Məmmədli CavidFənn:Anatomiya

Mövzu: Qan

Bəzi onurğasızların qanlarının rəngi

Qırmızı Rəngsiz Rəngsiz

• Orta yaşlı sağlam insanlarda qanın ümumi miqdarı 5-6 litr olur.

• Qan qan damarında hərəkət edir qalanı isə depolarda- qaraciyər, dalaq və dərilərdə saxlanır.

• Qan qida maddələrini toxuma və hüceyrələrə çatdırır.

• Oksigeni ağiyərlərdən toxumaya, karbonu toxumadan ağciyərə ötürür.

• Bədən temperaturunu tənzimləyir.• Bəzi hormonları daşıyıcısıdır• Artıq qan itkisinin qarşısını almaq məqsədi ilə

laxtalanır.

QAN

Qanın tərkibiQanın tərkibiQanın tərkibini müxtəlif Qanın tərkibini müxtəlif üsullarla öyrənirlər. Buna üsullarla öyrənirlər. Buna sentrifuqalaşdırma-nı misal sentrifuqalaşdırma-nı misal göstərmək olar. Bu zaman göstərmək olar. Bu zaman qanın tərkibində olan hüceyrəvi qanın tərkibində olan hüceyrəvi və qeyri-hüceyrəvi strukturlar və qeyri-hüceyrəvi strukturlar çökmə sürətindən asılı olaraq çökmə sürətindən asılı olaraq müxtəlif tə-bəqələr əmələ müxtəlif tə-bəqələr əmələ gətirilər. Belə ki, kol-banın gətirilər. Belə ki, kol-banın dibinə çökən eritrositlərdir. dibinə çökən eritrositlərdir. Onlar kolbanın 1-4 bölgü Onlar kolbanın 1-4 bölgü intervalla-rını əhatə edirlər. Bu intervalla-rını əhatə edirlər. Bu o deməkdir ki, 10 ml-lik kolbaya o deməkdir ki, 10 ml-lik kolbaya tökülmüş qanın 40%-i tökülmüş qanın 40%-i eritrositdir. Nazik təbəqədə isə eritrositdir. Nazik təbəqədə isə ağ süd rəngli leykositlər yerlə-ağ süd rəngli leykositlər yerlə-şirlər (0,2-0,3%). 4,3-10 şirlər (0,2-0,3%). 4,3-10 bölgülə-rində isə qanın plazması bölgülə-rində isə qanın plazması yerləşir.yerləşir.Yəni qanın plazması onun 55-Yəni qanın plazması onun 55-60%-ni (bu misalda 57%-ni) 60%-ni (bu misalda 57%-ni) təşkil edir.təşkil edir.

Qanın laxtalanması İnsan orqanizminin demək olar ki, hər

yerinə milyonlarla borudan ibarət olan və «damarlar» adlanan bir sistem döşənmişdir. Bu boruların içində fasiləsiz olaraq axan qan çayı var. Dərinin altındakı bu boruların içindən axan qan müəyyən dövrlərdə insan orqanizmində kiçik bir cızıq və ya kəsik nəticəsində kənara sıza bilər. Adi şəraitdə orqanizmdə olan qanın dibində dəlik açılmış su şüşəsi kimi həmin dəlikdən axması və hətta kiçik bir cızıq səbəbilə insan ölə bilər. Lakin bu, baş vermir. Həmin dəliyin ətrafında qan laxtalanmağa başlayır və laxtalanan qan dəliyi tıxac kimi tutur. Bu hal dibi deşilən bir şüşənin içindəki suyunun kənara axmaması üçün dəliyi bərpa etməsinə və sərtləşərək dəliyi bağlamasına bənzəyir

Qan necə laxtalanır?

Laxtalanma hadisəsi avtomobil yolunda baş verən qəzaya təcili tibbi yardım xidmətinin göstərdiyi ilk köməyi xatırladan bir hadisədir.

Orqanizmin hər hansı bir yerində qanaxma meydana gəldiyi zaman ilk yardımı trombosit adlanan qan lövhəcikləri göstərir. Trombositlər qanın tərkibində dağınıq şəkildə gəzdiklərinə görə qanaxmanın orqanizmin hansı yerində olmasından asılı olmayaraq mütləq həmin yerə yaxın dairəvi hərəkət edən trombositlər var.

«Von Willebrand» adlı protein isə həmin qəza yerinə işarə edərək yardım istəyən yol polisi kimi trombositləri gördüyü zaman onların qarşısını kəsir və onlardan hadisə yerində olmalarını tələb edir.

Laxtalanma prosesi

Müxtəlif heyvanlarda qanın laxtalanma sürəti müxtəlifdir:

10-12 dəqiqə 4-5Dəqiqə

5-6 dəqiqə2-3

dəqiqə

İnsanda bu müddət5-6 dəqiqə

Getmə prosesi Bu vaxt orqanizmdə olan 20yə yaxın enzim bir

yerə toplaşaraq yaranın üzərində trombin adlı protein yaratmağa başlayırlar. Bu enzimlərdən yalnız birinin olmaması bu sistemin işləməməsi və insanın ölməsi deməkdir. Lakin hər şey mükəmməl planlaşdırılıb və bu sistem qüsursuz şəkildə yaradılıb.

Bu proteindən kifayət qədər hazırlandıqdan sonra fibrinogen adlı liflər yaradılır. Bu liflərin çox mü hüm bir funksiyası var: onlar qanın üzərində bir tor əmələ gətirirlər və gələn trombositlər bu tora ili şə rək toplanır. Toplan mış bu təbəqə qalınlaşanda isə qanın kənara axması dayanır.

EritrositlərEritrositlərEritrositlər disk formalı, ortadan basıq, Eritrositlər disk formalı, ortadan basıq, kiçik hüceyrələrdir. Eritrositlər qırmızı kiçik hüceyrələrdir. Eritrositlər qırmızı rəngdədirlər. Buna səbəb onun tərkibində rəngdədirlər. Buna səbəb onun tərkibində qırmızı rəngli hem piqmentinin olmasıdır. qırmızı rəngli hem piqmentinin olmasıdır. Eritrositlərin yaranması postnatal inkişaf Eritrositlərin yaranması postnatal inkişaf dövründə qırmızı sümük iliyində, prenatal dövründə qırmızı sümük iliyində, prenatal inkişaf dövründə isə dalaqda və qaraciyərdəinkişaf dövründə isə dalaqda və qaraciyərdəgedir. Yetkin eritrositlər nüvəsizdir, sitoplaz-gedir. Yetkin eritrositlər nüvəsizdir, sitoplaz-mada orqanoidlər yox dərəcəsindədir. mada orqanoidlər yox dərəcəsindədir. Bunun yerinə eritrositlərin sitoplazmasındaBunun yerinə eritrositlərin sitoplazmasındahemoqlobin zülalı, eyni zamanda lipid, hemoqlobin zülalı, eyni zamanda lipid, karbohidrat və.s kimi qidalı maddələr karbohidrat və.s kimi qidalı maddələr mövcuddur. mövcuddur.

Hemoqlobinin quruluşu, Hemoqlobinin quruluşu, birləşmələribirləşmələri

Hemoqlobin 4 polipeptid zəncirindən Hemoqlobin 4 polipeptid zəncirindən qurulmuşdur ki, hər polipeptid qurulmuşdur ki, hər polipeptid zəncirdə bir ədəd hem yerləşir. Hem zəncirdə bir ədəd hem yerləşir. Hem porfirin nüvəsi və Fe atomunun porfirin nüvəsi və Fe atomunun birləşməsindən yaranıb və əsas birləşməsindən yaranıb və əsas oksigen daşıyıcı kompleksdir. oksigen daşıyıcı kompleksdir. Hemoqlobinin oksigenli birləşməsi Hemoqlobinin oksigenli birləşməsi oksi-Hb, CO ilə birləşməsi karboksi-Hb, oksi-Hb, CO ilə birləşməsi karboksi-Hb, karbon qazı ilə birləşməsi isə karb-Hb karbon qazı ilə birləşməsi isə karb-Hb adlanır. Bunlardan karboksi-Hb adlanır. Bunlardan karboksi-Hb orqanizm üçün təhlükəlidir.orqanizm üçün təhlükəlidir.

Qan qrupları və rezus amilləriQan qrupları və rezus amilləri

Qanqrupları

Hansı qruplaraqanverə bilər

Hansı qruplardan qanala bilər

I I, II, III, IV I

II II, IV I, II

III III, IV I, III

IV IV I, II, III, IV

Qanqrupları

Hansı çökdürücü (aqlütinasiyaedici) zülallaramalikdirlər

aqlütininlər aqlütinogenlər

I və O

II A

III B

IV o A və B

Qan köçürmənin cədvəliQan köçürmənin cədvəli Qan qruplarının malik olduğu çökdürücü Qan qruplarının malik olduğu çökdürücü zülallar: Aqlütininlər zərdabda, aqlütinogen-zülallar: Aqlütininlər zərdabda, aqlütinogen-lər isə eritrositlərin membranları üzərindədirlər isə eritrositlərin membranları üzərindədir

və və aqlütininlər plazmanın tərkibində olurlar. A və B aqlütinogenləri isə aqlütininlər plazmanın tərkibində olurlar. A və B aqlütinogenləri isə eritrositlərin membranları üzərində olurlar. eritrositlərin membranları üzərində olurlar. A-nı, A-nı, isə B-ni çökdürür. Ona isə B-ni çökdürür. Ona görə də onlar normal insanların qanında bir yerdə olmurlar.görə də onlar normal insanların qanında bir yerdə olmurlar.

LEYKOSİTLƏR• 1 kub mm sağlam insan qanında 6-8

minədək olur.• Yaşama müddəti 1-2 saatdan 10-12

günədəkdir.• Bir çox funksiyası var.• Bakteriyaları udan bir hissəsi faqosit

adlanır.• Faqositoz İ.Meçnikov tərəfindən aşkar

edilib.

İmmunitet  Keçici xəstəliklərə qarşı orqanizmin müqavimətinin

artması immunitet adlandırılmışdır. Immunitetin iki növü var: Anadangəlmə immunitet növün irsi əlamətidir. Məs:dovşan və ya it polimetit (uşaq paraloci) xəstəliyinə, insan isə iribuynuzlu qaramalın cuma xəstəliyinə tutulmur. Insanın xəstələnməməsinə səbəb onun qanında hazır antitellərin olmasıdır. Anadangəlmə immunitet uşağa valideynlərdən keçir. Digər hallarda isə immunitet insanın keçirdiyi yoluxucu xəstəliklərdən sonra yaranır. Bu qazanılmış immunitetdir.

Süni aktiv immunitet sağlam adama və yaxud heyvana xəstəlik törədən mikroorqanizmlərin zəifləmiş kütləsini və yaxud mikrob zəhəri-toksinini yoluxdurduqdan sonra əmələ gəlir. Bu preparatın vaksinindən köçürüldükdən sonra  həmin adam o xəstəliyə yüngül formada tutulur,  orqanizmdə antitel əmələ gəlir. Süni passiv immunitet- orqanizmə xəstəliklərdən mikrob və onun zəhəri olan antitel və antitoksin olan zərdab köçürülür. Zərdabı başlıca  immunlaşdırılmış at qanından alırlar. Passiv  immunitet 1 aydan çox orqanizmdə qalmır, özünü  orqanizmdə zərdabı köçürən kimi göstərir. Vaxtında zərdabı köçürülməsi 1 çox ağır xəstəliklərin tez 1 zamanda qarşısını alır. Əgər vaxtında zərdab vurulmazsa, insan xəstəliyə tutulduğu zaman orqanizm həmin  xəstəliyə qarşı antitel hazırlaya bilmir və nəticədə ölür. 

Allergiya Allergiya (yun. «allos» - başqa, özgə; «erqon» - iş, fəaliyyət, təsir) -

orqanizmin antigen təbiətli maddələrə qarşı yüksəlmiş və təhrif olunmuş reaksiyasıdır. Orqanizmin yad və ya potensial təhlükəli hesab edib, ona qarşı antitellər (əks-cisimlər) hasil etdiyi hər hansı maddəyə antigen deyilir. Allergiya törədən antigenlər allergen adlanır.Allergik xəstəliklər lap qədimdən mövcud olmuşdur. Keçmişdə bədənin səpməsini, şişdiyini gördükdə, «toxluq edib» deyirdilər.Qida maddələrinin törətdiyi allergik xəstəliklər hələ məşhur Hippokratın, Qalenin vaxtından məlumdur. Allergiyaların, yəni allergik reaksiyaların və allergik xəstəliklərin bir neçə növü, xüsusən aşağıdakılar ayırd edilir:1. Sürətli allergik reaksiyalar, allergik xəstəliklər. Bunlar antigenin orqanizmə daxil olduğu vaxtdan bir neçə dəqiqədən bir neçə saata qədər müddətdə meydana çıxır və B - limfositlərinin iştirakı ilə həyata keçir.2. Ləng gedişli allergik reaksiyalar. Allergen orqanizmə daxil olduqdan bir neçə sutka sonra allergik xəstəlik baş verir. Bunların patogenezində T - limfositlər iştirak edir.

Allergenlər Məişət allergenləri. Mənzildə təsadüf olunan tozların (xalçanın, mebelin, kitabların və

s.) hər biri ayrı-ayrılıqda allergen olub, xəstəlik törətmək qabiliyyətindədir.Təbiətdə daha çox təsadüf olunan allergen müxtəlif tozcuqlardır. Ağacların, kolların, güllərin, çiçəklərin ətrafa səpələdiyi tozcuqlar allergik xəstəlik törətməkdə çox mühüm yer tutur.Çiçək tozcuqları allergen kimi, əsas etibarilə, nəfəs borusunu, bronxları və ağciyərləri zədələyir, pollinoz (latınca pollen - toz, tozcuq) adlandırılan xəstəlik əmələ gəlir. Onlarda öskürmə, asqırma, gözlərindən yaşaxma, qızdırma, başağrısı və s. olur.Kosmetik allergenlər. Kosmetik preparatlar gündəlik məişətimizdə çox geniş işlədilir, ondan əsasən qadınlar istifadə edirlər.Kosmetik preparatlar ekzema və bronxial astma da verə bilər.Ailədə məişət kimyası. Hazırda məişətdə hər bir evdə, hər ailədə müxtəlif məqsədlər üçün bir sıra kimyəvi maddələr işlədilir.Bu maddələrlə uzun müddət və dəfələrlə təmasda olmaq bir sıra dəri xəstəliklərinə səbəb olur. Onlar dəri üçün, habelə ümumi orqanizm üçün xarici qıcıqlandırıcılardır. Məişətdə hər hansı məqsədlə kimyəvi maddələri işlədikdə, profilaktika tədbirlərini yaddan çıxarmaq olmaz.Dərman allergiyası. Dərman maddələrinin orqanizmə daxil olması nəticəsində baş verən allergik reaksiya dərman allergiyası adlanır.Dərmanlardan ən çox allergik reaksiyanı antibiotiklər (penisillin, streptomisin və s.), sulfanilamid preparatları (sulfodimitoksin, biseptol və s.), başağrısı, yuxu dərmanları, B qrupu vitaminləri, yod və i. a. törədir.Dərman və qida allergiyalarının birgə təsiri daha ağır fəsadlara səbəb olur. Dərman allergiyası nəticəsində bir sıra dəri xəstəlikləri müşahidə olunur. Onlardan övrəni, Kvinke ödemini, dərman dermatitini, allergik kontakt dermatitini, çoxformalı ekssudativ eritemanı göstərmək olar.

Faqositoz Faqositoz Bu anlayış iki sözdən (Phaq-yeyirəm və cytos-hüceyrə) əmələ gəlmişdir.

Bu nəzəriyyəni dahi rus alimi İ.İ.Meçnikov irəli sürmüş və beləliklə də faqositoz və immunitet haqqıda nəzəriyyənin bünövrəsini qoymuşdur.

İ.İ.Meçnikov faqositoz prosesinin ilk dəfə onurğasız heyvanlarda (məs, bağırsaqboşluqlarda) endo və mezoderm hüceyrələrinin qida maddələrini udması misalında müşahidə etmişdir. Sonralar faqositoz iltihab prosesində əsas müdafiə xüsusiyyəti kimi aydınlaşdırılmışdır. Mikroorqanizmlərin faqositlər tərəfindən tutulub udulması müxtəlif xəstəliklərdə sübut edilmişdir. Faqositlərin formaları orqanizmdə çoxdur. Qanda olan polimorf nüvəli hüceyrələr, mikrofaqlar mikrobları və kiçik hissəcikləri udur.

Mezenxim mənşəli faqositlərə, yəni makrofaqlara orqanizmdə qaraciyərin torlu endoteli hüceyrələrini, dalaq, sümük iliyi, böyrəküstü və limfa vəzləri, birləşdirici toxumanın hərəki hüceyrələrini (sitositlər, plazmositlər) və qanın mononuklear hüceyrələrini göstərmək olar.

Müəyyən olunmuşdur ki, mikrofaqlar əsasən iti gedişli xəstəliklərin törədicilərini stroptokokk, stafilokokk, pnevmokokk və s. makrofaqlar isə xronik xəstəliklərin törədicilərini (vərəm və s.) faqositoz prosesinə uğradır. Faqositoz prosesində iştirak edən hüceyrələrin oksigenə olan tələbatı artır, oksidləşmə və maddələr mübadiləsi güclənir. Bu proses qlikogen, AÜF və adenil turşusunun enerjisi hesabına gedir.

Qlikogenolizi zəiflədən (mərgümüş turşusunun kalium duzu, florizmdin) faqositozu ləngidir, adenil turşusu isə əksinə gücləndirir.

Faqositoz prosesi

Qan dövranı Qan dövranı bütün orqanlar və

orqanlar sisteminə, hüceyrə və toxumalara qida maddələri və oksigeni çatdırır.Maddələr mübadiləsinin bir sıra zərərli məhsullarını ifrazat orqanlarına nəql edir.Hormanları və digər bioloji aktiv maddələri toxuma və hüceyrələrə çatdırır.

Böyük qan dövranı  Böyük qan dövranı- Bu qan dövranı ürəyin sol mədəciyindən aorta

damarı ilə başlayır. Sol əyriliyindən ayrılan yuxu və körpücükaltı arteriyaları ilə baş beyni, boynu və kürək nahiyəsini qanla əhatə edir. Elə həmin nahiyədən ürəyin özünü qidalandıran tac arteriyası çıxır. Sonra isə aşağı enərək kiçik və böyük arteriyalara şaxələnməklə qarın boşluğu və kiçik çanaqdakı daxili orqanları, gövdədəki toxuma və üzvləri, eləcə də aşağı ətrafları əhatə edərək qida maddələrini, suyu, hormonları, oksigen və s. çatdırır. Toxuma və üzvlərdə maddələr və qazlar mübadiləsi getdikdən sonra qan kapilyarlardan vena damarlarına keçərək aşağı və yuxarı boş venalarla ürəyin sağ qulaqcığına daxil olur. Beləliklə, qanın sol mədəcikdən çıxıb bədənin bütün arteriyaları, kapilyarları və venaları ilə sağ qulaqcığına qədər keçdiyi yola böyük qan dövranı deyilir.  Karbon qazı ilə zəngin olan bu qan ürəyin sağ qulaqcığından sağ mədəciyinə tökülür ki, ordan da kiçik qan dövranı başlayır. 

Kiçik qan dövranı  Kiçik qan dövranı- Bu qan dövranı ürəyin sağ

mədəciyindən ağciyər arteriyaları ilə başlayır. Ağciyər arteriyalarının belə adlanmasına baxmayaraq, özləri ilə ağciyərlərə çirkli qan, yəni karbon qazı ilə zəngin qan aparılır. Ağciyər alveollarının kapilyarlarında qaz mübadiləsi gedir. Osmos-diffuziya qanunu kapilyarlarna uyğun olaraq  alveollardakı oksigen (21% olur) kapilyarlara (orda oksigen 16-17%) dakı karbon qazı alveol boşluğuna keçir. Qaz mübadiləsi başa çatdıqdan sonra oksigenlə zəngin olan ağciyər venaları(4 ədəd olur) ilə geri qayıdaraq ürəyin sol qulaqcığına tökülür. Beləliklə, qanın sağ mədəciyindən çıxıb, ağciyər arteriyalarını, kapilyarlarını və venalarını dolanaraq ürəyin sol qulaqcığına qədər keçdiyi yola kiçik qan dövranı deyilir. 

Ürək video qapaqlar

• http://www.youtube.com/watch?v=DAXa4eR1s0M

• http://www.youtube.com/watch?v=84PrHxJri9Q