostało to postanowione. Skoro bowiem zostanęwyniesiony760, powstrzymam się od wszystkiego, co mam wspólne z two-im pokoleniem. Istotnie bowiem wy nie wiecie, jak urodziliście się, pod-czas gdy tylko ja wiem dokładnie, kiedy urodziliście się i jak długo pozo-staniecie tu, na niskościach”761. 2c. Zaczęli krzyczeć i zdumiewali się,

755 Por. A, B V.756 Por. Łac II, 2; JózCieś 17 13; Wergiliusz, Ekloga VI, 4.757 Por. Mt 7, 7; 10, 39; Mk 13, 36; Łk 12, 38; 13, 7; 18, 8; J 7, 34; EwTm 2.758 6-8. Paralelne rozdziały 14 i 15; A VI-VIII, B VIn., łac. V, EwDzArab 48n.; Ew-

DzOrm 20; Ireneusz, Adv. haer. 1, 20, 1; SCh 262, 289; ListAp 4 (15), 5, ANT 3, 30. Głów-ny epizod EwTmDz, powtórzony trzy razy. Tekst ten był wielokrotnie przeredagowywany.Widać w nim ślady elementów gnostyckich. Całość jednak pozostaje niezrozumiała – skądnp. rozpacz nauczyciela. Próby znalezienia wpływów indyjskich są nieprzekonywujące. Scenabywała przedstawiana w sztuce wczesnochrześcijańskiej.

759 Por. J 8, 58.760 Por. J 12, 32.761 Wydaje się, że ostro oddziela się tu Jezusa, który przemawia, od Jezusa, który zosta-

nie ukrzyżowany. Jest to ujęcie typowo gnostyckie.


392

mówiąc: „Widzieliśmy wielkie rzeczy. Nigdy bowiem nie usłyszeliśmy ta-kich słów: ani od kapłanów, ani od faryzeuszów czy uczonych. Skąd jestwięc zrodzone to dziecko? Zaiste, ma pięć lat, a widzimy, że tak mówi.Nigdy nie widzieliśmy rzeczy podobnej”762. 2d. Znowu im odpowiedział:„Dlaczego się dziwicie? Dlaczego raczej nie wierzycie, gdy wam mówię,że znam wiek, kiedy narodziliście się. Ja jednak wiem i inne rzeczy”. Gdyoni to usłyszeli, zamilkli i nie mogli odpowiedzieć. On zbliżył się i rzekł donich: „Igrałem z wami, bo wy dziwicie się z małych rzeczy i macie małowiedzy i mało inteligencji”763. 2e. I nauczyciel Zacheusz rzekł do Józefa:„Oddaj mi go, abym go pouczył jak należy”. I głaszcząc zaprowadził go doszkoły. Gdy tam weszli, Jezus zamilkł. I nauczyciel Zacheusz powtarzałmu wiele razy alfabet, poczynając od alfa. Kazał mu odpowiadać, ale onmilczał. 2f. Nauczyciel rozgniewał się i uderzył go w głowę. Na to dzieckomu odrzekło: „Jeśli uderza się w kowadło, to ten, który uderza, otrzymujenajcięższy cios. Mogę ci powiedzieć, że mówisz jak miedź, która brzmii jak dzwonek wydający dźwięk764 – one nie mogą mówić i nie mają aniwiedzy, ani mądrości”. 3. Wtedy Jezus wyrecytował bardzo sprawnie wszyst-kie litery od alfa aż do omega765. I dorzucił: „Ci, którzy rozumieją alfa,jakże będą rozumieli beta? O obłudnicy, zacznijcie sami nauczać, co zna-czy alfa, a potem my wam uwierzymy w tym, co należy do beta”. 4. WtedyJezus zaczął im stawiać pytania dotyczące kształtu i formy pierwszej literypytając, czemu ona zawiera liczne trójkąty, dlaczego jest wydłużona, po-chylona, skłania się ku dołowi, jest wykręcona, dlaczego ma wiele kątówi dlaczego jest prosta.

JEZUS W SZKOLE: ZACHWYT I ROZPACZ ZACHEUSZA. 7. 1. I nauczycielZacheusz był olśniony i zdumiony tyloma imionami i słowami, i zacząłwołać wielkim głosem: „Oto, co ja sam na siebie sprowadziłem! 2. Z łaskiswojej, usuńcie go stąd. On nie powinien chodzić po ziemi. Zaiste, on jestprzeznaczony na wielki krzyż! On mógłby nawet spalić ogień. Wierzę, żezostał on urodzony przed potopem Noego. Jakie łono go zrodziło? Jakamatka go wychowała?766 Nie mogę przed nim stanąć twarzą w twarz. Je-stem zdumiony i świadomie się pomyliłem. Ja nieszczęsny, ja, który my-

762 Por. Mt 7, 29; Mk 1, 22.763 Styl Janowy: por. np. J 5, 28; 1 J 3, 13.764 Por. 1 Kor 13, 1n.765 Niektóre wersje dają tau, ostatnią literę alfabetu hebrajskiego.766 Por. Łk 11, 27; ProtEwJk 3, 1.


393

ślałem, że znalazłem ucznia, podczas gdy znalazłem nauczyciela. 3. Nieznajdę odpoczynku. Ucieknę z tej wsi. Nie mogę na niego patrzeć. Ja, sta-rzec, zostałem zwyciężony przez dziecko. W jego oczach widzę inteligen-cję i podziwiam wymowę jego ust i czystość jego języka. 4. Ale nie wiem,czy jest to Pan czy anioł”.

JEZUS W SZKOLE: UZDROWIENIE WSZYSTKICH. 8. 1. Wtedy Jezus roze-śmiał się i rzekł: „Niech ci, którzy nie przynoszą owocu, zaowocują i niechślepi ujrzą owoc życia sądu”. 2. I natychmiast ci, którzy zostali przez niegoprzeklęci, odzyskali wzrok. I nikt nie odważył się później pobudzać go dogniewu.

WSKRZESZENIE DZIECKA. 9.767 1. Pewnego dnia Jezus bawił się z dzieć-mi na dachu768; jedno z nich upadło i zabiło się. Na ten widok dzieci ucie-kły. Jezus zaś pozostał sam. 2. Rodzice zabitego dziecka mówili do Jezusa:„Ty zrzuciłeś to dziecko”. Jezus im odrzekł: „Ja go nie pchnąłem”. 3. A gdyoni mu grozili, Jezus zszedł do tego, który był zabity i rzekł: „Zenonie –takie było bowiem jego imię – czy to ja cię strąciłem?” On podniósł sięnatychmiast i rzekł: „Nie, mój panie”. Gdy rodzice dziecka to ujrzeli, bylizdumieni i chwalili Pana769.

767 Por. A IX, B VIII, łac. VI; EwDzArab 44; EwDzOrm 16, 7-15. Fragment ten cytujepisarz arabski Al-Kissai z tym, że chłopiec zginął od kopnięcia konia (Sidersky 147). Tekstprzypomina wskrzeszenie Eutychesa przez św. Pawła w Troadzie (Dz 20, 9-12). Wskrzesza-nie dla udowodnienia niewinności, por. Apulejusz, Złoty osioł 2, 28-30.

768 Domy na Wchodzie mają płaskie dachy i stanowią miejsce zabawy dzieci.769 Rozdział 10, tekst późniejszy, podajemy według wersji greckiej A:ULECZENIE MŁODZIEŃCA. 1. Po kilku dniach jakiś młodzieniec rąbał drzewo

w sąsiedztwie i wypadła mu siekiera, i przecięła stopę, i umierał z powodu upływu krwi.2. Powstał wielki zgiełk i zbiegowisko; pobiegło tam również dziecię Jezus. Przeciskającsię siłą przeszedł przez cały tłum, ujął zranioną nogę chłopca i natychmiast została uleczo-na. I rzekł do młodzieńca: „Wstań teraz, rąb dalej drzewo i pamiętaj o mnie” (por. EwTm77). Tłum widząc, co się przydarzyło, oddał dziecku cześć, mówiąc: „Zaprawdę, Duch Bożymieszka w tym dziecku” (por. Łk 4, 18; Iz 58, 6).

Teksty paralelne B IX; łac VIII.


394

ROZBITY DZBAN770. 11.771 1. Gdy Jezus miał siedem lat, wysłała gomatka, aby zaczerpnął wody. W tłumie uderzono w dzban, który się rozbił.2. Jezus wyciągnął płaszcz, którym był odziany, napełnił go wodą i przy-niósł swojej matce. I Maryja dziwowała się z tego wszystkiego i w sercuswoim zachowywała to, co widziała772.

JEZUS POMAGA JÓZEFOWI W PRACY STOLARSKEJ773. 13.774 1. Potem Je-zus osiągnął wiek ośmiu lat. Jeśli zaś chodzi o Józefa, to był on stolarzemi nie robił niczego innego jak jarzma, grządziele [do pługu] i pługi. Pewienrolnik przyniósł mu kawałek drzewa, aby go przepiłować. Jezus rzekł doswego ojca: „Ojcze, naucz mnie piłować!” 2. Jezus wziął namiary do piłowa-nia, obrobił drzewo z grubsza i obciosał. Pokazał swoją pracę Józefowi, swe-mu ojcu, i rzekł do niego: „Czy chcesz, bym tak teraz czynił?”775

770 Inna wersja tego opowiadania:Kiedy indziej rzekła Maryja do swego Syna: „Synu, idź do źródła Gabriela i przynieść

mi w amforze wody zaczerpniętej stamtąd”. A On, że był posłuszny matce, wziął naczyniei poszedł. A szli na Nim rówieśnicy, podobnie jak on dźwigający amfory. Gdy Jezus powra-cał niosąc napełnioną amforę, rzucił ją z rozmachem na skałę przydrożną, a ona ani się nierozbiła, ani nie pękła. Gdy to zobaczyli inni, uczynili podobnie ze swoimi i każdy z nichroztrzaskał swoją amforę, i wylała się woda, po którą się udali. Gdy powstał wielki zgiełki żale, Jezus pozbierał szczątki i poskładał wszystkie naczynia, i każdemu oddał jego naczy-nie napełnione wodą. I spojrzawszy w niebo, rzekł: „Ojcze, tak powinni zostać odnowieniludzie rozproszeni, którzy zginęli”. I wszyscy zdumieli się nad czynem i nad słowami, i bło-gosławili: „Błogosławiony, który idzie w imię Pańskie” (Ps 118, 26). Amen. RkpsPar 12,Bonacorsi 233. Por. tekst paralelny, być może pochodny, w apokryfie koptyjskim: K. H.Kuhn, A Coptic Jeremiah Apocryphon, Mus 83(1970) 310.

771 Por A – X; B – XI, łac. IX; EwDzArab 44; EwDzOrm 23, 2.772 Por. Łk 2, 19. 51.773 Rozdział 12 wedle tekstu wersji greckiej A:CUDOWNY ZASIEW. 1. I znowu, w czasie siewów wyszło dziecko ze swym ojcem,

aby siać zboże na swym polu. Podczas gdy ojciec Jego siał, również Jezus zasiał jedną garśćzboża. 2. I skoro zżęto i wymłócono, było tam sto kor (por. Mt 13, 1-23). I zawoławszy naklepisko wszystkich biednych, którzy byli we wsi, rozdał im zboże, a Józef odniósł to, copozostało ze zboża. Miał On lat osiem, gdy uczynił ten cud.

Teksty paralelne: łac. X. Por. EwTmDzRkpPar 3.774 13 A XIII, B XI; łac. XI; EwDzArab 38n.; EwDzOrm XX, 8-15 (Józef przedsta-

wiony jako biegły cieśla); Por. Justyn, Dialog 88, 8, PG 6, 688. Tabarî 2, 94 przedstawiaJózefa jako cieślę w świątyni.

775 W wersji greckiej A, rozdział 13, jest podany w nieco innej formie:1. Ojciec jego był cieślą i wyrabiał wtedy pługi i jarzma. Pewien bogacz polecił mu,

aby wykonał dla niego łoże. Gdy jedna z listew, zwana poprzeczną, była za krótka i Józefnie mógł nic zrobić, rzekło dziecię Jezus do swego ojca Józefa: „Podnieś dwa kawałki drze-wa i wyrównaj je w części środkowej!” 2. I uczynił Józef, jak mu powiedziało dziecię. Sta-nął wtedy Jezus z drugiej strony i chwycił krótszy kawałek drzewa i naciągnąwszy go uczy-


395

JEZUS W SZKOLE. 14.776 1. Gdy Józef dostrzegł, że jest on inteligentny,nie chciał, by pozostawał on bez znajomości pisma i zaprowadził go dopewnego nauczyciela. I nauczyciel rzekł do niego: „Powiedz mi alfa”. Po-tem dorzucił: „Powiedz beta”. 2. I Jezus rzekł do niego: „Powiedz mi naj-pierw, co znaczy alfa, wtedy ja ci powiem, co znaczy beta”. Nauczycielrozgniewał się, uderzył go i natychmiast padł martwy. Jezus powrócił doswoich rodziców. I Józef zawoławszy jego matkę i nakazał jej, by nie po-zwalała mu wychodzić z domu, aby ci, co go uderzą, nie umierali.

JEZUS W SZKOLE. 15.777 1. Był jeszcze inny nauczyciel, który rzekł doJózefa: „Daj mi go, a ja go pouczę”. I wziął Jezusa. 2. A gdy on wszedł doszkoły, nie czytał tego, co było napisane, ale otworzywszy usta778 mówiłw duchu tak, że nauczyciel dotknięty lękiem padł na ziemię i błagał go.I wielu zgromadziło się w tym miejscu, i wszyscy, którzy to widzieli, bylizdumieni. 3. Gdy Józef dowiedział się o tym, przybiegł, bo myślał, że na-uczyciel umrze. I nauczyciel rzekł do Józefa: „Ten, którego mi dałeś, niejest uczniem, ale mistrzem”. Józef wziął dziecko i powrócił do domu.

UZDROWIENIE JAKUBA. 16.779 1. Następnie Józef posłał swego synaJakuba780, aby zebrał drzewa. I Jezus poszedł za nim. I gdy zbierali drzewo,żmija ukąsiła Jakuba w rękę, a on zemdlał. 2. Gdy Jezus przybył, wydarzy-ło się, że wyciągnął rękę i dmuchnął tam, gdzie go wąż ukąsił, i uzdrowiłgo; wąż natomiast zdechł781.

nił go równym drugiemu. Gdy to ujrzał ojciec Jego, Józef, zdumiał się i wziąwszy chłopcaw ramiona ucałował go, mówiąc: „Jestem szczęśliwy, że takie dziecko dał mi Bóg” (Por. Łk11, 27n.?). Motyw Józefa – kiepskiego stolarza spotykamy w tradycji ludowej, Zowczak285n.

776 14 łac. XIII; EwDzArab 43; EwDzOrm 20; por. objaśnienia do rozdz. 6-8.777 15 łac. XIII; EwDzOrm XX; por. objaśnienia do rozdz. 6-8.778 Por. Mt 5, 2.779 Por. łac. XIV; EwDzArab 43; por. Dz 28, 3-5; JózCieś 17, 10nn.; DzTm 30-38.780 Por. Ga 1, 29. Problem synów Józefa z pierwszego małżeństwa powraca w apokry-

fach raz po raz, por. ProtEwJk 8, 2, objaśn.781 Rozdział 17 stanowiący późniejszą interpolację według wersji greckiej A:WSKRZESZENIE DZIECKA. 1. Po tych wydarzeniach umarło w sąsiedztwie Józefa

dziecko, które chorowało, a matka jego bardzo płakała. Gdy Jezus usłyszał wielki płaczi zgiełk, szybko pobiegł i znalazł dziecko już zmarłe. I dotknąwszy się jego piersi, rzekł:„Dziecko, tobie mówię, nie umieraj, lecz żyj i pozostań ze swoją matką”. I ono spojrzawszy,natychmiast uśmiechnęło się. Rzekł do niewiasty: „Weź je, daj mu mleka i pamiętaj o mnie!”2. I gdy ujrzał to tłum wokół stojący, zdumiał się. I mówili: „Zaprawdę, to dziecię jest Bo-giem lub aniołem Bożym, bo każde Jego słowo staje się czynem”. I Jezus odszedł stamtądi bawił się z innymi dziećmi.


(cd. s. 396)

396

JEZUS W ŚWIĄTYNI782. 19.783 1. I gdy Jezus miał dwanaście lat, Józefi Maryja udali się, jak mieli zwyczaj, do Jerozolimy na święto Paschy. Pouroczystości Paschy powracali do siebie. Jezus zatrzymał się w Jerozolimie.Oni zaś nie wiedzieli o tym, lecz byli pewni, że był on z grupą. 2. Po dniudrogi, Maryja i Józef szukali go pośród swojej rodziny. A gdy go nie znaleź-li, powrócili do Jerozolimy poszukując go. Trzy dni później odnaleźli gow świątyni siedzącego pośród uczonych, którzy go słuchali i pytali. Wszy-scy zaś, którzy go słuchali, zdumiewali się, ponieważ on podchwytywał ka-płanów i wyjaśniał im przypowieści proroków i znaki ukryte, a także trud-ności Prawa. 3. Wtedy matka rzekła do niego: „Synu, dlaczego uczyniłeśnam coś takiego? Myśmy przecież cierpieli szukając ciebie”. Jezus odpo-wiedział i rzekł: „Dlaczego szukaliście mnie? Nie wiecie, że powinienemzajmować się sprawami Ojca mojego?” 4. Uczeni i faryzeusze mówili doMaryi: „Czy ty jesteś matką tego dziecka? Oto jesteś błogosławiona w two-im owocu784, ponieważ my nigdy nie widzieliśmy nigdy ani usłyszeli takiejchwały i takiej mądrości”. 5. Jezus podniósł się i poszedł za swoją matką.I był posłuszny swoim rodzicom. Matka zachowywała wszystkie te słowa.A Jezus wzrastał w kształtach, w mądrości i w łasce w oczach Boga i ludzi.

B. Opowiadania zawarte w różnych wersjach EwTmDz

1. JEZUS CHODZI PO PROMIENIU SŁONECZNYMa. Znowu Pan nasz uczynił cud. Gdy [promień] słońca wszedł przez

okno, Pan Jezus usiadł na promieniu i poszedł na wschód i na zachód takdaleko, jak tylko dochodził promień słońca785.

Miejsca paralelne łac XV. Fragment wzorowany na wskrzeszeniu młodzieńca z Naim(Łk 7, 11-17) i córki Jaira (Mk 5, 35-43, par.).

Rozdział 18 stanowiący późniejszą interpolację według wersji greckiej A:WSKRZESZENIE ZABITEGO ROBOTNIKA. 1 Po pewnym czasie, gdy budowano

dom, powstał wielki zgiełk. Powstał Jezus i udał się tam. I ujrzawszy, że leży tam człowiekzmarły, ujął go za rękę i rzekł: „Człowieku, tobie mówię, wstań (por. Mk 5, 41; Łk 7, 14, Mk2, 11n.) i wykonuj swoją pracę”. A on natychmiast powstawszy, oddał Mu cześć. 2. Gdy toujrzał tłum, zdumiał się. I mówili: „To oto dziecko jest z nieba; wiele bowiem dusz wyrato-wało od śmierci i będzie jeszcze zbawiało przez całe swoje życie”.

782 Por. Łk 2, 41-52.783 19: EwDzArab 50-53.784 Por. Łk 1, 42.785 PO 12, 4, 91[641]. Tłumaczenie z przekładu francuskiego. Miejsce paralelne Ew-

DzOrm 15, 5. Epizod ten spotykany ponadto w kodeksie B (Laurentianus) PsMt rkps nr


397

b. I po tych dniach bawił się Jezus na jakimś budynku, na wieży. Pro-mień słońca wpadł przez dziurkę od klucza do wnętrza. Jezus więc wsko-czył na promień i usiadł na nim. Inne dziecko ujrzało to i chciało wraz z Je-zusem usiąść na promieniu. Przy tym jednak spadło z wieży i umarło786

[następuje rozbudowane opowiadanie nr 9].2. PAN JEZUS BURZY BAŁWANY. Pan Jezus przechodził pośród grupy

ustawionych posągów bożków i spadła na niego cegła z budynku. Wtedyrzekł Jezus: „Rozpadnij się, źle zbudowany budynku!”. I w tej samej chwi-li została zniszczona świątynia bożków. Wtedy rzekł on znowu: „Terazpowinna zostać odbudowana jako porządny budynek, a nie jako mieszka-nie szatana”. I natychmiast została pięknie odbudowana787.

3. PAN JEZUS UCZNIEM LEKARZA788. 1. Józef oddawał go różnym na-uczycielom, ale on tam nie uczył się, ale raczej uczył się sam. Potem oddałgo pewnemu lekarzowi. Do tego lekarza zwykł był przychodzić pewienpacjent, niewidomy na jedno oko, a chorował na oko, którym widział, i towłaśnie smarował mu lekarz maścią. Pewnego razu dziecko zostało samew domu lekarza i nie było tam nauczyciela. Wtedy przyszedł pacjent, abymu lekarz posmarował maścią oko. Jezus rzekł do niego: „Dziwię ci się,człowieku, że troszczysz się o oko, na które widzisz, a zupełnie nie trosz-czysz się o to, na które nie widzisz”. Gdy człowiek usłyszał słowa dziecka,zadziwił się i rzekł: „Cóż więc mam uczynić?” Jezus rzekł doń: „Czy chcesz,bym cię uzdrowił?” Rzekł mu człowiek: „Tak, chcę”. Wtedy Jezus dotknąłjego oczu i natychmiast mógł on patrzyć tym, na które nie widział, podczasgdy oko, które było chore, zostało uzdrowione.

2. Wtedy odszedł człowiek i przyniósł chleb, wino i inne dary dla swe-go wybawcy. Gdy zaś lekarz ujrzał swego pacjenta ze zdrowymi oczyma,nie poznał go i również nie rozumiał, dla kogo on przyniósł dary. I rzekł

14533 Bibl. Nation. w Paryżu opublikowanym przez M. R. Reinscha (Die Pseudo-Evange-lien von Jesu und Maria's Kindheit, Halle 1879, 128) i RkpsPar 6, Bonaccorsi 230. Motywten znajduje się również w średniowiecznej literaturze prowansalskiej i angielskiej oraz w li-teraturze arabskiej (por. G. Weil, Biblische Legende der Muselmanner, Frankfurt a. M. 1845,285n.).

786 A. de Santos Otero, Das kirchenslavische Evangelium des Thomas, Berlin 1967,113. Wersja staroserbska. Tłumaczenie z przekładu niemieckiego.

787 A. de Santos Otero, dz. cyt. 114n. Tekst staroserbski lub starobułgarski. Tłumacze-nie z przekładu niemieckiego. Opis burzenia bałwanów pogańskich por. PsMt 23, objaśn.oraz EwDzArab 10. Czy nie ma to przypadkiem związku z burzeniem świątyń pogańskichprzez chrześcijan w IV i w V w.?

788 Por. EwDzOrm 24 (?).


398

doń: „Kim jesteś ty, który przyniosłeś te dary? Nie znam ciebie”. Wtedytamten rzekł: „Czyż nie znasz mnie? Jestem człowiekiem, który do ciebieprzychodził, a miał tylko jedno oko, a to zostało przez ciebie uleczone”.Lekarz zdumiał się i zapytał go: „Jakże zostałeś wyleczony? Przecież two-je oczy były chore, a teraz widzisz na to, na które nie widziałeś, a słabestało się uzdrowione”. Człowiek powiedział mu prawdę i rzekł: „Twój do-bry uczeń uleczył mi oczy”. Wtedy dla lekarza stało się jasne, że sam nicnie pomógł i że nie oddał mu żadnej przysługi swoją sztuką lekarską. Dla-tego zapytał go jeszcze raz. Wtedy ten opowiedział mu znowu, zgodniez prawdą, o cudzie, który dokonał na nim Jezus, i rzekł: „Przed kilkomadniami przyszedłem tu, aby cię znaleźć, ale cię nie zastałem, a jedynie two-jego ucznia, owo dobre dziecko. Ono spojrzało na mnie i rzekło: «Dziwięsię tobie człowieku, że tak mało szukasz pomocy dla swego oka, na którewidzisz, a zupełnie nie troszczysz się o to, na które nie widzisz». Gdy tousłyszałem, rzekłem: «A cóż powinienem zrobić?» A ono odpowiedziało:«Jeśli chcesz, uzdrowię cię». Wtedy rzekłem do niego: «Tak, chcę». Wtedydziecko wstało, dotknęło moich obydwóch oczu; to, na które nie widzia-łem, otworzyło się, a chore stało się zdrowe”. Wtedy lekarz poczuł w sercuzazdrość, pozwolił człowiekowi odejść, przywołał Józefa i rzekł doń: „Za-bierz swego syna i weź go stąd, ponieważ on może zniszczyć ludzką sztukęleczenia”. Józef zabrał dziecko ze sobą i zaprowadził je do swego domu789.

4. JEZUS PRZEMIENIA DZIECI W ŚWINIE. Innym razem przechodził Je-zus przez tłum Żydów i zapytał: „Gdzie są wasze dzieci?” Oni odpowie-dzieli: „Właśnie bawią się w chlewni. Zostały zamknięte w chlewie”. Je-zus wszedł do chlewa i zapytał: „Kto tam jest?” One rzekły: „Tu są świ-nie”. Wtedy rzekł Jezus: „Stańcie się świniami!” I natychmiast stały sięświniami790 .

5. CUD ZE ZBOŻEM. I gdy przechodzili przez zasiane pole, wyciągnąłrękę i wziął kłosy791, i położył je na ogniu, i starł i zaczął jeść792.

789 A. de Santos Otero, dz. cyt. 141-145n. Tekst staroserbski lub starobułgarski. Tłu-maczenie z przekładu niemieckiego. Por. EwDzArab 28.

790 A. de Santos Otero, dz. cyt. 145. Tekst staroserbski. Tłumaczenie z przekładu nie-mieckiego. Por. EwDzArab 40.

791 Por. Mt 12, 1.792 Wersja łacińska I, 2, tekst grecki A. Delatte, Anecdota Atheniensia, Ličge 1927,

264.


399

6. JEZUS OŻYWIA ZASOLONĄ RYBĘ. I skończył Jezus trzeci rok. I gdyzobaczył bawiących się chłopców, począł się bawić razem z nimi. I wziąłjedną suchą rybę, i włożył ją do miski, i kazał rybie, by się poruszała. I za-częła się poruszać. I rzekł znowu do ryby: „Wyrzuć sól, którą masz [w so-bie], i pływaj po wodzie. I tak też się stało. Gdy ujrzeli sąsiedzi, co sięstało, zawiadomili o tym kobietę wdowę, w której domu przebywała Mary-ja, matka jego. Gdy ona usłyszała o tym wydarzeniu, z pośpiechem wypę-dziła ich ze swego domu793.

7. JAK NAUCZYCIEL WYRZUCIŁ GO Z MIASTA 1. Gdy Jezus przechodziłz Maryją, matką swoją przez środek rynku, spojrzawszy zobaczył, jak na-uczyciel pouczał swoich uczniów. I oto dwanaście wróbli walczących po-między sobą wpadło przez mur na pierś owego nauczyciela, który pouczałuczniów. 2. Gdy ów nauczyciel ujrzał, że on się śmieje, rozłościwszy sięwielce, rzekł do swoich uczniów: „Idźcie i sprowadźcie go do mnie!” Gdyoni Go chwycili, nauczyciel wziął go za ucho i rzekł: „Co takiego zobaczy-łeś, że zacząłeś się śmiać?” A on na to rzekł do niego: „Nauczycielu, otoręka pełna pszenicy. Kazałem im i rzuciłem pszenicę, którą one z niebez-pieczeństwem wybierają ze środka; dlatego też walczą między sobą, abypodzielić się pszenicą”. 3 Jezus nie odszedł stamtąd, dopóki nie zostałodopełnione. Z tego powodu nauczyciel postarał się, aby go wyrzucono z mia-sta razem z jego matką794.

8795. [1] UWIĘZIONY CHŁOPIEC. Zdarzyło się, że liczni chłopcy szli zaJezusem i bawili się z nim. Pewien ojciec rodziny wielce rozgniewany nato, że syn jego biegał z Jezusem, aby już więcej nie mógł pójść za Jezusem,uwięził go w mocnej i potężnej twierdzy, do której nie było żadnego wej-ścia poza drzwiczkami i jednym tylko okienkiem, przez które przenikałonieco światła; drzwi zaś były zamknięte i opieczętowane. Ojciec kiedyśwyjechał, a właśnie tego dnia przybył tam Jezus z chłopcami. Gdy ich usły-szał chłopiec więziony, zawołał przez okno: „Jezu, najdroższy towarzyszu,usłyszałem twój głos, uradowała się dusza moja i pocieszyłem się. Dlacze-go mnie pozostawiłeś zamkniętego?” Na to Jezus obrócił się i rzekł: „Wy-ciągnij do mnie przez szparę twoją rękę albo też twój palec!” Gdy on to

793 Wersja łacińska I, 4. Por. DzPt 13, tekst grecki, tamże.794 Wersja łacińska II, tekst grecki, tamże.795 Teksty poniższe, 8-11, pochodzą z RkpsPar, Bonaccorsi 226-232 (tam analiza tek-

stu). W nawiasie podajemy numery w rękopisie. Tłumaczymy tylko te epizody, których niemamy w innych wersjach.


400

uczynił, wyciągnął przez bardzo ciasne okno chłopca, który poszedł za nim.I rzekł do niego Jezus: Poznaj moc Bożą i opowiadaj w swej starości, couczynił ci Jezus w dzieciństwie”. Gdy to zobaczył ojciec rodziny, najpierwposzedł do drzwi i stwierdził, że wszystko pozostało zamknięte i opieczę-towane, i zawołał głośno twierdząc, że to duch, bowiem oczy jego byłyzamknięte tak, że nie widział Bożej mocy.

9. [2]. SKOK JEZUSA. Józef, ów ojciec rodziny, najwyższy spośród urzęd-ników synagogi, pisarzy i nauczycieli, użalał się na Jezusa, że czyni onnowe cuda wśród ludu tak, że czczą go już jak boga, i wynosząc się powie-dział: „Oto idą za Jezusem nasi chłopcy aż na pole Sichar, a pośród nichjest nawet nasz syn”. I rozgniewany porwał za kij, aby nim uderzyć Jezusai podążał za nim aż do góry, która leży ponad boczną doliną bobu. AleJezus uciekł przed jego gniewem: skoczył ze szczytu góry na miejsce odda-lone od góry na strzał z łuku. Inni chłopcy również chcieli wykonać takisam skok i spadłszy połamali sobie golenie, ramiona i karki. Gdy powstałwielki lament wobec Maryi i Józefa, Jezus uzdrowił ich wszystkich i oddałzdrowych. Gdy to ujrzał przełożony synagogi, to jest ojciec uwięzionegosyna, oraz wszyscy, którzy tam byli, widząc to oddali cześć Bogu Adonaj.Miejsce to zaś, w którym Jezus uczynił ten skok, aż do dziś nazywa sięSkokiem Pana. […]

10. [4]. ZASIEW KAMIENI. Stało się znów pewnego dnia w czasie zasie-wów, że przechodził Jezus przez Azję i ujrzał pewnego rolnika, który siałna polu koło grobowca Rachel, pomiędzy Jerozolimą a Betlejem, pewienrodzaj jarzyny, która nazywa się grochem. I rzekł do niego Jezus: „Czło-wieku, co siejesz?” Ów zaś rozgniewany i wyśmiewając go, że chłopiecw tym wieku pytał o to, rzekł: „Kamienie”. Rzekł na to Jezus: „Prawdęmówisz, to są kamienie”. I stały się wszystkie owe nasiona grochu naj-twardszymi kamieniami, ale zachowały aż do dnia dzisiejszego wygląd gro-chu, kolor, a nawet oczko na szczycie. I tak wszystkie ziarna zasiane i ma-jące być zżęte, na samo słowo Boże zmieniły się w kamienie. I aż do dzi-siejszego dnia na owym polu takie kamienie znajdują ci, którzy ich pilnieszukają.

11 [5]. DRZEWO JEZUSA. Pewnego dnia, kiedy już słońce zaczęło osu-szać rosę, Maryja i Józef podchodzili do Nazaretu od strony Tyru i Sydonu.A gdy słońce jęło się podnosić, Maryja szła z trudem, aż usiadła zmęczona.I rzekła do Józefa: „Podnosi się [słońce], które sprawia, że jestem zmęczo-na. Ale cóż mam zrobić? Nie ma cienia, który by nas osłonił”. I wycią-gnąwszy ręce do nieba modliła się mówiąc: „O mocy Najwyższego, wedle


401

miłego słowa, które mi zostało posłane od Ciebie, jak niegdyś je usłysza-łam, ześlij mi cień, niech ożyje dusza, i daj mi ochłodę”. Gdy to Jezus usły-szał, uradował się na to słowo, i włożył w ziemię kij, który trzymał w rękujako laskę, i rzekł z mocą: „Daj natychmiast cień mojej matce najmilszej!”I natychmiast wyrósł ów kij na drzewo o gęstych gałęziach, które dało słodkąochłodę odpoczywającym. […]

C. Wersja grecka B

Opis dzieciństwa Pana dokonany przez świętegoapostoła Tomasza

WSTĘP. 1.796 Ja, Tomasz Izraelita, uważam za konieczne zapoznaćwszystkich was, bracia pochodzący z pogaństwa, z dzieciństwem i wielki-mi czynami, jakich dokonał Pan nasz Jezus Chrystus przebywając w cielepo piątym roku życia w mieście Nazarecie.

OCZYSZCZENIE WODY I UKARANIE CHŁOPCA. 2.797 1. Pewnego dnia podeszczu wyszedł z domu, w którym mieszkała jego matka, aby bawić się napolu, gdzie płynęła woda. Zbudował stawki, [do których] zbierała się woda,i stawki wypełniły się wodą. Wtedy rzekł: „Chcę, by stała się czystą i wy-borną wodą”. I natychmiast taką się stała. 2. Przechodził pewien syn Anna-sza, uczonego w Prawie, który niósł kij wierzbowy i kijem owym zniszczyłstawki, i wypłynęła woda. I zwróciwszy się doń rzekł Jezus: „Bezbożnikui bluźnierco, cóż ci przeszkadzały stawki, że je opróżniłeś? Nie pójdzieszdalej swoją drogą, lecz uschniesz jak ten kij, który trzymasz!” 3. On po-szedł dalej, ale po chwili oddał ducha. Gdy to zobaczyły dzieci, które bawi-ły się, odeszły i powiadomiły ojca zmarłego. Ów przybiegłszy, znalazł dziec-ko zmarłe. I odszedłszy czynił wyrzuty Józefowi.

OŻYWIENIE WRÓBELKÓW. 3.798 1. A Jezus ulepił z tego błota dwana-ście wróbli. A był to dzień szabatu. I pobiegło jedno z dzieci i powiadomi-ło Józefa, mówiąc: „Oto twoje dziecko, które bawi się koło strumyka, uczy-niło z błota wróble, a tego nie godzi się czynić”. 2. On zaś usłyszawszy to,

796 Por. 2.797 Por. 3.798 Por. 2.


402

poszedł i mówi do dziecka: „Dlaczego tymi czynami naruszyłeś dzień sza-batu?” Na to Jezus mu nie odpowiedział, ale spojrzawszy na wróble, rze-cze: „Nuże, lećcie i żyjąc pamiętajcie o mnie!” I na te słowa uleciały i uniosłysię w powietrze, a Józef zdumiał się widząc to.

UKARANIE CHŁOPCA. 4.799 1. Po kilku dniach, gdy Jezus przechodziłprzez miasto, pewien chłopiec rzucił kamieniem i uderzył go w ramię. Rzekłdoń Jezus: „Nie pójdziesz dalej swoją drogą!” A ów natychmiast padł naziemię i skonał. Obecni zaś mówili z lękiem: „Kimże jest to dziecię? Bokażde słowo, które wypowiada, zamienia się w czyn”. 2. A ci, którzy tambyli obecni, odeszli i czynili Józefowi wyrzuty tymi słowami: „Nie możeszz nami mieszkać w tym mieście. Jeśli zaś chcesz [tu mieszkać], naucz dziec-ko błogosławić, a nie przeklinać, inaczej dzieci nasze poumierają, bo wszyst-ko, co mówi, przemienia się w czyn”.

NAGANA JÓZEFA. 5.800 Józef usiadł na stołku, a dziecko stanęło przednim, i chwycił je za ucho i silnie pociągnął. A Jezus spojrzawszy nań, rzekł:„Dość już tego dla ciebie”.

JEZUS U NAUCZYCIELA ZACHEUSZA. 6.801 1. Następnego dnia wziął goza rękę i zaprowadził do nauczyciela imieniem Zacheusz, i rzekł do niego:„Nauczycielu, weź to dziecko i naucz je liter”. A on rzekł: „Oddaj mi go,a ja go nauczę liter i przekonam, aby wszystkich błogosławił, a nie przekli-nał”. 2. Usłyszawszy to Jezus roześmiał się i rzekł do nich: „Wy mówicieto, co wiecie, ale ja wiem więcej niż wy. Istniałem bowiem przed wiekami.I wiem, kiedy zostali zrodzeni ojcowie waszych ojców, i wiem, ile życiajest wam dane”. Wszyscy, którzy to słyszeli, byli zdumieni. 3. I znowu rzekłim Jezus: „Dziwicie się, że powiedziałem wam, ile lat życia jest wam dane.Zaprawdę, ja wiem, kiedy został stworzony świat. Oto teraz mi nie wierzy-cie, ale gdy ujrzycie mój krzyż, uwierzycie, że Mówię wam prawdę”. Onizaś byli zdumieni, słysząc te rzeczy.

7. 1. Gdy Zacheusz napisał alfabet hebrajski, rzekł do Jezusa: alfa.I rzekło dziecko: alfa. I znowu nauczyciel: alfa, a dziecko podobnie. I zno-wu nauczyciel po raz trzeci: alfa. Wtedy Jezus spojrzawszy na nauczyciela,mówi: „Ty, który nawet nie znasz litery alfa, jak możesz drugiego uczyćlitery?” I począwszy od litery alfa dziecko wyliczyło wszystkie dwadzie-

799 Por. przypis do 4.800 Por. 5.801 Por. 6-7, 14-15.


403

ścia dwie litery802. 2. Następnie znowu mówi: „Słuchaj, nauczycielu, jakijest układ pierwszej litery, poznaj, jakie ma zbliżenie i linie oraz zarysy,które wspólnie schodzą się i rozchodzą”. Gdy Zacheusz usłyszał ten opisjednej tylko litery, ze zdumienia nie miał nic do powiedzenia, i obróciwszysię rzekł do Józefa: „Bracie, to dziecię prawdziwie nie jest zrodzone [naziemi]. Weź je więc ode mnie!”.

WSKRZESZENIE CHŁOPCA. 8.803 1. Po tym [wydarzeniu] pewnego dniabawił się Jezus z pewnymi dziećmi na [dachu] domu dwupiętrowego. Je-den z chłopców pchnął drugiego, który spadł na ziemię i umarł. Gdy toujrzały dzieci, które się z nim bawiły, uciekły, a jedynie Jezus pozostał nadachu, z którego spadł chłopiec. 2. Gdy o tym dowiedzieli się rodzice zmar-łego dziecka, przybiegli z płaczem i zobaczywszy dziecko bez życia leżącena ziemi, a Jezusa stojącego na górze, przypuszczali, że zostało ono przezniego zrzucone, i patrząc nań lżyli go. 3. Co widząc Jezus natychmiast zszedłna dół z [dachu] dwupiętrowego domu i stanąwszy przy głowie zmarłego,rzekł doń: „Zenonie – tak bowiem nazywało się dziecko – czy to ja cięzepchnąłem? Wstań i powiedz!” Dziecko natychmiast powstało na te sło-wa i oddawszy cześć Jezusowi, rzekło: „Panie, ty mnie nie zepchnąłeś, alety mnie umarłego przywróciłeś do życia”.

ULECZENIE ZRANIONEGO CHŁOPCA. 9.804 1. Po kilku dniach ktoś z są-siadów rąbał drzewo i przeciąwszy sobie stopę siekierą był bliski śmierciz powodu upływu krwi. 2. Gdy zbiegł się wielki tłum, przybiegł tam rów-nież Jezus. 3. I gdy dotknął się zranionej stopy chłopca, natychmiast ją ule-czył. I rzekł doń: „Wstań i rąb dalej swoje drzewo!” I gdy on wstał, oddałmu cześć, a podziękowawszy, zaczął rąbać swe drzewo. Podobnie i wszy-scy, którzy tam byli, dziękowali mu napełnieni podziwem.

ROZBITA HYDRIA. 10.805 Gdy miał on sześć lat, wysłała go matka, abyprzyniósł wodę ze źródła. Po drodze potłukła mu się hydria. I gdy przy-szedł do źródła, złożył swój płaszcz, i zaczerpnąwszy wody ze źródła na-pełnił go, i wziąwszy zaniósł wodę swej matce. Ona, gdy to ujrzała, zdu-miała się i objąwszy go, ucałowała.

802 Alfabet grecki ma 24 litery, alfabet hebrajski – 22. Podano tu greckie nazwy liter,choć jest mowa o alfabecie hebrajskim.

803 Por. 9.804 Przypis do 9.805 Por. 11.


404

JEZUS, POMOCNIK JÓZEFA CIEŚLI. 11.806 1. Gdy osiągnął ósmy rok ży-cia, pewien bogacz polecił Józefowi, by mu wykonał łoże; był on bowiemcieślą. I wyszedł na wieś, by zgromadzić drzewa, a towarzyszył mu Jezus.I uciąwszy dwa kawałki drzewa, obrobił je siekierą i położył jeden kołodrugiego, a zmierzywszy zauważył, że jeden jest krótszy [od drugiego]. Gdyto zauważył zasmucił się i zaczął szukać innego. 2. Gdy to ujrzał Jezusrzekł do niego: „Połóż te dwa kawałki razem, aby zrównały się ich końce”.Choć Józef był zakłopotany tym, czego chciało dziecko, to jednak uczyniłto, co mu nakazało dziecko. Rzekło ono znowu do niego: „Chwyć silniekrótszy kawałek drzewa!” Józef zdumiony uchwycił. Wtedy Jezus ująwszydrugi koniec pociągnął go z drugiej strony i tak uczynił równy drugiemukawałkowi drzewa. I rzekł do Józefa: „Nigdy nie żałuj, ale wykonuj bezprzeszkody swoją pracę!” Gdy on to ujrzał, zdumiał się niezwykle i rzekłdo siebie: „Szczęśliwy jestem ja, któremu Bóg dał takie dziecko”. 3. Gdypowrócili do miasta, Józef opowiedział o tym Maryi. Ona zaś, gdy to usły-szał i ujrzała wielkie czyny dokonywane przez swego syna, chwaliła goz Ojcem i Duchem Świętym teraz i zawsze, i na wieki wieków. Amen.

806 Por. 13.


405

7. Ewangelia Dzieciństwa Arabska(EwDzArab)

(przekład Wojciech Dembski [†], opracowanie Wojciech Dembski [†],ks. Marek Starowieyski)

Ewangelię Dzieciństwa Arabską posiadamy w trzech rękopisach, a raczejw trzech wersjach: S – zawartej w wydaniu Sike (1697 r.), opierającej się mocnona tekście syryjskim i L – rękopis Laurencjański, opatrzony ilustracjami, znajdują-cy się we Florencji (podanych w wydaniu Provera, 1973 r.); w tym wydaniu znaj-dują się również warianty z niewydanego dotąd rękopisu Watykańskiego.

Ewangelia Dzieciństwa Arabska, lepiej: Arabskie życie Jezusa (ponieważ tekstL zawiera również, jak zobaczymy, sceny dotyczące późniejszego życia Chrystu-sa), jest przekładem a raczej parafrazą z licznymi interpolacjami utworu typowoludowego, jakim było Syryjskie Życie Maryi, które mogło powstać około V w. w krę-gach nestoriańskich, choć zawiera elementy starsze.

– EwDzArab jest utworem złożonym:– rozdziały 1-9 są parafrazą ProtEwJk z opuszczeniami (opis narodzin, dzie-

ciństwa, zaślubin i zwiastowania Maryi oraz koniec dotyczący Zachariasza);– rozdziały 10-52 zawierają zasadniczo materiał oryginalny, choć znajdują się

tam też elementy EwTmDz. Szczególnie ciekawy jest epizod z Zaratustrą, któryznajdujemy w rkps. L.

EwDzArab powstała w środowisku arabskim, zawiera wyraźną polemikę z is-lamem, szczególnie dobitne w tekście L, np. podkreślenie bóstwa i człowieczeń-stwa Chrystusa; zawiera jednak także elementy podobne do tych, które Koran za-czerpnął z chrześcijaństwa. Mocno podkreślona jest cześć Maryi, której kult byłbardzo rozwinięty w Egipcie od III w. i która – przynajmniej w części apokryfu –odgrywa rolę ważniejszą niż Jezus. Na powstanie tekstu S w środowisku jakobitówegipskich wskazują również rozdziały 24-25 (lokalne tradycje dotyczące pobytuŚwiętej Rodziny w Egipcie), właściwości języka oraz kult Maryi. Natomiast tekstL wskazuje na powstanie w środowisku syryjskim (historia o Zaratustrze – 7)i wzmianka o nestorianinie Iszodadzie w Merw). Być może utwór bywał używanyw liturgii, stąd złagodzono drastyczne elementy dotyczące figli Jezusa, zaczerpnię-te z EwTmDz.

406

EwDzArab jest utworem ludowym, stąd też bezpieczniej jest nie doszukiwaćsię w niej głębszych tradycji teologicznych.

Tłumaczenie niniejsze opiera się na rkps S w wydaniu Gilesa, z dodaniem frag-mentów z rkps. Laurecjańskiego według wydania Provera. W stosunku do ANT1

opuszczono pewną ilość mniej istotnych wariantów L, przekład tekstu wydanegoprzez Burmestera i uzupełniono komentarz o wyniki nowszych badań. Ze wzglę-dów typograficznych użyto uproszczonego zapisu słów arabskich.

Wyjaśnienie częściej spotykanych nazw arabskich:al-ýÀlÌl – Galilea; al-Iskander – Aleksander Wielki; al-NÀ‰ira – Nazaret; al-

Urdunn – Jordan; Bajt al-MuØadas – Jerozolima; Bajt Lahm – Betlejem; FÌlÀtÙs –Piłat; ýabrÀjil – Gabriel; ÎrÙdÌs – Herod; JahÙdÀ al-IscharjÙ¨i – Judasz Iszkariota;JasÙ¸ – Jezus; JÙhannÀ – Jan; JÙsuf – Józef; KÀjÀfa – Kajfasz; Mirjam – Maryja,Maria; Mi‰r – Egipt (por. przyp. do r. 23); MÙsÀ – Mojżesz; Sam¸Àn – Symeon;Sam¸Àn al-ØÀmanÌ – Szymon Kananejczyk; ŰrašalÌm – Jerozolima.

WSTĘP. W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego, jednego Boga. Rozpo-czynamy z pomocą Boga i dobrocią Jego wsparci spisywać Księgę cudow-nego Władcy naszego i Pana naszego i Zbawiciela naszego JasÙ¸ Chrystu-sa, zwaną popularnie Ewangelią dzieciństwa, w pokoju Pana. Amen807.

1. Znaleźliśmy w księdze JÙsufÙsa, naczelnika kapłanów, który żyłw epoce JasÙ¸ [co następuje]: opowiadali ludzie, że KÀjÀfa rzekł, iż JasÙ¸przemówił będąc jeszcze w kołysce i powiedział do Mirjam, matki swojej:„Oto ja jestem JasÙ¸, Synem Boga, słowem808, które zrodziłaś, jak ci tozwiastował ýabrÀjil, a mój Ojciec posłał mnie dla zbawienia świata”.

W DRODZE DO BETLEJEM. 2. 809 1. W roku trzysta dziewiątym od lat al-Iskandra810 nakazał AugustÙs, by każdy człowiek zarejestrował się w swo-jej miejscowości811. Powstał więc [JÙsuf] i wziął Mirjam, swą narzeczonąi udał się do Bajt al-MuØadas 812 i doszedł do Bajt Lahm, aby zarejestrowaćsię wraz ze swymi domownikami w swej wiosce813. 2. Kiedy jednak dotarlido jaskini, powiedziała Mirjam do JÙsufa: „Oto nadszedł już czas porodu,a ja nie mogę już dłużej iść do wioski. Przeto wejdziemy do tej jaskini”814.

807 W tekście arabskim użyto wyrażenia księga a nie ewangelia.808 Por. Łk 1, 21-31; Mt 1, 21; J 1, 1. Jezus przemawia jako dziecko, por. Koran s. 74 .809 Por. ProEwJk 17-18; PsMt 13, 1; EwDzOrm 8, 1-7; EwGruz 8;12.810 Rkps L – trzysta czwartym. Mowa tu o erze Aleksandra Wielkiego (Seleucydów),

liczonej od 1. 10. 312 roku przed Chr.811 Por. Łk 2, 3.812 Arabska nazwa Jerozolimy obok ŰrašalÌm.813 Por. Łk 2, 4.


407

Było to o zachodzie słońca. JÙsuf wyruszył więc w pośpiechu, by przypro-wadzić jej kobietę, która byłaby przy niej. Wtedy też dostrzegł starą kobie-tę, Hebrajkę z ŰrašalÌm, i rzekł do niej: „O błogosławiona, idź ze mnąi wejdź do tej jaskini, bo jest w niej kobieta chcąca rodzić”815.

NARODZENIE JEZUSA. 3. 816 1. I przyszła ta stara kobieta, a wraz z niąJÙsuf do jaskini, gdy słońce już zaszło. I weszli do niej, i znaleźli ją pełnąświateł piękniejszych od [światła] lamp i świeczników, i potężniejszych odświatła słońca, dziecko zaś owinięte ssało pierś Świętej817 Mirjam, matkiswojej, i było złożone w żłobie818. Kiedy oni oboje dziwili się temu świa-tłu819, powiedziała owa stara kobieta do Świętej Mirjam: „[Czy] ty jesteśmatką tego nowo narodzonego?” Odpowiedziała Święta Mirjam: „Tak”.Powiedziała stara kobieta: „Nie jesteś podobna do córek Ewy”. 2. Odpo-wiedziała [jej Pani nasza] Święta Mirjam: „Podobnie jak mój syn nie maw sobie równego wśród dzieci, tak też i jego matka nie ma sobie równejwśród niewiast”. Odpowiedziała stara kobieta mówiąc: „Ja przyszłam [tu-taj], aby otrzymać nagrodę [za swe cierpienie], bo jestem nieuleczalniechora”. Powiedziała jej Pani nasza Święta Mirjam: „Połóż swoje ręce nadziecku”. I położywszy je, natychmiast wstała wyleczona i wyszła mówiąc:„Od tej chwili jestem sługą i niewolnicą tego dziecięcia po wszystkie dnimego żywota”.

HOŁD PASTERZY, OBRZEZANIE, OFIAROWANIE. 4.820 1. Wtedy przyszlipasterze i rozpalili ogień i radowali się wielce. I ukazały się im wojskaniebieskie chwaląc i wielbiąc Boga – niech wywyższone będzie wspomi-nanie Jego821. A pasterze także [chwalili i wielbili Boga]. Jaskinia stałasię w tym czasie podobna do niebieskiego kościoła, ponieważ usta nie-biańskie i ziemskie wielbiły narodzenie Pana JasÙ¸. 2. Co zaś tyczy się

814 Por. ProtEwJk 18, objaśnienia.815 Rkps L.: Maryja, podobnie jak w ProtEwJk ma wizję dwóch ludów, por. ANT 279.816 Por. ProtEwJk 19n.; PsMt 13, 3-6; EwDzOrm 9, 3-7.817 Użyto tu słowa mart pochodzenia syryjskiego, które w arabskim znaczy dosłownie

„Święta Pani” i używane jest wyłącznie w stosunku do świętych Pańskich. Tłumaczymy„Święta”, gdyż w innych miejscach, spotyka się również w odniesieniu do Matki Bożej okre-ślenie As-Sajjida Mart Mirjam, gdzie as-Sajjida znaczy „Pani”; zestawienie to tłumaczymy„Święta Pani”.

818 Por. Łk 2, 7.819 W rkps L w tym miejscu następuje przejście do rozdz. 4.820 Por. Łk 2, 8-20; PsMt 13, 6; EwDzOrm 10; EwGruz 13.821 Zwrot typowo muzułmański, opuszczony w L.

7. EWANGELIA DZIECIŃSTWA ARABSKA

408

żydowskiej starej kobiety, to kiedy zobaczyła oczywiste cuda, podzięko-wała Bogu i powiedziała: „Dziękuję ci, Boże, Boże Izraela, za to, co wi-działy moje oczy z narodzenia Zbawiciela świata”822.

5823 1. Prawo zwyczajowe824 nakazywało obrzezanie dziecka. Kiedywięc nadszedł dzień obrzezania, to jest dzień ósmy [od narodzenia chłop-ca], obrzezali go w jaskini. Stara kobieta, Hebrajka, zabrała ten obrzezek825

(inni mówili, że wzięła pępowinę), i włożyła go do flakonu zawierającegostary olej nardu. A miała ona syna, sprzedawcę pachnideł, i dała mu gomówiąc: „Strzeż się przed sprzedawaniem tego flakonu perfum nardu, na-wet gdyby płacono ci za niego trzysta denarów”. A ten flakon to był ten,który kupiła Mirjam, grzesznica, wylała go na głowę pana naszego JasÙ¸Chrystusa i na jego stopy, i wytarła je włosami swej głowy826.

2. A po dziesięciu dniach wsadzili go [na osiołka i udali się] do ŰrašalÌm.Po czterdziestu dniach od narodzenia przyprowadzili go do ołtarza i złożyliza niego ofiary, co było przepisane w prawie MÙsÀ, mianowicie, że każdypotomek męski, który otwiera łono, zwany jest świętym u Boga827 .

STARZEC SYMEON I ANNA. 6.828 1. I zobaczył go tam Sam¸Àn starzec,a On [tzn. Chrystus] świecił jak słup światła. Niosła Go na swych rękachuszczęśliwiona Święta Mirjam, Dziewica, matka Jego. I otoczyli Go anioło-wie kołem i oddawali Mu cześć na podobieństwo wojsk przed królem. I szyb-ko udał się Sam¸Àn do Świętej Miriam i wyciągnąwszy swe ręce przed niąpowiedział do Pana JasÙ :̧ „Teraz pozwól odejść w pokoju słudze swemuzgodnie z tym, co powiedziałeś. 2. Bo ujrzały już moje oczy zmiłowanieTwoje, które przygotowałeś dla zbawienia wszystkich narodów, [widziały]światło dla wszystkich ludów i chwałę Twego ludu Izraela”.

A prorokini Hanna patrzyła także na to i zbliżyła się dziękując Bogu,i mówiła: „Błogosławiona niech będzie Święta Mirjam”.

822 Rkps L: Izraela.823 Por. EwJ 41; PsMt 15, 1; EwDzOrm 12; w rkps L rozdz. 7.824 W teologii i prawodawstwie muzułmańskim: „prawo zwyczajowe”, co znaczy: „Pra-

wo oparte na precedensowych wypowiedziach w działaniu Proroka”.825 O tej dziwnej relikwii znanej w Rzymie od IX w. i przechowywanej obecnie w Cal-

cata (Viterbo) por. C. Cecchelli, Mater Christi , 3, Roma 1954, 368 oraz H. Grisar, Dierömische Kapelle Sancta Sanctorum und ihr Schatz, Freiburg 1908, 62-80, 92n.

826 Por. Łk 7, 38; J 12, 2.827 Por. Wj 13, 2; Łk 2, 22.828 Por. Łk 2, 25-38; PsMt 15, 2; EwDzOrm 12; EwJ 7, 9n.


409

MAGOWIE. 7.829 1. I było, [że] kiedy narodził się Pan JasÙ¸ w Bajt Lahmw [kraju] JahÙdÀ ÎrÙdÌsa króla, szli oto Magowie830 z krajów Wschodu doŰrašalÌm, jak przepowiedział ZarÀdušt831, i mieli ze sobą ofiary [ze] złota,kadzidlanego drzewa i mirry832. Oddali więc Mu pokłon i przekazali Muswe dary. Wówczas wzięła święta Mirjam jedną z pieluch [JasÙ¸] i wręczy-ła im ją dla błogosławieństwa833, a oni przyjęli ją jak najlepiej. 2. I w tejchwili ukazał się anioł na podobieństwo gwiazdy, która najpierw była ichprzewodnikiem. Poszli więc kierowani jej światłem, aż doszli do swychkrajów.

8.834 1. A kiedy zgromadzili się [wszyscy razem], ich królowie i wład-cy zapytali: „Co widzieliście? Co robiliście? Jak poszliście i wróciliście?Co przynieśliście z sobą?” Wtedy pokazali im ową pieluchę, którą wręczy-ła im Święta Mirjam, i urządzili z tego powodu święto. Rozpalili ogień zgod-

829 Por. Mt 2, 1-12; ProtEwJk 21; PsMt 16; EwDzOrm 11; EwGruz 9-11.830 Arab. al-magss – „magowie”, lepiej – „zwolennicy mazdaizmu”.831 ZarÀdušt – Zaratusztra, legendarny twórca mazdaizmu (IX-Vw. przed Chr.?). Por.

G. Messina, I magi a Betlemme e una predizione di Zoroastro, Roma 1933; U. Monneret deVillard, Le leggende orientali sui magi evangelici, Cittŕ del Vaticano 1952.

Rkps L: W czasach MÙsÀŒy proroka – niech pokój będzie z nim – żył człowiek imie-niem ZarÀdušt, ten, który objawił nauki zoroastryzmu. I kiedy on pewnego dnia siedziałprzy źródle wody nauczając swych zwolenników zasad zoroastryzmu, powiedział im w trakcieswej wypowiedzi: „Oto pocznie dziewica (Iz 7, 11) bez współdziałania mężczyzny i porodzinie naruszając pieczęci dziewictwa swego, i ucieszą się narody w siedmiu regionach ziemiz jego ewangelii. I ukrzyżują go Żydzi w Bajt al-Mukaddas, którą zbudował Malkizadak,i powstanie z martwych i wstąpi do nieba. Jeśli chodzi o znak jego narodzenia, to ujrzyciena wschodzie gwiazdę błyszczącą bardziej od światła słońca i gwiazd na niebie. Nie będzieto jednak gwiazda, lecz anioł od Boga. I kiedy go ujrzycie, gotujcie się do drogi do BajtLahm, i oddajcie pokłon narodzonemu królowi, i złóżcie mu ofiary. A gwiazda będzie wamprzewodnikiem do niego”. Te słowa były wypowiedziane proroczo. A metropolita JasÙ¸ benNÙn powiedział, że ów ZarÀdušt to był astronom Bal ¸am (por. Lb 22, 36nn.). I proroctwojego wypełniło się w końcu czasu.

JasÙ¸ ben NÙn to Iszodad z Merw (por. SWPW 96), nestoriański biskup Hedatta (IXw.), którego Komentarz do Mt zawiera to proroctwo.

832 Rkps L.: Niektórzy ludzie utrzymują, że było ich [magów] trzech, jak liczba darówofiarnych, niektórzy zaś mówią, że było ich dwunastu mężczyzn, synów ich władców, innizaś, że było ich dziesięciu synów królewskich, a z nimi około tysiąca dwustu służby. Kiedydotarli do jaskini i weszli do niej, znaleźli [w niej] JÙsufa i Mirjam, i dziecko owinięte w pie-luchy złożone w żłobie.

833 Relikwia ta była znana we Francji aż do rewolucji francuskiej, por. U. Monneret deVillard, dz. cyt. 69-111.

834 Por. Fragment ujgurski (?), ProtEwJk 21(tekst etiopski). Również pasterze przy-chodząc do żłobka zapalają ogień, por. wyżej 4.


410

nie z ich zwyczajem i oddali mu cześć i wrzucili doń ową pieluchę. Objąłją ogień i przeniknął. Kiedy zaś zgasł ogień, wyciągnięto pieluchę, a ta byłataka, jaka była na początku – jak gdyby ogień jej nie musnął. 2. Zaczęliwięc całować i kłaść na swoje głowy i oczy. Mówili: „Prawda to i bez wąt-pienia wielka to rzecz, że ogień nie był w stanie jej spalić czy uszkodzić”.Wzięli pieluchę i przechowali u siebie w wielkiej czci.

UCIECZKA DO EGIPTU. 9.835 Jeśli chodzi o ÎrÙdÌsa, to ten, gdy stwier-dził, że Magowie spóźnili się do niego i nie wrócili do niego, sprowadziłkapłanów i mędrców i powiedział do nich: „Powiadomcie mnie, gdzie na-rodził się Mesjasz”. Odrzekli: „W Bajt Lahm JahÙdÀŒy”836. Zaczęli więcmyśleć o zabiciu Pana JasÙ¸ Mesjasza. Wówczas ukazał się anioł PanaJÙsufowi we śnie i powiedział: „Wstań, weź chłopca i Jego matkę i idź doziemi Mi‰r”837. Wstał więc przy pianiu koguta i udał się [w drogę].

UZDROWIENIE SYNA KAPŁANA I ZNISZCZENIE POSĄGU BOŻKA. 10.838

1. A kiedy JÙsuf rozmyślał w duszy swej, jaka będzie ta jego podróż, za-skoczył go świt. Przebywszy połowę drogi znalazł się rankiem w pobliżuwsi, w której był bożek, któremu inne bożki i bogowie mieszkańców [kra-ju] Mi‰r znosili ofiary i wota. A był w pobliżu tego bożka kapłan839, [któ-ry] mu posługiwał, i było tak, że ilekroć przemawiał ów szatan z owegobożka, kapłan przekazywał [jego słowa] ludziom z Mi‰r i z jego okolic.2. A miał ten kapłan trzyletniego syna, w którym przebywało wielu szata-nów, i wspominał on o wielu rzeczach: gdy opętały go szatany, darł sweodzienie, zostawał nagi i obrzucał ludzi kamieniami840. W owej wiosceznajdował się szpital pod wezwaniem tego bożka. Kiedy Święta Mirjami JÙsuf dotarli do owej wioski i zatrzymali się w szpitalu, mieszkańcy jejbardzo się przestraszyli. Zgromadzili się przeto wszyscy przywódcy i ka-płani wokół owego bożka i zapytali go: „Cóż oznacza ten niepokój i togwałtowne poruszenie, które pojawiło się na naszej ziemi?” 3. Odpowie-dział im bożek mówiąc841: „Oto przybył tutaj Bóg ukryty; jest On Bogiem

835 Por. ProtEwJk 22; PsMt 17; EwDzOrm 15, 1.836 Por. Mt 2, 4n. [w Betlejem judzkim].837 Por. Mt 2, 13-15; Mi‰r – Egipt, por. r. 25, obj.838 Por. PsMt 22n.; EwDzOrm XV, 16; XVI, 4; XVII, 1. O niszczeniu posągów por.

PsMt 22n.839 Użyto tu terminu muzułmańskiego imÀn.840 Jak opętany z Gerazy, Mk 5, 1-20, par.841 Rkps. L: Jest tutaj oto Bóg ukryty i ma On Syna, podobnie jak On ukrytego i przez

Jego przejście przez tę ziemię poruszyła się ona i zadrżała, od wielkości Jego światła padli


411

prawdziwym, a nie bożkiem, [który] oddaje cześć innemu [bożkowi], po-nieważ jest On synem Boga prawdziwego. Wystawił On nas na próbęi dlatego poruszyła się ta ziemia wraz z Jego przyjściem, i zatrzęsła się.A my bardzo się boimy wielkiej Jego mocy”. W tym momencie upadł ówbożek i z powodu jego upadku zgromadzili się wszyscy ludzie z Mi‰r i wie-lu innych [krain].

11. 1. I spotkało syna tego kapłana to, co go [zwykle] spotykało. Wszedłon do szpitala, gdzie znajdowali się JÙsuf i Święta Mirjam. Wszyscy ludzieuciekli już przed nim, a Pani Święta Mirjam uprała pieluchy Pana Mesja-sza i rozłożyła je na murze. Podszedł opętany chłopiec, wziął jedną z tychpieluch i położył ją na swej głowie. Natychmiast diabły zaczął wychodzićz jego ust w postaci węży i kruków i uciekały. Tak tedy chłopiec został uzdro-wiony na rozkaz Pana Mesjasza i zaczął chwalić [Boga] i dziękować Panu,który go uzdrowił. 3. Gdy ojciec opętanego zobaczył syna uzdrowionego,zapytał go: „Co spotkało cię, mój synu, i jak zostałeś uzdrowiony?” Odpo-wiedział: „Skoro tylko opętał mnie szatan, udałem się do szpitala i spotka-łem tam kobietę, godną szacunku, a z nią chłopca. Ona wyprała już jegopieluchy i rozłożyła je na murze. Wziąłem więc jedną z nich i położyłem jąna swej głowie, a szatani opuścili mnie i uciekli”. Wielce się więc ucieszyłjego ojciec i rzekł: „Mój synu, ten chłopiec – być może – jest synem Bogażywego, który stworzył niebiosa i ziemię842. Kiedy bowiem przeszedł Onprzez naszą ziemię, rozpadł się bożek i upadli wszyscy bogowie i przemi-nęli od siły jego majestatu”843. 12. Tutaj wypełniło się proroctwo głoszą-ce: „Z Egiptu wezwałem Syna mojego”844. Dlatego też kiedy JÙsuf i Mir-jam usłyszeli, że ów bożek upadł i został zniszczony, przestraszyli się. Czu-jąc strach powiedzieli: „Kiedy byliśmy w ziemi Izrael, zamierzał ÎrÙdÌs za-bić JasÙ¸ i z tego też powodu zabił wszystkie dzieci w Bajt Lahm i w jegookolicy845; nie ulega wątpliwości, że skoro tylko usłyszą Egipcjanie, w jakisposób rozpadł się na kawałki ich bożek, spalą nas w ogniu”.

ZBÓJCY. 13. 1. I odeszli stamtąd, i doszli do miejsca, gdzie byli zbójcy,którzy obrabowali i pozbawili wszystkiego grupę ludzi, i związali ich. I usły-

bogowie. Wtedy zebrali się Egipcjanie przy kapłanie [imanie] i naradzili się z nim dla stwo-rzenia [nowego] bóstwa, którego imię brzmi: „Ukryty-Tajemny”.

842 Por. 2 Krl 19, 15; Est 13, 10; Iz 37, 16, itd.843 Upadek bogów podobny do upadku Dagona, 1 Sm 5, 1-5. 13.844 Por. Oz 11, 1; Mt 5, 15.845 Por. Mt 2, 16n.


412

szeli zbójcy tumult wielki, jak gdyby potężny król wyruszał ze swego mia-sta wraz z wojskami, końmi i bębnami. Zatrwożyli się więc i porzuciliwszystko, co zabrali. 2. Ludzie ci więc wstali i rozwiązawszy jedni drugimwięzy zabrali swój dobytek i udali się w drogę. Kiedy zaś zobaczyli zbliża-jącego się JÙsufa i Mirjam, powiedzieli im: „Gdzie jest ten król? Odgłosyjego wojsk słyszeli zbójcy i dlatego pozostawili nas, a my uwolniliśmy się”.Odpowiedział im JÙsuf: „Przyjdzie po nas”.

UZDROWIENIE KOBIETY OPĘTANEJ. 14. 1. I przybyli do innej wioski,a była w niej kobieta opętana, gdyż [zdarzyło się, że] wyszła w nocy, byzaczerpnąć wody i nawiedził ją przeklęty, zbuntowany szatan. Nie mogłasię ani ubrać, ani przebywać w domu. Gdy związano ją powrozami i łań-cuchami, za każdym razem rozrywała je i uchodziła na pustynię nago,stawała na skrzyżowaniach dróg i na cmentarzach rzucając w ludzi ka-mieniami. Jej rodzina doznawała od niej wszelkich przykrości846. 2. Kie-dy Święta Mirjam zobaczyła ową kobietę, zlitowała się nad nią i natych-miast opuścił ją szatan. Odszedł uciekając pod postacią młodzieńca i mó-wił: „Biada mu847 od ciebie, o Mirjam, i od twojego syna”. I została owakobieta wyleczona ze swej choroby. Poznała samą siebie i zawstydziłasię swojej nagości. Kryjąc się przed ludźmi udała się do swej rodziny.Ubrała swe szaty i opowiedziała swemu ojcu, jak to się stało. A rodzinajej należała do największych notabli w mieście, ugościła więc ŚwiętąMirjam i JÙsufa z wielką wspaniałością.

UZDROWIENIE PANNY MŁODEJ. 15. 1. Następnego dnia odeszli od nichzaopatrzeni w żywność na podróż i wieczorem tegoż dnia dotarli do innejwioski, w której odbywało się wesele. A przez podstęp szatana przeklętegoi przez działanie czarowników panna młoda stała się niemą. Więcej już nieprzemówiła. 2. A kiedy weszła Święta Pani Mirjam do swej wioski niosącPana Mesjasza, swego syna, owa niema panna młoda zobaczyła ją i wycią-gnęła ręce ku Panu Mesjaszowi. Przyciągnęła go ku sobie, nosiła i nie roz-łączała się z nim. Całowała go, podnosiła i kołysała. I rozwiązało się za-wiązanie jej języka, i otwarły się jej uszy848, i oddała chwałę Bogu dzięku-jąc mu, że obdarzył ją zdrowiem. Tej nocy zapanowała wśród mieszkań-ców owej wioski wielka radość, bo sądzili, że Bóg ze swymi aniołami zstą-pił na nich.

846 Por. 10; Łk 8, 26-39.847 Idzie o przywódcę szatanów.848 Por. Mt 7, 35. Samo dotknięcie Jezusa powoduje uzdrowienie, ten element częsty

w tym utworze i w legendzie ludowej, por. Zowczak 279-282.


413

UWOLNIENIE KOBIETY OD SZATANA. 16. 1. I przebywali tam trzy dniczczeni i goszczeni, opływając w dostatki, i odeszli od nich zaopatrzeniw prowiant na drogę. [Następnie] dotarli do innej wioski, zamierzając w niejnocować. Była ona licznie zamieszkała. W wiosce tej przebywała [znanaprzez wszystkich] kobieta, na którą szatan, upodobniwszy się do węża, rzu-cił się i owinął wokół jej brzucha, gdy pewnego dnia udała się nad wodę,by wykąpać się. I każdej nocy rozciągał się na niej [lub napadał na nią].2. Kiedy kobieta ta zobaczyła Panią Świętą Mirjam i Pana JasÙ¸ w jej ra-mionach, zapragnęła go bardzo i powiedziała do Świętej Pani Mirjam: „MojaPani, daj mi to dziecię, bym je nosiła i pocałowała”. I podała jej [chłopca].A kiedy [dziecię] przybliżyło się do niej, rozluźnił się uścisk szatana, opu-ścił ją i rzucił się do ucieczki. I nie widziała go już więcej po tym dniu.Wszyscy obecni chwalili Boga Najwyższego, a kobieta wydała dla nichpiękne przyjęcie.

UZDROWIENIE TRĘDOWATEJ. 17. 1. A kiedy nastał dzień następny, ko-bieta ta wzięła perfumowaną wodę, by wykąpać Pana JasÙ¸. Wykąpawszygo zachowała spłuczyny, bo była w tej wiosce dziewczyna, której ciało sta-ło się białe od trądu. Skoro wylała na nią tę wodę i wymyła chorą, natych-miast została wyleczona od trądu. A ludzie tej wioski mówili, że nie mawątpliwości, iż JÙsuf , Mirjam i chłopczyk są bogami, a nie ludźmi.3. A kiedy postanowili odejść od nich, zbliżyła się do nich owa dziewczy-na, która była trędowata i poprosiła, aby zabrali ją ze sobą.

UZDROWIENIE SYNA WODZA. 18. 1. I zgodzili się na to. Szła więc z ni-mi, aż doszli do wioski, w której był zamek wielkiego wodza z domem prze-znaczonym na gościnę. Zatrzymali się w nim. Dziewczyna ta udała się dożony owego wodza, a gdy weszła, zastała ją zapłakaną i smutną. Zapytaławięc: „Co ci jest? Dlaczego płaczesz?” Odpowiedziała jej mówiąc: „Niedziw się moim łzom, gdyż mam wielkie cierpienie, a nie mogę powiedzieć[o nim] nikomu z ludzi”. Powiedziała jej dziewczyna: „Gdybyś je wyjawi-ła i odkryła przede mną, być może znalazłabym lekarstwo”. 2. Powiedziałażona dowódcy: „Zachowaj moją tajemnicę i nie powtarzaj jej nikomu. Je-stem żoną wodza, a on jest królem i władza jego rozciąga się na wiele kra-in. Żyłam z nim długo i nie obdarzyłam go synem. A gdy w końcu urodzi-łam mu syna, ten stał się trędowaty. Kiedy [mąż mój] go zobaczył, nie uznałgo i powiedział: «Albo go zabijesz, albo oddasz niańce, która będzie gowychowywać tam, gdzie nie dojdą absolutnie żadne wiadomości [o jegopochodzeniu], albo też ja będę uwolniony od ciebie i nigdy cię już nie zo-baczę». Nie umiałam sobie poradzić i wielki jest mój smutek. Biada mi


414

z powodu mojego syna i biada mi z powodu mojego męża”. Na to rzekła jejdziewczyna: „Znam lekarstwo na twoją niedolę. Powiem ci [w sekrecie],że ja także byłam trędowata, i oczyścił mnie Bóg, którym jest JasÙ¸, synPani Mirjam. Zapytała ją kobieta: „Gdzież jest ten Bóg, o którym wspo-mniałaś?” Odpowiedziała jej dziewczyna: „On jest z tobą w tym domu”.Spytała ją: „Jak to? Gdzie on jest?” „Oto właśnie [są tu]: JÙsuf i Mirjami dziecko, które jest z nimi. Ono zwie się JasÙ¸ i ono uzdrowiło mnie z me-go bólu i cierpienia”. Odezwała się do niej: „A jak wyleczyłaś się z trądu,czy mi to powiesz?” Odpowiedziała: „Tak. Wzięłam od jego matki wodę,w której się kąpał, i wylałam na siebie. I zostałam oczyszczona z mego trą-du”. 3. Wówczas wstała żona wodza i poprosiła ich w gościnę, i wydaławielką ucztę dla JÙsufa z grupą mężczyzn. A kiedy nastał nowy dzień wcze-snym rankiem wzięła wodę uperfumowaną, aby w niej wykąpano Pana JasÙ .̧Zabrała też ze sobą swojego syna i wykąpała go w tej samej wodzie, [wktórej kąpał się JasÙ¸]. I podczas kąpieli syn jej został oczyszczony z trądu.Dziękowała więc Bogu i oddawała mu chwałę mówiąc: „Błogosławionaniech będzie twoja Matka, o JasÙ¸. Oto oczyszczasz ludzi, którzy są synamitwego narodu, wodą, w której obmywa się twoje ciało”. I wręczyła PaniŚwiętej Mirjam bogate dary i pożegnała ją z wielkim honorem.

WYZWOLENIE OD UROKU. 19. Stamtąd przybyli do innej wioski i chcielisię w niej zatrzymać na noc. Weszli do domu człowieka, który niedawnoożenił się, lecz odseparowany był od swojej małżonki [z powodu rzucone-go uroku]. I kiedy spędzili noc w jego domu, rozwiązały się krępujące gowięzy. Gdy nadszedł ranek, chcieli odejść, lecz przeszkodził im ów panmłody, który urządził dla nich wielki bankiet.

UZDROWIENIE CZŁOWIEKA PRZEMIENIONEGO W MUŁA. 20. 1. Następ-nego dnia wyruszyli [w drogę] i gdy zbliżyli się do innej wioski, ujrzelitrzy kobiety płaczące, które szły z cmentarza. Kiedy Święta Mirjam przyj-rzała się im, powiedziała owej dziewczynie, która im towarzyszyła: „Zapy-taj je, co im się przydarzyło i jakie nieszczęście je dotknęło”. Zapytała jewięc, ale one nie odpowiedziały, ale zapytały: „Skąd jesteście i dokąd idzie-cie? Oto minął już dzień i nadchodzi noc”. [Na to] odpowiedziała imdziewczyna: „Jesteśmy ludźmi wędrującymi i szukamy noclegu”. Powie-działy jej: „Pójdźcie przeto z nami i przenocujcie u nas”. 2. Poszli więcz nimi. Miały one nowy, ozdobny dom, a w nim sprzętu wiele. I wprowa-dzono ich do tego domu, a były to dni zimowe. Weszła także [do ich po-mieszczenia] owa dziewczyna i zobaczyła, że dwie [z tych kobiet] płacząi zawodzą, a przy nich muł przykryty czaprakiem z jedwabnego brokatu.


415

Przed nim leży sezam. A one całują go i dają mu obrok. Zapytała tedy dziew-czyna: „Panie moje, o co tu [właściwie] chodzi?” Odpowiedziały jej pła-cząc: „Ten muł, na którego patrzysz, był naszym bratem z tej oto matkinaszej. Ojciec nasz umarł i pozostawił nam wielki majątek. Zamierzały-śmy ożenić go i wyprawić wesele wedle powszechnego zwyczaju. Kobietyjednak były o niego zazdrosne i zaczarowano go, a myśmy nie wiedziałyo tym. 3. I pewnej nocy, krótko przed świtem, zobaczyliśmy brata naszegoprzy zamkniętych drzwiach naszego domu. Zmienił się w muła, którego[oto] widzisz. Ponieważ nie mamy ojca, w którym znalazłybyśmy pocie-szenie, smucimy się bardzo, jak widzisz. Nie pominęłyśmy żadnego z uczo-nych tego świata, żadnego z magów i zaklinaczy i sprowadzamy ich tutaj,ale nie przyniosło to żadnego pożytku. I za każdym razem, gdy smutek ści-ska nam serca, idziemy [na cmentarz] z tą naszą matką i płaczemy u grobuojca, [a potem] wracamy”.

21. 1. Gdy usłyszała to owa dziewczyna, rzekła: „Pocieszcie się i niepłaczcie, gdyż lekarstwo na waszą boleść jest bliskie. Jest ono z wami i znaj-duje się wewnątrz waszego domu. Byłam trędowata, lecz gdy zobaczyłamtę kobietę, a wraz z nią to maleńkie dziecko, któremu na imię JasÙ¸, wzię-łam trochę wody z jego kąpieli i wylałam ją na moje ciało, i zostałam wyle-czona. Ja wiem, że jest on mocen wyleczyć was z waszych boleści. Wstań-cie się więc i udajcie się do mojej Pani Mirjam, jego matki, i wprowadźcieją do waszego domu, i odkryjcie jej waszą tajemnicę. Proście ją i błagajcie,aby zlitowała się nad wami”. 2. A kiedy kobiety wysłuchały słów owejdziewczyny, wyszły szybko [i udały] się do Świętej Pani Mirjam. Sprowa-dziły ją do siebie, usiadły przed nią i płacząc mówiły: „O Pani nasza, zmi-łuj się nad swoimi niewolnicami. Nie mamy bowiem już nad sobą nikogoznamienitego i nie wchodzi do nas, i nie wychodzi z naszego domu aniprzełożony, ani ojciec, ani brat. A ten muł, na którego patrzysz, był naszymbratem, lecz kobiety rzuciły na niego czary tak, iż stał się tym, kim gowidzisz. I my teraz prosimy cię, byś zmiłowała się nad nami”. I wtedy ŚwiętaMirjam, bolejąc nad ich losem, wzięła Pana JasÙ¸ i uniosła go na grzbiettego muła i zapłakała, a wraz z nią wszystkie kobiety. I powiedziała do synaswego, JasÙ¸ Mesjasza: „Synu mój, przez wielką moc, jaką posiadasz, wy-lecz tego muła i zrób z niego człowieka rozumnego, jakim był poprzed-nio”. 3. I w tej chwili, kiedy słowa te wychodziły z ust Pani DziewicyŚwiętej Mirjam, muł zmienił się i stał się człowiekiem. A był to mężczyznawolny od wszelkich ułomności. I wówczas on sam, jego matka i jego sio-stry pokłonili się do ziemi Pani Świętej Mirjam i nosili chłopca na swych


416

głowach i zaczęli go całować, mówiąc: „Błogosławieństwo [niech będzie]dla twojej rodzicielki, o JasÙ¸, o Zbawicielu świata. Błogosławione niechbędą oczy, które radują się oglądaniem ciebie”.

22.849 1. Powiedziały obie siostry do swej matki: „Oto brat nasz przy-szedł do siebie z pomocą Pana JasÙ¸ Mesjasza i przez dobroć tej dziewczy-ny, która zapoznała nas z historią Mirjam i jej syna. Słuszną więc będzierzeczą, abyśmy ożeniły naszego brata z ich służebną”. I zapytały ŚwiętąMirjam w tej sprawie, a ona wyraziła zgodę na ich prośbę. I urządziły owejdziewczynie [i bratu] wspaniałe wesele, i zamieniły smutek w radość, a la-ment na rozrywkę. I zaczęli się zabawiać i cieszyć, i radować, i śpiewać.A że wielka była ich radość, ubrały najwspanialsze swe stroje i biżuterięi zaczęły recytować wiersze oddając chwałę JasÙ¸ : „O JasÙ¸, synu Dawida,zmieniający zmartwienie na wesele, a smutek na radość, [bądź uwielbio-ny]”. 2. I zabawili tam – Święta Pani Mirjam i JÙsuf – dziesięć dni, a na-stępnie odeszli stamtąd doznawszy wielkiej gościnności od owych ludzi,[którzy poszli z nimi, by] pożegnać ich i wracali z tego pożegnania z pła-czem, a szczególnie owa dziewczyna.

HISTORIA DWÓCH ŁOTRÓW. 23.850 1. Odszedłszy stamtąd doszli do kra-iny pustynnej. Słysząc, że jest to ziemia straszna, pomyślał JÙsuf i ŚwiętaPani Mirjam, by przejść przez tę krainę nocą. A kiedy szli, zobaczyli dwóchśpiących zbójców, a opodal grupę ich towarzyszy również pogrążonych weśnie. A tymi dwoma opryszkami, na których przypadkowo natrafili, byli‡itÙs i DÙmÀkÙs . [Obudziwszy się] powiedział ‡itÙs DÙmÀkÙsowi: „Pro-szę cię, byś dał im wolną drogę i aby nie dowiedzieli się o nich nasi towa-rzysze”. A gdy sprzeciwiał się temu DÙmÀkÙs, powiedział mu ‡itÙs: „Weźode mnie czterdzieści drachm jako twój zastaw”. I wręczył mu pas z trzo-sem, który miał na sobie, by [o wszystkim, co zaszło] milczał. 2. A kiedyŚwięta Pani Mijam spojrzała na tego zbójcę, który okazał im życzliwość,odezwała się do niego: „Pan Bóg wspomoże cię swym błogosławieństwemi udzieli ci odpuszczenia grzechów. Wtedy Jezus rzekł do matki swojej:„Matko moja, za trzydzieści lat w mieście ŰrašalÌm ukrzyżują mnie Żydzi,

849 Podobną historię zaczarowanego osła spotykamy w Metamorfozach (Złotym ośle)Apulejusza, który z kolei naśladował Lukiana z Samosaty i Lucjusza z Patraj, wspomniane-go przez Focjusza (Bibl. 129), u Palladiusza, Opowiadania do Lausosa 17, 6-10 (przemia-na w konia i wyleczenie przez Abba Makarego) oraz w Historia monachorum in Aegypto ,21, 17 (przemiana dziewczyny w klacz).

850 Por. EwNik 10, 1n.; JózAr 1, objaśn, por. 3; EwJ 8, 2.


417

a razem ze mną tych dwóch zbójców: ‡itÙsa po mojej prawej ręce,a DÙmÀkÙsa po lewej. I po tym dniu ‡itÙs pójdzie przede mną do raju”851.Powiedziała Mirjam: „Niech cię Bóg przed tym broni”.

DALSZA PODRÓZ I POWRÓT DO NAZARETU. 3. I udali się stamtąd domiasta bożków, a kiedy zbliżyli się do niego, miasto uległo zniszczeniui zamieniło się w pagórki piasku.

24. I udali się stamtąd do al-¥umajzaŒy, które nazywa się obecnie al-Matarija852. W al-Matarija kazał Pan JasÙ¸wytrysnąć źródłu, w którym toźródle prała Święta Pani Mirjam Jego odzienie. A z potu Pana JasÙ¸, któryz Niego spływał, wyrosło na tej ziemi drzewo balsamowe.

25.853 A stamtąd powędrowali dalej i zatrzymali się w Mi‰r854. Oglą-dali faraona i pozostali w ziemi egipskiej trzy lata. Pan JasÙ¸ uczynił w zie-mi egipskiej wiele cudów, które nie są opisane ani w Ewangelii Dzieciń-stwa, ani w Ewangelii kompletnej.

26.855 1. A po trzech latach udali się w drogę powrotną. Wracając z krajuMi‰r, kiedy dotarli do ziemi Żydów [JÙsuf], bał się zapuszczać w głąb kra-ju. A kiedy doszły go wieści, że AršilÀus, syn ÎrÙdÌsa, panuje nad tą krainą,bał się. Przyszedł [jednak] do JahÙdÀy, gdyż ukazał mu się anioł Pana i rzekłdo niego: „JÙsufie, udaj się do miasta al-NÀ‰ira i pozostań tam”.

2. Podziwiamy więc oto, jak będzie poniesiony i jak przejdzie przezkraj jego Pan.

UZDROWIENIE CHŁOPCA. 27.856 1. A kiedy weszli do wioski Bajt Lahm,ujrzeli w niej wiele ciężkich chorób atakujących oczy dzieci, które [z tegopowodu] umierały. I była tam kobieta, której syn był bliski śmierci. Przy-niosła go do Świętej Pani Mirjam, gdy ta kąpała JasÙ¸ Mesjasza. Rzekłatedy do niej: „O moja pani Mirjam! Spójrz na tego syna mojego, gdyżcierpi bardzo”. I spełniła jej prośbę Święta Pani Mirjam, i rzekła: „Weź tę

851 Por. Łk 23, 39-43, par.852 Al-Matarija stanowi dziś północno-wschodnie przedmieście Kairu. Legenda o po-

bycie w al-Matarija przetrwała do dziś. Znajduje się tam sykomora zwana šagarat al-¸adrÀ– drzewo Dziewicy, por. Egypte, Paris 1956, 150.

853 Rkps. l brak854 Mi‰r – ma dwa znaczenia: Egipt oraz jego stolica. Z tekstu wynika, że idzie tu

o Heliopolis (staroegipskie On), sąsiadujące z obecną al-Matarija lub z nim identyczne. Niemożna jednak wykluczyć, że idzie tu o Mi‰r al KadÌma (obecnie Stary Kair), dawną cytadelęBabilon.

855 Rkps. L: rozdz. 24.856 Rkps. L: rozdz. 25.


418

wodę, w której kąpałam mego syna i pokrop nią swego [syna]”. 2. Zaczerp-nęła więc owa kobieta tej wody – jak kazała jej Święta Pani Mirjam –i wylała ją na swego syna. Ten uspokoił się doznawszy [ulgi] i zasnął nachwilę. Następnie obudził się wyleczony i zupełnie zdrowy. Matka, cie-sząc się nim, wzięła go na ręce i przyszła do Świętej Pani Mirjam. I powie-działa jej Mirjam: „Dziękuj Bogu, który uleczył tego oto syna twego”.

UZDROWIENIE INNEGO CHŁOPCA. 28.857 1. A była tam również innakobieta, sąsiadka tej, której syn został uleczony, i miała syna chorego na tęsamą chorobę. Oczy jego już oślepły i krzyczał on w nocy i we dnie. Matkauleczonego chłopca rzekła tedy do niego: „Dlaczego nie zaniesiesz go doŚwiętej Pani Mirjam, jak ja to uczyniłam ze swoim synem, który był prze-cież bliski śmierci? Wyleczony został wodą z kąpieli ciała JasÙ¸, jej syna”.2. Gdy to usłyszała owa kobieta, udała się natychmiast do Świętej PaniMirjam, zaczerpnęła tej wody i obmyła nią swego syna. I w tejże chwilioczy jego zostały uleczone. Wtedy zaniosła go matka do Świętej Pani Mir-jam i wyjawiła jej wszystko, co się stało. A Święta Pani Mirjam powie-działa jej: „Podziękuj Bogu za przywrócenie go do życia i nikomu nie prze-kazuj tych wiadomości”858.

UKARANA NIENAWIŚĆ KOBIETY. 29.859 1. A były tam także dwie kobie-ty, żony jednego męża. Każda z nich miała syna i obydwaj zachorowali.Imię jednej było Mirjam, syn zaś nazywał się KaljÙfÀ. I ta oto wstała, wzię-ła swego syna i udała się do Świętej Pani Mirjam, matki JasÙ¸. Obdarowałają piękną chustą i powiedziała: „Przyjmij ode mnie tę chustę i daj mi w za-mian jedną pieluchę JasÙ¸”. Uczyniła to [Święta Pani] Mirjam i matkaKaljÙfÀŒy860 odeszła. Zrobiła z tej pieluchy koszulkę i ubrała w nią swegosyna i uleczona została jego choroba. A syn drugiej żony umarł. Z tego po-wodu zrodziła się pomiędzy nimi nienawiść. 2. Obydwie [żony], każda przezjeden tydzień, obsługiwały na zmianę dom. Kiedy przyszła kolej na Mir-jam, matkę KaljÙfÀŒy, chciała upiec chleb. Podpaliła więc pod piecem [bygo rozgrzać] i poszła przygotować ciasto, a syna swego KaljÙfÀŒę pozosta-wiła przy piecu. Gdy druga żona zobaczyła go samego przy rozpalonympiecu, dźwignęła go i wrzuciła do pieca, i wyszła. Gdy Mirjam, matka jego,przyszła, zobaczyła swego syna KaljÙfÀŒę w piecu śmiejącego się. Piec był

857 Rkps. L: rozdz. 26.858 Por. Mt 9, 30; 8, 4, par.859 Rkps. L: rozdz. 27.860 Por. J 19, 25 [?].


419

już zimny, jak gdyby nie wszedł doń ogień. I zrozumiała Mirjam, że todruga żona wrzuciła go w ogień. Wyciągnęła go z [pieca] i zaniosła do świę-tej Pani Mirjam, i opowiedziała jej o tym wszystkim, co się stało. A [Świę-ta Pani Mirjam] powiedziała jej: „Zamilcz i nie przekazuj nikomu tego, cosię stało, bo bałabym się o ciebie, gdyby się ta wiadomość rozniosła”. 3. Popewnym czasie druga żona udała się do studni, by zaczerpnąć wody i spo-strzegła KaljÙfÀŒę bawiącego się przy studni, a nikogo [innego] tam niebyło. Wzięła go tedy, wrzuciła do studni i odeszła do swego domu. A kiedyprzyszli ludzie, by zaczerpnąć wody ze studni, zobaczyli owego chłopcasiedzącego nad wodą. Zeszli więc w głąb studni i wyciągnęli go. I ogarnąłich wielki podziw na widok ocalałego chłopca i oddali cześć Bogu. I przy-szła jego matka, zabrała go i poszła z nim do Świętej Pani Mirjam. Płaczącodezwała się do niej: „O Pani moja, spójrz, co uczyniła druga żona z moimsynem! Oto wrzuciła go do studni! Z całą pewnością ona go zniszczy”.Odpowiedziała jej święta Pani Mirjam: „Bóg zemści się na niej za ciebie”.Po jakimś czasie druga żona poszła zaczerpnąć wody ze studni. I oto sznurwplątał się jej w nogi i wpadła do studni. Gdy przyszli ludzie, by ją wycią-gnąć, stwierdzili, że ma zdruzgotaną głowę i popękane [złamane] kości.I umarła złą śmiercią. Oto na niej spełniło się przysłowie mówiące: „Wy-kopali studnię i wpadli w wykop, który zrobili”861.

UZDROWIENIE BARTŁOMIEJA. 30.862 1. I była tam kobieta, która miaładwóch synów bliźniaków i spadła na nich choroba. Wkrótce jeden [z nich]zmarł, a drugi walczył [ze śmiercią]. Zapłakana matka jego wzięła go i za-niosła do Świętej Pani Mirjam, i powiedziała jej: „O Pani moja Mirjam,przyjdź mi z pomocą i wesprzyj mnie! Miałam bowiem dwóch synów i ototeraz pogrzebałam jednego, a drugi jest już bliski śmierci. Spojrzyj, jakbłagam i proszę Boga [o życie drugiego]”. I zaczęła mówić: „O Boże, Tyjesteś łaskawy, miłosierny i dobry. Dałeś mi dwóch synów i zabrałeś jedne-go. Pozostaw mi chociaż drugiego”. 2. A kiedy zobaczyła Święta PaniMirjam jej serdeczny płacz, zlitowała się nad nią i powiedziała do niej:„Połóż swego syna w łóżku mojego syna i przykryj go jego szatami”. Kie-dy kładła go do łóżka, w którym był Mesjasz, jej syn zamknął już oczy,gdyż rozstawał się z życiem. Jednak gdy woń szatek863 Pana JasÙ¸ Mesja-sza dotarła do tego chłopca, natychmiast otworzył oczy i głośno zawołał:

861 Por. Ps 7, 15n.862 Rkps. L: rozdz. 28.863 Por. Rdz 27, 27.


420

„O matko moja, daj mi chleba!”864 I dała mu chleb, i jadł. A do ŚwiętejPani Mirjam powiedziała: „Teraz poznałam, że moc Boga zstąpiła w ciebietak, że twój syn zaczął leczyć synów swego plemienia, jeżeli tylko dotknąjego odzienia”. A ten chłopiec, który został wyleczony, zwany jest w Ewan-gelii BartÙlumÀ865.

UZDROWIENIE KOBIETY TRĘDOWATEJ. 31.866 1. I była tam równieżkobieta trędowata. Udała się do Świętej Pani Mirjam, matki JasÙ¸, i powie-działa: „O Pani moja Mirjam, przyjdź mi z pomocą”. I spytała ją świętaPani Mirjam: „O jaką pomoc ci idzie? Czy prosisz o złoto czy o srebro, czyteż o oczyszczenie twego ciała z trądu?” Odpowiedziała jej owa kobieta:„Któż jest w stanie dać mi to?” Powiedziała do niej Święta Pani Mirjam:„Poczekaj trochę cierpliwie, aż wykąpię mego syna JasÙ¸ i położę go dołóżka”. 2. I poczekała owa kobieta tak, jak powiedziała jej [Mirjam].Kiedy [Mirjam] ułożyła JasÙ¸ w łóżku, wzięła trochę wody z kąpieli Jegociała i dała ją [kobiecie] mówiąc: „Polej nią swe ciało”. A kiedy zrobiła to,natychmiast została oczyszczona i chwaliła Boga dziękując mu [za wyle-czenie].

ULECZENIE ŻONY WODZA. 32.867 1. I przebywała u niej trzy dni, i ode-szła. A kiedy doszła do wioski, zobaczyła tam wodza, który dopiero co oże-nił się z córką innego wodza. Ponieważ jednak zobaczył pomiędzy oczymaswej żony ślady trądu w kształcie gwiazdy, małżeństwo zostało zerwanei unieważnione. Gdy owa kobieta ujrzała ich płaczących i okrytych smut-kiem z powodu tej sytuacji, zapytała: „Cóż jest przyczyną waszego pła-czu?” Odpowiedzieli jej: „Nie pytaj o nasze sprawy, gdyż nie możemy ni-komu opowiadać o naszym bólu ani też odkrywać go innym”. Ona jednaknalegała dalej mówiąc: „Wyjawcie go mnie, gdyż, być może, znajdę nańlekarstwo”. 2. I pokazano jej ową dziewczynę i ślady trądu pomiędzy jejoczyma. A kiedy to zobaczyła, powiedziała im: „Ja, którą tu oto widzicie,miałam tę samą chorobę. Przyszło mi do głowy, aby w tej sprawie udać siędo Bajt Lahm. Weszłam tam do jaskini i zobaczyłam tam kobietę imieniemMirjam, która ma syna zwanego JasÙ¸. Kiedy ona spostrzegła, że jestemtrędowata zasmuciła się i litując się nade mną dała wody trochę z kąpieli

864 Por. Łk 8, 55.865 Apostoł Bartłomiej. Por. Mt 10, 3; Mk 3, 18; Łk 6, 14; Dz 1, 13. O Bartłomieju por.

Dwunastu, Ps. Abdiasza, Historie Apostolskie , Kraków 1996, OŻ 11, 157-166, 403-417.866 Rkps. L: rozdz. 29.867 Rkps. L: rozdz. 30.


421

ciała jej syna. Oblałam nią moje ciało i zostałam oczyszczona”. Wówczaswszyscy ją spytali: „Czy pójdziesz z nami, o pani nasza, i wskażesz namŚwiętą Panią Mirjam?”. Odpowiedziała im: „Tak”. 3. Wstali tedy i udalisię do Świętej Pani Mirjam ze wspaniałymi darami. Gdy przybyli do niej,wręczyli jej podarki i pokazali trędowatą dziewczynę, która była razem z ni-mi. Powiedziała im Święta Pani Mirjam: „Łaska Pana JasÙ¸ Mesjasza zstą-pi na was”, a potem dała trochę wody z kąpieli ciała JasÙ¸ Mesjasza i po-wiedziała: „Obmyjcie nieszczęściem doświadczoną [dziewczynę] w tejwodzie”. A kiedy obmyli ją, natychmiast została wyleczona. Wszyscy obecniwielbili Boga za to, co się stało. Kiedy wódz ów dowiedział się, że jegożona wyzdrowiała, sprowadził ją ponownie do swego domu, wyprawił dru-gie wesele i dziękował Bogu za zdrowie swej żony.

UZDROWIENIE DZIEWCZYNY NAWIEDZONEJ PRZEZ SZATANA. 33.868

1. Była tam też pewna dziewczyna nawiedzona przez szatana. Przeklęty tenduch przybierał od czasu do czasu postać olbrzymiego smoka, i chciał jąpołknąć. Wysysał z niej wszystką krew i wtedy stawała się jakby umarła.A gdy zbliżał się do niej, splatała ręce nad głową i krzyczała wołając: „Bia-da mi, biada, bo nie mam nikogo, kto by wyzwolił mnie od tego potwora”.Zarówno jej ojciec, jak i matka, i wszyscy, którzy patrzyli na to, boleli nadjej losem i płakali. Gromadzili się wokół niej, litowali się i zawodzili, szcze-gólnie, gdy ona płacząc wołała: „Bracia moi, ukochani moi, czyż nie mawśród was nikogo, kto by mnie wyzwolił od tego mordercy?” 2. A kiedycórka wodza, która została wyleczona z trądu usłyszała głos tej dziewczy-ny, weszła na dach swojego pałacu i spojrzała na nią. Ona zaś splotła ręcenad głową i płakała, a razem z nią wszyscy tam obecni. Odezwała się wów-czas [córka wodza] do męża owej kobiety opętanej przez dżinna869: „Czytwoja małżonka ma matkę?” Odpowiedział jej: „Tak, ma matkę i ojca”.Wtedy powiedziała mu: „Przyprowadź mi jej matkę”. I przyprowadził ją.Ujrzawszy ją spytała: „Czy ta opętana jest twoją córką?” Odrzekła smutnai zapłakana kobieta: „Tak, pani moja, to moja córka”. Wówczas córkawodza powiedziała jej: „Zachowaj moją tajemnicę, chcę ci bowiem po-wiedzieć, że byłam trędowata i wyleczyła mnie Święta Mirjam, matka JasÙ¸Mesjasza. Gdy chcesz, aby twoja córka została wyleczona, weź ją do

868 Rkps. L: rozdz. 31.869 Dżinny, duchy pośrednie między człowiekiem, aniołem lub szatanem, istoty półma-

terialne złożone z pary albo płomienia. W stosunku do człowieka są dobre lub złe, mogą sięukrywać pod postacią zwierząt lub olbrzymów, por. J. Nosowski, EK 4, 1983, 628.


422

Bajt Lahm i zapytaj o Mirjam, matkę JasÙ¸. Wierz mocno, że twoja córkawyzdrowieje, a ja ufam, że wrócicie tutaj obie szczęśliwe: córka w dobrymzdrowiu, ty zaś radosna z jej wyzwolenia”. 3. Skoro kobieta wysłuchałasłów córki wodza, natychmiast wstała, pospieszyła do swej córki i udałasię wraz z nią do wskazanej miejscowości. Gdy dotarła do Świętej PaniMirjam, opowiedziała jej o stanie, w jakim znajduje się jej córka. ŚwiętaPani Mirjam dała jej wtedy trochę wody, w której kąpała ciało JasÙ¸ swegosyna i powiedziała: „Wylej tę wodę na ciało swej córki”. Dała jej takżejedną z pieluch Pana JasÙ¸ mówiąc: „Weź tę pieluchę i zawsze, gdy zoba-czysz swego wroga, pokaż mu ją”. I pożegnała je w pokoju. 34.870 1. A kiedyodeszły z jej domu do swej miejscowości, nadeszła chwila, w której ówszatan nawiedzał ową dziewczynę i ukazywał się jej pod postacią wielkie-go smoka. W tej właśnie chwili powrócił ten przeklętnik, i kiedy ujrzała goowa dziewczyna, ogarnął ją wielki lęk. Lecz matka powiedziała jej: „Cór-ko moja, nie bój się jego szponów, a jeśli przyjdzie do ciebie, pokaż mupieluchę, którą dała nam Święta Pani Mirjam, i zobaczymy, co się [z nim]stanie”. 2. A kiedy zbliżył się do niej szatan podobny do przerażającegosmoka, ciarki przeszły przez jej ciało ze strachu przed nim. Pokazała muwięc ową pieluchę i położyła ją na głowie zasłaniając nią oczy. W tejżesamej chwili z pieluchy zaczęły wychodzić płomienie ognia i rozżarzonywęgiel, które przerzuciły się na smoka. Jakiż to wielki cud stał się w tejchwili! Kiedy smok ujrzał pieluchę Pana JasÙ¸ i wychodzący z niej ogień,który spadał na jego głowę i oczy, krzyknął wielkim głosem i powiedział:„Co masz do mnie o JasÙ¸, synu Mirjam?871 Dokąd ucieknę od ciebie?”I odstąpiwszy od owej dziewczyny, uciekł w wielkim strachu i nigdy jużwięcej się jej nie ukazywał. Odpoczęła od niego owa dziewczyna i wielbiłaBoga, i dziękowała, a razem z nią każdy, kto był obecny przy tym cudzie.

DZIEJE JUDASZA. 35.872 1. A była w owym kraju kobieta, która miałasyna nawiedzonego przez szatana. Imię jego było JahÙdÀ. Za każdym ra-zem, gdy nawiedzał go szatan, gryzł on każdego, kto się doń zbliżył. A gdynie znalazł koło siebie nikogo, kąsał własne ręce i inne członki ciała. Gdywięc matka nieszczęśliwca usłyszała o Świętej Mirjam i o jej synu JasÙ¸,wstała, wzięła JahÙdÀŒę i zaniosła go do Pani Mirjam. 2. A Ja¸ØÙb i JÙsÌwzięli Pana JasÙ¸ na ręce, by bawił się z innymi dziećmi. Po wyjściu z do-

870 Rkps. L: rozdz. 32.871 Por. Mk 1, 24.872 Rkps. L: rozdz. 33.


423

mu usiedli. I przyszedł opętany JahÙdÀ, i usiadł z prawej strony JasÙ¸. Za-atakował go wtedy szatan, jak zwykle bywało i JahÙdÀ chciał ugryźć PanaJasÙ¸ i nie mógł [tego zrobić], więc uderzył Pana JasÙ¸ w prawy bok [takmocno], iż ten zapłakał. W tym momencie wyszedł szatan z opętanego chłop-ca w postaci psa wściekłego. A chłopcem tym, który uderzył JasÙ¸ i z któ-rego wyszedł szatan podobny do psa był JahÙdÀ al-IscharjÙ¨i , który wydałJasÙ¸ Żydom. I w ten właśnie bok, w który uderzył Go JahÙdÀ, Żydzi ude-rzyli Go włócznią873.

JEZUS LEPI PTASZKI. 36.874 1. A kiedy skończył Pan JasÙ¸ siedem lat odswych narodzin, przebywał jednego dnia z innymi dziećmi, swymi rówie-śnikami – mam na myśli tych, którzy byli mu równi rodem. I bawił sięlepiąc z gliny różne figurki: osły, inne zwierzęta i ptaki. A każdy z nich byłdumny ze swego dzieła i chwalił się swą pracą. I powiedział Pan JasÙ¸ chłop-com: „Figurkom, które ulepiłem, rozkażę, by chodziły”. 2. Powiedzieli muchłopcy: „Ty jesteś więc synem Stwórcy”. A kiedy Pan JasÙ¸ kazał tymfigurkom chodzić, natychmiast zaczęły się poruszać, kiedy zaś zawołał je,wróciły. I ulepił też figurki podobne do ptaszków i małych ptaszków i roz-kazał im fruwać, więc fruwały, i zatrzymywać się, więc siadały na Jegorękach. Gdy karmił je, jadły, gdy poił, piły. 3. I poszli chłopcy do domu,i powiedzieli o tym ojcom swoim. Ci zaś rzekli: „Strzeżcie się chłopcy i niezadawajcie się z Nim więcej. Jest On bowiem czarownikiem i miejcie sięprzed Nim na baczności”. I od tej chwili unikali JasÙ¸ i nie bawili się z Nimwięcej.

JEZUS U FARBIARZA. 37.875 1. Pewnego dnia Pan JasÙ¸, chodząc i ba-wiąc się z chłopcami, przechodził obok warsztatu farbiarza imieniem SÀlim.A było w warsztacie owego farbiarza wiele okryć mieszkańców tego mia-sta, bowiem miał je ufarbować. 2. Kiedy wszedł Pan JasÙ¸ do warsztatufarbiarza, wziął wszystkie okrycia i wrzucił do kotła z indygo. Gdy przy-szedł farbiarz SÀlim i zobaczył, że odzież została zniszczona, zaczął wrzesz-czeć i spierać się z Panem JasÙ¸, wołając: „Cóż mi uczyniłeś, synu Mirjam!Zniesławiłeś mnie przed wszystkimi mieszkańcami miasta, gdyż każdy z nichdomagał się dla swego okrycia innego koloru. Ty przyszedłeś i zniszczyłeśwszystko!” Odezwał się Pan JasÙ¸: „Kolor każdej sukni zmienię według

873 Por. J 19, 34.874 Rkps. L: rozdz. 34. Stąd zaczyna się część utworu oparta na EwTmDz. Por. EwTmDz

A 2.875 Rkps. L: rozdz. 35. Por. EwDzOrm 21.


424

twego życzenia”. I kiedy Pan JasÙ¸ zaczął wyciągać okrycia z kotła, każdez nich miało taki kolor, jakiego pragnął farbiarz. A gdy wyciągnął wszyst-kie, Żydzi ujrzeli jawny cud i chwalili Boga.

JEZUS POMOCNIKIEM JÓZEFA. 38.876 1. JÙsuf zabierał ze sobą Pana JasÙ¸i chodził po całym mieście, gdyż ludzie wzywali go do siebie ze względuna jego zawód. Prosili, by robił im drzwi, skopki, łóżka i skrzynie. A PanJasÙ¸ szedł z nim wszędzie, dokądkolwiek by się on nie udał. 2. IlekroćJÙsuf potrzebował w czasie swej pracy coś wydłużyć, skrócić, poszerzyćczy zwęzić o łokieć lub o piędź, Pan JasÙ ̧wyciągał ku tej rzeczy rękę i przed-miot stawał się takim, jakim go chciał mieć JÙsuf . Nie potrzebował on ro-bić niczego własnoręcznie. JÙsuf nie był zresztą biegłym cieślą877.

NOWY TRON KRÓLA. 39.878 1. Pewnego dnia wezwał go król ŰrašalÌmi powiedział doń: „O JÙsufie, chcę, żebyś mi zrobił [nowy] tron o wymia-rach miejsca, na którym siedzę. Odpowiedział mu JÙsuf: „Słucham i je-stem posłuszny”. I natychmiast rozpoczął pracę nad tronem. Spędził [w tymcelu] dwa lata w domu króla, aż zakończył pracę nad tronem. A gdy goprzyniósł na przeznaczone nań miejsce, stwierdził, że jego wymiary z każ-dej strony są mniejsze o dwie piędzi. 2. I kiedy ujrzał to król, rozgniewałsię na JÙsufa. A jeśli chodzi o JÙsufa, to ten z wielkiego strachu przed kró-lem spędził noc o głodzie, niczego w ogóle nie kosztując. Rzekł do niegoPan JasÙ¸: „Co ci jest? Boisz się?” Odpowiedział JÙsuf: „[Tak], ponieważzepsułem wszystko, co robiłem przez dwa lata”. Powiedział mu Pan JasÙ¸:„Nie bój się i nie smuć, ale chwyć raczej [jeden] bok tronu, a ja [chwycę]drugi jego bok, by go naprawić”. I zrobił JÙsuf jak mu polecił Pan JasÙ¸.I gdy pociągnęli, każdy ze swej strony, tron osiągnął rozmiary tego miej-sca, [gdzie miał stać]. Kiedy obecni tam [ludzie] zobaczyli ten cud, zdu-mieli się i oddawali chwałę Bogu.

3. Jeśli zaś chodzi o drewno, [z którego zrobiony był] ów tron, to byłoono drewnem, jakie znano już w czasach SuljamÀna ibn DÀwuda879 – drewnoróżnych gatunków i rodzajów880.

876 Rkps. L: rozdz. 37. Por. EwTmDz 13; EwDzOrm 20, 8-10.877 Rkps. L: „a JÙsuf był biegłym”. O zdolnościach Józefa w kulturze ludowej por.

Zowczak 284-286.878 Rkps. L: rozdz. 38. Miejsca paralelne por. rozdz. 38.879 Salomona, syna Dawida.880 Do budowy świątyni Salomon użył drzewa cedrowego, cyprysowego i oliwkowe-

go, por. 1 Krl 5, 6.


425

CHŁOPCY PRZEMIENIENI W KOZŁY. 40.881 1. Pewnego dnia wyszedł PanJasÙ¸ na uliczkę i zobaczył bawiących się chłopców. Skierował się w ichstronę, lecz chłopcy, skoro tylko Go spostrzegli, ukryli się przed Nim. Po-szedł więc pod bramę pewnego domu i spotkawszy tam kobiety odezwałsię do nich: „Dokąd chłopcy poszli?” Odpowiedziały mu: „Nie ma tutajżadnego”. Zapytał je więc: „Kim są ci, co są w piecu?” Odpowiedziały:„Są to dwuletnie kozły”. Tedy Pan JasÙ¸ głośno zawołał: „O kozły, wyjdź-cie do waszego pasterza”. 2. I wyszli owi chłopcy jako kozły i zaczęli tań-czyć wokół niego. A gdy to ujrzały kobiety, zdziwione bardzo zaczęły dy-gotać [ze strachu], szybko padły na twarz przed Panem JasÙ¸ i pokorniebłagając mówiły: „O Panie nasz JasÙ¸, synu Mirjam, ty jesteś w istocie do-brym pasterzem Izraela882. Zmiłuj się nad twoimi służebnicami korzącymisię przed tobą, które nie zwątpiły. Zaprawdę ty, o Panie nasz, przyszedłeś,by leczyć a nie niszczyć”. I powiedział im Pan JasÙ¸: „Zaprawdę, synowieludu Izraela są wśród narodów jak Murzyni”. Powiedziały do niego kobie-ty: „Ty o Panie nasz, wiesz wszystko i żadna rzecz nie ukryje się przedtobą. A teraz prosimy cię i błagamy twą dobroć, byś przywrócił chłopców,sługi twoje do ich dawnego wyglądu”. 3. I powiedział Pan JasÙ¸: Chodźciechłopcy, pójdziemy się bawić”. I w tej chwili kozły przemieniły się w chłop-ców w obecności owych kobiet.

JEZUS KRÓLEM. 41.883 A kiedy nadszedł miesiąc ÂdÀr884, zebrał PanJasÙ¸ chłopców na drodze królewskiej. Oni rozłożyli na ziemi885 swoje suk-nie, a on usiadł na nich. I spletli dla niego koronę z kwiatów i włożyli muna głowę, i stanęli przed nim z prawej i lewej strony, jak stoją strażnicyprzed królem. I było tak, że każdego, kto szedł drogą, chłopcy ściągali siłąmówiąc mu: „Chodź, oddaj pokłon królowi i idź w swoją drogę”.

UZDROWIENIE CHŁOPCA UKĄSZONEGO PRZEZ ŻMIJĘ. 42.886 1. Kiedytak bawili się, oto zbliżyli się jacyś ludzie niosący chłopca887. [A było takdlatego, że] chłopiec ten poszedł z innymi chłopcami w góry, by

881 Por. EwTmDz dodatek 4.882 Por. J 10, 11-14; Jr 31, 10 [?].883 Rkps. L: rozdz. 40.884 ÂdÀr – marzec.885 Aluzja do wjazdu Jezusa do Jerozolimy, por. Mt 21, 7, par.; EwNik 1, 2.886 Rkps. L: rozdz. 41. Miejsca paralelne por. rozdz. 43. Podobieństwo do DzTm 33

(wyssanie trucizny przez węża).887 Rkps. L: piętnastoletniego chłopca imieniem Šam¸un, który usłyszał z drzewa jakiś

głos i myślał, że jest to głos pisklęcia i wyciągnął rękę, by je schwytać.


426

przynieść drzewa na opał. W górach znalazł gniazdo kuropatwy górskiej,i kiedy wyciągnął rękę, by zabrać jej jajka, ze środka gniazda ukąsił gow rękę jadowity wąż888. Zaczął więc wzywać pomocy, a kiedy przyszlijego towarzysze, leżał na ziemi jak martwy. I przyszła jego rodzina, i nie-śli go [teraz], by zabrać go do miasta. 2. A gdy dotarli do tego miejsca,w którym był Pan JasÙ¸ przebrany na króla wraz z chłopcami wokół sie-bie, jakby ze służbą, chłopcy szybko podbiegli do ukąszonego i powie-dzieli do jego rodziny: „Chodźcie, pozdrówcie króla”. Lecz oni nie chcie-li przyjść ze względu na smutek, jaki ich ogarnął. Chłopcy tedy przycią-gnęli ich siłą. Gdy dotarli do Pana JasÙ¸, zapytał ich: „Dlaczego niesiecietego chłopca?” Odrzekli: „Wąż go ukąsił”. A Pan JasÙ ̧zwracając się dochłopców rzekł: „Chodźcie wraz z nimi, zabijemy go”. 3. Odpowiedzielirodzice chłopca: „Pozostawcie nas, odejdziemy, gdyż syn nasz jest jużbliski śmierci” Odpowiedzieli chłopcy, mówiąc: „Nie słyszeliście, copowiedział król? Pójdziemy, zabijemy węża! Wy zaś sprzeciwiacie sięmu”. I popędzili osła, na którym był chłopiec, bez ich zgody. A kiedydotarli do owego gniazda, powiedział Pan JasÙ :̧ „Czy to jest miejsce tegowęża?” Odpowiedzieli mu chłopcy: „Tak”. Wówczas Pan JasÙ ̧wezwałwęża, a ten posłuszny mu, wyszedł bezzwłocznie. I rzekł do niego: „Idźi wyssij truciznę, jaką wlałeś w tego chłopca”. I wyciągnął się wąż w stronętego chłopca i wyssał wszystką swoją truciznę. 4. A wówczas przeklął goPan JasÙ¸, i wąż natychmiast rozpadł się. Następnie przeciągnął po chłopcuswoją ręką, a ten wyzdrowiał i zaczął płakać. Powiedział do niego PanJasÙ :̧ „Nie płacz, bo wkrótce zostaniesz moim uczniem. A był to Sam¸Ànal-ØÀmanÌ889, wspomniany w Ewangelii890.

888 Rkps. L: Niosła go więc jego rodzina do ŰrašalÌm, do jej lekarzy, w nadziei, że byćmoże go uleczą. I przyłączyli się do nich chłopcy mówiąc: „Chodźcie do naszego króla, byzobaczyć, czego od was chce i oddajcie mu cześć!” A rodzina Šam¸una płakała ze względuna chłopca, gdyż był on w niebezpieczeństwie z powodu opuchnięcia ukąszonej jego ręki.Kiedy więc pozdrowili go, rzekł do nich JasÙ¸: „Dlaczego płaczecie?” Odpowiedzieli: „Gdyżten oto chłopiec wyciągnął rękę, by schwytać ptaka i ukąsił go wąż”. Kiedy więc zobaczyłich, zlitował się nad nimi i zbliżył się, i schwycił jego rękę, i powiedział: „Zaprawdę tenŠam¸un będzie moim uczniem”. I w tej chwili został uleczony ze swej boleści, i stał siętakim, jakby nie spotkało go żadne zło. A był to apostoł Šam¸un, zwany KÌnÌja [SzymonKananejczyk] z powodu gniazda, z którego ukąsił go wąż. Następnie przyszedł człowiekz ŰrašalÌm. i sprowadzili go chłopcy mówiąc mu: „Oddaj pokłon królowi naszemu”. A kie-dy ujrzał go JasÙ¸, powiedział: „Dlatego będziesz uratowany”.

889 Por. Mt 10, 4; Mk 3, 18.


427

UZDROWIENIE JAKUBA. 43.891 1. A innego dnia JÙsuf wysłał swego synaJa¸kÙba, by przyniósł drzewa na opał, i poszedł Pan JasÙ¸ razem z nim. A kie-dy doszli do miejsca, gdzie było drzewo na opał i Ja¸kÙb zaczął je zbierać,złośliwa żmija ukąsiła go w rękę, i począł krzyczeć i płakać. 2. Kiedy PanJasÙ¸ zobaczył go w tym stanie, zbliżył się do niego, chuchnął na miejsceukąszone przez żmiję i [on] natychmiast został uleczony.

WSKRZESZENIE CHŁOPCA, KTÓRY SPADŁ Z DACHU. 44.892 1. Także pew-nego dnia był Pan JasÙ¸ z chłopcami i bawili się na dachu. Wówczas jedenz chłopców spadł na dół i natychmiast umarł. Wszyscy chłopcy uciekli i PanJasÙ¸ został sam na dachu. A gdy przybyła rodzina tego chłopca, powie-dziano do Pana JasÙ¸ : „Ty zrzuciłeś naszego syna z dachu”. 2. On zaś rzekłim: „Ja go nie zrzuciłem”. Lecz oni zaczęli krzyczeć: „Syn nasz umarł,a oto ten, co go zabił”. I powiedział do nich Pan JasÙ¸: „Nie pomawiajciemnie o zło, a jeśli mi nie wierzycie, chodźcie, zapytajmy [zmarłego] chłop-ca, a on wyjawi prawdę”. Wówczas zszedł Pan JasÙ¸ i stanął przy głowiezmarłego mówiąc głosem donośnym: „O ZajtÙn, o ZajtÙn, kto zrzucił cięz dachu?” I wówczas powiedział umarły, mówiąc: „O Panie mój, nie ty zrzu-ciłeś mnie, ale taki a taki mnie zrzucił”. 3. Rzekł wtedy Pan JasÙ¸ do obec-nych: „Słuchajcie jego słów”. I każdy, kto tutaj przybył, oddawał cześć Boguza ten cud893.

890 O powyższym epizodzie por. E. Cosquin, Un épisode d'un évangile syriaque et lescomtes de l'Inde: le serpent ingrat, l'enfant roi et juge, RBib 16(1919) 136-157. O Szymo-nie por. Dwunastu, Ps. Abdiasz, Historie Apostolskie, Kraków 1996, OŻ 11, 145-147, 357-379.

891 Rkps. L: brak. Występuje natomiast w wersji syryjskiej. Por. rozdz. 42; EwTmDz16, par.; JózCieś 17, 10. Nawiązuje do Dz 28, 3-5 [?]. Być może ten epizod stanowi dubletpoprzedniego.

892 Rkps L: rozdz. 42. Por. EwDzTm 9; EwDzOrm 16, 7-15. Wersja L ma równieżmiejsca zbieżne z EwDzOrm.

893 Rkps. L: rozdz. 42: A po kilku dniach chłopcy byli zgromadzeni na wysokim tarasie[= na płaskim dachu] i bawili się z sobą, i popychali się. Jeden z nich spadł [z dachu] i umarł.Powiedzieli więc między sobą: „Mówcie, że JasÙ¸ go zabił”. Wzięto więc Mirjam i JÙsufa,i JasÙ¸ i doprowadzono go do gubernatora. A chłopcy, którzy byli z nim, świadczyli przeciwniemu o [dokonaniu przez niego] zabójstwa. Powiedział wtedy namiestnik: „Oko za oko,ząb za ząb, życie za życie (Wj 21, 24, i inne). Wydajcie JasÙ¸, by został zabity”. I powiedziałJasÙ¸ do sędziego: „Gdybym wezwał tego zmarłego i gdyby wstał [z martwych] i stwierdził,że to nie ja go zabiłem, co uczynisz z tymi, którzy świadczyli kłamstwo?” Powiedział doniego namiestnik: „Gdybyś to zrobił, byłbyś niewinny, a oni byliby grzesznikami”. Rzekłwięc JasÙ¸ do tego chłopca: „[O] TÙzÀ, TÙzÀ, [czy] ja popchnąłem cię”. I powstał [z mar-twych] chłopiec, i powiedział: „Przenigdy, o panie mój, JasÙ¸! Nie ty byłeś tym, który mniezepchnął, a nawet nie byłeś w tym miejscu w czasie, gdy mnie zepchnęli. A ci, którzy mnie


428

JEZUS PRZYNOSI WODĘ W CHUŚCIE. 45.894 A któregoś dnia powiedzia-ła Święta Pani Mirjam do Pana JasÙ¸: „Idź, mój synu, przynieś mi wody zestudni. A kiedy poszedł, by przynieść wody, napełnił swój dzbanek, lecz onspadł i rozbił się, a był już napełniony wodą. Pan JasÙ¸ jednak rozpostarłswoją chustkę, zebrał [do niej] wodę i przyniósł ją do domu swej matkiw chustce. I kiedy zobaczyła to Święta Mirjam, zdziwiła się temu, a zacho-wywała ona w swoim sercu895 i w pamięci wszystko, co widziała i co za-uważyła.

ŚMIERĆ SYNA HÂNNÂNA. 46.896 1. Któregoś dnia był także Pan JasÙ¸przy kanale wodnym, a wraz z nim byli chłopcy i zrobili sobie takie małestawki. Pan JasÙ¸ zrobił z gliny dwanaście wróbli i ustawił je w szeregu potrzy z każdej strony stawku. 2. A była to sobota i przechodził tędy synHÀnnÀna, Żyd, i ujrzał ich w tej sytuacji. Rozgniewany powiedział do nichze złością: „W sobotę gnieciecie glinę?” I szybko zniszczył ich stawki. PanJasÙ¸ zaś klasnął w dłonie na ptaki, które ulepił, a one odleciały świergo-cąc. 3. I przyszedł syn HÀnnÀna i nogami rozdeptał stawek Pana JasÙ¸ i wy-schła w nim woda. I powiedział do niego Pan JasÙ¸: „Tak jak wyschła tawoda, uschnie twoje życie”. I w tym momencie usechł ów chłopiec.

ŚMIERĆ CHŁOPCA, KTÓRY UDERZYŁ JEZUSA. 47.897 Szedł raz Pan JasÙ¸z JÙsufem i zderzył się z nim pewien chłopiec, który biegł. Uderzył takmocno, że Pan JasÙ¸ upadł. Powiedział wtedy do niego: „Tak, jak mnierzuciłeś na ziemię, tak też upadniesz i nie powstaniesz” i natychmiast chło-piec ów padł i umarł.

JEZUS W SZKOLE. 48.898 1. Był w ŰrašalÌm pewien nauczyciel dzieci,imieniem ZakÀ, który powiedział do JÙsufa: „Cóż to, JÙsufie, czy nie przy-prowadzisz JasÙ¸, by się uczył?” Odpowiedział mu JÙsuf : „Oczywiście,[przyprowadzę]”. Poszedł do domu i powiedział [o tym] Świętej Mirjam.Wzięli go więc i udali się z nim do tego nauczyciela. Ten, gdy go zobaczył,

zepchnęli to: AddÌ, RahbÌ, WardÌ, MardÌ i MÙsÀ, którzy świadczyli przeciw tobie o czymś[dla ciebie] niemożliwym”. Zbliżył się wtedy JasÙ¸ do TÙzÀŒy i postawił go na nogi. I za-wstydził jego wrogów, i ucieszył nim rodzinę jego i jego przyjaciół. I dziwili się mu wszy-scy, którzy to widzieli, i mówili: „Zaprawdę, Bóg jest z tym chłopcem; co z niego wyro-śnie?” Gdyż miał on dwanaście lat, kiedy uczynił ten cud.

894 Rkps. L: brak. Por. EwDzTm 11; EwDzOrm 23, 2.895 Por. Łk 2, 51.896 Rkps. L: brak; por. rozdz 36; EwTmDz 2n.897 Rkps. L: brak. Por. EwTmDz 4, par.; EwDzOrm 20, 1-7.898 Rkps. L: brak. Por. EwTmDz 6-8, 14n.


429

napisał mu alif, bÊt i powiedział do niego: „Powiedz alif”. JasÙ¸ powtórzył:„Alif”. Rzekł do niego nauczyciel: „Powiedz bet”. Odezwał się Pan JasÙ¸:„Najpierw ty mi powiedz znaczenie alif, a wówczas ja powiem bÊt”. 2.Chciał go nauczyciel uderzyć, więc powiedział mu alif i że jest takie a ta-kie, a bÊt takie a takie, i że wśród znaków [pisarskich] są [takie, które są]proste, inne skośne, są też podwajane, zaopatrzone w punkty diakrytyczne,są i tych punktów pozbawione. Taka [a taka] litera nie występuje przeddrugą i zaczął opowiadać i wyjaśniać rzeczy, o których nauczyciel ani niesłyszał, ani nie czytał w księgach. 3. W końcu powiedział Pan JasÙ¸ do na-uczyciela: „Słuchaj, a powiem ci”. I zaczął mówić poprawnie alif, bÊt, gi-mel, daled aż do tÀw. Nauczyciel zdziwił się i powiedział: „Sadzę, że tenchłopiec urodził się przed NÙhem”899. Zwrócił się tedy do JÙsufa i rzekł doniego: „Przyprowadziłeś chłopca, bym go uczył, a on jest nauczycielemnauczycieli”. I zwrócił się do Świętej Mirjam mówiąc: „Ten oto twój synnie potrzebuje nauki”.

JEZUS U INNEGO NAUCZYCIELA. 49.900 1. Wzięli go więc do innegonauczyciela. Ten, gdy go zobaczył, powiedział do niego: „Powiedz alif ”.Więc powtórzył: „Alif ”. Powiedział do niego: „Powiedz bÊt”. Odpowie-dział mu Pan JasÙ¸: „Powiedz mi, [jakie] znaczenie [ma] alif, a potem po-wiem bÊt ”. I podniósł nauczyciel rękę i uderzył go. W tym momencie uschłajego ręka i umarł. 2. I powiedział JÙsuf do Świętej Mirjam: „Od tej chwilinie pozwalajmy mu wychodzić z domu, gdyż każdy, kto występuje wrogoprzeciw niemu, umiera”.

DWUNASTOLETNI JEZUS W ŚWIĄTYNI. 50.901 1. Kiedy JasÙ¸ skończyłdwanaście lat, zawiedli go do ŰrašalÌm na święto. I gdy skończyło się święto,wrócili. Pan JasÙ¸ zaś pozostał w świątyni wśród rabinów, starców i uczo-nych synów [ludu] Izraela zapytując ich i odpowiadając na stawiane mupytania. I rzekł do nich: „Mesjasz czyim jest synem?” Odpowiedzieli: „Sy-nem DÀwuda”. 2. I rzekł im: „Jakim więc sposobem [Dawid] nazywa gow duchu Panem swoim, kiedy mówi: «Rzekł Pan do Pana mego: siądź poprawicy mojej aż wszystkie twoje wrogi dam za podnóżek pod twojenogi?»”902 I odpowiedział mu najstarszy z rabinów: „Czytałeś księgiProroków?” Pan JasÙ¸ odrzekł: „[Czytałem] księgi i to, co jest w księgach”.

899 Noem.900 Rkps. L: brak. Miejsca paralelne por. rozdz. 48.901 Rkps. L: brak. Por. Por. Łk 2, 41-50; EwTmDz 19.902 Ps 110[109], 1.


430

3. I wyjaśnił im księgi, i Torę, i przykazania, i mądrości, i tajemnice, któresą w księgach Proroków – rzeczy, do których nie doszedł stworzony umysłludzki. I powiedział ów rabin: „Ja do tej pory nie osiągnąłem tej wiedzy:cóż więc wyrośnie z tego chłopca?”

51.903 Był tam też uczony biegły w astronomii, i rzekł do Pana JasÙ¸:„Czy czytałeś [księgi] o astronomii?” Odpowiedział mu Pan JasÙ¸: „Tak”.I mówił mu, ile jest sfer i ciał niebieskich, następnie o ich naturze, oddziały-waniach, koniunkcjach, o ich trygonometrii, o ich kwadratach i sześcianach,o tym, kiedy są widoczne na niebie i kiedy zachodzą, o porach tych zjawiski o ich przewidywaniu, a także o rzeczach, do których nie doszedł umysł ludzki.

52.904 1. I był wśród nich uczony w naukach przyrodniczych i powie-dział do Pana JasÙ¸: „Czy czytałeś mój drogi, [księgi] o medycynie?” Przy-taknął Pan JasÙ¸ i opowiedział mu o naturze, o tym, co jest poza naturąi nad [nią], o liczbie natur [?] i [tego, co] jest pod naturą, i o siłach ciała, i oich wilgotności oraz o ich oddziaływaniach. Wymienił liczbę członków,kości, żył, arterii i nerwów; mówił również o działaniu ciepła i suchości,zimna i wilgoci oraz o tym, co z nich powstaje. A także o tym, jakie jestdziałanie duszy na ciało, o zmysłach i cechach ciała, jaki jest mechanizmmówienia, gniewania się i atakowania, na czym polega rozumowanie, łą-czenie i rozdzielanie pojęć, nadto i o innych sprawach, których rozum ludzkinie obejmuje. 2. Wtedy wstał ów mędrzec i oddał pokłon Panu i powie-dział: „Od tej chwili jestem, o Panie mój, twoim uczniem i sługą”.

53.905 1. Gdy oni w ten i podobny sposób rozmawiali, przyszła ŚwiętaPani Mirjam po trzech dniach, podczas których ona i JÙsuf szukali go.I zobaczyła go, jak siedząc między uczonymi pytał ich i odpowiadał im.Odezwała się do niego Święta Pani Mirjam: „Dlaczego tak postąpiłeś z na-mi, synu mój? Oto ja i twój ojciec szukamy cię z wielkim trudem”. 2. I po-wiedział: „Dlaczego szukacie mnie? Czyż nie wiecie, że muszę być w do-mu mojego Ojca?” Jeśli idzie o nich dwoje, to nie zrozumieli słów, któreim powiedział. Odezwali się uczeni: „Czy to twój syn, o Mirjam?” Odrze-kła: „Tak”. Powiedzieli do niej: „Błogosławionaś Mirjam za to, co zrodzi-łaś”. 3. Pan JasÙ¸ udał się do an-NÀ‰ira i był im obojgu posłuszny w każdejrzeczy. Jego matka zaś wszystkie jego słowa zachowywała w sercu swoim.I wzrastał Pan JasÙ¸ w postaci i mądrości oraz w łasce u Boga i u ludzi.

903 Rkps. L: brak.904 Rkps. L: brak.905 Rkps. L: brak. Parafraza Łk 2, 46-52.


431

CHRZEST JEZUSA. 54.906 Od tego czasu zaczął ukrywać swe cudy,tajemnice i znaki i postępował aż do ukończenia trzydziestu lat tak, jaknakazuje tradycja Tory, to znaczy do chwili, kiedy objawił mu się Ojciecw rzece al-Urdunn907 jako głos wołający z nieba: „Oto jest Syn mój miły,którego sobie upodobałem”. A świadczył mu Duch Święty w postaci białejgołębicy908.

ZAKOŃCZENIE. 55909. Oto ten, którego pokornie błagamy, ten, którynas stworzył i ożywił, gdy upadliśmy [w grzech], przyjął ciało ludzkie i zba-wił nas. Tego oto [błagamy], by trwała Jego łaska i umocniło się Jego miło-sierdzie nad nami dzięki Jego łaskawości i dobroci. Niech będzie pochwalo-ny, niech ma moc i władzę odtąd aż po wszystkie chwile, epoki i czasy, i nawieki wieków, i czasy czasów. Amen.

Zakończona została Ewangelia Dzieciństwa z pomocą Boga najwyż-szego na podstawie tego, co znaleźliśmy w rękopisie.

Dodatek

Tekst zawarty w rękopisie Laurencjańskim, a nie znajdujący się w wydaniuH. Sike.

NIKODEM. 43. A jeśli chodzi o NiØÀdamÙsa, [to] kiedy rozporządzenieÎrÙdÌsŒa [HÎrÙdÙsŒa], by dzieci zostały zabite910, pomogła go zanieść jegomatka […]911.

UZDROWIENIE MŁODZIEŃCA Z NAIM. 44.912 1. [. . że?] będzie nimi kie-rował. Kiedy wpadł w sidła śmierci, rozpaczali nad nim mężczyźni i ko-biety, bardziej [nawet] niż jego [własna] matka. A ten, który zna rzeczy

906 Rkps. L: rozdz. 44. Por. Mt 3, 13-17; Mk 1, 9-11; Łk 3, 21n.; J 1, 29-34.907 Jordanie.908 Por. Mt 3, 13-17, par.909 Tekst doksologii następuje w rkps. S bez wzmianki o kopiście i dacie sporządzenia

rękopisu. W rkps. L, rozdz. 55, por. niżej, doksologia poprzedzona jest kolofonem i wyka-zuje wpływ nauki islamu.

910 Por. Mt 2, 16.911 W L zaznaczono, że tu znajduje się wielka lakuna. Na podstawie tekstu syryjskiego

stwierdzamy, że idzie tu o Natanaela, którego matka ocaliła ukrywszy w drzewie figowymoraz że tu następował epizod z Jezusem w świątyni.

912 Por. Łk 7, 11-17.

7. EWANGELIA DZIECIŃSTWA ARABSKA (dodatek)

432

tajemne, wiedział o tym, lecz nie raczył uzdrowić go i wyleczyć z jegochoroby, lecz wolał, by się nad nim objawiła jego moc po to, by ludzie toujrzeli i uwierzyli weń. 2. Umarł więc ów młodzieniec, a jego matka zbu-dowała mu na pustyni grobowiec. Kiedy zaś wyszli mieszkańcy miasta napogrzeb i kiedy zgromadził się wraz z nimi wielki tłum z każdej strony,rzekł do nich JasÙ :̧ „Złóżcie [śmiertelne] łoże na ziemię”. 3. A kiedy jeopuścili, [wyciągnął] JasÙ ̧swą rękę i rzekł do niego: „[Na] Boga, mówięci młodzieńcze śpiący na tym łożu, wstań”. I przyszedł do siebie mło-dzieniec, i podniósł się, a JasÙ ̧postawił go na nogi i oddał jego matce.Oddała więc [JasÙ ]̧ cześć wraz z cała rodziną [syna], on zaś [JasÙ¸], bynie myśleli, że [to, co się stało] jest złudzeniem, powiedział: „Przynieścietu stół i chleb i jedzcie, i radujcie się radością wielką”. [Oni wtedy] po-wiedzieli: „Syn Mirjam zamienia smutek w radość”. I wielbił go cały ze-brany lud, [który] wraz z nimi wrócił do miasta. On zaś uzdrowił [tam]wielu ludzi.

POSELSTWO JANA CHRZCICIELA. 45.913 1. I udali się ludzie z miastaNÀjÌn do JÙhannÀ a‰-ÇÀbig, który w owym czasie był nad [rzeką] al-Urdunni wydali mu [JasÙ¸] świadectwo, mówiąc: „Widzieliśmy, jak JasÙ¸ wezwałzmarłego z grobu i przywrócił go do życia, i był z nim jedząc i pijąc. 2.Wysłał wtedy JÙhannÀ dwóch ze swoich uczniów do JasÙ¸ i powiedział mu[poprzez nich]: „Czy ty jesteś tym, który ma przyjść, czy [też] oczekujemykogoś innego niż ty?” Odpowiadając JasÙ¸ rzekł do uczniów JÙhannÀŒy:„Idźcie i powiadomcie JÙhannÀŒę i o tym, co widzieliście i co słyszeliście”.Odeszli więc dwaj uczniowie JÙhannÀŒy i powiadomili go o tym, [co po-wiedział JasÙ¸], jak i o tym, co uczynił w NÀjÌn.

CHRZEST JEZUSA. 46.914 1. A w roku trzysta trzydziestym czwartym[ery] al-Iskandra, [dnia] szóstego [miesiąca] KÀnÙn at-tÀnÌ915 spojrzałJÙhannÀ na JasÙ¸ okiem Ducha, kiedy przyszedł on do niego, [gdyż] niebio-sa i ziemia przepełniły się jasnością jego oblicza, a światło [tego naszegosłońca] wobec wspaniałego blasku jego oblicza stało się podobne do świa-tła gwiazd, którego oko ludzkie nie jest w stanie dostrzec w promieniachsłońca. 2. Przestraszył się więc JÙhannÀ [tego], który przyszedł, by byćprzez niego ochrzczonym i zwrócił się do niego, mówiąc: „Panie mój, wszel-kie stworzenie ciebie prosi o przebaczenie i o odpuszczenie [grzechów],

913 Por. Mt 11, 2-16; Łk 7, 18-23.914 Por. Mt 3, 13-17; Mk 1, 9-11; Łk 3, 21n.; J 1, 29-34; EwJ 33.915 Stycznia.


433

jak więc ty przybyłeś do mnie prosząc prosząc mnie o chrzest i odpuszcze-nie?” Odrzekł mu [na to] JasÙ¸: „Po to zostałem wysłany i [po to] ja tuprzybyłem. A ty czyń, wypełniaj i dokończ to, po co zostałeś posłany”. 3.Powiedziawszy to wstąpił JasÙ¸ [do Jordanu], by zostać ochrzczonym,a JÙhannÀ ujrzał, jak oto otwarły się bramy niebios i zstąpił Duch [Święty]jako gołębica. I z wysokości usłyszano głos Ojca mówiący: „Oto mój umi-łowany Syn, którego sobie wybrałem, przeto słuchajcie Go”. Wówczas padłna obecnych strach wielki, JasÙ¸ zaś wyszedł z wody i rozkazał swymuczniom ochrzcić się916.

GODY W KANIE GALILEJSKIEJ. 47.917 1. A w trzy dni po chrzcie [Chry-stusa] były w KÀ¨ina, w [prowincji] al-ýÀlÌl gody weselne i za[proszonona nie JasÙ¸, jego uczniów i jego matkę. Ponieważ gości było wielu, brakłoim wina. A matka jego ufna w jego moc, powiedziała: „Synu, mój, JasÙ¸,ludzie nie mają wina”. Odrzekł jej JasÙ¸: „Cóż mnie to obchodzi i ciebie,o kobieto? Do tej chwili nie nadeszła jeszcze właściwa godzina”. 2. A mat-ka jego rzekła służbie: „Baczcie i cokolwiek by wam rozkazał, zróbcie to”.I rozkazał JasÙ¸ podczaszym, i napełnili wodą aż po brzegi dzbany, którychbyło sześć. I rzekł [im]: „Weźcie [to] teraz i dajcie [im] do picia”. Rozpo-częli więc od głównego biesiadnika i [rozlewali] dalej. 3. Kiedy jednakgłowa biesiady skosztowała tego dobrego, wspaniałego wina, przywołałpana młodego i rzekł do niego: „Wszyscy ludzie podają raczej najlepszewino na początku [biesiady], kiedy zaś ludzie sobie podpiją, podają inne[gorsze]”. Odpowiedział pan młody: „Nie wiem, skąd jest to wino”. Bie-siadnicy [powiedzieli]: „Dobrze powiedział, że nie wie”. Rzekli podcza-szowie przewodniczącemu zgromadzenia, że wino to jest wodą, którą synMirjam zamienił w wino. Wtedy obecni chwalili JasÙ¸; a był to pierwszyznak [cud] po chrzcie.

KUSZENIE JEZUSA. 48.918 1. A kiedy był dwudziesty pierwszy dzieńmiesiąca KÀnÙn at-tÀnÌ919, wyszedł JasÙ¸ z KÀ¨ina, w al-ýÀlÌl i udał sięna walkę z szatanem. A kiedy pościł dziesięć dni, przyszedł do niego sza-tan, by wystawić go na próbę gwałtownej żądzy pożywienia się. I rzekłdo niego: „Jeśli jesteś głodny, zrób z tego kamienia chleb i jedz, i uspo-

916 Por. Mt 3, 13-17, par.; EwJ 33.917 Por. J 2, 1-12.918 Por. Mt 4, 1-11; Mk 1, 12n.; Łk 4, 1-13.919 Stycznia.920 Por. J 2, 1-12.


434

kój się od boleści głodu, podobnie jak zrobiłeś z wodą i uczyniłeś ją wi-nem920. 2. Odpowiedział JasÙ¸ mówiąc: „Nie samym tylko chlebem żyjeczłowiek, ale każdym słowem, które wychodzi z ust Boga”. I zaniemó-wił szatan i jego zastępy. 3. Kiedy zaś był pierwszy [dzień miesiąca]ŠubÀ¨921, to jest połowa postu, przyszedł szatan do JasÙ ,̧ by wystawić gona próbę i walczyć z nim za pomocą umiłowania dóbr ziemskich, i po-wiedział do JasÙ :̧ „Zaprawdę świat i jego dobra należą do mnie i oddamtobie to wszystko, jeśli mi się pokłonisz”. 4. I odpowiedział mu JasÙ¸:„Napisano, że Bogu jednemu tylko będziesz oddawał pokłon i Jemu jed-nemu będziesz służył”. Zawstydził się więc szatan i jego wojsko, kiedy[Jezus] zwyciężył ich w drugim zmaganiu […]922.

ŚMIERĆ I POGRZEB JEZUSA. 49.923 1. „Jestem niewinny jego krwi924,gdyż jego wina nie ukazała się w sposób oczywisty”. Krzyczeli więc krzy-kiem wielkim i domagali się, by go im wydano, i świadczyli przeciw niemu[twierdząc], że zasługuje na śmierć. Wzięli na siebie jego krew i złożyli jąna siebie, i na swoje dzieci, i na dzieci swoich dzieci925. 2. I dnia trzydzie-stego miesiąca ÂdÀr926 w piątek o godzinie dziewiątej ukrzyżowali go nadrewnie wraz z dwoma rozbójnikami, jednego z nich po jego prawej, a dru-giego po lewej [stronie]927. A kiedy był czas zachodu, udał się JÙsuf [z Ary-matei] do FÌlÀtÙsa i poprosili o jego ciało, i wyraził FÌlÀtÙs na to zgodę,i oddał mu je. 3. [JÙsuf] owinął [ciało JasÙ¸] w całun z nowej tkaniny928

i wyperfumował je mirrą i aloesem. A co do mirry była [nią] ta, którą wrę-czyli mu w darze Magowie929 w czasie jego narodzin, gdyż Mirjam prze-chowała ją aż do tej pory. I zabalsamował [ciało], i owinął je w całun, i zło-żył w nowym grobie930 należącym do JÙsufŒa i wykutym w jego ogrodzie.

921 Lutego.922 Tu nowa lakuna, której długości nie jesteśmy w stanie określić. Tekst następny za-

czyna się od Mt 27, 24n.923 Opis opiera się na różnych wiadomościach z Ewangelii.924 Por. Mt 27, 24.925 Por. Mt 27, 25.926 Marca.927 Por. Łk 23, 33.928 Por. Mt 27, 57-59, par.929 Arab. al-maºÙs. Prawdopodobnie nastąpiło tu pomylenie dwóch Józefów: z Ary-

matei i oblubieńca Maryi.930 Por. Mt 27, 60, par.931 Por. Mt 27, 57-66, par.932 W tekście arabskim użyto słowa, którym się określa heretycką sektę islamską.


435

STRAŻ U GROBU. 4931. A kapłani i faryzeusze932 udali się do FÌlÀtÙsai rzekli do niego: „Ten ukrzyżowany czarownik JasÙ¸ zasługiwał na śmierćze względu na kłamliwe rzeczy, które sobie przypisywał. Po pierwsze, żerozwiązuje zakon MÙsÀŒy, a ty wiesz, że Bóg przemawiał do MÙsÀŒy933, podrugie, że czynił z siebie Boga i po trzecie, że powiedział o sobie: «Ja będękrólem»934. I to właśnie ze względu na ciebie i z twojej przyczyny zabili-śmy go. 5. A ponieważ jeszcze za życia miał on mówić uczniom swoim:«Po trzech dniach wstanę z martwych», przeto teraz musimy przygotować[rozkaz], aby postawieni zostali przy jego grobie strażnicy i aby go pilno-wali, a tego JÙsufŒa, który go wychowywał i dzięki któremu wzrastał, tokaż go związać i wtrącić do więzienia dopóki nie miną trzy dni, aby [JÙsuf]nie udał się wraz z jego uczniami i aby nie wykradli go nocą i nie rozgłosi-li, że zmartwychwstał. A to ostatnie oszustwo byłoby gorszym od pierw-szego”935. 6. Odpowiedział im FÌlÀtÙs: „Jestem niewinny krwi JasÙ¸ synaMirjam”. Odrzekli: „Krew jego [ciąży] na nas i na naszych dzieciach powsze czasy. Rzekł im FÌlÀtÙs: „Ponieważ wzięliście na siebie jego krew,a także powierzono wam skazanie go, idźcie i strzeżcie [grobu] według [wa-szej] woli”.

UWIĘZIENIE JÓZEFA Z ARYMATEI. 7936. I wyszli z nimi ludzie, i strażni-cy ze strony FÌlÀtÙsa, i zabrali JÙsuf'a, zakuli go w okowy i kajdany i uwię-zili go samego w domu; zamknęli jego drzwi i zapieczętowawszy je posta-wili dla nadzoru siedemdziesięciu ludzi937. I zapieczętowali grób JasÙ¸ i po-stawili dla dozoru nad nim także siedemdziesięciu strażników. I naradzalisię w sprawie JÙsufŒa, i powiedzieli: „Kiedy będzie niedziela rano, zabije-my go w więzieniu, w tajemnicy”. Nie zdawali sobie sprawy, że [te] ichpostępki będą świadectwem przeciw nim. I zebrały się dwie grupy kapła-nów, faryzeuszy, Żydów i saduceuszy938, strażników grobu, uczonych [pi-sarzy] i faryzeuszy, strażników więzienia żydowskiego.

ZMARTWYCHWSTANIE. 50.939 1. A kiedy było czwarte czuwanie nocypierwszego dnia miesiąca NÌsÀn940, nastąpiło wielkie trzęsienie ziemi i zstą-

933 Por. Koran 4, 164, 123.934 Por. EwNik 3.935 Por. Mt 27, 62-66.936 Por. JózAr 4; EwNik 12.937 Grób Józefa zostaje opieczętowany i postawiono przed nim straże analogicznie do

grobu Jezusa (por. Mt 27, 65).938 W tekście arabskim wyrażenie na określenie manichejczyków.939 Źródła apokryficzne, być może EwPt.940 Kwietnia.


436

pili aniołowie, i ustawili się w szeregach jak gwardziści przed królem,a ýabrÀjil spadł z nieba jak błyskawica; strażnicy zaś stali się podobni zmar-łym z wielkiej trwogi. 2. I kiedy powstał JasÙ¸ z grobu, oddali mu pokłonwszyscy aniołowie i Ewangeliści, i wszyscy synowie Adama, i dziękowaliBogu za zwycięstwo, jakie osiągnęli dzięki niemu i przez jego zmartwych-wstanie. 3. A strażnicy widzieli go, jak powstał [pozostawiając] ich pieczę-cie i więzy na miejscu.

UWOLNIENIE JÓZEFA Z ARYMATEI941. I udał się JasÙ¸ do JÙsufa, a tenwzniósł się był w powietrze około piętnaście łokci wraz z bramami swegowięzienia i swymi pieczęciami. I widziano JÙsufa stojącego na wzniesie-niu ziemi, zadziwionego widokiem JasÙ¸, gdyż był on podobny słońcu.4. I spadły więzy i kajdany z JÙsufa, i rzekł do niego JasÙ¸ , a strażnicy tousłyszeli: „Pójdź JÙsufie, do ar-RÀma942 na swoje posłanie”. I kiedy [straż-nicy] to usłyszeli, JÙsuf i JasÙ¸ zniknęli im z oczu. [Strażnicy zaś] upewnilisię, że dom jest w swoim [właściwym] stanie i pieczęcie także na miejscu,5. i dziwiąc się mówili do siebie: „Z całą pewnością JasÙ¸ jest oczekiwa-nym Mesjaszem”.

SPOTKANIE JEZUSA Z NIEWIASTAMI943 . A [Jezus] wrócił do ogrodu, i kie-dy zaczął się przechadzać, powiedzieli strażnicy [do siebie]: „Nuże! Chodź-my do miasta, bo nie ma sensu straż nasza nad pustym grobem, gdyż ten,którego mamy strzec, chodzi oto po ogrodzie”. 6. [Ale] potem powiedzielisobie: „Miejmy cierpliwość i poczekajmy jeszcze godzinę, by zobaczyć,co się stanie”. A oto zbliżyły się kobiety: Mirjam, matka JasÙ¸, i Mirjammatka KaljÙfÀŒy944, i Mirjam, siostra al-¸Âzira945, i Mirjam, żona JÙsufa,która była przed matką JasÙ¸946, i Mirjam, matka synów ZabadÀŒy Ja¸ØÙbai JÙhannÀŒy947, i FarÙ¸sÀ , siostra Mirjam, matki JÙhannÀŒy Młodszego948.7. A kiedy ujrzały JasÙ¸ przed sobą, sądziły że jest on ogrodnikiem tegoogrodu i rzekły do niego: „O panie, co zrobili strażnicy z JasÙ¸?” Odpowie-dział im JasÙ¸: „Pokój [niech będzie] z wami, nie bójcie się, ja jestem JasÙ¸.

941 Por. Józ Ar 4, 2; EwNik 15, 6.942 Raczej nie Rama z Mt 2, 18, ale Arymatea.943 Por. J 20, 11-18.944 Maria Kleofasowa, por. J 10, 25.945 Maria, siostra Łazarza, por. Łk 10, 39. 42; J 1, 1nn.946 Jedyne w apokryfach wspomnienie domniemanej pierwszej żony Józefa, wspomi-

nanej dla wyjaśnienia problemu „braci Jezusa”, ProtEwJk 9, 2 objaśn.947 Por. Mt 27, 56.948 Postaci skądinąd nieznane.


437

Powstałem spośród umarłych, jak wam przyrzekłem. Idźcie i powiedzciemoim braciom i moim uczniom, by udali się do al-ýÀlÌl949, a ja przybędętam przed nimi. I zobaczą mnie wszyscy”. 8. Wróciły więc kobiety douczniów zadowolone, śmiejące się i radosne. Strażnicy zaś, gdy doświad-czyli tego, widzieli JasÙ¸ i słyszeli jego wypowiedzi do kobiet, porzuciligrób i poszli do miasta dziwiąc się i mówiąc: „Zaiste ten JasÙ¸, syn Mirjam,to Mesjasz oczekiwany przez światy”.

SPORY POMIĘDZY ŻYDAMI. 51.950 1. A kiedy był ranek, w niedzielę,zebrali się kapłani i faryzeusze, i Żydzi, i saduceusze. Kapłani mówili dofaryzeuszy i Żydów: „Cóż się dzieje z JasÙ¸?” Odpowiedzieli [faryzeuszei Żydzi]: „Jest w ogrodzie”. Faryzeusze i pisarze powiedzieli: „Dowiedzie-liśmy się, że wzięliście łapówkę od jego zwolenników i wydaliście im jegociało, i uzgodniliście z nimi wspólną wypowiedź, [a mianowicie], że zostałwskrzeszony do życia. To zaś jest kłamstwem. 2. I my wiemy dobrze, na cozasługujecie: Na oddanie was namiestnikowi, by zażądał od was dla siebiezwrotu tej łapówki, którą wzięliście, [co nastąpi] po bolesnej chłoście i po[wymierzeniu wam] ciężkiej kary”. 3. A ponieważ strażnikami grobu byliŻydzi i saduceusze, wiedzieli że JÙsuf wyszedł też z więzienia, powiedzieliwięc do pisarzy i faryzeuszy: „Oddajcie więc nam JÙsufa takim, jakim gowam przekazaliśmy, a zostanie wam oddane ciało JasÙ¸, które przekazali-ście nam”. [Na to] odrzekli pisarze i faryzeusze: „Oto przecież JÙsuf jestw ar-RÀma. Odpowiedzieli Żydzi: „Przecież JasÙ¸ jest w al-ýÀlÌl”951. 4. Po-wiedzieli saduceusze i Żydzi faryzeuszom: „Wyście nas oskarżali, że dali-śmy się przekupić i oddaliśmy ciało JasÙ¸ jego zwolennikom; a któż to wamzabrał ciało JÙsufa, którego zakuliśmy w kajdany i przekazaliśmy wam?Oddajcie nam tego człowieka żywego, abyśmy oddali wam tamtego zabite-go, ukrzyżowanego i martwego”. 5. Odpowiedzieli pisarze i faryzeusze: „Dotego żywego człowieka, którego przekazaliście nam, przyszedł JasÙ¸, któ-rego przekazaliśmy wam. Zabrał go i uratował go przed nami”. Rzekli sa-duceusze: „Być może mają rację ci, którzy mówili, że JasÙ¸ zmartwych-wstał, i rozgłosili wiadomość o jego zmartwychwstaniu stając się świadka-mi przeciw samym sobie tego, co uczynili”. 6. I trwały między nimiprzemówienia i dysputy, i postał tumult wielki, kłócili się między sobą.Kiedy więc kapłani ujrzeli panujący między nimi spór, uciszyli obydwie

949 Tj. Galilei.950 Por. Mt 28, 11-15; EwNik 13-15.951 Por. Mt 28, 16.


438

grupy, wezwali strażników JÙsufa i powiedzieli do nich: 7. „Dobrze wie-cie, że oto świadczycie przeciw samym sobie, gdyż wzięliście człowiekai skazaliście go na śmierć, i wzięliście na siebie jego krew, wy i wasze dzie-ci952. Sami uczyniliście siebie winnymi domagając się jego niewinnej krwi.W tej sytuacji gubernator powinien was zaaresztować i splądrować waszedomy”. 8. Odpowiedzieli Żydzi i saduceusze: „Cóż więc zrobicie? Powie-dzieliście przeciw nam, że wzięliśmy łapówkę, a my nie wzięliśmy, i tąwypowiedzią wyrządziliście nam niesprawiedliwość”. 9. Odpowiedzielikapłani: „Teraz milczcie i nie mówcie ani słowa. My wam damy łapówkę,a wy mówcie o łapówce i powiedzcie, że jego zwolennicy wykradli go nocą,kiedy spaliśmy; a kiedy usłyszy to namiestnik, my poprosimy go, by uwa-żał was za niewinnych”. Kapłani wymyślili te słowa, które są w obieguwśród Żydów po dzień dzisiejszy953.

OBJAWIENIA JEZUSA. 52. 1. Co się tyczy jedenastu uczniów, to udalisię oni do al-ýÀlÌl, do miejsca, w którym [JasÙ¸] przyrzekł [im spotkanie]i widzieli go954, i ucieszyli się jego widokiem oni sami oraz kobiety, którebyły z nimi, wszyscy razem w dzień niedzielny. 2. A kiedy nastał ranekw niedzielę, [JasÙ¸] wszedł do UrašalÌm, do górnego pokoju, w którymuprzednio przebywali jego uczniowie. A Mirjam i ci, którzy uwierzyli w Me-sjasza, byli w grocie modląc się przy grobie JasÙ¸. 3. I ukazał się Aposto-łom w niedzielę wchodząc do pokoju górnego i przyłączając się do Apo-stołów, gdy ci udawali się do grobu. A kiedy drzwi pokoju były zamknięte,potwierdził i upewnił TÙmÀŒę o swoim zmartwychwstaniu955. Rzekł [wte-dy] do niego: „Dotknij mojego boku”. Widząc ich poszukiwanie [prawdy],potwierdził im swoje zmartwychwstanie i dał im się widzieć aż do zakoń-czenia czterdziestu dni956.

WNIEBOWSTĄPIENIE. 53.957 1. A kiedy nastał czwartek, dziesiątegomiesiąca AjjÀr958, zebrał swych uczniów i kobiety, które słuchały jego nauk,i wyszedł [z nimi] na ¥abal az-ZyajtÙn959 i tam nauczał ich w sprawach

952 Por. Mt 27, 25.953 Trzy powyższe rozdziały stanowią kompilacje danych ewangelii synoptycznych i apo-

kryficznych.954 Por. Mt 28, 16.955 Tomasza, por. J 20, 19-23.956 Por. J 20, 24-29.957 Por. Mt 16, 19n.; Łk 24, 50-53; Dz 1, 4-14; 2, 1-42.958 Maja.959 Góra Oliwna.


439

duchownych. I rozkazał im, by pozostali w górnym pokoju w UrašalÌm dzie-sięć dni, aż udzieli im niebieskiego daru, a potem rozejdą się wśród lu-dów960. 2. I wstąpił do nieba, i okrył się obłokiem, i zniknął przed nimi.Wrócili więc zapłakani i smutni po rozstaniu się z nim i pozostali dziesięćdni [w miejscu, gdzie im polecił]. Kiedy zaś nastał dwudziesty [dzień mie-siąca] AjjÀr961, zstąpił Duch Święty na uczniów i zostali obdarowani da-rem, i [następnie] wzbogacili [duchowo] wielu. I wielu uwierzyło962.

ZAKOŃCZENIE. 55. [Została zakończona Księga Dzieciństwa Pana na-szego], to znaczy opowieść o objawieniu się Pana naszego JasÙ¸ al-MasÌh – pokłon i chwała niech będzie jego pamięci – a to w sobotę, pod datą czter-nastego [dnia miesiąca] ŠubÀt963 roku tysiąc sześćset dziesiątego greckiejery al-Iskandra. Spisał ją sługa proszący Pana o zmiłowanie i odpuszczeniegrzechów swoich Ishak ben AbÌ al-Faraº ben al-ØassÌs al Mutatabbib w strze-żonym [przez Boga mieście] MÀrdÌn964. Bogu [niech będzie] zawsze chwa-ła i łaska. Amen.

MODLITWA. [O Boże miłościwy i miłosierny], Święty Boże, ŚwiętyMocny, Święty nieśmiertelny, [który zostałeś ukrzyżowany za nas]. Zmiłujsię nad nami, o Panie, zmiłuj się nad nami, o Panie, zmiłuj się nad nami,o Panie nasz. Naszym obowiązkiem jest chwalić Cię, o Panie nasz, Tobie,o Panie nasz, [niech będzie] Tobie chwała. Zmiłuj się nad nami.

960 Por. Mt 28, 19; Mk 16, 20; Łk 24, 47.961 Maja.962 Skrót Dz 1, 1n., 41.963 Lutego.964 Ważne centrum monastycyzmu i kultury syryjskiej.


440

8. Ewangelia Dzieciństwa Ormiańska(EwDzOrm)

(przekład ks. abp Edward Nowak, wstęp i opracowanieks. Marek Starowieyski)

Czas powstania Ormiańskiej Księgi Dzieciństwa Chrystusa jest niepewny.Samuel z Ani, autor żyjący w XII w. w swojej Kronice donosi, że w 590 r. przybylido Armenii syryjscy mnisi dla szerzenia nestorianizmu w Armenii, przywożąc zesobą bibliotekę książek, wśród których były także księgi apokryficzne. Mnichów-misjonarzy wypędzono z Armenii; zabrali ze sobą również swoje księgi. NiektórzyOrmianie jednak dali się oszukać i przełożyli kilka z nich na j. ormiański965. Jedenz tych przełożonych utworów nosił tytuł Dzieciństwo Pana. W XII w. w Armeniimonofizyckiej istniał apokryf Księga Dzieciństwa Chrystusa wspomniany przezSargis Šnorhali; na podstawie tej wiadomości zrekonstruowano nieistniejący w rę-kopisie tytuł utworu.

W jakim stosunku do siebie pozostają te dwa utwory, nie wiadomo. Zepsutyjęzyk naszego apokryfu oraz liczne błędy w nim zawarte wskazywałyby na powsta-nie EwDzOrm w okresie dość późnym. P. Peeters przychyla się do twierdzenia, żeobecna forma apokryfu jest przeróbką starego tłumaczenia powstałą w chwili, gdystał się on niezrozumiały. W XIII w. istniała już w Armenii utrwalona tradycja do-tycząca niektórych wydarzeń zawartych w EwDzOrm. Utwór ten zyskał sobie wielkąpopularność u licznych Ormian mieszkających w Persji, i dlatego w XVII w. zostałprzełożony na język perski.

EwDzOrm została przetłumaczona z języka syryjskiego, zawiera bowiem wielesyryjskich kalek językowych, równocześnie jednak znajduje się w niej szereg wy-rażeń z języka arabskiego. Wydaje się więc, że utwór przełożył z syryjskiego tłu-macz znający dobrze język arabski, co nie było niczym dziwnym w tym czasie

965 Wiadomości te podaje Samuel z Ani w kronice (wyd. Arš. Mikelian, Vagaršapat1893). Znajduje się tam również ormiański spis apokryfów, który omawia T. Zahn, For-schungen zur Geschichte des neutestamentlichen Kanons und der altkirchlichen Literatur ,Bd. 5. Erlangen 1893, 109-148.

441

w Armenii. Utwór, wielokrotnie przemieniany i interpolowany, napisany jest języ-kiem prostym, zawiera szereg błędów oraz wyrażeń perskich i tureckich.

Utwór składający się z dwudziestu ośmiu rozdziałów dzieli się wyraźnie nadwie części.

Rozdziały I-VII stanowią parafazę ProtEwJk 1,4-16 z licznymi dodatkamizaczerpniętymi z syryjskiego Żywota Maryi. Autor wprowadza liczne elementywłasne; nie mają one nic wspólnego z ormiańskim przekładem ProtEwJk dokona-nym wprost z języka greckiego.

Rozdziały VIII-XXVIII naszego utworu to parafraza arabskiej EwDzArab.Ponadto pozostaje on w związku z łacińskim PsMt, grecką EwTmDz, koptyjskimi arabskim JózCieś oraz w Opus Imperfectum in Matthaeum . Wydaje się, że są onerównież zbliżone do nie znanej Peetersowi EwGruz.

Trudno jest odnaleźć jakieś cechy charakterystyczne, które by pozwoliły okre-ślić tendencję teologiczną EwDzOrm. Utwór charakteryzuje rozwlekłość, zła kom-pozycja, nie kończące się dyskusje i rozmowy, budowanie wydarzeń na podstawiejednego schematu powtarzanego kilkakrotnie, gubienie się w szczegółach, częstoze sobą sprzecznych. Choć wszystkie te cechy znajdują się w innych apokryfach,w EwDzOrm osiągnęły one swój szczyt. A jednak, mimo tych wszystkich wielo-krotnie wymienianych braków, ma EwOrmDz swój bardzo specyficzny urok, doktórego jednak trzeba się przyzwyczaić.

W tej sytuacji powstaje pytanie o sensowność wydawania tego przekładu.Mieliśmy zamiar podać tylko fragmenty. Mimo wszystko, po długiej dyskusji, do-szliśmy do wniosku, że utwór należy opublikować i to w całości, a nie we fragmen-tach, jako że zasadą niniejszego tomu jest podawanie utworów w całości, z wyjąt-kiem, oczywiście, sytuacji specyficznych, o których mówimy we wstępie do roz-działu III. Uczciwe bowiem poznanie treści utworu wymaga zapoznania się z cało-ścią jego treści, niezależnie od tego, czy nam się dziś podoba czy nie. EwDzOrmcieszyła się sporą popularnością: jeśli chcemy dowiedzieć się dlaczego, musimy jąpoznać taką, jaką ją czytano i dopiero z tego wyciągać wnioski, choć prawdę mó-wiąc, kategorie estetyczne i sposób przedstawiania w niej prawd teologicznych dośćzasadniczo odbiega od tych, do których jesteśmy przyzwyczajeni. Literatura or-miańska jest ponadto w Polsce niemalże nie znana, stąd przekład utworu, nawet nienajlepszego, pokazuje w jakiś przynajmniej sposób, jak odczytywano Ewangeliew armeńskim średniowieczu. Drukowanie fragmentów zawsze deformuje utwór;deformacja ta jest tym bardziej szkodliwa, im literatura jest mniej znana. W końcuwydaje się ciekawym zestawienie różnych sposobów odczytania Ewangelii dzie-ciństwa przez różne narody Wschodu chrześcijańskiego: arabskie, armeńskie, gru-zińskie, które w niniejszym tomie zostały zaprezentowane.

Jak dotąd nie istnieje krytyczne wydanie EwDzOrm. Mechitarysta, IzajaszDaietsi w Ankanon girkh Nor Ketakarantz (t. 1. Venezia 1898) opublikował tekstopierający się na 2 rękopisach niekompletnych i w dodatku późnych: rkp A pocho-dzi z 1824 r., lecz jest kopią starszego rękopisu, który został spalony przez młode-go duchownego należącego do patriarchatu ormiańskiego w Adrianopolis jako książ-

8. EWANGELIA DZIECIŃSTWA ORMIAŃSKA

442

ka gorsząca. Wiadomo o istnieniu innych rękopisów: w Eczmiadzynie (z 1666 r.),w klasztorze na wyspie Achmatar na jeziorze Van z 1347 r. (o ile nie uległ znisz-czeniu w czasie rzezi Ormian w 1915 r.), w Bibliotece Mechitarystów w Wiedniu,sprzed 1710 r. i w Erewaniu z 1239 r. (kompletny – por. OCP 47[1981]259).

EwDzOrm została przyswojona kulturze zachodniej dzięki przekładowi fran-cuskiemu dokonanemu przez znakomitego orientalistę belgijskiego, bollandystęP. Peetersa SJ. Autor stara się przy pomocy tekstów arabskich i syryjskich wyjaśnići uzupełnić tekst, ponadto podaje liczne warianty innych rękopisów. Przekład ni-niejszy, jak i inne przekłady na języki nowożytne, został dokonany na podstawietegoż tłumaczenia francuskiego.

[Księga Dzieciństwa Chrystusa]

Rozdział I966

O świętej Dziewicy Maryi w domu jej ojca.Opowiedziane przez świętego Jakuba967, brata Pańskiego

1. A mąż [imieniem] Joachim968 wyszedłszy ze swego domu, wziął swetrzody i swoich pasterzy i udał się na pustkowie, gdzie rozbił swój namiot.Przebywając na modlitwie czterdzieści dni i czterdzieści nocy, podczas któ-rych wzdychał i płakał, żywiąc się tylko chlebem i wodą, usiadł i w udręceswego ducha tak się modlił do Boga: „Wspomnij na mnie Panie, wedługTwojego miłosierdzia i Twojej sprawiedliwości, uczyń mi znak Twojej ła-skawości, jak uczyniłeś naszemu przodkowi Abrahamowi, któremu w sta-rości dałeś dziecię błogosławieństwa, syna obietnicy, Izaaka, jego jedyne-go potomka i rękojmię pocieszenia dla swego rodu”. W ten sposób ze łza-mi, z głębi strapionego ducha modlił się do Boga, prosząc o miłosierdzieu Pana. I mówił: „Nie odejdę stąd, nie będę ani jadł, ani pił, dopóki nienawiedzi mnie Pan i nie zmiłuje się nad swoim sługą”.

2. Gdy skończyło się czterdzieści dni jego postu, zjawił się anioł Panai stając przed Joachimem powiedział: „Joachimie, Pan wysłuchał twojej

966 Por. ProtEwJk 1, 4; 4; PsMt 2n.; NarM 2, 2-4. W jednym z rkps utwór jest poprze-dzony genealogią Joachima.

967 Por. ProtEwJk, wstęp.968 Autor opuszcza opowiadanie ProtEwJk o wygnaniu Joachima ze świątyni i pomija

przyczynę jego żalu.


443

modlitwy i spełnił twoją prośbę. Oto żona twoja pocznie i porodzi tobiedziecię błogosławieństwa. Imię jego będzie wielkie i wszystkie pokolenianazwą je błogosławionym969. Podnieś się, weźmij ofiary, które przyrzekłeśzłożyć i zanieś je do świętej świątyni: tam spełnij swój ślub. Bo oto tejnocy udam się powiadomić arcykapłana, aby przyjął te ofiary z rąk two-ich”. Powiedziawszy to archanioł odszedł od niego. Joachim podniósłszysię z radością odszedł ze swoimi licznymi stadami i ze [swoimi] ofiarami.

3. Anioł Pana, ukazując się w podobnym widzeniu arcykapłanowi Ele-azarowi970, rzekł: „Oto Joachim idzie do ciebie z ofiarami. Przyjmij jegodary pobożnie i jak należy według zakonu, ponieważ Pan wysłuchał jegowołanie i spełnił jego prośbę”. Arcykapłan budząc się ze snu, podniósł się,złożył dziękczynienie Panu, mówiąc: „Błogosławiony niech będzie Pan,Bóg Izraela, gdyż nie gardzi swoimi sługami, którzy go błagają”.

Później anioł Pana ukazał się po raz drugi971 Annie i rzekł jej: „Otopowraca twój mąż, podnieś się i wyjdź mu naprzeciw i przyjmij go z rado-ścią”. Anna powstawszy przywdziała ślubny strój i wybiegła mu naprze-ciw. I gdy zobaczyła swego męża, z radością padła przed nim na twarz,a następnie rzuciła mu się na szyję.

4. Joachim rzekł do niej: „Pozdrowienie tobie Anno i radosna nowina,gdyż Pan Bóg zmiłował się nade mną, pobłogosławił mi i przyrzekł obda-rzyć nas dziecięciem błogosławieństwa”. Anna odpowiedziała Joachimo-wi: „Dobrą nowinę przynosisz mi z drogi, gdyż również i mnie przyrzekłPan to, o czym mówisz”. Anna pełna radości zawołała: „Błogosławionyniech będzie Pan, Bóg Izraela, który nie wzgardził naszymi błaganiami i nieodwrócił od nas swego miłosierdzia”.

Wtedy Joachim polecił przywołać swoich przyjaciół i sąsiadów, i spra-wił im wielką ucztę972. Jedli, pili i radowali się, a po złożeniu Panu dzięk-czynienia powrócili każdy do swego domu głośno wychwalając Pana.

969 Por. Łk l, 48.970 Epizod nowy, nie znany w innych ewangeliach dzieciństwa, podobnie jak nowe

imię gdzie indziej nie wspomniane. Opuszczono tu lament Anny.971 Ślad pracy redakcyjnej. W EwDzOrm nie ma mowy o pierwszym objawieniu.972 Epizod nowy (nawiązanie do ProtEwJk 6, 2?).


444

Rozdział II973

O narodzeniu Dziewicy Maryi; to co się działo w domu jej ojca

1. Joachim powstawszy wcześnie rano, przywołał swoich pasterzy i po-wiedział do nich: „Przyprowadźcie dziesięć białych baranków: to będziena ofiarę dla wspaniałej świątyni mojego Boga; i dwanaście wołów: to bę-dzie dla kapłanów, pisarzy i posługujących, którzy są sługami zgromadze-nia974 , oraz sto baranów: to będzie dla całego ludu Izraela”. Joachim wziąw-szy te ofiary przyprowadził je do świątyni Pana i upadłszy przed kapłanamii całym zgromadzeniem złożył przed nimi przyprowadzone dary. Na tenwidok wszyscy się uradowali i złożyli mu powinszowania, gdyż spodobałosię Panu przyjąć te święte ofiary z jego rąk. A liczna rzesza, która się tamznajdowała, zdumiewała się i mówiła: „Niech będzie pochwalony Pan, BógIzraela, który spełnił życzenie twojego serca. Idź w pokoju do twego domu,a Pan będzie zawsze z tobą. On cię obdarzy błogosławionym dziecięciemi uświęconym potomkiem, owocem twoich wnętrzności”.

2. Joachim upadłszy przed kapłanami, którzy tam byli, podniósł się,wszedł do świątyni i zatopiwszy się w modlitwie dziękował Panu i rzekł:„Panie, Boże Izraela, [Boże] ojców naszych, wysłuchałeś Twojego sługęi uczyniłeś mu na miarę wielkiego miłosierdzia, teraz wznoszę błagania doCiebie. Obdarz mnie dziecięciem, chłopcem lub dziewczynką, a oddam jedo świątyni na Twoją służbę po wszystkie dni jego życia”. Powiedziawszyto Joachim podniósł się i z radością przebywał w swoim domu.

3. Gdy upłynęły trzy miesiące, poruszyło się dziecię w łonie swojej mat-ki. Anna przepełniona wielką radością w porywie serca powiedziała: „Nażycie Pana, jeśli zostanie mi [dane] dziecię błogosławieństwa, chłopiec lubdziewczynka, oddam je do świątyni po wszystkie dni jego życia”. I Annadopełniła sto siedemdziesiąt dni swej ciąży, to znaczy sześć miesięcy.

4. Joachim odjechał z darami. Udał się do świątyni i przed kapłanamizłożył ofiary, które przyrzekł spełnić w całości na początku roku. I gdy onipodnosili ofiary na ołtarz całopaleń i zabijali je w ofierze, i gdy wypłynęłakrew, zobaczyli, że nie miała żadnej skazy; pełni więc wielkiej radości zło-żyli dziękczynienie Bogu.

5. Ale gdy Joachim spełnił swe ofiary, wziął jedno jagnię i najpierwofiarował je, a następnie zabił na ołtarzu i wszyscy zobaczyli cud [nieocze-

973 Por. ProtEwJk 4, 3; 5-6, l; PsMt 4, l; NarM 5, 2. Nr 4-6 własne.974 W tekście armeńskim „w kościele”.


445

kiwany]: z arterii wytrysło zamiast krwi jakoby białe mleko975. Na ten wi-dok zdumieli się wielce kapłani i cały lud i ogarnął ich podziw, gdyż nigdyjeszcze nie widziano takiego cudu jak ten, który dokonał się przy tej ofie-rze. Arcykapłan Eleazar rzekł do Joachima: „Powiedz nam: w czyim imie-niu przyniosłeś tę ofiarę, to jagnię, które na końcu ofiarowałeś na ołtarzu?”

6. Joachim odrzekł: „Pierwsze ofiary są spełnieniem ślubu, który uczy-niłem mojemu Panu. Lecz to ostatnie jagnię ofiarowałem w imieniu moje-go dziecięcia: postanowiłem uczynić to dla niego”. Arcykapłan powiedziałmu: „Widzisz ten znak, który Pan uczynił w imieniu twojego dziecka?”Arcykapłan powiedział: „Mleko, które wytrysnęło z arterii, ma szczególneznaczenie dla twojego dziecka, gdyż to, co się urodzi z łona jego matki,będzie dziewczynką, dziewicą bezgrzeszną i świętą. I ta dziewica poczniebez [udziału] mężczyzny, porodzi chłopca, który będzie wielkim monarchąi królem Izraela”. Wszystkich, którzy się tam znajdowali i którzy słuchalitego, ogarnął podziw, a Joachim w milczeniu powrócił do swego domu i opo-wiedział swej małżonce Annie cuda, które miały miejsce. Rozradowali sięwielce, składali dzięki Bogu i rzekli do Pana: „Niech się stanie Twojawola”976.

7. Gdy Anna była brzemienna dwieście dziesięć dni, to znaczy siedemmiesięcy, niespodziewanie w dwudziestym pierwszym dniu miesiąca[Elul977], to jest 8 września, Anna wydała na świat swe dziecię o siódmejgodzinie. Pierwszego dnia spytała kobietę położną: „Kogo ja wydałam naświat?” Ona odpowiedziała: „Wydałaś na świat dziewczynkę, bardzo pięk-ną, jaśniejącą i promieniejącą, bez skazy i bez żadnej plamy”. Anna powie-działa: „Niech będzie błogosławiony Pan Bóg Izraela, który wysłuchał bła-gania sług swoich, który okazał nam wielkie miłosierdzie i który uczyniłnam wielkie rzeczy, przez nie zostaliśmy napełnieni radością. Teraz mojeserce jest mocno utwierdzone w Panu, a moja nadzieja została podniesionaw Bogu, moim Zbawicielu”978.

975 Religia żydowska, podobnie jak i inne religie starożytne, uważała krew za rzeczświętą: symbolizowała życie (Kpł 19, 11. 14; Pwt 12, 23 itp.). Stąd pojawienie się białejkrwi, jakby mleka, oznaczało pojawienie się niezwykłego życia.

976 Por. Mt 6, 10.977 Uzupełnienie braku według Craveri 153. Cudowność podkreśla kilkakrotnie po-

wtórzona liczba siedem. Godzina siódma odpowiada naszej trzynastej.978 Łk 1, 47.


446

8. Gdy dziecko miało trzy dni, [Anna] poleciła położnej, aby je obmy-ła i aby z uszanowaniem przyniosła je do jej pokoju. Gdy kobieta podałajej dziecię, dała mu pierś do ssania i żywiła je [swoim] mlekiem. W pory-wie czułości nazwała ją imieniem Maryja. Z dnia na dzień [dziecię] rosłoi rozwijało się, a [matka] z wielką radością kołysała je w swych ramionach.Tak rodzice wychowywali je i żywili. Gdy Maryja osiągnęła wiek czter-dziestu dni, wzięli ją rodzice z uszanowaniem i zgodnie z wymaganiem tra-dycji przywiedli ją do świątyni Pańskiej, niosąc liczne ofiary.

9. Z dnia na dzień mała Maryja rosła i rozwijała się. Gdy osiągnęła sześćmiesięcy, matka pozwoliła jej, aby spróbowała chodzić. I kiedy ona oddaliłasię o trzy kroki i powróciła z powrotem, rzuciła się w ramiona matki. A mat-ka unosząc ją w swoich rękach, wśród pieszczot, mówiła do niej: „Maryjo,święta matko dziewic; o ty, korzeniu pięknego wzrostu, gałązko szlachetne-go rodu, z ciebie wzejdzie zorza, gwiazda poprzedzająca światło, bardziejpodobna do księżyca, niż którakolwiek spośród gwiazd, światłości dnia bar-dziej [jaśniejąca] niż blask słońca, świcie słońca ze wschodu!” Tak mówiłaAnna, wypowiadając te słowa i wiele innych. A pieszcząc święte dziecięmówiła: „Na życie Pana, twoje stopy nie będą deptać ziemi, zanim cię niezawiodę do świątyni”. A Joachim powiedział: „Tak, dobrze rzekłaś”. I dzie-cię pozostało w domu ojca, aż osiągnęło wiek trzech lat. Tak niech się stanie!

Rozdział III979

O wychowaniu świętej Dziewicy Maryi, które dokonało sięw świątyni, przez dwanaście lat

1. Joachim powiedział do Anny: „Dni dziecięcia, które się nam naro-dziło, wypełniły się. Poleć, aby przywołano wszystkie córki Hebrajczy-ków, dziewice poświęcone Bogu. Niech każda z nich weźmie do ręki lam-pę, i niech one poprowadzą dziecko do świątyni Pana, tak jak należy, z świę-tym uszanowaniem”. I przyprowadziwszy ją umieściły na trzecim stopniuprzybytku. A Pan Bóg udzielił jej wdzięku i mądrości. Anioł zstępował z nie-ba i usługiwał jej980 do stołu, a była ona żywiona przez aniołów Ducha [Świę-tego]. I tam, w przybytku, bez przerwy słyszała mowę i śpiew aniołów.

979 Por. nr 1-3 – ProtEwJk 6, 1-8, 1; JózCieś 3; PsMt 4, 1; nr 4-8 – por. Łk 1, 5-24;EwGruz 2.

980 Miał to być Gabriel (Acta Sanctorum, novembr. III 22). Por. ProtEwJk 7, 3 objaśn.


447

2. Maryja miała trzy lata, gdy rodzice przyprowadzili ją do świątyni.Pozostała [tam] dwanaście lat. W końcu pierwszego roku zmarli jej rodzice.Maryja odczuła głęboki żal [po stracie] swego ojca i matki i nosiła żałobęprzez trzydzieści dni. Pozostawszy w świątyni Maryja była wychowywanai wzrastała tak jak inne kobiety, jak pozostałe córki Hebrajczyków, które tamsię znajdowały razem z nią aż do czasu, gdy doszła do wieku lat piętnastu.

3. W tym roku zmarł arcykapłan Eleazar. Synowie Izraela, pozostającw żałobie, płakali po nim przez trzydzieści dni. Następnie, po tych wszyst-kich wydarzeniach, odbyło się zgromadzenie kapłanów, starszych i innych,którzy postanowili wyznaczyć arcykapłana świątyni rzucając losy. I los padłna Zachariasza, syna Barachiasza981. Wszyscy kapłani włożyli nań ręcei ustanowili go w posługiwaniu świętemu ołtarzowi. Otóż Anna i Elżbietabyły krewnymi, obydwie były bezpłodne i nie miały dzieci. Czternaście latupłynęło od ciąży Anny i narodzin Maryi aż do chwili, gdy Zachariasz zo-stał arcykapłanem świątyni.

4. Przyszedł czas, gdy Zachariasz został arcykapłanem, jego żona byłabezpłodna, zupełnie jak Anna. Po pewnym czasie kapłani i lud rozważyw-szy [sytuację] powiedzieli między sobą: „Jest nam bardzo przykro, że niezastanowiliśmy się wcześniej nad tym, co czynimy. Dlaczego ustanowili-śmy go arcykapłanem, choć ma on brak, [który się temu sprzeciwia]: jegożona jest bowiem bezpłodna i nie ma on dziecka błogosławieństwa?” Je-den z kapłanów, który miał imię Lewi, powiedział: „To wydaje się namsłuszne, jeśli pozwolicie, ja jemu to powiem!” Kapłani powiedzieli: „Przed-staw w tajemnicy całą tę sprawę tylko jemu samemu, aby on wiedział, o cochodzi, i nie mów o tym nikomu innemu”. Kapłan odpowiedział: „Dobrze.Ja powiem to tylko jemu i nikomu więcej”.

5. Otóż pewnego dnia, gdy skończył się czas modlitwy, kapłan po-szedł, aby w tajemnicy spotkać się [z Zachariaszem] i przedstawił mu spra-wę, z którą przyszedł. Słuchając tego Zachariasz bardzo się zmartwił i rzekłdo siebie: „Co ja zrobię i jaką mam dać odpowiedź? Bo jeśli chodzi o mnie,sumienie mi nie wyrzuca, bym miał uczynić coś złego, a jeżeli oni mnienienawidzą bez powodu, mimo mojej niewinności, niech osądzi to sam Pan.Jeżeli odrzucę moją małżonkę, nie mogąc jej nic zarzucić, popełnię ciężkąwinę982. Jeżeli obwinię się o przestępstwo, z powodu którego będę zasługi-

981 Por. Mt 23, 35.982 Prawo żydowskie pozwalało w wypadku bezpłodności na unieważnienie małżeń-

stwa.


448

wał na złożenie z urzędu i jeżeli bez słowa pozostawię usługiwanie święte-mu ołtarzowi i arcykapłaństwo, to będzie bardzo bolesne dla mnie. Cóżwięc mam czynić? Wielkie zakłopotanie dręczy mego ducha”983.

6. Pewnego dnia, gdy w ten sposób myślał i zastanawiał się, nadeszłagodzina modlitwy rytualnej, podczas której miał złożyć kadzidło przed Pa-nem. A znajdował się on w świątyni blisko świętego ołtarza Boga i wyle-wając łzy przed przybytkiem tak się modlił: „Panie, Boże ojców naszych,Boże Izraela, wejrzyj na mnie w Twoim miłosierdziu, na mnie, sługę Twe-go, który przychodzi pełen zamieszania przed Twój majestat błagająco wdzięczną słodycz Twojej łaskawości. Nie gardź swoim sługą. Jeżeli uwa-żasz mnie za godnego, abym służył Twojemu świętemu ołtarzowi, okaż miswoją łaskawą dobroć, [którą okazujesz] ludziom, o Ty, który jedynie je-steś miłosierny i wszechmocny. Tobie chwała przez wszystkie wieki. Takniech się stanie!”

7. Tak oto mówił arcykapłan Zachariasz. Znajdował się po prawej stro-nie świętego ołtarza i upadłszy na twarz adorował Pana. I oto anioł Boży,ukazując mu się w przybytku, powiedział do niego: „Nie lękaj się Zacha-riaszu, gdyż twoje modlitwy zostały wysłuchane i twoje prośby doszły doBoga. Oto twoja żona Elżbieta pocznie i porodzi syna. I dasz mu imię Jan”.Zachariasz odpowiedział: „Po czym to poznam, gdyż ja jestem stary i mojażona jest w podeszłym wieku? Jak to się stanie?” Anioł powiedział: „Po-nieważ ty mnie nie usłuchałeś i nie uwierzyłeś moim słowom, oto pozosta-niesz niemy i nie będziesz mógł mówić aż do dnia, gdy to się spełni”.I w tej samej chwili Zachariasz stał się niemy w świątyni; upadłszy na twarzw milczeniu przed ołtarzem, bił się w piersi z żalu i gorzko płakał.

8. Oto kapłani i lud licznie zgromadzony, którzy się tam znajdowali,zauważyli ze zdziwieniem i zdumieniem, że [Zachariasz] przebywał takdługo w świątyni. Kapłani więc poszli po niego i znaleźli go niemego. Niemógł mówić i tylko porozumiewał się gestami. Następnie, gdy przyszłoświęto Świętych Namiotów, dnia piętnastego miesiąca Tešrin, który wypa-da drugiego października, zakończyły się pierwsze uroczystości. Dwudzie-stego drugiego Tešrin, to jest 9 października, Elżbieta zaszła w ciążę. I dniaszesnastego miesiąca Tammuz, to jest 5 czerwca, urodził się Jan Chrzci-ciel984. Chwała Chrystusowi. Tak niech się stanie!

983 Scena być może odpowiada ProtEwJk 1, 2n. (wypędzenie Joachima ze świątyni).984 Chronologię szeroko omawia w swym tłumaczeniu Peeters (s. 82).


449

Rozdział IV985

Jak [kapłani] zgodnie z tradycją przeznaczyli Józefowiza małżonkę świętą Dziewicę Maryję, aby czuwał troskliwie

nad Dziewicą Świętą i jak on przyjął ją pod swoją opiekęufając w Panu. Tak niech się stanie!

1. Gdy kończył się uświęcony pobyt Dziewicy Maryi w świątyni – gdyona miała piętnaście lat – kapłani naradzili się między sobą i powiedzieli:„Co uczynimy z Maryją? Jej rodzice zmarli. Oni nam ją powierzyli do świą-tyni jako święty depozyt. Obecnie doszła ona do pełnego rozwoju kobiece-go. Nie możemy jej dłużej zatrzymywać wśród nas, gdyż trzeba unikać,aby świątynia Boga nie została sprofanowana bez naszej wiedzy”. Kapłanimówili jeden do drugiego: „Co należy więc z nią uczynić?” Jeden z nich,kapłan imieniem Behezi986, powiedział: „Razem z nią znajduje się równieżw świątyni wiele innych córek Hebrajczyków. Chodźmy więc zapytać ar-cykapłana Zachariasza i zrobimy to, co będzie uważał za właściwe”. Wszy-scy odpowiedzieli jednogłośnie: „To dobrze”. Kapłan Behezi przyszedłszydo arcykapłana Zachariasza rzekł: „Ty jesteś arcykapłanem ustanowionymdla straży świętego ołtarza. Znajdują się tutaj córki Hebrajczyków, którepoświęciły się Bogu. Wejdź do Świętego Świętych i módl się za nie,a wszystko, co Pan objawi, my spełnimy zgodnie z Jego wolą”.

2. Natychmiast powstał arcykapłan Zachariasz, nałożył racjonał, wszedłdo miejsca Świętego Świętych i modlił się za dziewczęta. A gdy on paliłkadzidło przed Panem, oto anioł Boży zjawił się blisko ołtarza przybytkui rzekł do Zachariasza: „Wyjdź z bramy świątynnej i poleć, aby przywoła-no jedenaście córek Hebrajczyków i wraz z nimi przyprowadź tutaj Mary-ję, która jest z pokolenia Judy i z rodu Dawida. Poleć także, aby przywoła-no wszystkich nieżonatych mężczyzn z miasta i aby każdy z nich przyniósłtabliczkę987: te [tabliczki] umieścisz w przybytku przymierza, napiszesz imiękażdego z nich na jego tabliczce i będziesz się modlił: [każda dziewica]poślubi tego mężczyznę, którego jej Bóg przeznaczy spośród [przywoła-

985 Por. ProtEwJk 8, 2-8, 2; PsMt 8; NarM 7, 2-8; JózCieś 4.986 Osoba skądinąd nie znana.987 ProtEwJk mówi o różdżkach, a nie o tabliczkach; takie ujęcie gubi symbolikę sce-

ny. Być może ślad tej tradycji znajduje się w JózCieś 4 (wersja arabska zob. Tischendorf,Evangelia 124).


450

nych]!” I arcykapłan Zachariasz wyszedł ze świątyni i polecił, aby ogłosićw mieście, by mężczyźni nieżonaci przyszli na wyznaczone miejsce. Speł-niając to polecenie wszyscy aż do ostatniego zgromadzili się we wskaza-nym miejscu, a każdy z nich miał tabliczkę w ręku. Gdy dowiedział się o tymstary Józef, rzucił natychmiast swą siekierę i wziąwszy tabliczkę do rękiudał się pospiesznie na oznaczone miejsce. Arcykapłan wziął mu z rąk ta-bliczkę, przyjął ją i wszedłszy do świątyni modlił się za nich.

3. Było starym zwyczajem rodzin izraelskich, pochodzących z roduJudy i z linii Dawida, aby oddawać swoje córki do świątyni, gdzie przezdwanaście lat utrzymywano je w świętości i sprawiedliwości. Usługiwałytam i oczekiwały chwili wyroku Bożego, a mianowicie chwili, gdy Słowoprzyjdzie, aby przybrać ciało ze świętej, czystej i nieskalanej dziewicy,i stawszy się zewnętrznie jednym z ludzi, będzie deptać ziemię stopą ludz-ką. Lud Izraela utrzymywał tę zasadę dzięki tradycji przodków przekazanejna piśmie i złożonej w świątyni. Jeżeli nie został im dany żaden znak czyupomnienie od Ducha Świętego, wyprowadzano je ze świątyni i oddawanoza żony. Tak było też z tymi dwunastoma dziewicami, córkami z rodu Judyi z linii Dawida, wśród których znajdowała się dziewica Maryja przewyż-szająca wszystkie dziewice. Gdy zebrano je na tym miejscu, wyprowadzo-no je za wiedzą wszystkich i przedstawiono. Później badano losy, to jest,kto z bezżennych otrzyma którą jako małżonkę.

4. Gdy więc arcykapłan Zachariasz wręczył mężczyznom nieżonatymtabliczki, które przyniósł ze świątyni, zobaczył, że imię [każdej] dziewicybyło napisane na tabliczce tego, którego miała zostać żoną. A gdy arcyka-płan odbierał tabliczki, nie było na nich żadnego innego znaku oprócz wy-pisanych tam imion. Ale kiedy [wręczył] Józefowi ostatnią, na której wid-niało imię świętej dziewicy Maryi, oto gołębica wyleciała z tabliczkii spoczęła na głowie Józefa. Arcykapłan powiedział do Józefa: „Tobie przy-pada dziewica Maryja. Weź ją, strzeż jej jak małżonki, gdyż ona przypadatobie przez święte [zrządzenie], aby was złączyć w małżeństwo jak każdąz dziewic jednemu z nieżonatych”.

5. Słysząc to starzec Józef oparł się temu mówiąc: „Proszę was, kapła-ni i ludu zebrany w świątyni, nie używajcie przemocy wobec mnie w obli-czu was wszystkich. Cóż ja zrobię? Nic z tego, co mi polecacie. Ja mamliczną rodzinę, synów i córki, będzie mi wstyd przed nimi, będę zmieszany.Nie czyńcie mi gwałtu!” Ale kapłani i cały lud powiedzieli mu: „Posłuchajnas, bądź posłuszny prawu Bożemu i nie bądź taki niesforny i uparty, gdyżto, co czynisz, jest zupełnie niezgodne z prawem”. Józef odpowiedział: „Je-


451

stem bardzo stary988 i bliski śmierci, dlaczego polecacie mi czynić na sta-rość to, czego mi nie wypada?” Arcykapłan powiedział: „Posłuchaj nas.Nie będziesz miał [z tego powodu] żadnego wstydu ani kłopotu, ale ze-wsząd wszystkich błogosławieństwo, wielkość i chwałę”. Józef odpowie-dział: „Na próżno mi o tym mówicie, ta, która mi przypadła, jest dziec-kiem, a nie kobietą; wszyscy synowie Izraela, którzy to zobaczą lub usły-szą, będą się ze mnie wyśmiewać”. Arcykapłan powiedział: „Ja wiem, żejesteś [człowiekiem] sprawiedliwym, dobrego ducha i miłującym Boga. Ta[dziewica] jest sierotą i nie ma rodziców. Wzięliśmy ją pod naszą opiekęi pozostawała w świątyni pod przysięgą. I ja na polecenie kapłanów i całe-go ludu oświadczyłem zgodnie z prawem: dziewica Maryja przypadła to-bie. Weź ją z naszej woli wraz z naszym błogosławieństwem, a wziąwszyją chroń ją święcie i z uszanowaniem, według prawa i tradycji naszychświętych przodków, aż do czasu, gdy przyjdzie chwila, że otrzymasz koro-nę błogosławieństwa razem z innymi dziewicami i z innymi nieżonatymi”.

6. Józef rzekł: „Zmiłujcie się nad siwymi włosami [mojej] starości.Nie nakładajcie na mnie obowiązku, do którego nie mam żadnej chęci, abyją pilnie i przezornie chronić, jak należy. Ona jest dziewicą wchodzącąw wiek małżeński, zgodnie z naturą kobiecą; jakże więc mam być zobo-wiązany żyć z nią w małżeństwie? Przecież to byłby grzech”. Arcykapłanpowiedział: „Jeśli ty nie jesteś skłonny [do tego], i nie godzisz się na to, ktocię [do tego] zmusił? Dlaczego przyszedłeś tutaj razem [z innymi] nieżona-tymi mężczyznami? I gdy przyszedłeś, wziąłeś udział w losowaniu zgod-nie z uświęconym zwyczajem, i otrzymałeś ze świątyni Pana znak błogo-sławieństwa, [wskazujący], że [ona] jest ci przeznaczona przez Boga domałżeństwa”. Józef powiedział: „Ja z początku tego nie rozumiałem i wła-snym namysłem nie mogłem przewidzieć, co się stanie i jaki obrót mogły-by przyjąć sprawy. Ponieważ ja jestem bardzo bliski śmierci, nie […] siwewłosy mojej starości […] życie bez plamy”. Arcykapłan powiedział: „Lę-kaj się Pana i nie sprzeciwiaj się Jego poleceniom. Przypomnij sobie, coPan Bóg uczynił z Kore, Dathanem i Abironem989; jak ziemia się otwarłai pochłonęła ich z powodu nieposłuszeństwa, które popełnili. Teraz ty rów-nież lękaj się Boga, aby cię jakieś nieprzewidziane nieszczęście nagle niedotknęło”.

988 Por. ProtEwJk 9 (objaśn.).989 Por. Lb 16, 24; 26, 9-11.


452

7. Gdy Józef usłyszał te słowa, pochylił się, upadł przed kapłanemi przed całym ludem, i wyprowadził Maryję ze świątyni, odszedł i zapro-wadził ją do swego domu w mieście Nazaret. Józef powiedział do Maryi:„Moja córko, posłuchaj, co ci teraz powiem, nastaw ucho990 i zapamiętaj:oto, jak widzisz, zostawiam cię w domu. Zatroszczę się tutaj o wszystkietwoje potrzeby materialne. A ty mieszkaj tutaj uczciwie, jak ci to powie-działem. Pilnuj się i czuwaj nad sobą. Nie chodź nigdzie bez potrzeby i niechnikt nie przychodzi do ciebie, aż do chwili, gdy powrócę, gdy to zechcePan. Bóg naszych ojców, Bóg Izraela, niech będzie z tobą na wieki”. Po-wiedziawszy to Józef podniósł się i odszedł do swojej pracy ciesielskiej.

8. Zdarzyło się po kilku dniach, że [kapłani] podczas narady międzysobą powiedzieli: „Przyjdźcie, zamówimy dla świątyni zasłonę, która bę-dzie wystawiona publicznie w dniu wielkiego święta podczas zgromadze-nia ludu i która uświetni nabożeństwa w świętym przybytku”. Kapłani po-wiedzieli: „Dobra rada”. Wtedy arcykapłan polecił zgromadzić w świątynikobiety i dziewice poświęcone Bogu pokolenia Judy z rodu Dawida. Gdyprzyszło jedenaście dziewic, arcykapłan Zachariasz przypomniał sobie, żeświęta dziewica Maryja pochodziła z tej rodziny. Posłano więc, aby ją szu-kać. Gdy Maryja przyszła, arcykapłan powiedział: „Ciągnijcie losy, komuprzypadnie tkanie muślinu i purpury, czerwieni i koloru niebieskiego”. I wy-ciągnięto losy, purpura i szkarłat przypadły Maryi. Przyjąwszy [pracę] w mil-czeniu, powróciła do swojego domu i rozpoczęła najpierw tkać szkarłat.I zaraz wzięła swój dzban, poszła do studni po wodę.

Rozdział V991

O głosie anioła, zwiastunie szczęścia, który oznajmia poczęcie Jezusaw świętej Dziewicy Maryi

1. W tym momencie przemówił do niej anioł: „Raduj się, dziewicoMaryjo”992. Naraz Maryja się zmieszała i padł na nią wielki strach. I choćspoglądała na prawo i na lewo, nie zobaczyła nikogo. I rzekła do siebie:

990 Por. Ps 44, 11.991 Por. EwGruz 1 (wiele elementów zbliżonych); ProtEwJk 11n.; PsMt 9; NarM 9.

Rozdział rozwija Łk 1, 26-38 (nr 1-9) i Łk 1, 39-56 opuszczone Magnificat (nr 14-17).992 Łk 1, 28 – użyte słowo gr. Chaire znaczy zarówno „witaj”, jak i „raduj się”. Ten

drugi sens wykorzystuje autor apokryfu.


453

„Skąd jest głos, [który przemówił] do mnie?”. I chwyciwszy swój dzbanpobiegła szybko, aby się schronić w swym domu. Zamknęła drzwi i dobrzeje zabezpieczyła993. Później w milczeniu poszła i usiadła w głębi domu. I wzdumieniu swego ducha pytała siebie zdziwiona: „Co to jest więc za po-zdrowienie, które skierowano do mnie? Kim jest ten, który mnie znał i wie-dział, kim jestem? Gdzie mogłam zobaczyć tego, kto mówił do mnie w tensposób?” I zastanawiała się nad tym z drżeniem i lękiem.

2. Podniósłszy się, rozpoczęła się modlić i mówiła: „Panie, Boże oj-ców naszych, Boże Izraela, wejrzyj [na mnie] w Twoim miłosierdziu. Zniżsię do mej prośby i do modlitwy mojego serca. Wysłuchaj mnie, Twojąbiedną służebnicę, która Cię prosi z ufnością i nadzieją. Nie wydawaj mniena pokusy nieprzyjaciela i na zasadzki zwodziciela, lecz wybaw mnie odsideł i chytrości łowcy994, gdyż ufam Tobie, że Ty, mój Panie i mój Boże,ustrzeżesz nienaruszonym moje dziewictwo”. Tak mówiąc Maryja z pła-czem złożyła Panu dziękczynienie. Gdy tak trwała trzy godziny, wzięław ręce szkarłat i rozpoczęła tkać.

3. I oto przybył anioł Pana i zjawił się przy niej, chociaż drzwi byłyzamknięte995. Bezcielesny, a jednak ukazał się w postaci cielesnej i powie-dział do niej: „Raduj się, Dziewico Maryjo, niepokalana służebnico Pana”.Spostrzegłszy naraz anioła, Maryja przelękła się i w zalęknieniu swoim niemogła odpowiedzieć. Anioł rzekł do niej: „Nie lękaj się Maryjo, ty jesteśbłogosławiona między niewiastami. Ja jestem anioł Gabriel, który zostałwysłany przez Boga, aby oznajmić ci: «Oto znajdziesz się w stanie błogo-sławionym i poczniesz Syna Ojca najwyższego. On będzie wielkim kró-lem, który [będzie panował] nad całą ziemią»”. Maryja rzekła do niego:„O czym ty mówisz? Co ty mówisz? Wyjaśnij mi”. Anioł powiedział: „To,co ci powiedziałem, usłyszałaś z moich ust. Przyjmij zaproszenie [zawartew] tym posłannictwie, które ci przekazałem i raduj się”. Maryja powie-działa: „To, co się dowiaduję od ciebie, jest nowiną niesłychaną, która mniewprawia w osłupienie i w zdumienie: mam począć i porodzić dziecię, jakwszystkie [inne] kobiety! Jakże się to stanie, skoro nie znam męża?” Aniołpowiedział: „O święta Dziewico Maryjo, nie miej żadnych podejrzeń i zro-zum to, o czym mówisz. To nie stanie się w ten sposób, gdyż nie będzie to

993 Dosłownie „zapieczętowała”.994 Por. Ps 91, 3.995 Por. J 20, 26. Długi i zawiły, i nie zawsze logiczny (w naszym zrozumieniu) opis

rozmowy Maryi i anioła stanowi fragment charakterystyczny dla metody pracy twórcy utworu.


454

uczynione przez stworzenie ludzkie, ani przez męża, ani z woli człowie-ka996, ale mocą łaski Ducha Świętego, który zamieszka w tobie i uczyniz ciebie to, co Mu się spodoba”. Maryja rzekła: „To, o czym mówisz, wy-daje mi się trudne do uwierzenia i nadzwyczajne. Ja nie mogę zgodzić się,ani ulec rzeczom, które mi oznajmiasz. Gdyż cuda, o których mi powia-dasz, są szokujące w swej treści i nieprawdopodobne w rzeczywistości.Słysząc twoją mowę moja dusza drży ze strachu i lęka się. Mój duch jestzakłopotany i nie wiem, co odpowiedzieć na twoje słowa”. Anioł powie-dział: „Dlaczego lękasz się i dlaczego drży twoja dusza?”

4. Dziewica święta rzekła: „Jakżeż mogę cię naprawdę słuchać czy daćwiarę twoim słowom, skoro nigdy od nikogo nie słyszałam takiej mowy,i nawet nie rozumiem tego, co mówisz?” Anioł powiedział: „Słowa, któreskierowałem do ciebie, zawierają szczerą prawdę. Nie mówiłem do ciebielekkomyślnie, ani nie wymyśliłem tego sam, lecz to, co [ci powiedziałem],usłyszałem od Pana i Bóg posłał mnie, abym ci [to] oznajmił i przedłożył.A ty uważasz moją mowę za fałsz. Lękaj się Pana i słuchaj mnie”. ŚwiętaDziewica Maryja rzekła: „Nie chodzi o to, że uważam twoje słowa za próż-ne, ale znajduję się w głębokim osłupieniu: tego niebo i ziemia nie możeobjąć, Jego bóstwa nie mogą one ogarnąć, wszystkie zastępy duchów woj-ska niebieskiego i ognistych istot nie mogą wpatrywać się ani oglądać Jegochwały, a ja czyż mogę wytrzymać i znieść Jego żar nieskończony i uchro-nić Go w moim ciele? Czyż ja jestem zdolna, aby nosić Go w ciele, namoim łonie, aby dotykać Go moimi rękami? Twoja mowa jest nieprawdo-podobna, jej znaczenie jest niezrozumiałe, a spełnienie przechodzące poję-cie. Tu trzeba więcej niż całej bystrości ducha ludzkiego, aby to przeniknąći pojąć. Chciałbyś zwieść mego ducha przez zwodniczą mowę. Tak się niestanie!” Anioł powiedział: „O błogosławiona i święta Dziewico, słuchaj,co ci powiem. Czyż Mojżesz na górze Synaj nie zobaczył Boga na własneoczy997, a krzak, choć palił się jak ogień, jednak nie spalił się?998 Czyż na-miot Abrahama nie przyjął [Boga] pod postacią cielesną999 , a ogień nie zbli-żył się nawet do niego? Czyż po walce nie przemówił do Jakuba?1000

A w jaki sposób ukazał się wielu innym patriarchom i prorokom? Oni zo-

996 Por. J l, 13. 997 Por. Wj 19, 1n. 998 Por. Wj 3, 2-6. 999 Por. Rdz 18, 1n. (?).1000 Por. Rdz 32, 25-32.


455

baczyli [Go] według swoich zasług. Ty również nie bój się. Uwierz tylkoi słuchaj, co ci teraz powiem”.

5. Maryja rzekła: „W jaki sposób dokona się to, o czym mi mówisz?Jak mogę poznać, którego dnia i o której godzinie nastąpi Jego przyjście?Powiedz mi”. Anioł odpowiedział: „Nie mów tak o tym, czego nie wieszi nie odmawiaj wiary temu, czego nie rozumiesz, nakłoń ucha z pokorą i dajwiarę wszystkiemu, co ci powiem”. Maryja odpowiedziała: „Ja nie mówię[w ten sposób] przez podejrzliwość ani przez niewiarę, ale chcę się dokład-nie upewnić i dowiedzieć się, w jaki sposób i w którym momencie to nastą-pi, abym była naprawdę gotowa”. Anioł powiedział: „On może przyjśćw każdym momencie. Przenikając cię i obejmując twoje łono jako miesz-kanie, oczyści On i uświęci całą istotę twojego ciała, które stanie się Jegoświątynią”. Maryja rzekła: „Jakże się to stanie, skoro nie znam męża?”Anioł powiedział: „Duch Święty przyjdzie do ciebie, a moc Najwyższegocię ocieni. I Bóg-Słowo przybierze z ciebie ciało: ty porodzisz Syna Naj-wyższego, a twoje dziewictwo pozostanie nietknięte i nienaruszone”. Ma-ryja powiedziała: „Jakżeż kobieta, ochroniwszy swe dziewictwo, może miećdziecko bez pożycia z mężem?”

6. Anioł powiedział: „Nie będzie tak, jak mówisz. Twoje macierzyń-stwo nie będzie skutkiem żądzy ciała i twój stan błogosławiony nie będzieskutkiem pożycia małżeńskiego. Lecz twoje dziewictwo pozostanie świętei bez skazy. Przyjście Słowa Bożego nie naruszy twego łona i gdy On wyj-dzie ze swoim ciałem, nie zniszczy twojego dziewictwa”. Maryja powie-działa: „Lękam się ciebie, gdyż przemawiasz do mnie miłymi słowami, aleto, co mi przedstawiasz, bardzo mnie zdumiewa. Chciałbyś mnie zwieśćprzez zwodnicze słowa, jak [to się stało z] Ewą1001, naszą pierwszą matką,gdy szatan, rozmawiając z nią miłymi i słodkimi słowami, przekonał ją,a później została przeznaczona na śmierć?” Anioł powiedział: „O Maryjo,Dziewico święta, tyle razy zwracałem się do ciebie i mówiłem ci dokładnieprawdę1002. I ty nie wierzysz poleceniom i posłannictwu moich ust, mnie,który [jestem] tu w twojej obecności. Zwracam się do ciebie od nowa w imięBoga: niech twoje serce nie lęka się na mój widok. Niech twój duch niewątpi o Panu, twoim Bogu. I nie odwracaj twojego serca od słów, które cipowiem, a które już słyszałaś i dowiedziałaś się ode mnie. To wcale nie

1001 Por. ProtEwJk 13, objaśn. i EwGruz 1, objaśn.1002 Aluzja do rozmów Maryi i anioła prowadzonych w świątyni: ProtEwJk 8, 1; PsMt

6, 3; EwDzOrm 6, 4.


456

przez złudny podstęp, ani też z przebiegłości i z chytrości przybywam, abymówić z tobą, lecz aby przygotować w tobie świątynię i mieszkanie [Sło-wa]”. Maryja odpowiedziała: „Słuchając twojej mowy i wobec naleganiatwoich słów czuję się zmieszana, a mój duch jest zaniepokojony, co mam ciodpowiedzieć. Jeżeli nie przekonam się sama, komuż mogę przedstawićmoją sytuację i udowodnić, że tak jest, jak mówię?”

7. Anioł powiedział: „O święta Dziewico bez zmazy, nie zajmuj siętak bardzo tymi próżnymi lękami”. Maryja rzekła: „Ja nie wątpię w twojesłowa, i nie [uważam] tego, co mówisz, za niewiarygodne, co więcej, je-stem szczęśliwa i bardzo się tym cieszę. Ale mój duch lęka się i drży [nasamą myśl], że będę nosiła Boga w moim ciele, aby porodzić Go jak czło-wieka i że moje dziewictwo pozostanie nietknięte. O cudzie! Jak wspania-łe jest to, o czym mówisz!” Anioł powiedział: „Ileż razy wygłaszałem naten temat długie mowy, dając ci moje wiarygodne świadectwo, i ty nieuwierzyłaś mi”. Maryja rzekła: „Proszę cię, o sługo Najwyższego, nie bądźurażony, że nalegam na ciebie pytaniami. Ty znasz ludzką naturę i jej nie-dowiarstwo we wszystkich sprawach. To jest powód, dlaczego chcę do-wiedzieć się dokładnie, aby wiedzieć, [o co chodzi]. Nie bądź więc urażo-ny słowami, które powiedziałam”. Anioł powiedział: „Masz rację, ale wierzmi, że zostałem wysłany przez Boga, aby mówić do ciebie i oznajmić cidobrą nowinę”.

8. Maryja powiedziała: „Wierzę twoim mowom i przyjmuję polece-nie, które mi przyniosłeś: gdyż jest naprawdę tak [jak powiedziałeś]. Leczposłuchaj, co ci powiem: aż do dziś zachowałam świętość i sprawiedliwośćwobec kapłanów i wobec całego ludu, od czasu, gdy prawnie zostałam przy-dzielona Józefowi za małżonkę. A teraz polecono mu, aby mnie strzegłw swoim domu i aby czuwał nade mną z wielką troską aż do chwili, kiedyotrzymam wieniec błogosławieństwa wraz z innymi dziewicami i nieżona-tymi. Jeżeli on wróci i zobaczy mnie w stanie błogosławionym, co mu po-wiem? Co mu powiedzieć? A gdy mnie zapyta o przyczynę stanu błogosła-wionego, jaką dam odpowiedź?” Anioł rzekł: „O błogosławiona i świętaDziewico, wysłuchaj tych słów i zachowaj w pamięci, co ci powiem. Nieludzkie to dzieło i sprawa, o której ci mówię, nie przyjdzie ci od nikogo.Sam Pan spełni ją w tobie. On ma moc ustrzec cię od wszelkich trwóg w tejpróbie”. Maryja odpowiedziała: „Jeżeli jest tak, jak mówisz, i jeżeli samPan zechce zniżyć się ku służebnicy i niewolnicy swojej, niech mi się sta-nie według słowa twego”. I anioł odszedł od niej.


457

9. W tej samej chwili, gdy Dziewica święta domawiała tych słów w po-korze, Słowo Boże wniknęło przez jej ucho1003 i wewnętrzna natura jej ży-wego ciała została uświęcona wraz ze wszystkimi zmysłami i swoimi dwu-nastoma częściami i oczyszczona, jak złoto w ogniu. Stała się ona świąty-nią, świętą, nieskalaną i miejscem przebywania bóstwa. W tej też chwilirozpoczął się błogosławiony stan świętej Dziewicy. Było to dnia 15 Nisan,gdy anioł zwiastował Maryi dobrą nowinę, co wypada 6 kwietnia1004, w śro-dę, o trzeciej godzinie za dnia.

10. Natychmiast anioł Pana udał się pospiesznie do kraju Persów1005

oznajmić królom mędrcom, aby poszli oddać cześć nowo narodzonemuDziecięciu. I oni prowadzeni przez gwiazdę w ciągu dziewięciu miesięcyprzybyli do celu w chwili, kiedy Dziewica stała się matką. W tym czasiebowiem królestwo perskie dzięki potędze i dzięki zwycięstwom wyrastałonad wszystkich innych królów będących w krajach Wschodu. A ci, którzybyli królami mędrców, byli braćmi: pierwszy Melkon panował nad Persa-mi, drugi Baltazar władał Indiami, a trzeci Gaspar posiadał kraj Arabów.Zgromadzili się razem z Bożego polecenia i przybyli w chwili, gdy Dzie-wica stała się matką. Przyspieszyli swą podróż i znaleźli się na miejscudokładnie w czasie narodzin Jezusa.

11. Otrzymawszy posłannictwo anioła, Dziewica święta wstała, a na-stępnie upadłszy na twarz rzekła: „O Panie duszy i ciała mojego; w Twojejmocy jest spełnić zamiary Twojej stwórczej miłości. Ty sam rządzisz wszyst-kimi zgodnie z Twoim dobrym upodobaniem. A teraz racz skłonić się kuprośbom Twojej niewolnicy, wysłuchaj mnie i wybaw moją duszę, gdyż Tyjesteś Bogiem, moim Zbawicielem, a Twoje imię, o Panie, było nade mnącodziennie wzywane. Aż po dziś dzień strzegłam się w świętości, sprawie-dliwości i czystości, chcąc dla Ciebie, Panie mój i Boże, zachować dzie-

1003 Mamy tu do czynienia z obrazowym połączeniem wiary i słuchania (Rz 10, 17),szeroko rozpowszechnione w literaturze patrystycznej, np. Efrem, Hymn XI, 6 oraz dziełaEfrema po ormiańsku (Wenecja 1836, 19), przypisywane Atanazemu Homilia in Nativita-tem Christi , PG 28, 969 i Quaestiones aliae, PG 28, 789, Teodot z Ancyry, Homilia 4, PG77, 789. Ten sam problem spotykamy w ikonografii, por. K. Walczak-Urbaniak, Die „con-ceptio per aurem”. Untersuchungen zum Marienbild in Aegypten unter besondererBerücksichtigung der Malerei in El-Bagawat, Altenberge 1992; L. Steinberg, How shallThis be? Reflections on Filippo Lippi’s Annunciation in London, I, Artibus et historiae16(8), 1987, 25-44. Por. Z. Kliś, Temat Bożego Narodzenia w polskiej sztuce średniowiecz-nej, Kraków 1994, 87 (Antyfonarz bpa Z. Oleśnickiego).

1004 Prawdopodobnie wytłumaczenie dat kalendarza lokalnego używanego przez autora.1005 Por. EwGruz 9n., o Magach por. III, 4


458

wictwo pewne i nienaruszone, bez żadnej żądzy cielesnej zmazy. A terazniech się stanie Twoja wola”1006.

12. Powiedziawszy to, święta Maryja Dziewica podniosła się i złożyłaPanu dzięki. Minęła godzina. Zastanowiwszy się, Dziewica święta zapła-kała mówiąc: „Co za nowy cud spełniający się we mnie, którego jeszczenie widziano przy narodzinach człowieka? Będą o mnie opowiadali, stanęsię pośmiewiskiem i wszyscy mi będą czynili wyrzuty, mężczyźni i kobie-ty. Oto teraz jestem bezradna: nie wiem, co czynić, co mam powiedzieć,gdy ktoś mnie zapyta. Do kogo się zwrócę? Komuż się z tego zwierzę? Poco mnie matka zrodziła? Dlaczego moi rodzice w smutku swego duchawyprosili mnie u Boga po to, abym stała się przedmiotem wyrzutów dlasamej siebie i dla moich krewnych? Dlaczego przeznaczyli mnie, abym strze-gła dziewictwa w świątyni? Dlaczego nie otrzymałam raczej wyroku śmierci,aby mnie zabrał z tej ziemi? A gdy już pozostałam przy życiu, dlaczegomoi rodzice nie dali mi męża, nic nie mówiąc, jak innym córkom Hebraj-czyków? Niestety! Czy kto kiedykolwiek słyszał lub widział podobną rzecz?Kto by powiedział lub kto by uwierzył, aby kobieta, która nie znała męża,wydała na świat dziecko bez pożycia z mężem? Komuż mogę o tym powie-dzieć, komuż to powierzę, jawnie czy w tajemnicy […], aby mi szczerzeporadził? Dziewice czy kobiety zamężne, czyż mogę je słowami przeko-nać? Jeżeli im dokładnie wszystko opowiem, powiedzą, że żartuję, jeżeliprzysięgnę, powiedzą, że się pomyliłam. Kłamać nie mogę, a potępiać sie-bie samą, gdy się nie jest winną, to bardzo ciężko. Jeżeli zażądają świadka,nie mam nikogo, kto by mnie obronił. A jeżeli powtórzę z powrotem, mó-wiąc, że tak jest istotnie, z pogardą wydadzą mnie na śmierć. Wszyscy,którzy będą mnie słuchać, znajomi lub obcy, powiedzą: «Ona chce oszuki-wać głupich i bezrozumnych przez próżne sztuczki». Nie wiem, co mamteraz robić, kto mi poradzi, jak to mam wszystkim wytłumaczyć, jak topowiem mojemu małżonkowi, którego imię otrzymałam przy ślubie, jakośmielę się mówić w obliczu kapłanów i ludu, jak to zniosę, gdy wobecwszystkich wydadzą mnie na sąd. Jeżeli oświadczę zamężnym kobietom,że jestem dziewicą i że poczęłam bez [współżycia] z mężem, wezmą mojesłowa za żart i nie uwierzą. Jak uświadomić sobie samej to, co mi się przy-darzyło? Wiem, że moje dziewictwo jest nienaruszone, a moja ciąża pew-na. Anioł Pański oznajmił mi prawdę bez żadnego fałszu. On mnie nie oszu-kał próżnymi sztuczkami, lecz dokładnie przekazał mi słowa wypowiedzia-

1006 Por. Mt 6, 10.


459

ne przez Ducha Świętego. Cóż więc uczynię, gdy stałam się przedmiotemodrzucenia i nagany wśród dzieci Izraela? O zadziwiające słowo! O dziełozdumiewające! O cudzie przerażający i zaskakujący! Nikt nie uwierzy, żenie miałam współżycia z mężem i że mój stan błogosławiony nie ma po-dobnego. A gdy poważnie powiem komu: «Wiesz, że jestem brzemiennai pozostaję nadal dziewicą», odpowie mi: «Niech będzie. Wierzymy, że mó-wisz szczerze i prawdziwie, ale wytłumacz nam, jak kobieta może stać sięmatką bez pozbawienia jej dziewictwa». A gdy tak odpowiedzą, wystawiąmnie na śmiech. Wiem, że wielu będzie złośliwie o mnie mówić i będąpochopnie mnie potępiać, mimo że jestem niewinna. Ale przecież Pan mniewybawi od zniewag i złośliwości ludzkich”.

13. Wypowiedziawszy to Maryja zaprzestała mówić. I powstawszyotworzyła drzwi od mieszkania, aby zobaczyć, czy nie było nikogo, ktomógłby słyszeć to, co do siebie mówiła. Gdy zobaczyła, że nie było żadne-go człowieka, powróciła do mieszkania, usiadła, wzięła purpurę i szkarłat,które poprzednio otrzymała od kapłanów, aby robić zasłonę do świątyni,i zaczęła tkać. Gdy skończyła pracę, zaniosła do kapłana Zachariasza. Onzaś, odbierając ją z rąk świętej Dziewicy, powiedział: „Maryjo, dzieckomoje, jesteś błogosławiona wśród niewiast i błogosławione jest twoje łonodziewicze. Pan rozsławi twoje święte imię po całej ziemi. Ty będziesz po-nad [wszystkimi] kobietami i staniesz się wśród nich matką dziewic. Z cie-bie przyjdzie zbawienie dla całej ziemi”. Tak oto mówił arcykapłan Zacha-riasz. Maryja upadła na twarz w obliczu kapłanów i całego ludu i wróciłaradosna do swego domu.

14. Oto gdy nastąpiło zwiastowanie anielskie Maryi, brzemiennośćElżbiety, która rozpoczęła się od 20 Tešrin, to znaczy 9 października, a więcod tego dnia do 15 Nisan, to znaczy do 6 kwietnia, osiągnęła sto siedem-dziesiąt dni, to znaczy sześć miesięcy. Wtedy więc rozpoczęło się wciele-nie Chrystusa, gdy przybrał On ciało z świętej Dziewicy. Pewnego dniaświęta Dziewica Maryja, zastanowiwszy się, rzekła [do siebie]: „Wstanęi pójdę odwiedzić moją krewną Elżbietę. Opowiem jej, co mi się zdarzyło,i jak mi ona poradzi, tak zrobię”. Wyszedłszy w skrytości bardzo rano, uda-ła się w góry Judei, do miasta Judy, weszła do domu Zachariaszowego i po-zdrowiła Elżbietę.

15. Gdy Elżbieta usłyszała głos Maryi, poruszyło się z radości dziecięw jej łonie. Elżbieta została napełniona Duchem Świętym; wydała [ona]okrzyk i powiedziała: „Błogosławiona jesteś między niewiastami i błogo-sławiony jest owoc twojego łona. A skądże mi to, że Matka mojego Pana


460

przyszła do mnie? Oto skoro głos twojego pozdrowienia zabrzmiał w mo-ich uszach, poruszyło się dziecię w moim łonie”. A gdy Maryja usłyszała tesłowa, podniosła ku niebu oczy pełne łez i rzekła: „Panie, kimże ja jestem,że wszystkie narody nazwą mnie błogosławioną, że zostałam wywyższonawśród wszystkich niewiast i córek hebrajskich, i że imię moje będzie zna-ne i sławne u wszystkich pokoleń dzieci Izraela?” Maryja zapomniała1007

słowo, które anioł jej poprzednio oznajmił.16. Maryja pozostała wiele dni u Elżbiety i w skrytości zwierzyła się

jej po kolei z tego, co widziała i usłyszała od anioła. Elżbieta bardzo zdzi-wiona rzekła: „Moje dziecko, to, co mówisz, jest najwspanialszym dziełemBożym. Ale posłuchaj, co ci powiem: nie lękaj się tego, co przyjdzie i niebądź niewierną. Myśli, czyny, słowa, wszystko to zupełnie przekracza umysłczłowieka. Popatrz na mnie, jestem w podeszłym wieku i bliska już śmier-ci, a zostałam brzemienna i to pomimo starości i siwych włosów, i stanę sięmatką, gdyż nie ma nic niemożliwego u Boga. Ty zaś wróć w milczeniui zamknij się w domu. Nie mów nikomu, co widziałaś i co słyszałaś. Nieopowiadaj [tego] żadnemu z synów Izraela, w obawie, by przez próżne sło-wa nie wyśmieli cię, ani nawet temu, który jest nazwany twoim małżon-kiem, abyś nie zraniła mu serca i aby cię nie odrzucił. [Oczekuj,] aż spełnisię wola Pana. On ci sam objawi, co zamierza uczynić”.

17. Maryja rzekła: „Uczynię według twojej rady”. Elżbieta rzekła: „Po-słuchaj mnie i posłuchaj rady, którą ci daję. Wróć spokojnie do domu, niechodź tu czy tam, lecz pozostań w nim w milczeniu w waszym domu. Bądźukryta przed ludźmi, aby nikt cię nie widział. Spełniaj wszystko, co ci pole-cił twój małżonek. A w próbach Pan znajdzie jakieś wyjście. Nie lękaj się,lecz ciesz się”. Tak oto mówiła Elżbieta. Maryja upadła przed nią na twarzi radosna powróciła do swego domu. Pozostała w nim wiele dni. A dziecięrozwijało się z dnia na dzień w jej łonie. W obawie przed ludźmi pozosta-wała stale w skrytości, aby nikt nie wiedział o niczym.

1007 Podobnie jak w ProtEwJk 13, 3 Maryja „zapomniała” słów anioła. To zapomnienienie przeszkadza jej bynajmniej opowiedzieć Elżbiecie te właśnie słowa (nr 16).


461

Rozdział VI1008

Rozterka Józefa. Podejrzenia i osąd dotyczącyNajświętszej Dziewicy

1. Gdy minęły te dni, Józef, wracając ze swej pracy ciesielskiej, przy-był do swego domu. Maryja powstała, wyszła na jego spotkanie i padłaprzed nim. Józef rzekł do niej: „Czy czujesz się dobrze? Czy jesteś szczę-śliwa? Czy ci się coś nie przydarzyło?” Maryja odpowiedziała: „Czuję siędobrze”. Nakryła stół i pełni radości spożyli posiłek. Józef położył się naswoim posłaniu i chciał odpocząć. Gdy jednak skierował swój wzrok naMaryję, zobaczył, że jej zmieniona twarz mieniła się wszystkimi kolorami,podczas gdy ona [usiłowała] ukryć swoje zmieszanie, lecz nie mogła.

2. Józef patrzył na nią ze smutkiem i podnosząc się ze swego miejscarzekł do niej: „Moja córko, powiedz mi: wydaje mi się, że nie masz jużswojego dziecięcego wdzięku, gdyż jesteś trochę zmieniona”. Maryja od-powiedziała: „Co chciałeś mi powiedzieć, pytając i badając mnie w tensposób?” Józef odrzekł: „Dziwię się twoim słowom i twojej wymówce.Dlaczego usiadłaś bezczynnie i smutno ze zmienioną twarzą? Czy ktoś z tobąrozmawiał? Byłbym z tego niezadowolony. Może niedomagasz lub zmogłacię słabość ciała? Spotkała cię przykrość od ludzi lub intryga?” Maryjaodpowiedziała: „Nic mi nie jest”. Józef rzekł: „Dlaczego nie odpowiadaszmi szczerze?” Maryja odrzekła: „Co chciałbyś więcej, abym ci powiedzia-ła?” Józef powiedział: „Nie uwierzę twoim słowom, zanim cię nie zoba-czę1009. Opowiedz mi więc wszystko szczerze, jeżeli wszystko jest w po-rządku, jak mnie zapewniasz”. A Maryja, bardzo zmieszana, nie wiedziała,co czynić. Józef usiadłszy, objął Maryję uważnym spojrzeniem i zobaczył,że była brzemienną. Wydał okrzyk i powiedział: „O, jak mogłaś popełnićtakie przestępstwo!”

3. Józef upadł na swoje miejsce twarzą do ziemi i bił się dłonią w czo-ło; rwał sobie brodę i swe siwe włosy, tarzał twarz w prochu wołając: „Bia-da mi! Przekleństwo na moją smutną starość! Co się stało? Co za nieszczę-ście widzę w mym domu? Jak spojrzę ludziom w twarz? Co odpowiem ka-płanom i całemu ludowi Izraela? Jak zdołam zatrzymać śledztwo za prze-stępstwo? Czym uspokoję ludzką opinię? Co mam robić w tej sytuacji i jak

1008 Szerokie rozwinięcie Mt 1, 18-25; ProtEwJk 13n.; PsMt 10n.; JózCieś 5, 2-6, 3;17, 4-9; EwGruz 5.

1009 Por. J 20, 25.


462

mam odpowiedzieć? Przecież ze świątyni otrzymałem dziewicę świętą i bezzmazy, a nie ustrzegłem jej w zachowaniu Prawa według tradycji moichojców! A jeżeli mnie wezwą i zapytają: «Co się stało ze świętym dziewic-twem tego [dziewczęcia]? Przyprowadź ją do nas czystą i nieskalaną», copowiem kapłanom i ludowi? Co za nieprzyjaciel wciągnął mnie w zasadz-kę? Co za bandyta wykradł dziewictwo temu [dziewczęciu] mnie powie-rzonemu? Kto popełnił to wielkie przestępstwo w moimi domu i wydał mniena pośmiewisko i pogardę wśród synów Izraela? Czy to na mnie spadławina [tego], który przez perfidię węża stracił swój błogosławiony stan?1010”[…]

4. Tak oto mówiąc Józef bił się w piersi, a jęk mieszał ze łzami. Przy-wołał z powrotem Maryję i rzekł: „O duszo godna płaczu i zawodzenia,bardzo zbłądziłaś, powiedz mi więc, co za czyn zbrodniczy popełniłaś?Dlaczego zapomniałaś o Panu, twoim Bogu, który cię utworzył w łoniematki?1011 Ty, którą rodzice łzami i płaczem wyprosili od Boga i nabożnie,zgodnie z Prawem, ofiarowali Mu, któraś była karmiona i wychowywanaw świątyni, któraś stale słuchała chwały Pana i śpiewu anielskiego, któraśpilnie słuchała czytań ksiąg świętych i słuchała ich słów, a po śmierci ro-dziców oddano cię pod opiekę świątyni, aż do końca twojego wychowa-nia… W świątyni nauczono cię Prawa Bożego i otrzymałaś z wielką uro-czystością błogosławieństwo kapłanów. I gdy zostałaś mi powierzona z po-lecenia Bożego i z błogosławieństwem kapłańskim i całego ludu, nabożniecię przyjąłem i wprowadziłem do mojego domu; zatroszczyłem się o wszyst-kie twoje potrzeby; poleciłem ci roztropnie postępować i czuwać nad sobąaż do mojego powrotu. Co za czyn więc popełniłaś? Dlaczego nic nie mó-wisz, czy wzbraniasz się odpowiedzieć? O nieszczęsna i biedna, dlaczegotak nisko upadłaś? Odtąd będziesz w pogardzie u wszystkich: mężczyzni kobiet, i całego rodzaju ludzkiego”.

5. A Maryja spuściwszy w milczeniu głowę, płakała i szlochała. [Póź-niej] powiedziała: „Nie sądź mnie lekkomyślnie i nie rzucaj krzywdzącychpodejrzeń na moje dziewictwo, gdyż jestem czysta od wszelkiego grzechui zupełnie nie znam żadnego człowieka”. Józef odpowiedział: „Więc wy-tłumacz mi, skąd jest twoja brzemienność”. Maryja rzekła: „Na życie Pana,ja nie wiem, o czym ty mówisz”. Józef odparł: „Nie zwracam się do ciebiez krzykiem i uniesieniem, ale pragnę cię pytać przyjaźnie. Powiedz mi, co

1010 Stan – mowa tu o Adamie.1011 Por. Hi 31, 15.


463

za człowiek przyszedł lub też został przyprowadzony do ciebie, albo doczyjego mieszkania udałaś się nieroztropnie?” Maryja odpowiedziała: „Niechodziłam nigdzie poza ten dom”. Józef odpowiedział: „Oto coś nadzwy-czajnego: ty nie wiesz nic, a ja widzę, że na pewno jesteś brzemienną. Ktowidział kiedykolwiek lub słyszał, aby kobieta poczęła i stała się matką bezudziału mężczyzny? Ja w taką mowę nie wierzę”. Maryja odrzekła: „Jakmogę cię zadowolić? Ponieważ chcesz ode mnie zupełnej szczerości, więcz mojej strony oświadczam, że jestem bez grzechu i że nie znam żadnegoczłowieka. A jeżeli lekkomyślnie mnie sądzisz, będziesz odpowiadał za mnieprzed Bogiem”.

6. Słowa, które usłyszał, uderzyły Józefa i poczuł wielki lęk. Zacząłsię zastanawiać i rzekł: „Przerażająca [zarazem] i nadzwyczajna sprawa.Zupełnie nie pojmuję i nie rozumiem nic z tego, co się dzieje. Dziwne rze-czy, które przechodzą wszelkie pojęcie, [przewyższają] to, co widzieliśmyi słyszeliśmy [na własne] oczy oraz to, co słyszałem i nauczyłem się odprzodków. Osłupienie przejmuje mego ducha. Do kogo mam się zwrócić?Któż mi udzieli rady w tej sprawie? Waham się na samą myśl, że sprawa,o której teraz nikt nie wie, rozszerzy się i będą o niej wszędzie opowiadali;a kto się o tym dowie, będzie się wyśmiewał z tych słów”. Maryja rzekła:„Dokąd będziesz unosił się gniewem i potępiał mnie nierozważnymi sło-wami? Kiedy przestaniesz ubliżać mi?” Józef odrzekł: „Wielki smutek i roz-terka przytłacza mnie i nie mogę się im oprzeć. Co z tobą zrobię i jak odpo-wiesz tym, którzy mnie o to zapytają? Lękam się, że hańba spadnie na mojesiwe włosy wśród synów Izraela, gdy sprawa wyjdzie na jaw i stanie siępublicznie znana”.

7. Tak oto Józef rozpłakał się i ze łzami mówił: „Smutny i nieszczęśli-wy starcze, dlaczego zostałeś jej opiekunem? Dlaczego posłuchałeś kapła-nów i ludu Izraela, na starość i w obliczu śmierci ściągnąłeś hańbę na swo-je siwe włosy?” I nie wiedząc, co robić, zaczął się zastanawiać i mówić dosiebie: „Co zrobię z tym dzieckiem? Nie dowiem się wcześniej, o co cho-dzi, aż Pan ukaże mi rzeczy, które się przygotowują, gdyż w tym wszystkimnie postępowałem według własnej woli. Nic nie wiem i nic nie rozumiem,co się dotychczas stało. Lecz wiem na pewno, że jeśli przychodzi próba,przychodzi ona od Boga dla mojego dobra, a jeśli tę udrękę spowodowałnieprzyjaciel, Bóg mnie z niej uwolni. Ale nie wiem, co robić: jeśli potępię[Maryję], to popełnię z mojej strony wielki błąd, jeśli źle o niej powiem,będę słusznie potępiony przez Boga. Wezmę ją w skrytości tej nocy, wy-prowadzę i pozwolę jej spokojnie odejść, gdzie zechce”.


464

8. Przywołał więc Maryję i rzekł do niej: „To, co mi powiedziałaś,prawdę czy fałsz, wysłuchałem i uwierzyłem temu. Nie zrobię ci nic złego.Lecz tej nocy wyprowadzę cię i pożegnam. Idź, gdzie chcesz!” Usłyszaw-szy te słowa, oczy Maryi wypełniły się łzami i zaczęła płakać. Józef smut-ny wyszedł z mieszkania na ubocze, a usiadłszy płakał i bił się [w piersi].

9. Maryja podniósłszy się upadła twarzą na ziemię i tak się modliła:„Boże moich ojców! Boże Izraela! Wejrzyj w Twoim miłosierdziu na udrę-ki Twojej służebnicy i na utrapienie mojego ducha. Nie wydawaj mnie,Panie, na wstyd i pogardę pospólstwa. Ponieważ Ty wiesz, o Panie, że ser-ce synów ludzkich jest nieskore do wiary, objaw wszystkim Twoje imię,aby wiedzieli, że Ty sam jesteś Bogiem i Panem, a imię Twoje było we-zwane nad nami przez Ciebie samego”. Tak się modliła święta DziewicaMaryja i płakała przed Panem. I w tym momencie zwrócił się do niej aniołmówiąc: „Nie lękaj się, gdyż oto jestem z tobą, aby cię wybawić ze wszyst-kich twoich udręczeń. Odwagi i raduj się!” Powiedziawszy to anioł od-szedł od niej. A Maryja, powstawszy, dziękowała Panu.

10. Pod wieczór Józef powrócił w milczeniu do swojego domu. Usiadłi zwracając oczy na Maryję zobaczył ją radosną i wypogodzoną. Rzekł doniej: „Moja córko, wyglądasz teraz na wesołą, a twarz twoja promienieje,bo wkrótce odejdziesz ode mnie i pójdziesz tam, gdzie zechcesz”. Maryjaodrzekła: „Nie jest tak, jak ty mówisz, lecz w każdej chwili składam dziękiBogu1012, gdyż On może dokonać tego, o co się Go prosi, sam przenikasumienia i dusze, a Jego wolą i zamiarem jest objawić przed wszystkimii przed każdym czyny ludzkie”.

11. To powiedziawszy Maryja zamilkła. A Józef od wieczora aż doświtu pozostał w smutku. Nic nie jadł i nie pił. A kiedy zasnął, anioł Pańskiukazał mu się w widzeniu nocnym i rzekł do niego: „Józefie, synu Dawida,nie lękaj się przyjąć Maryję, twoją małżonkę, gdyż to, co się z niej narodzi,poczęte jest z Ducha Świętego. Ona wyda na świat syna i nadasz mu imięJezus”. Józef obudził się, a powstawszy tak się modlił: „Panie, Boże ojcówmoich, Boże Izraela, składam Ci dzięki Panie i wysławiam Twoje święteimię, bo [Ty] wysłuchałeś głosu mego błagania i nie opuściłeś mnie w mo-jej starości, lecz pozwoliłeś mi na nadzieję zbawienia i pociechy, rozpro-szyłeś smutek i żałobę mojego serca i ustrzegłeś Dziewicę świętą, czystąod wszelkiej ziemskiej skazy”. Tak oto pomodliwszy się Józef pełen rado-ści cieszył się i wychwalał Boga wszystkich rzeczy.

1012 Por. Ps 33, 2.


465

Rozdział VII1013

W jaki sposób Maryja okazała swoje dziewictwo a zarazem czystośćJózefa. Obydwoje zostają poddani próbie wody

1. Bardzo wcześnie Józef powstał i powrócił z pracy do domu. Rado-snym sercem przywołał Maryję i rzekł do niej: „Zgrzeszyłem przeciw Panu,Bogu mojemu, gdyż często podejrzewałem twoje święte dziewictwo i nicpoprzednio nie pojąłem, ani nie rozumiałem o sprawach, o których mi mó-wiłaś”1014. Gdy Józef zastanawiając się mówił w ten sposób i pogrążył sięw swoich myślach, w tej samej chwili przybył pisarz, który nazywał sięAnnasz1015. Był to pobożny i wierny człowiek, pozostający w służbie świą-tyni Pańskiej. Gdy wszedł do mieszkania, Józef się podniósł, objęli się,a następnie usiedli. Pisarz Annasz zwrócił się do niego: „Powróciłeś szczę-śliwie ze swej podróży, czcigodny ojcze? Jak odbywała się droga tam i zpowrotem?” Józef odpowiedział: „Bardzo się cieszę, że cię tu widzę, pisa-rzu i sługo Boży”. Pisarz zapytał: „Kiedy powróciłeś mężu czcigodny, star-cze drogi i miły Bogu?” Józef odrzekł: „[Wczoraj] wieczorem przybyłem,byłem zmęczony i nie mogłem być obecny na uroczystej modlitwie”. Pi-sarz powiedział: „Kapłani i cały lud oczekują waszego przybycia”. Józefodparł: „Niech Pan, Bóg Izraela, błogosławi ich teraz i na zawsze”.

2. Tak oto rozmawiając nakryli stół. Jedli, pili, radowali się i gdy od-mówili dziękczynienie, oddali chwałę Bogu. W tym momencie pisarz za-trzymał wzrok na Maryi Dziewicy; spojrzał na nią i zobaczył, że była brze-mienna. Zamilkł jednak, ale powrócił do kapłanów i rzekł im: „Józef, o któ-rym dajecie świadectwo, że jest mężem sprawiedliwym, popełnił wielkąnieprawość”. Kapłani zapytali: „Co za nieprawy czyn widziałeś u niego?”Pisarz odpowiedział: „Dziewica Maryja, którą wziął ze świątyni, a którąpoleciliście jemu święcie się opiekować, jest naruszona, a nie otrzymałajeszcze wymaganego wieńca błogosławieństwa”. Kapłani odrzekli: „Józefnie zrobił tego, gdyż jest sprawiedliwym, świętym i doskonałym mężem”.Pisarz powiedział: „To, co wam mówię, widziałem na własne oczy, dlacze-go nie wierzycie?” Arcykapłan rzekł: „Nie oskarżaj go fałszywie, bo zgrze-

1013 Rozdział ten stanowi rozwinięcie ProtEwJk 15n. Por. PsMt 12; EwGruz 6n. Charak-terystyczne są tu: rozmowa Józefa i Annasza oraz motywacja udania się do Betlejem (nr 9).

1014 JózCieś 17, 4n. opisano wyrzuty sumienia Józefa z powodu zarzutów, które stawiałMaryi.

1015 Annasz przedstawiany jest tu pozytywnie w przeciwieństwie do EwTmDz 3.


466

szysz”. Pisarz odpowiedział: „Przed Bogiem i przed ludem, jeżeli moje świa-dectwo jest fałszywe, godny jestem śmierci. Jeżeli mi nie wierzycie, nakaż-cie, aby kto inny poszedł i przyjrzał się uważnie, a on was upewni”.

3. Arcykapłan Zachariasz wysłał więc posłańców z wezwaniem, abyJózef stawił się przed ludem. Gdy przybyli posłańcy, stwierdzili, że dziewi-ca była brzemienna. Po powrocie powiadomili kapłanów i, innych, że jestprawdą co im pisarz powiedział. Gdy arcykapłan Zachariasz dowiedział sięo tym, polecił siłą przyprowadzić Józefa i Maryję przed swój trybunał. Poich przybyciu, w obecności wielkiej liczby ludzi, arcykapłan Zachariaszzapytał świętą Dziewicę Maryję: „Powiedz mi moje dziecko, co za czynzakazany popełniłaś, przez który straciłaś dziewictwo i zapomniałaś o Pa-nu, twoim Bogu?” Maryja, opuściwszy w milczeniu głowę, rozpłakała sięprzed kapłanami i przed całym ludem, i padła pokornie na twarz, i rzekła:„[Przysięgam] na życie Pana i na święte Jego imię, że nie znam wcale żad-nego mężczyzny”. Arcykapłan zapytał: „Skąd więc twoja brzemienność?”Maryja odpowiedziała: „Nie wiem”.

4. Wtedy arcykapłan polecił przyprowadzić przed siebie Józefa i zapy-tał: „Powiedz mi, starcze, dlaczego wśród synów Izraela popełniłeś czyn,który cię zniesławia wśród plemion naszego ludu?” Józef odpowiedział:„Nie potępiaj mnie lekkomyślnie i bez świadectwa, gdyż staniesz się samwinnym”. Arcykapłan rzekł: „Nie potępiamy cię bez powodu, ani nie zwa-żając na twą niewinność, lecz [mamy] do tego przyczynę. Zwróć [nam]dziewicę, świętą i czystą Maryję, którą otrzymałeś, gdy opuszczała świąty-nię; w przeciwnym razie winien jesteś śmierci”. Józef odpowiedział: „Ma-cie rację, lecz [przysięgam] na życie Pana, Boga Izraela, że nic nie wiemo tym, o czym mówicie”. Arcykapłan rzekł: „Nie kłam, lecz odpowiedz napytanie: czy przywłaszczyłeś sobie prawa małżeńskie? Czy znieważyłeśprawo Boże, nie mówiąc o tym synom Izraela i nie pochylając głowy podpotężną ręką Boga1016, aby twoje potomstwo było błogosławione na całejziemi?” Józef odpowiedział: „Powiedziałem wam i powtarzam, [ufając] żemi uwierzycie: wiecie o tym dobrze, że nigdy nie odwróciłem się od przy-kazań Boga, nikomu nie sprzeciwiłem się, ani nikomu nie byłem nieprzyja-cielem. Teraz zaś jestem świadom przez Ducha, i to jest sam Pan, który midaje świadectwo, że nie poznałem innej niewiasty, jak tylko moją pierwsząlegalną małżonkę. To wy, kapłani i lud, którzy złączyliście się przeciw mnie,przekonaliście mnie wbrew mojej woli naleganiem i pochlebstwem, a ja

1016 Por. 1 P 5, 6.


467

poddałem się waszym poleceniom ze względu na szacunek należny Bogu.Uczyniłem to wszystko, co należało, wedle tego, co uknuliście. Przyjąłemi zaprowadziłem tę [dziewicę] do mojego domu, zatroszczyłem się o wszyst-kie jej potrzeby materialne, poleciłem jej być roztropną i strzec się w świę-tości aż do mojego powrotu. Ja musiałem oddalić się z domu, dla wykona-nia pracy związanej z moim zawodem, aby wykończyć to, co zacząłem.Gdy powróciłem wczoraj wieczór, wszyscy mogli dowiedzieć się, jakie byłyokoliczności mojego powrotu. A o [dziewicy] nic więcej nie wiem, jak tyl-ko to, że jest brzemienną”.

5. Gdy tłum ludu wysłuchał tego, powiedział: „Ten starzec jest prawyi szczery”. Arcykapłan rzekł: „Tak, rozumiem to, co powiedziałeś. Lecz tadzieweczka to przecież dziecię, sierota bez ojca i matki. O tobie natomiastpowszechnie wiadomo, że jesteś starcem: oto dlaczego powierzyliśmy to-bie jej dziewictwo, aby ona pozostała nienaruszoną i bez zmazy aż do chwili,gdy otrzymacie [obydwoje] koronę błogosławieństwa”. Józef odpowiedział:„Wy macie rację, lecz ja nie przypuszczałem, co może się stać. Zresztą, Panobjawi w sposób, jaki zechce, krzywdę, którą poniosła”. Powiedziawszyto, Józef zamknął się w milczeniu.

6. Arcykapłan rzekł: „Będziecie pić wodę próby1017, a Pan ukaże wa-szą winę, jeżeli jesteście winni”. Arcykapłan Zachariasz biorąc do ręki wodępróby, przywołał Józefa przed siebie i rzekł do niego: „Człowieku, pomyślo swej siwej starości. Widzisz na własne oczy tę truciznę życia i śmierci,nie wydawaj samego siebie na próbę i na zagładę”. Józef odpowiedział:„Na życie Pana i na święte Jego imię, przysięgam, że nie jestem świadomyżadnej winy, lecz jeśli Pan zechce mnie potępić mimo mojej niewinności,niech się stanie wola Pana”. W tej chwili arcykapłan podał do picia Józefo-wi wodę, a następnie polecił mu natychmiast odejść i wrócić1018. Józef od-dalił się i wrócił z powrotem biegnąc, powrócił cały i bez skazy nie pono-sząc żadnej szkody. Gdy zobaczyli, że nie spotkała go śmierć, wszystkichprzejął wielki strach.

7. Następnie arcykapłan polecił przywołać przed siebie Maryję. Gdyprzybyła, Zachariasz biorąc do ręki wodę próby, rzekł do niej: „Moja cór-ko, pomyśl o twoim młodym wieku i przypomnij sobie czas, gdy byłaś ży-wiona i wychowywana w świątyni. Miej litość nad sobą i jeżeli jesteś nie-

1017 Por. Lb 5, 11-31.1018 ProtEwJk 16, 2, na której opis ten się opiera, mówi o odejściu w góry i powrocie,

stąd mowa o „zstępowaniu” Maryi (nr 8).


468

winną, ocal się od śmierci, a nie spotka cię nic złego. Lecz jeśli przez fałszbędziesz kusiła Boga żywego, On cię publicznie zawstydzi i zginiesz złąśmiercią”. Maryja odrzekła płacząc: „Nie mam świadomości żadnego zła,moja dziewiczość pozostała święta i nienaruszona, bez żadnej winy. JeżeliPan mnie potępił, chociaż niewinną, niech się spełni wola Pana”.

8. Arcykapłan biorąc wodę, podał ją do picia Maryi. Polecił jej odejśći powrócić szybko. Ona odeszła i oddaliła się. Powróciła i zstąpiła bez ska-zy i bez szkody. Widząc to tłum pełen podziwu zostawał przejęty zdumie-niem i mówił: „Niech będzie błogosławiony Pan, Bóg Izraela, oni są czyścii niewinni, gdyż przeszli bez szkody przez próbę i żaden zły czyn w nichsię nie ujawnił”. Wtedy arcykapłan polecił przywołać przed siebie Józefai Maryję i rzekł do nich: „Macie świadomość, że będziecie odpowiadaćprzed Bogiem. Dokonaliśmy tego, co Prawo nakazuje nam czynić. Pan nieokazał waszego grzechu i ja również was nie potępię1019. Idźcie w pokoju”.

9. Upadłszy na twarz przed kapłanami i przed całym ludem, w ciszypowrócili do domu, kryjąc się i nie pokazując się. Pozostali tak aż do końcabrzemienności świętej Dziewicy. Gdy Maryja poczuła zbliżające się bólerodzenia, Józef przeląkł się i powiedział do siebie: „Co z nią zrobię, abynikt nie dowiedział się ku naszemu wstydowi o tym, co się stało”. I rzekłJózef do Maryi: „Nie wypada, żebyśmy pozostali w mieście. Chodź! Prze-nieśmy się gdzie indziej, do jakiejś odległej miejscowości, gdzie nikt nasnie zna; jeżeli pozostaniemy tutaj, wszyscy, którzy dowiedzą się, że ty zo-stałaś matką, dadzą nas na pośmiewisko i naganę pośród synów Izraela”1020.Maryja odpowiedziała: „Czyń, jak uważasz”.

Chwała Chrystusowi przez [wszystkie] wieki. Tak niech się stanie!

Rozdział VIII1021

O narodzeniu się w jaskini Pana naszego Jezusa Chrystusa

1. W owym czasie cesarz August wydał dekret nakazujący spis po ca-łej ziemi1022 i płacenie podatków do skarbu cesarza. Na początku roku każ-

1019 Por. J 8, 11.1020 Powód tu podany różni się od powodów podanych w Ewangeliach oraz w Ew-

DzOrm 8, 1.1021 Rozdział szeroko rozwija ProtEwJk 17-19, 2; PsMt 13, 1-3; EwDzArab 2-3; Ew-

Gruz 8; 12.1022 Por. Łk 2, 1.


469

dy miał zapłacić corocznie dziesięcinę, zależnie od liczby osób należącychdo domu. Józef wraz z Maryją1023 udał się do pisarzy, aby zostać wpisa-nym. Powstał więc natychmiast Józef, osiodłał swoje zwierzę juczne i przy-gotował, co było potrzebne dla ciała. Wziął ze sobą Ozeasza1024, swegonajmłodszego syna, posadził Maryję na zwierzęciu jucznym i wyruszylijadąc drogą wiodącą ku południowi.

2. Gdy znajdowali się w odległości piętnastu stadiów od miasta, cowynosi dziesięć mil, Józef zobaczył, że Maryja ma twarz zmienioną1025:jest smutna i zasępiona. Powiedział do siebie: „Jest brzemienną i dlategonie może siedzieć na zwierzęciu jucznym”. Józef zwrócił się do Maryi:„Dlaczego twoja dusza jest smutna i czemu jesteś wzburzona?”1026 Maryjaodpowiedziała: „Jak mogę się cieszyć, ja brzemienna, nie wiedząc, dokądsię udaję?” Józef odpowiedział: „Masz rację. Niech będzie jednak błogo-sławiony Pan, Bóg Izraela, który nas wybawił od oszczerstw i obmów ludz-kich”. Maryja rzekła: „Czyż nie powiedziałam ci wcześniej, abyś mi wie-rzył, że nie odczuwam żadnej winy, a mimo mojej niewinności potępiłeśmnie lekkomyślnie? Lecz sam Pan wszechrzeczy wybawił mnie z zasadzekśmierci”.

3. Po godzinie podróży Józef spojrzawszy na Maryję z radością zoba-czył, że jest przepełniona radością. Maryja zapytała: „Dlaczego patrzysz namnie i dlaczego ciągle mnie badasz?” Józef odrzekł: „Widzę w tobie cośnowego i dziwię się: raz twoja twarz wydaje się smutna, drugi raz pogodnai radosna”. Maryja odpowiedziała: „Cieszę się i raduję, gdyż Pan wybawiłmnie od wszystkich zasadzek nieprzyjaciela. Lecz pragnę powiedzieć cio innej rzeczy”. Józef powiedział: „Powiedz, o czym myślisz”. Maryja rze-kła: „Cieszę się i smucę, gdyż widzę dwie liczne armie gromadzące dwana-ście oddziałów: jedna po prawej, druga po lewej stronie. Ci, którzy znajdu-ją się po prawej, radują się, ci po lewej są w smutku i żałobie”.

4. Słuchając tego, Józef bardzo się zadziwił. Zastanawiając się rzekłdo siebie: „Co za widzenie miała?” W tej samej chwili anioł zwrócił się do[Maryi] i rzekł do niej: „Raduj się Maryjo, dziewico i służebnico Pana1027.

1023 Por. inne wyjaśnienia podróży do Betlejem powyżej w 9.1024 Podane są tu różne imiona: rkps ProtEwJk 17, 2; JózCieś 2, 3; 11, 1 wspomina

o Jozetosie, w 12, 1 dowiadujemy się, że był to najmłodszy syn Józefa, który znowu wedługJózCieś 4, 4 nazywał się Jakub.

1025 Różne wytłumaczenia opowiadania zawartego w VIII, 2-4 podaje EwGruz 2, 4; 4, 4.1026 Por. Ps 41, 6. 12; 42, 5.1027 Por. Łk 1, 28 i 38.


470

Czy widzisz znak, który się tobie ukazał?” Maryja odpowiedziała: „Tak”.Anioł rzekł: „Bliskie są dzisiaj bóle twojego rozwiązania. Zastępy, którewidzisz po prawej1028 stronie, to jest nieprzeliczona liczba aniołów bezcie-lesnych. Oni patrzą i oczekują twojego świętego porodu, aby przyjść i czcićnowo narodzone Dziecię, syna króla, władcę Izraela. Ci, którzy są po le-wej, to są zastępy z legionu szatańskiego w czarnych odzieniach: oni ocze-kują w wielkim zamieszaniu, gdyż zostaną rozgromieni”. Po słowach anio-ła Józef i Maryja bardzo się rozradowali i złożyli gorące dziękczynienieBogu.

5. Wędrowali podczas zimnego dnia. Był to okres zimy, dzień 21 mie-siąca Tebeth, to znaczy 6 stycznia1029. A gdy przybyli we czwartek o szó-stej godzinie do opuszczonego miejsca, które kiedyś było miastem królew-skim, a nazywa się Betlejem, Maryja zwróciła się do Józefa: „Zsadź mnieszybko ze zwierzęcia jucznego, bo Dziecię sprawia mi cierpienie”. Józefodpowiedział: „Biada mi, co ja teraz uczynię? Oto jej rozwiązanie następu-je nie w okolicy zamieszkałej, ale w miejscu opuszczonym i pustym, gdzienie ma żadnej gospody1030. Gdzie się więc udam? Gdzie ją poprowadzę,aby mogła się położyć? Nie ma tu ani domu, ani schronienia z dachem,w którego cieniu mogłaby schronić swą nagość”.

6. Następnie jednak Józef znalazł tam dość obszerną jaskinię, w którejpasterze i robotnicy mieszkający i pracujący w okolicy zbierali wieczoremswoje stada. Zrobili w niej żłób dla bydła, w którym mu dawali jeść. Leczw tym czasie nie było tam ani pasterzy, ani pasących wołów, gdyż była tozima.

7. Józef przyprowadził więc tutaj Maryję. Wprowadził ją do wnętrzai zostawił obok niej przy wyjściu swego syna Ozeasza. Sam zaś wyszedłi udał się w poszukiwaniu położnej.

1028 Prawej – Peeters pisze „gauche” – wyraźną pomyłkę wielkiego orientalisty popra-wiłem na podstawie ostatniego zdania (VIII, 3).

1029 Stycznia – narodzenie miało nastąpić 6 stycznia. Datę wyznaczono na podstawienastępującego rozumowania: Jezus żył dokładnie 30 lat licząc od chwili wcielenia (6 kwiet-nia) por. V, 9, a więc w ciele przebywał wśród ludzi 29 lat i 3 miesiące, pozostałe 9 miesięcyprzebywał w łonie matki. W ten sposób narodzenie wypadało 6 stycznia, choć przyjmowa-no inne daty: 28 marca, 18 kwietnia lub 29 maja. 6 stycznia obchodzono święto Epifanii –objawienie się Pana. Data 25 grudnia została wprowadzona na Zachodzie dla zastąpieniabardzo uroczyście świętowanego wśród pogan Dies natalis Solis Invicti.

1030 Gospody – wbrew wyraźnemu określeniu Łk 2, 7: „Nie było bowiem dla nichmiejsca w gospodzie”. Autor uzasadnia wersję o narodzeniu w jaskini, por. ProtEwJk 18,objaśn. oraz wyjaśnia słowa Łk 2, 7: „I złożyła w żłobie”.


471

8. Idąc zobaczył, że ziemia podniosła się, a niebo się obniżyło, pod-niósł więc swoje ramiona, jakby chciał dosięgnąć miejsca, gdzie one sięschodziły. Dookoła siebie spostrzegł, że elementy były odrętwiałe1031 i osłu-piałe; wiatry i powietrze, pozostając nieruchome, zatrzymały się w swoimbiegu, ptaki przerwały lot. Popatrzywszy na ziemię zobaczył dzban świeżozrobiony: obok stał garncarz, który urabiał glinę i łączył w powietrzu swo-je ręce, a one jednak się nie zbliżały. Wszystko inne miało wzrok utkwionyku górze. Zobaczył również stada pędzone: one nie szły, ani nie posuwałysię naprzód, ani też nie pasły się. Pasterz podniósł swoją laskę i nie mógłuderzyć baranów, lecz trzymał rękę wysoko podniesioną. Popatrzył jeszczena strumień w wąwozie i zobaczył, że pasące się tam wielbłądy zbliżyłyswe pyski do skraju strumienia, lecz nic nie jadły. Tak więc, w chwili roz-wiązania świętej Dziewicy wszystkie elementy stały się jakoby zakrzepłe.

9. Józef poszedł w dal i zobaczył kobietę przychodzącą z gór z szero-kim płótnem narzuconym na ramiona. Poszedł jej na spotkanie i pozdrowi-li się wzajemnie. Józef rzekł: „Niewiasto, skąd przychodzisz i dokądidziesz?” Kobieta odpowiedziała: „Czy szukasz kogoś, skoro mnie w tensposób zapytujesz?” Józef odpowiedział: „Szukam położnej pochodzeniażydowskiego”1032. Kobieta odpowiedziała: „Kim jest ta, która porodziładziecię w jaskini?” Józef odrzekł: „To Maryja, która wychowana byław świątyni i którą przyznano mi w małżeństwo. Ale nie jest ona moją żonąwedług ciała i to, co poczęła, jest z Ducha Świętego”? Kobieta odpowie-działa: „Mówisz prawdę, lecz wskaż mi, gdzie się ona znajduje”. Józefodrzekł: „Pójdź i zobacz!”

10. Podczas drogi Józef zapytał ją: „Niewiasto, jakie jest twoje imię?”Ona odpowiedziała: „Dlaczego zapytujesz mnie o imię? Jestem Ewa1033,pierwsza matka wszystkich ludzi; przyszłam, aby zobaczyć na własne oczymoje odkupienie, które się dokonało”. Słysząc to Józef zdumiał się naddziwami, które zobaczył.

11. Gdy przyszli, zatrzymali się z dala przy wejściu do groty. I naglezobaczyli otwierającą się kopułę nieba i silne światło spłynęło z góry na

1031 Por. objaśn. do ProtEwJk 18, 2 – opowiadanie Józefa w pierwszej osobie, tu w trzeciej.1032 Por. Wj 2, 7.1033 Por. objaśn. do EwGruz 1, gdzie anioł rozwija porównanie Ewa/Maryja, tu nato-

miast pojawia się sama Ewa. Por. na ten temat piękne opowiadanie J. i J. Tharaud o Ewie,która przychodzi do nowonarodzonego Jezusa (Gość Niedzielny 51/52 1996).


472

dół. Kolumna płomiennej pary1034 wzniosła się ponad grotą, którą okryłjaśniejący obłok. Słychać było głos istot bezcielesnych, wzniosłych anio-łów i niebieskich duchów wznoszących swoje śpiewy; słyszano ich język;intonowali swe pieśni bez przerwy, słychać było ich głosy oddające Boguchwałę.

Rozdział IX1035

O tym, jak Ewa, nasza pierwsza matka,i Józef przybyli z pośpiechem i zobaczyli, że błogosławiona

i święta Dziewica Maryja została matką

1. Skoro Józef i pierwsza nasza matka zobaczyli to wszystko, upadlina twarz na ziemię, a głośno dziękując Bogu oddawali Mu chwałę i mówi-li: „Błogosławiony bądź Panie, Boże ojców naszych1036, Boże Izraela, któ-ry przez swoje przyjście dokonałeś dzisiaj odkupienia człowieka, który mnieprzywróciłeś do poprzedniego stanu, podniosłeś mnie z upadku i który wró-ciłeś mi na nowo moją dawną godność. Teraz dusza moja czuje się ośmie-lona i drży w nadziei Boga, mojego Zbawcy”.

2. Wypowiedziawszy to Ewa, pierwsza nasza matka, zobaczyła obłokoddzielający się od groty i unoszący się ku niebu. Z drugiej strony ukazałosię błyszczące światło, które zatrzymało się przed żłobem dla bydła. A Dzie-cię wzięło pierś swojej matki i ssało mleko, następnie powróciło na swojemiejsce i usiadło. Na ten widok Józef i pierwsza matka Ewa oddali Boguchwałę dziękując Mu i w zdumieniu oglądali dziwy, które się dokonywały.I mówili: „Zaprawdę, czy ktoś kiedykolwiek słyszał od kogoś o podobnejrzeczy lub też widział na własne oczy coś podobnego temu, co się tutajdokonało?”

3. I nasza pierwsza matka weszła do groty, wzięła niemowlę w ramio-na, pieściła je i tuliła z czułością; błogosławiła Bogu, gdyż niemowlę byłobardzo piękne, jaśniejące, pogodne i uśmiechało się. Owinęła Je w pielusz-

1034 Być może jest to aluzja do słupa ognistego (np. Wj 14, 19) jako znaku obecnościBożej.

1035 Rozwinięcie ProtEwJk 19, 3-20; PsMt 13, 2-5; EwDzArab 2n. (inna wersja opo-wiadania).

1036 To mówi Ewa; autor nie zwrócił uwagi na fakt, że Ewa nie może mówić o „Boguojców naszych”.


473

ki i położyła w żłobie do pojenia wołów. Po czym nasza pierwsza matkaEwa opuściła grotę. Wtem zobaczyła niewiastę imieniem Salome, któraszła z miasta Jerozolimy. Nasza pierwsza matka Ewa udała się naprzeciwniej i powiedziała: „Zwiastuję ci radosną i dobrą nowinę: młoda dziewica,która z pewnością nie znała męża, w tej grocie wydała na świat niemowlę”.

4. Salome rzekła: „Wiem, że całe miasto Jerozolima potępiło ją jakowinną i godną śmierci. Zniesławiona i pełna wstydu opuściła miasto, abyprzyjść tutaj1037. A ja, Salome, dowiedziałam się w Jerozolimie, że ta dzie-wica porodziła chłopca i z radością przyszłam, aby Go zobaczyć”. Pierw-sza nasza matka Ewa, odrzekła: „To prawda, a dziewictwo jej pozostałoświęte i nienaruszone”. Salome zapytała: „Jak ty mogłaś poznać, że onapozostała dziewicą?” Pierwsza nasza matka odpowiedziała: „Opowiem cito, co widziałam na własne oczy”. Salome rzekła: „Powiedz”. Pierwszanasza matka powiedziała: „Gdy wchodziłam do tej groty, zobaczyłam chmuręjaśniejącą, unoszącą się w górę. I słyszało się na wysokościach zgiełk słóworaz liczne zastępy duchów i chóry anielskie, które głośno błogosławiłyBoga i oddawały Mu chwałę. I wznosiła się ona ku niebu jako jaśniejącyobłok”. Salome odrzekła jej: „Na życie Pana, nie uwierzę twoim słowom,zanim nie zobaczę, że dziewica nie poznawszy mężczyzny i bez jego udzia-łu porodziła dziecię”. I pierwsza nasza matka wszedłszy do groty, rzekła doświętej dziewicy Maryi: „Bądź gotowa, potrzeba nam tego, bo oto Salomechce cię poddać próbie i stwierdzić twoje dziewictwo”.

5. Skoro Salome weszła do groty i gdy wyciągnęła rękę pragnąc zbli-żyć się do dziewicy, oto nagle płomień wytryskający stamtąd z wielkimżarem spalił jej rękę. I podniosła gwałtowny krzyk: „Biada mi, nędznej i nie-szczęsnej, moja wina sprawiła, że tak bardzo zbłądziłam! Co ja pocznę takzbłądziwszy, gdyż zgrzeszyłam przeciw Bogu mojemu, zbluźniłam i w mojejniewierze kusiłam Boga żywego! Oto moja ręka stała się jakoby ogień pło-nący!”

6. Lecz anioł, który był blisko, rzekł jej: „Wyciągnij rękę do Dziecię-cia, zbliż ją do Niego, a będziesz uzdrowiona”. I upadając do stóp Dziecię-cia ucałowała je, a wziąwszy w ramiona, pieściła je i mówiła: „O, nowonarodzony, Synu wielkiego i potężnego Ojca, dziecię Jezus, Mesjaszu, kró-lu Izraela, odkupicielu, pomazańcu Pański1038, objawiłeś się w mieście Da-

1037 Tutaj – autor wraca do wersji VII, 9.1038 Por. Łk 2, 26.


474

wida!1039 O, światłości, która wzeszłaś nad ziemią i odkryłaś nam zbawie-nie świata!”

7. Gdy Salome wypowiedziała te słowa i inne podobne, w tym mo-mencie ręka jej została uzdrowiona. I podniósłszy się oddała cześć Dzie-cięciu. Zamierzała udać się do Jerozolimy. Wtedy anioł zwrócił się do nieji powiedział: „Salome, gdy pójdziesz do Jerozolimy tam, gdzie chcesz iść,nie rozgłaszaj nikomu widzenia1040, które oglądałaś, aby nie dowiedział sięczegoś król Herod, zanim dziecię Jezus nie uda się do świątyni po czter-dziestu dniach w celu oczyszczenia”. Salome odrzekła: „Tak, Panie, niechtwoja wola się spełni”1041. Salome powróciła do domu i nikomu nie powtó-rzyła słów, które powiedział jej anioł.

Rozdział X1042

O pasterzach, którzy widzieli narodzenie Pana

1. Otóż w tym miejscu mieszkali pasterze, o których już wspomnieli-śmy, ale ich stada owiec i kóz powracały dopiero o zmroku do ustronnychi odległych miejsc, gdzie pasterze je wyganiali w górach i w dolinach. Wie-czorem każdy pasterz zbierał swoje stado; wpędzali je do owczarni: całąnoc trzymali nad nimi straż aż do dnia. A oto zjawił im się anioł Pana i chwałaPana zajaśniała nad nimi; przejął ich wielki strach. Pasterze zakrzyknęli,a zebrawszy się w jednym miejscu mówili do siebie nawzajem: „Co zna-czyło słowo, które do nas zawołano, a którego nie znamy?”

2. Oto anioł rzekł im: „Nie bójcie się, ludzie mądrzy i roztropni, którzyjesteście tu zebrani. Oto zwiastuję wam wielką radość: w mieście Dawidanarodził się wam dzisiaj Zbawiciel, którym jest Chrystus Pański. A to jestznakiem dla was wszystkich: gdy wejdziecie do jaskini, znajdziecie nie-mowlę owinięte w pieluszki i złożone w żłobie dla wołów”. W tej samejchwili, gdy anioł im to ogłaszał, pasterze w liczbie piętnastu udali się z po-śpiechem na wskazane miejsce. A zobaczywszy Jezusa upadli przed nim natwarze i oddali mu cześć. Głośno chwalili Boga mówiąc: „Chwała na wy-sokościach Bogu, a na ziemi pokój i życzliwość dla ludzi”. Powiedziawszy

1039 Por. Łk 2, 11.1040 Por. Mt 17, 9. 4. 1041 Por. Mt 6, 10.1042 Rozwinięcie Łk 2, 8-20. Por. PsMt 13, 6; EwGruz 12.


475

to pasterze powrócili każdy do swojego stada wysławiając Chrystusa, któ-ry jest błogosławiony przez wszystkie wieki. Tak niech się stanie!

Rozdział XI1043

Jak Mędrcy przybyli z darami, aby uczcić nowo narodzonedziecię Jezus

1. Józef i Maryja przebywali z dzieciątkiem w grocie, w ukryciu i niewychodzili, aby nikt o Nim się nie dowiedział. Ale po trzech dniach, toznaczy dwudziestego trzeciego Tebeth, to jest dziewiątego stycznia, otoMędrcy1044 ze Wschodu, wyjechawszy ze swoich krajów z liczną armią,przybyli po dziewięciu miesiącach do miasta Jerozolimy. Trzej królowieMędrcy byli braćmi. Pierwszym był Melkon1045, król Persów, drugim Ga-spar, król Hindusów, trzecim Baltazar, król Arabów. Było dwunastu do-wódców, którzy dowodzili ich armią1046. Zastępy kawalerii, które im towa-rzyszyły, liczyły dwanaście tysięcy ludzi, cztery tysiące z każdego króle-stwa1047. Wszyscy przybywali na polecenie Boga z ziemi Mędrców, z kra-jów Wschodu, ich ojczyzny. Gdy anioł Pana zwiastował dziewicy Maryinowinę, że stanie się matką, jak to już opowiadaliśmy, w tej samej chwiliza sprawą Ducha Świętego stało się, że zostali powiadomieni, aby iść i od-dać cześć nowo narodzonemu Niemowlęciu. Oni więc wyjechawszy zgro-madzili się w jednym miejscu, a gwiazda, która ich wyprzedzała, przypro-wadziła ich razem z ich wojskiem po dziewięciu miesiącach do miasta Je-rozolimy.

2. Rozbili obóz wokół miasta i pozostawali tam przez trzy dni, oni i ksią-żęta ich królestw. Chociaż byli braćmi i synami tego samego króla, wiedli

1043 Rozdział XI wykazuje niewielkie zbliżenie do tekstu Ewangelii, jest natomiastzbliżony do EwGruz 9n.; 14; por. PsMt 16; ProtEwJk 21; EwDzArab 7. Aluzje do tegorozdziału znajdujemy w XXVIII. O Magach por. IV, 41-44.

1044 Mędrcy – ciąg dalszy opowiadania z V, 10. Istnieje kilka redakcji armeńskich opi-su przybycia Trzech Króli.

1045 Listy ormiańskie imion Mędrców podają inne wersje. Por. Peeters, 131n. Listysyryjskie podaje E. Nestle, Die dem Epiphanius zugeschriebenen Vitae Prophetarum, Tübin-gen 1893, 67n.

1046 Niektóre rękopisy armeńskie podają ich listy.1047 Podobne wiadomości w EwGruz 9 – każdy z mędrców prowadzi po cztery tysiące

żołnierzy i cztery tysiące księży (!).


476

ze sobą zastępy wojska mówiące różnymi językami. Melkon, pierwszy król,to ten, który przyniósł mirrę1048, aloes, muślin, purpurę, taśmy lniane, a tak-że księgi pisane i pieczętowane Bożym palcem. Drugi, król Hindusów,Gaspar, przyniósł w darze dla Dziecięcia drogocennego nardu, mirrę, cy-namon, kadzidło1049 i inne pachnidła. Trzeci, król Arabów, Baltazar, to ten,który przyniósł złoto1050, srebro, drogie kamienie, niezwykle drogi szafiri delikatne perły.

3. Wszyscy przybyli do miasta Jerozolimy. Gwiazda, która ich prowa-dziła, ukryła chwilowo swoje światło. Zatrzymali się więc na postój. Licz-ne zastępy jeźdźców i królowie mówili do siebie: „Co mamy teraz robić i wjakim kierunku podążyć? Nie wiemy, bo gwiazda, która nas do dzisiaj wy-przedzała, teraz zniknęła i pozostawiła nas w rozterce”. Mędrcy mówili więcmiędzy sobą: „Chodźmy, aby dowiedzieć się o Dziecięciu i szukajmy, gdzieono dokładnie się znajduje, później wyruszymy w dalszą drogę”. Wszyscyzgodzili się jednomyślnie: „Tak jest, macie rację”.

4. Skoro król Herod zobaczył liczne zastępy kawalerii, groźnie rozło-żone wokół miasta, odczuł wielki strach. Zaczął zastanawiać się i rzekł dosiebie: „Kim są ci ludzie, którzy rozbili obóz, a którzy mają liczną armięi tak wielką siłę, skarby, wielkie bogactwa i zbytkowne przedmioty? Żadenz nich nie zjawił się do nas, aby się przedstawić. Ich wodzowie są tak wiel-cy i zwycięscy, że nie okazują nam żadnych znaków życzliwości”. Następ-nie król polecił przywołać książąt i swoich najwyższych dygnitarzy i pod-czas narady tak mówili jeden do drugiego: „Jak postąpić z tymi ludźmi,gdyż posiadają armię posłuszną ich rozkazom, a sami są doświadczonymiwodzami?”

5. Książęta rzekli mu: „Królu, wydaj rozkaz, aby dobrze strzeżono tegomiasta, aby go nie zaskoczyli podstępnie i nie opanowali siłą, i aby nie upro-wadzili mieszkańców do niewoli”. Król odpowiedział: „Macie rację, spró-bujmy jednak naprzód środków przyjaznych, zobaczymy, co z tego wynik-nie”. Książęta odrzekli: „Królu, wydaj rozkaz, aby zebrała się cała armiai należycie czuwała, niech będzie w pogotowiu i niech się ma na baczno-ści. Następnie poślij do nich sprytnych wysłańców, którzy będą z nimi roz-mawiać, pytając dokładnie i szczegółowo, skąd przychodzą i dokąd idą”.

1048 Por. Mt 2, 11.1049 Por. Mt 2, 11.1050 Por. Mt 2, 11.


477

6. Wtedy powstali trzej książęta i udali się do nich ze strony króla.Upadli na twarz przed nimi, wymienili wzajemny uścisk i usiedli. Książętaodezwali się: „Czcigodni mężowie i potężni królowie, oznajmijcie nampowód waszego przybycia”. Mędrcy odpowiedzieli: „Dlaczego stawiacienam pytania, nam, którzy przybyliśmy, aby was zapytać? Pochodzimy z Per-sji, z kraju dalekiego i spieszymy się, aby iść dalej”. Książęta odrzekli:„Wysłuchajcie nas na miłość Boga i nakłońcie swego ucha. Nasz król prze-bywa w mieście, a skoro zobaczył, że zatrzymaliście się tutaj, oczekuje,abyście przybyli do niego. On pragnie was zobaczyć, przemówić do wasi wysłuchać was. Nie spieszyliście się z tym dotychczas i nie złożyliściemu wizyty. On więc posłał wysłańców do was z zaproszeniem do swegopałacu, aby z całym uszanowaniem wybadać i dowiedzieć się, jakie są wa-sze zamiary i czego sobie życzycie”.

7. Mędrcy powiedzieli: „Czego chce od nas wasz król? Jeśli chce naspytać, nie mamy nic do powiedzenia, nic do wysłuchania i nic do ogląda-nia”. Książęta zapytali: „Powiedzcie nam, przybyliście tutaj jako przyjacie-le, czy też ze złymi zamiarami?” Mędrcy odpowiedzieli: „Przybyliśmy z wła-snej woli, z naszego kraju aż tutaj i nikt nas tak nie przesłuchiwał, a wyprzychodzicie tutaj, aby nas badać!” Książęta odpowiedzieli: „Przybyliśmyz polecenia naszego króla, aby zobaczyć się z wami, aby mówić i aby waswysłuchać. Od czasu, gdy rozbiliście tutaj obóz, zapach wonności rozchodzisię wkoło i napełnia całe miasto. Jesteście może kupcami uprawiającymiwielki handel? Lub potężnymi panami, krewnymi królów i posiadacie w ob-fitości wyszukane wonności wytłoczone z rzadkich kwiatów, aby je zamie-nić w jakimś kraju bogatym?” Magowie odrzekli: „Nie jest tak, jak myślicie.Nic nie mamy do sprzedania, a pytamy tylko o naszą dalszą drogę”.

8. Książęta zapytali: „Jaką drogę?” Mędrcy odpowiedzieli: „Tę, którąPan w sprawiedliwości nas poprowadzi do krainy dobra1051. Jeżeli chodzio nas, to przybyliśmy tutaj z rozkazu Bożego za wspólną zgodą. Oto oddziewięciu miesięcy jesteśmy już w drodze, a jeszcze dzisiaj moglibyśmyzdążyć do naszego celu. Gwiazda wskazująca nam drogę wędrowała z na-mi, a zatrzymywała się na postojach i widzieliśmy ją również stojącą po-nad naszymi głowami. A gdy spiesząc się w drodze wędrowaliśmy szyb-ciej, gwiazda pozostawiona w tyle wkrótce nas wyprzedzała, i tak było ażdotąd. Teraz jej światło znikło naszym oczom, a my w niepewności niewiemy, co robić”.

1051 Por. Ps 143, 10.


478

9. Książęta opowiedzieli Herodowi wszystko, co usłyszeli od Mędr-ców. Wtedy Herod powstał i udał się, aby ich zobaczyć i zapytał: „W jakimcelu podjęliście tak wielką podróż do tego kraju z licznymi zastępami i da-rami?” Mędrcy odpowiedzieli: „Oto dlaczego przybyliśmy, właśnie chce-my ciebie zapytać. Słyszeliśmy w naszym kraju, że w ziemi judejskiej masię narodzić syn króla, przybyliśmy więc, aby go zobaczyć i uczcić”1052.

10. Herod bardzo się przejął tym, co usłyszał i przeląkł się słów, któremu powiedzieli. Zapytał ich: „Od kogo słyszeliście to, o czym mówiliście,kto was o tym powiadomił?” Magowie odpowiedzieli: „Nasi przodkowieprzekazali nam świadectwo pisemne, które było strzeżone pod pieczęcią.Przez długie lata, z pokolenia na pokolenie, nasi ojcowie i synowie ich sy-nów pozostawali w oczekiwaniu aż do chwili, gdy to słowo wypełniło sięwobec nas. Przez posługę anioła na rozkaz Boży zostało nam ono objawio-ne w widzeniu. I przybyliśmy na miejsce, które wskazał nam Pan”. ZapytałHerod: „Skąd pochodzi to świadectwo, które wy tylko sami znacie?”

11. Mędrcy odpowiedzieli: „Świadectwo, które posiadamy, nie pocho-dzi od żadnego człowieka. To jest rozkaz Boży dotyczący planu Pana, któ-ry przyrzekł wypełnić na pożytek ludzi, a [rozkaz] ten zachował się u nasaż do dzisiaj”. Herod zapytał: „Gdzie znajduje się ta księga, której niktinny nie posiada, jak tylko wasz naród?” Mędrcy odpowiedzieli: „Żadeninny naród nie zna tego ani ze słyszenia, ni z własnego rozumu. Jedynietylko nasz naród posiada to świadectwo na piśmie. Gdy Adam1053 opuściłraj, a Kain zabił Abla, Pan Bóg dał Adamowi Seta, dziecię pocieszenia,a wraz z nim list zamknięty i opieczętowany Bożym palcem. Set otrzymałgo od ojca i przekazał swoim synom. Jego synowie swoim synom i tak z po-kolenia na pokolenie. Aż do czasów Noego przekazywali sobie rozkaz, abystarannie strzec tego listu. Noe dał go Semowi, swojemu synowi, a syno-wie Sema przekazali go swoim synom. Ci zaś dali go Abrahamowi, Abra-ham zaś dał go arcykapłanowi Melchizedekowi1054 i tą drogą naród nasz zaczasów Cyrusa1055, króla Persów, znalazł się w jego posiadaniu. A nasi oj-cowie otrzymawszy go złożyli go z wielką czcią w specjalnej sali. I tak

1052 Por. Mt 2, 2.1053 Adam – Opus imperfectum in Matthaeum, hom, 2, 2. Por. powyżej rozdz. IV, 5

s. 384. O tym epizodzie por. XI, 23-25 i EwNik 19, 1, objaśn.1054 Por. Rdz 14, 18n.1055 Cyrus – założyciel państwa Achemenidów i król perski w latach 559-529 przed

Chr.


479

w końcu ten list doszedł do nas. A my otrzymawszy to pismo dowiedzieli-śmy się, nim się jeszcze narodził, o nowym monarsze, synu króla Izraela”.

12. Wściekłość napełniła serce Heroda, gdy to usłyszał i rzekł do nich:„Nie pozwolę wam dalej iść, dopóki nie pokażecie tego wszystkiego, comacie ze sobą”. I wydał rozkaz zatrzymania ich siłą. I nagle pałac, w któ-rym przebywała wielka liczba ludzi, zatrząsł się. Kolumny stojące z czte-rech stron upadły i cały pałac rozpadł się. Wielki tłum ludzi, który znajdo-wał się na zewnątrz, uciekł stamtąd. Natomiast ci, którzy znajdowali sięw pałacu zginęli, w liczbie siedemdziesięciu dwóch ludzi, starszych i dzie-ci. Na ten widok wszyscy, którzy tam przyszli, upadli do stóp Heroda i pro-sili go mówiąc: „Pozwól im spokojnie jechać w dalszą drogę”. Równieżsyn Archelaus rzucił się do nóg ojca z błaganiem.

13. Bezbożny Herod uległ prośbie swego syna i odprawił ich. Wypu-ścił więc przyjaźnie Mędrców i zapytał ich: „Powiedzcie, co pragniecie,abym uczynił dla was?” Mędrcy odpowiedzieli jednomyślnie: „Mamy tyl-ko jedno pytanie: powiedz nam, co jest zapisane w waszym Prawie? Cow nim czytacie?”1056 Herod zapytał: „Co chcecie, abym wam powiedział?”Mędrcy powiedzieli: „Gdzie się ma narodzić Chrystus, król Żydów?” Sko-ro to usłyszał Herod przeraził się, a z nim cała Jerozolima1057. Zebrał więcwszystkich kapłanów i pisarzy ludu, zapytał ich: „Gdzie się ma narodzićChrystus?” Oni mu odpowiedzieli: „W Betlejem judzkim, w mieście królaDawida”. Herod rzekł do Mędrców: „Idźcie i wypytajcie się starannie o toDziecię, a gdy je znajdziecie donieście mi tutaj, abym i ja mógł pójść, abyje uczcić”1058. Bezbożny tyran mówił w ten sposób, aby oddać dziecię podmiecz dzięki tej wiadomości zdobytej podstępnie.

14. Mędrcy natychmiast powstawszy, padli na twarz przed Herodemi całym miastem Jerozolimą, i wyruszyli w dalszą drogę. A oto gwiazda,którą widzieli, szła przed nimi, aż do chwili gdy zatrzymała się na miejscu,gdzie było Dziecię Jezus. Radośnie przybyli do miasta Betlejem, zsiedli zeswoich zwierząt jucznych i nagle polecili uderzyć w swoje trąby, cymbały,cytry, harfy i inne instrumenty muzyczne1059 na cześć nowo narodzonegoDziecięcia, syna króla Izraela. Królowie, książęta i tłumy żołnierzy armiiśpiewając pieśń zaczęli taniec. Z radością i wdzięcznością, pełnym głosem

1056 Por. Łk 10, 26.1057 Por. Mt 2, 3.1058 Por. Mt 2, 4-8.1059 Por. Dn 3, 5. 10. 15.


480

i radosnym sercem błogosławili Boga i dziękowali Panu, że stali się god-nymi przybyć [na czas] i zobaczyć chwałę wielkiego dnia jaśniejącego ta-jemnicą, która im się ukazała.

15. Widząc to wszystko Józef i Maryja zlękli się królów i całej armii.Przestraszeni schronili się w jaskini, a Józef usiadł w żłobie dla bydląt. Naten widok książęta i panowie rzekli do Józefa: „Starcze, czemu się lękaszi dlaczego uciekasz przed nami. Jesteśmy takimi samymi ludźmi, jak i ty”1060.Józef odrzekł: „Skąd przybywacie w tej porze i czego od nas chcecie, przy-bywając tutaj z tak licznym wojskiem?” Mędrcy odpowiedzieli: „Przycho-dzimy tutaj z licznymi darami i ofiarami z odległej krainy, z Persji, naszejojczyzny. Pragniemy zobaczyć nowo narodzone Dziecię, króla Żydówi uczcić je. Jeśli więc przypadkiem znacie je, wskażcie nam dokładnie miej-sce, gdzie się znajduje, abyśmy mogli je zobaczyć”. Słysząc to Maryja z ra-dością weszła do jaskini, a wziąwszy Dziecię w ramiona poczuła, jak sercejej napełnia się radością. Błogosławiła i dziękując sławiła Boga, następnieusiadła i pozostawała w milczeniu.

16. Mędrcy powtórnie spytali Józefa: „Czcigodny starcze, powiedz namdokładnie, czy może wiesz, gdzie możemy zobaczyć nowo narodzone Dzie-cię?” Józef wskazał im palcem jaskinię z dala. Mędrcy przybyli z radościądo wejścia jaskini. Zobaczyli Dziecię w żłobie dla bydląt i królowie, ksią-żęta i panowie padli przed Nim na twarz z twarzą zwróconą ku ziemi i całylud, który był w ich licznym wojsku, a każdy po kolei przynosił dary i skła-dał je Mu.

17. Najpierw przyszedł Gaspar, król Indii. Rozłożył on nard kosztow-ny, mirrę, aromaty, cynamon, kadzidło oraz inne zapachy i olejki pachnące.I natychmiast woń nieśmiertelności napełniła jaskinię, gdzie przebywali.Następnie Baltazar, król Arabów, otworzył swoje obfite skarby, aby je ofia-rować Dziecięciu, złoto, srebro, drogie kamienie, wspaniałe perły i szafirywielkiej ceny. Z kolei Melkon, król Persów, przyniósł mirrę, aloes, purpu-rę, a także wstęgi lniane.

18. A gdy każdy złożył swoje dary ku czci królewskiego Dziecięciaizraelskiego, królowie powstawszy [wyszli] z jaskini; następnie wszyscytrzej zebrali się, usiedli i naradzali się razem. I mówili: „Co za dziwne rze-czy zobaczyliśmy naszymi oczyma! Co to za biedak pozbawiony wszelkichrzeczy! Ani domu, ani dachu nad głową, ani mieszkania, lecz opuszczeniei niezamieszkała jaskinia, w której ci ludzie nie mają żadnego schronienia

1060 Por. Dz 14, 14.


481

ani rzeczy koniecznych. Co za pożytek z tego, żeśmy przyszli z tak daleka,aby zobaczyć i poznać ich? Powiedzcie prawdę, co za cudowny znak zoba-czyliśmy tutaj? Chodźcie, opowiemy sobie jeden drugiemu to, co nam sięukazało”. Mędrcy powiedzieli: „Bracia macie rację, niech każdy z nas opo-wie swoje widzenie”.

19. Król Gaspar rzekł: „Gdy przyniosłem w ofierze Dziecięciu kadzi-dło, ujrzałem w Nim wcielonego Syna Bożego, siedzącego na tronie chwa-ły, a zastępy [aniołów] bezcielesnych stanowiły jego dwór”. Baltazar rzekł:„Podczas gdy ja zbliżałem się do Niego, widziałem jak siedział na wyso-kim tronie, a niezliczone zastępy padłszy na twarz przed Nim oddawałyMu chwałę”. Melkon rzekł: „A ja zobaczyłem, że gdy w ciele umarł namękach, powstał z powrotem przywrócony do życia”. Słysząc to królowieprzejęci zdumieniem, rzekli zdziwieni: „Co za nowy cud, który się okazu-je: nasze świadectwa zupełnie się nie zgadzają1061. Ale trzeba nam wierzyćw to, co widzimy naszymi oczyma”1062.

20. Powstawszy królowie rano rzekli jeden do drugiego: „Chodźcie,pójdziemy razem do groty zobaczyć, czy jakiś inny cud nam się nie ukaże”.Wszedł Baltazar, ale nie ujrzał już widzenia, które miał poprzednio; ukazałmu się natomiast syn człowieka, króla ziemskiego. Gaspar zobaczył Dzie-cię siedzące w żłobie dla bydląt, lecz miał drugie widzenie. Tak je opowie-dział innym: „To nie było widzenie, które miałem uprzednio, ale to, którety, Baltazarze, nam opowiadałeś”. Wtedy wszedł do groty Melkon i ujrzałJezusa siedzącego na swoim tronie. Nie zobaczył on już swego poprzednie-go widzenia, w którym widział [Jezusa] umarłego i wróconego do życia,lecz zobaczył w nim Boga stającego się człowiekiem, narodzonego z Dzie-wicy, jak go widział Gaspar. Pełen radości Melkon pospieszył oznajmić toswym braciom1063.

21. Gdy to zobaczyli, powrócili każdy do siebie, a następnie królowiezebrali się znowu na naradę. Rozpoczęli opowiadać sobie widzenie, jakiekażdy ujrzał i zrozumiał. Mówili jeden do drugiego: „Chodźcie, bracia,powrócimy do siebie, a jutro, o wczesnej godzinie, udamy się z powrotemdo jaskini, aby się przekonać, czy to jest to, co Pan nam ukazał”. Wróciliwięc do swojego mieszkania i pozostawali w radości i uniesieniu aż do rana.

1061 Por. Mk 14, 26.1062 Por. 1 J 1, l.1063 Typowy opis polimorfii, częsty w apokryfach, por. XXI, 16, Istnieje obszerna lite-

ratura na ten temat, por. Bibliografia. Różnice w rkps por. Peeters 143-145.


482

Powstawszy o wczesnej godzinie, przyszli do wejścia jaskini. Weszli jedenpo drugim, rozglądali się i rozpoznali Dziecię. Poczuli w sercu przypływradości, ucieszyli się, a przepełnieni radością i miłością udali się, aby oznaj-mić całemu swemu wojsku tymi słowami: „On jest naprawdę Bogiem i Sy-nem Bożym1064, który okazał się każdemu z nas w zewnętrznej postaci za-leżnie od naszego daru i z dobrocią i słodyczą przyjął nasze pozdrowieniei nasze pokłony”. I wszyscy uwierzyli w Niego: królowie, książęta, całemnóstwo wojska i lud, który się tam znajdował.

22. I znowu król Melkon wziął księgę Testamentu1065, którą przecho-wywał u siebie [w dziedzictwie] pierwszych przodków, jak to już powie-dzieliśmy, przyniósł ją, przedstawił dziecięciu i rzekł: „Oto pismo w posta-ci listu, które dałeś nam na przechowanie, zamykając je i pieczętując. Weźi czytaj prawdziwy dokument, który sam napisałeś”. Był to dokument, któ-rego tekst był przechowywany w zapieczętowanym zwoju. Mędrcy nieśmieli go otworzyć ani dać do czytania żadnemu kapłanowi, ani też pozwo-lić odczytać go ludowi, ponieważ [Żydzi] nie byli godnymi, aby stać siędziećmi królestwa [Bożego], będąc przeznaczeni, aby wyrzec się i ukrzy-żować Zbawiciela.

23. Oto, gdy Adam opuścił raj, a Kain zabił Abla1066, i Adam był bar-dziej zgnębiony śmiercią syna niż z tego, że musiał opuścić raj, Pan Bógsprawił, że Adam zrodził Seta, dziecię pocieszenia1067. Ponieważ jednakAdam chciał wpierw stać się Bogiem, Bóg w nadmiarze swego miłosier-dzia i swej miłości do rodzaju ludzkiego postanowił stać się człowiekiem.Przysiągł naszemu pierwszemu ojcu, że napisze na jego prośbę i swoimpalcem opieczętuje pergamin ze złotymi literami, mający taką treść: „Wroku tysiąc sześćsetnym, siódmego dnia, poślę mego Syna jedynego, Synaczłowieka, i on z powrotem przywróci cię do pierwotnej godności. Wtedyty Adamie, będąc złączony z Bogiem w twoim ciele, które będzie nieśmier-telne, staniesz się Bogiem, mogąc jako jeden z nas rozróżniać dobroi zło”1068.

24. Ten to dokument, zapieczętowany i zamknięty Bożym palcemMędrcy przynieśli Jezusowi. Wtedy królowie, książęta i całe ich wojsko

1064 Por. Mt 27, 54.1065 Por. objaśn. do XI, 11.1066 Por. Rdz 4, 8.1067 Por. Rdz 4, 25.1068 Por. Rdz 3, 5. Temat rozwinięty w rkps.


483

wypełniło swe śluby i swoje modlitwy. Pozostali w grocie przez trzy dni.A po naradzie królowie rzekli: „Chodźcie. Pójdziemy razem, aby Go uczcići wyznać, że On jest Bogiem. Później w pokoju odejdziemy”. Zgodzili sięrazem, powstali, udali się do jaskini, uczcili Jezusa i wyznali: „Ty jesteśBogiem i Synem Bożym”1069. A wychodząc z jaskini z radością i uniesie-niem chwalili Boga.

25. Rankiem następnego dnia, o świcie, gdy rozpoczął się pierwszydzień tygodnia, dwudziesty piąty Tebeth, dwunasty stycznia, przygotowalisię do odejścia do swego kraju. A gdy postanowili wstąpić do Heroda, domiasta Jerozolimy, w tej chwili usłyszeli głos, który im rzekł: „Nie wstę-pujcie do Heroda1070, bezbożnego tyrana, gdyż on chce zabić Dziecię”.Usłyszawszy to Mędrcy i całe ich wojsko zrezygnowali z tego. A wychwa-lając Chrystusa, Boga wszystkich rzeczy, pełni radości odjechali do swoje-go kraju, postępując drogą, którą ich prowadził Pan.

Rozdział XII1071

Jak po czterdziestu dniach udali się z darami do świątyni

1. Po tych wszystkich wydarzeniach Józef i Maryja w skrytości pozo-stali w jaskini ukrywając Dziecię, aby nikt się o nim nie dowiedział. Józefwziął wszystkie skarby, które przynieśli Mędrcy i starannie schował je w ja-skini. Codziennie wychodził ukradkiem i chodził do miasta, do wioski i popolach. Troszczyli się sami o swoje potrzeby materialne i nikt ich nie nie-pokoił, ani im nie zagrażał. Bóg tak chciał, gdyż z Betlejem do Jerozolimynie ma z pewnością więcej niż dwanaście mil, a cała okolica jest pustynnai niezamieszkała. A gdy Józef po coś wychodził, pozostawiał na straży i dopomocy Dziewicy Maryi swego syna Ozeasza1072, który będąc najmłod-szym wśród swoich braci udał się wraz z ojcem w drogę.

2. Gdy Dziecię miało osiem dni, Józef zwrócił się do Maryi: „Co zro-bimy z dziecięciem, gdyż prawo nakazuje po ośmiu dniach obrzezanie?”Maryja odpowiedziała: „Niech się stanie twoja wola1073, czyń jak uważasz”.

1069 Mt 27, 54.1070 Por. Mt 2, 12.1071 Rozwinięcie Łk 2, 21-35. 39. Opuszczony epizod z Anną. Por. PsMt 15, 1n.; Ew-

DzArab 6; EwJ – fragm. 2 (epizod z Symeonem).1072 Ozeasza – por. VIII, 1 objaśn.1073 Por. Mt 6, 10.


484

Józef powstawszy udał się po kryjomu do Jerozolimy i przyprowadził roz-tropnego człowieka, bardzo miłosiernego i bojącego się Boga i który do-kładnie znał Prawo Boże. Nazywał się Joel. Przyszedł do groty, gdzie znaj-dowało się Dziecię. A gdy zbliżył miecz, nie nastąpiło żadne nacięcie naciele [Dziecka]. Na ten widok bardzo się zdumiał i rzekł: „Oto popłynęłakrew Dziecięcia”1074. I otrzymał on imię Jezus, które mu nadał poprzednioanioł.

3. Józef wraz z Maryją zamieszkiwali w jaskini. Dziecię Jezus rosłoi postępowało w łasce i mądrości1075. Ukrywali Dziecię aż do wypełnieniasię czterdziestu dni, aby nikt go nie poznał.

4. Oto gdy mędrcy odjechali do swego kraju i nie wstąpili do Heroda,a ten zastanowiwszy się rzekł: „Jeżeli Mędrcy byli tutaj i nie powrócili z po-wrotem, to znak, że są kupcami, którzy znają królów: w obawie, abym nienałożył na nich okupu, nie chcieli mi wyjaśnić swoich tajemnic; ze strachu,abym im krzywdy nie zrobił, podstępnie i pod fałszywymi pozorami ucie-kli”. Powiedziawszy to Herod opuścił Jerozolimę i udał się do Judei odstrony Achai1076. Na razie nie myślał więcej o swoim zamiarze odszukaniaDziecięcia, aby Mu zrobić krzywdę. Kapłani i lud zaprzestali zajmować siętą sprawą i zapomniano o niej.

5. Następnie Józef wziął skrycie Maryję i Jezusa wraz z licznymi dara-mi i ofiarami, które mieli dzięki hojności Mędrców, i udał się do Jerozoli-my. Przedstawiwszy Jezusa kapłanom wraz z Maryją ofiarowali w świąty-ni zgodnie z uświęconym zwyczajem parę synogarlic lub dwa młode gołę-bie. A starzec Symeon wziął Mesjasza w swoje ramiona prosząc Pana, abyuwolnił i przyjął do siebie jego ducha, a jemu pozwolił odejść w pokoju.Ten Symeon w proroczym duchu mówił o Jezusie: „On powstanie na upa-dek i na zmartwychwstanie wielu w Izraelu”.

6. Po złożeniu darów i ofiar Józef wziął Maryję wraz z Jezusem i ode-szli do Betlejem. Wróciwszy do jaskini pozostawali tam długie dni aż donowego roku, nie pokazując się publicznie i będąc w ukryciu z obawy przedbezbożnym królem Herodem. Gdy Jezus osiągnął wiek dziesięciu miesię-

1074 Dziecięcia – próba pogodzenia obrzezania żydowskiego (i muzułmańskiego) i chrze-ścijańskiej walki z obrzezaniem (np. u św. Pawła). Obrzezano, krew popłynęła, ale nie po-został znak.

1075 Por. Łk 2, 52.1076 Achaja – prowincja cesarstwa rzymskiego obejmująca Peloponez, Attykę i Beocję,

wspomniana w Dz (np. 18, 12. 27) i listach św. Pawła (np. Rz 15, 26; 1 Kor 16, 15 itp.). Jestto typowy przykład „geografii” w apokryfach.


485

cy, oddzielono Go od piersi matki i przestał ssać. Zobaczywszy to Józefi Maryja zadziwili się i zapytywali się wzajemnie: „Jak to się dzieje, że onnie je, ani nie pije, ani nie śpi, a zawsze pozostaje uważny i czujny?” I niktnie mógł zrozumieć siły woli, jaką sprawował nad sobą samym.

Rozdział XIII1077

O Herodzie: jak pozabijał niemowlęta z Betlejemi jak został oszukany przez Mędrców

1. Gdy rozpoczynali drugi rok pobytu w Betlejem, pewien bezbożnymieszkaniec tegoż miasta, imieniem Begor, poszedł oznajmić Herodowi,bezbożnemu królowi, co następuje: „Mędrcy, których przysłałeś do Betle-jem i którym poleciłeś wstąpić do siebie, nie wrócili, ale przyszedłszy tamznaleźli nowo narodzone Dziecię, o którym mówiono, że jest synem króla.Ofiarowali Mu wiele różnych rzeczy i darów, które mieli ze sobą, i innądrogą powrócili do swojego kraju”1078.

2. Słysząc, że został oszukany przez Mędrców, Herod rozkazał zwołaćksiążąt i panów królestwa1079 i rzekł do nich: „Co mamy czynić? Ci ludzieperfidnie z nami postąpili, ośmieszyli nas i wreszcie nam uciekli. Co sięstało z dzieckiem i w jakim skrytym miejscu ukrywa się przede mną, tak,że nikt go nie widział? Do dzieła, wyślemy żołnierzy do Betlejem, aby Gopochwycili i zabili ojca i matkę”.

3. Książęta rzekli: „Królu, wysłuchaj nas. Betlejem leży w ruinach.Sprawy dotyczące Dziecka już dawno przeszły, Jego już nie będzie w tymmiejscu, bo z pewnością uciekli już do jakiegoś dalekiego kraju”. Książętamówili tak do Heroda z woli Bożej i nie zajmowali się więcej tą sprawą,ani jej nie opowiadali nikomu dzięki Duchowi Świętemu, gdyż [Jezus wrazze swoimi] jeszcze tam przebywał.

4. Oto [Herod], złośliwy bezbożnik, w wściekłości swego serca niewiedział, co robić. Książęta powiedzieli: „Królu, nie dręcz się tak bardzo,ani nie męcz przewrotnością twego serca. Rozkaż, co chcesz, abyśmy touczynili”. Król rzekł: „Tak, wiem co zrobię. Co do was, bądźcie gotowi”.Rozkazał więc zwołać dowódców wojska i rządzących okręgami i wysłał

1077 Rozwinięcie Mt 2, 16-18. Por. ProtEwJk 22, 1n.; PsMt 17, 1; EwDzArab 9.1078 Por. Mt 2, 12.1079 Por. Mt 2, 4.


486

ich na cały obszar swego królestwa, aby szukali Jezusa. Lecz oni go nieznaleźli. Po powrocie złożyli królowi następujący raport: „Przebiegliśmywszystkie krainy Judei i nie znaleźliśmy Go”. Następnie rozkazał osiemna-stu tysiącznikom swoich armii przebiec cały kraj poddany jego panowaniui wydał im następujące polecenie: „Nie miejcie żadnej litości nad niemow-lętami ani nad płaczem ich ojców i matek. Nie dajcie się przekonać aniskarbami, ani zwodniczymi przysięgami, nie miejcie względu na dary, leczgdziekolwiek znajdziecie dzieci mające dwa lata lub mniej, zabijcie je mie-czem”.

5. Wszyscy dowódcy i komendanci wojsk zebrali się wokół niego wrazze swoimi mieczami i bronią, a byli w liczbie miliona. Wyjechali w drogę,krążyli po wszystkich miejscach i zabijali wszystkie niemowlęta, które zna-leźli w osiemdziesięciu trzech wioskach w liczbie około trzynastu tysięcysześćdziesięciu. Bezbożny tyran uczynił tak z powodu Jezusa, mając na-dzieję, że Jezus znajdzie się w ich liczbie. Józef i Maryja dowiedziawszysię o tym, przelękli się króla i jego armii. Maryja wzięła dziecię Jezus,owinęła Je w pieluszki i ukryła go w żłobie dla bydląt1080. Następnie udalisię skrycie do ruin miasta i tam chronili się i obserwowali. I nikt nie przy-szedł do nich, gdyż ci, którzy ich widzieli, nie zwracali wcale uwagi, aninie patrzyli na nich.

Rozdział XIV1081

Jak Herod zabił arcykapłana Zachariasza w świątyni

1. Bezbożny tyran nie znajdując sposobu wyjścia czynił następnie po-szukiwania u Zachariasza odnośnie do Jana, chcąc się dowiedzieć, czy onjest jego jedynym synem i czy był przeznaczony do królowania nad Izra-elem. Posłał więc do Zachariasza żołnierzy z zapytaniem o małego Jana.Rzekł do Zachariasza: „Słyszałem od wielu ludzi, że syn twój jest przezna-czony do panowania nad ziemią Judy. Pokaż mi go, abym go zobaczył”.Lecz gdy Zachariasz usłyszał słowa zbrodniczego bezbożnika, odrzekł mu:„Na życie Pana, nie wiem, o czym ty mówisz”.

2. Gdy Elżbieta dowiedziała się o tym, wzięła małego Jana i uszła nagórskie pustkowie, gdzie starała się uchronić życie dziecka. Następnie,

1080 Por. Łk 2, 7, ProtEwJk 22, 1.1081 Por. ProtEwJk 22, 3-24, 3 (tam objaśn.); ŻJsyr 6nn.; Tabarî, 104.


487

umęczona, gorzko zapłakała i wylewała swe łzy przed Panem mówiąc: „Pa-nie, Boże naszych ojców, Boże Izraela, wysłuchaj prośby twojej służebni-cy. Postąp ze mną według twojej miłosiernej litości względem ludzi i wy-rwij mego ducha z rąk Heroda i od zbrodniczej i wściekłej zgrai jego zastę-pów. Niech ziemia się otworzy i niech pochłonie matkę wraz z jej synem,aby moje oczy nie oglądały śmierci syna”. Gdy ona wypowiedziała te sło-wa, w tej samej chwili otwarła się góra i otworzyła im wejście. I ukryłamatkę razem ze swoim dzieckiem. Okrył ich obłok jaśniejący i chronił ichzdrowych i całych. A anioł Pana zstąpił do nich i był ich stróżem i obrońcą.

3. Lecz Herod powtórnie wysłał swoich wysłańców do Zachariaszai rzekł mu: „Powiedz mi, gdzie jest ukryty twój syn, pokaż mi go teraz,abym go zobaczył”. Zachariasz odrzekł: „Jestem związany z posługą w świą-tyni, mój dom nie znajduje się tutaj, lecz w górzystej krainie Galilei. Niewiem, co się stało z matką i jej dzieckiem”. I przybył posłaniec i oznajmiłsłowa Zachariasza. Znowu Herod wysłał posłańca do swoich dowódcówi powiedział im: „Idźcie oznajmić to Zachariaszowi: «To mówi król Izra-ela: ‘Ukryłeś syna przed moim wzrokiem i nie chciałeś mi go otwarcie po-kazać, gdyż wiem, że twój syn ma panować nad domem Izraela. Czyż sło-wami możesz wykręcić się przede mną i wymknąć mi się pod błahym pre-tekstem? O, tak się nie stanie. Jeżeli dobrowolnie nie przyprowadzisz go domnie, wezmę go siłą i stracę cię razem z nim’»”.

4. Zachariasz odrzekł: „Na życie Pana, nie wiem, co się stało z matkąi dzieckiem”. I posłańcy zanieśli Herodowi odpowiedź Zachariasza. Ale bez-bożny tyran pełen nieprawości wysłał znowu swoich posłańców i rzekł:„Oto po raz trzeci przysyłam ci mój rozkaz. Nie usłuchałeś mnie i nie zlą-kłeś się moich gróźb. Czy nie wiesz, że twoja krew jest w moim ręku i żenikt cię nie ocali, nawet Ten, w którym pokładasz nadzieję?”

5. Gdy oni przyszli, aby powtórzyć te słowa Zachariaszowi, odrzekł imZachariasz: „Wiem, że chcecie mojej krwi i że jesteście gotowi rozlać jąbez powodu. Chociaż okrutną śmiercią stracicie moje ciało, Pan, który mnieuczynił i który mnie stworzył, przyjmie mojego ducha”. I oni poszli oznaj-mić Herodowi, co im odpowiedział Zachariasz. Lecz ten bezbożnik wewzrastającej złości swego serca nie dał już żadnej odpowiedzi. I tej samejnocy niegodziwy tyran wysłał żołnierzy, którzy skrycie weszli do świątynii zabili Zachariasza przy ołtarzu, w przybytku przymierza. I nikt, ani kapła-ni, ani lud o niczym nie wiedzieli.

6. Ale oczekiwali na niego podczas modlitwy rytualnej, aby go zoba-czyć, lecz go nie znaleźli. Później, gdy ukazała się zorza na zakończenie


488

modlitwy, kapłani i lud zebrali się, aby wzajemnie się pozdrowić i mówilido siebie: „Co się stało z arcykapłanem Zachariaszem? Gdzie on jest?” I dzi-wili się jego spóźnieniu i mówili do siebie: „Najpierw chyba odmówił wła-sną modlitwę, albo też miał jakieś widzenie w świątyni”.

7. Lecz jeden z kapłanów, który nazywał się Filip, wszedł zuchwale domiejsca Świętego Świętych i zobaczył skrzepniętą krew przy ołtarzu Bo-żym. A oto usłyszał wyraźny głos z przybytku: „Krew niewinna została napróżno rozlana, nie będzie wymazana od synów domu izraelskiego aż dozupełnej pomsty”. Gdy kapłani i całe mnóstwo ludu usłyszeli to, rozdarliswoje szaty i posypawszy głowy popiołem rzekli: „Biada nam! Biada na-szym rodzicom! Jesteśmy skazani na nieszczęście i hańbę!”

8. A kapłani wszedłszy do przybytku zobaczyli przy ołtarzu Bożymkrew Zachariasza skrzepniętą już na kamień koło ołtarza Bożego, lecz niewidzieli jego ciała. I przejęci zdziwieniem rzekli do siebie, że ich zgubajest dokonana. I mówili: „Co się stało z ciałem, że nie widzieliśmy go ni-gdzie?” Błądzili wszędzie szukając go i nie znaleźli go. A każdy ze swejstrony podejrzewał, że ktoś skrycie wyniósł ciało i ukrył je w jakimś miej-scu. Następnie ogłosiwszy wielką żałobę ku jego czci, synowie Izraela opła-kiwali go przez trzydzieści dni1082. Poszukiwali go w wielu miejscach, leczciała jego nie znaleźli. W ten sposób zostało dokonane morderstwo na Za-chariaszu.

Rozdział XV1083

Jak anioł oznajmił Józefowi polecenie ucieczki daleko od zasadzekHeroda, do ziemi Egiptu

1. Anioł Pana ukazał się Józefowi i rzekł doń: „Wstań, weź Dziecięi jego matkę i uchodź do Egiptu, gdyż Herod szuka dziecięcia, aby je zgła-dzić”1084. Rzeczywiście, powiadomiono króla o Jezusie i powiedziano mu,że jest on jeszcze przy życiu.

1082 W jednym z rkps podano, że najwyższym kapłanem został wybrany starzec Syme-on, który tę funkcję pełnił przez czterdzieści dni. On więc przywitał Pana w świątyni jakoarcykapłan.

1083 Rozdział opiera się na różnorodnych elementach. Nr 6-22, por. XVI, 1-4; XVII, 1.Por. EwDzArab 9n.

1084 Por. Mt 2, 13.


489

2. Józef powstawszy pospiesznie wziął Dziecię i Jego matkę1085 i jakozbieg odjechał do [miasta] Ascogon, które nazywają Askalonem – miastoto położone jest na brzegu morza Oceanu – a stamtąd do Hebronu, gdziepozostawali w ukryciu przez sześć miesięcy. Dziecię Jezus miało wtedyrok i sześć miesięcy. Chodziło ono już po ziemi i przychodziło ze swymizabawkami, aby przytulić się do serca matki, a ona w uniesieniu czułościbrała je w ramiona, okrywała je pieszczotami i chwaliła Boga składającMu dzięki1086.

3. Lecz wtedy ludzie z miasta uprzedzili Heroda tymi słowami: „Dzie-cię Jezus jest przy życiu i obecnie znajduje się w mieście Hebron”. Herodszybko wysłał posłańca do naczelników miasta z nakazem, aby podstępniepochwycili Jezusa i zabili Go: Gdy Maryja i Józef dowiedzieli się o tym,przygotowali się do odjazdu, aby ujść do Egiptu. Jak zbiegowie opuścili pokryjomu miasto i udali się w dalszą wędrówkę. Przejechali dużo drogi, a wmiejscach, gdzie się zatrzymywali, Dziecię Jezus czerpało wodę ze zbior-nika i podawało im do picia. Wreszcie dojechali do ziemi egipskiej, do rów-niny Tanis1087. Zatrzymali się w mieście1088, w którym przebywali długi czas.Mieszkali tam przez sześć miesięcy. Dziecię Jezus miało dwa lata.

4. Wyjechawszy stamtąd przybyli blisko granicy Egiptu do miastazwanego Kair1089, do wielkiego zamku królewskiej rezydencji. Jest to wiel-ka przestrzeń, na której się znajdują pałac i forteca. Był to zamek bardzowysoko położony, wspaniały, pięknie ozdobiony i upiększony z wielką róż-norodnością. Wzniósł go niegdyś Aleksander Macedoński w dniach swojejpotęgi. Pozostali tam cztery miesiące do czasu, kiedy dziecię Jezus osią-gnęło dwa lata i cztery miesiące.

5. Jezus1090 wychodził na zewnątrz, aby przechadzać się z dziećmi i mal-cami, bawić się z nimi i rozmawiać. Prowadził ich do najwyższych miejscna zamku, [wspinali się] do okien i okienek w dachu, przez które przecho-dziły promienie słońca i mówił do nich: „Kto z was może objąć ramionamipromień słońca i zjechać na dół tak, aby nie zrobić sobie nic złego?” A oni

1085 Por. Mt 2, 14.1086 Por. ProtEwJk 6, 1.1087 Por. Ps 78, 12. 43 (LXX), hebr. Soan; PsMt 22, 2: Sotinen.1088 Identyfikowano je w różnoraki sposób. Por. Peeters, 162n. Tam również omawia

wiadomości o Kairze.1089 Por. objaśn. poprzednie i EwDzArab 25, objaśn.1090 Jezus – por. EwTmDz dodatek 1 wraz z objaśnieniami.


490

odpowiedzieli: „Nikt z nas nie może tego uczynić”. Jezus rzekł: „Patrzciewszyscy i oglądajcie!” I Jezus objąwszy rękami promienie słońca złożonez drobniutkiego pyłu, opuścił się na dół bez żadnej szkody dla siebie. Ci,którzy to widzieli: dzieci i ubogi lud, poszli opowiedzieć w mieście o cu-dzie dokonanym przez Jezusa. A ci, którzy słyszeli to opowiadanie, podzi-wiali pełni zdumienia. Ale Józef i Maryja, gdy dowiedzieli się o tym, prze-straszyli się i z powodu Dziecięcia uszli z miasta, aby nikt go nie rozpo-znał. Nocą po kryjomu opuścili miasto wraz z Jezusem i oddalili się, ucie-kając z tego miejsca.

6. Przybyli do miasta Mesrin, gdzie mieszkało mnóstwo ludzi. Miastobyło bardzo duże i otoczono je wokół wysokimi murami. W dzielnicy, przyktórej weszli do miasta, były ustawione posągi magiczne. Ilekroć nieprzy-jaciel zagrażał krajowi niebezpieczeństwem lub szkodą, wszystkie te posą-gi wydawały ten sam krzyk na całe miasto. A ci, którzy słyszeli głos tychlicznych posągów, rozpoznawali go i domyślali się, że coś się stanie w kra-ju. Przy pierwszej bramie murów znajdowały się dwa żelazne orły z mie-dzianymi szponami, orzeł i orlica, jeden po prawej, drugi po lewej stronie.Przy drugiej bramie stały zwierzęta drapieżne z gliny i ceramiki: z jednejstrony niedźwiedź, z drugiej lew i inne dzikie zwierzęta z kamienia i drze-wa. Przy trzeciej bramie był koń ze spiżu; a na tym spiżowym koniu znaj-dował się spiżowy posąg króla, który na ręce miał orła z miedzi.

7. Gdy Jezus zbliżył się, aby przejść przez bramę, nagle wszystkie po-sągi chórem zaczęły krzyczeć hałaśliwie, a wszystkie inne posągi nieoży-wione fałszywych bogów krzyczały jeden przez drugiego. Także bóstwaw świątyniach wydawały okrzyki tak, że całe miasto zatrzęsło się aż dofundamentów, a ze strachu i trwogi życie stało się niemożliwe dla ludzi.W tej samej chwili obydwa orły trąbiły, lew ryczał, koń rżał, a spiżowykról ze [swoim] orłem na ręce krzyczał, mówiąc: „Słuchajcie wszyscy, iluwas jest, i bądźcie gotowi, gdyż monarcha, syn wielkiego króla, zbliża siędo naszego miasta z liczną armią”.

8. Słysząc to cały lud uszykował się w liczne oddziały i natychmiastwybiegł z bronią na mury rozglądając się na wszystkie strony, lecz nic niezobaczyli. Poczęli się zastanawiać i zdumieni mówili do siebie: „Co to zadonośny głos, który nas zawołał? Kto widział, kto słyszał, że syn królawszedł do miasta?” Wtedy rozbiegli się wszędzie i nic nie wykryli, tyle, żew jednym domu znaleźli Józefa, Maryję i Jezusa. Zatrzymali Józefa, wy-prowadzili na środek placu miejskiego i rzekli mu: „Powiedz nam starcze,skąd przybyłeś do tego miasta i z jakiego narodu pochodzisz?” Józef odpo-


491

wiedział: „Z ziemi judejskiej, z miasta Jerozolimy”. Zapytali go: „Powiedzprawdę, kiedy tutaj przybyłeś?”

9. Józef odrzekł: „Do tego miasta przybyłem trzy dni temu”. Oni murzekli: „A czy na drodze, którą szedłeś, nie widziałeś księcia, syna króla,który szedł ze swoją armią na ten kraj?” Józef odpowiedział: „Wcale go niewidziałem”. Oni zapytali: „Jak przebyłeś drogę tak długą i pozbawionąwody?” Józef odpowiedział: „Czasem wraz z moją rodziną szedłem wrazz towarzyszami podróży, czasami jednak szliśmy samotnie”. Tłum odrzekł:„Wiemy, że jesteś biednym starcem cudzoziemcem, człowiekiem bezpiecz-nym. Chcieliśmy się jednak dowiedzieć i poznać prawdę. Nie bierz namtego za złe, gdyż dzisiaj oglądaliśmy cud i wszyscy jesteśmy zdumieni”.Powiedziawszy to, odprawili Józefa i odeszli.

10. Zdarzyło się, że Józef przybył do pewnego miasta i rozłożył się nanocleg blisko świątyni bożka Apollina. Przebywał tam wiele dni. Pewnegodnia Jezus uważnie przyglądał się pałacowi bożka, który swoją szerokościąi wysokością wyglądał na małe miasto. Jezus rzekł do swojej matki: „Po-ucz mnie i odpowiedz mi na pytanie, które ci postawię”. Maryja odrzekła:„Mów mój synu, czego chcesz?” Jezus zapytał: „Co to za wysoka budowla,tak bardzo szeroka?” Maryja odpowiedziała: „To jest świątynia bożków,poświęcona czci nieprawych ołtarzy, posągowi fałszywego boga Apolli-na”. Jezus powiedział: „Pójdę zobaczyć, jak on wygląda i do czego jestpodobny”. Maryja odrzekła: „Jeżeli chcesz tam iść, to bądź roztropny, by cisię coś złego nie stało”.

11. I Jezus zaraz powstał, skierował się na bok i wszedł do świątynibożków. Rozglądał się dokoła i obserwował wspaniałość budowli, gdyż byłaozdobiona obrazami i pokryta różnorodnymi dekoracjami. Bardzo je po-dziwiał, lecz wyszedł szybko. Wtedy posągi magiczne w mieście znowurozpoczęły krzyczeć, jak za pierwszym razem tymi słowami: „Słuchajciewszyscy: oto syn wielkiego króla wszedł do świątyni Apollina”. Usłyszaw-szy to wszyscy mieszkańcy miasta pobiegli na wskazane miejsce. Ludziezapytywali się wzajemnie mówiąc: „Kto wydał ten okrzyk skierowany donas?” Przebiegli całe miasto, lecz nic nie zobaczyli jak tylko samego Jezu-sa. Zapytali go: „Dziecko, czyim jesteś synem?” Jezus odpowiedział: „Je-stem małym chłopcem starca o siwych włosach, biednego i cudzoziemca:czego chcecie ode mnie?” Oni pozwolili mu odejść i oddalili się.

12. Mieszkańcy zapytywali się wzajemnie: „Co oznacza ten nowy cud,którego jesteśmy świadkami? Wyraźnie słyszeliśmy głos, który krzyczał,lecz nie pojmujemy tego, co on ogłasza. Lękamy się, aby nie spadło na nas


492

jakieś niespodziewane nieszczęście, zwłaszcza tam, gdzie nie czuwamy”.Gdy ci ludzie tak powiedzieli, całe miasto ogarnął niepokój. A Jezus cichoodszedł do siebie i opowiedział wszystko, co mu mówili. A [Maryja i Jó-zef] byli tym bardzo zdziwieni.

13. Gdy zbliżał się nowy rok – Jezus miał wtedy trzy lata i cztery mie-siące – pewnego dnia wypadło święto Apollina. Wielki tłum z licznymi da-rami i ofiarami cisnął się do bram świątyni, aby wielkim bogom złożyć w ofie-rze zwierzęta i różne rodzaje czworonogów. Przygotowali swoje ofiary płynnei zwierzęta ofiarne i zastawili potrawami obszerny stół, aby jeść i pić. A przybramie stał liczny tłum, który tu przybył. Fałszywi kapłani odbywali uroczy-stość na cześć bożka Apollina. Oto nadszedł Jezus, wszedł po kryjomu i usiadł.A byli tam zebrani wszyscy kapłani wraz ze sługami świątyni.

14. Oto orły i dzikie zwierzęta, to znaczy posągi tych zwierząt, gdyzobaczyły, że Jezus wszedł do świątyni, zaczęły znowu wrzeszczeć tymisłowy: „Patrzcie wy wszyscy! Oto syn wielkiego króla wszedł do świąty-ni”. Słysząc te słowa, cały tłum, który się tam znajdował, napełnił niepokóji gniew. A rzucając się jedni na drugich chcieli się pozabijać mieczami.I mówili między sobą: „Co uczynimy temu starcowi? Od chwili jego przy-bycia do naszego miasta i jego pobytu zdarzają się te dziwy i cuda. Może toDziecko jest synem króla, a on je porwał i uciekł do naszego kraju? Chodź-cie, pochwyćmy go i zabijmy!”

15. Podczas gdy oni tak się zastanawiali, oto Jezus znajdował się w świą-tyni Apollina. Z uwagą przyglądał się temu posągowi wyłożonemu złotemi srebrem. U dołu było napisane: „To jest Apollo, bóg stwórca nieba i zie-mi, ten który cały rodzaj ludzki obdarza życiem”. W tej chwili Jezus roz-gniewał się w duchu1091. Szybko wyszedł ze świątyni i patrząc w niebo rzekł:„Ojcze, daj chwałę swojemu synowi, aby syn Twój oddał Tobie chwałę”1092.Oto głos rozległ się z nieba mówiąc: „Uwielbiłem Go i uwielbię Go zno-wu”1093.

16. W tej samej chwili, gdy Jezus to powiedział, zatrzęsła się ziemia1094

i wszystkie zabudowania świątyni zawaliły się doszczętnie. Bożek Apollo,kapłani świątyni i arcykapłani bałwanów zostali pogrzebani we wnętrzubudynku i zginęli. Reszta mieszkańców miasta, która się tam znajdowała,

1091 Por. J 11, 33.1092 Por. J 17, 1.1093 Por. J 12, 28.1094 Por. PsMt 23n.


493

uciekła z tego miejsca. Wszystkie bożki i wszystkie ołtarze demonówznajdujące się w mieście rozsypały się w ruinę. A budynki i posągi magiczneotaczające miasto, martwe posągi ludzi, drapieżników i zwierząt, runęły naziemię. Wtedy demony wydały okrzyk mówiąc: „Patrzcie wszyscy i płacz-cie nad nami, gdyż małe, zaledwie kilkuletnie Dziecko zniszczyło nas wszyst-kich, którzy jesteśmy, obróciło w gruzy nasze mieszkanie, wytraciło naszesługi i sprawiło, że zginęli złą śmiercią. Nuże, pochwyćcie Je i straćcieśmiercią okrutną”.

17. Słysząc te skargi i lamenty demonów, przy dźwięku ich okrzykówtłumy mieszkańców miasta pospieszyły ku świątyni w ruinach. Ogłosili ża-łobę i każdy opłakiwał swoich zmarłych. Jezus odszedł w milczeniu do swo-jego mieszkania i usiadł tam w kącie. Ludzie pochwycili Józefa, stawili goprzed trybunałem i powiedzieli do niego: „Powiedz nam: co oznaczają tenieszczęścia, które dotknęły nas od twojego przybycia do naszego miasta?Czyż poprzednio nie zapytywaliśmy ciebie: opowiedz, co widziałeś w dro-dze i co słyszałeś? Ty jednak ukrywałeś przed nami tę sprawę. My więcwydajemy was na ciężką śmierć, ciebie, syna i tych, którzy są z tobą, gdyżprzez twoją zdradę spowodowałeś zniszczenie miasta. Powiedz, gdzie jesttwój syn? Pokaż Go wszystkim, byśmy zobaczyli tego, który zniszczył na-szych bogów, unicestwił posługujących naszemu kultowi, pogrzebałnaszych kapłanów pod gruzami i spowodował wiele przedwczesnych śmier-ci. I teraz nasze ręce nie wypuszczą was, dopóki nie oddamy wam tymsamym”.

18. Oni wypowiedzieli wiele podobnych gróźb. A Maryja upadając dostóp Jezusa wzywała Go z płaczem i mówiła: „Jezusie, synu mój, wysłu-chaj mnie, twoją służebnicę. Nie gniewaj się na nas, nie podburzaj miasta,aby z nienawiści nie zatrzymano nas, nie zabito i nie stracono Cię okrutnąśmiercią”. Jezus odpowiedział jej: „O moja matko, ty nie wiesz, co mó-wisz. Wszystkie zastępy wojska niebieskiego duchów anielskich lękają sięi drżą przed chwalebną potęgą mojego bóstwa, które obdarowało życiemwszystkie istoty żywe. A on, Sadaiel1095, mój wróg, jedno ze stworzeń uczy-nionych na moje podobieństwo, ośmiela się przybrać sobie imię Boga i otrzy-mywać cześć i uwielbienie od rodzaju ludzkiego”.

19. Maryja rzekła: „Mój synu, mówisz prawdę, ale proszę Cię, wysłu-chaj mnie, za wstawiennictwem twojej matki i służebnicy przywróć do ży-cia zmarłych, których śmierć spowodowałeś, a wszyscy, gdy zobaczą cuda,

1095 Inne imię szatana.


494

które uczynisz, uwierzą w twoje imię. Przecież widzisz liczne katusze za-dawane starcowi, uwięzionemu z twojego powodu”. Jezus odpowiedział:„O moja matko, nie zadawaj Mi gwałtu, gdyż nie nadszedł jeszcze mójczas1096, abym to czynił”. Maryja powiedziała: „Proszę Cię, wysłuchaj mnie,mój synu: zobacz nasze udręki i nieszczęście twojej służebnicy, bo to dlaCiebie jako uchodźcy i przesiedleńcy błądzimy nieznani po obcej ziemi”.Jezus odpowiedział: „Przez wzgląd na twoją prośbę sprawię, że ci ludzieuznają, że jestem Synem Bożym”.

20. Powiedziawszy to Jezus powstał i przeszedł przez tłum ludzi. I gdyoni zobaczyli to kilkuletnie i małe dziecko – miało ono trzy lata i czterymiesiące – mówili do siebie: „Czyż to On wywrócił świątynię bożkówi zniszczył posąg Apollina?” Inni mówili: „Tak, to On”. Słysząc to wszyscyzdumiewali się nad tym, co uczynił. Wpatrywali się w Niego i mówili: „Cochcecie czynić?” A Jezus oburzył się w duchu1097 i szedł na środek placupo ciałach zmarłych. Wziął proch ziemi, rozsypał go na nich i zakrzyknąłgłośno mówiąc: „Mówię wam wszystkim, kapłanom, którzy tutaj leżyciepowaleni śmiercią we wnętrzu tej budowli, powstańcie zaraz z nieszczę-ścia, które was zniszczyło i wyjdźcie tu na zewnątrz”1098.

21. W chwili, gdy On wypowiedział te słowa, nagle zadrżało miejsce,w którym się znajdowali: podniósł się kurz, który sprawił, że zawirowałykamienie, i około stu osiemdziesięciu dwu osób powstało z martwych i sta-nęło na własne nogi. Lecz pozostali słudzy i arcykapłani Apollina w licz-bie stu dziewięciu nie powstali. Wszystkich ogarnęła obawa i strach, a prze-jęci lękiem mówili: „On jest Bogiem nieba i ziemi, który obdarza życiemcały rodzaj ludzki”. Wszyscy kapłani przywróceni z martwych do życiaprzyszli, aby paść przed Nim i wyznawali swoje winy mówiąc: „Prawdzi-wie, On jest Synem Bożym1099 i Zbawicielem świata, który przyszedł, abyobdarzyć nas życiem”. I wieść o Jego cudach rozchodziła się po całej oko-licy, a ci, którzy o nim słyszeli, licznie przychodzili z daleka, aby Go zoba-czyć i dziwili się z powodu jego młodego wieku jeszcze bardziej.

22. Następnie cały zebrany tłum upadł do stóp Jezusa i prosił Go, abywskrzesił także tych zmarłych, którzy posługiwali w świątyniach, ale Jezusnie chciał tego uczynić. Przyprowadzili więc Józefa do środka zebranego

1096 Por. J 2, 4.1097 Por. J 11, 33.1098 Por. J 11, 43.1099 Por. Mt 27, 54.


495

tłumu, błagali go i mówili: „Wybacz nam winy, które popełniliśmy w sto-sunku do was i proś twoje Dziecko, aby powrócił do życia zmarłych, któ-rzy byli w świątyni”. Józef odpowiedział: „Bądźcie łaskawi, nie mogę za-dawać mu gwałtu. Lecz jeśli On sam zechce czynić, niech się spełni wolaPana1100, gdyż On ma moc nad wszystkimi rzeczami”.

23. Gdy oni to powiedzieli, oto przyszedł człowiek ze znacznej rodzi-ny, upadł przed Jezusem i Józefem mówiąc: „Proszę was, przyjdźcie dodomu sługi waszego, a wszedłszy pod mój dach, pozostańcie tam tak dłu-go, ile tylko zechcecie”. I zaprowadził ich do swego domu. Wszyscy miesz-kańcy miasta przychodzili odwiedzać Jezusa i życzliwie usługiwali Mu naswój koszt. Ci, którzy byli dręczeni przez złe duchy, przez demony lubprzez choroby, przychodzili, aby upaść przed Nim, a on ich uzdrawiał1101.Zapanowała wielka radość w mieście, a słysząc o tym ludzie z okolicy gło-śno sławili Boga.

24. Józef przebywał jeszcze w tym mieście długie dni w domu jedne-go księcia pochodzenia hebrajskiego. Nazywał się Eleazar, miał on synai dwie córki. Syn nazywał się Łazarz, a córki Marta i Maria1102. Przyjął onich z wielką czcią, jak należało. Józef przedłużył swój pobyt i opowiedziałEleazarowi wszystko, co uczynili mu synowie Izraela: uciski, prześlado-wanie, nękania, a w końcu wygnanie, na którym teraz przebywa. Eleazarwysłuchał tego wszystkiego i napełnił go smutek. Józef rzekł do niego: „Bądźbłogosławiony, gdyż uczyniłeś nam dobro, ile tylko było w twoich możli-wościach. Przyjąłeś nas otwartym sercem, utrzymywałeś nas wszystkichtutaj przybyłych i czyniłeś nam dobro”. Eleazar powiedział do Józefa: „Czci-godny starcze, pozostań tutaj i nie miej wątpliwości, że później znajdzieszspoczynek i schronienie w swoim utrapieniu”.

25. Gdy to powiedzieli, napełniła ich pogodna radość. Eleazar rzekł:„Ja również jestem z kraju judzkiego i z miasta Jerozolimy. Doznałem wie-lu cierpień od moich nieprzyjaciół. Zostałem pozbawiony i ogołocony zewszystkiego, co posiadałem i z obawy przed bezbożnym Herodem posze-dłem na wygnanie i osiedliłem się tutaj wraz z moją rodziną i moimi towa-rzyszami. Od piętnastu lat mieszkam w tym mieście. Ze strony mieszkań-ców nie doznałem żadnych udręczeń, a nawet przeciwnie, spotkałem sięz życzliwością, sympatią i wielkim uznaniem. Nie obawiaj się nikogo, ale

1100 Por. Mt 6, 10.1101 Por. Łk 6, 18.1102 Por. J 11, 1.


496

zamieszkaj w jakimkolwiek miejscu, które ci się wyda dobrym, aż do chwili,gdy nawiedzi cię Pan i ulituje się nad twoim podeszłym wiekiem. Późniejpowrócisz do ziemi [Izraela] i twój duch będzie żył przez twoją nadziejęw Panu”.

26. Tak mówili i zamilkli. Pozostali w tym miejscu trzy pełne miesią-ce. Józef i Eleazar stali się jakoby dwaj bracia, złączeni uczuciem i wza-jemną życzliwością. Marta i Maria z doskonałą miłością przyjęły dziewicęMaryję i Jezusa do swego domu, jakby mieli jedno [serce] i jednego du-cha1103. Marta natomiast była przywiązana do swego brata Łazarza a Ma-ria, siostra Łazarza, kochała dziecię Jezus jakby swego własnego brata,gdyż byli w tym samym wieku.

27. Otóż Jezus widząc co się stało, oburzył się w duchu1104 i rzekł doswej matki Maryi: „Moja dusza jest poruszona z powodu tego, co zrobiłemw tym mieście. Nie chciałem się objawić, aby nikt Mnie nie poznał, a otowysłuchałem waszych próśb i spełniłem waszą wolę”. Dziewica Maryjaodrzekła: „Dlaczego czynisz nam wyrzuty, mój synu? Naprawdę to Ty spo-wodowałeś zniszczenie bożków i Ty wystawiłeś nas wszystkich na zgubęi śmierć. To dlatego prosiłam cię, abyś nas wyrwał od śmierci. Od tegoczasu, skoro zadecydujesz coś zrobić, niech się spełni twoja wola”1105.

28. Następnej nocy anioł Pański rzekł do Józefa w widzeniu: „Powstań,weźmij Dziecię, jego matkę i idź do ziemi Izraela, bo już umarli ludzie,którzy czyhali na życie dziecięcia”. Józef obudził się ze snu1106 i opowie-dział Maryi widzenie. Słysząc to ucieszyli się. Lecz kilka dni później po-słyszał, że Archelaus został królem na miejsce swego ojca, więc bał się tamiść1107. Powstał więc w nocy, wziął Dziecię i jego matkę1108 i wyruszył napołudnie, do stóp góry Synaj, przez pustynię sąsiadującą z ziemią, gdzieniegdyś osiedlił się i przebywał lud izraelski.

1103 Por. Dz 4, 32.1104 Por. J 11, 33.1105 Por. Mt 6, 10.1106 Por. Mt 2, 19-21.1107 Por. Mt 2, 25. Archelaos, syn Heroda, był nie mniejszym okrutnikiem od ojca.1108 Por. Mt 2, 21.


497

Rozdział XVI1109

W jaki sposób [Święta Rodzina] powróciła do ziemi Izraelai zamieszkała w Galilei, w mieście Nazaret

1. Wstali rankiem i weszli do krainy Moabu, naprzeciw Mambre i prze-byli wiele etapów w drodze do miasta Arabów. Gdy Jezus przechodził przezziemie miejskie, znajdowało się tam wiele ołtarzy bożków. Po drodze znaj-dowała się wysoka góra, a na jej szczycie stała świątynia, wspaniale ozdo-biona różnymi obrazami; była ona poświęcona złym duchom, które zgro-madziły się w miejscu, gdzie przechodziła droga, rozprawiały między sobąi mówiły: „Czujemy się dobrze w naszym mieszkaniu i jesteśmy tu w spo-koju. Lecz słyszeliśmy od wielu ludzi, że pojawił się syn biednego starca,który zna i rozróżnia wszystkie nasze sprawy. To jest prześladowca i nie-przyjaciel naszego rodu. Gdy on nadejdzie, co się stanie z nami?”

2. Niektóre złe duchy powiedziały: „Jak jesteście w stanie rozpoznaćgo i dowiedzieć się, kto to jest?” Inny zły duch powiedział: „Wy nie wiecie,kto to jest, ja wiem i rozpoznałem go już wcześniej”. Złe duchy odrzekły:„Jeżeli ty go znasz, poucz nas”. Zły duch powiedział: „To jest ten sam,który zrzucił nas ze sklepienia niebios, miejsca naszego przebywania, i do-prowadził nas do zguby. A teraz przyszedł tutaj, aby nas wyrzucić spośródrodzaju ludzkiego”. Złe duchy zapytały: „Skąd wiesz, że on to uczynił?”Zły duch odpowiedział: „Byłem tam [w Egipcie] w świątyni Apollina, gdyon zniszczył cały święty budynek, w proch obrócił posągi bogów i wszyst-ko doszczętnie zrujnował”. Złe duchy powiedziały: „Biada nam! Jeżeli tu-taj przyjdzie, co się stanie z nami?”

3. Gdy tak rozmawiali między sobą, nagle spostrzegli zbliżającegosię Jezusa. Wydali okrzyk i powiedzieli: „Oto dziecię Jezus przychodzido tego miasta! Opuśćmy to miejsce, gdyż zginiemy z jego ręki”. Inne złeduchy powiedziały: „Chodźcie! Zakrzykniemy na alarm w mieście. Możepochwycą dziecię, zabiją je, a my spokojnie pozostaniemy w naszymmieszkaniu”. Gdy tak powiedziały, rozbiegły się w różne strony i zakrzyk-nęły: „Patrzcie wszyscy i słuchajcie! Przychodzi syn wielkiego króla i zwielką armią zbliża się do miasta”. Słysząc to zbiegli się wszyscy miesz-kańcy okolicy uzbrojeni i w oddziałach. Rozesłali oddziały na wszystkiestrony, ale nic nie znaleźli.

1109 1-4 – por XV, 6-22; XVII, 1. 7-15 por. XXII; 7-13 – EwTmDz 9; PsMt 22; Ew-DzArab 44; RkpsPar, Bonaccorsi 233.


498

4. Oto gdy Jezus przekraczał bramę miasta, wszystkie budynki świą-tyń nagle się zatrzęsły, rozpadły się w ruiny i ani jedna świątynia nie pozo-stała cała. Wyższych kapłanów i sprawujących kult ogarnęło obłąkanie i szałszatański. Uderzali się między sobą i mówili: „Biada nam! My nieszczęśli-wi, wypędzono nas z naszego mieszkania! Kto to zrobił?” I nie mogli wy-tłumaczyć sobie ani tego, ani zniszczenia miasta1110.

5. Józef mieszkał tam przez wiele dni. Jezus miał wtedy cztery lata. Gdymały Jezus doszedł do tego wieku, nie zostawał zamknięty w domu, leczwychodził wraz z innymi dziećmi i uczestniczył w ich rozmowach. One zaśchętnie wybiegały na jego spotkanie i ulegały jego woli. Swoją serdecznąłagodnością doprowadzał je wszystkie do porozumienia się z sobą, a dziękiurokowi swego słowa stał się przewodnikiem i kierownikiem wszystkichdzieci. Gdy nakazywał im cokolwiek czynić, oni spełniali jego wolę. Niepozwalał nikomu oddawać się bezczynności. A gdy zdarzyło się, że któreśdziecko zraniło się lub uderzyło, dotykał je dłonią, uzdrawiał i przyjaźniewszystkie pocieszał. Jednał niezadowolonych i rozweselał ich. Oni szli doswoich rodziców i składali winę swych błędów na Jezusa1111. Rodzice zaśwychodzili szukać Jezusa, ale go nie znajdywali1112. Pytali więc mówiąc:„Gdzie on jest?” Dzieci odpowiadały: „Nie wiemy, on jest synem obcegostarca, który jest tu przejazdem”. I po tych słowach powracały do siebie1113.

6. Zdarzyło się jednego dnia, że Jezus poszedł do dzieci na miejsce,gdzie były zebrane. Rozpoczęły grę, zabawiały się, rozmawiały i dyskuto-wały między sobą. Jezus podziwiał ich niewinność1114. Podczas gdy onezabawiały się i stroiły sobie żarty, doszło do tego, że zaczęły się bić międzysobą. Jedno z nich uderzając ręką drugiego wybiło mu prawe oko. Dzieckozaczęło krzyczeć, a później gorzko płakać. Jezus rzekł: „Nie płacz i po-wstań szybko na nogi. Nie bój się”. I Jezus zbliżył się do niego. W tej sa-mej chwili światło powróciło do jego oczu i odzyskało wzrok. Znajdującesię tam dzieci szybko pobiegły do miasta i opowiedziały, co Jezus uczynił.Ci, którzy słuchali opowiadania dzieci, przybiegli na miejsce, gdzie on był,aby go zobaczyć. Lecz go już nie znaleźli. Jezus uciekł stamtąd i ukrył sięprzed ich wzrokiem.

1110 Por. PsMt 23n.1111 Wprowadzono element nie pasujący do całości. Por. XVI, 12.1112 Por. J 7, 34.1113 Autor EwDzOrm umieścił niektóre sceny z dzieciństwa Jezusa w drodze powrotnej

do Nazaretu podobnie jak i EwDzArab, podczas gdy EwDzTm umieszcza je w Nazarecie.1114 Par. Mt 19, 14, par.


499

7. Później Jezus udał się pewnego dnia na miejsce, gdzie zebrały siędzieci, a było to na tarasie jednego domu. Dom był bardzo wysoki, prawiena rzut kamienia w górę. Jedno z dzieci spało na murze na skraju domu.Z tej wysokości spadło na ziemię i roztrzaskało sobie głowę. Krew pomie-szana z mózgiem wytrysnęła na kamienie i w tej samej chwili dusza opu-ściła ciało. Na ten widok dzieci, które tam były, pouciekały stamtąd. Zbie-gli się mieszkańcy miasta i krzyczeli: „Z czyjej winy zabił się ten małychłopiec spadając z takiej wysokości?” Nadeszli rodzice, którzy dowiedzielisię o wypadku. Głośno okazywali wielki ból z powodu śmierci dziecka.Później rozpoczęli szukać i dowiadywać się, kto spowodował wypadek.A wszyscy przysięgając się odpowiadali: „Nie wiemy”.

8. Rodzice dziecka odpowiedzieli: „Nie wierzymy w to, co mówicie”.Następnie zebrali wszystkie dzieci i zaprowadzili je do trybunału i zaczęlije badać pytając: „Powiedzcie, kto zabił dziecko i zrzucił je z wysoka”.Dzieci pod groźbą śmierci mówiły między sobą: „Co robić? Wiemy, jak sięstało, wzajemnie dajemy sobie świadectwo, że jesteśmy niewinne i że niktnie spowodował tej śmierci. Ale nie wierzą naszym szczerym słowom. Czyżmimo naszej niewinności mamy zostać skazani na śmierć?” Jedno z dziecipowiedziało: „Wszyscy wiemy, że jesteśmy niewinne, ale nie mamy żadne-go świadka. Oni uważają nasze słowa za kłamstwo. Nuże! Zrzućmy winęna Jezusa, ponieważ on był razem z nami. On nie jest stąd, jest cudzoziem-cem, synem starca, który jest tu przejazdem. Zostanie skazany na śmierć,a my będziemy wolni”. Oni zgodnie odpowiedzieli: „Otóż to, dobrze po-wiedziałeś!”

9. Zgromadzenie ludu, zatrzymawszy dzieci, poddało je badaniom py-tając: „Powiedzcie, kto dokonał tego złego czynu i spowodował przedwcze-sną śmierć tego niewinnego dziecka”. Oni zgodnie odpowiedzieli: „Obcedziecko nazywane Jezusem, syn pewnego starca, on to sprawił”. Sędziowiepolecili sprowadzić go. Gdy poszli go szukać, nie znaleźli go wcale. Po-chwycili więc Józefa, przyprowadzili do trybunału i rzekli do niego: „Gdziejest twój syn?” Józef odrzekł: „Co chcecie od niego?” Oni odpowiedzielijednym głosem: „Więc ty nie wiesz, co uczyniło twoje dziecko? Zrzucił onz tarasu jedno z naszych dzieci i spowodował jego śmierć”. Józef odrzekł:„Na życie Pana, nie wiemy gdzie się znajduje”.

10. Postawili więc Józefa przed sędziego. Sędzia zapytał: „Starcze,skąd przyszedłeś i z jakiego kraju pochodzisz?” Józef odpowiedział: „Po-chodzę z ziemi judejskiej, z miasta Jerozolimy”. Sędzia rzekł: „Powiedznam, gdzie się znajduje twój syn, który spowodował gwałtowną śmierć


500

jednego z naszych dzieci”. Józef odrzekł: „O sędzio, nie obwiniaj nas o ta-ką niesprawiedliwość, gdyż nie jesteśmy winni krwi tego dziecka”. Sędziapowiedział: „Jeżeli wy nie jesteście winni, dlaczego lękasz się o swe ży-cie?” Józef odpowiedział: „Jestem obcym, starym, biednym żebrakiem. Todziecko jest moim synem wedle ducha, nie zaś według ciała. Jeżeli zechce,ma ono moc wam odpowiedzieć”.

11. Gdy to powiedział, oto przyszedł Jezus i rzekł: „Kogo szukacie?”1115.Oni odpowiedzieli: „Syna Józefa”. Jezus rzekł: „Ja nim ·jestem”1116. Sędziapowiedział: „Opowiedz mi, jak dokonałeś tego złego czynu”. Jezus odpo-wiedział: „O sędzio, nie wydawaj swego wyroku z taką stronniczością, gdyżto jest grzech i krzywda twojej duszy”. Sędzia powiedział: „Nie potępiamcię bez powodu, ale mam na to dowód; oskarżają cię koledzy tego dziecka,którzy byli razem z tobą”. Jezus odrzekł: „A kto zaświadczy, że oni mówiąszczerze?” Sędzia powiedział: „Oni wzajemnie świadczą o sobie, że są nie-winni, i że ty jesteś godzien śmierci”. Jezus rzekł: „Jeżeli ktoś świadczyo mnie, znajduje wiarę; lecz jeśli oni ze strachu przed śmiercią wzajemnieświadczą o sobie, ich świadectwo nie jest ważne, a ty wydajesz wyrok prze-ciwny sprawiedliwości”. Sędzia rzekł: „Kto zaświadczy o tobie, gdyż tyjesteś winien śmierci?” Jezus odpowiedział: „O sędzio, nie jest tak jakmówisz. Oni uważali, że ja jestem nietutejszy, gdyż jestem obcym i synembiedaka. Dlatego zrzucili na mnie wyrok śmierci. A ty, żeby przypodobaćsię ludowi, przyznajesz im rację, a mnie zaprzeczasz”.

12. Sędzia rzekł: „Co mam robić?” Jezus odpowiedział: „Chcesz wy-dać wyrok sprawiedliwy? Wezwij świadków, którzy nie są wmieszaniw sprawę i wtedy w całej prawdzie zostanie odkryte kłamstwo”. Sędziarzekł: „Jeżeli chodzi o mnie, nie rozumiem, co mówisz: chcę od ciebie świa-dectwa tak, jak i od nich”. Jezus odpowiedział: „Jeżeli dam świadectwosamemu sobie1117, czy mi uwierzysz?” Sędzia powiedział: „Ja nie wiem,czy przysięgasz prawdziwie czy też kłamliwie”. Dzieci jednogłośnie po-wiedziały: „Słuchaj, wiemy, kim jesteś, dręczyłeś nas i znęcałeś się nadnami i nad innymi dziećmi w mieście, a my nic nie zrobiliśmy tobie”. Sę-dzia rzekł: „Czy widzisz, ilu świadków jest przeciw tobie, i ty mi nic nieodpowiesz?”1118 Jezus powiedział: „Wiele razy zwracałem się do ciebie i nie

1115 Por. J 18, 4. 7.1116 Por. J 18, 5.1117 Por. J 8, 14.1118 Par. Mt 26, 62.


501

uwierzyłeś moim słowom. Teraz zobaczysz i będziesz podziwiał, i zdumie-jesz się”1119. Sędzia rzekł: „Zobaczymy więc, co chcesz powiedzieć”.

13. Wtedy Jezus zbliżył się do zmarłego i zakrzyknął głośno mówiąc:„Abiasie, synu Thomara, powstań, otwórz oczy i opowiedz, jaka była przy-czyna twojej śmierci”. I w tej samej chwili zmarły podniósł się, jakby zesnu obudzony, usiadł, spojrzał dokoła i rozpoznał wszystkich, którzy wy-mawiali jego imię. Na ten widok rodzice pochwycili go w ramiona i ściska-li go mówiąc: „Jak się czujesz? Co ci się stało?” Dziecko odpowiedziało:„Nic”. Jezus rzekł do dziecka: „Powiedz nam, dziecko, jaka była przyczynatwojej śmierci”. Dziecko odrzekło: „Panie, to nie ty jesteś winien mojejkrwi, ani dzieci, które były ze mną, lecz oni bali się śmierci, dlatego cięoskarżyli. Naprawdę to ja zasnąłem, spadłem z góry na dół i zabiłem się”.

14. Widząc to sędzia i zgromadzony tłum ludzi powiedzieli: „Ponie-waż to dziecko uczyniło cud, nie może ono być synem człowieka, lecz tojest Bóg wcielony, który okazał się na ziemi”. Jezus rzekł: „Sędzio, czywierzysz teraz, że jestem niewinny?” Ten zaś, zmieszany, nie odpowiadał.I wszyscy dziwili się młodemu wiekowi [Jezusa] i czynom, które dokonał.A tych, którzy słyszeli o cudzie Jezusa, przejął lęk.

15. Dziecko żyło trzy godziny. Jezus rzekł do niego: „Abiasie, terazzaśnij aż do powszechnego zmartwychwstania”. I gdy to Jezus powiedział,dziecko opuściło głowę i zasnęło. Na ten widok dzieci bardzo się przestra-szyły i zaczęły trząść się ze strachu. Następnie sędzia i zgromadzeni ludzieupadli do stóp Jezusa i prosili go mówiąc: „Powróć życie temu zmarłemu”.Jezus nie zgodził się i rzekł: „O niegodziwy urzędniku i [niewierny] wy-kładowco Prawa, jak ośmielasz się mówić o słuszności i sprawiedliwości,gdy wspólnie, ty i całe to miasto, oskarżacie mnie bez powodu odmawiającwiary moim słowom, a uznawałeś za prawdę kłamstwa, które oni wypo-wiadali o mnie? Ponieważ wy nie usłuchaliście mnie, ja również nie wy-słucham was”. Powiedziawszy to Jezus szybko wyszedł i ukrył się przednimi. Oni szukali go, lecz go nie znaleźli. I poszli, aby upaść do stóp Józefai prosili go mówiąc: „Gdzie jest Jezus, twoje dziecko, aby przyszedł wskrze-sić naszego zmarłego?” A on odpowiedział: „Nie wiem. On chodzi, gdziechce, bez mojego pozwolenia”.

1119 Por. EwTm 2, objaśn.


502

Rozdział XVII1120

O tym, jak oni wyjechali stamtąd i przybyli do krainy syryjskiej

1. I tej nocy Józef powstał, wziął dziecko wraz z matką i poszli do kra-ju Syrii, do miasta, które nazywało się Šahaprau. Jezus miał wtedy pięć lati trzy miesiące. I gdy wchodził przez bramę miejską, gdzie znajdowały sięposągi bogów, złe duchy, widząc przechodzącego Jezusa, wydawały gło-śny okrzyk mówiąc: „Oto przychodzi dziecko, syn króla, wielkiego wład-cy, który dokona przewrotu w mieście i wypędzi nas z naszego mieszkania.Przyjdźcie i pilnujcie się, aby on nie zbliżył się do nas. Na jakiej pustynizdołamy się ukryć?” Słysząc to przełożeni fałszywych kapłanów, fałszywiarcykapłani i słudzy bóstw zebrali się w świątyni bożków i mówili: „Co zagłos i okrzyk, który nas przestraszył?” W tej samej chwili wszystkie posągifałszywych bogów zatrzęsły się, upadły na ziemię i rozsypały się na części.

2. Józef wszedł do miasta, wybrał miejsce na mieszkanie i w nim po-został. Jezus chodził wszędzie wkoło miasta. Przyszedł do miejsca, gdziezgromadziły się dzieci i usiadł przy brzegu wody, blisko źródła. Wziął tro-chę kurzu i wrzucił do wody. Dzieci przyszły, aby się napić i zobaczyływodę zmienioną w krew1121, a dręczone pragnieniem płakały. Jezus wziąłdzban, zanurzył go w fontannie i nabrawszy wody podał ją dzieciom. I zno-wu zaczerpnął wody z fontanny, i rozlał ją na nich, i ubrania wszystkichstały się jakby pomalowane krwią. Małe niewinne dzieci zaczęły przed nimpłakać. Jezus życzliwie przywołał je do siebie, przesunął ręką nad nimii rzekł: „Nie płaczcie. Patrzcie, już nie ma plam na waszych ubraniach”.Dzieci bardzo się uradowały na widok cudu, który uczynił Jezus1122.

3. Innego dnia Jezus poszedł na miejsce, gdzie były zebrane dziecii powiedział im: „Chodźcie, pójdziemy na odległe miejsce i będziemy po-lować i chwytać ptaki”. Oni odpowiedzieli: „Tak”. Powstawszy poszli doznanego miejsca na równinie. Pozostali tam cały dzień. Lecz nie potrafilischwytać ptaków. Był to letni dzień i strasznie gorące powietrze męczyłoich ogromnie. Widział to Jezus i zrobiło mu się ich żal; wyciągnął więc kunim rękę, podźwignął ich i powiedział: „Nie bójcie się. Powstańcie. Pój-dziemy ku skale, która się znajduje naprzeciw nas i odpoczniemy w jej cie-

1120 Rozdział zbudowany jest według schematu rozdziału poprzedniego: okrzyki bo-gów, cuda, śmierć, niesprawiedliwy sąd i fałszywi świadkowie, wskrzeszenie.

1121 Por. Wj 7, 19n.1122 Por. 21, objaśn.


503

niu”. Gdy oni tam poszli i zebrali się we wskazanym miejscu, było tak go-rąco, że nie mogli wytrzymać gwałtowności upału. Wiele z tych małychniewinnych dzieci upadło na ziemię jak martwe, oddychając z trudemi utkwiwszy oczy w Jezusa patrzyły na niego.

4. Oto Jezus powstał, stanął pośród nich, uderzył kijem w skałę i w tejsamej chwili ze skały wytrysnęło źródło1123 obfitej i doskonałej wody, któ-rą napoił wszystkich. To źródło istnieje jeszcze dzisiaj. Gdy wszyscy napilisię i ożywili, podnieśli się i oddali cześć Jezusowi. A gdy Jezus wyciągnąłrękę nad wodą, pojawiła się w niej wielka ilość ryb. Polecił dzieciom, abyje chwytały i nabrały dużo ryb. Następnie zebrali drzewo. Drzewo zapaliłosię bez zapalenia ognia, a oni piekli ryby, jedli i nasycili się. Wzięli jeszczeze sobą dużą ilość ryb i wszyscy z radością powrócili do swoich domów.Tutaj opowiadali dziwy, które uczynił Jezus. Pokazali ryby, które złapalipodczas połowu i wielu ludzi uwierzyło w niego1124.

5. Mocniejsze i silniejsze dzieci przyszły wcześniej i na czas do do-mów, mniejsze wróciły później. Trzyletni chłopczyk zabłądził na równinie,stracił oddech, upadł na ziemię i zasnął. Obudził się w nocy, a otworzyw-szy oczy, rozglądał się wokoło i nie zobaczył nikogo. Zabrakło mu wtedyodwagi i zaczął płakać. Pozostał tam przez trzy dni. Całą noc błądził porówninie i oddalił się od swego miejsca tak, że żadne dziecko nie wiedzia-ło, co się z nim stało. Później głód, pragnienie oraz żar słońca oddzieliłyjego duszę od ciała.

6. Rodzice małego chłopca zapytali dzieci: „Gdzie jest nasz mały chłop-czyk, który poszedł z wami? Co się z nim stało?” Oni odpowiedzieli: „Niewiemy”. Rodzice mówili: „Jak to, nie wiecie, przecież szedł z wami?” Dzieciodpowiedziały: „Wiemy, że szedł z nami, lecz nie wiemy, co się z nim póź-niej stało”. Rodzice zapytali: „O której godzinie widzieliście, że był jesz-cze z wami?” Dzieci odpowiedziały: „Widzieliśmy go wszyscy do połu-dnia. Lecz kiedy zmęczył nas żar słońca, od którego wszyscy uciekaliśmy,straciliśmy go z oczu. Gdy mały Jezus nas zabrał i dał nam pić wodę zeskały, nie widzieliśmy tam chłopca. Myśleliśmy, że powrócił do domu”.

7. Rodzice dziecka powstawszy poszli do sędziego miasta i opowie-dzieli mu całe zdarzenie. On polecił zebrać przed sobą wszystkie dziecii zaczął je przesłuchiwać: „Moje dzieci, powiedzcie mi prawdę, co się stałoz tym malcem?” Oni odpowiedzieli: „O sędzio, wysłuchaj nas. Wczoraj

1123 Por. Wj 17, 5n.1124 Por. J 4, 39 itp.


504

rano zebraliśmy się, wspólnie razem i chcieliśmy iść bawić się, gdy nad-szedł Jezus, syn Józefa wraz z innymi małymi dziećmi, które przyłączyłysię do niego. Powiedzieliśmy, że pójdziemy daleko. A że chłopiec ten niechciał wrócić, więc zostawiliśmy go i poszliśmy”. Sędzia zapytał: „Czywidział go ktoś z was, gdy zebraliście się w tym samym miejscu?” Oni od-powiedzieli: „Tak, on był razem z nami cały dzień, aż do południa. Gdy żarsłońca zmęczył nas, odeszliśmy z tego miejsca i straciliśmy go z oczu”.

8. Sędzia powiedział: „Powstańcie i idźcie go szukać tak długo, aż przy-prowadzicie go żywego lub martwego”. Oni poszli, aby przeszukać okoli-cę, lecz nie znaleźli go. Po powrocie powiedzieli sędziemu: „Nie znaleźli-śmy go”. Sędzia rzekł: „Co sobie myślicie? Sądzicie, że chytrością ujdzie-cie przede mną? Tak nie będzie. Powiedzcie mi: jaki był cel waszej wy-cieczki? Kto namówił tego chłopca i wziął go ze sobą?” Dzieci odpowie-działy: „Nikt go nie chciał, on poszedł sam”. Sędzia powiedział: „Nie mó-wicie prawdy, więc zginiecie wszystkie”.

9. Jeden z nich powiedział: „Znasz Jezusa, syna starego Józefa? Onbył razem z nami, on nam przewodził i on nas prowadził ze sobą; to on naswprowadził w tę śmiertelną zasadzkę”. Jego koledzy rzekli: „I co złegonam uczynił? Kiedy umieraliśmy z pragnienia pod palącym słońcem, to onwyprowadził wodę ze skały i ugasił nasze pragnienie; dał nam ryby do je-dzenia, a następnie mogliśmy wrócić do domu”. Inne jednak dzieci powie-działy: „Zrzućmy na niego całą winę, on jest nieznanym i cudzoziemcemw naszym mieście. A poza tym, czy nie wiecie, że to z jego przyczyny znaj-dujemy się w tym nieszczęściu i w tych kłopotach?” I krzycząc poszli dosędziego i powiedzieli: „Dlaczego nas potępiasz, choć jesteśmy niewin-ni?” Sędzia odrzekł: „Jeżeli wy jesteście niewinni, wskażcie tego, któryjest winien śmierci”. Dzieci powiedziały: „Syn obcego starca wziął ze sobąchłopca i my nie wiemy, co mu zrobił”. Sędzia powiedział: „Dlaczegouprzednio nie powiedzieliście o tym?” Dzieci odpowiedziały: „Myśleliśmy,że to byłoby złe, gdyż on jest bardzo biedny i utrzymuje się z żebraniny”.

10. Sędzia polecił przywołać Jezusa, lecz nie znaleziono go. Zatrzy-mano więc Józefa i siłą przyprowadzono go przed sąd. Sędzia zapytał: „Star-cze, skąd przyszedłeś i dokąd idziesz?” Józef odpowiedział: „Pochodzę z da-lekiej krainy i wędruję po świecie jak obcy i pozbawiony własnego kraju”.Sędzia zapytał: „Gdzie znajduje się twój syn?” Józef powiedział: „Co chcecieod niego?” Sędzia powiedział: „Czy nie wiesz, że twój syn poszedł bawićsię, i zabrał ze sobą wszystkie dzieci, i jeden mały chłopczyk nie wrócił.Powiedz mi więc, gdzie jest twój syn i co zrobił z tym chłopcem?” Józef


505

odpowiedział: „Nie wiem nic o tej sprawie”. Sędzia oświadczył: „Nie wy-rwiesz się z moich rąk takim usprawiedliwieniem, dopóki nie przyprowa-dzisz mi chłopca, żywego lub martwego”. Józef odpowiedział: „Jestem sta-ry, jak mogę biegać cały dzień?” Sędzia rzekł: „Może jednak odnajdzieszgo natychmiast gdziekolwiek”.

11. Józef, któremu drogę wskazywał Jezus, wyszedł za miasto okołodwunastu mil i znaleźli na równinie chłopca, który zmarł wskutek gorącasłonecznego i [wyglądał,] jakby został spalony ogniem. Całe jego ciało i odzie-nie było czarne od błota, a części ciała rozłączyły się w stawach. Zobaczyw-szy to, powrócili do miasta i dali znać o tym rodzicom. Oni zaś udali się [nawskazane miejsce] i odnaleźli chłopca. Krzycząc [z bólu] uderzali się ka-mieniami. Następnie owinęli ciało płótnem, wzięli je i przynieśli do miasta.A wszyscy w mieście widząc [to] wyrażali im swoje współczucie.

12. Wtedy sędzia polecił postawić Jezusa w pośrodku trybunału i rzekłdo niego: „Dlaczego popełniłeś ten zły czyn i sprowadziłeś nieszczęście nanasze miasto?” Jezus odpowiedział: „Sędzio, nie czyń tego czynu niepra-wości, o którym nie wypada ani mówić, ani słuchać”. Sędzia zapytał: „Cowięc mam czynić wobec dwu przeciwstawnych sobie praw?” Jezus odpo-wiedział: „Jeżeli postąpisz uczciwie, twoje wyroki będą [sprawiedliwe],jeżeli zaś nie, to popełnisz wielki grzech”. Sędzia powiedział: „Nie odpo-wiadaj mi w ten sposób, i nie pouczaj mnie w obecności wszystkich. Niepostępuję w złej wierze, lecz zgodnie ze sprawiedliwością”. Jezus rzekł:„Jeżeli ty postępowałbyś uczciwie, przeprowadziłbyś najpierw starannebadanie świadków, później zaś sądziłbyś zgodnie z prawem”. Sędzia odpo-wiedział: „Jak mogę przeprowadzić badanie na podstawie tego, co ty po-wiedziałeś o sobie: «Jestem niewinny?» Kto więc dokonał tego złego czy-nu?” Jezus powiedział: „Przyjmujesz świadectwo tych, którzy przypisująmi oszczerczo sprawę, a nie wierzysz w prawdę moich słów. Lecz wkrótcezostaniesz zawstydzony”. Sędzia rzekł: „Rób, co uważasz”.

13. Jezus powstał, stanął przy zmarłym i głośno krzyknął: „Moni, synuŠarouhi, podnieś się, stań szybko na nogi i powiedz, kto spowodował twojąśmierć”. Ten zaś podniósł się i usiadł. Rodzice i znajomi wydali okrzykw jego kierunku i przyciskając do serca, obejmowali go mówiąc: „Mój synu,kto przywrócił ci życie?” On odrzekł: „Mały Jezus, syn starca”. Na tenwidok kapłani, usługujący bożkom, oddali głęboką cześć Jezusowi i wypy-tywali chłopca: „Mój synu, kto spowodował twoją śmierć?”

14. Chłopiec odpowiedział: „Nikt, wszyscy są tu bez winy. Nie potę-piajcie Jezusa, gdyż on nie jest winien mojej krwi. Pobłądziłem, z głodu


506

i pragnienia ustał mój duch, i o ile wiem, nic [innego] mi się nie przydarzy-ło”. Jezus rzekł: „Sędzio nieprawy, niesprawiedliwie chciałeś mnie osądzići wydać mnie na śmierć”. Sędzia zmieszany nie wiedział, co odpowiedzieć.Chłopiec pozostał przy życiu około trzech godzin aż do chwili, gdy wszy-scy go zobaczyli i byli pełni podziwu. I z powrotem Jezus zwrócił się dochłopca: „Teraz zaśnij”1125. I w tej chwili chłopiec zasnął. Gdy to powie-dział, Jezus znikł im z oczu.

Rozdział XVIII1126

O tym, jak przybyli do ziemi Kanaan. Dziecięce figle Jezusa

1. O świcie Józef wziął Maryję i Jezusa i poszli do ziemi Kanaan, domiasta, które nazywało się Madiam1127. Jezus miał wtedy sześć lat. Zdarzy-ło się, że gdy Jezus chodził po mieście, zobaczył dzieci zebrane w jednymmiejscu i skierował się ku nim. Widząc go, że się zbliżał, powiedzieli dosiebie: „Oto obcy chłopiec, który przychodzi, chodźcie, zmusimy go doucieczki”. Inne powiedziały: „Co złego nam czyni, przecież jest takim sa-mym dzieckiem jak my?”

2. Jezus usiadł wśród nich i rzekł: „Dlaczego milczycie, co zamierza-cie robić?” Dzieci odpowiedziały: „Nic”. Jezus zapytał: „Kto z was znajakąś zabawę?” Dzieci odpowiedziały: „Nie umiemy nic robić”. Jezus rzekł:„Patrzcie wszyscy!” I wziął do ręki trochę gliny1128, ulepił z niej wróbla,dmuchnął nań, i ptak wzleciał do góry. I powiedział: „Wstańcie, chodźciei złapcie tego wróbla”. Oni patrzyli zdumieni i dziwili się cudowi, któryuczynił Jezus.

3. I znowu zebrał trochę pyłu z ziemi, rzucił go w powietrze i pył zmieniłsię w muchy i komary i całe miasto napełniło się nimi: a one bardzo doku-czyły ludziom i zwierzętom1129. Drugi raz wziął trochę gliny i ulepił z niejpszczoły i osy, i rzucił je wśród [dzieci] i spowodował wśród nich zamie-szanie1130.

1125 Por. Mt 26, 45.1126 Nr 2 por. – EwTmDz 2; EwDzArab 36.1127 Miejscowość na wschód od zatoki Akaba, na południe od Eilat.1128 Por. Rdz 2, 7.1129 Por. Wj 7, 17.1130 W niektórych rkps ten epizod został rozbudowany.


507

4. Po trzech dniach od tego [wydarzenia], Jezus powstał i chodził skry-cie po mieście i nastawiał ucha na rozmowy ludzi, którzy mówili: „Czyktoś widział w mieście syna starca o siwych włosach? Wszyscy o nim świad-czą, że czyni cuda i dziwy, których nasi bogowie nie mogą zrobić”. Innipowiadali: „Tak, mówicie prawdę, on czyni wszystko, co zechce”. Jezussłuchał tego, powrócił w milczeniu do domu i ukrył się, aby nikt nic niewiedział.

5. Pewnego dnia Józef i Maryja naradzali się odnośnie do Jezusa: „Coz nim zrobimy, mamy wiele kłopotów z jego powodu?” Józef powiedział:„Ponieważ mnie zapytałaś [powiedz] ty, co myślisz z nim robić?” Maryjarzekła: „Widzisz, że urósł, chodzi wszędzie, gdzie chce i nie trzyma siędomu. Jeżeli się zgadzasz, przeznaczymy go, aby został pisarzem; niechbędzie oddany do mistrza i niech się ćwiczy we wszelkiego rodzaju naucei poznawaniu Bożych praw, a my będziemy żyli spokojnie”.

6. Józef rzekł: „Masz rację, niech się spełni twoja wola”1131. Maryjazapytała: „Co będzie, jeśli nie będzie miał już nic do nauki, gdyż jest bar-dzo zdolny i pojętny; nie podda się nauczycielowi?” Józef rzekł: „Nie lękajsię o niego, widać w nim dużo przedziwnych rzeczy. Dlatego wędrujemypo całej ziemi, jak ludzie bez ojczyzny, oczekując, aby Pan, nasz Bóg, dałpoznać swoją wolę i aby wypełnił dla naszego dobra pragnienie naszychserc”. Maryja rzekła: „Jestem bardzo zatroskana o niego i nie wiem, co sięstanie później”. Józef rzekł: „Później, podczas próby, Pan uwolni nas odkłopotu. Nie smuć się”. Po tych słowach zamilkli.

Rozdział XIXJak przybyli do ziemi Izraela i oddali Jezusa, aby się nauczył liter

1. Józef powstał, wziął Jezusa i Maryję i udali się do ziemi Izraela, domiasta Bothosoron. Przebywał w tym mieście pobożny król, z hebrajskie-go rodu, który nazywał się Baresu1132. Był to człowiek dobry, miłosiernyi pełen życzliwości. Gdy Józef dowiedział się, że mówią o nim dobrze, po-stanowił pójść, aby go zobaczyć. Pytał więc mieszkańców miasta: „Jakijest wasz król?” Oni powiedzieli: „On jest dobry”. Józef więc powstawszyposzedł do królewskiego pałacu i przedstawił odźwiernemu w następujący

1131 Por. Mt 6, 10.1132 Bothosoron, Baresu (Barjesu) – miasto i imię trudne do zidentyfikowania.


508

sposób swoją myśl: „Czcigodny człowieku, czy mogę cię o coś prosić?”Odźwierny odpowiedział: „Mów”.

2. Józef rzekł: „Dowiedziałem się, że wasz król jest dobry, miłosierny,pełen życzliwości dla biednych i pełen troski o obcych. Ja pochodzę z ob-cego kraju. Oto moja prośba: Chciałbym go zobaczyć i usłyszeć słowo z je-go ust”. Odźwierny odpowiedział: „Zaczekaj chwilę, abym się zgłosił,wszedł i przedstawił cię. Wiesz o tym, że królów i urzędników należy naj-pierw powiadomić, a później oczekiwać ich poleceń”. Odźwierny zgłosiłsię, został dopuszczony do króla i król wydał polecenie, aby wprowadzićJózefa. On powstał, poszedł, aby się przedstawić królowi i oddawszy po-kłon, padł przed nim na twarz.

3. Król rzekł do niego: „Witam cię tutaj serdecznie, czcigodny starcze.Zechciej usiąść”. Gdy Józef usiadł, zamilkł i nic nie powiedział. Król przy-jął go z wielką serdecznością i zastawił przed nim stół; jedli razem, pilii weselili się. Król powiedział: „Powiedz mi, czcigodny człowieku, z jakie-go kraju przybyłeś i dokąd się udajesz?” Józef odpowiedział: „Przyszedłemz ziemi dalekiej”. Król odrzekł: „Witam cię więc serdecznie, starcze. O co-kolwiek mnie poprosisz, zrobię to dla ciebie”. Józef powiedział: „Jestemstarym obcokrajowcem; przybyłem tutaj i chciałbym gdzieś zamieszkaćw tym mieście. Umiem pracować jako cieśla, i co będzie konieczne dlakrólewskiego pałacu, zawsze wykonam”. Zabronił więc król dokuczać mudlatego, że jest obcokrajowcem.

4. Józef powstał, padł przed królem i rzekł: „Królu, jeżeli taka jesttwoja wola, oddaj mojego syna, aby się nauczył liter”. Król odpowiedział:„Uczynię to”. I król polecił przywołać uczonego, zwanego Gamalielem1133.Gdy on przybył, król przyjął go bardzo serdecznie. Król powiedział: „Mi-strzu, chcę, abyś się podjął nauczyć liter tego chłopca, a wszystko, co bę-dzie potrzebne do jego utrzymania, otrzymasz ze skarbca królewskiego”.Gamaliel zapytał: „Czyje jest to piękne dziecko?” Król odpowiedział: „Jeston synem człowieka ze znakomitej rodziny, pochodzący z rodu królewskie-go, a ten starzec jest wychowawcą chłopca”. Gamaliel powiedział: „Niechtwoja wola się stanie”1134. Józef powstał, oddał głęboką cześć, wziął chłop-ca i radośnie powrócił do swego domu. Opowiedział wszystko Maryi i ra-dując się błogosławili Pana.

1133 Por. Dz 5, 34; 22, 3. Gamaliel był nauczycielem Szawła. Por. EwNik wstęp. W nie-których rkps nawiązanie do tego faktu.

1134 Por. Mt 6, 10.


509

Rozdział XX1135

Jak Jezus został oddany do Gamaliela, aby się nauczył liter

1. Józef wstał wczesnym rankiem, wziął ze sobą tabliczki i poszedł doGamaliela. Gdy Jezus zobaczył swego mistrza, skłonił się i padł przed nimna twarz. Gamaliel rzekł: „Witam cię serdecznie młoda roślino, słodki owo-cu, kwietna latorośli!” Następnie Gamaliel rzekł do Józefa: „Czcigodnystarcze, powiedz mi, czy ten chłopiec jest twoim synem, czy też kogoś in-nego?” Józef odrzekł: „Na życie Pana! Bóg dał mi go za syna, nie wedługciała, ale według ducha”. Gamaliel zapytał: „Ile ma lat?” Józef odpowie-dział: „Siedem”1136.

2. Wtedy mistrz wziął tabliczki z rąk dziecka i rzekł: „Napiszę dwana-ście liter, a jeżeli on zapamięta również i inne, napiszę wszystkie”. I Józefrzekł: „Czyń, jak ci się spodoba, tak, jak uważasz”. I mistrz zaczął pisaćdwanaście liter. Jezus powstał, przyszedł do mistrza i począł najpierw przy-glądać się cechom szczególnym pisma, a następnie liter. Gdy mistrz wypi-sał je, dał tabliczki Jezusowi. A Jezus skłonił się, padł przed nim na twarzi wziął tabliczki z jego rąk.

3. Gamaliel rzekł: „Słuchaj mnie, mój synu, i czytaj wszystko tak, jakci pokażę”. Gamaliel rozpoczął nazywać litery. Jezus rzekł: „Mistrzu, dla-czego tak mówisz do mnie, że nie słyszę tego, co mówisz. To słowo wydajemi się obce i nie mogę go zrozumieć”. Gamaliel odrzekł: „To jest nazwalitery”. Jezus powiedział: „Literę znam, lecz wyjaśnij mi ją”. Gamaliel za-pytał: „Jakie znaczenie może mieć ta litera sama w sobie?” Jezus odrzekł:„Dlaczego pierwsza litera ma inną formę: inny wygląd a jeszcze innykształt?” Gamaliel odpowiedział: „Aby przemawiać do oczu. […] Leczwyjaśnij mi znaczenie liter, abym je poznał”. Jezus rzekł: „Ty jesteś mi-strzem w Izraelu i nie znasz tego?”1137 Gamaliel odrzekł: „Wszystko to wiem,co nauczyłem się od moich ojców”. Jezus powiedział: „Litera oznacza imięBoga i […] Bóg Słowo rodzi się w ciele; Bóg Słowo […] pismo; a ze Sło-wa Duch Święty, to znaczy Trójca”.

1135 Nr 1-7 – por. EwTmDz 6-8, 14n.; EwDzArab 48. Scena z literami znajduje sięw wielu utworach, i jest podobnie jak tu, zazwyczaj dość niezrozumiała. Nr 8-9 i 13n. – Por.EwTmDz 13 objaśn.; EwDzArab 39.

1136 Dalszy ciąg nie bardzo logiczny i zrozumiały.1137 Por. J 3, 10.


510

4. Słysząc to Gamaliel spojrzał na niego zdumiony wiedzą, którą po-siadł. Gamaliel zapytał: „Gdzie nauczyłeś się tej mądrości, którą posia-dasz? Sądzę, że wszystkie dary Ducha Świętego zgromadziły się w tobie”.Jezus rzekł: „Mistrzu, naucz mnie jeszcze innych rzeczy z tych, które wpierwprzyrzekłeś, że mnie nauczysz”. Gamaliel odpowiedział: „Mój synu, to japowinienem zostać twoim uczniem, gdyż pojawiłeś się wśród nas jako cud.Proszę cię więc, wyjaśnij mi znaczenie pisma”. Jezus rzekł: „Wyjaśnię ci,lecz nie możesz zrozumieć tej tajemnicy, która jest zakryta przed ludzkimrozumem, aż Pan objawi ją wszystkim, i wszędzie rozleje dary Ducha Świę-tego”. Gamaliel rzekł sam do siebie: „Zaprawdę, on jest Synem Bożym1138.Wierzę, że on jest Mesjaszem, którego przyjście zapowiadali prorocy”.

5. Po wysłuchaniu tego Gamaliel przywołał Józefa i powiedział do nie-go: „Starcze, miałeś rację mówiąc: „To nie jest mój syn według ciała, alewedług ducha”. Józef rzekł do Jezusa: „Powiedz mój synu, co robić z tobą,gdyż nie poddajesz się mistrzowi?” Jezus odrzekł: „Dlaczego gniewasz sięna mnie? To, co mi powiedział, ja już wiedziałem, a na moje pytania nieudzielił mi żadnej odpowiedzi”. Józef powiedział: „Posłałem cię na naukę,abyś otrzymywał lekcje i nabył mądrości, a ty udzielasz lekcji mistrzowi”.Jezus odpowiedział: „Tego, czego nie wiedziałem, nauczyłem się, a tego,co znam, nie mam potrzeby się uczyć”. Gamaliel powiedział: „Przestańciemówić, gdyż mnie obrażacie. Powstańcie i idźcie w pokoju, a Pan niechwas doprowadzi do wszelkiej pomyślności”.

6. A Jezus podniósł się pospiesznie, wziął tabliczki, padł na twarz przedmistrzem i powiedział: „Mistrzu dobry, niech ci wynagrodzi Pan Bóg”.Gamaliel odrzekł: „Idź w pokoju, a Pan niech spełni twoje pragnienia dlatwojego dobra”. I Jezus poszedł do swojej matki. Maryja powiedziała: „Mójsynu, czy już skończyłeś naukę na dziś?” Jezus odrzekł: „Ja nauczyłem sięwszystkiego i mistrz nie wie, jak mi odpowiedzieć”.

7. Józef był bardzo przygnębiony z powodu Jezusa. Zapytał Gamalie-la: „Powiedz mi, mistrzu, co mam robić z tym dzieckiem?” Gamaliel odpo-wiedział: „Naucz go twojego zawodu ciesielskiego”. Józef odszedł do domui widząc Jezusa siedzącego z tabliczkami w ręce, powiedział do niego: „Czynauczyłeś się już wszystkiego?” Jezus odpowiedział: „Nauczyłem sięi chciałbym zostać nauczycielem dzieci”. Józef rzekł: „Wiem, że nie chceszsię uczyć, chodź więc: nauczę cię zawodu ciesielskiego”. Jezus odrzekł:„Będę się uczył także i tego”.

1138 Por. Mt 27, 54.


511

8. Oto Józef rozpoczął robić dla króla tron ze wspaniałymi rzeźbami.Jeden stopień drewniany był zbyt krótki i nie mógł dosięgnąć drugiego.I Józef myślał nad tym, co należy tu zrobić. Jezus rzekł do niego: „Jakmyślisz to zrobić?” Józef odpowiedział: „Co cię obchodzi ta sprawa? Weźsiekierę, rozrąb to drzewo i równo je obciosaj”. Jezus wziął do ręki siekieręi trzy razy uderzył nią w drzewo, które liczyło piętnaście piędzi. Uderzyłżelazem przez środek i rozłupał na dwa kawałki: położył żelazo na drzewiei usiadł. Nadeszła Maryja i powiedziała do Jezusa: „Mój synu, czy skoń-czyłeś pracę, którą rozpocząłeś?” Jezus odpowiedział: „Tak, skończyłem.Dlaczego przymuszacie mnie, abym uczył się wszelkiego rodzaju pracy?”

9. Nadszedł Józef, zobaczył drzewo rozdzielone na dwie części i rzekłdo Jezusa: „Mój synu, co za szkodę mi wyrządziłeś”. Jezus rzekł: „Po-wiedz mi, co zrobiłem?” Józef odpowiedział: „Jedna część jest zbyt mała,a druga za duża: dlaczego rozrąbałeś je tak, że nie są równe?” Jezus powie-dział: „Właśnie dlatego, aby uczynić je równymi”. Józef zapytał: „Jak tozrobisz?” Jezus odpowiedział: „Nie martw się o to, weźmij obydwie czę-ści, zmierz je i zrozumiesz” […] i zmierzył powtórnie: i zrobiła się równąna dwanaście piędzi. Na ten widok przejęło Józefa zdumienie i lęk, gdyżobydwie części drzewa, z którego jedna była zbyt mała, a druga za duża,stały się równymi. Taki był cud, którego dokonał Jezus wobec Józefa i Ma-ryi, swojej matki.

10. Po kilku dniach Józef wziął tron, który zrobił, zaniósł go do królai padł przed nim na twarz. Król obejrzał tron, był zadowolony i ucieszyłsię. Polecił wydać Józefowi konieczne rzeczy do utrzymania, ile mu byłopotrzeba. A on wziąwszy je z radością powrócił do domu.

11. Pewnego dnia król zaprosił Józefa do stołu, a z nim również mają-cych najwyższe znaczenie. Jedli, pili i radowali się. Król zwrócił się doJózefa: „Starcze, mam do ciebie prośbę, [chciałbym], abyś ją wykonał”.Józef odrzekł: „Poleć, co należy zrobić, a ja wykonam”. Król rzekł: „Chcę,abyś mi zbudował wspaniały pałac, w którym byłaby bardzo wysoka sala.Będzie miała te same wymiary na długość i na szerokość, dokoła ustawiszsiedzenia i pochodnie, ozdobisz ją rzeźbami, jak to doskonale robisz. Do-starczę ci podwójnie tego, co potrzebujesz do utrzymania i do pracy”. Jó-zef rzekł: „Dobrze, wykonam twoje polecenie, o królu. Poleć jednak, abyprzyniesiono mi odpornego drzewa, abym je zbadał”. Król odpowiedział:„Zrobię wszystko, co będzie konieczne”.

12. Następnie król powstał, wziął ze sobą książąt mających najwyższeznaczenie wraz z Józefem i udał się do malowniczego miejsca, gdzie znaj-


512

dował się staw i wytryskały tam liczne źródła, a na brzegu wody stało wy-sokie wzgórze. Król polecił Józefowi dokonać pomiarów placu. Zgodniez poleceniem króla Józef zmierzył długość i szerokość miejsca i wziął siędo budowy.

13. Gdy Józef chciał wykonać kopułę, jedna belka okazała się za krót-ka i nie można jej było dopasować. Józef zmartwił się i nie wiedział, corobić. W tej właśnie chwili nadszedł król i widząc zatroskanie Józefa, za-pytał go: „Dlaczego siedzisz i nic nie robisz?” Józef odpowiedział: „Zmę-czyłem się bardzo przy tej ciesielce i nie wyszła mi”. Król odrzekł: „Posta-ram się, aby przywieziono ci szersze drzewo niż to”.

14. Podczas rozmowy przyszedł Jezus, skłonił się i padł na twarz przedkrólem. Król rzekł: „Witam cię, piękny chłopcze, jedyny i nowo narodzonysynu [swego] ojca”. Jezus zapytał: „Dlaczego siedzicie zasmuceni, nic nierobiąc?” Monarcha odpowiedział: „Chłopcze, widzisz, że wszystko jestzrobione, a jednak czegoś jeszcze brakuje”. Jezus zapytał: „O co chodzi?”Król odrzekł: „Popatrz i zobaczysz: to drzewo rzeźbione jest zbyt krótkiei nie łączy się z drugim”. Jezus zwrócił się do Józefa: „Chwyć koniec drze-wa i trzymaj je mocno”. Król wpatrując się w Jezusa zapytał: „Co chceszuczynić?” A Jezus biorąc drugi koniec drzewa, powiedział do, Józefa: „Cią-gnij, aby nie widziano, że to drzewo jest za krótkie”. Wydawało się wszyst-kim, że żartuje: Józef uwierzył Jezusowi, wyciągnął rękę chwycił drzewoi ono przedłużyło się o trzy piędzi.

15. Gdy król zobaczył ten cud, który uczynił Jezus, uląkł się go, oddałmu głęboką cześć i objął go. Przyodział go płaszczem królewskim, na gło-wę włożył mu diadem i odesłał go do matki. Józef zakończył pracę przybudowie. Król widząc ją, ucieszył się, obdarzył Józefa dużą ilością złotai srebra i pełnego radości odesłał do jego domu1139.

Rozdział XXI1140

Jak przybyli do Tyberiady i oddali Jezusa na naukę farbiarstwa

1. Józef powstał wczesnym rankiem, wziął Jezusa i jego matkę i udałsię do miasta Tyberiady. Rozbił swój namiot przy bramie domu człowieka

1139 Rkpsy dorzucają tu liczne cuda, por. Peteers 220-231.1140 Por. EwDzArab 37; EwFlp 43: „Bóg jest farbiarzem. Podobnie jak dobre farby –

nazywa się je prawdziwymi – giną razem z rzeczami farbowanymi, tak samo jest z tymi,


513

o nazwisku Izrael, farbiarza, który przyniósł do siebie wszystko, co było dofarbowania w mieście. Powracając, Izrael zobaczył przy bramie Józefa,Jezusa i jego matkę. Ucieszył się tym bardzo. Zapytał Józefa: „Powiedzstarcze, skąd przychodzisz i dokąd idziesz?” Józef odpowiedział: „Przy-chodzę z dalekiej ziemi i wędruję wszędzie, obcy i bez własnego kraju”.

2. Izrael powiedział: „Jeżeli chcesz osiedlić się w tym mieście, przyj-mę was do mojego domu, jeżeli tylko zechcecie”. Józef odrzekł: „Niech sięstanie twoja wola1141, jeżeli tak chcesz”. Izrael zapytał: „Czy wyżyjesz zeswojej pracy?” Józef odrzekł: „Z łatwością, gdyż dobrze umiem robić jarz-ma dla wołów i pługi1142 i potrafię zrobić wszystko, cokolwiek potrzeba”.Izrael powiedział: „Pozostaniecie w moim domu i nikt was nie będzie na-chodził. Ja zaś uszanuję was jak ojciec. A jeżeli chcesz powierzyć mi twojedziecko dla nauki mego zawodu, potraktuję je jak najlepiej, jak własnegosyna”. Józef odrzekł: „Dobrze powiedziałeś. Zgodnie z życzeniem przyj-mij do siebie chłopca i niech ci będzie posłuszny, gdyż od dłuższego czasubardzo jestem zatroskany o niego”.

3. Izrael zapytał: „Czy może nie jest posłuszny i nie wykonuje twoichpoleceń?” Józef odpowiedział: „Nie, nie chodzi o to, co ty mówisz, leczuczył się już wielu zawodów, ale w nich jednak nie wytrwał”. Izrael zapy-tał: „Ile ma lat?” Józef odrzekł: „Dziewięć i dwa miesiące”. Izrael powie-dział: „To dobrze”. Izrael więc wziął Jezusa i zaprowadził go do swojegodomu. Pokazał mu po kolei wszystkie szczegóły swojego zawodu i rzekł:„Oto, mój synu, przyglądaj się dobrze temu wszystkiemu swoimi oczami,zrozum, do czego służy i zapamiętaj to, co ci pokażę”. Jezus był posłusznyjego poleceniom i słuchał jego słów z uwagą.

4. Pewnego dnia Izrael powstał i chciał obejść miasto. Zebrał wieletkanin, przyniósł wszystko razem ze spisem i złożył w swoim domu. We-zwał Jezusa do siebie i rzekł mu: „Widzisz mój synu, z tego wszystkiegobędziemy musieli zdać sprawę przed poszczególnymi właścicielami. Dla-tego pilnie czuwaj nad tym, co jest w naszym domu, aby nagle nie stało sięcoś złego i abyśmy nie musieli odpowiadać za szkody, w przeciwnym wy-

których Bóg zafarbował. Ponieważ jednak Jego farby były nieśmiertelne, uczynił ich nie-śmiertelnymi przez Jego materiał. Bóg bowiem chrzci tych, których chrzci wodą” (ANT135). Dość niespodziewaną informację znajdujemy w tradycji muzułmańskiej: apostołowieJezusa byli folusznikami (Tabarî 2, 108).

1141 Por. Mt 6, 10.1142 Por. Justyn, Dialog, 88, 8; EwTmDz 13, objaśn.


514

padku musiałbym zapłacić pięć tysięcy denarów do królewskiego skarbu”.Jezus zapytał: „Gdzie znowu odchodzisz?” Izrael odpowiedział: „Zebra-łem wszystko, co było do farbowania w mieście. Powierzyłem tobie, gdyżruszam w drogę, aby obejść wioski i miasteczka, aby każdą rzecz oddaćtam, gdzie należy i wykonać całą pracę, która została mi powierzona”. Je-zus zapytał: „Jaką pracę?” Izrael odpowiedział: „Barwić i farbować, nierazw kwietne wzory, na kolor szkarłatny, purpurowy, żółty, płowy, brązowy,oraz na różne inne odcienie, których mi trudno wyliczyć szczegółowo”.

5. Słysząc to Jezus podziwiał moc ducha ludzkiego. Jezus zapytał Izra-ela: „Czy znasz nazwę każdego z tych kolorów?” Izrael odpowiedział: „Przypomocy spisu mogę je zapamiętać”. Jezus rzekł: „Proszę cię mistrzu, nauczmnie robić to wszystko”. Izrael odpowiedział: „Dobrze, nauczę cię, jeżelimi będziesz posłuszny i wykonasz moje polecenia”. A Jezus kłaniając się,padł przed nim na twarz i rzekł: „Mistrzu, będę wykonywał twoje polece-nia, lecz najpierw pokaż mi to dzieło, abym je zobaczył”. Izrael odpowie-dział: „Dobrze powiedziałeś, lecz sam nie rób niczego, czego nie znasz, ażpowrócę do ciebie. Nie otwieraj drzwi domostwa, które zamknąłem i za-pieczętowałem moim pierścieniem. Pozostań na swoim miejscu i nie oba-wiaj się niczego”. Jezus zapytał: „Którego dnia mam oczekiwać twojegopowrotu?” Izrael odrzekł: „Nie masz potrzeby pytać się o mnie, gdyż mojapraca będzie trwała z dnia na dzień, jak długo zechce Pan”. Jezus odrzekł:„Idź w pokoju”. Powstawszy Izrael opuścił miasto.

6. A Jezus wstał i poszedł otworzyć drzwi domu. Zebrał wszystkie tka-niny do barwienia i wrzucił je do kadzi z niebieską farbą. Podgrzał kadź,otworzył drzwi domu i wyszedł tak, jak zawsze robił, tam, gdzie bawiły siędzieci.

7. Mocując się razem z nimi sprawiał im zdrętwienie nerwu udowe-go1143 tak, że dzieci padały twarzą na ziemię i nie mogły już chodzić wypro-stowane. Następnie wkładał na nich ręce i wstawały na nogi. Innym razemoślepiał dzieci dmuchając im w twarz. Później wkładał na nie ręce i przy-wracał światło im oczom. Lub też brał do ręki kawałek drzewa i rzucał gow środek dzieci. Drzewo zamieniało się w węża, a dzieci wszystkie ucieka-ły1144. Gdy się które z nich uderzyło lub pokaleczyło, wkładał nań ręce

1143 Por. Rdz 32, 25. 32. Cuda, których opisy znajdują się poniżej, są złożone z elemen-tów zawartych w Ewangeliach; zasadnicza jednak różnica polega na tym, że Jezus uzdrawiachorych, tu zaś najpierw sprowadza na nich chorobę, a potem leczy, by okazać swoją moc.

1144 Por. Wj 7, 9n.


515

i uzdrawiał je. Wkładał też swój palec w uszy dzieci, a one stawały się głu-che. Następnie dmuchał na nie i przywracał im słuch. Brał do ręki kamień,dmuchał na niego, a on stawał się rozpalony jak ogień. Rzucał go przeddzieci, a on pokrywał się kurzem jak zeschnięty krzak. Potem brał go doręki i kamień zmieniał się, wracając do poprzedniego stanu.

8. Przyprowadził dzieci nad brzeg morza i tam, biorąc piłkę do zabawyi laskę, wyruszał i niosąc zabawki chodził po falach morza, jakby wodabyła pokryta lodem. Na ten widok wszystkie dzieci krzyczały: „Patrzcie, corobi mały Jezus na falach morza”. Słysząc to mieszkańcy miasta przybiegliw to miejsce i oglądali ten cud pełni zdumienia.

9. Dowiedział się i Józef o tym, przyszedł i powiedział: „Mój synu, coty tu robisz? Twój mistrz zebrał w domu wiele rzeczy i powierzył ci opiekęnad nimi: ty nie pilnujesz ich, lecz przychodzisz tutaj, aby się zabawiać.Proszę cię, powstań. Pójdziemy do twojego mistrza”. Jezus odpowiedział:„Masz rację, chodźmy, ja zrobię wszystko to, co mój mistrz polecił mi wy-konać. Na razie oczekuję jego powrotu”. Słuchając tych słów Józef nierozumiał, o czym mówił Jezus.

10. Gdy Jezus przyszedł do swojej matki, Maryja, wpatrując się w nie-go, zapytała: „Synu mój, czy wykonałeś wszystko, co ci polecił twój mistrz?”Jezus odpowiedział: „Zrobiłem wszystko i nic mi nie pozostaje więcej dowykonania. Czego jeszcze wymaga mój mistrz ode mnie?” Maryja powie-działa: „Widzę, że od trzech dni nie poszedłeś nawet do domu, aby zoba-czyć, co się dzieje. Dlaczego chcesz nas wystawić na niebezpieczeństwośmierci?” Jezus odpowiedział: „Nie mów tak. Nauczyłem się wszystkiego,co przekazał mi mój mistrz i wiem, jakie polecenie mi dał”. Maryja odrze-kła: „Dobrze, moje dziecko, ty jesteś sędzią [swoich spraw]”.

11. Podczas tej rozmowy Jezus oglądał się i zobaczył, że przybywajego mistrz. Podniósł się z uszanowaniem, wyszedł na jego spotkaniei skłoniwszy się padł przed nim na twarz. Izrael zapytał: „Mój synu, jaksię czujesz? Czy jesteś zadowolony?” Jezus odpowiedział: „Czuję siędobrze”. Następnie Jezus zapytał Izraela: „Mistrzu, jak się odbył twójpowrót?” Izrael odpowiedział: „Tak, jak chciał Pan”. Jezus rzekł: „Obyśmógł powrócić w pomyślności i pokoju. Niech Bóg cię wynagrodzi zatwoje prace i za to, co uczyniłeś dla mnie. Ja dobrze nauczyłem się twoje-go fachu. Wyuczyłem się wszystkich wskazań, jakie mi dałeś; umiem je,a całą pracę, którą masz do wykonania, dobrze zrozumiałem i skończy-łem”. Izrael zapytał: „Jaką pracę?” Jezus odpowiedział: „Wszystko to, comnie nauczyłeś, wykonałem”.


516

12. Gdy Izrael zrozumiał, co Jezus chciał powiedzieć, pospieszył dodrzwi [i zobaczył], że zamek był otwarty. Zaniepokoił się bardzo, wszedłdo środka i zajrzał do wszystkich zakątków, lecz nic tam nie zobaczył.Zakrzyknął: „Gdzie są tkaniny do barwienia dla ludzi z miasta, które znaj-dowały się zgromadzone w domu?” Jezus odrzekł: „Czyż ci nie powiedzia-łem, gdy wyszedłem na twoje spotkanie: «Pracę, którą miałeś zamiar wy-konać, ja wykonałem»”. Izrael powiedział: „To jest praca, którą zrobiłeś?Włożyłeś do kadzi z niebieską farbą wszystkie tkaniny przeznaczone z mia-sta dla barwienia?” Jezus zapytał: „Co złego zrobiłem, że się tak na mnieunosisz, przecież uwolniłem cię od wielu trosk i wysiłków?” Izrael odpo-wiedział: „To jest właśnie odpoczynek, który mi przygotowałeś, naraziłeśmnie na wielką szkodę, straty i kary do zapłacenia. Starzec miał rację, gdymówił: «Nie potrafisz skłonić go do posłuszeństwa»! Co będzie z tobą, któ-ry wyrządziłeś mi tak wielką szkodę, i nie tylko mnie, ale i całemu miastu!Biada mi! Co za nieszczęście mnie spotkało!”

13. On płakał i uderzał się w piersi. Później powiedział do Jezusa:„Dlaczego ściągnąłeś na mój dom to zło i to nieszczęście?” Jezus odpowie-dział: „Dlaczego jesteś taki zagniewany? Co za stratę ci wyrządziłem, prze-cież słuchałem uważnie, jak wykonać pracę. Zrozumiałem udzieloną minaukę, nauczyłem się wszystkiego, co mi powiedziałeś, i byłem już w sta-nie ją wykonać”. Izrael powiedział: „Czyż nie powiedziałem ci: nie róbtego sam, czego nie umiesz?” Jezus rzekł: „Mistrzu, popatrz i oglądaj! Coza szkodę ci zrobiłem?'' Izrael powiedział: „Jakże będę mógł się usprawie-dliwić z koloru i odcienia, których ludzie ode mnie żądali?” Jezus odrzekł:„Gdy wróciłeś spokojnie i gdy wszedłeś do domu, jakie braki w nim znala-złeś?” Izrael zapytał: „Gdy wszyscy zażądają ode mnie swoich zamówień,cóż uczynię?” Jezus rzekł: „Przyprowadź do mnie właściciela tych rzeczyi zwrócę je mu w takim kolorze, jakiego sobie życzył”. Izrael zapytał: „Jakpotrafisz rozpoznać, co należało do każdego?” Jezus odpowiedział: „Mi-strzu, jaki chcesz kolor, abym ci wydobył z tej jedynej kadzi?”

14. Słysząc to Izrael oburzył się na słowa Jezusa, i myślał, że stroisobie z niego żarty. Jezus rzekł: „Popatrz na własne oczy i zobacz!” Jezuszaczął wyciągać z kadzi tkaniny do farbowania, lśniące i jaśniejące pięk-nymi kolorami o najrozmaitszych nazwach. Izrael widząc, co Jezus zrobił,nie zrozumiał, że uczynił on cud, lecz przywołał Józefa i Maryję i zwróciłsię do nich: „Dlaczego wasze dziecko zrobiło mi tak wielką szkodę? Cowam zawiniłem? Postępowałem z wami jak ojciec, z uszanowaniem i z ser-decznością. Oto teraz muszę wypłacić do skarbu królewskiego pięć tysięcy


517

denarów”. Płakał i uderzał się. Maryja powiedziała do Jezusa: „Co uczyni-łeś, że spowodowałeś takie nieszczęście w tym mieście? Oto sam siebiewprowadziłeś w niewolnictwo i my razem z tobą jesteśmy przeznaczeni naśmierć!” Jezus odpowiedział: „Co złego wam wyrządziłem, że złączyliściesię wszyscy przeciwko mnie i że niesprawiedliwie mnie potępiacie? Chodź-cie i zobaczcie pracę, którą wykonałem”. Maryja i Józef poszli, aby zoba-czyć, co Jezus uczynił, a zdziwieni otwierali szeroko oczy, gdy słuchali, coim mówił Jezus.

15. Także Izrael nie pojął tego cudu. Z wielkim gniewem zgrzytał zę-bami przeciw Jezusowi i warcząc jak dzikie zwierzę chciał uderzyć Jezusa.Jezus zapytał: „Dlaczego wpadłeś w taką furię? Jakie zło dostrzegłeś wemnie?” Izrael słysząc to, porwał korzec i zamachnął się, aby uderzyć Jezu-sa. Widząc to Jezus uciekł stamtąd. Izrael rzucił za Jezusem korcem, którygo jednak nie dosięgnął i uderzył w ziemię i w tym samym momencie ko-rzec zapuścił korzenie i stał się drzewem, zakwitł i wydał owoce. Istniejeono jeszcze dzisiaj. Jezus wyrwał się, przebiegł bramę miasta i zatrzymałsię w swym biegu nad morzem. I chodził po morzu jakby po ziemi1145.

16. Izrael krzyczał na całe miasto: „Patrzcie i współczujcie mi, bo dziec-ko Jezus uciekło i zabrało wszystko, co było w moim domu. Biegnijcie zanim i pochwyćcie go!” On sam biegł za tłumem. Stojąc na skrzyżowaniudróg, szukali małego Jezusa, lecz nie znaleźli go. Jacyś ludzie jednak poda-li mu następującą wiadomość: „Gdy przeszedł przez bramę miasta, widzieli-śmy, że kierował się ku morzu, lecz nie wiemy, co się z nim dalej stało”.Wtedy cały tłum ludzi poszedł, aby obejść wybrzeże morskie. Nic nie zna-leźli i wrócili z powrotem tą samą drogą. Gdy oni odchodzili, Jezus wy-szedł z morza i usiadł na kamieniu w postaci [zwykłego] chłopca. Miesz-kańcy miasta wypytywali go mówiąc: „Chłopcze, czy nie widziałeś Jezusa,syna starca?” Jezus odpowiedział: „Nic nie wiem”. Następnie przybrał po-stać młodzieńca. Zapytano go: „Czy nie widziałeś syna Józefa?” Jezus od-powiedział: „Nie”. Wreszcie przyjął postać starca. Zapytano go: „Nie wi-działeś syna starego Józefa?” Jezus odrzekł: „Nie widziałem go”1146.

1145 Legenda ta była znana w Tyberiadzie w XII w. Cytuje ją utwór La citez de Jherusa-lem (Baldi nr 353) i Odoryk de Foro Iulii (Baldi nr 359). Cytują ją również pisarze muzuł-mańscy, np. Ali al Hirawi, zob. Peeters, 241 (wspomina on o „kościele drzewa”). Por. Abou’-Hassan Aly el Herewy, Description des lieux saints de la Galilée et de Palestine, trad.C. Schefer, Gęnes 1881 i N. A. Mednikow, Prawoslawnyj Palestinskij Sbornik 17(1897)nr 3, 949.

1146 Przekład wspomnianej już polimorfii, por. XI, 20 (powyżej s. 481).


518

17. Nie znalazłszy Jezusa, powrócili do miasta i pochwycili Józefa.Przyprowadzili go do trybunału i zapytali: „Gdzie jest twój chłopiec, któryzdradliwie nas oszukał i uciekł zabierając własność człowieka, który przy-jął go do swego domu?” Józef milczał i nic nie odpowiedział.

18. Izrael smutno powrócił do domu. Chciał pójść, aby podjąć korzectam, gdzie go rzucił. Gdy zobaczył, że wypuścił on korzenie i że zaowoco-wał, zdziwił się i rzekł sam do siebie: „Zaprawdę, on jest Synem Bożym”1147.Wszedł do domu i odkrywając kadź, która [była napełniona] niebieską far-bą, znalazł w niej tkaniny do barwienia, wszystkie wrzucone do tej samejkadzi napełnionej farbą niebieską. Gdy zaczął je wyciągać, nic nie brakowa-ło, zgodnie ze spisem według odzieży i kolorów, tak, jak polecono mu farbo-wać. Zobaczył, że wszystkie otrzymały różne kolory, dokładnie według po-leceń, które otrzymał od właścicieli. Widząc te nadzwyczajne rzeczy, po-chwalił Boga i oddał Mu cześć. Następnie powstawszy tejże samej nocy,poszedł i usiadł nad brzegiem morza, naprzeciw skały, i gorąco płakał całąnoc. Czynił sobie wyrzuty, uderzał się i wzdychając mówił: „Dziecię Jezus,synu Ojca, wielki królu, zmiłuj się nade mną nieszczęsnym i nie porzucajmnie; to przez moją nieświadomość zgrzeszyłem przeciw tobie, i nie poją-łem zaraz, że ty jesteś Panem Bogiem i Zbawcą naszych dusz. Teraz Panie,okaż mi się, gdyż duch mój pragnie usłyszeć słowa ust twoich”.

19. W tej samej chwili Jezus ukazał się mu w tej samej postaci co po-przednio i powiedział: „Mistrzu, dlaczego narzekasz tak całą noc?” Izraelodpowiedział: „Panie, miej litość nade mną; wysłuchaj próśb twojego słu-gi; przebacz mi wszystkie grzechy, które nieświadomie popełniłem prze-ciw tobie i pobłogosław mi”. Jezus rzekł: „Bądź błogosławiony, ty i wszyst-ko, co jest w twoim domu. Niech twoje grzechy będą odpuszczone1148. Idźw pokoju1149 i Pan niech będzie z tobą”1150. Pobłogosławił go i znikł.

20. Izrael upadł na ziemię i zbierając rękami kurz sypał go na głowę.Uderzał się kamieniem i nie wiedział, co robić. Powrócił do siebie i następ-nego dnia rankiem – wyszedł z domu, udał się do miejsca, gdzie byli zgro-madzeni ludzie i powiedział do nich: „Słuchajcie mnie, co za niespodzian-kę przeżyłem i co za cuda uczynił Jezus w moim domu”. Oni jednogłośniepowiedzieli do niego: „Opowiedz nam”. Izrael powiedział: „Pewnego dnia

1147 Por. Mt 27, 54.1148 Por. Mt 9, 2; Łk 5, 20.1149 Por. Mk 5, 34; Łk 7, 50; 8, 48.1150 Por. Łk 1, 28.


519

powstawszy, poszedłem do mojego domu. Zobaczyłem siwego starca sie-dzącego przy moich drzwiach. Widziałem również dziecko i jego matkę.Zapytałem starca i on powiedział mi swoje myśli mówiąc do mnie: «Chcętutaj pozostać». Przyjąłem go i obchodziłem się z nim z szacunkiem w mo-im domu. Dał mi swoje dziecko na naukę. Wziąłem więc chłopca i przy-prowadziłem go do domu. Otóż w moim domu zebrałem z całego miastatkaniny do farbowania. Zamknąłem bramę, zapieczętowałem ją i poleciłemchłopcu, aby pilnował domu aż do mojego powrotu. Zgodnie z moim zwy-czajem poszedłem szukać więcej tkanin do farbowania. Gdy wróciłem, bra-ma mojego domu była otwarta, a wszystko, co było do farbowania, zebra-ne, wyniesione i wrzucone do jednej kadzi z niebieską farbą. Na ten widokwezbrała we mnie wściekłość i pochwyciłem korzec i rzuciłem nim w chłop-ca, aby go uderzyć. Korzec upadł na ziemię, i natychmiast wypuścił korzeńi zaowocował. Zobaczywszy to pospiesznie wybiegłem, aby odszukać chłop-ca, lecz nie znalazłem go. Powróciłem więc do domu i zobaczyłem kadźz niebieską farbą, a w niej znajdowały się tkaniny zafarbowane na różnekolory. Chodźmy; przyjdźcie zobaczyć ten cud”.

21. Sędzia miejski i wszyscy znaczni obywatele w dużej liczbie po-wstali i poszli zobaczyć te cuda. Odkryli kadź i zobaczyli tkaniny do farbo-wania złożone w tym samym miejscu. Wyciągali je, czytali spis nazwiski wymieniali odpowiedni kolor. Każdy odebrał zafarbowane na właściwykolor i pokazywał wszystkim jego jaśniejący blask. A oni mówili międzysobą: „Czy kto widział kiedykolwiek, że z tej samej kadzi wychodziły takróżne a zarazem wyraźne kolory?” W ten sposób każdy z nich odebrał swojerzeczy, powrócili do domów i powiedzieli: „Zaprawdę, to jest cud i dziełoBoże, a nie dzieło człowieka”. I wielu uwierzyło w jego imię1151.

22. Następnie Izrael wziął ich i pokazał im korzec oraz opowiedział,w jaki sposób zapuścił korzenie. Na ten widok wielu z nich mówiło: „Za-prawdę, ten jest Synem Bożym”1152. A sędzia polecił uwolnić Józefa z wię-zienia i przyprowadzić go do siebie. Gdy przyszedł, sędzia zapytał go: „Po-wiedz nam starcze, czy to dziecko, przez które dokonują się te dobrodziej-stwa i te cudowne rzeczy, jest twoim synem?” Józef odpowiedział: „Nażycie Pana! Bóg obdarzył mnie tym synem nie według ciała, lecz wedługducha”. Tłum odpowiedział: „Błogosławieni są rodzice, którzy otrzymalito dziecko błogosławieństwa!” Józef powrócił w milczeniu do domu i opo-

1151 Por. J 2, 23.1152 Por. Mt 27, 54.


520

wiedział Maryi o cudach Jezusa, o których słyszał i które widział. Maryjarzekła: „Zaprawdę, czym zostanie to dziecko, przez które znosimy takieutrapienia?” Józef rzekł: „Nie smuć się, Bóg zatroszczy się o to1153 zgodnieze swoją wolą”. Gdy oni dopowiadali tych słów, nadszedł Izrael, upadł dostóp Józefa i Maryi i prosił ich o przebaczenie jego win. Józef odrzekł: „Idźw pokoju, a Pan niech cię prowadzi ku dobremu”.

Rozdział XXII1154

Jak udał się do miasta Arymatei. Śmierć i wskrzeszenie dokonaneprzez dziecięcy figiel Jezusa

1. Józef powstawszy wziął Maryję i dziecko Jezus, wyruszyli z miastai podążyli drogą. Idąc szukali wzrokiem Jezusa. W tym momencie ukazałim się Jezus i szedł razem z nimi aż do Galilei, do miasta, które nazywa sięArymatea1155. Zamieszkali w pewnym domu. Jezus miał wtedy dziesięć lat.Biegał po mieście i szukał miejsca, gdzie gromadzą się dzieci. Gdy zoba-czyły Jezusa, pytały go: „Powiedz nam, skąd przybyłeś?” Odpowiedziałim: „Z nieznanego kraju”. Dzieci zapytały: „Powiedz nam, gdzie znajdujesię dom twojego ojca?” Jezus odrzekł: „Nie zrozumiecie tego”. Dzieci po-wiedziały: „Powiedz nam, abyśmy się dowiedziały czegoś od ciebie”. Je-zus rzekł: „O co mnie pytacie, to wam powiem, lecz nie zrozumiecie tego”.Dzieci powiedziały: „Mów do nas, my mało wiemy, a ty, jak się wydaje,wiesz wszystko”. Jezus odpowiedział: „Wiem wszystko, lecz wy uważaciemnie za obcego i nie przyjmiecie ode mnie żadnego słowa, cokolwiek bymuczynił”. Dzieci powiedziały: „Przyjmiemy cię serdecznie jak brata i gdyzechcesz, to będziemy posłuszni twoim poleceniom”.

2. Jezus rzekł: „Powstańcie i chodźmy”1156. Dzieci podniosły się i zgod-nie poszły w pewne miejsce. Była tam wysoka skała. Jezus stanął naprze-ciw niej i polecił skale, aby zniżyła swój szczyt. Usiadł na nim i skała po-wróciła do poprzedniego położenia. Dzieci zakrzyknęły, otoczyły dokołaskałę i patrzyły na Jezusa. On polecił skale zniżyć szczyt i zszedł z niej.

1153 Por. Rdz 22, 8.1154 Nr 4-13 – por. XVI, 7-15.1155 Arymatea, dziś Rentis, leży jednak nie w Galilei, ale w Judei.1156 Por. Mt 26, 46.


521

3. Dzieci pobiegły do miasta i opowiedziały, jakich rzeczy nadzwy-czajnych dokonał Jezus. On zaś uciekł. Zobaczywszy go jeden chłopiec,zatrzymał go niespodziewanie i pochwycił. Jezus odwrócił się i dmuchnąłmu w twarz. W tej samej chwili chłopiec utracił wzrok. Zaczął krzyczeć:„Jezusie, miej litość nade mną”1157. Jezus położył swoją rękę na oczach,a one się otworzyły.

4. Pewnego dnia dzieci zgromadziły się przy fontannie. Jezus przy-szedł do nich. Widząc go ucieszyły się. Jezus zapytał ich: „Co tutaj robiciezebrane przy studni?” […] One z wielką radością zabawiały się na skrajustudni. Zdarzyło się, że podczas kłótni jedno z dzieci zostało uderzone i wpa-dło do środka. Dzieci uciekły z tego miejsca, a Jezus powstawszy odszedłdo domu.

5. Gdy ludzie z miasta przyszli po wodę i wpuściwszy wiadro do studni,zobaczyli, że w studni znajduje się martwe dziecko, pobiegli i powiedzielio tym w mieście. Przyszli rodzice i zobaczyli w wodzie utopione dziecko.Gorzko płakali i uderzali się w piersi. Było to bardzo ładne dziecko w wiekupięciu lat. Rodzice płakali i pytali: „Kto spowodował to nieszczęście?” I nieznaleźli winnego. Poszli więc donieść sędziemu o śmierci dziecka.

6. Sędzia polecił zebrać dzieci z miasta i przyprowadzić je do siebie.Sędzia zapytał je: „Powiedzcie mi, moje dzieci, kto wrzucił tego małegochłopca do wody i pozbawił go życia?” Dzieci odpowiedziały: „Nie wie-my”. Sędzia powiedział: „Chcecie się wykręcić. Nie róbcie tego, bo umrze-cie wszyscy, niewinni razem z winnymi”. Książęta i znaczni obywatelepowiedzieli: „Powiedzcie szczerze i nie kłamcie”. Dzieci zgodnie odpo-wiedziały: „Jeżeli nam wierzycie, to wiedzcie, że nie my spowodowaliśmyjego śmierć. Ono przypadkowo wpadło do wody, a my nie mogliśmy goz niej wyciągnąć”. Sędzia zapytał: „Gdy on wpadł do wody, dlaczego niekrzyczeliście? Nikt z was nie pozostał tam, bo wszyscy uciekliście. Gdybyono samo wpadło, krzyczelibyście wszyscy i powiadomili ludzi. Lecz po-nieważ wyście to spowodowali, uciekliście stamtąd ze strachu, a teraz usi-łujecie ujść śmierci przez przeróżne usprawiedliwienia”. Dzieci powiedziały:„Jeżeli chcesz nas niesprawiedliwie skazać, niech się stanie twoja wola1158.Gdyż każdy może powiedzieć, że jest niewinny, i tylko ten, kto zasłużył naśmierć wie, jak to było. Dlaczego więc skazujesz nas?” Sędzia odpowie-dział: „Gdybym wiedział [kto to spowodował], nie skazałbym niewinnego

1157 Por. Mk 10, 47.1158 Por. Mt 6, 10.


522

razem ze złoczyńcą. Skazuję niewinnego tylko dlatego, aby wykryć, ktojest winien”.

7. Dzieci powiedziały: „Nie mylimy się. Byliśmy zajęci zabawą i niepodejrzewaliśmy niczego, aż do chwili, gdy [niektóre] z dzieci zaczęłyz krzykiem uciekać. Nic więcej nie wiemy”. Sędzia powiedział: „Jeżeli chce-cie, to ja powiem wam prawdę: wy wszyscy przyjrzyjcie się sobie dobrze,uważajcie i miejcie litość nad samymi sobą”. Dzieci odpowiedziały: „Po-wiedzieliśmy tobie wszystko, a ty nie usłuchałeś nas”. Sędzia odrzekł: „Niewierzę sztuczkom waszych słów”. Dzieci powiedziały: „Jeżeli chcesz nasniesprawiedliwie skazać, to twoja rzecz”. Sędzia rzekł: „Jeżeli nie powie-cie mi prawdy, zaprowadzę was do studni i tam potopię was w wodzie”.Oto chłopiec, który był winien zabójstwa, powiedział: „Możesz nas mę-czyć, my nie możemy powiedzieć fałszu”.

8. Wtedy sędzia przyszedł do studni. Polecił rozebrać dzieci i zakutew łańcuchy przyprowadzić do siebie. Mały zabójca powiedział: „Sędzio,znajdź i postaw świadka i dopiero wtedy wydaj wyrok skazujący. Dlacze-go jesteśmy wydani na śmierć bez udowodnienia winy przez świadka?”Sędzia powiedział: „Kogo mogę postawić za świadka, przecież wy wszy-scy tam byliście? Nie ujdziecie moich rąk przez płacz ani przez podarun-ki”. Rodzice widząc swoje dzieci stojące na środku placu, rozebrane przezsędzię, gorzko płakali. Sędzia powiedział: „Nie mam żadnej litości nad tympłaczem”. Polecił więc wrzucić dzieci do studni. Wtedy ten, który był za-bójcą, zakrzyknął: „Nie wrzucaj mnie. Ja ci wskażę winnego. Gdzie jestJezus, syn starca? On to uczynił”. Sędzia zapytał: „Lecz dlaczego pozwala-cie się wydać na śmierć będąc niewinnymi?” Dzieci odpowiedziały: „Typowinieneś o tym wiedzieć, chciałeś tego”.

9. Wtedy sędzia kazał wezwać Jezusa przed siebie. Rozpoczęto po-szukiwania, lecz nie znajdując Jezusa, pochwycili Józefa i przyprowa-dzili go przed sędziego. Sędzia przesłuchiwał go pytając: „Starcze, skądprzybyłeś do tego miasta?” Józef odpowiedział: „Jestem z dalekiego kra-ju”. Sędzia zapytał: „Gdzie jest twoje dziecko, które popełniło zbrodnięzabójstwa?” Józef odrzekł: „Nic o tym nie wiem”. Sędzia zapytał: „I tymoże nie wiesz, że on popełnił zbrodnię zabójstwa?” Józef odpowiedział:„Na życie Pana, nie wiem o tym”. Sędzia powiedział: „Na pewno ty do-brze o tym wiesz. Sądzisz, że unikniesz śmierci?” Józef odpowiedział:„Sędzio, nie skazuj niesprawiedliwie niewinnego dziecka”. Sędzia od-rzekł: „Dobrze. Przecież jest niewinny – dlaczego więc uciekł, aby unik-nąć śmierci?” Józef powiedział: „Nie wiem o tym”. Sędzia powiedział:


523

„Nie wyjdziesz z więzienia, jeżeli się nie pospieszysz postawić swojegodziecka przede mną”.

10. Gdy jeszcze sędzia mówił, Jezus wszedł do trybunału i zapytał:„Kogo szukacie?”1159 Oni odpowiedzieli: „Jezusa, syna Józefa”. Jezus rzekł:„Oto jestem”1160. Sędzia zapytał: „Kiedy przybyłeś do tego miasta?” Jezusodpowiedział: „Jestem tutaj od wielu dni”. Sędzia zapytał: „Powiedz mi,co było powodem gwałtownej śmierci dziecka?” Jezus odrzekł: „Nie wiemtego”. Rodzice dziecka powiedzieli: „Ty spowodowałeś śmierć naszegodziecka przez utopienie i mówisz: «Ja nie wiem»”. Jezus odpowiedział:„Gdy ktoś inny powinien odpowiadać za jego krew, dlaczego niesprawie-dliwie mnie oskarżacie?” Sędzia rzekł: „Nie mów fałszu, gdyż godzien je-steś śmierci”. Jezus odpowiedział: „Właśnie to oni dają fałszywe świadec-two, a ja prawdziwe. Nie jestem winien śmierci tego dziecka”. Sędzia po-wiedział: „Przysięgnij na Prawo Pańskie”. Jezus odrzekł: „Dlaczego kła-miesz przed obliczem Pana i nie lękasz się Boga?” Sędzia odpowiedział:„Czy złożenie przysięgi jest czymś złym, zwłaszcza, gdy się jest niewin-nym, aby w ten sposób uniknąć śmierci?” Jezus zapytał: „Czy w ten sposóbmożesz wydać niesprawiedliwy wyrok?” Sędzia odrzekł: „Powiedz mi więc,co powinienem robić”. Jezus powiedział: „Ty wiesz, ustanowiony jesteśprzecież sędzią”. Sędzia zapytał: „Co powinienem robić? Odpowiedz mi”.Jezus rzekł: „Jeżeli będziesz działał w dobrej wierze, zachowasz sprawie-dliwość, lecz ty nie postępujesz w ten sposób”. Sędzia powiedział: „Dzia-łam tak, jak uważam”. Jezus rzekł: „Powiedziałeś prawdę, lecz nie przyj-mujesz świadectwa, które daję sobie”1161. Sędzia powiedział: „Nie oskar-żam niesprawiedliwie, lecz […]”. Jezus rzekł: „Jeżeli posłuchasz sumie-nia, nikogo lekkomyślnie nie oskarżysz”.

11. Dzieci powiedziały: „Sędzio, posłuchaj nas. Czy możemy mu od-powiedzieć?” Jezus zapytał: „Co macie do powiedzenia na mój temat?”Dzieci odpowiedziały: „Od czasu, jak przybyłeś do miasta, sprawiłeś namwiele udręczeń i sprzeciwiałeś się nam. Nie zwracaliśmy na to uwagi, gdyżjesteś ubogim i obcokrajowcem. Lecz teraz, gdy spowodowałeś takie nie-szczęście i wystawiłeś nas na śmierć, jest słuszną rzeczą, abyś został stra-cony”. Sędzia zawołał: „Czy to jest to dziecko, o którym opowiadaliście,że oszukuje wzrok sztuczkami?” One zgodnie odpowiedziały: „Tak”. Jezus

1159 Por. J 18, 4. 6.1160 Por. J 18, 5.1161 Por. J 3, 11.


524

rzekł: „Wiem, że wszyscy zmówiliście się przeciwko mnie i chcecie mnieniesprawiedliwie skazać na śmierć”. Sędzia zapytał: „Jak możesz mówić,że nie masz świadków i uważać się za niewinnego?” Jezus odpowiedział:„Jeżeli daję świadectwo samemu sobie, nie wierzycie mi”1162. Sędzia po-wiedział: „Tak, uwierzyłbym tobie”. Jezus rzekł: „Zaczekaj chwilę, a przed-stawię ci dowód”.

12. Powiedziawszy to Jezus oburzył się sam w sobie1163, zbliżył się dozmarłego i głośno zakrzyknął: „Jonathanie, synu Beria, powstań na nogi,otwórz oczy i powiedz, kto zrzucił cię do studni”. W tej samej chwili umar-ły podniósł się, otworzył oczy, popatrzył na wszystkich i ich rozpoznał na-zywając ich po imieniu. Jego rodzice podnieśli krzyk, radośnie pochwyciligo w ramiona i okrywali go pocałunkami. Zapytali: „Mój synu, kto ci przy-wrócił życie?” A on palcem wskazał na Jezusa, syna Józefa. Jezus zapytałgo: „Kto był przyczyną twojego wypadku?” Jonathan odpowiedział: „Pa-nie, nie ty jesteś winien mojej krwi. To mój kuzyn Saraka, który gwałtow-nie mnie uderzył i sprawił, że wpadłem do studni”. Jezus odpowiedział:„Słuchajcie wszyscy, wskrzeszony zmarły dał mi świadectwo”. Gdy oni tozobaczyli, przejęci strachem powiedzieli: „Zaprawdę, on jest Bogiem i Sy-nem Ojca, [który przyszedł] na ziemię”. Jezus rzekł: „O niegodziwy sę-dzio, wierzysz w moje świadectwo i w moją niewinność? Zobaczyłeś nawłasne oczy, jak moje czyny oszukują wzrok?” On zaś, zmieszany, nic munie odpowiedział.

13. Dziecko pozostało przy życiu aż do wieczora, czas wystarczający,aby tłum ludzi przyszedł zobaczyć cud dokonany przez Jezusa. Wszyscyprzychodzili, [aby paść] do stóp Jezusa, padali przed nim na twarz i wyzna-wali swoje grzechy. Następnie Jezus powiedział do małego chłopca: „Po-wstań. Zaśnij teraz i odpoczywaj1164 w oczekiwaniu, aż Sędzia [wszystkichludzi] przyjdzie rozdać nagrody i wydać swoje sprawiedliwe wyroki”. GdyJezus wypowiedział te słowa, dziecko położyło głowę na łóżku i zasnęło.Na ten widok przerażenie opanowało wszystkich obecnych i przejął ichstrach przed Jezusem. A Jezus chciał odejść. Oni rzucili się do jego nógi błagali go mówiąc: „Przywróć życie zmarłemu!” Jezus nie zgodził sięjednak i powiedział: „Chcieliście mnie niesprawiedliwie oskarżyć mimomojej niewinności, lecz [moja] sprawiedliwość wybawiła mnie od śmier-

1162 Por. J 8, 4.1163 Por. J 11, 33.1164 Por. Mt 26, 45.


525

ci”. I mówiąc te słowa znikł im z oczu. Józef, wypuszczony z więzienia,w milczeniu powrócił do domu i opowiedział Maryi o dziwach dokonanychprzez Jezusa.

Rozdział XXIII1165

Jak udali się na szczyt góry. Dziecięce figle Jezusa

1. Józef podniósł się wczesnym rankiem, wziął dziecko i jego mat-kę1166 i wyszedłszy z miasta w milczeniu podążyli drogą. Matka rzekła doniego: „Mój synu, dlaczego ukryłeś się przed tymi ludźmi?” Jezus odpo-wiedział: „Matko, zachowaj milczenie i podążaj w pokoju swoją drogą. To,co należy robić, uczynię”. Pozostawali tam sześć miesięcy. Jezus chodziłpo mieście. Przychodził, aby usiąść przy dzieciach w miejscach, gdzie sięgromadziły i długo z nimi rozmawiał. Oni jednak nie mogli zrozumieć tego,co do nich mówił.

2. Następnie Jezus biorąc dzieci przeprowadził je koło studni, z którejcałe miasto czerpało wodę. Brał z rąk dzieci dzbany, uderzał je o siebie,uderzał nimi o kamienie i wrzucał je do studni. A dzieci z powodu strachuprzed rodzicami nie mogły wracać do domu. Jezus widząc płacz dzieci,przywołał je do siebie i mówił im: „Nie płaczcie, oddam wam wasze dzba-ny”. I wydał rozkaz falom wodnym. Te zaś wyrzuciły nietknięte dzbany napowierzchnię wody. Każde z dzieci zabrało swój, zawracało do swoichdomów i opowiadało o cudach dokonanych przez Jezusa.

3. Pewnego dnia Jezus wziął ze sobą dzieci i podczas drogi zatrzymalisię na odpoczynek pod dużym drzewem. Rozkazał, aby drzewo pochyliłoswoją koronę. Jezus wszedł i usiadł na gałęziach. Rozkazał drzewu wypro-stować się. Drzewo wyprostowało się, wznosząc się nad tym miejscem.Jezus pozostał na nim godzinę. Gdy dzieci krzyczały na niego: „Rozkażdrzewu, aby się pochyliło, chcemy wejść na niego z tobą”, Jezus poleciłdrzewu zniżyć swoją koronę i powiedział do dzieci: „Przyjdźcie szybko domnie”. One zaś z radością usiadły przy Jezusie. Odczekawszy trochę, Jezuswydał polecenie i drzewo pochyliło swą koronę; dzieci wraz z Jezusemzeszły, a drzewo z powrotem wzniosło się do normalnej pozycji.

1165 Nr 2 – por. EwTmDz 11; PsMt 33; RkpsPar, Bonaccorsi 232. Nr 3 – por. PsMt20(?).

1166 Por. Mt 1, 14.


526

4. Zdarzyło się, że pewnego dnia dzieci były razem w tym samym miej-scu i Jezus wraz z nimi. Znajdował się również z nimi dwunastoletni chło-piec cierpiący na całym ciele na bolesną chorobę. Miął trąd i epilepsję,końce palców u rąk i nóg miał obcięte tak, że stracił ludzki wygląd. Niechodził i leżał na skraju drogi. Gdy Jezus go zobaczył, użalił się nad nim1167

i rzekł do niego: „Dziecko, pokaż mi się”. I chłopiec zrzuciwszy swoje odzie-nie stanął nagi. Jezus polecił dzieciom położyć go na ziemi. Zbierając na-stępnie kurz z ziemi, rozsypał na niego i rzekł: „Wyciągnij twoją rękę, gdyżjesteś uzdrowiony z twoich chorób”. W tej samej chwili cała skóra oddzie-liła się od, jego ciała, mięśnie i stawy wzmocniły się i on stał się zdrowyi bez żadnej skazy jak nowo narodzony1168. Podniósł się, z płaczem rzuciłsię do stóp Jezusa i padł przed nim na twarz. Jezus rzekł do niego: „Idźw pokoju”1169. On odszedł w pokoju do swojego domu. A wszyscy, którzybyli razem z nim, świadkowie cudów dokonanych przez Jezusa, chcieli gozobaczyć, lecz go już nie znaleźli.

Rozdział XXIV1170

Jak udali się do miejscowości Emaus i jak on uzdrowił chorych.Cuda dokonane przez Jezusa

1. Na ten widok Józef i Maryja wzięli w nocy Jezusa i udali się domiejscowości zwanej Emaus1171. Zamieszkali w niej. Jezus miał dziesięćlat i wędrował po okolicy. Pewnego dnia wyszedł i udał się do miejscowo-ści zwanej Ephthaiea. Podczas drogi spotkał piętnastoletniego chłopca, któ-rego ciało stanowiło jedną ranę. Nie mógł iść na nogach, lecz czołgał się,siadał na skraju drogi i kiedy przechodzili ludzie, błagał ich o litość. Jezuszobaczył go z daleka i przeszedł obok niego. Trędowaty powiedział do Je-zusa: „Małe dziecko, proszę cię, wysłuchaj mnie! Z myślą o twoich rodzi-cach i o twojej młodości daj mi jałmużnę1172. Bóg wynagrodzi ci za dobreuczynki”. Jezus odrzekł: „Jestem biednym i potrzebującym podobnie jak

1167 Por. Łk 9, 15.1168 Por. 2 Krl 5, 14.1169 Por Łk 7, 50; 8, 48.1170 Por. XXIII, 4; EwTmDz.1171 Por. Łk 24, 13.1172 Żebrak prosi, by małe dziecko wspomniało swą młodość!


527

ty, a w dodatku jestem synem obcokrajowca. Jak mogę ci dać jałmużnę?”Trędowaty odpowiedział: „Chłopcze, nie czyń fałszywych wymówek. Je-żeli pozostaje ci kawałek chleba, jakiś pieniążek lub obol; na twoją szczo-drobliwość, wspomóż mnie choć trochę, gdyż widzę, kim jesteś, chociażz wyglądu cielesnego jesteś dzieckiem. Sądzę, że pochodzisz ze wspaniałe-go rodu, może jesteś synem dowódcy armii królewskich. Widać to z twoje-go oblicza. Nie ukrywaj się przede mną, z wyglądu widać, jak jesteś wy-tworny i jak bardzo piękny”.

2. Jezus zapytał: „Jak ci na imię i z jakiego rodu pochodzisz? Powiedzmi”. Trędowaty odpowiedział: „Pochodzę z Hebrajczyków, z pokoleniaJudy”. Jezus zapytał: „Kto jest twoim ojcem i matką? Kto opiekuje się tobą?”Trędowaty odpowiedział: „Ojciec mój umarł, matka żyje; to ona opiekujesię mną”. Jezus zapytał: „W jaki sposób?” Trędowaty odpowiedział: „Wi-dzisz, że jestem chory. Gdy nadchodzi wieczór, przychodzi moja matkai zabiera mnie do domu. Rano przynosi mnie i sadza mnie tutaj. Przechod-nie dają mi łaskawie jałmużnę i z tego utrzymuję się”. Jezus zapytał: „Dla-czego nie poszedłeś do lekarzy, aby cię leczyli?” On odpowiedział: „Je-stem chory, sam nie mogę tego zrobić, a matka nie troszczy się o mnie. Odchwili, w której narodziłem się z łona mojej matki, wyrastałem w bólachi jękach. Z powodu okropności moich chorób członki mojego ciała rozluź-niły się i odłączyły od siebie, ścięgna moich kości rozkładają się i jak wi-dzisz, jestem cały pokryty wrzodami”.

3. Jezus powiedział: „Znam lekarzy, którzy umieją sporządzać lekar-stwa dające śmierć i życie. Jeżeli chcesz, to takie lekarstwo stanie się two-im uzdrowieniem”. Trędowaty odrzekł: „Od mojego dzieciństwa aż do dzi-siaj nie spotkałem lekarza i nie słyszałem, aby taka choroba mogła być ule-czona przez człowieka”. Jezus powiedział: „Czyż nie powiedziałem ci, żeistnieją sprawni lekarze, którzy od śmierci doprowadzają do życia?” Trę-dowaty zapytał: „Jakim lekarstwem człowiek może uleczyć stan takiegospustoszenia?” Jezus odpowiedział: „To można uczynić prostym słowem,a nie lekarstwem”. Gdy chory młodzieniec to usłyszał, bardzo się zdziwiłi powiedział: „Oto rzeczy zadziwiające! Jak można uleczyć chorobę bezżadnego lekarstwa?” Jezus rzekł: „Można znaleźć lekarzy, którzy w sposóbpewny umieją odróżnić chorobę śmiertelną od chorób uleczalnych”. Trę-dowaty powiedział: „A ty, który wyglądasz na młodszego ode mnie, skądmasz taką wiedzę?” Jezus odpowiedział: „Słyszałem i wiem”. Trędowatypowiedział: „Czy widziałeś na własne oczy, aby jakiś człowiek został ule-czony z podobnej choroby?”


528

4. Jezus powiedział: „Znam się trochę na tej sprawie, gdyż jestemsynem lekarza”. Trędowaty rzekł: „Czy mówisz poważnie: «Znam się natej sprawie»?” Jezus odpowiedział: „Mogę uleczyć wszystkie chorobyjednym słowem, którego widziałem skutki, a którego nauczyłem się odmojego ojca”. Trędowaty zapytał: „W jakim kraju jest twój ojciec i ktomoże do niego dotrzeć?” Jezus odpowiedział: „Ten, któremu dasz hono-rarium i zapłatę za uzdrowienie: on cię przedstawi mojemu ojcu, a ojcieculeczy cię”. Trędowaty zapytał: „Jakie jest honorarium, którego wyma-gasz ode mnie? Jezus odrzekł: „Będzie cię niewiele kosztować: czterydenary i kilka drogich kamieni”. Słysząc to trędowaty wybuchnął gorz-kim śmiechem i powiedział: „Na życie Pana, nie słyszałem nawet nazwytych rzeczy, lecz słuchaj mnie! Widzę, że ty jesteś w wieku dziecięcym,dla ciebie wszystko jest łatwe, bo jesteś synem ojca ze szlachetnego rodui pochodzisz z książęcego domu. My biedni wydajemy się wam przed-miotem żartów i śmiechu. Skąd ja wezmę te bogactwa, o których mówisz?”Jezus odrzekł: „Dlaczego zaraz się tak gniewasz? Powiedziałem ci toz życzliwości”.

5. Trędowaty odrzekł: „Bardzo często wystawiają mnie na próbę. Tyrównież; przecież dobrze wiesz, że nic nie posiadam z wyjątkiem odzienia,które mam na sobie i pożywienia na jeden dzień, którego udziela nam Bóg,mojej matce i mnie”. Jezus zapytał: „Jak mam więc ciebie leczyć, skoromasz puste ręce?” Trędowaty odrzekł: „Bóg przyjdzie mi pomóc”. Jezuspowiedział: „Wiem, że Bóg jest potężny i może uczynić wszystko tym, któ-rzy go z wiarą wzywają. Ale mimo to, jak cię leczyć, skoro jesteś biedny?”Trędowaty odrzekł: „Dziwię się, że zużywasz tak wielu słów, aby mnieupokorzyć”. Jezus powiedział: „Znam się trochę na przepisach Prawa”.Trędowaty odrzekł: „Wydaje mi się, że dość często czytałeś w przykaza-niach Bożych, jak należy odnosić się do biednych i potrzebujących”. Jezuspowiedział: „Trzeba świadczyć miłosierdzie i miłość każdemu”. Trędowa-ty odrzekł: „Powiedziałeś prawdę i udzieliłeś mi dobrej odpowiedzi. Miejlitość nade mną tak, jak mówiłeś, a ten, który rozdziela wszystkie dobra,wynagrodzi cię za to”.

6. Gdy Jezus zobaczył go we łzach, wzruszył się nad jego losem i po-wiedział: „Okażę litość nad tobą”. W tej samej chwili Jezus wyciągnął rękę,wziął jego [rękę] mówiąc: „Podnieś się, powstań na nogi i idź w pokoju dodomu”. Gdy tylko Jezus wypowiedział te słowa, [trędowaty] podniósł sięi skłonił się, padł przed nim na twarz i powiedział: „Niech Pan Bóg postę-puje miłosiernie z tobą, tak jak ty postąpiłeś ze mną”. I Jezus rzekł: „Idź


529

w pokoju, a nie mów nikomu1173, co ci uczyniłem”. Trędowaty zapytał: „Je-żeli ktoś mnie zapyta: «Kto cię uleczył?», co mu odpowiem?” Jezus od-rzekł: „Odpowiedz mu tak: «Dziecko, syn lekarza, przechodząc drogą zo-baczyło mnie, użaliło się nade mną i okazało mi litość»”. Uzdrowiony upadłna twarz do stóp Jezusa i z radością powrócił do matki.

7. Matka gdy zobaczyła go, wydała okrzyk radości i zapytała swegosyna: „Kto cię uleczył?” Syn odpowiedział: „Spotkałem syna szlachetnegolekarza, on mnie uleczył jednym słowem”. Słysząc to matka i wszyscy, któ-rzy się tam znajdowali, zebrali się wokół chłopca i wypytywali go: „Gdziejest ten lekarz, który cię uleczył?” Chłopiec odrzekł: „Nie wiem, bo on dałmi takie polecenie: «Nie mów nikomu, co ci uczyniłem»”. A ludzie obcyz daleka, gdy dowiedzieli się o cudownym zdarzeniu, dziwili się i mówili:„Czyim jest to dziecko, które posiada taki dar wiedzy i czyni takie cudow-ne rzeczy?” I wielu uwierzyło w jego imię1174. Pragnęli go zobaczyć, lecznie mogli, gdyż Jezus ukrył się przed ich wzrokiem1175.

Rozdział XXV1176

Jak anioł oznajmił Józefowi, aby powrócił do miasta Nazaret

1. Pewnego dnia anioł Pana ukazał się podczas snu Józefowi i rzekł:„Powstań, weźmij dziecko i jego matkę i idź do miasta Nazaret1177 ; zamiesz-kaj tam i nie oddalajcie się stamtąd. Zbudujesz dom i będziesz w nim dłu-go mieszkał, aż Pan Bóg w swej dobroci nie wyda ci innego polecenia”. Topowiedziawszy anioł odszedł. Nazajutrz rano Józef powstał, wziął dzieckoi jego matkę i przybył do miasta Nazaret, do domu w którym poprzedniozamieszkiwali. Przebywali tam osiemnaście lat. Jezus miał wtedy dwana-ście lat, co w sumie daje trzydzieści lat.

2. Następnego dnia Jezus wyszedł z Nazaretu i usiadł w miejscu, gdzieprzechodziła droga. Zobaczył zbliżających się dwóch chłopców, którzybardzo gwałtownie sprzeczali się. Porwali się na siebie i zaczęli się bić.Gdy zobaczyli Jezusa, zamilkli, zbliżyli się i upadli przed nim na twarz.

1173 Por. Mt 4, 28; Mk 1, 44.1174 Por. J 4, 29; 7, 31 itp.1175 Por. Łk 24, 31.1176 Por. XXVIII.1177 Por. Mt 2, 13. 20.


530

Jezus polecił im usiąść i oni usiedli. Jezus zapytał ich: „Dzieci, dlaczegosię tak bardzo unosicie gniewem? Co was tak dzieli, że bijecie się tak gwał-townie?” Jeden z nich, młodszy, odpowiedział: „Brak nam sędziego, abyrozstrzygnął [nasz spór]”. Jezus zapytał: „Jak ci na imię?” Młodszy odpo-wiedział: „Nazywam się Malachiasz, a on Micheasz. Jesteśmy rodzonymibraćmi połączonymi uczuciem”. Jezus zapytał: „Dlaczego więc obrzucaciesię obelgami z taką zawziętością?”

3. Malachiasz powiedział do Jezusa: „Proszę cię, chłopcze, posłuchajmnie, a powiem ci. Mój brat, który znajduje się obok mnie, jest starszy, jajestem młodszy od niego. On usiłuje oszukać mnie niesprawiedliwie, a janie chcę się poddać temu. Rozsądź nas dzisiaj sprawiedliwie”. Jezus zapy-tał: „Powiedz mi jednak, o co wam chodzi”. Micheasz powiedział: „Wyda-je mi się, że jesteś synem sędziego i potomkiem wielkich monarchów”.Jezus powiedział: „Mówisz prawdę”. Micheasz powiedział: „Niech Bógodpłaci tobie i twoim rodzicom, jeżeli wprowadzisz sprawiedliwość i po-kój między moim bratem a mną”.

4. Jezus powiedział: „Któż ustanowił mnie sędzią lub rozjemcą1178 i jakuczynię wam sprawiedliwość? Widzę bowiem, że wy nie zechcecie się pod-dać moim poleceniom”. Bracia odpowiedzieli: „Nie mów tak i nie wyrzą-dzaj nam zniewagi. Uważasz nas za dzieci i za głupców. Znamy Pismo i Pra-wo Boże. Lecz chcemy, abyś ty nas pouczył”. Jezus rzekł: „Najpierw zobo-wiążcie się, że nie będziecie się wzajemnie oszukiwać, lecz wykonacie to,co wam polecę”. Chłopcy zgodnie odpowiedzieli: „Bierzemy za świadkaPrawo Boże i przysięgamy na Jego przykazania, że będziemy posłusznitwoim rozkazom tak, jakby były wydane przez pałac królewski”. Jezus rzekł:„Powiedzcie mi prawdę, chciałbym ją od was usłyszeć”.

5. Malachiasz powiedział: „Jesteśmy dwoma młodymi braćmi, siero-tami bez ojca i matki. Rodzice nasi zostawili nam spadek. Obcy ludzie za-brali nam jednak bezprawnie ojcowiznę. A my sprzeczamy się między sobą,gdyż mój brat usiłuje niesprawiedliwie pozbawić mnie mojej części, a jana to się nie godzę”. Jezus zapytał: „Czyjej opiece powierzyli was zmarlirodzice, dopóki nie osiągniecie wieku używania rozumu?” Chłopcy odpo-wiedzieli: „Żaden z nas nie pamięta rodziców”. Jezus zapytał: „Dlaczegojeden drugiemu usiłuje wyrządzić krzywdę?” Malachiasz odpowiedział:„Mój brat chce mnie skrzywdzić [mówiąc]: «Jestem starszy»”. Jezus po-

1178 Por. Łk 12, 14.


531

wiedział: „Nie postępujcie w ten sposób. Jeżeli chcecie mnie posłuchać,zaprowadźcie zgodę między sobą i po dobremu podzielcie wasz majątek”.Micheasz powiedział do Jezusa: „Chłopcze, wiem że słusznie mówisz o po-jednaniu, lecz jeśli chodzi o wyrok, który wydałeś, to inna sprawa. Posłu-chaj raczej tego, co ci powiem. Byłem starszy od brata, gdy nasi rodziceumarli. On był wtedy bardzo młody i ja z wielkim wysiłkiem postarałemsię zabezpieczyć naszą ojcowiznę, gdyż była zniszczona i opuszczona; samtrudziłem się nad nią; ale on o tym nie wie”.

6. Jezus powiedział: „On jest twoim bratem i właściwie jeszcze dziec-kiem. Aż do dzisiaj dawałeś mu z miłości mieszkanie i pożywienie; nieczyń mu teraz krzywdy. Idźcie i podzielcie wasz majątek, jak chcecie. Za-chowajcie dla siebie dobre uczucia i pokój, a pokój Boży będzie przebywałw was i nad wami”. A oni upadli na twarz przed Jezusem i postanowili do-stosować się do jego życzeń. Jeden drugiemu rzucił się w ramiona, ucało-wali się i powiedzieli do Jezusa: „Synu królewski, zaprowadziłeś pokójmiędzy nami, za twoim pośrednictwem posiedliśmy miłość Boga. NiechBóg wsławi twoją osobę i twoje święte imię po całej ziemi. Prosimy cięchłopcze, pobłogosław nas”. Jezus rzekł: „Idźcie w pokoju, a miłość Boganiech będzie nad wami”.

7. Gdy Jezus to powiedział, oni upadli przed nim na twarz i poszli doswojego domu. A Jezus powrócił do Nazaretu, do swojej matki. A matkaspostrzegłszy swego syna zapytała go: „Gdzie byłeś cały dzień, ja nie wiem,co się z tobą działo, i niepokoję się na myśl, że sam chodzisz gdzieś dale-ko?” Jezus odrzekł: „Czego pragniesz ode mnie? Czyż nie wiesz, że odtądpowinienem chodzić po kraju i widzieć [jak się spełnia] to, co już o mnienapisano? Po to właśnie zostałem posłany”. Maryja odpowiedziała: „Synumój, jesteś przecież jeszcze dzieckiem, a nie dojrzałym mężem, nie biegajwięc tak wszędzie, by nie spotkało cię coś złego”. Jezus odrzekł: „Matkomoja, twoje ponure myśli nie są rozumne, gdyż wiem o wszystkim, co masię stać”1179. Maryja powiedziała: „Nie smuć się tym, co powiedziałam,gdyż różne zjawy mnie dręczą i nie wiem, co począć”. Jezus zapytał: „Comyślisz czynić ze mną?” Maryja odpowiedziała: „Oto właśnie przyczynamojego zmartwienia: staraliśmy się, aby od dziecka nauczyć cię jakiegośrzemiosła, ale ty nic nie zrobiłeś. Nie skorzystałeś z tego. A teraz zaś, gdywyrosłeś, cóż myślisz robić i z czego chcesz żyć na świecie?”

1179 Por. J 18, 4.


532

8. Na to Jezus oburzył się w sobie1180 i rzekł matce: „Mówisz bardzonierozważne słowa. Nie pojmujesz wcale znaków ani cudów, jakie czynięprzed tobą i które oglądasz na własne oczy? Tak długo jestem z tobą1181,a jeszcze nie wierzysz. Popatrz na wszystkie moje cuda, rozważ wszystko,co czynię i miej cierpliwość jeszcze przez jakiś czas; zobaczysz wszystkiemoje dzieła dokonane, lecz teraz nie nadszedł jeszcze mój czas1182. Ale typozostań mi zawsze wierną”. Powiedziawszy to Jezus spiesznie wyszedłz domu.

Rozdział XXVI1183

O licznych uzdrowieniach, których dokonał Jezus w mieście, wio-skach i w różnych miejscach. Uzdrowienia, których Jezus dokonał

1. Pewnego dnia Jezus wędrował sam po Galilei. Gdy wszedł do miej-scowości zwanej Buboron, spotkał w niej człowieka w wieku lat trzydzie-stu, który leżał wyciągnięty na łożu i bardzo cierpiał z powodu swojej cho-roby. Gdy Jezus go zobaczył, użalił się nad nim1184 i zapytał go: „Człowie-ku, do jakiej rasy należysz?” On odpowiedział: „Pochodzę z narodu syryj-skiego z kraju Syrii”. Jezus zapytał: „Masz jeszcze ojca i matkę?” Czło-wiek odpowiedział: „Mam, lecz moi rodzice wyrzucili mnie z domu. Błą-dzę po wszystkich miejscach i szukam z dnia na dzień środków utrzyma-nia, ale nie mam nigdzie domu”. Jezus zapytał: „W jaki sposób mogłeśwyjść ze swojego kraju?” Człowiek odpowiedział: „Noszono mnie, raz zazapłatą, raz aby mi pomóc”. Jezus zapytał: „Dlaczego przyszedłeś do tegokraju?” Człowiek odpowiedział: „Aby prosić o jałmużnę i zaspokoić mojepotrzeby materialne”. Jezus rzekł: „Jeżeli znosisz swoje cierpienia, znaj-dziesz później ulgę”. Człowiek odpowiedział: „Czy ją znajdę, czy też nie,znoszę je i przyjmuję wszystko z radością”.

2. Jezus zapytał: „Czcisz jakiego boga?” Człowiek odpowiedział: „BogaPhatthea”. Jezus zapytał: „Czy uważasz, że to jest sprawiedliwe, że znajdu-jesz się w takim stanie?” Człowiek odpowiedział: „Słyszałem, jak moi ro-

1180 Por. J 11, 33.1181 Por. J 19, 3.1182 Por. J 2, 4.1183 Nr 3 – por. XXIV, 4n (powyżej s. 528).1184 Por. Łk 7, 17.


533

dzice mówili, że ten bóg jest bogiem Syryjczyków i może uczynić ludziomwszystko to, co zechce”. Jezus zapytał: „Jak ci na imię?” Człowiek odpo-wiedział: „Hiram”. Jezus: „Jeśli pragniesz być uzdrowiony, porzuć ten błąd”.Hiram spytał: „Jakże mogę ci uwierzyć? Wyglądasz na dziecko, ja nato-miast jestem już dojrzałym mężem”. Jezus zapytał: „[Czy bóg którego]czcisz, ma moc jednym słowem przywrócić życie?” Hiram odpowiedział:„Czy jesteś mocno przekonany, że istnieje inny bóg, który może dać życieczłowiekowi?” Jezus rzekł: „Jeśli wierzysz z całego serca1185 i uznasz, żejest jeden Bóg nieba i ziemi, który stworzył świat i wszystkich ludzi, Onjeden może cię uzdrowić”. Hiram powiedział: „Nigdy o nim nie słysza-łem”. Jezus rzekł: „Niech tak będzie; ale uwierz tylko, a duch twój oży-je”1186. Hiram zapytał: „Jak mam uczynić ten akt wiary?”

3. Jezus rzekł: „W ten sposób: Wierzę, że istnieje najwyższy Bóg, Oj-ciec, stwórca wszystkiego, [wierzę] w Jego jedynego Syna i w Ducha Świę-tego: [wierzę] w Trójcę i Bóstwo, jedno i doskonałe”. Hiram powiedział:„Wierzę w to, co powiedziałeś”. Jezus zapytał: „Czy nie chodziłeś do róż-nych ludzi, aby cię uleczyli?” Hiram odpowiedział: „Jaki lekarz może mnieuleczyć od takiej choroby?” Jezus rzekł: „Ten, któremu dasz nagrodę, ła-two to uczyni”. Hiram powiedział: „Jestem tak biedny, że nie mam nic dodania, a nikt nie wyświadczy mi takiej litości za darmo”. Jezus powiedział:„Sam powiedziałeś: «Jestem z dalekiego kraju, przewędrowałem wielemiejscowości i otrzymywałem jałmużnę.» Dlaczego więc kłamiesz: «Niemam z czego płacić?»” Hiram rzekł: „Proszę cię dziecko! To, co ci powie-działem, znaczy, że nie mam nic do dania, oprócz pożywienia na co dzień,które otrzymuję każdego dnia, i odzienia, którym się okrywam”.

4. Jezus widząc, że on płacze, rzekł do niego: „Człowieku, poproś mnie:co mogę dla ciebie uczynić?” Hiram odpowiedział: „Uczyń dla mnie, cozechcesz i udziel mi jakiejś pomocy”. Jezus wyciągnął rękę, wziął jego[rękę] i rzekł mu: „Powstań, stań na nogi i idź w pokoju”. I w tym momen-cie został uzdrowiony ze swoich chorób; z płaczem upadł do stóp Jezusai skierował do niego taką prośbę: „Panie, jeśli chcesz, zostanę twoimuczniem”. Jezus odpowiedział mu: „Wróć w pokoju do twojego domu i opo-wiedz wszystko, co ci uczyniłem podczas tego jednego spotkania”1187 . I upadłon przed Jezusem i powrócił do swojego kraju.

1185 Por. Dz 8, 37.1186 Por. Jr 28, 30.1187 Por. Mk 5, 18n., par.


534

Rozdział XXVII1188

Jak się spełniły spisane przekazy proroków i o zadziwiającychrzeczach, które uczynił Jezus

1. Jezus wiedziony mocą Ducha Świętego1189 powrócił znowu do mia-sta Nazaret. Chodził zawsze po ukrytych miejscach. Ci, którzy go widzieli,dziwili się i mówili: „Widzimy, że mały Jezus, syn starca, wygląda na bar-dzo bystrego i rozumnego”. Niektórzy mówili: „To prawda, co mówicie”.A Jezus widząc, że nie wierzą, nie objawiał się im1190.

2. I zdarzyło się, że gdy zbliżało się wielkie święto, Jezus chciał pójśćdo Jerozolimy. Podczas drogi spotkał wędrującego siwego starca. Szedło dwu kulach, które na przemian wysuwał naprzód, opierając się ciałem najedną, następnie na drugą stronę. Cierpiał na chorobę oczu i uszu. Widzącgo Jezus dziwił się i powiedział do niego: „Pozdrawiam cię serdecznie,starcze obarczony wiekiem”. Starzec odparł: „Pozdrawiam cię serdeczniedziecko, synu wielkiego króla, synu jedyny, pierworodny Ojca”. Jezus po-wiedział: „Usiądź tutaj i odpocznij chwilę, a później podążymy dalej”. Sta-rzec odrzekł: „Synu mój, spełnię twoje polecenie”. Gdy usiedli, Jezus za-czął go wypytywać: „Powiedz mi starcze, jak ci na imię? I z jakiego naroduwywodzisz się i z jakiego kraju przywędrowałeś tutaj?”

3. Starzec odpowiedział: „Na imię mi Baltazar, pochodzę z narodu he-brajskiego, a z kraju Indii”. Jezus zapytał: „Czego tutaj szukasz?” Starzecodpowiedział: „Jestem synem szlachetnego księcia. Mój ojciec był wta-jemniczony w sztukę medycyny i nauczył mnie jej również. Brak mi jed-nak sił, a mam zamiar udać się do Jerozolimy, aby tam żebrać i tak utrzy-mywać się”. Jezus zapytał: „Powiedziałeś: «Jestem synem lekarza». Dla-czego więc nie możesz uleczyć samego siebie?” Starzec odparł: „Gdy by-łem młody, zajmowałem się leczeniem. Lecz gdy dotknęła mnie choroba,straciłem całą moją siłę i nie jestem zdolny już do niczego”. Jezus zapytał:„Czy twoja choroba dotknęła cię w dzieciństwie, czy też w starości?” Sta-rzec odpowiedział: „Miałem trzydzieści lat, gdy spadło na mnie to nieszczę-ście i odtąd całe moje ciało zaczęło drżeć”.

4. Słysząc to Jezus zdziwił się i zapytał go: „Jaki więc rodzaj leczeniastosujesz?” Starzec odpowiedział: „Jaka choroba, takie lekarstwo”. Jezus

1188 Rozdział zbudowany analogicznie do poprzedniego.1189 Por. Mt 4, l.1190 Por. Mt 13, 58.


535

zapytał: „Byłeś zdolny wskrzeszać zmarłych lub sprawiać, aby kulawi cho-dzili? Czy mogłeś oczyścić trędowatych, wypędzać demony, leczyć wszyst-kie choroby i to nie przy pomocy lekarstw, lecz jednym słowem?” Starzecsłysząc to był widocznie zaskoczony i z uśmiechem odpowiedział: „Jestemzdumiony twoim pytaniem, gdyż to, o czym mi mówisz, jest cudowną rze-czą i niemożliwą, aby dokonał jej człowiek”. Jezus zapytał: „Dlaczego dzi-wisz się temu, co mówię?” Starzec odrzekł: „Wyglądasz na dziecko, jakmożesz wiedzieć o tym wszystkim?” Jezus odpowiedział: „Nie widziałemani nie słyszałem tego od nikogo, lecz znam to z doświadczenia”. Starzecodparł: „Jeżeli to prawda, co mówisz, to nie od człowieka, lecz od Bogamasz ten dar”. Jezus rzekł: „Mówisz prawdę”. Starzec powiedział: „Sądzę,że znasz się na sztuce medycyny”. Jezus odrzekł: „Mój Ojciec ma moc, abydokonać tego wszystkiego”.

5. Starzec powiedział: „Każdy uczeń uczy się od swego mistrza, a synod swego ojca. Proszę cię więc, okaż mi litość, a Pan obdarzy cię długimżyciem”. Jezus rzekł: „Starcze, słusznie mówisz, lecz nie mogę tego zrobićdarmo. Zapłać za mój wysiłek”. Starzec zapytał: „Jaka jest więc zapłata,której chcesz ode mnie?” Jezus powiedział: „Niewiele, trochę złota, trochęsrebra, wszystko co będzie uzgodnione w umowie”. Na te słowa starzecwybuchnął śmiechem. Następnie zastanowiwszy się rzekł do siebie: „Corobić? Ten chłopiec przewrotnie szydzi sobie ze mnie”. Wtedy zwrócił siędo Jezusa: „Chłopcze, dlaczego drwisz ze mnie, starego człowieka? Jestembiedny, a przede wszystkim starcom udziela się jałmużny, a nie wyśmiewasię z nich”. Jezus odrzekł: „Gdy zacząłeś rozmawiać ze mną, bardzo mniechwaliłeś, a teraz mnie karcisz”. Starzec odparł: „To ty właśnie bardzo mnierozgniewałeś”. Jezus rzekł: „Nie gniewaj się tak na mnie, gdyż będąc chłop-cem chciałem porozmawiać z tobą”. Starzec zapytał: „Dlaczego nie zapy-tałeś mnie o rzecz rozsądną, aby skorzystać z rozmowy ze mną? Powiedzmi więc, skąd mógłbym mieć taki majątek, którego domagasz się ode mnie?”

6. Jezus powiedział: „Czyż nie powiedziałeś: «Pochodzę ze znanej ro-dziny, jestem synem księcia i potomkiem domu królewskiego?»” Starzecodrzekł: „Nie powiedziałem ci żadnego kłamstwa. Miałem kiedyś wielkimajątek, lecz gdy przyszła na mnie choroba, wszystko straciłem”. Jezuszapytał: „Czy wolałbyś mieć z powrotem twoje wielkie skarby czy też cie-szyć się dobrym zdrowiem?” Starzec odpowiedział: „Lepiej byłoby, żebymbył synem człowieka biednego i żebraka, ale za to wolnym od choroby”.Jezus rzekł: „Jeśli tego pragniesz, zapłać mi za mój trud”. Starzec odparł:„Nie męcz mnie twoimi długimi mowami. Dlaczego upierasz się, aby za-


536

dręczyć mnie tymi podstępami i pułapkami?” Jezus rzekł: „W czym to po-wiedziałem za dużo? Co za radę otrzymałem od ciebie?” Starzec powie-dział: „Na miłość Boga, nie rozdrażniaj mnie, gdyż całe moje ciało jestciężko chore”. Jezus odrzekł: „Nie gniewaj się. Miej trochę cierpliwości.Nie mam ci nic więcej do powiedzenia, lecz mam litość nad tobą i moc, abyci przyjść z pomocą”. Starzec powiedział: „Jakie więc są twoje zalecenia?”Jezus odrzekł: „Daj mi jakieś małe wynagrodzenie za mój trud, a uzdrowięcię”. Starzec odparł: „Bóg obdarzy cię obfitym wynagrodzeniem za twójtrud, lecz proszę cię […]; lepiej jest mi umrzeć niż żyć”. Jezus rzekł: „Uzdro-wić cię nie jest rzeczą trudną”. Starzec odpowiedział: „Nic więcej nie po-siadam jak kawałek chleba i dwa obole”. Jezus: rzekł: „Takim stał się poto-mek ludzi opływających w bogactwo!” Na te słowa starzec w przypływiegwałtownej złości z płaczem wykrzyknął: „Co jeszcze mam znieść od tegochłopca, który tak mnie rozdrażnił?” Jezus odpowiedział: „Starcze, nie gnie-waj się. Miej trochę cierpliwości, aby twój duch ożył”1191.

7. Starzec odparł: „Okazałem ci już wiele cierpliwości, ale nie znala-złem w tobie żadnej litości”. Gdy starzec z płaczem wypowiedział te sło-wa, Jezus zapytał go: „Gdzie idziesz?” Starzec odpowiedział: „Idę do Jero-zolimy, aby tam żebrać na mój chleb. A jeżeli ty podążysz za mną, oddamci połowę rzeczy, którymi Bóg mnie obdarzy”. Jezus zapytał: „Jakiemubogu służysz?” Starzec odpowiedział: „Bogu moich ojców”. Jezus rzekł:„Więc sprawiedliwie dotknęło cię cierpienie. Jeśli chcesz być doskona-łym1192, porzuć wiarę twoich ojców, abyś był zbawiony na duszy i na cie-le”. Starzec zapytał: „Jak mogę wierzyć w twoje słowa?” Jezus odrzekł:„Już wiele razy wystawiałeś mnie na próbę i nic nie postąpiłeś dalej”. Słu-chając tego starzec zastanowił się i pomyślał: „Obawiam się, że ten chło-piec podstępnie się mną zabawia”. Jezus odpowiedział: „Starcze, odpo-wiedz na moje pytanie”.

8. Starzec rzekł: „Waham się i nie wiem ani co robić, ani jak odpowie-dzieć na twoje pytania. Zdaje mi się, że Bóg cię posłał do mnie; wierzę, żety jesteś Panem, który przenika myśli ludzkie. Daj się więc poznać”. Jezuszapytał: „Wierzysz, że istnieje Bóg, stwórca wszystkich rzeczy, i Jego Synjedyny, i Duch Święty, Trójca i Bóstwo jedyne?” Starzec odpowiedział:„Wierzę w to”. I Jezus wyciągnął nad starcem swoją rękę i rzekł: „Jesteś

1191 Por. Łk 21, 19.1192 Por. Mt 19, 21.


537

wolny od twojej choroby, bądź uzdrowiony z twoich cierpień!”. I w tej chwilistarzec został uzdrowiony. Padając do stóp Jezusa wyznał swoje grzechy.Jezus powiedział do niego: „Otrzymujesz przebaczenie. Idź w pokoju, a Panniech będzie z tobą”. Starzec rzekł: „Proszę cię, powiedz mi, jakie jest two-je imię?” Jezus odparł: „Co ci przyjdzie z pytania mnie o moje imię? Idźw pokoju”.

9. Starzec skłonił się, upadł na twarz przed Jezusem i spokojnie po-szedł do Jerozolimy. Gdy ludzie z Jerozolimy zobaczyli uzdrowionego star-ca, zapytali go: „Kto cię uzdrowił?” Starzec odpowiedział: „Podczas drogispotkałem syna lekarza, który jednym słowem uzdrowił mnie”. Oni zapyta-li: „Co to za lekarz?” Starzec odpowiedział: „Nie znam go” [Oni poszli goszukać, ale go nie znaleźli], gdyż Jezus uszedł z tego miejsca i udał się doNazaretu. A starzec opowiadał o cudach, które mu uczynił.

Rozdział XXVIII1193

O wyroku, jaki Jezus wydał dla dwóch żołnierzy

1. Piętnastego dnia Jezus pomyślał, że należy się nieco pokazać lu-dziom. Gdy szedł drogą, spotkał dwóch żołnierzy, którzy podczas drogiposprzeczali się i chcieli się bić aż do krwi. Zobaczywszy ich z daleka Je-zus skierował się do nich i zapytał: „Żołnierze, dlaczego jesteście tak bar-dzo zagniewani i gotowi jeden drugiego pozabijać?” Oni jednak mieli ser-ca tak bardzo napełnione wściekłością, że mu nic nie odpowiedzieli. Gdyprzyszli do pewnego miejsca, niedaleko studni, usiedli blisko wody i na-wzajem obrzucali się ordynarnymi obelgami i groźbami. Jezus usiadł mię-dzy nimi i słuchał, co oni mówili. Oto jeden z nich, młodszy, zastanowiw-szy się rzekł [do siebie]: „On jest większy, ja mniejszy i młodszy. Należyposłuchać go. Biada mi! Zresztą, dlaczego doprowadzać go do wściekłościprzez swój sprzeciw? Chcę się poddać jego woli”.

2. Następnie żołnierz rozglądał się [wokół siebie], spostrzegł spokoj-nie siedzącego Jezusa i zwrócił się do niego: „Dziecko, skąd jesteś? Dokądidziesz? Jak ci na imię?” Jezus odpowiedział: „Jeżeli ci powiem i tak mnienie zrozumiesz”. Żołnierz zapytał: „Czy twój ojciec i matka żyją jeszcze?”Jezus odrzekł: „Tak, Ojciec mój żyje i jest nieśmiertelny”. Żołnierz zapy-

1193 Nawiązuje do rozdz. XI (por. powyżej s. 475n). Nr 1 kopiuje sytuacje XXV, 2n(powyżej s. 529).


538

tał: „Jak to nieśmiertelny?” Jezus odpowiedział: „Nieśmiertelnym jest odpoczątku, On żyje, a śmierć nie ma nad Nim władzy”1194. Żołnierz zapytał:„Kim jest ten, który zawsze będzie żył i nad którym śmierć nie ma władzy[skoro mówisz], że twój ojciec ma zapewnioną nieśmiertelność?” Jezusodpowiedział: „Nie zdołasz tego poznać ani wyobrazić sobie”. Żołnierzzapytał: „Kto może go zobaczyć?” Jezus odrzekł: „Nikt”. Żołnierz zapytał:„Gdzie jest twój ojciec?” Jezus odpowiedział: „Przebywa on w niebie, po-nad ziemią”. Żołnierz zapytał: „A ty, jakże możesz udać się do niego?”Jezus odrzekł: „Byłem z nim i teraz jestem z nim nadal”. Żołnierz powie-dział: „Nie mogę zrozumieć rzeczy, o której mówisz”. Jezus rzekł: „Rzeczto niepojęta i niewypowiedziana”. Żołnierz zapytał: „Któż więc może jąpojąć?” Jezus odpowiedział: „Jeżeli mnie o to poprosisz, wyjaśnię ci”. Żoł-nierz rzekł: „Proszę cię, wyłóż mi”.

3. Jezus rzekł: „Nie mam ojca na ziemi, matki zaś nie mam w niebie”.Żołnierz zapytał: „Jak się urodziłeś i jak cię karmiono?” Jezus odpowie-dział: „Pierwszy raz zrodziłem się z ojca przed wiekami, drugi raz zrodzi-łem się tu, na ziemi”. Żołnierz zapytał: „Jakże? Czy widziano kiedy, żebyktoś zrodzony z ojca powtórnie narodził się z matki?” Jezus odrzekł: „Nierozumiesz tego jak należy”. Żołnierz zapytał: „Ilu masz ojców i ile ma-tek”? Jezus odpowiedział: „Czyż nie powiedziałem ci tego? Jedynego mamOjca, a nie mam z nim matki; jedną mam matkę, a z nią nie mam ojca”.Żołnierz rzekł: „Mówisz więc: «Po raz pierwszy zrodziłem się z ojca niemając matki, a po raz drugi zrodziłem się z matki nie mając ojca»?” Jezusodrzekł: „Tak właśnie”. Żołnierz powiedział: „To dopiero cuda! Powiedzmi, czyim jesteś synem?” Jezus odpowiedział: „Jestem jedynym synem ojca,dziecięciem mojej matki i dziedzicem wszystkich rzeczy”1195. Żołnierz za-pytał: „Czy twój ojciec nie widział wcale twojej matki? Jakże więc twojamatka poczęła cię w swoim łonie i wydała na świat?” Jezus odrzekł: „Przezjedno zwykłe słowo i bez myśli nawet o zbliżeniu z jej strony”. Żołnierzzapytał: „Jakże więc możesz spełnić pragnienia twojego ojca i twojej mat-ki?” Jezus odpowiedział: „To jest rzeczą łatwą”. Żołnierz zapytał: „Jakudajesz się do twojego ojca i jak przebywasz razem z matką?” Jezus: „Je-stem u Ojca mego w niebie, tu na ziemi mieszkam razem z matką i z nimjestem na wieki”.

1194 Por. Rz 6, 9.1195 Por. Hbr 1, 2.


539

4. Żołnierz rzekł: „Dziwne rzeczy opowiadasz”. Jezus odrzekł: „Dla-czego więc pytasz mnie i wypytujesz o sprawy, które nie możesz zrozu-mieć?” Żołnierz odpowiedział: „Jeżeli pytałem cię, dziecko, to z myślą,aby cię zaciągnąć do naszej służby. Zrozumiałem jednak, że jesteś potom-kiem jakiegoś świetnego, królewskiego rodu. Niech Bóg cię wszędzie ob-darzy chwałą i niech ci pozwoli objąć dziedzictwo twojego Ojca”.

5. Jezus rzekł: „Niech ci Bóg błogosławi. Lecz powiedz mi, dlaczegosprzeczacie się między sobą?” Żołnierz powiedział: „Młody człowieku,powiem ci wszystko, a ty wydasz nam dziś sprawiedliwy wyrok”. Jezusodrzekł: „Dobrze. Opowiedz mi to”. Żołnierz powiedział: „Pochodzimyz kraju Mędrców oraz z domu królewskiego. Byliśmy razem z królami, któ-rzy przybyli do Betlejem z mnóstwem wojska i darami na cześć nowo na-rodzonego króla izraelskiego. Gdy oni powrócili do kraju, my wróciliśmydo Jerozolimy i z miłości ku Bogu staliśmy się towarzyszami i braćmi je-den dla drugiego. Uczyniliśmy pakt przyjaźni i przysięgliśmy sobie, że nierozłączymy się aż do śmierci i że podzielimy równo, z życzliwością, wszyst-kie dobra, którymi Bóg nas obdarzył.

6. Zaciągnęliśmy się do straży pałacu jednego z wielkich książąt kró-lestwa. Mój potężny pan wysłał mnie z poselstwem do dalekiego kraju.Przebywałem tam długo. Przyjęto mnie z życzliwością i szacunkiem, zgod-nie z etykietą panującą na dworach królewskich, aby przybywającym po-słom świadczyć należne im względy. Dzięki Bogu powróciłem zadowolo-ny. Z tego, co zarobiłem, nie ukryłem nic i jestem gotów dokonać podziału.Mój towarzysz pojechał wraz z zastępami rycerzy i powrócił do domu z bo-gatą zdobyczą. Żądam od niego, aby podzielił się ze mną zdobyczą, którąprzywiózł ze swojej wyprawy. Lecz on nie chce się nią podzielić, ale doma-ga się ode mnie swojej części. I w tej sytuacji, co mi polecasz, abym terazuczynił?”

7. Jezus rzekł: „Jeżeli chcesz mnie posłuchać i dobrze postąpić, niepowinniście się nawzajem okłamywać i zapominać o waszych obowiązkach,lecz wykonać to, co przyrzekliście sobie wzajemnie. Podzielcie odpowied-nio to, co posiadacie, zgodnie z zasadą i zgodnie z przysięgą, którą złożyli-ście na Prawo Boże. Nie kłamcie przed obliczem Boga i nie oszukujcie sięniesprawiedliwie, jeżeli chcecie żyć we wzajemnej przyjaźni”.

8. Drugi towarzysz, starszy wiekiem, powiedział: „Dziecko, nie wyda-łeś słusznego wyroku według prawa. Ja byłem na polu śmierci, przesze-dłem liczne niebezpieczeństwa i niepokoje, z wielkim trudem powróciłemdo mojego domu. On otoczony przepychem książęcym udał się do pałacu


540

królewskiego i z licznymi darami powrócił do siebie. Jest sprawiedliwąrzeczą, aby oddał mi moją część, a ja abym nie dał mu nic”.

9. Jezus rzekł: „Ty wiesz dobrze, co mówisz. Jeżeli podczas drogi lubpowrotu on musiał znosić cierpienie od nieprzyjaciół, jaką część miałbyśmu oddać?” Dodał: „Jeżeli chcecie podzielić się z życzliwością, powiedz-cie to jawnie”. Powiedziawszy to Jezus zamilkł.

10. Wtedy młodszy wiekiem żołnierz powstał, upadł na twarz do nógswego towarzysza i powiedział do niego: „Przebacz mi bracie, że mocnosprzeciwiałem się tobie. Teraz więc czyń, jak uważasz. Podzielę się, lecz janie mogę już dłużej żyć wspólnie z tobą, gdyż ty stałeś się ważniejszym.Zostałeś asesorem króla. Ja jestem biedny i bez zasobów. Wezmę to, co tysam zechcesz mi dać”. Jezus popatrzył na niego, użalił się1196 nad nim przedewszystkim z powodu pokory młodego towarzysza. Starszy wiekiem byłgwałtowny, gdyż pochodził z biednej rodziny, młodszy był pokorny, gdyżbył synem wielkiego rodu.

11. Jezus zwrócił się do młodszego: „Powiedziałeś mi na początku, żebyliście w Betlejem z Mędrcami. Czy widzieliście na własne oczy nowonarodzonego króla, który przyszedł na świat?” Młody powiedział: „Tak,widziałem go na własne oczy i uczciłem go”. Jezus zapytał: „Co myślałeśo nim? Czy uwierzyłeś w niego?” Żołnierz odpowiedział: „On jest Słowemwcielonym, zesłanym przez Boga. Za przewodem gwiazdy poszliśmy gozobaczyć, narodzonego z Dziewicy i złożonego w jaskini”1197. Jezus rzekł:„Słyszałem, że on jeszcze żyje”. Żołnierz odparł: „Nie wiem tego, lecz sły-szałem, że go zabito, gdy Mędrcy oszukali Heroda1198. Inni mówili, że z je-go powodu Herod pozabijał dzieci w Betlejem1199. Inni jeszcze powiedzie-li, że ojciec z matką wzięli go i razem uciekli do Egiptu”1200. Jezus rzekł:„Powiedziałeś prawdę, lecz ja słyszałem, że on żyje. Teraz niektórzy mó-wią, że on nie był tym, za co go uważano, lecz oszustem i zwodzicielem”.Żołnierz odrzekł: „Nie wypowiadaj o nim rzeczy oszczerczych, których nieznasz, gdyż ci, którzy go widzieli, mówią, że on jest królem Izraela”. Jezuszapytał: „Dlaczego więc naród izraelski nie uwierzył w niego?”

1196 Por. Mk 10, 21.1197 Por. ProtEwJk 18 objaśn.1198 Por. Mt 2, 12. 16.1199 Por. Mt 2, 16-18.1200 Por. Mt 2, 13-15.


541

12. Żołnierze odpowiedzieli: „Nie wiemy tego”. Jezus zapytał: „Jakiesą wasze imiona?” Żołnierze odpowiedzieli: „Ja nazywam się Khoiratar,a on Gohartar”. Jezus zapytał: „Jakiemu bogu służycie?” Żołnierze odpo-wiedzieli: „Gdy przybyliśmy do tego kraju, byliśmy uwiedzeni przez fał-szywych bogów naszej ojczyzny i oddawaliśmy się kultowi słońca”. Jezuszapytał: „Co zamierzacie robić, powiedzcie mi?” Oni odrzekli: „Zrób to, coupodobanie twoje ci wskaże, gdyż dzisiaj okazałeś się dla nas sędzią. Rze-czywiście, gdy zobaczyliśmy cię, opuścił nas gniew1201, a zstąpiła na nasmiłość Boża. A gdy przyszedłeś do nas, serca nasze napełniły się wielkąradością”.

13. Jezus dokonał między nimi równego podziału. A oni dostosowalisię do jego woli. Jezus pobłogosławił ich i oni podążyli w pokoju swojądrogą.

1201 Cesarza opuszcza gniew na samo zbliżenie się Piłata, który był odziany w tunikęChrystusa, por. ŚmP 4.


543

Spis treścitom 1/1

Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81. Skróty apokryfów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82. Skróty dzieł serii i czasopism cytowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

Współpracownicy tomu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Rozdział I. Wstęp – ks. Marek Starowieyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

1. Wstęp ogólny do apokryfów Nowego Testamentu . . . . . . . . . . . . . . . . . 19a. Nazwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19b. Apokryfy, nowy gatunek literacki? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27c. Cel powstawania apokryfów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31d. „Życie” apokryfów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39e. Znaczenie apokryfów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43f. Badania nad apokryfami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

2. Ewangelie apokryficzne – Wstęp ogólny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60a. Ewangelie apokryficzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60b. Stan zachowania Ewangelii apokryficznych i układ niniejszego tomu 64

3. Apokryfy w ocenie pisarzy wczesnochrześcijańskich– ks. Marek Starowieyski, ks. Jerzy Banak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

Rozdział II. Fragmenty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

A. Agrafa – przekł i oprac. ks. Marek Starowieyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 861. Agrafa zawarte w Nowym Testamencie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 882. Agrafa i uzupełnienia w rękopisach Ewangelii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 893. Agrafa u Ojców i pisarzy kościelnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 914. Agrafa liturgiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

B. Zaginione Ewangelie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 981. Ewangelie judeochrześcijańskie – przekł. i oprac. ks. Marek

Starowieyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98a. Ewangelia Hebrajczyków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99b. Ewangelia Ebionitów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114

544

2. Inne Ewangelie zachowane fragmentarycznie – przekł. i oprac.ks. Marek Starowieyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118a. Ewangelia Andrzeja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118b. Ewangelia Apellesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118c. Ewangelia Bardesanesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119d. Ewangelia Bazylidesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119e. Ewangelia Cerynta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119f. Ewangelia Doskonałości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119g. Ewangelia Dwunastu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120h. Ewangelia według Egipcjan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121i. Ewangelia Ewy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122j. Ewangelia Filipa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123k. Ewangelia Judasza Iskarioty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124l. Ewangelia Maniego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124m. Ewangelia Marcjona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124n. Ewangelia według Marii Magdaleny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125o. Ewangelia siedemdziesięciu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125p. Ewangelia żywa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125r. Genna Marias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126s. Księga czterech kątów i czterech zawiasów świata . . . . . . . . . . . . 126t. Pytania Marii [Magdaleny] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126u. Tradycje [Ewangelia] Macieja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126w. Wspomnienia Apostołów (Memoria Apostolorum) . . . . . . . . . . . . . 128

3. Tajemna Ewangelia Marka – przekł. i oprac. Michał Wojciechowski . 129

4. Fragmenty Ewangelii niekanonicznych zachowane na papirusach –przekł. i oprac. ks. Marek Starowieyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135a. Papirus Oksyrhynhos (V) 840 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136b. Papirus Egerton 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138c. Papirus berliński inw. 11. 710 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142d. Papirus z Fayum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142e. Papirus kairski nr 10. 735 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143f. Papirus Oksyrhynchos (X) 1224 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143g. Papirus Merton 51 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

C. Inne tradycje pozakanoniczne dotyczące Jezusa . . . . . . . . . . . . . . . . . 1461. Najstarsze tradycje chrześcijańskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

a. Zbiór Testimoniów z I w. [?] – przekł. M. Starowieyski . . . . . . . . . 147b. Z Wniebowstąpienia Izajasza – przekł. ks. S. Kur, R. Zarzeczny SJ 148c. Z Listu Apostołów – przekł. ks. S. Kur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151d. Z Ód Salomona, Oda 19 – przekł. ks. M. Starowieyski . . . . . . . . . 154e. Z Wyroczni Sybillińskich – przekł. W. Appel . . . . . . . . . . . . . . . . . 156

545

2. Najstarsze tradycje gnostyckie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158a. Z Barucha Justyna gnostyka – przekł i oprac. ks. M. Starowieyski 158b. Z Pistis Sofia – przekł. i oprac. ks. Roman Szmurło . . . . . . . . . . . . 159

3. Teksty z tradycji hebrajskich dotyczących Jezusa– przekł i oprac. ks. Krzysztof Bardski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

4. Teksty o Jezusie u pisarzy muzułmańskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170a. Z Koranu – oprac. ks. Rafał Markowski, ks. Marek Starowieyski . 170b. Agrafa u pisarzy muzułmańskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177

5. Ewangelia Tomasza – przekł. ks. W. Myszor, A. Dembska, oprac. ks. W. Myszor, logia z Oksyrhynchos – przekł. i oprac.ks. M. Starowieyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180

Rozdział III. Apokryfy obejmujące całość życia Chrystusa . . . . . . . . . . . . . 203

1. Ewangelia gruzińska – przekł. św. archim. Grzegorz Peradze, ks. Marek Starowieyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204

2. Ewangelia arabska Jana – ks. Marek Starowieyski . . . . . . . . . . . . . . . 230

3. Ewangelia Barnaby – ks. Marek Starowieyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246

Rozdział IV. Ewangelie dzieciństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265

1. Protoewangelia Jakuba – ks. Marek Starowieyski . . . . . . . . . . . . . . . . 266

2. Ewangelia Pseudo-Mateusza – ks. Kazimierz Obrycki, wstęp i komen.ks. Marek Starowieyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291

3. Księga o narodzeniu Zbawiciela, i o Maryi, i o położnej – przekł. ks.Kazimierz Obrycki, ks. Marek Starowieyski, oprac. ks. MarekStarowieyski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317

4. Księga o narodzeniu świętej Maryi – przekł. ks. Kazimierz Obrycki, wstęp i oprac. ks. Marek Starowieyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331

5. Cykl o Trzech Magach [Królach] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342a. Legenda Trzech Magów [Króli] – ks. Marek Starowieyski . . . . . . . 342b. Pokłon Magów – przekład i opracowanie Józef Reczek [†] . . . . . . 347c. Korespondencja Longinusa z Augustem na temat Magów – przekł. i oprac. W. Witakowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349d. Syryjska Opowieść o Magach – przekł. i oprac. Witold Witakowski 352e. Dodatek – wstęp ks. Marek Starowieyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384

α. Streszczenie legendy w Opus imperfectum in Matthaeum . . . . 384β. Legenda o Magach w relacji Marco Polo . . . . . . . . . . . . . . . . . 385

546

6. Dzieciństwo Pana, Ewangelia Tomasza (Dzieciństwa) . . . . . . . . . . . . 388A. Rekonstrukcja tekstu pierwotnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389B. Opowiadania zawarte w różnych wersjach EwTmDz . . . . . . . . . . 396C. Wersja grecka B

Opis dzieciństwa Pana dokonany przez św. apostoła Tomasza . . . 401

7. Ewangelia Dzieciństwa Arabska – przekł. Wojciech Dembski [†],oprac. Wojciech Dembski [†], ks. Marek Starowieyski . . . . . . . . . . . . 405

8. Ewangelia Dzieciństwa Ormiańska – przekł. ks. abp Edward Nowak,wstęp i oprac. ks. Marek Starowieyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440

apokryfy nowego testamentu. ewangelie...

Documents