analiza stanja u bosni i hercegovini za … stanja u bih - nagoya... · sprovedena cost-benefit...

ANALIZA STANJA U BOSNI I HERCEGOVINI ZA POTREBE PRISTUPANJA I IMPLEMENTACIJE

PROTOKOLA IZ NAGOYE

o pristupu genetskim resursima i potenoj i pravinoj raspodjeli koristi koja proizlazi iz njihovog koritenja

- UZ ANALIZU OPRAVDANOSTI PRISTUPANJA I TEKST PROTOKOLA-

Januar 2014.

2

SADRAJ

STRUKTURA OVE ANALIZE ............................................................................................................ 3

1. IZVRNI SAETAK ...................................................................................................................... 4

2. UVOD ....................................................................................................................................... 6

2.1 Konvencija o biodiverzitetu ........................................................................................................... 6

2.2 Nagoya protokol ............................................................................................................................ 7

2.3 Veza izmeu Konvencije i Protokola ............................................................................................. 8

2.4 Meunarodni instrumenti u vezi sa pristupom genetikim resursima i raspodjelom dobiti ........ 9

3. PROCEDURA PRISTUPANJA NAGOYA PROTOKOLU U BIH ......................................................... 11

4. POLITIKE, PROPISI I INSTITUCIJE RELEVANTNE ZA IMPLEMENTACIJU NAGOYA PROTOKOLA ...... 12

4.1 Politike ......................................................................................................................................... 12

4.2 Propisi .......................................................................................................................................... 14

4.3 Institucije ..................................................................................................................................... 17

5. OBAVEZE BIH PREMA PROTOKOLU U SLUAJU PRISTUPANJA I NEOPHODNE REGULATORNE

PROMJENE ZA IMPLEMENTACIJU PROTOKOLA ............................................................................ 19

6. COST-BENEFIT ANALIZA PRISTUPANJA BIH NAGOYA PROTOKOLU ............................................ 23

6.1 Pregled stanja biodiverziteta u BiH ............................................................................................. 23

6.2 Pregled stanja genetikog bogatstva BiH .................................................................................... 24

6.3 Pregled stanja bogatstva BiH u tradicionalnim znanjima, praksama i inovacijama lokalnih

zajednica ............................................................................................................................................ 25

6.4 Analiza prilika za BiH vezanih za genetike resurse i tradicionalna znanja u toj oblasti ............. 26

7. ZAKLJUAK ............................................................................................................................. 34

8. VREMENSKI I STRATEKI PLAN PRISTUPANJA I IMPLEMENTACIJE NAGOYA PROTOKOLA U BIH . 36

Prilog I: Tekst Protokola iz Nagoye .............................................................................................. 37

Prilog II: Indikativna lista novanih i nenovanih koristi od implementacije Protokola .................. 54

STRUKTURA OVE ANALIZE

Poglavlje 1 Prua kratak saetak cjelokupne Analize, sa konciznim informacijama i glavnim

zakljucima

Poglavlje 2 Predstavlja uvodni pregled kljunih koncepata (Konvencija o biodiverzitetu, Nagoya

protokol, terminologija, koncept pristupa i raspodjele koristi)

Poglavlje 3

Predstavlja pravnu proceduru za pristupanje Nagoya protokolu u BiH

Poglavlje 4

Prua informacije o postojeem pravnom i institucionalnom okviru u BiH u vezi sa

genetikim resursima

Poglavlje 5

Prua pregled obaveza BiH u sluaju pristupanja Protokolu i moguih rjeenja

Poglavlje 6

Predstavlja trenutno stanje genetikih resursa u BiH, oekivane koristi od

implementacije Nagoya protokola i cost-benefit analizu

Poglavlje 7

Prua kratak zakljuak

Poglavlje 8 Prua vremenski i strateki plan za pristupanje i implementaciju Nagoya protokola u

BiH

Prilog Prua indikativnu listu novanih i nenovanih koristi kako je predstavljeno u Nagoya

protokolu

4

1. IZVRNI SAETAK

Analiza stanja u Bosni i Hercegovini (BiH) za potrebe pristupanja i implementacije Protokola iz Nagoye o

pristupu genetskim resursima i potenoj i pravinoj raspodjeli koristi koja proizlazi iz njihovog koritenja

(Nagoya protokol ili Protokol) je pripremljena u svrhu pruanja informacija o postojeoj legislativi u

BiH u vezi sa genetikim resursima, analize obaveza koje BiH preuzima pristupanjem Nagoya protokolu i

potrebnih regulatornih promjena, kao i pruanje pregleda stanja u podruju genetikih resursa i zatite

istih, uz sveobuhvatnu cost-benefit analizu pristupanja Protokolu.

BiH je 2002. ratificirala Konvenciju o biodiverzitetu. Konferencija Stranaka Konvencije je 2010. godine

usvojila Nagoya protokol kao dopunski sporazum Konvencije. S obzirom da BiH nije potpisala Nagoya

protokol prije isteka roka za njegovo potpisivanje, BiH moe izvriti pristupanje Protokolu.

Nagoya protokol predstavlja dalju razradu jednog od ciljeva Konvencije: fer i pravedna raspodjela

koristi koja proizilaze iz koritenja genetikih resursa. Protokolom se uspostavlja okvir za regulisanje

naina na koji korisnici genetikih resursa i/ili tradicionalnog znanja povezanog sa genetikim resursima

mogu dobiti pristup takvim resursima i znanju, te definiu ope obaveze o podjeli koristi koje proizilaze iz

koritenja takvih resursa i znanja.

Analiza stanja genetikih resursa kao i tradicionalnih znanja, inovacija i praksi lokalnog stanovnitva

ukazuje da je teritorij BiH okarakterisan velikom genetikom raznolikou kao i to da su specifini

historijski procesi doveli do znaajnog bogatstva u tradicionalnim znanjima, inovacijama i praksama

lokalnog stanovnitva.

Meutim, premda ouvanje genetikih resursa predstavlja strateki cilj definisan u stratekim

dokumentima na nivou BiH i entiteta, evidentno je da BiH svakodnevno gubi genetike resurse kao i to

da postoji rapidan gubitak tradicionalnih znanja. Identifikovani problemi proizilaze iz nedovoljne

promocije ovih resursa u BiH, neadekvatnog zakonodavnog i institucionalnog okvira okvira zatite ovih

resursa, neutvrenosti stvarnog stanja i nepostojanja baze podataka, nedostatka u sredstvima za

istraivanje, kao i nedostatka tehnolokih, naunih i ekspertnih kapaciteta.

Sprovedena cost-benefit analiza prua pregled stanja donosiocima javnih politika i odluka i ukazuje u

kojoj mjeri pristupanje i implementacija Nagoya protokola doprinosi ostvarivanju ciljeva odrivog razvoja.

Analiza je pokrila irok spektar monetarnih i nemonetarnih beneficija koje su prepoznate kroz Protokol,

te pokazuje direktnu usporedbu procijenjenih oekivanih beneficija i trokova kroz razliite aspekte:

politiki, ekonomski, socijalni, ekoloki, zakonodavni i nauno-tehnoloki aspekt.

Analiza pokazuje mogua rjeenja i irok spektar beneficija koje proizilaze iz implementacije Protokola u

navedenim aspektima, te da uspostavom mehanizma pristupa genetikim resursima i raspodjeli koristi

prema zahtjevima Nagoya protokola, BiH moe otkloniti identifikovane probleme u ovim oblastima,

zatititi i ouvati pa i unaprijediti svoje genetike resurse. Konani rezultat i zakljuak ove analize ukazuje

da je omjer procijenjenih beneficija i trokova implementacije Nagoya protokola u BiH 1,7, to znai da e

ukupni trokovi donositi skoro dvostruko vie ukupnih beneficija uz implementaciju Protokola. Grafikon

koji slijedi pokazuje najznaajnije koristi i trokove implementacije Nagoya protokola u BiH u sluaju

pristupanja istom:

5

Na osnovu procijenjenog bogatstva genetikih resursa BiH kao zemlje pruaoca, procijenjene visoke

ekonomske vrijednosti ovih resursa i trine vrijednosti industrija koje koriste ove genetike resurse, moe

se realno oekivati da BiH ima koristi od pravilno planiranog i voenog sistema pristupa genetikim

resursima i raspodjele koristi, te da stie dobit iz ekonomske eksploatacije genetikih resursa i

tradicionalnog znanja povezanog s ovim resursima, a to vodi u makroekonomski rast.

S obzirom da Nagoya protokol obavezuje drave lanice da poduzmu zakonodavne, politike i

administrativne mjere na nacionalnom nivou (premda su zahtjevi definisani Protokolom okvirni i pruaju

veliki stepen fleksibilnosti dravama lanicama da same iznau adekvatna rjeenja prema svojim

nacionalnim zakonodavstvima), BiH bi, u sluaju pristupanja Protokolu, bila obavezna prilagoditi svoj

zakonodavni i institucionalni okvir u cilju uvoenja novih mehanizama zatite i upotrebe genetikih

resursa u BiH u skladu sa zahtjevima Protokola.

Ovo podrazumijeva da je u BiH neophodno: definisati ciljeve i principe mehanizma za dodjelu pristupa

genetskim resursima i raspodjelu koristi, kao i obim primjene istog; definisati pravni status genetikih

resursa i tradicionalnog znanja u vezi sa genetikim resursima; odrediti da li je potrebno uvesti instrument

Prethodna informisana saglasnost za pristup genetikim resursima, te odrediti opseg istog - da li obuhvata

sve genetike resurse ili samo odreene kategorije genetikih resursa; definisati proceduru za razmatranje

i dodjelu pristupa genetikim resursima, kao i proceduru i pravila za fer i pravinu raspodjelu koristi;

definisati nain vrenja monitoringa i potivanje propisa; i imenovati institucije ovlatene za razmatranje i

dodjelu pristupa genetikim resursima, raspodjelu koristi, monitoring i potivanje propisa, kao i

diseminaciju relevantnih informacija.

Inicijalni trokovi u kontekstu implementacije Protokola u BiH bi bila ulaganja u aktivnosti ouvanja i/ili

istraivanja genetikih resursa i administrativni trokovi usvajanja / izmjena i dopuna odreenih

zakona/institucija u svrhu uspostave i voenja sistema pristupa genetikim resursima u skladu sa

zahtjevima Nagoya protokola. Trokovi su neophodni u svrhu regulisanja ovog sistema i raspodjele koristi.

Jaanje meunarodne uloge BiH

Ispunjenje obaveza prema Konvenciji o biodiverzitetu

Usklaivanje zakonodavstva sa zahtjevima EU

Prihodi na osnovu pristupa fondovima za implementaciju Protokola

Prihodi kroz mehanizam dodjele pristupa genetikim resursima

Ukljuivanje i priznanje lokalnih zajednica

Jaanje institucionalnih kapaciteta u sektoru zatite prirodnih resursa

Razvoj istraivanja i tehnologija

Predpristupni trokovi

Trokovi uspostave / rada Kompetentnog nacionalnog tijela

Trokovi uspostave i odravanja inventara / baza podataka

Trokovi promocije i podizanja svijesti

Trokovi regulatornih promjena koje je potrebno poduzeti

Klj

un

e k

ori

sti

Klju

ni tro

kovi

6

2. UVOD

BiH je stranka potpisnica Konvencije o biodiverzitetu od 2002. godine (Konvencija"), kojoj su od stupanja

na snagu 1993. godine pristupile 193 zemlje.

Konferencija Stranaka Konvencije je, na zasjedanju odranom 29.10.2010. godine u Nagoyi, Japanu,

usvojila Nagoya protokol, koji e stupiti na snagu 90 (devedeset) dana nakon deponiranja pedesetog

instrumenta o ratifikaciji. Nagoya protokol je pravno obavezujui, dopunski sporazum Konvencije.

Protokol je do danas potpisalo 92, a ratificiralo 26 drava lanica Konvencije1.

2.1 Konvencija o biodiverzitetu

Konvencija ima tri glavna cilja:

ouvanje biodiverziteta;

odrivo koritenje njegovih komponenti;

pravedna raspodjela koristi koja proizilaze iz koritenja genetikih izvora.

1 Oficijelna stranica Konvencije o biodiverzitetu www.cbd.int

Saetak Poglavlja

BiH je pristupila Konvenciji o biodiverzitetu 2002. godine.

Nagoya protokol uz Konvenciju je usvojen u 2010. u Nagoyi, Japanu. BiH nije potpisala ili

pristupila Protokolu.

Mehanizam pristupa genetikim resursima i raspodjele koristi je ve uspostavljen

Konvencijom; Protokol predstavlja dalju razradu ovog koncepta.

Protokol regulie nain na koji korisnici genetikih resursa i/ili tradicionalnog znanja

povezanog s ovim resursima mogu dobiti pristup takvim resursima i znanju.

7

2.2 Nagoya protokol

Glavni cilj Protokola jeste sprovoenje treeg cilja Konvencije: fer i pravedna raspodjela koristi koja

proizilaze iz koritenja genetikih resursa (eng. Access and Benefit Sharing ABS), na nain koji

ukljuuje prikladan pristup genetikim izvorima, kao i prijenos odgovarajuih tehnologija, uzevi u obzir

sva prava nad tim resursima i tehnologijama, kao i nain koji ukljuuje odgovarajue finansiranje. Dodatni

cilj Protokola je osigurati da raspodjela koristi takoer doprinosi prvom i drugom cilju Konvencije:

ouvanje biodiverziteta i odrivo koritenje komponenti biodiverziteta.

Protokolom se eli uspostaviti meunarodni okvir za promovisanje transparentne i efektivne

implementacije koncepta pristupa genetikim resursima i raspodjele koristi na regionalnom, nacionalnom

i lokalnom nivou u budunosti, kroz dalju razradu ovog koncepta koji je definisan Konvencijom.

Konkretno, uspostavlja se okvir za regulisanje naina na koji korisnici genetikih resursa (npr. istraivai

ili komercijalna drutva) i/ili tradicionalnog znanja povezanog sa genetikim resursima mogu dobiti

pristup takvim resursima i znanju, te definie ope obaveze o podjeli koristi koja proizilaze iz koritenja

takvih resursa i znanja2.

Kako bi se bolje shvatio koncept ABS-a, vano je razumjeti kontekst unutar kojeg se genetiki resursi

obezbjeuju i koriste. Genetiki resursi - od biljaka, ivotinja ili mikroorganizama - mogu se koristiti za

razliite svrhe, npr. za istraivanja i komercijalizaciju proizvoda. Korisnici genetikih resursa i/ili

tradicionalnih znanja povezanih s genetikim resursima ukljuuju, izmeu ostalih: istraivake institute,

univerzitete, ex-situ zbirke i privatne kompanije koje posluju u irokom rasponu sektora, ukljuujui

2 Izvor: An Explanatory Guide to the Nagoya Protocol on Access and Benefit-sharing, IUCN, Gland, vicarska, 2012.

Kljuni koncepti definisani Konvencijom, relevantni za ovu Analizu:

Biodiverzitet je sveukupnost svih ivih organizama koji su sastavni dijelovi kopnenih, morskih i

drugih vodenih ekosistema i ekolokih kompleksa te ukljuuje raznolikost unutar vrsta,

izmeu vrsta, i raznolikost meu ekosistemima.

Biotehnologija je svaka tehnologija koja koristi bioloke sisteme, ive organizme ili njihove

dijelove, za proizvodnju ili promjenu proizvoda ili procesa za posebnu namjenu.

Ex-situ ouvanje je ouvanje komponenti biodiverziteta izvan njihovih prirodnih stanita.

Genetiki materijal je biljni, ivotinjski i mikrobni materijal i drugi materijali koji sadre

funkcionalne jedinice naslijea.

Genetiki resursi su genetiki materijali stvarne ili potencijalne vrijednosti.

In-situ ouvanje je ouvanje ekosistema i prirodnih stanita, te odravanje i obnavljanje vrsta

sposobnih za opstanak u njihovom prirodnom okruenju, a u sluaju udomaenih ili

kultiviranih vrsta u okruenju u kome su razvili svoja specifina svojstva.

Zemlja porijekla genetikih izvora je zemlja koja posjeduje genetike resurse u in-situ

uslovima.

Zemlja snabdjeva genetikim resursima je zemlja koja snabdijeva genetikim materijalima

sakupljenim iz in-situ izvora, ukljuujui populaciju i divljih i udomaenih vrsta, ili uzetih iz ex-

situ izvora koji mogu ili ne moraju poticati iz te zemlje.

Odrivo koritenje je koritenje komponenti biodiverziteta, na nain i u obimu koji ne vodi

propadanju biodiverziteta, na nain kojim se odrava njen potencijal, kako bi se udovoljilo

potrebama i tenjama sadanjih i buduih narataja.

8

farmaceutsku industriju, koritenje biotehnologije, razvoj sjemena, zatitu bilja, hortikulturu, kozmetiku

industriju, te industriju hrane i pia.

Protokol za cilj ima uspostavljanje pravne sigurnosti i transparentnosti kako za zemlje koje obezbjeuju

genetike resurse tako i za korisnike, na nain da:

uspostavlja u najveoj moguoj mjeri pretpostavljene uslove za pristup genetikim resursima;

pomae da se osigura raspodjela koristi kada genetiki resursi napuste zemlju porijekla.

Omoguavanje pristupa meunarodnim genetikim resursima za primjenu u istraivanju i razvoju,

ukljuujui i komercijalizaciju, kao i dijeljenje prednosti takvog iskoritavanja, ima potencijal da bude

koristan za drutveni i ekonomski razvoj. U isto vrijeme, to nudi i mogunost vrednovanja biodiverziteta i

ekosistema, te predstavlja ekonomski alat za pravilno utvrivanje vrijednosti ovih resursa.

2.3 Veza izmeu Konvencije i Protokola

Odredbe Konvencije koje se direktno odnose na pristup genetikim resursima i raspodjelu koristi kako je

definisano Nagoya protokolom, elaborisane su kako slijedi:

Tabela 1: Odredbe Konvencije koje tretiraju ABS sistem

Pristup

lan 15(1) Konvencije potvruje suverenost zemalja u regulisanju fizikog pristupa

vlastitim genetikim resursima3. Samo vlasnitvo nad genetikim resursima nije

regulisano Konvencijom, te podlijee nacionalnoj legislativi.

Genetiki resursi

lan 15(3) Konvencije ograniava genetike resurse pokrivene lanom 15. (kao i

lanovima 16. i 19. Konvencije) na sljedee dvije kategorije:

resurse Strana Zemalja porijekla, ili

resurse Strana koje su stekle genetike resurse u skladu s Konvencijom.

Prethodna

informisana

saglasnost (PIC)

Pristup genetikim resursima podlijee Prethodnoj informisanoj saglasnosti (eng. Prior

Informed Consent PIC) Strane koja posjeduje genetike resurse, izuzev ukoliko Strana

ne odlui drukije4 (lan 15(5) Konvencije).

3 Iako Konvencija i Protokol propisuju suverenost zemalja u regulisanju pristupa genetikim resursima, to ne daje pravo

zemljama lanicama da u svojim zakonodavstvima ne propiu uslove za pristup genetikim resursima ili da isti ogranie suprotno odredbama Konvencije i/ili Protokola.

4 Formulacija izuzev ukoliko Strana ne odlui drukije podrazumijeva da drave mogu odluiti da li da zahtijevaju PIC i u

kojem opsegu, na osnovu svojih suverenih prava nad genetikim resursima.

Kljune aktivnosti koje pokriva Nagoya protokol

Pristup genetikim resursima;

Raspodjela koristi koje proizilaze iz koritenja genetikih resursa;

Pristup tradicionalnom znanju u vezi sa genetikim resursima;

Raspodjela koristi koje proizilaze iz koritenja tradicionalnog znanja.

9

i

Zajedniki

dogovoreni uslovi

(MAT)

Kada se pristup dodijeli, isti je uslovljen Zajedniki dogovorenim uslovima (eng.

Mutually Agreed Terms - MAT) izmeu Strane koja posjeduje genetike resurse i

potencijalnog korisnika (lan 15(4) Konvencije). PIC i MAT su instrumenti za:

dodjelu pristupa genetikim resursima;

vrenje kontrole nad koritenjem genetikih resursa;

uspostavu fer i pravedne raspodjele koristi iz koritenja genetikih resursa.

PIC: Koncept PIC-a je zasnovan na principu da potencijalni korisnici genetikih resursa,

ovlateni donosioci odluka o dodjeli pristupa, kao i oni na koje koritenje genetikih

resursa ima odreene utjecaje moraju biti informisani o potencijalnom koritenju kako

bi mogli donijeti potpuno informisanu odluku.

Konvencija ne definie opseg i proceduru dobivanja PIC-a, te ista podlijee nacionalnoj

legislativi.

MAT: MAT predstavlja sporazum o pristupu izmeu Strane koja dodjeljuje pristup

genetikim resursima i korisnika genetikih resursa.

Koristi

lan 15(7) Konvencije obavezuje svaku Stranu da poduzme zakonske, administrativne i

politike mjere u cilju fer i pravedne raspodjele koristi sa Stranom koja dodjeljuje

pristup genetikim resursima. Koristi mogu ukljuivati monetarne ili nemonetarne

koristi.

Tradicionalno znanje

lan 8(j) Konvencije obavezuje svaku Stranku, u skladu sa svojom nacionalnom

legislativom, da:

potuje, ouva i odri znanja, inovacije i prakse autohtonih i lokalnih zajednica

od znaaja za ouvanje i odrivo koritenje biodiverziteta;

promovie iru primjenu ovih znanja uz odobrenje i ukljuenje ovih zajednica;

podstie pravednu raspodjelu koristi koja proizilazi iz koritenja ovih znanja.

2.4 Meunarodni instrumenti u vezi sa pristupom genetikim resursima i raspodjelom dobiti

U skladu sa lanom 4. Protokola, Protokol nema supremaciju u primjeni u odnosu na bilo koji

meunarodni sporazum potpisan od strane Stranaka. Takoer, odredbe Protokola ne utjeu na prava i

obaveze Stranaka koje proizilaze iz postojeih i buduih meunarodnih sporazuma, izuzev u sluajevima

kada ostvarivanje tih prava i obaveza moe prouzrokovati tetu za biodiverzitet. Protokol ne ograniava

prava Stranaka da pristupe drugim meunarodnim sporazumima kojima se regulie pristup i raspodjela

koristi, izuzev ukoliko takvi sporazumi nisu u suprotnosti sa ciljevima Konvencije i Protokola.

U Tabeli 2 ispod dat je pregled najvanijih meunarodnih sporazuma koji su u vezi sa Protokolom.

10

Tabela 2: Meunarodni sporazumi u vezi sa ABS sistemom Naziv Veza sa Nagoya protokolom Ratifikacija u BiH

Meunarodni ugovor o

biljnim genetikim

resursima za hranu i

poljoprivredu

Ugovor je stupio na snagu 2004. godine. Cilj Ugovora je

ouvanje i odrivo koritenje biljnih genetikih resursa za

hranu i poljoprivredu i fer i pravedna raspodjela koristi koje

proizilaze iz njihove upotrebe, u skladu sa Konvencijom o

biodiverzitetu, za odrivu poljoprivredu i sigurnost hrane.

Za razliku od Nagoya protokola koji obuhvata genetike

resurse uopteno, Ugovor se fokusira samo na biljne

genetike resurse za hranu i poljoprivredu.

Ugovorom je uspostavljen Multilateralni sistem za pristup i

raspodjelu koristi, za olakavanje pristupa genetikim

resursima i osiguranje fer i pravedne raspodjele koristi.

Ne

Meunarodna

konvencija o zatiti

novih vrsta biljaka

Konvencijom, koja je stupila na snagu 1968. uspostavljena

je Meunarodna unija za zatitu novih vrsta biljaka, ija

misija je uspostava i promovisanje efektivnog sistema

zatite raznolikosti biljaka, s ciljem podsticanja razvoja

novih vrsta biljaka, u korist drutva.

Konvencijom se uspostavlja svojevrstan oblik zatite

intelektualnog vlasnitva nad novim vrstama biljaka.

Ne

Konvencija Ujedinjenih

naroda o pravu mora

Konvencija je stupila na snagu 1994. Konvencijom se

uspostavlja pravni okvir za sve aktivnosti u morima i

okeanima.

Konvencija predvia razliite zone u kojima obalne zemlje

imaju razliita prava i obaveze.

Reim pristupa pomorskim genetikim resursima u

odreenim zonama podlijee nacionalnoj legislativi i spada

pod opseg Nagoya protokola.

Da

11

3. PROCEDURA PRISTUPANJA NAGOYA PROTOKOLU U BIH

Zakljuivanje i izvravanje meunarodnih ugovora u BiH je propisano Zakonom o postupku zakljuivanja i

izvravanja meunarodnih ugovora BiH (Slubeni glasnik BiH, br. 29/00 i 32/13).

U skladu sa lanom V taka 3 (d) Ustava BiH, Predsjednitvo BiH je nadleno za voenje pregovora za

zakljuenje meunarodnih ugovora, otkazivanje i, uz saglasnost Parlamentarne skuptine BiH,

ratifikovanje takvih ugovora, dok je u skladu sa lanom IV taka 4 (d) Ustava BiH, Parlamentarna skuptina

BiH nadlena za davanje saglasnosti na ratificiranje meunarodnih ugovora.

S obzirom da nije potpisala Nagoya protokol prije isteka roka za njegovo potpisivanje5, BiH moe

pristupanjem postati lanica Nagoya Prokola.

Postupak pristupanja Nagoya protokola trebao bi se realizovati na slijedei nain:

Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH (MVTEO) dostavlja incijativu za pristupanje

Nagoya protokolu relevantnim dravnim institucijama (Ministarstvu vanjskih poslova BiH,

Ministarstvu finansija i trezora BiH i Ministarstvu pravde BiH), nadlenim entitetskim ministarstvima i

Direkciji za evropske integracije BiH,

U Federaciji Bosne i Hercegovine (FBiH), prijedlog za pristupanje se odmah dostavlja Vladi na

razmatranje, a u Republici Srpskoj (RS), nadlena entitetska ministarstva prijedlog prvo alju na

miljenje prema svojim relevantnim institucijama, nakon ega se prijedlog dostavlja Vladi na

usvajanje. Nakon to entitetske Vlade odobre prijedlog, nadlena entitetska ministarstva alju

pozitivna miljenja o istom prema MVTEO-u,

MVTEO priprema nacrt osnove za pristupanje (iji je sadran propisan u lanu 4. gore spomenutog

Zakona) i isti zajedno sa tekstom Nagoya protokola i pozitivnim miljenjima svih involviranih institucija

dostavlja Uredu za zakonodavstvo pri Vijeu ministara BiH,

Po dobivanju pozitivnog miljenja od Ureda za zakonodavstvo, MVTEO dostavlja kompletan materijal

Generalnom sekretarijatu Vijea ministara BiH,

Vijee Ministara usvaja nacrt osnove za pristupanje Nagoya protokolu i isti dostavlja Predsjednitvu

BiH na dalju proceduru,

Predsjednitvo BiH dostavlja nacrt Odluke o pristupanju Parlamentarnoj skuptini BiH na prethodnu

saglasnost,

Predstavniki dom i Dom naroda Parlamentarne skuptine BiH daju saglasnost,

Predsjednitvo BiH usvaja Odluku o pristupanju Nagoya protokolu,

Odluka o pristupanju se objavljuje u Slubenom glasniku,

Ministarstvo vanjskih poslova deponira intrument o pristupanju Nagoya protokolu.

5 Rok za potpisivanje Protokola je istekao 01.02.2012. godine.

Saetak Poglavlja

Predsjednitvo BiH ratificira meunarodne ugovore uz saglasnost Parlamenta BiH.

Pravna procedura za ratificiranje/pristupanje Protokolu ukljuuje dobivanje odobrenja od

odreenog broja dravnih i entitetskih institucija.

12

4. POLITIKE, PROPISI I INSTITUCIJE RELEVANTNE ZA IMPLEMENTACIJU NAGOYA PROTOKOLA

4.1 Politike

Ouvanje genetikih resursa u BiH je strateki cilj definisan u nekoliko stratekih dokumenata izraenih

kako na nivou BiH tako i na nivou entiteta:

Nacionalna strategija sa akcionim planom za zatitu bioloke i pejzane raznolikosti u BiH za period

2008-2015. sadri identifikaciju osnovnih stratekih pravaca koje je potrebno slijediti s ciljem da se

postigne efikasno i odrivo upravljanje biolokim i ekolokim tj. okolinim diverzitetom. Strategija

definie tri strateka pravca:

- smanjenje gubitka biodiverziteta u BiH,

- uspostava sistema ouvanja i odrivog razvoja biodiverziteta u BiH, i

- smanjenje pritisaka na biodiverzitet u BiH.

Premda osiguranje pravedne i ravnopravne dobiti od upotrebe genetikih resursa nije razmatrano

izdvojeno od ostalih neophodnih aktivnosti, meu stratekim ciljevima Strategije relevantnim za

Nagoya protokol su i: ouvanje genetikih resursa u BiH, odravanje tradicionalnog znanja i praksi, te

uspostava efikasnog institucionalnog okvira6.

U skladu za Strategijom razvoja FBiH 2010-2020., meu Pojedinanim prioritetnim strateko-

razvojnim ciljevima po sektorima, u sektoru Poljoprivreda, proizvodnja hrane i ruralni razvoj nalazi

se podcilj Ouvanje prirode i racionalno gazdovanje prirodnim resursima gdje je opisano da je

potrebno podrati mjere zatite biodiverziteta i odrivo koritenje genetikih resursa: uspostaviti

nacionalne parkove prirode i zatiene zone; dati finansijsku podrku izrade programa zatite

autohtonih i tradicionalnih biljnih i ivotinjskih vrsta i uspostaviti bioindikatore.

Strateki ciljevi i mjere za zatitu okolia FBiH definisani su Strategijom zatite okolia FBiH 2008-

2018., iji je jedan od krovnih ciljeva: Zatita okolia, promocija i podsticanje odrive upotrebe

prirodnih resursa kroz uspostavu integralnog sistema upravljanja prirodnom biolokom i

geomorfolokom raznolikou. U okviru tog krovnog cilja identificirani su i strateki ciljevi meu

6 U toku je izrada nove Nacionalne strategija sa akcionim planom za zatitu bioloke i pejzane raznolikosti u BiH za period

2015 2020.

Saetak Poglavlja

Ouvanje genetikih resursa i tradicionalnog znanja je strateki cilj definisan brojnim

stratekim dokumentima usvojenim na dravnom i entitetskom nivou u BiH.

Postojea legislativa u BiH koja regulie genetike resurse ne ispunjava u potpunosti

zahtjeve Nagoya protokola. U sluaju pristupanja Protokolu, bit e potrebno usvojiti novu

legislativu ili izmijeniti i dopuniti postojee propise.

Postoji institucionalni okvir za upravljanja genetikim i biolokim resursima, ukljuujui focal

point organizaciju za Konvenciju o biodiverzitetu.

13

kojima je i zatita biodiverziteta i geodiverziteta FBiH kroz uspostavu i jaanje institucionalnog okvira

za realizaciju efikasnih mjera. Za ostvarivanje ovog stratekog cilja, identificirani su sljedei operativni

ciljevi relevantni za implementaciju Nagoya protokola: uspostava federalne institucije nadlene za

zatitu bioloke i geoloke raznolikosti (prirode); inventarizacija vrsta flore, faune i fungije i

identifikacija tipova stanita; jaanje zakonske regulative; uspostava ex situ konzervacije; monitoring

stanja biodiverziteta u FBiH i jaanje ekoloke svijesti.

U Srednjoronoj strategiji razvoja poljoprivrednog sektora u FBiH (2006-2010)7 se spominju genetiki

resursi i oplemenjivanje biljaka, te opasnosti nestanka autohtonih genotipova, odustvo dravnog

programa i legislative iz date oblasti, nedovoljna svijest o problemu ouvanja genetiskih resursa i

nedostatak kadra za rad sa bankom genetikih resursa. U Strategiji je stavljen naglasak na autohtoni

fond voaka i na vanost bogatog genetiki raznolikog fonda uz preporuke kako je u narednom

periodu neophodno na razini BiH kreirati program ouvanja i odrivog koritenja autohtonih resursa

voaka, koji bi bio podran odgovarajuom legislativom, te proveden uz angaman strunog

poljoprivrednog kadra. Spomenuti program takoer treba da odredi prioritetne poljoprivredne

kulture koje treba ouvati, i to spram stepena njihove ugroenosti i vanosti u buduim

oplemenjivakim akcijama.

U Stratekom planu ruralnog razvoja RS za period 2009-2015. godine, u sklopu stratekog cilja

Ouvanje prirode i racionalno gazdovanje prirodnim resursima, a specifinog cilja Odrivo

upravljanje prirodnim resursima u poljoprivredi, nalazi se i mjera iji je naslov: Podrka mjerama

zatite biodiverziteta i odrivo koritenje genetikih resursa u poljoprivredi. U ovoj mjeri se konstatuje

da u skladu sa CBD-om, kao odgovornost svake drave namee se potreba da se obezbijedi racionalna

konzervacija i odrivo koritenje biljnih genetikih resursa. Ove nadlenosti i odgovornosti su obino

prenesene na banke gena i sprovode se kroz nacionalne programe, koji ukljuuju saradnju sa ostalim

javnim institucijama i drugim relevantnim partnerima u zemlji. U tom pravcu su uinjeni vani koraci:

Vlada Republike Srpske od 2005. godine izdvaja namjenska sredstva za odravanje biljnih genetikih

resursa, te je izraen Program za ouvanje biljnih genetikih resursa Republike Srpske.

Uvoenjem mjere podrke zatiti biodiverziteta, realizuju se sljedei ciljevi:

- odrivo koritenje prirodnih resursa (zemljite, voda, vazduh, ume, biljni i ivotinjski

svijet),

- zatita genetikih resursa, i

- identifikacija i proizvodnja autohtonih biljnih i ivotinjskih kultura, rasa.

Osnovna planska vizija Strategije zatite prirode RS iz 2011. godine je da se teritorija RS, u okviru

realizacije ove Strategije, smatra za podruje sa visoko vrijednim prirodnim okruenjem, u kojem je

mogue sprovoditi mjere zatite kojim se osigurava potpuno ouvanje bogatstva biodiverziteta kao i

balansa prirodnih procesa. U okviru cilja Uspostava ex-situ ouvanja (Cilj 1.6), nalaze se i podciljevi

direktno vezani za genetike resurse:

- 1.6.1. Inventarizacija genetikih resursa RS sadranih u domestifikovanim biljkama i

ivotinjama, te njihovim najbliim srodnicima, koji ive u divljini;

- 1.6.2. Uspostava banke gena (germ plazme) biljnih i ivotinjskih genetikih resursa, sadranih

u autohtonom genofondu;

7 Nova Strategija ruralnog razvoja na nivou FBiH je trenutno u izradi.

14

- 1.6.3. Uspostava botanikih i zoolokih bata u ekoloki i klimatski razliitim podrujima RS;

- 1.6.4. Restauracija prirodoslovnih zbirki Muzeja RS; i

- 1.6.5. Definisanje mehanizama za obezbjeenje finansijskih sredstava za unapreenje

prirodnjako-muzeoloke djelatnosti.

4.2 Propisi

S obzirom da Nagoya protokol uvodi nove mehanizme zatite i upotrebe genetikih resursa, neophodno je

prilagoavanje zakonodavnog okvira u BiH, kako bi isti stvorio preduslove za pristupanje genetikim

resursima i raspodjelu koristi iz njihovog koritenja. U daljem tekstu je dat pregled zakonodavnog okvira

na nivou BiH, entiteta i Brko Distrikta (BD) u kojem se na manje ili vie opsean nain obrauje materija

upotrebe genetikih resursa.

Prilagodba domaeg zakonodavstva se moe postii i izmjenom samo jednog dijela postojee legislative,

na koji nain bi bili ispunjeni uslovi iz Nagoya protokola. Stoga, navedena lista relevantnih propisa ne

podrazumijeva da je potrebno provesti proceduru izmjene i dopune svih navedenih propisa u sluaju

pristupanja Protokolu.

Tabela 3: Propisi koji direktno ili indirektno obuhvataju problematiku evidentiranja i zatite genetikih

resursa u BiH

Bosna i Hercegovina

Naziv zakona i slubeni

glasnik u kojem je objavljen Predmet Zakona i relevantnost

Zakon o zatiti novih biljnih

sorti u BiH

(Slubeni glasnik BiH, 14/10)

ureuje postupke za zatitu novih biljnih sorti, uslove, dodjelu, nain i

postupak za zatitu i trajanje oplemenjivakog prava,

imenuje Upravu BiH za zatitu zdravlja bilja kao tijelo ovlateno za

dodjelu oplemenjivakog prava.

Zakon o genetiki

modificiranim organizmima

BiH


propisuje postupak i uslove za ogranienu upotrebu, prekogranini

prenos, namjerno unoenje u ivotnu sredinu i stavljanje na trite

genetiki modifikovanih organizama i proizvoda koji se sastoje, sadre

ili vode porijeklo od genetiki modifikovanih organizama,

daje definiciju genetikog materijala, genetikih resursa i genetiki

modifikovanog organizma.

Zakon o poljoprivredi,

prehrani i ruralnom razvoju

BiH


ureuje ciljeve, naela i mehanizme razvojnih politika u sektoru

poljoprivrede, prehrane i ruralnog razvoja, strukture i nadlenosti na

svim nivoima vlasti, strukture i slube institucionalne podrke, njihove

uloge i veze, mehanizme za praenje i ocjenu,

daje definiciju tradicionalne proizvodnje i tradicionalnog proizvoda na

bazi biljnih i animalnih komponenti,

daje definiciju autohtonih vrsta i pasmina ivotinja.

Zakon o zatiti zdravlja bilja

BiH


regulie pitanje zdravlje bilja, mjere i obaveze radi spreavanja pojave,

unoenja i irenja tetnih organizama na biljke, biljne proizvode i

druge regulisane objekte/predmete kao i njihovo iskorjenjivanje,

bioloku zatita bilja, prikupljanje i razmjenu podataka i sisteme

informisanja, javne usluge u oblasti zdravlja bilja.

Zakon o sjemenu i sadnom

materijalu poljoprivrednih

biljaka BiH

propisuje uslove za proizvodnju, promet i uvoz sjemena i sadnog

materijala poljoprivrednih biljaka,

ureuje upis sorti biljaka u sortnu listu, te odravanje sorti koje su

15

(Slubeni glasnik BiH, br.

3/05)

upisane u sortnu listu,

daje definiciju sjemena i sadnog materijala poljoprivrednih biljaka,

reprodukcijskog sadnog materijala, sorti.

Pravilnik o priznavanju sorti

poljoprivrednog bilja u BiH


6/11)

ureuje postupak i nain priznavanja sorti poljoprivrednog bilja za koje

je obvezan upis u Sortnu listu BiH; nain pripreme sjemena i koliina

potrebitog sjemena, pokusno polje i vrijeme trajanja ispitivanja; nain

ispitivanja sorti i metode izvoenja pokusa i utvrivanja vrijednosti

sorte.

Pravilnik o upisu sorti u

Sortnu listu BiH


6/11)

propisuje nain upisa sorti u Sortnu listu poljoprivrednog bilja u BiH za

biljne vrste za koje je obavezan upis u Sortnu listu, sadraj Sortne liste i

dosjea sorte, uslovi i postupak za obnavljanje upisa sorti u Sortnu listu,

uslovi za prihvatanje i utvrivanje imena sorte, nadzor nad

odravanjem sorte, sadraj i nain voenja evidencije o odravanju

sorte,

daje definiciju domae sorte.

Zakon o patentu


53/10)

ureuje pravnu zatitu izuma patentom i konsenzualnim patentom,

odnosno postupak za priznanje patenta i dodjelu konsenzualnog

patenta,

ureuje pravo na priznanje patenta i za izume (i) koji se sastoje od

biolokog materijala ili koji sadre bioloki materijal, (ii) postupak

kojim je bioloki materijal proizveden, preraen ili upotrebljen, (iii)

bioloki materijal izoliran iz prirodne okoline ili proizveden tehnikim

postupkom ak i ako se ranije nalazio u prirodi.

Federacija BiH

Naziv zakona i slubene

novine u kojem je objavljen Predmet Zakona i relevantnost

Zakon o zatiti prirode

(Slubene novine FBiH, br.

66/13)

ureuje uslove i nain obnove, zatite, ouvanja i odrivog razvoj

pejzaa, prirodnih podruja, biljaka, ivotinja i njihovih stanita,

minerala i fosila i drugih komponenti prirode u FBiH, nadlenosti tijela

koja vre poslove zatite prirode, planiranje zatite prirode, ope i

posebne mjere za zatitu prirode, informacijski sistem, nadzor,

finansiranje zatite prirode i kazne za prekraje,

daje definiciju biodiverziteta, prirodnih uslova, prirodnih resursa,

stanita, ivih organizama, vrsta, odrivog razvoja i odrivog koritenja.

Zakon o priznavanju i zatiti

sorti poljoprivrednog i

umskog bilja

(Slubene novine FBiH,

31/00)

ureuje priznavanje novostvorenih sorti poljoprivrednog i umskog

bilja, odobravanja uvoenja u proizvodnju stranih sorti bilja i zatitu

novostvorenih sorti i stranih sorti,

utvruje zatitu prava i interesa stvaralaca sorti poljoprivrednog i

umskog bilja.


materijalu poljoprivrednog

bilja


55/01)

ureuje proizvodnju, promet i uvoz sjemena i sadnog materijala

poljoprivrednog pilja.


materijalu umskih i

ureuje sva pitanja u vezi sa umskim i hortikulturnim sjemenom i

sadnim materijalom , te registraciju i nain voenja registara.

http://www.uip-zzh.com/files/zakoni/24/6-11.pdf

16

hortikulturnih vrsta drvea i

grmlja


71/05 i 8/10)

Zakon o stoarstvu


66/13)

ureuje proizvodnju i uzgoj uzgojno vrijednih ivotinja, oplodnju i

licenciranje domaih ivotinja, trgovinu uzgojno vrijednim ivotinjama

i genetikim materijalom, provoenje uzgoja uzgojno vrijednih

ivotinja,

daje definicije genetikog materijala, genetike manipulacije i

genetike raznolikosti,

propisuje izradu listi autohtonih i zatienih pasmina sa mjerama za

njihovo ouvanje, u saradnji s naunim institucijama.

Republika Srpska


(Slubeni glasnik RS, br.

113/08)

ureuje obnovu, zatitu, ouvanje i odrivi razvoj pejzaa, prirodnih

podruja, biljaka, ivotinja i njihovih stanita, zemljita, minerala i

fosila i drugih komponenti prirode,

daje definicije biodiverziteta, genetikog diverziteta, odrivog razvoja,

odrivog koritenja, ouvanja stanja prirodnih stanita.

Zakon o genetiki

modificiranim organizmima


103/08)

ureuje uslove ograniene upotrebe genetiki modifikovanih

organizama u zatvorenim sistemima i voenje registara,

ureuje formiranje Savjeta za bioloku sigurnost RS.

Zakon o zatiti zdravlja bilja


25/09)

ureuje zatitu zdravlja bilja, promet bilja i biljnih proizvoda i

zdravstvenu kontrolu bilja u prometu,

daje definicije autohtonih organizama, zemlje porijekla.

Zakon o naunoistraivakoj

djelatnosti i tehnolokom

razvoju RS


6/12)

ureuje sistem naunoistraivake djelatnosti i tehnolokog razvoja RS

utvruje ciljeve i naela, planiranje i ostvarivanje opeg interesa u

naunoistraivakoj djelatosti i tehnolokom razvoju,

ureuje uslove osnivanja i rada organizacija koje obavljaju te

djelatnosti i nain finansiranja programa od opeg interesa.

Zakon o sjemenu

poljoprivrednog bilja


37/09 i 100/11)

ureuje uslove i nain proizvodnje, kontrolu proizvodnje, doradu,

ispitivanje kvaliteta, pakovanje, deklarisanje i obiljeavanje, promet i

postkontrolno ispitivanje sjemena poljoprivrednog bilja, priznavanje

sorti poljoprivrednog bilja, upis sorti u Registar sorti poljoprivrednog

bilja i druge registre,

daje definicije sjemena poljoprivrednog bilja, sorti, oplemenjivaa

sorti, banke biljnih gena, priznavanja sorti.

Zakon o sadnom materijalu


37/09)

ureuje uslove, nain proizvodnje i promet sadnog materijala voaka,

vinove loze, hmelja i ukrasnog bilja, priznavanje novostvorenih

domaih sorti, upis sorti i podloga u Registar sorti, odravanje upisanih

sorti, Listu preporuenih sorti,

daje definicije sadnog materijala, sorte, oplemenjivaa sorte, banke

biljnih gena, priznavanja sorti.

Zakon o stoarstvu ureuje proizvodnju i uzgoj kvalitetno-priplodne stoke,

17


34/06)

osjemenjavanje stoke, organizaciju uzgoja kvalitetno-priplodne stoke,

osposobljavanje i istraivaki rad u oblasti stoarstva, trgovinu

kvalitetno-priplodnom stokom, proizvodnju i kvalitet hrane za

ivotinje i proizvoda ivotinjskog porijekla,

daje definicije genetike manipulacije, genetikog materijala i

genetikog diverziteta.

Zakon o reproduktivnom

materijalu umskog drvea


60/09)

ureuje osnovne karakteristike polaznog i reproduktivnog materijala

umskog drvea, uslove, nain vrednovanja i priznavanja polaznog

materijala, proizvodnju, kontrolu i doradu reproduktivnog materijala

umskog drvea, kao i njegov kvalitet, promet i upotrebu, te voenje

registra sorti umskog bilja i drugih registara.

Zakon o organskoj

proizvodnji hrane

(Slubeni glasnik RS,

br.75/04)

ureuje proizvodnju hrane metodama organske proizvodnje,

daje definiciju genetikog inenjeringa,

propisuje mjere za odravanje ugroenih genetikih resursa u

stoarstvu.

Brko Distrikt


(Slubeni glasnik BD, br.

24/04, 19/07, 1/05 i 9/09)

ureuje obnovu, zatitu, ouvanje i odrivi razvoj pejzaa, prirodnih

podruja, biljaka, ivotinja i njihovih stanita, zemljita, minerala i

fosila i drugih komponenti prirode,

daje definicije biodiverziteta, odrivog razvoja, odrivog koritenja,

prirodnih resursa, stanita, stanja ouvanja vrsta.

4.3 Institucije

Ministarstvo za vanjsku trgovinu i ekonomske odnose BiH je odgovorno za izvravanje meunarodnih

ugovora iz oblasti okolia na nivou BiH. Izmeu ostalog, ovo Ministarstvo je odgovorno za harmoniziranje

planova entitetskih vlada i institucija u poljoprivredi, energetici, upravljanju okoliem, razvoju i

eksploataciji prirodnih resursa.

Sektor za prirodne resurse, energetiku i zaitu okoline Ministarstva sastoji se iz tri odjela (Odjel za

koordinaciju upravljanja prirodnim resursima, Odjel za energetiku i Odjel za zatitu okolia).

Upravljanje biolokom raznolikou je u nadlenosti Federalnog ministarstva okolia i turizma i

Ministarstva za prostorno ureenje, graevinarstvo i ekologiju RS, dok u Distriktu Brko ovu aktivnost

provode slube komunalnog sektora i sektora poljoprivrede. Navedena ministarstva raspolau posebnim

slubama koje se bave zatitom bioloke i pejzane raznolikosti (Sektor okolia u FBiH; Organizaciona

jedinica za vodu i prirodna stanita u RS). U FBiH dalju nadlenost za implementaciju okolinih zakona

preuzimaju kantonalna ministarstva za pitanja okolia.

Upravljanje genetikim i biolokim resursima se nalazi u nadlenosti entitetskih resornih ministarstava

(Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva i Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i

vodoprivrede RS).

18

Federalno ministarstvo okolia i turizma je odreeno kao operativni focal point ispred BiH za

implementaciju Konvencije8. U skladu s tim, Ministarstvo je odgovorno za komunikaciju sa

internacionalnim institucijama, za iniciranje aktivnosti pod Konvencijom i koordinaciju sa drugim

relevantnim autoritetima i zainteresovanim stranama.

Institut za intelektualno vlasnitvo BiH je tijelo osnovano s ciljem zatite i potivanja prava intelektualnog

vlasnitva. Nadleno za voenje upravnog postupka za sticanje, odravanje, promet i prestanak prava

industrijskog vlasnitva na teritoriji BiH, kao i voenje postupka za meunarodno registrovanje prava

industrijskog vlasnitva na osnovu meunarodnih konvencija ija je lanica BiH. Institut vodi i registre

prijavljenih i priznati prava industrijskog vlasnitva.

Druge znaajne institucije u ovoj oblasti ukljuuju Upravu BiH za zatitu zdravlja bilja, Kancelariju za

veterinarstvo BiH koja je osnovana pod direktnom nadlenou MVTEO, Ministarstvo obrazovanje i nauke

u FBiH, Ministarstvo prosvjete i kulture u RS, Odjeljenje Vlade BD za obrazovanje, Ministarstvo zdravstva u

FBiH, Ministarstvo zdravlja i socijalne zatite u RS i Odjeljenje Vlade BD za zdravstvo i ostale usluge.

Strune institucije u oblasti genetikih resursa u BiH

Glavne istraivake institucije u BiH koje se bave pitanjima biodiverziteta (samim tim i genetikim

diverzitetom) ukljuuju, izmeu ostalih, Prirodno - matematike fakultete u Banja Luci i Sarajevu,

Fakultete za poljoprivredu iz Banja Luke, Mostara i Sarajeva, Fakultete za umarstvo iz Banja Luke i

Sarajeva, Institut za zatitu kulturnog naslijea i prirodnog naslijea Republike Srpske (RS) i Zemaljski

muzej u Sarajevu.

Institut za genetike resurse RS je organizaciona jedinice Univerziteta u Banjaluci. Institut je

koordinatorska institucija u sprovoenju Programa za ouvanje biljnih genetikih resursa RS9, u skladu sa

smjernicama Narodne skuptine RS. Institut u svom sastavu ima dvije podorganizacione jedinice: Centar

za biodiverzitet i Centar za odrivo korienje genetikih resursa. U okviru Centra za biodiverzitet nalazi se

i Banka biljnih gena RS koja sadri oko 600 prinova sjemena itarica, povra, krmnog, industrijskog i

ljekovitog i aromatinog bilja na dugoronom ex-situ uvanju.

Poljoprivredno-prehrambeni fakultet Univerziteta u Sarajevu je 2004. je imenovan od strane Ministarstva

za vanjsku trgovinu i ekonomske odnose BiH kao implementator projekta SEEDNet10 (Jugoistona

Europska razvojna mrea za biljne genetike resurse) na nivou FBiH. Cilj Projekta je bio uspostava mree

za ouvanje biljnih, genetikih resursa poljoprivrednih kultura u Jugoistonoj Evropi, a aktivnosti su bile

usmjerene ka podizanju svijesti o potrebi ouvanja biljnih genetikih resursa, nabavku opreme za

uspostavljanje banke gena, sakupljanje autohtonih kultivara, te obradu i kolekcionisanje datog materijala.

U sastavu Fakulteta je i Centar za biljne genetike resurse Gen banka FBiH koja sadri preko 500 prinova

razliitih biljnih kultura.

8 Na osnovu Zakljuaka Vijee Ministara BiH iz 2002., kojim su se odredile institucije na nivou BiH i entiteta koje e djelovati

kao sredita (Eng. Focal Point) za implementaciju meunarodnih sporazuma koji se odnose na okoli, a u cilju ureenja institucionalne i organizacione strukture za upravljanje okoliem i GEF programima u BiH. 9 Program je objavljen u Slubenom glasniku RS, br. 59/08.

10 Projekat je zavren 2010. godine

19

5. OBAVEZE BIH PREMA PROTOKOLU U SLUAJU PRISTUPANJA I NEOPHODNE REGULATORNE

PROMJENE ZA IMPLEMENTACIJU PROTOKOLA

Nagoya protokol obavezuje drave da poduzmu zakonodavne, politike i administrativne mjere na

domaem nivou. U praksi, ovo znai da BiH nee moi direktno primjenjivati i ispunjavati obaveze iz

Protokola bez prethodnih regulatornih izmjena i prilagoavanja svog zakonskog i institucionalnog

ureenja zahtjevima Protokola. Istovremeno, definisane obaveze u vezi sa poduzimanjem spomenutih

mjera pruaju veliku fleksibilnost dravama u samoj implementaciji Protokola.

Tabela koja slijedi prua prikaz uporedbe pojedinanih odredaba Nagoya protokola i domaih propisa, uz

naznaku potrebne prilagodbe domae legislative u cilju potpune implementacije obaveza iz Protokola.

Tabela 4: Analiza razlika izmeu obaveza definisanih Nagoya protokolom i domae legislative, uz

preporuke za potrebnu prilagodbu domae legislative u svjetlu obaveza iz Protokola

Odredba Nagoya

protokola Odredbe domae legislative Potrebna prilagodba domae legislative

lan 5:

Fer i pravedna

raspodjela dobiti

Ne postoje odredbe o

priznavanju i raspodjeli koristi

koja nastaje iz koritenja

genetikih resursa.

neophodno je zakonski regulisati mehanizam

fer i pravedne raspodjele dobiti (monetarne ili

nemonetarne), na osnovu zajedniki

dogovorenih uslova izmeu BiH i potencijalnih

korisnika genetikih resursa u BiH,

potrebno je, kroz takvu regulativu, definisati

prava lokalnih zajednica nad genetikim

resursima i tradicionalnim znanjem u vezi sa

genetikim resursima, te osigurati da se dobiti u

vezi sa takvim resursima dijele sa tim

zajednicama.

lan 6:

Pristup genetikim

resursima

u vezi sa:

Ne postoje odredbe koje

reguliu pristup genetikim

resursima.

neophodno je zakonski regulisati proceduru za

pristup genetikim resursima (obrada i dodjela

dozvola i kriteriji). Takva procedura moe

ukljuivati PIC i MAT, ili samo MAT,

kroz regulativu je neophodno definisati i mjere

Saetak Poglavlja

U sluaju pristupanja Nagoya protokolu, BiH e biti obavezna poduzeti zakonodavne,

politike i administrativne mjere, tj. prilagoditi svoj pravni i institucionalni reim u cilju

ispunjenja zahtjeva Protokola.

Regulatorne promjene bi ukljuivale, naroito, pravno regulisanje pristupa genetikim

resursima i tradicionalnom znanju uz fer i pravinu raspodjelu koristi, imenovanje

nacionalnog focal point-a i jednog ili vie kompetentnog nacionalnog tijela za dodjelu

takvog pristupa.

20

lan 15:

Potivanje domae

legislative ili

regulatornih zahtjeva

o pristupu i raspodjeli

koristi

i

lan 16:

Potivanje domae

legislative ili

regulatornih zahtjeva

o pristupu i podjeli

koristi za tradicionalno

znanje povezano sa

genetikim resursima

za nepotivanje uspostavljenog ABS mehanizma

(lan 15 i 16 Protokola).

lan 7:

Pristup tradicionalnom

znanju u vezi sa

genetikim resursima

u vezi sa:

lan 12:

Tradicionalno znanje u

vezi sa genetikim

resursima


definiu tradicionalno znanje i

reguliu pristup

tradicionalnom znanju.

neophodno je zakonski regulisati:

- pojam tradicionalnog znanja11

u vezi s

genetikim resursima u posjedu lokalnih

zajednica, u skladu sa ciljevima Konvencije i

Nagoya protokola

- proceduru za dobivanje prethodne

informisane saglasnosti ili odobrenja ovih

zajednica, uz odreivanje zajedniki

dogovorenih uslova

- ukljuivanje lokalnih zajednica u

sluajevima koritenja tradicionalnog

znanja

lan 8:

Posebna razmatranja


omoguavaju potpuno

ispunjenje obaveza navedenih

u lanu 8 Protokola.

u skladu s obavezama definisanim u Protokolu,

neophodno je:

- uvesti pojednostavljene procedure za

nekomercijalno istraivanje

- uzeti u obzir potrebu za mjerama za

ubrzanje procedura i osiguranje

raspodjele dobiti u vanrednim

sluajevima koje prijete ili oteuju

zdravlje ljudi, ivotinja ili biljaka

- uzeti u obzir znaaj genetikih resursa

za hranu i poljoprivredu

11

Trenutno ne postoji formalna pravna definicija pojma tradicionalno znanje, ukljuujui i u Konvenciji o biodiverzitetu. Tradicionalno znanje spomenuto u Protokolu podrazumjeva znanje povezano s genetikim resursima koje su razvili autohtoni narodi i lokalne zajednice u kulturolokom kontekstu kroz svoje tradicionalne naine ivota. Izvor: An Explanatory Guide to the Nagoya Protocol on Access and Benefit-sharing, IUCN, Gland, vicarska, 2012.

21

lan 9:

Doprinos ouvanju i

odrivom koritenju

S obzirom da ABS mehanizam

nije uspostavljen kroz

legislativu koje je na snazi u

BiH, takav mehanizam nije

povezan sa ciljevima ouvanja

biodiverziteta.

pri uspostavi ABS mehanizma u BiH, povezati

isti sa ouvanjem biodiverziteta

identificirati potencijalne utjecaje raspodjele

koristi na aktivnosti ouvanja biodiverziteta

usmjeriti koristi iz koritenja GR ka ouvanju

biodiverziteta i odrivom koritenju komponenti

biodiverziteta

lan 11:

Prekogranina

saradnja

Ne postoje uspostavljeni

mehanizmi za saradnju u

sluaju kada se isti genetiki

resursi ili tradicionalna znanja

dijele na teritoriji BiH i

susjednih drava.

neophodno je uspostaviti konkretne

mehanizme za prekograninu saradnju, uz

ukljuenje lokalnih zajednica.

lan 13:

Nacionalni focal point

(koordinator) i

Nadleno nacionalno

tijelo

neophodno je u BiH imenovati:

- nacionalni focal point za pristup i

raspodjelu dobiti, za pruanje potrebnih

informacija i vezu sa Sekretarijatom;

- nadleno nacionalno tijelo (ili tijela) za

pristup i raspodjelu dobiti, za odluivanje o

pristupu genetikim resursima.

lan 17:

Monitoring nad

koritenjem genetikih

resursa

u cilju vrenja monitoringa nad koritenjem

genetikih resursa i osiguranja transparentnosti,

neophodno je uvesti obavezne mjere navedene

u Protokolu, a to su:

- imenovanje jednog ili vie checkpointa

(kontrolnog punkta)

- podsticanje korisnika i pruaoca genetikih

resursa da daju informacije o sprovedbi

MAT-a

- podsticanje koritenja ekonominih

komunikacijskih sistema i alata.

lan 18:

Potivanje MAT-a

U BiH postoje adekvatni

mehanizmi za pristup pravdi,

kao i propisi u vezi sa

priznavanjem i izvrenjem

stranih presuda i arbitranih

odluka.

/

lan 19:

Primjeri ugovornih

klauzula


propisuju obavezu podsticanja

razliitih sektora ukljuenih u

pristup i koritenje genetikih

sektora da razviju i auriraju

primjere sektorskih i

meusektorskih ugovornih

potrebno je podsticati sektore ukljuene u

pristup i koritenje genetikih resursa da razviju

primjere klauzula.

22

klauzule za MAT.

lan 20:

Kodeksi ponaanja,

smjernice i najbolja

praksa i/ili standardi

Ne postoje mehanizmi za

podsticanje izrade, auriranja i

koritenja dobrovoljnih normi

u vezi sa ABS reimom.

potrebno je uspostaviti mehanizme za

podsticanje koritenja dobrovoljnih normi, a

kroz legislativu pruiti smjernice.

lan 21:

Podizanje svijesti


propisuju obavezu podizanja

svijesti u vezi sa genetikim

resursima.

u skladu sa direktnom obavezom definisanom u

Protokolu, neophodno je poduzeti mjere za

podizanje svijesti o znaaju genetikih resursa i

tradicionalnog znanja, te kroz legislativu pruiti

smjernice za efektivno podizanje svijesti.

23

6. COST-BENEFIT ANALIZA PRISTUPANJA BIH NAGOYA PROTOKOLU

6.1 Pregled stanja biodiverziteta u BiH

BiH je zemlja okarakterisana velikom pejzanom i biolokom raznolikou u nacionalnoj kao i

internacionalnoj literaturi. Ekoloka heterogenost prostora BiH, geomorfoloka raznolikost, hidroloka

raznolikost, specifina geoloka prolost te raznolikost klimatskih uslova uslovili su posebno bogat ivi

svijet na teritoriju BiH. Na geografski malom prostoru egzistira vie razvojnih endemskih centrara, te kroz

Izvjetaje o biolokoj raznolikosti prema Konvenciji nalazimo podatke da se flora, fauna i fungia BiH ubraja

u najraznovrsnije u cijeloj Evropi, a visok stepen endeminosti daje joj znaaj na nivou globalne bioloke

raznolikosti (procijenjeno je da oko 50% endemskih vrsta flore cijelog Balkana egzistira unutar granica

BiH).

Komparacije radi, kroz Izvjetaje prema Konvenciji, procijenjeno je da u BiH postoji preko 5.000 vrsta

vaskularnih biljaka (grupe koja je globalno najvie istraivana), dok je broj istih vrsta u Srbiji je 3.662 a u

Austriji blizu 3000. Naalost, mnoge zemlje, kao i BiH, nemaju inventar bioloke raznolikosti ili kroz

izvjetavanje ne daju detaljne i uporedne podatke kako bi se napravila kvalitetna komparacija sa zemljama

u regionu ili ire, te analizu dodatno oteava i to to je ovaj broj za BiH dat na osnovu procjene.12

U BiH ne postoje oficijelni podaci o ukupnom stanju genetikih resursa, te s tim u vezi u nemogue je

koristiti te podatke kao parametre u procjeni ekonomske koristi/trokove i prilike u implementaciji

Nagoya protokola u odnosu na genetike resurse.

12

www.cbd.int

Saetak Poglavlja

BiH se smatra zemljom bogate genetike raznolikosti i tradicionalnog znanja. Flora, fauna

i fungia BiH se ubraja u najraznovrsnije u cijeloj Evropi.

Ne postoji inventar biolokih resursa ili zvanini podaci o ukupnom stanju genetikih

resursa u BiH.

Kljuni problemi u oblasti genetike raznolikosti ukljuuju nedovoljnu promociju

genetikog nasljea, nedostatak podataka, neadekvatan pravni i institucionalni okvir za

zatitu genetikih resursa, gubitak genetikih resursa na dnevnoj osnovi.

Ukoliko BiH pristupi Nagoya protokolu, moe se oekivati da implementacija istog ukloni,

u odreenoj mjeri, identifikovane probleme, kroz: promociju genetikih resursa i

tradicionalnog znanja, uspostavu baze podataka, poboljanja pravnog i institucionalnog

okvira u ovoj oblasti, uspostavu efektivnog monitoringa i obezbjeenje potrebnih

sredstava.

Provedena kvalitativna cost-benefit analiza pokazuje da bi ukupni trokovi

implementacije Protokola donijeli skoro dvostruko vie koristi.

Moe se realno oekivati da BiH ima koristi od pravilno planiranog i voenog sistema

pristupa genetikim resursima i raspodjele koristi, te da stie dobit iz ekonomske

eksploatacije genetikih resursa i tradicionalnog znanja povezanog s ovim resursima, a

to vodi u makroekonomski rast.

24

6.2 Pregled stanja genetikog bogatstva BiH

Ukupna bioloka raznolikost BiH uslovila je i veliku genetiku raznolikost. Genetika raznolikost

podrazumijeva raznovrsnost genofonda sadranog u razliitim biljnim i ivotinjskim oblicima

kultivisanih i odomaenih biljaka i ivotinja, kroz dugi proces etnogeneze na bosanskohercegovakim

prostorima. Pored ukupne bioloke raznolikosti, faktori genetike raznolikosti na nivou BiH su:

visok stepen heterogenosti ekosistema i pejzaa BiH,

jedinstveni procesi i nivoi kulturne raznolikosti,

historijski proces naseljavanja,

utjecaji razliitih civilizacija sa Istoka i Zapada.13

Teritorij BiH je kroz historiju bio izloen raznim utjecajima razliitih civilizacija. Kroz prolost, mnoge

strane germplazme14uvedene su na ovo podruje sa Istoka i Zapada, te u isto vrijeme ove germplazme

igrale su ulogu u stvaranju domaih i autohtonih germplazmi kroz spontane ili planirane hibridizacije ili

selekciju. Ovaj teritorij pripada krugu Mediteranskog centra raznolikosti te se moe smatrati gen centrom

odreenih vrsta; meutim, zbog nedostatka novijih sistematskih istraivanja, ovaj teritorij se rijetko ili

nikako spominje u profesionalnoj ili naunoj literaturi, kako lokalnoj tako i internacionalnoj.15

Na osnovu ranije navedenog, evidentno je da u ovom trenutku nije mogue dati konkretne i precizne

podatke o ukupnom genetikom bogatstvu kojim raspolae BiH. Podaci o genetikim resursima datiraju od

prije rata, a materijal koji je prikupljen je izgubljen u toku ratnog perioda. Nastavak rada na ouvanju

autohtonih kultivara nastavljen je uspostavom banaka gena u RS-u i FBiH 2009. godine. Banka gena u

FBiH dri 500 prinova sjemena, dok banka gena u RS-u dri 600 prinova sjemena itarica, povra,

krmnog, industrijskog i ljekovitog i aromatinog bilja na dugoronom ex-situ uvanju. U BiH, kroz razliite

13

Bosna i Hercegovina - zemlja raznolikosti: pregled i stanje bioloke i pejzane raznolikosti Bosne i Hercegovine: prvi izvjetaj BiH za konvenciju o biolokoj raznolikosti, Federalno ministarstvo okolia i turizma, 2008. 14

Germplazma: skup svih genetikih resursa za jedan organizam. 15

Bosna i Hercegovina - zemlja raznolikosti: pregled i stanje bioloke i pejzane raznolikosti BiH : prvi izvjetaj Bosne i Hercegovine za konvenciju o biolokoj raznolikosti, Federalno ministarstvo okolia i turizma, 2008.

Kljuni problemi identifikovani u oblasti genetike raznolikosti u BiH

nedovoljna promocija genetikog naslijea,

neutvrenost stvarnog stanja na polju genetikih resursa,

neutvrenost elementarnih podataka (tj. izgubljeni podaci i prijanja istraivanja usljed ratnih

dejstava),

neadekvatan institucionalni i zakonodavni okvir zatite genetikog potencijala,

nepostojanje institucije odgovorne za prikupljanje, objedinjavanje i voenje pouzdanih

informacija o genetiko raznolikosti na nivou BiH,

nedostatak koordinacije izmeu razliitih aktivnosti koje se provode vezano za genetiku

raznolikost,

nedostatak sredstava za istraivanje,

nedostatak u tehnolokim kapacitetima,

nedostatak u naunim i ekspertnim kapacitetima.

25

projekte, sauvane su autohtone vrste i u in-situ uslovima: botanikim batama, poljskim kolekcijama i

kolekcionim zasadima.16

Iako je postignut odreen uspjeh po pitanju in-situ i ex-situ uvanja autohtonih vrsta, obzirom na

procijenjeno genetiko bogatstvo, evidentno je da je taj broj mali, posebno u poreenju sa kolekcijama

drugih zemalja. Ono to predstavlja najvei problem je nepostojanje zvaninih podataka na nivou BiH o

stanju in-situ i ex-situ zatite, te nedovoljna koordinacija i saradnja institucija po ovim pitanjima kako bi se

dolo do podataka na nivou BiH.

Na osnovu Izvjetaja prema Konvenciji, pretpostavlja se da BiH svakodnevno gubi genetike resurse ali

zbog nemogunosti utvrivanja stvarnog stanja, ne moe se sa sigurnou procijeniti gubitak u

genetikim resursima BiH, to ide u prilog neophodnosti uspostave baze podataka vezanih za genetike

resurse.

Implementacijom Nagoya protokola, moe se oekivati da se otklone identifikovani problemi u BiH u

oblasti genetikih resursa, s obzirom da bi se kroz sprovedbu obaveza propisanih Protokolom:

izvrila promocija genetikih resursa i podigla svijest o istom,

uspostavila baza podataka vezanih za genetike resurse i tradicionalna znanja u vezi sa

ovim resursima,

uspostavio efikasan monitoring stanja i upotrebe genetikih resursa,

unaprijedio institucionalni i zakonodavni okvir u ovoj oblasti,

obezbijedila sredstva za istraivanje,

obezbjedila tehnologija,

ojaali nauno-istraivaki kapaciteti.

6.3 Pregled stanja bogatstva BiH u tradicionalnim znanjima, praksama i inovacijama lokalnih zajednica

BiH je zemlja bogata tradicionalnim znanjem obzirom da se kroz historiju nalazila na udaru razliitih

kultura i tradicija. Dugotrajni procesi etnogeneze sa izraenom raznolikou kultura dali su dovoljno

vremena i prostora za razvoj praksi koje je karakterisala raznolikost koritenja prirodnih dobara, kao npr.

divljeg medicinskog i aromatskog bilja i njihovo koritenje u etnofarmaciji, divljeg jestivog bilja i koritenje

istog u ishrani, te tradicionalnih biotehnologija i upotreba autohtonih vrsta biljaka i ivotinja.

Pretpostavlja se da visoka planinska podruja i druga manje pristupana podruja, koja nisu istraena, te

koja su posebno okarakterisana velikom biolokom raznolikou, obiluju lokalnim tradicionalnim znanjima

s obzirom da su stanovnici tih podruja zbog izoliranosti vie zavisili od prirodnih bogatstava kroz

historiju.17

U ovim istraivanjima, uporeujui prikupljene podatke sa terena sa meunarodnom literaturom i bazama

podataka, zakljueno je da mnoge vrste nisu prethodno registrovane kao vrste koje se koriste u

tradicionalnoj terapiji ili ishrani u drugim dijelovima svijeta, dok istraivanja pokazuju da se koriste u BiH.

16

FAO, Country report on the state of plant genetic resources for food and agriculture, FAO, 2008 17

Leopald Glck, Narodni lijekovi iz bilinstva u Bosni: etnografska tudija, Glasnik zemaljskog muzeja, 1892. Sulejman S. Redi, Wild edible plants and their traditional use in the human nutrition in BiH, Ecology of Food andFood Nutrition, 45 (3): 189-232., 2006 NERDA, Zatita izvornosti, geografskog porijekla i tradicionalnog ugleda proizvoda u prehrambenoj industiji, Tuzla, 2009.

26

U BiH se posebno istie tradicionalna kultura pripreme specifinih prehrambenih proizvoda i

tradicionalnih specijaliteta od autentinih sirovina biljnog ili animalnog porijekla. Takvi proizvodi esto

imaju specifian postupak proizvodnje, jedinstvenu recepturu i pripremu. Hiljadugodinji korijeni razliitih

varijanti biotehnolokih procedura u dobijanju i ouvanju ivotnih namirnica doveli su do irokog spektra

tradicionalnih proizvoda iz domena pekarstva, mljekarstva, pivarstva, vinarstva a posebno u proizvodnji

razliitih vrsta sireva. Neki od tih proizvoda su tradicionalna osvjeavajua pia, turija, blaga i estoka

alkoholna pia, kisele zimnice, suenovoe, slatka (pekmez, marmelade, demovi), jabukovo sire,

razliite vrste autohtonih sireva i mlijenih proizvoda, proizvodi od svjeeg mesa (suhomesnati proizvodi i

kaurma) i drugi.18

U dananjoj ekonomskoj situaciji, tradicionalna znanja o koritenju i uvanju autohtonog genofonda i

dobri proizvodni i prirodni potencijali predstavljaju osnovu za intenzivnu proizvodnju zdrave hrane kao i za

razvoj ruralnih podruja.

Jasno je da e postojea tradicionalna znanja biti ouvana jedino ako se nastave prakse u kojima se znanje

primjenjuje. Ipak, zbog rapidnog gubitka tradicionalnih znanja, neophodno je poduzeti njihovo

dokumentiranje i podizanje javne svijesti o takvom znanju.

Zbog nemogunosti utvrivanja stvarnog stanja, ne moe se sa sigurnou procijeniti gubitak u

tradicionalnim znanjima, praksama i inovacijama u koritenju genetikih resursa BiH, to ide u prilog

neophodnosti uspostave baze podataka u ovoj oblasti.

Implementacija Nagoya protokola dovela bi do podizanja svijesti po pitanju bogatstava koja se kriju u

lokalnim tradicionalnim znanjima, uspostave baze u ovoj oblasti te dovela do ouvanja ili bar

zaustavljanja trenda gubitka ovog nacionalnog bogatstva i kulturnog naslijea. Takoer, uspostava ABS

mehanizma bi dovela do niza znaajnih socio-ekonomskih beneficija za lokalno stanovnitvo.

6.4 Analiza prilika za BiH vezanih za genetike resurse i tradicionalna znanja u toj oblasti

Za svrhe ove analize, osvrui se na potencijale BiH u polju u genetikih resursa i tradicionalnih znanja u

toj oblasti, BiH je prije svega posmatrana kao prualac (eng. provider) ovih resursa. Svakako nisu

zanemarive ni prilike BiH kao potencijalnoga korisnika ovih resursa shodno napretku i razvoju u ovoj

oblasti. S obzirom na navedeni presjek stanja i injenicu da u BiH ne postoje sveobuhvatne baze podataka

na osnovu kojih je mogue egzaktno procijeniti mogunosti i prilike za BiH, dat je pregled interesnih strana

u postupku pristupa i koritenja genetikih resursa i tradicionalnih znanja kroz ABS mehanizam u BiH.

Interesne strane u mehanizmu pristupa genetikim resursima i raspodjeli koristi u BiH su:

dravni sektor (npr. ministarstva, agencije, menadment nacionalnih parkova i dravnog

zemljita)

industrije (npr. farmaceutska, poljoprivredna, prehrambena, kozmetika)

istraivake institucije (npr. univerziteti, instituti, botanike bate)

nosioci tradicionalnih znanja (npr. udruenja homeopata, lokalne zajednice, lokalne organizacije,

poljoprivredne zadruge)

drugi (npr. privatni zemljoposjednici).

18

Ibid.

27

U svrhu analize, pripremljen je i pregled znaaja genetikih resursa i ABS mehanizma za razliite sektore

globalno.

Farmaceutska industrija oslanja se djelimino na koritenje divljih genetikih resursa; 26% svih novih

odobrenih lijekova u zadnjih 30 godina su prirodni ili izvedeni proizvodi iz prirodnih resursa. U sektoru

opljemenjivanja bilja i sjemenarstva smanjuje se potranja za divljim genetikim resursima ali se poveava

potranja za ex-situ i privatnim kolekcijama. U hortikulturi potreba za divljim genetikim resursima je

ograniena. Neke kompanije nastavljaju potragu za divljim genetikim materijalom sa ciljem ukrtanja i

dobivanja novih varijacija u osobinama. U sektoru stoarstva potranja za divljim resursima se poveava

najvie zbog klimatskih promjena gdje se trae ve lokalno prilagoene rase. Ukupna potranja za divljim

genetikim resursima u kozmetikoj industriji je ograniena ali ipak odreene grane ove industrije se

oslanjaju na genetike resurse. Industrija hrane i pia se znatno oslanja na genetike resurse, posebno za

razvoj novih proizvoda i marketing. Posljednjih godina zabiljeen je povean interes za divljim vrstama kao

i za tradicionalna znanja i prakse u koritenju tih vrsta. Sektor biosigurnosti i biozatite se najvie oslanja

na koritenje genetikih resursa i to biljaka, virusa, bakterija, gljivica, insekata, beskimenjaka koji se

najee prikupljaju u in-situ uslovima kao ivi organizmi.19

Korisnici genetikih resursa generalno rade na velikim tritima. Naprimjer, globalno trite industrije

hrane i pia vrijedi 5.7 triliona USD (2008. god.), globalno farmaceutsko trite 136 milijardi USD (2006.

god.), prihodi industrije biotehnologija 84.6 milijardi USD (2010.god.) i komercijalno trite sjemena 42

milijarde USD (2011.god.).20

19

IEEP, Ecologic and GHK, Study to analyse legal and economic aspects of implementing the Nagoya Protocol on ABS in the European Union. Final report for the European Commission, DG Environment. Institute for European Environmental Policy, Brussels and London, April 2012. 20

Ibid.

28

Obzirom na navedeni presjek stanja i injenicu da u BiH ne postoje sveobuhvatne baze podataka na

osnovu kojih je mogue egzaktno procijeniti ekonomske beneficije i trokove, u nastavku je data

kvalitativna cost-benefit analiza (eng. Cost-benefit Analysis CBA).

Metodologija

Analiza je pokrila irok spektar monetarnih i nemonetarnih beneficija koje su prepoznate kroz Nagoya

protokol te kvantificira koristi i trokove dodjeljivanjem ocjene ili ranga beneficije/troka iskljuivo za

potrebe donoenja odluke u vezi sa znaajem implementacije Protokola u BiH. Kvantificiranje je izvreno

na nain da je: 1- mala beneficija/troak, 2- srednja beneficija/troak, 3- visoka beneficija/troak.

Omjer beneficija i trokova (eng. benefit cost ratio) predstavlja indikator za procjenu beneficija

odreenog prijedloga/projekta u odnosu na trokove. Konkretno, omjer beneficija i trokova dobiven

kroz sprovedenu analizu prikazuje dobiti od implementacije Nagoya protokola u odnosu na trokove

potrebne za implementaciju istog.

Makroekonomski aspekti

Ouvanje biodiverziteta kreira viestruke koristi koje se mogu uveati postojanjem sistema pristupa

genetskim resursima i raspodjele koristi. Uprkos logikom razumijevanju faktora potrebnih za

olakavanje ratifikacije i primjene Protokola, konkretne brojke se rijetko navode (Izvor: Okvir za

procjenu oekivanih koristi od implementacije Nagoya protokola, Watanabe, Fujikawa, Lu, 2012.).

Meutim, na osnovu procijenjenog bogatstva genetikih resursa BiH kao zemlje pruaoca,

procijenjene visoke ekonomske vrijednosti ovih resursa i trine vrijednosti industrija koje koriste ove

resurse, moe se realno oekivati da BiH ima koristi od pravilno planiranog i voenog sistema

pristupa genetikih resursima i da stie dobit od ekonomske eksploatacije genetikih resursa i


Jedna od znaajnih monetarnih koristi ukljuuje direktne strane investicije kao tipian format pristupa

s vana, a koje su potrebne za ekonomski razvoj, naroito u zemljama poput BiH u kojima nedostaje

finansijskih resursa i tehnologija. Kroz takve investicije se oekuje i prijenos tehnologija i know-how.

Jo jedna znaajna monterna korist za BiH je pristup fondovima za implementaciju Protokola. Ipak,

potrebno je napomenuti da se vrlo esto istiu samo monetarne koristi, premda su nemonetarne

koristi takoer vane u kontekstu raspodjele koristi (obje vrste koristi su uzete u obzir i analizirane u

Cost-benefit analizi za BiH u daljem tekstu).

Vano je naglasiti da se trokovi i koristi razmatraju istovremeno u donoenju odluka. Inicijalni

trokovi u kontekstu implementacije Protokola u BiH bi bila ulaganja u aktivnosti ouvanja i/ili

istraivanje resursa kao i administrativni trokovi usvajanja / izmjene i dopuna odreenih propisa /

institucija u cilju upravljanja sistemom pristupa genetikim resursima u skladu sa zahtjevima Nagoya

protokola. Ovi trokovi su neophodni u svrhu regulisanja takvog sistema. Meutim, ovi trokovi u

velikoj mjeri zavise od naina implementacije koje odrede donosioci odluka (npr., osnivanje jednog ili

vie Kompetentnog nacionalnog tijela kao zasebne institucije ili u sklopu postojee institucije, i sl.).

29

Uporedna analiza funkcionie na nain razmjene (eng. trade-offs) i pokazuje direktnu usporedbu

procijenjenih oekivanih beneficija i trokova kroz razliite aspekte: politiki, ekonomski, socijalni,

ekoloki, zakonodavni i nauno-tehnoloki aspekt.

Ovakva vrsta analize koristi se u situacijama kada nije mogue egzaktno monetarno izraziti beneficije i

trokove, to je est sluaj u svim istraivanjima vezanim za okoli, u okolinoj politici i sl.21 Ovaj pristup

se najee provodi za projekte i programe u javnom sektoru, kao i za projekte koji sami po svojoj prirodi

su predmet posebnih dozvola od strane dravnih vlasti.22

Ovakav pristup treba da prui generalno razumijevanje i pregled stanja donosiocima javnih politika i

odluka u kojoj mjeri pristupanje i implementacija Nagoya protokola doprinosi ostvarivanju ciljeva drutva.

Dodatni razlog za koritenje kvalitativne cost-benefit analize je nepostojanje validnih podataka i indikatora

potrebnih za analizu i komparacije, to je detaljnije opisano u pregledu stanja u oblasti genetikih resursa i

tradicionalnih znanja, praksi i inovacija vezanih za genetike resurse u BiH.

Rezultati analize su sumirani u Tabeli 5 u nastavku.

21

Michael A. Livermore, Richard L. Revesz The Globalization of Cost-Benefit Analysis in Environmental Policy, Oxford University Press, 2013 22

Ibid.

30

Tabela 5:Cost-benefit analiza pristupanja i implementacije Nagoya protokolu u BiH

Aspekt

B

(eng. Benefit)

Beneficija

Rang

beneficija

3-visoka

2-srednja

1-mala

C

(eng. Cost)

Troak

Rang trokova

3-visoki

2-srednji

1-mali

Omjer

beneficija i

trokova

Politiki aspekt Internacionalna politika prihvaenost

Jaanje meunarodne uloge BiH

Saradnja sa meunarodnom zajednicom u oblasti zatite ivotne sredine

Prepoznavanje uloge BiH kao lanice Konvencije u odgovornom upravljanju prirodnim resursima

Unaprjeenje prekogranine saradnje

Zatita i promovisanje ljudskih prava

Napredak u harmonizaciji nacionalnog zakonodavstva sa zahtjevima EU koja je u procesu pristupanja Protokolu

2 Nema / 2

Ekonomski

aspekt

Prilivi u budete iz sredstava fonda Konvencije

Prilivi u budete kroz mehanizme ABS-a na osnovu pristupa genetikim resursima ili pristupa tradicionalnim znanjima vezanim za genetike resurse (pristupne naknade, naknade za licenciranje u sluaju komercijalizacije, plaanje autorskih prava itd.)

Privlaenje stranih investicija

Lokalni razvoj kroz pristup finansijskim sredstvima na osnovu implementacije ABS-a

Razvoj lokalne ekonomije kroz razvoj i jaanje SMEs23

Diverzifikacija zanimanja u lokalnim zajednicama

3 Trokovi angamana

lokalne radne snage

Administrativni trokovi Nadlenog nacionalnog tijela

24

(moe biti jedna institucija ili vie institucija) i Nacionalnog focal pointa

25

2 1,5

23

SMEs (eng. Small and Medium Enterprises ) Mala i srednja preduzea; u analizi se odnosi na SMEs u sektorima industrije hrane i pia, kozmetike, farmaceutske industrije, oplemenjivanja bilja i sjemenarstva, hortikulture, stoarstva, umarstva i dr. 24

lan 13 Nagoya protokola propisuje obavezu imenovanja Nadlenog nacionalnog tijela (ili vie njih) za pristup i raspodjelu dobiti, za odluivanje o pristupu genetikim resursima. 25

lan 13 Nagoya protokola propisuje obavezu imenovanja Nacionalnog focal pointa za pristup i raspodjelu dobiti, za pruanje potrebnih informacija i vezu sa CBD sekretarijatom.

31

Participacija lokalnih zajednica u razvoju proizvoda

Suvlasnitvo u relevantnim intelektualnim pravima

Poveanje zaposlenosti kroz osnivanje i razvoj SMEs

Trokovi edukacije

Trokovi apliciranja na sredstva fondova

Socijalni aspekt Uee i drutveno priznanje lokalnih zajednica

Sigurnost hrane i sredstava za ivot

Zatita i promovisanje ljudskih prava stanovnitva lokalnih zajednica kroz meuodnos ekonomskih, socijalnih i ljudskih prava

Priznavanje prava lokalnih zajednica nad tradicionalnim znanjima vezanih za genetike resurse priznata nacionalno i internacionalno

Prepoznata vanost tradicionalnih znanja vezanih za genetike resurse i podizanje svijesti o tradicionalnim znanjima

Ouvanje tradicionalnog znanja kao posebnog nacionalnog bogatstva i naslijea

Uspostava baza podataka nacionalnih tradicionalnih znanja

Priznanje i unapreenje poloaja ena koje su ee nosioci tradicionalnih znanja

3 Administrativni trokovi uspostave i odravanja baza podataka

Promocija i podizanja svijesti u cilju ukljuenja lokalnih zajednica

Trokovi edukacije lokalnih zajednica

2 1,5

Ekoloki aspekt Jaanje institucionalnih i administrativnih kapaciteta u sektoru zatite prirodnih resursa, posebno u sektoru bioloke raznolikosti i genetike raznolikosti

Promicanje dobrog upravljanja (eng. good governance) prirodnih resursa te principa uea i transparentnosti

Podizanje svijesti o genetikim resursima, uvanje i unapreenje istog

Uspostava inventara genetikih resursa, poveanje saznanja u sistematici, ekologiji i evoluciji

Uspostavljanje mjera monitoringa i unapreenje monitoringa stanja genetikih resursa

3 Inventarizacija genetikih resursa u BiH

Administrativni trokovi kontrolnih taaka za monitoring

27

Uspostavljanje i odravanje Centra za razmjenu podataka za pristup i

3 1

27

lan 17 Nagoya Protokola propisuje obavezu uvoenja tzv. kontrolnih punktova (checkpoints) u cilju vrenja monitoringa nad koritenjem genetskih resursa i osiguranja transparentnosti.

32

Bolja saradnja i koordinacija svih nivoa vlasti kroz imenovanje NFP-a i CNA

Unapreenje monitoringa nad koritenjem genetikih resursa kroz NFP

Unapreenje izvravanja obaveza iz CBD konvencije i unapreenje izvjetavanja prema CBD-u

Uspostavljanje baze informacija dostupnih za nacionalne i internacionalne potrebe kroz Clearing House Mechanism (CHM)

26 - Centar za razmjenu podataka za

pristup i raspodjelu koristi

raspodjelu koristi (u sklopu ve postojeeg CHM-a Konvencije)

Trokovi uspostavljanja baza vezanih za genetike resurse

Trokovi istraivanja u polju genetikih resursa i tradicionalnih znanja vezanih za genetike resurse

Trokovi za podizanje svijesti o genetikim resursima

Trokovi za podsticaje uvanja genetikih resursa u BiH

Zakonodavni

aspekt

Usklaivanje nacionalne legislative u skladu sa zahtjevima Protokola (uspostava ABS reima) ukljuujui oblasti: genetikih resursa, bodiverziteta, zatite i odrivog koritenja prirode, intelektualnog vlasnitva, poljoprivrede, prehrane i ruralnog razvoja, genetiki modificiranih organizama i dr.

Pravna sigurnost i transparentnost u pristupu i upotrebi genetikih resursa

3 Trokovi usklaivanja legislative u BiH prema odredbama Protokola

2 1,5

26

CHM ( eng. Clearing House Mechanism) je svjetska mrea vladinih i partnerskih organizacija, tj. mehanizam koja olakava naunu i tehniku saradnju putem razmjene informacija, dijeljenja

znanja i najboljih praksi kroz uspostavljanje nacionalne operativne mree - web stranice unutar globalnog/centralnog CHM-a. CHM Konvencije u BiH je uspostavljen.

33

Jedinstven internacionalni pristup u primjeni ABS mehanizma

Nauno-

tehnoloki

aspekt

Razvoj istraivanja i tehnoloki razvoj

Razvoj naune saradnje i razmjene iskustava

Akademski razvoj (publikacije, knjige, konferencije itd.)

Pristup naunim informacijama koje su znaajne za ouvanje i odrivo koritenje bioloke raznolikosti, ukljuujui bioloke zalihe i taksonomske studije

Finansiranje istraivanja

Dijeljenje rezultata istraivanja i razvoja

Pristup savremenim tehnologijama i know-how

2 Nema / 2

UKUPNO 16 9 1,77

7. ZAKLJUAK

Pregled i analiza stanja genetikih resursa kao i tradicionalnih znanja, inovacija i praksi ukazuje da je

teritorij BiH okarakterisan velikom genetikom raznolikou kao i to da su specifini historijski procesi

doveli do znaajnog bogatstva u tradicionalnim znanjima, inovacijama i praksama lokalnog stanovnitva.

Meutim, identifikovani su mnogi problemi u oblasti genetike raznolikosti kao i oblasti tradicionalnih

znanja, inovacija i praksi vezanih za genetike resurse u BiH, a oni proizilaze iz nerazvijene svijesti o ovim

resursima u BiH, neutvrenosti stvarnog stanja u ovim oblastima i nepostojanja baza podataka,

neadekvatnog zakonodavnog i institucionalnog okvira zatite ovih bogatstava i potencijala, nedostatka

sredstava za istraivanje kao i nedostatka tehnolokih, naunih i ekspertnih kapaciteta.

Zbog nemogunosti utvrivanja stvarnog stanja, ne moe se sa sigurnou procijeniti gubitak BiH u ovim

resursima, niti koristi koje BiH moe ostvarivati pravilnom upotrebom genetikih resursa. Stoga, ne moe

se vriti ni dalji monitoring to oteava upravljanje ovim resursima i poduzimanje aktivnosti za njihovo

ouvanje.

Cjelokupan pregled stanja ukazuje na hitne potrebe u promjeni pristupa i vrednovanja ovih resursa te

razvoj ozbiljnog odnosa drutva prema ovom svom bogatstvu. Usvajanje Nagoya protokola ukazuje na

globalnu potrebu i tenju za zatitom ovih resursa koji se svakodnevno gube.

Ouvanje biodiverziteta kreira viestruke koristi koje se mogu uveati postojanjem sistema pristupa

genetskim resursima i raspodjele koristi. Na osnovu procijenjenog bogatstva genetikih resursa BiH kao

zemlje pruaoca, procijenjene visoke ekonomske vrijednosti ovih resursa i trine vrijednosti industrija

koje koriste ove resurse, moe se realno oekivati da BiH ima koristi od pravilno planiranog i voenog

sistema pristupa genetikih resursima i da stie dobit od ekonomske eksploatacije genetikih resursa i


Rezultati sprovedene cost-benefit a

analiza stanja u bosni i hercegovini za … stanja u bih - nagoya... · sprovedena cost-benefit...

Documents