Amyu Sha Hpaji Masa Shawnglam Masing {Amyu Sha Hpaji Masing Bawngban Hpawng, Laiza (22-24 Oct, 2013) hta Rev. Dr, Lahpai Awng Li tang madun ai sumtang re.}

Amyu Sha Hpaji Masa Shawnglam Masing {Amyu Sha Hpaji Masing Bawngban Hpawng, Laiza (22-24 Oct, 2013) hta Rev. Dr, Lahpai Awng Li tang madun ai sumtang re.}I. Ga HpawMungdan langai (sh) amyu sha langai hte seng ai maka (national identity) hpe gin shalat ai shaloi hpaji byeng ya gaw ahkayk madung rai nga ai. Dai re ai majaw, hpaji hparat hpe tsawra hkungga ai hte manu shadan let, Chyurum Wunpawng sha ni a shawng lam maka kaja hpe gin shalat la ra ga ai. Hpaji hparat hpe chye tsaw ra let zai ladat jaw jaw, jai lang chye yang she, Chyurum Wunpawng sha ni, lawan dik ai hku, lam shagu hta mungkan lahkam dep, galu kaba kunghpan ai amyu tai wa na re.

II. Hpaji Ngu ai Hpa Rai Ta? Hpaji ngu ai gaw chye chyang ai (sh) hparat machye machyang (knowledge) hpe tsun ai re. Shinggyim masha ni gaw moi chyaloi nhkoi kaw nna, hpaji rawng ai masha tai wa na matu; mai kaja ai kyang lailen shingni hte asak chye hkrung na matu; jaw ang ai shinggyim myit masa rawng na matu; ngwi pyaw simsa ai prat hpe gin shalat gaw gap la lu na matu; hpaji ningli lam (education) hte sharin jahpat la ma ai.

Hpaji Ningli (education) ngu ai ga a lachyum gaw shawng de woi ningshawng ai (to lead forth) ngu ai re. Dai re ai majaw, hpaji ningli (education) magam bungli gaw, hpaji hparat hkum sum hpa hpe, gin shalat na masha ni hpe shalat shaprat ai magam bungli rai nga ai. Sharin hkam la lu sai lam masa ni hta mahta nna shi hte shi jaw ang ai hku chye jai lang na sha n-ga, ningnan bai gin shalat chye ai atsam rawng wa hkra, shalat shaprat ya ai lam rai nga ai.

Dai re ai majaw, shinggyim masha a myit masin hte hkum hkrang kunghpan galu kaba wa na lam a matu sha n-ga, simsa ngang grin ai wuhpawng, sut masa ngang grin ringchying ai wuhpawng, tai wa na matu, zai ladat hpaji lai masa ningnan ni hpe gin shalat ai lam ni ma hkra gaw hpaji ningli (education) kaw mahta nga ai. Langai hkrai a hpaji machye machyang rawt jat kunghpan wa jang she shingyim wuhpawng mung prat madang dep ai hku rawt jat galu kaba wa na re.Hpaji hte shingjawng nna nga pra ra nga ai n dai prat hta, hpaji shalat (educare) hpe n gun dat yang she, myu sha ni a shim lam, simsa lam, bawng ring galu kaba wa na lam, hte mungkan hte shingdaw nna nga pra lu ai lam ni, dinggrin wuhpung wuhpawng hta nga wa na re.

III. Hpaji Hparat Hte Dai Ni Na Mabyin

1. Dai ni na prat hta masha law malawng gaw, hpaji machye machyang hta sut gan ja gumhpraw hpe grau manu shadan nga ma ai. Dai majaw, hpaji n hkaja sai sha, dup shamak sut masa ring chying wa hkra shakut ai ni malawng re. Sut gan ja gumhpraw she hpaji hparat hta grau ahkyak ai ngu hkam la ai ni law law re (rai tim nkau mi gaw lam amyu myu a majaw hpaji n lu sharin hka ja mat ai sha, ja hpaga sha ga sha ra mat ai ni mung Chyurum W.P sha ni hta nga ai). Anhte myit yu ra ai lam gaw, sut su ai ni nkau mi, sut gan ja gumhpraw a mayam tai mat ai ni law law nga lai wa sai. Sut gan ja gumhpraw hpe chyu ahkyak madung shatai ai majaw prat hten mat ai ni, dinghku hten ai ni, kyang lai len hten ai ni, shinggyim myit n rawng mat ai ni, shingra tara maka hpe jahten ai lam ni, tinggyeng akyu hta chyu machyu let myu hte mungkan hpe daw jau mayu ai myit hkyet mat ai ni nga lai wa sai, dai ni mung naw nga nga ai. Ndai gaw, hpaji byeng ya a shingni maka rai nga ai, ngwi pyaw sim sa ai asak hkrung lam hte rawt jat galu kaba wa na a shawng lam shim lam hpe n jaw ya lu ai, ngu ai hpe mu mada shangun nga ai. Karai masa hku yu yang mung Karai Kasang a sut sin kaja n tai lu ai hpe mu lu ga ai.

2. Hpaji a manu hte madang hpe n chye na ai, shawa masha ni grai naw law nga ai. Hpaji hpan kade nga ai, ganing re ai subject (sh) area hpe hkaja nna, kaning re ai magam bungli ni hkan, daw jau na matu langai ngai sharin hkaja wa ai ngu ai hpe n chye ai. Dai re ai majaw ganing re ai shara kaw asung jashawn jai lang ra ai ngu ai hpe n chye ai. Dai majaw, specialist hku master (sh) doctric madang sharin sai ni hpe, shi madung dat hkaja wa ai area hte nau n seng ai shara hta jai lang ai lam ni byin nga ai. Hpaji ninghkrin wa, dai tinang sharin wa ai area kaw aten hpring n daw jau ai majaw, dai area a kyung kyang jat wa na a matu prat ban hku hpanghkrat ngam nga ai lam ni, wuhpung wuhpawng hta byin nga ai, hpe mu lu ai. Ga shadawn, history hte master (sh) Ph.D ngut ai wa hpe chyum jawng kaw aten hpring hku jai lang kau jang, shi labau sawk sagawn ninghkrin langai galaw ra ai Chyurum W.P sha ni a ginru ginsa hte seng ai,htunghkying hte seng ai labau ni hpe sawk sagawn, ka shalat let mungkan de tang madun len shalai na lam hta ningra mat na sha re. Chyum jawng kaw gaw aten daw chyen history hte seng ai subject hpe sharin lawm yang ram na re. Dai hte maren, Philosohpy hte master (sh) Ph.D ngut ai wa hpe mung, shi philosopher langai hku nna Chyurum W.P sha ni a matu galaw ang ai, Chyurum W.P sha ni a philosophy hpe a tsawm sawk sagawn ka jahtuk let mungkan de len shalai na lam, jawm n gun jaw,shatsam yang gaw, Chyurum W.P sha ni a philosophy hpaji hpe mungkan de len shalai ya lu ai lam langai rai wa na re.

Chyum hpaji ni kaw mung, kadai gaw gara area kaw wa daw jau na matu sharin hkam la wa ai hpe hpung shawa ni chye na ra ai. Doctric degree nga jang mung, ganing re ai doctor degree gaw ganing re ai magam bungli hta shachyen nna daw jau na matu re hpe, hpung shawa chye da ra ai. Ga shadawn, D.Min (doctor of Ministry) degree hte D.Miss (doctor of Missiology) degree program ni gaw chyum jawng kaw sharin sara galaw na ( academic teaching) a matu design galaw ai degree program ni n re (ganing n chyum gadai n nga ai aten jahkring gan kapa ya na matu gaw lang ma ai). D.Min gaw tatut sasana bungli (practical area) hpe church (sh) organization kaw hkrang shapraw woi awn na matu design galaw ai degree program re. D.Miss gaw mission field na matu san san design galaw ai degree program re. Church (sh) organization a mission director galaw rai sasana masing ni woi jahkrat rai woi awn na matu design galaw ai degree re. Th.D (Doctor of Theology) degree gaw chyum jawng ni kaw na jaw ai tsaw dik ai degree re. Chyum jawng kaw professor galaw na matu sha n rai, organization hkan ningbaw ningla tai na matu yaw shada nna design galaw ai degree re. Karai masa hte seng ai Ph.D (Doctor of Philosophy) degree gaw University (chyum jawng nkau myi mung jaw ai) kaw nna jaw shagrau ai mungkan hta tsaw dik sai degree re. Chyum jawng (sh) secular University hkan professor galaw na matu sha n rai wuhpung wuhpawng (organization) hpe woi awn ningbaw ningla tai na matu design galaw ai degree re.

Anhte ChyurumW.P sha ni kaw hpaji ninghkrin ni rai nlaw ai sha n-ga, lam magup hta rap rap ra ra naw kung hpan jat wa ra ai re majaw, shi shara hte shi jaw ang ai hku hpaji ninghkrin wa daw jau yang she lam masa jaw ang ai hku, lam shagu hta rawt jat galu kaba wa na re. Shawa masha ni mung, hpaji ninghkrin ni hpe dai hku n-gun jaw ra ai, garum shingtau ra ai, jai lang ra ai. Dai shaloi she lam shagu hta lawan dik ai hku mungkan lahkam dep wa na ga ai.

3. Mai gan de bungli sa galaw ai Chyurum W.P sha ni mung law malawng gaw yu maya bungli shangun ma magam hpe galaw let gumhpraw tam nga ai hpe mu lu, na chye lu ai. Hpaji lama ma hta kung kyang nna, dai hpaji hta mahta let magam bingli galaw ai ni, n law la nga ai. Mungkan hpe hpaji gam, ginlen jaw ai madang hku daw jau lu ai, madang de du wa ra sai.

4. Dai ni anhte Chyurum W.P sha ni hta Degree lu ai masha grai law wa tim, hpaji chye ai masha, lama mi hta professional madang du hkra rai tsap lu ai masha n law ai. Dakkasu jawng sara, Chyumjawng sara, civil society hkan professional hku nna tsap lu ai masha grai naw shau ai. Mungkan hpe hpaji madang hte woi awn lu ai shara hta tsap lu ai grai n law ai. Chye tawn lu tawn ai hpaji degree hte makau grup yin hpe woi awn ai hku nna daw jau lu ai gaw, kaja dik rai nga ai.

5. Degree n re ai madang hku nna bai yu ai shaloi mung, masha yawng, yawm dik lawu tsang hpaji hpe n chye n mai ngu ai hku pyi lit rai n lu la nga ga ai, grai naw lit li dum nga ga ai.

IV. Hpaji lam hta dingbai dingna jaw ai lam ni1. Anhte law malawng gaw, shata shabrai kade lu na, ngu ai hte she hpaji hpe dawdan ai shaloi, hpaji chye ra ai, hpaji hpe manu shadan ra ai ngu ai hpe myit sharawt ya lu ai lam yawm mat wa ai.

2. Mung masa n zim/sut masa n chying ai majaw mung, ma ni ramma ni law malawng hpaji sharin lu na, hpaji shakut na ahkaw ahkang n lu la nga ma ai. Nakau mi Refugee camp hkan hkrit maja let garen gari rai, jawng lung ra ai majaw jawng laika hta maju jung lu na n loi nga ma ai.

3. Chye chyang wa na matu shada pawn ba hkat na hta, shada ahpyak hkat ai. Tinang a kashu kasha rai yang gaw, grai sharawt mayu, ladu lai shagrau mayu, kaga wa a kasha rai wa jang gaw, n kaja ai tsun mayu ai zawn re ni; madi shadaw la na n myit ai sha myit makru shadaw ya ai zawn re ai ni, madi shadaw laika n ka ya ai zawn re ni mung nga ai.

4. Hpaji chye chyang lam hte kapyawn nna rawt jat galu kaba wa mayu ai myit nli nau n-greng ai .

5. Hpaji hte seng nna myit sharawt ai sharin hpawng, hkaw tsun hpawng, workshop ni, bai nna case study galaw ai lam zawn re htung hking hkring htawng n nga ai daram rai nga ai. Nam ashep sha na sha myit, n hprang sut rai hta machyu nna asak hkrung shakut mayu ai myit a majaw mung hpaji hpe manu n shadan, n chye tsaw ra ai lam rai nga ai. Nam maling machyu sha nna, nga mai ai baw prat n rai sai. Masha maling hta chye pyau ai myu sha ni tai wa ra sai.

6. Myen mung dan a mayam myit jasat hpaji sharin masa a majaw hpaji n chye chyang wa lu nga ga ai.

V. Galai Shai wa nga ai mungkan masa

Dai ni na prat gaw jak hpaji kunghpan lam ( technological development) ntsa mahta nna, shingyim atsam ningja (human resource) kung hpan wa hkra shalat nga ai prat re. Masha n-gun hpe mahta ai kaw nna, jak n-gun hta mahta ai de; jak n-gun hta mahta ai kaw nna jak hpaji (technology) de galai shai wa ai prat re. Yu maya shinggyim masha kaw nna machye machyang kung ai hpaji nighkrin ni law wa hkra, bawnu atsam hta mahta ai bungli masha (a society of knowledge employees) tai wa hkra galu kaba kunghpan ai mungdan ni shakut nga ai ten re. Bawnu atsam hta mahta ai bungli masha (knowledge employees) law law nga ai wuhpawng she, mung masa sut masa, shinggyim nga pra masa ni ring chying na re.

VI. Du Na Ra Ai Aten Na Chyurum W.P Sha Ni A Hpaji Masa Hte Shawng Lam Maka

A. Koi gam ra ai myit jasat hte sat lawat

1. Hpaji chye ai hte sha n ngut ai, hpaji rawng ai (sh) hpaji byengya nga ai masha, ni law law nga wa hkra myu sha ni hpe shalat la mat wa ra sai. Ga shadawn, lagut gaw lagu ai hpaji hta kungkyang na re. Lagu ai hpaji hta kungkyang tim hpaji rawng ai wa n rai nga ai. Degree kaba kade myi lu tim, wuhpawng wuhpawng a shingma hta kabye nna tinang hte tinang a kashu kasha jinghku jingyu a tinggyeng akyu matu sha zai ladat shaw ai, atsam dat ai; hpaji hte ahpyawp masu (kaling kachyit) rai masha wa (sh) wuhpawng hpe grit nyem mat wa shangun rai yang gaw, dai wa mung hpaji chye tim, hpaji rawng ai wa n rai nga ai. Hpaji rawng ai wa ngu ai gaw, tinang chye da ai hpaji hpe kaga ni hpe bai gam ya ai wa, tinang a hpaji hte masha wa (sh) wuhpawng rawt jat kalu kaba wa hkra, tsawra myit hte daw jau ai wa, tinang hta grau atsam rawng ai ni paw pru wa hkra shalat chye ai wa rai nga ai. Tinang a tinggyeng lam ni (private sentiments) hpe sha machyu ai myit jasat ni hpe koi gam let, wuhpung wuhpawng myit masa (public spirit) rawng ai ni law wa hkra shalat ra ga ai.

2. Hpaji shakut nga ai dai ni na ramma ni, hpaji hparat hpe hkaja ai hta hpaji hpe tsaw ra let, sari sadang nga ai hku, lam jaw ang ai hku hkaja la ra ga ai. Hpaji sharin na ahkaw ahkang lu na matu, masu magaw, hkalem hkalau, kat hpa yat hpa ladat hte shakut ai myit jasat ni hpe koi gam ra ai. Dai gaw, grit nem ai (sh) grai naw madang nyem ai myit sat lawat re. Myit sawn ningchyoi hpaji (philosophy) n nga ai masha a sat lawat re. Wuhpawng hta tara rap ra lam n nga wa shangun ai, kahkyin gumdin lam hten shangun ai, n pyaw n ngawn lam ni byin pru shangun nga ai. Tinang hkum tinang manu shadan nna, sari sadang hte Karai Kasang hpe kam hpa manoi let masha hpe (sh) mungkan hpe daw jau na ngu ai myit jasat hte hpaji hpe hka ja la ra ga ai.

3. Globalization a majaw, mungkan gaw shani shagu ngu na wa grai kyin let shachyut sha ra ai mungkan tai wa nga ai. Hpungtang hpaji (science) hte jak hpaji (technology) ni ningnan gin shalat ai law wa ai hte maren, kun rai kaja shapraw ai lam grai madang tsaw wa, grai lawan ai hku lu shapraw wa ai prat re. Japan, Singapore, USA, England zawn re ai mungdan hkan na masha ni, maga myi de bungli kaja lu na matu hpaji sharin shakut, maga myi de gaw pu kan a matu bungli galaw shakut rai madu jan madu wa, kanu kawa hte kashu kasha, kahpu kanau jinghku jungyu shada hkrum lu ai aten nau n nga wa ai. Dai ni Myen mungdan mare kaba hkan nga ai ni mung dai zawn sha rai wa nga ai.Masha gaw jak rai zawn re ai myit jasat rawng wa na tsang ra ai. Shinggyim masha langai tai nga ai a nam chyim, dinghku kata, makyin jinghku, myu sha shada mahku mara tsaw ra myit madun hkat ai htung hkying ningli ni mat wa mai ai hpe dum ra ga ai.

B. Masing Jahkrat Sa Wa Ra Ai Lam Ni

1. Hpaji machye machyang gaw hpaji ningli hkum sum hpa hpe sawk sagawn chye na la shangun nga ai. Hpaji hparat chye chyang kunghpan ai hta hkan nna, masha a manu hpe daw dan ai ban prat rai sai. Mungkan a prat masa gaw hpaji hpe manu shadan let prat pra ai prat, hpaji hta mahta nna asak hkrung ra ai prat de shanang sa wa nga sai. La hka kade lu na ngu ai ntsa hpaji a manu hpe n daw dan ai sha, hpaji machye machyang gaw amyu a gam maka kaja hpe shalat ya lu ai lam madung re hte, ngwi pyaw sim sa ai asak hkrung lam hte rawt jat galu kaba wa na a shawng lam shim lam hpe jaw ya lu ai hpe myit dum let, hpaji byengya hpe manu shadan tsaw ra chye ai ni, hpaji kaba chye ai ni law law pru wa hkra jawm shakut ra saga ai. KIO hku, KBC hku, ginwang hku, buga hpung hku (sh) myit rum ai ni wuhpung jawm hpaw ai hku ladat amyu myu shaw let jawm gun hpai ra sai. Ga shadawn, hpaji hparat amyu myu a lam hte, de a jai lang mai ai, manu dan ai lam ni hpe shi ga gin len ya ai lamang ni; maigan mungdan shagu de du nga ai Chyurum W.P sha ni scholarship fund jawm tawn let ningtawn ai, master (sh) doctric lung ai ni hpe garum ya ai lam ni; myu kaji ni hpe sharawt shatsaw la na myit lawm ai sahti ni, jawng ni, wuhpung ni hte matut nna myitsu let myu a matu daw jau mayu ai ningtawn ai myu sha ni hpe hpaji kaba lawan chye la lu hkra shalat la ra saga ai.

2. Lu su ai ni hte matsan ai ni a lapran na hpaji hkaja la lu ai masa shai wa ai hpe rap shara ra ai. Mungkan hta shani shagu ngu na wa, ningnan lama ma hpe sawk sagawn lu let, gin shalat ai zai ladat hpaji lam ningnan ni pru wa nga ai. N dai zawn hpaji ninghkrin ni sawk sagawn mu tam da sai zai ladat hpaji ni gaw manu hpu hpu jaw nna she chye la lu, hka ja la lu ai majaw , lu su ai ni sha shawng lu chye la, hka ja rai akyu hkam sha lu nga ma ai. Matsan ai ni gaw shaning grai na ai shaloi, dai zai ladat hpaji ni manu hkyam sa ai hku lu la mai ai shani she chye la lu, hkaja la lu na masa nga ai. Dai re ai majaw, myu W.P sha ni gara hku jawm hkyen lajang let, atsam ningja nga ai ni yawng (matsan & lu su) jawm hka ja lu hkra zai ladat jawm shaw ra sai. Dai ni, ramma ni law law wa galu kaba rawt jat mayu let mare kaba hkan, maigan mungdan ni hkan hpaji hka ja nga ai ni, hpaji hkaja lu hkra shakut nga ai ni law law nga wa sai. Grai yu kabu hpa re. Rai tim, n law la ai W.P ramma ni sha dai ahkaw ahkang hpe lu la nga ma ai. Ja gumhpraw lam hta dut dang ai majaw, hpaji n lu hka ja ai ni; bawnu grai kaja tim (sh) laika grai ram tim matsan ai a majaw hpaji kaba n sharin la lu ai ni law law re. Dai ramma ni myit daw let wam dam nga ai ni law law re. Shanhte hpe pawn ba la ra nga ai, lam madun la ra nnga ai, n-gun jaw shading sharia la ra nga ai. Dai ni nawku hpung ni sha n rai, myit rum ai, sut su ai, hpaji chyechyang sai ni wuhpawng jawm hpaw nna, hpaji shakut mayu ai ramma ni a matu pawn ba sharawt la ra saga ai. Ga shadawn, English laika hte ga hpe manu n la ai sha jawm sharin ya ai wuhpung jawm hpaw ai lamang, mungkan na jawng ni a jahpan hte scholarship jaw ai wu hpawng ni a jahpan ni hpe tam sawk len shalai ya ai lamang, dai ni hte matut mahkai ya ai lamang, manu hkyam sa ai hte internet lang nna hpaji sawk la na internet ginra ni hpaw ya ai lamang, etc., ni galaw mai nga ai. Ramma ni myit masa san tsawm nna, hpaji chye ai ni law wa magang, myu W.P sha ni a shawng lam maka grau kaja tsawm htap wa magang rai na re.

3. Hpaji sutdek hpung (think tank) ni hpaw nna, myu hpe, mungkan hpe daw jau ra sai. Myit ningmu rum ai ni jawm hpawm nna, myu hpe makawp maga ai, mungkan hta tsaw ra myit, tara rap ra ai lam hte simsa lam (love, justice and peace) nga wa hkra wuhpung hpaw let daw jau sa wa ra ga ai. Dai ni na mung masa sut masa, hpaji masa, shinggyim nga pra masa ni hpe sawk sagawn let, shawng lam shingran ni woi jahkrat, ladat ningnan ni woi shapraw re ai wuhpawng ni hpaw ra sai. Ga shadawn, tara masa kung kyang ai ni wuhpung jawm hpaw nna, myu sha ni tara masa lam hku jasam ni a roi sha, n tara ai hku amyat htuk sha ai kaw na makawp maga la mai ai hte, tara masa ni hte seng nna tara rap ra ai lam, anhte a nga pra masa hkringhtawng hta mahta nna, anhte a ginra hte thuk manu ai tara u pade ni hpe gin shalat mat wa yawng mai kaja nga ai.

4. Ya kaw nna pyi, anhte a ginra gaw ja hpaga nau ra rai wa nga sai. Kade daram Chyurum W.P sha ni ja hpaga gin shalat ai hpaji, hpaga ga ai ladat hpaji, kun rai len shalai ai hpaji ni hpe chye da ai, hka ja nga ga ai ngu ai gaw, Chyurum W.P sha ni a du na ra ai aten na sut masa ring chying lam hpe hkrang shapraw ya na lam madung rai nga sai.

5. Hpaji yawng gaw manu dan ai. Amyu langai a shawng lam gaw gap ai hta hpaji yawng gaw ahkyak ai. Yawng rap rap ra ra kung hpan kalu kaba wa rai ai. Shaloi, myu sha ni a shawng lam, ngang kang wa na re. Mung masa hpaji kung kyang wa na, sut masa hpaji kung kyang wa na, shinggyim nga pra lam hte seng ai hpaji kung kyang wa na re. Tinang a ga laika hpe madung manu shadan ai zawn, mungkan hte shingrau nna nga pra lu na matu English ga hte laika hta ningtawn ra ai. Computer hpaji kung kyang ra ai.

6. Hpaji hpan shagu hta ningtawn ai, mungkan madang hku chye chyang ai experts (sh) specialists ni law law, nga wa hkra masing jahkrat let, myu hte mungdan hpe gaw sharawt sa wa ra ai. Ga shadawn, computer kung ai mung nga ra, tsi sara wun mung nga ra, nam kawn hpaji ning hkring ni mung nga ra, engineer mung nga ra, n bungli gau ninghkring ni mung nga ra, etc.

7. Hpaji chye chyang wa na a npawt gaw hkritung kaw na nan rai nga ai. Ma langai lam shagu hta kung kyang galu kaba wa na matu gaw, hkritung kaw nna kanu kawa nan ahkyak da ra ga ai. Ga shadawn: shayawn ai, pawt shangun ai, myit kadun shangun ai, myit kaji shangun ai, dinghku n pyaw ai zawn re ai baw nau law ai dinghku kaw na kaba wa ai ma gaw IQ mi kaja tim, lam shagu hta grai rai bawng ring galu kaba wa na lam nnga ai.

8. Arang bang ra ai. Anhte a ma ni hpaji kaba chye chyang wa na matu kade daram arang bang sai kun? Ma ni a hpaji lam a matu kanu kawa ni,jinghku jingyu ni,ningbaw ningla ni aten kade daram arang bang nga ga ai kun?Shang gumhpraw hta na tsa lam shadang kade arang bang nga ga ai kun?9. Chye tawn ai hpaji hpe jai lang na matu shara (space) hpe hkyen lajang ya ra ai. Bachelor hte jawng ngut ai wa, dai hpaji hpe jai lang na shara nga ra ai. Atsam hte seng nna ra jang capacity building ni hte pawn ba la ra ai. Master dai hpang Ph.D de matut hkaja mat wa lu na matu hkyen lajang ya ra ai.

10. Research center ni law law nga ra ai. Anhte a labau, mau mwi, maubyin, htunghking, makam hkring htawng, myit jasat jasa, n hprang sut rai ni a lam ni hpe hpaji sawk ladat hte mungkan madang dep ai hku ka shalat da ra ga ai. Hpaji hte seng nna tsun htai lai/ htinglet hkat na shara ni law law nga ra ai. Byin wa ai mang hkang langai hpe case study hte chye hparan ra sai. Ga shadawn, anhte hta hpaji chye ai masha n law ai ngu tsun nga nna sha n ngut ai. Case study hpe galaw ai shaloi hpa majaw n law ai, gara kaw dingbai dingna nga ai. Gara hku gaw gap la na; dai ni majan byin ai majaw, anhte a kashu kasha ni hpaji hta grai hkra machyi sai, dai hpe gara hku hparan la na, ngu ai lam ni pru wa na rai nga ai. Dai hpang kaja dik zai ladat ni hpe bai mu tam la na re.

11. Myit masa ngang kang ra ai. College hte seng ai secular education ni hpaw lu saga ai. Rai tim bamboo policy kata hta hpaw ai madang sha rai mat ai, jawng ni nga lai wa sai re. Ngang kang ai maga de n rai wa ai. Ndai zawn hpaji lam ni hpe anhte n dum ai gaw n re; dum nna gawlaw gaw galaw ai ; rai tim myit masa ngang kang ai hte kapyawn nna galaw ai n re majaw, ngang grin lam n nga ai. Dai ni anhte building, arung arai jagumhpraw, ni hpe shawng madung dat chye ga ai. Rai tim planning jahkrat ai hta 'myit masa' bawng ring ai hte ngang kang ai myit maden marai rawng ai ni law wa hkra shalat ra nga ga ai. Ya grau nna majan a majaw, anhte yawng myit masin hta myit ningma (trauma) kap mat sai. Ndai a matu general education hte sha n mai mye shading la sai. De a matu specific galaw ra sai. Case study galaw let, kaning re baw sharin hpan ni jat la ra ai ngu ai hpe sawk sagawn la ra sai. Shaloi anhte a target gaw du na 5 (sh) 10 ning hta gara kaw du na, anhte myu sha ni a chye chyang lam, myit masa gara madang rai ra na, yaw shada let ngang kang ai wuhpung wuhpawng ni hpaw nna galaw sa wa ra nga ai.

12. Dakkasu hpaw sa wa na matu ngang kang ai masing hte hpaw sa wa ra ai. Masha ni hpaw ai majaw hpaw ai kun? Hpa majaw hpaw ra ai kun? ngu ai anhte hkam la ai lam asan sha shawng nga ra ai. Lak lai ai (distinctiveness) ni hpe lu shadik hkra hkyen lajang ra ai. Shaloi she ginra, htunghking, Karai masa lam ni hte du hkra mahkri shawn nna, kaga mungkan/amyu ni sa hkaja lu ai madang kaw du hkra daw jau lu na re.

13. Ma shalet kaw nna, Dakkasu du hkra na hpaji madang hpe Sinpraw, Sinna mungdan hkan na madang hte shingdaw nna, anhte myu sha ni dai ni na masa hte maram masam yu rai, mungkan lahkam dep hkra jawm shalat sa wa ra ai. Curriculam hte sharin lang laika ni hpe tinang a buga ginra, labau htunghking ningli ni hte mahkri jashawn nna jawm shalat la mat wa ra ga ai. Critical thinking jat wa shangun ai baw ladat/jawngma ni nan tatut sawk sagawn hkaja let chye chyang wa lu ai baw (research) ladat ni hte shalat sa wa ra ga ai.

14. Ngang kang ai hpaji hte seng ai shingran nga ra ai. Anhte hta kaning re ai hpaji chyeda ai ni nga ra ai, du na 5 (sh) 10 ning hta kade nga wa mai ai. Nga wa hkra gara hku ladat shaw nna gaw gap la na ngu ai masing nga ra ai. Chyurum W.P sha ni hta tsang shi awng ai kade/ Bachelor/Master/Ph.D lu da sai kade. Kaning re ai area hkan bungli galaw nga ai ngu ai jahpan; Bachelor/Master / Ph.D lu da ai marai kade gaw myu a matu sharawng shara hte shang lawm ap nawng daw jau nga ai ngu ai jahpan hta da ra ai. Kaning re ai degree lu da sai ni, gara shara hkan myu a matu gara madang hku ap nawng daw jau ai ni rai ra ai ngu ai shingran hte, dai hku byin wa hkra gara hku jawm gaw gap sa wa na ngu ai masing nga ra ai. Hpaji hkahpawk lwi pru ai amyu tai hkra gara hku jawm gaw gap sa wa na ngu ai masing ni nga ra ai.

C. Mungkan De Hpaji Len Shalai Ai Amyu Ni Tai Shaga

Dai ni gaw Chyurum W.P sha ni hta hpaji janmau degree kaba ni hpe gup la lu ai, hpaji du ni (hpaji ninghkrin) law wa sai majaw mungkan hpe bai daw jau ra sai. Karai jaw da ai shingra sut rai, htunghkying ningli, myit jasat jasa masa, etc., ni hpe prat dep zai ladat hpaji ni hte sawk sagawn rai, len shalai jaw ra ai aten rai sai. Mungkan masha ni gaw, myu W.P sha ni a labau, htunghkying, myit hkawn masa, shinggyim nga pra masa, Karai masa lam ni; W.P buga a hpun kawa, du sat, sut nhprang rai ni a lam ni, hkaja la mayu nga sai. Galoi dai lam ni hpe mungkan de len shalai jaw na kun nga ala nga ma ai.

Ga shadawn, dai ni na ban prat gaw ngwi pyaw simsa lam hpe gaw gap ai prat ( the preservation of world peace) rai nga ai. Myu W.P sha ni a kinship system, kahpu ganau, mayu dama masum rai tim langai sha hku hku sha ai, jasam ngu ai n nga ai htunghkying ni; wuhpawng a lam hpe madung dat ai rau nga rau pra mahkri shawn magyep kap myitsawn ningchyoi masa ni hpe mungkan de len shalai jaw lu yang mungkan simsa lam a matu jai lang mai nga ai. Lungseng a lam hpe azin ayang ka jahtuk len shalai ai hpe hti hka ja la mayu ai mungkan masha ni law law rai nga ma ai.

Anhte a labau, htunghkying, myit hkawn masa, shinggyim nga pra masa, Karai masa lam ni; Chyurum W.P buga a hpun kawa, du sat, sut nhprang rai ni a lam ni ka jahtuk nna, mungkan de len shalai ai lam gaw Hpan madu Karai Kasang a lata amu ni hpe hpe sak se hkam dan ai lam mung rai nga ai. Anhte lu da ai (Karai Kasang jaw da ai) hpaji sut dek hpaw nna, mungkan de hpaji ningli ni len shalai jaw saga.

Ga Hpung Dim 1. Hpaji hpe manu chye shadan ai hte hpaji hta mahta nna asak chye hkrung ai amyu ni tai sa wa saga.1. Hpaji byeng ya gaw myu a sari sadang hpe shatsaw ya lu ai sha n ga, myu a shawng lam maka kaja ni hpe gin shalat ya lu ai hte, mungkan madang dap ai myu ni tai wa hkra woi ningshawng lu ai hpe myit dum let, shawng lam a matu shajin shakut wa sa saga.1. Karai Kasang gaw hpaji byeng ya jaw nga ai. Karai shaman chyeju hta mahta nna, hpaji byengya hpe tam let W.P myu sha ni rawt jat galu kaba sa wa ga.1. Karai Kasang jaw da ai labau htunghkying ningli, shingra sut rai ni a lam ka jahtuk let mungkan de hpaji len shalai jaw saga.1. Chyurum W.P sha ni a ga hte ka da ai sharin lang laika buk hte hpaji hkum sum hpa hpe hkaja la mai ai laik buk law law nga wa hkra jawm shakut ga.1. Hpaji jawng/college/dakkasu amyu myu lawan lu hpaw hkra jawm shakut ga.1. Hpaji hta mahta nna asak hkrung ai amyu tai hkra ngu ai masing hte myu a shawng lam hpe jawm gaw gap ga.

Tang Madun ai,

Rev. Dr. Lahpai Awng Li MIT, Insein.