“neft vƏ qaz quyularinin qazilmasi … · 2018-05-13 · 3.r.quliyev,h.məcidov,s.cəlalov....
Post on 19-Aug-2018
695 Views
Preview:
TRANSCRIPT
AZƏRBAYCAN TƏHSĠL NAZĠRLĠYĠ
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT NEFT AKADEMĠYASI
“NEFT VƏ QAZ QUYULARININ QAZILMASI
TEXNĠKASI VƏ TEXNOLOGĠYASI”
FƏNNINDƏN MÜHAZĠRƏLƏRĠN
QISA KONSPEKTĠ
MÜƏLLĠFLƏR: T.E.N. DOS. ĠBRAHĠMOV RAFĠQ SALMAN OĞLU
ASS. BAXġƏLIYEVA ġĠRĠN OQTAY QIZI
© Rafiq İbrahimov,2012
BAKI-2012
MƏSLƏHƏT GÖRÜLƏN ƏDƏBIYYAT
1.Axundov B. Neft və qaz quyularını qzılması, Bakı, MAARĠF, 1977
2.Bəkirov ġ. Qazıma sənətinin incəlikləri, Bakı, Oskar NPM-nın mətbəəsi, 2006
3.R.Quliyev,H.Məcidov,S.Cəlalov. Qazıma məhlulları.Bakı,Elm,2003
4.Quliyev B.A., ġirinov M.M. Neft və qaz quyularının qazılması, Bakı, ADNA-nın
mətbəəsi, 2009
5.R.S.Ġbrahimov, L.B.Kərimov, S.Ə.Rza-zadə və b. “Neft və qazıma”, 2006
6. R.S.Ġbrahimov,Quyuların qazılmasında dağ süxurlarının dağıdılması,
Bakı,ÇaĢıoğlu,2011
7. R.S.Ġbrahimov,ġ.O.BaxĢəliyeva,Süxurdağıdıcı alətlər, Bakı,ÇaĢıoğlu,2011
8.T.Əliyev “Quyuların möhkəmləndirilməsi, sementlənməsi və tamamlanmsı”,
1982
9.Calal Mahmudov. Ġstehsal sahələrinin texnologiyası və sənaye
ekologiyası.Bakı,”ADĠLOĞLU”2001
10.Вадецкий Ю.В. Бурение нефтяных и газовых скважин. M, Академия, 2003
11.Булатов А.И. Справочник инженеpа по бурению, I, II том -М.: НЕДРА,
1985.
12.А.И.Булатов, Ю.М.Проселков, В.И.Рябченко Технология промывки
скважин. Москва, «Недра», 1981
13.А.И.Булатов, А.И.Пеньков, Ю.М.Проселков Справочник по промывке
скважин. Москва, «Недра», 1984
14.Я.А.Рязанов Справочник по буровым растворам. Москва, «Недра», 1989
15.А.И.Спивак, А.А.Попов «Разрушение горных пород при бурении
скважин», М. Недра, 1986
16.Баклашов И.В., Картозия Б.А. Механика горных пород. M.: НЕДРА, 1975
17.А.И.Булатов «Тампонажные материалы и технология цементирования
скважин», М, Недра, 1991
18. А.Г.Калинин. Б.А.Никитин. Бурение наклонных и горизонтальных
скважин. М.; Недра; 1997 (Справочник).
19. Б.А.Никитин, А.Г.Калинин, А.З.Левицкий. Технология бурения
разведочных скважин на нефть и газ. М, Недра, 1998. (Учебник для вузов).
20. Г.Г.Матишов, Б.А.Никитин, О.Я.Сочнев. Экологическая безопасность и
мониторинг при освоении месторождений углеводородов на арктическом
шельфе. М., 2001. Газоил. (Монография).
21.Hussain Rabia.Well Engineering &Construction
MÜHAZIRƏ DƏRSLƏRINDƏ TƏDRIS OLUNAN MÖVZULARININ
MƏZMUNUNUN SĠYAHISI
Proqramın
mövzuları
Mühazirə dərslərində tədris olunan
mövzuların məzmunu
İxtisas üzrə saatlar
1. Giriş.Neft və qaz quyularının fırlanma
üsulu ilə qazilması
6
1.1 Neft və qaz quyularının qazılmasının qısa
inkiĢaf tarixi
2
1.2 Neft və qaz quyularının inĢası, neft və
qaz quyularının qazılması üsulları
2
1.3 Dağ süxurlarının təsnifatı 2
2. Neft və qaz quyularının qazılmasında
dəniz özüllərı,üzən texniki vasitələr və
buruq əsasları
10
2.1 Quruda qurulan buruq əsasları 2
2.2 Dənizdə qurulan əsaslar və dəniz özülləri 2
2.3 Dərin qazıma üçün qurulan dəniz əsasları 2
2.4 Özüqalxan üzən qazıma qurğuları 2
2.5 Yarımdalma üzən qazıma qurğuları 2
3. Neft və qaz quyularının qazılmasında
istifadə edilən qazıma avadanlıqları və
alətləri
12
3.1 VıĢka,onun vəzifəsi və quruluĢu 2
3.2 Kronblok və tal blokları,qaldırıcı
qarmaqlar,tal kanatları,
2
3.3 Qazıma bucurqadları,bucurqadın
yukqaldırma qabiliyyətinin təyini
2
3.4 Buruqda fırladıcı mexanizmlər, rotorlar,
fırlanğıclar
2
3.5 Buruq nasosları və qazıma Ģlanqları 2
3.6 Səyyar və yarimsəyyar qurğuları,buruqda
elektrik təchizatı və qazıma intiqalina
olan tələblər
2
4. Quyuların qazılmasında istifadə edilən
süxurdağıdıcı alətlər
10
4.1 Neft və qaz quyuların qazılmasında
iĢlənilən baltaların təsnifatı;pərli və
ĢaroĢkalı baltaların inkiĢafı və növləri
2
4.2 Almazlı və ĠSM tipli baltalar 2
4.3 Baltaların materialları, damğalanması və
rənglənməsi
2
4.4 Rusiyanın istehsalı olan “Burintex”elmi
istehsalatın БИТ tipli baltaları
2
4.5 PDS qazıma baltaları; xüsusi məqsədlər
üçün baltalar
2
5. Rotorla neft və qaz quyularının
qazılması prosesinin texnologiyası
8
5.1 Dağ süxurlarının dağıdılması
mexanizmi,rotorla qazımanın texnoloji
sxemi
2
5.2 Süxurların qazımaya təsir edən əsas
xassələri, baltanın firladılması
2
5.3 Qazıma rejiminin təyini,baltanın quyuda
səmərəli iĢləməsi müddəti
2
5.4
Qazımanin reys sürətinin təyini,qazıma
rejiminin analiz üsulları
2
6. Maili və üfqi qazıma texnologiyası 10
6.1 Maili quyularının qazılmasının tətbiq
sahələri və məqsədi
2
6.2 Maili quyu profilinin layihə edilməsi 2
6.3 Maili quyuların qazılması üçün alətlər 2
6.4 Üfqi quyuların qazılması üçün texniki
tərtibatlar və qazıma texnologiyası
2
6.5 Ġnhirafetdiricilərin və istiqamətlən-
dirilməyən QKAH-in seçilməsi,
layihələndirilməsi və hesablanması
2
7. Quyuların möhkəmləndirilməsi 10
7.1 Quyu quruluĢları haqda ümumi
məlumatlar
2
7.2 Quyuların möhkəmləndirilməsi məqsədi 2
7.3 Qoruyucu borular və onların birləĢmələri
7.4 Tamponaj materialları haqda məlumat 2
7.5 Neft və qaz quyularının sementlənməsi
üsulları
2
8. Neft və qaz quyularında istifadə edilən
qazıma məhlulları
8
8.1 Qazıma məhlulunun qazımada
əhəmiyyəti
2
8.2 Gilli məhlullarin fiziki mexaniki xassələrı 2
8.3 Qazıma məhlulunun parametrlərinin
tənzimi
2
8.4 Qazima məhlulunun hazirlanması və
təmizlənməsi
2
9. Neft və qaz quyularının qazılmasında
qəzalarla mübarizə
4
9.1 Qazımada baĢ verən qəzaların səbəbləri 2
9.2 Qəzaların ləğv edılməsi
üsulları,mürəkkəb qəzaların ləğvi
2
10 Neft və qaz laylarinin açılması və
quyuların mənimsənilməsinə
hazırlannası
4
10.1 Süxurların təyini,quyuların karotaj
edilməsi, kəmərlarin perforasiyası
2
10.2 Neft və qaz laylarinin açılması üsulları 2
11 Neft və qaz quyularının qazılmasında
əməyin və istehsal prosesinin təşkili
4
11.1 Qazımada əməyin təĢkili,kəmərləri
endirib-qaldirilması üçün alətlər
2
11.2 Boru bazası,qazima turbinlərıtəmiri
bazası,balta meydançası
2
12 Neft və qaz quyularının qazılmasının
texniki iqtisadi göstəricilərı
4
12.1 Quyuların inĢası tskli və onun təĢkili 2
12.2 Qazımanın texniki iqtisadi
göstəricilərinin təyini
2
Cəmi 90 saat
MÖVZU N-1: GĠRĠġ. NEFT VƏ QAZ QUYULARININ QAZILMASININ
QISA INKIġAF TARIXI
Azərbaycanda neft çıxarılması tarixi çox qədimdir. Hətta X əsrdə yaĢamıĢ
ərəb alimi Ə.Məsudi Bakı Ģəhəri yaxınlığında qazılan neft quyularını görmüĢ,
onların qazılması üsulları ilə tanıĢ olmuĢ və bu barədə öz əsərlərində yazmıĢdır.
1733-cü ildə Bakıya gəlmiĢ məĢhur rus alimi doktor Ġ.Lerxe qazılmıĢ 52 neft
quyusu görmüĢ və eyni zamanda bir neçə quyunun qazılmaqda olduğunu qeyd
etmiĢdir.
1771-ci ildə Rusiya Elmlər Akademiyasının tapĢırığı ilə Bakı neft quyuları
və onların qazılması üsuları ilə tanıĢ olmaq üçün Azərbaycana gəlmiĢ akademik
S.Qmelin də, AbĢeronda neft quyularının dərinliyi 40-50 m və diametrləri 0,7-1,0
m qədər olduğunu qeyd etmiĢdir.
Balaxanıda (Bakı) neft quyularının birində daĢ üzərində yazılmıĢ tarixdə
göstərilir ki, həmin quyu usta Allahyar Məmməd Nur oğlu tərəfindən 1594-cü ildə
qazılıb qurtarmıĢ və istismara verilmiĢdir.
Bunlardan əlavə, XVI-XVII əsrlərdə və sonralar Rusiyada duz və su
çıxarmaq üçün bir çox quyuların çox sadə və ibtidai üsulla qazılması da, tarixi
mənbələrdən bizə məlumdur.
1687-ci ildə Kostroma quberniyasında duz çıxarmaq üçün 5 quyunun
qazılması; 1831-ci ildə Peterburqda, 1833-cü ildə Riqada, Simferopolda, 1834-cü
ildə Tambovda, 1836-cı ildə HəĢtərxanda, Orenburqda və s. su quyularının
müvəffəqiyyətlə qazılıb qurtarmasını da ölkəmizin texnika tarixindən bilirik. Bu
quyuların dərinliyi 60-70 m və daha artıq olurdu.
1865-ci ildə Bryansk arsenalında müh.C.Q.Voyslavın dünyada ilk maili qiui
qazıması da bizə məlumdur.
1867-ci ildə Moskvada 80 m dərinlikdə ilk artezian quyusu qazılmıĢdı.
Yuxarıda göstərilənlərdən aydındır ki, ölkəmizdə neft, duz və su quyularının
bir qədər mexanikləĢdirilmiĢ vasitələrlə qazılması tarixi çox qədim və böyükdür.
Ġlk dövrdə neft quyularının qazılması üsulları çox sadə və ibtidai olduğu
üçün, bunbların dayaz olmasına baxmayaraq qazılması uzun vaxt və böyük xərc
tələb edirdi.
Qazıma texnikasının inkiĢafında rus alim və mütəxəssisləri həlledici rol
oynamıĢlar.
1865-ci ildə mühəndis S.Q.Voyslav Bryansk arsenalı sahəsində dünyada ilk
mail su quyusunu qazdı. Bu quyu 300 mailliyində olub, o dövr qazıma texnikasının
böyük nailiyyəti idi.
Rus alimləri texnika ilə bərabər nəzəri məsələlərlə də yaxından məĢğul
olurdular. 1884-cü ildə V.Ġ.Roqozinin neft sənaye haqqında hələ o zamana qədər
dünya ədəbiyyatına məlum olmayan birinci əsəri nəĢr edilir. “Neft və neft
sənayesi”adlanan bu əsər quyunun qazılmasına, istismarına və neft emalına həsr
olunmuĢdu.
Əvvəllər mədən mühəndisi, sonralar isə professor olmuĢ A.Vasilyev 1885-ci
ildə neft sənayesinə aid ilk dissertasiya yazır. Dissertasiyanın mövzusu “AbĢeron
yarımadasında neftin istehsalı və orada qazıma iĢinin müasir vəziyyəti” idi.
Tədricən inkiĢaf edən qazıma iĢi bu dövrdə (18850 həm nəzəri, həm də
əməli cəhətdən xüsusi bir elm Ģəklini alır. Beləliklə, dərin quyuların kütləvi surətdə
qazılmasına imkan yaranır.
1890-cı ildə Bakı mühəndisi K.Q.Simçenko dünyada ilk qazıma turbinini
ixtira edir.
1893-cü ildə Rusiyanın ikinci neft mənbəyi Qroznı iĢə baĢ.lanır. Burada
qazılan 142 m dərinliyində birinci quyu fontan vurur.
Bu illər ərzində Bakı və Qroznı çoxlu mühəndis və texnik qüvvələri cəlb
edilmiĢdir ki, bunların da xeyli hissəsi qazıma iĢində çalıĢırdı. 1899-cu ildən bu
mütəxəssislərin iĢtirakı ilə Bakıda müntəzəm olaraq “Нефтяное дело” adlı ilk
məcmuə nəĢr edilməyə baĢladı. Bu məcmuə rus dilində ilk dəfə çıxmaqla, yalnız
neft məsələlərini əhatə edirdi. O zamanlar, “Горный журнал” bəzən neft haqqında
məqalələr dərc edirdisə də, lakin o, xüsusi neft məcmuəsi deyildi.
Beləliklə, XX əsrin baĢlanğıcına qədər rus neft sənayesi öz inkiĢafının
müəyyən mərhələsinə gəlib çatır.
Mühəndis-texnik iĢçilərin yaradıcılıq fikri daha irəliyə gedir. 1901-ci ildə
mühəndis V.Volski hidravlik taran ilə qazıma üsulunu ixtira edir. Bu mexanizm
quyunun dibinə buraxılır və hidravlik vurğu nəticəsində baltanı quyunun dibinə
vurur. Bu hidravlik taran, qazıma sahəsində quyu dibində mühərriklər iĢlətmənin
nümunəsi, həm də plkəmizin qazıma texnikasında irəliyə atılan bir addım idi.
Lakin bu iĢ də o zaman intiĢar edə bilmədi.
1904-1911-ci ildə rus qazıma məktəbi klassiklərindən mühəndis Ġ.N.QluĢkov
ölkədə neft quyuları qazıma iĢinin 40 illik təcrübəsini yoxlamaqla, qazıma iĢinə
həsr etdiyi 4 cilddən ibarət əsərini nəĢr etmiĢçdir. Həmin əsər indi də vurma-
qazıma texnikası tarixinin əsas mənbəyi hesab olunur. Bu əsr “Quyu qazıma iĢində
rəhbərlik” adı ilə məĢhurdur.
Beləliklə, neft sənaye yaradılmasının birinci 40 ili ərzində Azərbaycan neft
mədənlərində Ģtanq və kanat ilə vurma qazıması inkiĢaf etməklə bərabər, bir çox
mükəmməl üsullar və alətlər yardılır. Bu inkiĢaf Ģübhəsiz ki, alim və
mütəxəssislərimizin köməyi ilə ilmuĢdur. Bu alimlərdən akad. Leybenzonu, akad.
Dinniki, prof. Uspenskini, mühəndislərdən QluĢkovu, Quskovu, Voyslavı və
Rusiya Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü KapelyuĢnikovu xüsusilə qeyd etmək
lazımdır.
Müharibə illərində dəniz qazıması və mail quyuların qazılması geniĢ inkiĢaf
etdirilir. 1941-ci ildə turbin üsulu ilə dünyada birinci mail quyu qazıldı. Bu
quyunun dərinliyi 2000 m-dən artıq idi.
“Ġkinci Bakı” və Krasnokamsk rayonlarında da vertikal bə mail quyuların
qazılması çox inkiĢaf edir. Rusiyada birinci dəfə olaraq Krasnokamskda “kut”
adlanan, bir neçə quyunun bir əsasdan qazılmasına baĢlanır. 1944-46-cı il və daha
sonralar ölkəmizdə yeni quruluĢlu baltalar, yüksək təzyiqli nasolar, sabit və səyyar
mükəməl qazıma avadanlığı və sairə meydana çıxır. Bu qazıma avadanlığı Bakının
Kirov və leytenant ġmidt adına zavodlarında, Qorki Ģəhərinin Stalin adına
zavodunda, “UralmaĢda” və ölkəmizin bir çox baĢqa zavodlarında hazırlanır.
MÖVZU N-2: NEFT VƏ QAZ QUYULARININ INġASI, NEFT VƏ QAZ
QUYULARININ QAZILMASI ÜSULLARI
Azərbaycanda ilk neft quyularının qazılması üsulu ilə qısaca tanıĢ olaq.
Gələcək neft quyusunu mərkəzdə yerləĢdirmək Ģərtilə, yer üzündən diametri
qazılacaq quyu dərinliyinin iki mislinə bərabər olan və aĢağı getdikcə kiçilən konus
Ģəklində böyük bir çala qazılırdı (Ģəkil 1). Bu çala qazıldıqca onun divarlarında
pillələr qayrılır və qazılan süxur bir-bir pillədən pilləyə tullanaraq, nəhayət qazılan
çaladan xaric edilirdi.
ġəkil 1
Beləliklə, neft layına çatmıĢ çalanın dibi 1,5-2 m qədər geniĢlənir və sonra
vertikal quyunun divarları daĢ və ya taxta ilə tikilib bərkidilirdi. Quyu hazır
olduqdan sonra, onun ətrafında qazılmıĢ çala yenidən doldurulurdu.
10-15 m dərinlikdə belə neft quyusunun qazılması təxminən iki ilə qədər
çəkirdi.
Belə quyular o zaman çox uzun müddət istismar edilirdi. Bundan əlavə,
ikinci bir üsul olaraq, neft quyuları adi su quyuları kimi, lap əvvəldən 0,7-1,0 m
diametrdə qazılaraq neft layına çatdırılırdı. Lakin neft layından çıxam qaz çox
təhlekəli Ģərait yaratdığından bu üsul, quyu içərisində iĢləyən fəhlələr üçün bədbəxt
hadisələr törəədirdi. Bu ikinci, təhlüləki üsul daha ucuz baĢa gəldiyi üçün, quyu
sahibləri onun təbiqindən heç də çəkinmirdilər.
cədvəl 1
Quyuların adı Dərinliyi , m ilə Bir gündə verdiyi neft, t ilə
Əhliman 1 36,2 9.8
Səfərov 2 28 6,0
Mixaylovski 23,8 5,90
Cabbar 34 4,5
Salahi 19,8 2,62
Cəfərov 1 19,5 2,24
Xələfi 27,8 1,38
Ələkbər 30 1,27
Ağai 24,8 0,86
Əhliman 2 25,5 0,86
Qazi 24,1 0,51
Neft sənayemizin baĢlanğıc dövrünə yaxın illərdə (1870-ci il) AbĢeronda
yuxarıda göstərilən üsullarla qazılmıĢ 237 neft quyusu var idi, bunlardan da yalnız
211-i istismar edilirdi. Bu quyuların 118-i Balaxanıda, 47-si Binəqədidə, 21-i
Suraxanıda və 25-i Bibi-heybətdə idi.
Onlardan bir qisminin dərinliyi və onlardan çıxarılan neftin miqdarı cədvəl
1-də verilir.
Bu quyulardan neft tuluq və ya badyalar vasitəsilə çıxarılırdı.
Bir qayda olaraq, neft yataqları aĢkar edildikdən sonra onun müəyyən sahələrində
keyfiyyət quyuları qazılır, yatağın böyüklüyü və neftin hansı dərinlikdə yatması
təyin edilir.
Neft və ya qaz çıxarmaq məqsədilə yer üzərindən mexaniki vasitələrlər
qazılmış silindrik quyuya neft və ya qaz quyusu deyilir.
Müasir neft quyularının diametri onların dərinliklərinə nisbətən çox kiçik
olur: məsələn quyunun diametri 161mm olduğu halda, onun dərinliyi 10 km və
daha çox ola bilər. Hazırki neft quyularının ən böyük baĢlanğıc diametri 490 mm,
ən kiçik son diametri isə 100 mm-ə yaxın olur.
Quyunun yer səthindən baĢlanğıcına – quyunun ağzı, sonuna isə - dibi
deyilir. Bir qayda olaraq, quyunun dərinliyi artdıqca, onun diametri kiçilir.
AĢağıdakı Ģəkildə neft və ya qaz quyusunun prinsipal sxemi verilir ( Ģəkil 2).
ġəkil 2.Neft-qaz quyusunun sxemi
1-quyuağzı;2-quyu dibi;3-quyunun divarı(quyu lüləsı);4-quyunun oxu
Bu Ģəkildən görünür ki, quyunun dərinliyi artdıqca, onun diametri müəyyən
intervaldan sonra azalır.
Neft quyuları vəzifələrinə görə aĢağıdakı növlərə bölünür:
1.Axtarış quyuları. Belə quyularının qazılmasında məqsəd neft-qaz
yataqlarının olması haqqında ilkin məlumat toplamaqdan ibarətdir. Onların
dərinliyi 2000 m-dən çox olmur.
2.Kəşfiyyat quyuları. Bu quyular neft-qaz yataqlarının aĢkar edildiyi ərazidə
qazılır. Onların köməyilə yatağın böyüklüyü, layların təzyiqləri, süxurların
xassələri və s. müəyyənləĢdirilir. KəĢfiyyat quyularının dərinliyi 7-10 km və daha
çox, diametrləri isə 190,5; 161; 139,7 və s.
3.İstismar quyuları. Bu quyular yalnız yar qatlarından neft və ya qaz
məqsədilə qazılır. Onların dərinliyi yataqların yerləĢmə dərinliyindən asılı olaraq
müxtəlif olur.
4.İnjeksiya quyuları. Neft çıxarıldıqca layların təzyiqi azalır, bu da neft
hasilatının azalmasın səbəb olur. Bu hadisənin qarĢısını almaq üçün xüsusi sxem
üzrə quyular qazıb onların vasitəsilə daha böyük təzyiq altında su vurmaqdan
ibarətdir.belə quyulara injeksiya quyuları deyilir. Hal-hazırda neft və qaz
quyularını qazmaq üçün aĢağıdakı 3 müasir fərlanma üsulundan istifadə edilir.
1.Rotor qazıması.
2.Turbin qazıması.
3.elektirk qazıması.
Əvvələr neft quyularını qazmaq üçün vurma üsulundan istifadə edirdilər.
Belə halda mancanağa bağlanıb ipdən və ya kanatdan asılmıĢ vurma alətini –
baltanı fəhlə qaldırıb qüvvətlə aĢağı vururdu. Bu zaman balta süxuru dağıdır və
quyu dərinləĢirdi. Buna zərbə üsulu deyirdilər. Anvcaq bu üsulla quyu çox gec
qazılırdı, və, demək olar ki, bu üsul ləğv edilmiĢdir.
Rotor qazıma üsulu Azərbaycanda neft və qaz quyularının qazılması üçün
ən səmərəli üsullardan biridir.Bu üsulda balta qazıma boru kəkərini aĢağı ucuna
bağlanır, yuxarı ucuna isə “kvadrat” adlanan bir boru bağlanır. Yer üzərində
yerləĢən mühərrik kvadrat və qazıma boru kəməri də quyunun içində fərlanır.
Beləliklə, fırlanma baltaya ötürlür. Konusvari diĢləri olan balta isə süxurları kəsib
doğrayır və quyu dərinləĢdirilir.
Neft və qaz quyularının rotor üsulu ilə qazılmasının bəzi nöqsanlarına
baxmayaraq bu üsul geniĢ tətbiq edilir və yaxĢı nəticələr verir.
Turbin qazıması üsulunda hidravlik mühərrikdənistifadə edirlər. Bu üsulda
qazıma turbini quyuda baltanın üstündə yerləĢdirilir. Turbinin içindən gələn gilli
məhlul onun valını, val da ona bağlanmıĢ baltanı fırladır. Bu zaman qazıma
turbinin gövdəsi və qazıma kəməri fırlanmıĢ, yalnız irəliləmə hərəkəti edir. Bu
üsulda quyuya endirilən sistemin aĢağı hissəsi belə yığılır: balta, qazıma turbini və
qazıma boruları.
Müasir qazıma turbinlərinin qüsurlu cəhətləri vardır. Elə buna görə də turbin
qazıma üsulu rotor üsukunu tamamilə sıxıĢdırıb aradan çıxara bilmir.
Elektrik qazıma üsulunda elektrik qazıyıcısı da qazıma turbini kimi quyuya
endirilir və baltanın üstündə yerləĢir, yəni bu üsulda quyuya endirilən sistemin
aĢağı hissəsi belə yığılır: balta, elektrik qazıyıcısı və qazıma boruları. Elektrik
enerjisi qazıma borularının içərisindən keçən kabel vasitəsilə elektrik qazıyıcısına
verilir.
Elektrik qazıyıcısının ən böyük prinsipial üstünlüyü qazıma prosesində
avtomatik tənzimlənmənin nisbətən daha asan əldə edilməsidir. lakin bu üsulun ən
çətin məsələlərindən biri elektrik enerjisinin quyu dibi mühərrikə ötürülməsidir.
Belə ki, neft quyusunun qazılma Ģəraiti bunun üçün heç də əlveriĢli deyildir.
Vəziyyətdən çıxmaq üçün qısa kabellərdən ibarət mürəkkəb sistem tətbiq etmək
qərarına gəliblər. Bu kabellər qazıma borusu ilə kontaktadır. Borular bir-birilə
yivlə birləĢdikdə, qonĢu kontaktlar da birləĢir və vahid elektrik dövrəsi yaranır.
Neft və qaz quyularının qazılması prosesi, bir-birinin ardınca görülən
aĢağıdakı iĢlərdən ibarətdir:
-süxuru dağıdan baltanın quyu dibinə endirilməsi
-süxurun balta ilə dağıdılması
-baltanın quyudan çıxarılması
-quyunun qoruyucu borularla bərkidilməsi və sementlənməsi.
Bundan əlavə, qazıma zamanı bir sıra köməkçi iĢlər də aparılmalıdır.
Məsələn, süxur və maye nümunələri quyudan çıxarılmalı, quyunun əyriliyi
öyrənilməli və s.
Rotor üsulu ilə neft və qaz quyularının qazılmasının sadələĢdirilmiĢ texnoloji
sxemi Ģəkil 3-də verilir.
ġəkil 3.Rotor üsulu ilə neft və qaz quyularının qazılmasının texnolji sxemi
Balta (1), yüksək keyfiyyətli poladdan hazırlanmıĢ qazıma boruları (2)
vasitəsilə quyuya (3) endirilir. Bu borular bir-birinə qazıma qıfılı (20) ilə
birləĢdirilir.
Rotor üsulu ilə qazıma zamanı hərəkət ötürücü mexanizmlər vasitəsilə
buruqda qoyulmuĢ elektrik mühərriklərindən qazıma kəmərinə (2) keçirilir.
Qazıma kəmərinin yuxarısında iĢlək boru (10) yerləĢdirilir. Onun vəzifəsi hərəkəti
rotordan (12) qazıma kəmərinə keçirməkdir.
Balta, qazıma kəməri və iĢlək boru tal sisteminin qaldırıcı qarmağından
asılır. Tal sistemi vıĢkanın (13) yuxarısında qoyulmuĢ kronblokdan(5), tal
blokundan (7), qaldırıcı qarmaqdan (8) və tal kanatından (6) ibarətdir.
Qazıma zamanı quyu gilli məhlul nasos (17) vasitəsilə yuyulur. Naos
elektrik mühərriki (18) iĢləyit. Bu nasos gilli məhlulu qəbul çənindən (16) soraraq
manifold (19), dik boru (10), rezin buruq Ģlanq (9), fırlanğıc (21) vasitəsilə qazıma
kəmərinə vurur. Gilli məhlul süxur hissəciklərini özü ilə bərabər qazıma kəməri ilə
quyu divarındakı həlqəvi fəza (4) ilə yuxarı qaldırır. Quyudan çıxan gilli məhlul
novlar (14) və təmizləyici qurğular (15) vasitəsilə süxurlardan təmizlənərək, yenə
də nasosun qəbul çənimə daxil olur. Beləliklə, gilli məhlulun hərəkət dövranı
yaranır.
Quyunu qazmaqdan qabaq oraya ilk boru (22) endirilir, bu da Ģaxt borusu
və ya istiqamətləndirici adlanır.
Bir qədər qazıldıqdan sonra, quyuya birinci qoruyucu kəməri , daha
sonrakı intervallar qazıldıqdan sonra isə ikinci və üçüncü qoruyucu kəmərləri
endirilir. Onlar quyunun divarlarını uçulmaqdan qoruduğu üçün qoruyucu boru
adlanır. Sonra quyu sementlənir, yəni boru arxasına sement qatı (23) təĢkil edilir.
Sement bərkidikdən sonra sementlənmiĢ qoruyucu boru kəmərinin
içərisinə balta endirilərək, qazıma davam etdirilir. Sonra quyya növbəti borular
kəməri endirilir, sementlənir və s.
Quyuya endirilən sonuncu qoruyucu kəmərə isə istismar kəməri deyilir.
O, bəzi hallarda quyu ağzına qədər sementlənir.
Quyunu qazıyan baltaların ölçüsü, quyuya endirilən qoruyucu kəmərlərin
sayı, onların uzunluqları və s. – neft və ya qaz quyusunun quruluĢunu təĢkil edir.
Adətən, müəssisənin geoloji xidmət Ģöbəsi quyu quruluĢunun seçilməsi
zamanı istismar kəmərinin diametrini konkret Ģərait üçün müəyyən edir. Buna
əsasən quyuya endiriləcək qoruyucu boruların diametrlıəri təyin edilir.
Baltanın diametrlərinə uyğun gələn qoruyucu boruların diametrləri
aĢağıda göstərilir:
baltanın diametri 139,7 165,1 190,5 215,9 244,5
qoruyucu borunun
diametri
114,3 127,0 139,7 168,3 193,7
baltanın diametri 269,9 295,3 349,7 393,7 490,0
qoruyucu borunun
diametri
219,1 244,5 273,1 323,9 377,0
Daha sonra istismar kəmərinin yerini qazıyan baltanın diametrinə əsasən
aralıq kəmərlərinin diametrləri seçilir. Dərin quyular üçün isə qoruyucu borular
möhkəmliyə hesablanıb yoxlanılır.
Xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, istismar kəməri quyunun əsas iĢçi kəməri
olub, bununla quyunun ömrü boyu laydan neft və ya qaz məhsulu çıxarılır.
Müxtəlif quyu quruluĢlarında neftçıxarmanın üsulundan asılı olaraq bunların
diametri 114-168 mm qədər olur. Çox dərin quyularda bu kəmər iki və ya üçölçülü
borulardan pilləli Ģəkildə də tərtib edilir. Bir qayda olaraq, istismar kəmərinin
diametri elə qəbul edilməlidir ki, quyunun mənimsənilməsi üçün onun içərisinə
buraxılacaq qaldırıcı lift asan və maneəsiz olaraq yüngül texniki Ģəraitdə endirilib-
qaldırıla bilsin. Istismar kəməri arxasında sement o qədər qaldırılmalıdır ki.
gələcəkdə aĢağıdan yuxarıya doğru istismar ediləcək laylar bağlanıb bir-birindən
ayrılsın. Bu hündürlük məhsuldar layların qalınlığından 50-100 m çox qəbul
edilməlidir.
MÖVZU N-3: DAĞ SÜXURLARININ TƏSNIFATI
Dağ süxurlarının ilkin yatım forması üfüqi Ģəkildə olur. Yer qabığında baĢ
verən tektonik proseslər nəticəsində laylar maili, büzüĢmüĢ və qırılmıĢ olaraq
müxtəlif struktur formalar əmələ gətirir. Əgər lay maili Ģəkildə yatırsa, onda o
üfüqi, Ģaquli və həqiqi qalınlıqlarla xarakterizə edilir. Layların yatım forması
dedikdə lay və ya lay dəstələrinin fəzada tutduğu mövqe, onlar arasındakı ardıcıllıq
və qarĢılıqlı münasibət nəzərdə tutulur. Süxurların yatım formaları və onların
qarĢılıqlı əlaqələrinə görə altda yatan laya nisbətən üstə yatmıĢ layların iki yatım
növü var: uyğun və qeyri-uyğun. (Ģəkil1.4).
Monoklinal Horst
ġəkil 4. Layların yatım növü
Təbiətdə yayılmıĢ bütün qırıĢıqlar onların əsas forması olan antiklinal və
sinklinal qırıĢıqların müxtəlif növlərindən ibarətdir. Lay və lay dəstələri qırıĢarkən
əyilmə hissələri yuxarıya doğru yönəlirsə, buna antiklinal qırıĢıq, aĢağıya doğru
yönəlirsə, sinklinal qırıĢıq deyilir. QırıĢıq öz elementləri ilə xarakterizə edilir.
QırıĢığın yan tərəfinə onun qanadları, qanadları əyilərək birləĢdirdiyi hissəyə isə
tağı deyilir. QırıĢığın qanadlarına çəkilmiĢ bucağa qırıĢma bucağı deyilir.
Sinklinalın nüvəsi cavan, kənarları isə qədim çöküntülərdən təĢkil olunduğu
halda, antiklinal qırıĢıqda əks vəziyyət müĢahidə edilir. Bunların hər ikisi birlikdə
ardıcıllıq təĢkil etdikdə tam və ya bütöv qırıĢıq adlanır.
Külli miqdarda neft və qaz, yalnız böyük həcmdə boĢluqları, yəni müəyyən
məsamələri olan süxurlarda yerləĢir.
Bu süxurlar əsasən çöküntü süxuru olub, müxtəlif fiziki-mexaniki xassələrə
malikdir. Ayrı-ayrı uataqların götürülmüĢ eyni süxur nümunələrinin xassələri də
tamamilə müxtəlif olur.
Süxur nümunələrinin quruluĢu, məsaməliyi, mineraloji tərkibi, laylanması,
həcm çəkisi və s. azacıq fərqləndikdə, onların fiziki-mexaniki xassələri çox
müxtəlif olur.
Rusiyada neft yataqları əsasən çöküntü süxurlardan ibarətdir. Bu süxurlar
maqmatik (püskürükmüĢ) süxurların mexaniki və ya kimyəvi dağılmsı nəticəsində
əmələ gəlmiĢdir.
Çöküntü süxurlar, dənələrinin ölçüsündən asılı olaraq, üç hissəyə ayrılır:
1) qalıq süxurları – mexaniki dağıdılma nəticəsində əmələ gəlmiĢ
süxurlar (konqlomeratlar, qumlar, toz Ģəklində çöküntülər);
2) gillər – çox xırda doğranılma və kimyəvi dağıdılma nəticəsində
əmələ gəlmiĢ süxurlar;
3) kimyəvi və orqanogen süxurlar – məhlullardan və ya koloidlərdən
çökmüĢ narın hissəciklərdən əmələ gəlmiĢ süxurlar (karbonat
süxurlar, silisiumlu süxurlar, halloidlər və b.)
Yer kürəsini təĢkil edən süxurlardan təxminən 65-80% gil, 15-30% qalıq
süxurları, 5%-i də kimyəvi və orqanogen süxurlardır.
Çöküntü süxurları, onların əmələ gəlməsi səbəblərindən asılı olaraq siniflərə
ayrılır.
Cədvəl 2-də çöküntü süxurların təsnifi (klassifikasiyası) verilmiĢdir.
Cədvəl 2
Mexaniki çöküntülər (plastik və
ya qalıq süxurlar)
Fiziki-kimyəvi (dənəli kristallik)
çöküntülər
Üzvi çöküntülər
Çaqıllar,
konqlomeratlar
Qumlar,
qumdaĢları,
arkozlar,
kvarsitlər
Gillər,
gilli
süxurlar,
Ģistlər
Sulfatlar və
xloridlər(anhidrid,
daĢ duz, gips və
s.)
Karbonatlar,
əhəndaĢı,
dolomitlər
Silikatlar
və
hidratlar
ƏhəngdaĢı,
təbaĢır
DaĢ
kömürlər
Bundan əlavə, qalıq süxurları da, dənələrinin ölçüsündən asılı olaraq, xüsusi
siniflərə ayrılır (cədvəl 3).
Cədvəl 3
Süxurlar Diametri, mm ilə
Ġri buzlaq daĢı 300 və daha böyük
Xırda buzlq daĢı 330-dən 100-ə qədər
Çaqıl 100 --10 --
Çınqıl 10 -- 2 --
Qaba qum 2 -- 1 --
Ġri qum 1 -- 0,5 --
Orta qum 0,5 -- 0,25 --
Xırda qum 0,25 -- 0,1 --
Ġri toz 0,1 -- 0,05 --
Narın toz 0,05 -- 0,01 --
Lil 0,01 -- 0,001 --
Gil 0,001 daha kiçik
Neft quyularının qazılması təcrübəsində, çox vaxt süxurların xüsusi və
həcmi çəkisini bilmək lazım gəlir.
Süxurların xüsusi çəkisi onların dənələrinin mineraloji tərkibindən,
quruluĢundan, qovuĢdurucu maddəsindən və s. asılıdır. Süxurun həcm çəkisi isə
onun məsamələrinin və yarıqlarının ölçüsündən asılıdır.
Bir çox qum dənələrinin xüsusi çəkisi 2,62-2,65 q/sm3 olur.
Gilli məhlulun hazırlandığı gillərin xüsusi çəkisi 2,53-2,90 q/sm3, həcm
çəkisi isə 1,40-2,25 q/sm3 olur.
Maqmatik süxurların məsaməlik koeffisieyenti hədsiz az olduğu halda (1%-ə
qədər), çöküntü süsurların məsaməliyi 50%-ə çatır.
Süxur məsamələri həcminin, süxurun tam həcminə olan nisbətinə məsaməlik
koefisiyenti deyilir və bu, adətən, %-lə ifadə edilir:
(1)
Burada, - məsaməlik koeffisieyenti;
- süxurun məsamələri həcmi;
- həmin süxurun tam həcmidir.
Süxurların məsaməliyinin və keçiricilik qabiliyyətinin, neft quyusunun
qazılmasında və istismarında böyük əhəmiyyəti vardır.
Cədvəl 4
Süxur Orta həcm çəkisi, q/sm3 ilə Orta məsaməlik koeffisieyenti
Bazalt 2,95 0,64-1,28
Qabbro 2,86 0,6-0,7
Diorit 2,81 0,25
Dolomit 2,80 3,0-10,5
ƏhəngdaĢı 2,55 0,53-13,35
QumdaĢı 2,30 3,48-29,24
Qum 1,98 25-30
Gil 1,43 8 və daha çox
Cədvəl4-də süxurların orta həcm çəkisi və orta məsaməlik koeffisiyenti
verilmiĢdir.
MÖVZU N-4: QURUDA QURULAN BURUQ ƏSASLARI
VıĢka və mexanizmlər üçün özül qurmaq qazıma iĢlərində mühüm
məsələlərdən biridir. Qazıma hazırlıq dövründə aparılan bu iĢlər xeyli xərc tələb
edir və çox vaxt aparır. Odur ki, özül qurmaq iĢini daha da səmərələĢdirməyin
böyük əhəmiyyəti vardır. Hazırda qazıma üçün quruda qurulan özüllər 2 tipdir:
sabit və səyyar özüllər. Səyyar özüllər metaldan və bir nöqtədən digərinə çəkilərək
aparılır.
Qazımanın, quruluĢun və süxurun xarakterindən asılı olaraq, qazımada sabit
özülləri ağacdan, betondan və ya bunların hər ikisindən qururlar.
Bu özüllərin dəyəri quyunun hesabına gedir, buna görə də qazımanın bir
metrinin dəyərni artırır. Səyyar özüllərvıĢka və mexanizmlərlə bərabər
köçürülərək, bunlarla bir neçə quyu qazıyırlar. Təbiidir ki, belə özüllə quyu daha
tez qazılmağa baĢlanır və daha ucuz baĢa gəlir.
Qazıma quruluĢları üçün özül seçilərkən sahədəki süxurların fiziki-mexaniki
xassələri, müqavimətləri və s. nəzərdə tutulmalıdır.
VıĢka bataqlıq və ya müqavimətsiz süxur üzərində qurulmalı olarsa, özüllər
yerə vurulmuĢ dayaqlar üzərində qoyulur.
Quruda qoyulan vıĢkanın ayaqları altında özül, adətən ağac dayaqlardan və
ya betondan olur.
Dərin və çox dərin qazımada vıĢka və mexanizmlərin özülləri əsasən
betondan qurulur, lakin burada səyyar metal özüllərdən də istifadə edilə bilər.
Dayaz və orta qazımada isə vıĢka üçün sabit özül, 20 sm diametrli 4 və ya 6
ağaz dayadan ibarət olur (Ģəkil 5). Bu halda qazıma mexanzimləri üçün də özüllər
ağac dayaqlar və bruslardan düzəldilir.
ġəkil 5
Dərin qazımada quruluĢ, buraxılan gərginliyi 2 kq/sm2-dən az olmayan süxur
üzərində qurulursa, özülləri beton ya metaldan hazırlamaq daha səmərəlidir.
Özüllər, buraxılan gərginliyi 1,5 kq/sm2 olan süxur üzərində qurulursa, bu özüllər
bruslardan və betondan ibarət olmalıdır. Belə hlada vıĢkanın özülü beton tumba
Ģəklində düzəldilir (Ģəkil6).
ġəkil 6
Qazıma iĢlərində özülər üçün hazırlanan betonun müqaviməti 90 kq/sm2
olmalıdır. Beton özüllər qurularkən, onların müəyyən yerlərində özül boltları üçün
xüsusi boĢluqlar saxlanır. Boltlar yerinə qoyulduqdan sonra bu boĢluqlar sementlə
doldurulur.
Buruq avadanlığının quruluşunun sxemi
1-vıĢka;2-viĢkanın özülləri;3-nov sistemi;4-viĢkanın körpüsü;5-vıĢkanın sarayı;6-
fırdi intiqal sarayı;7-nasos sarayı;8-transformator;9-nasoslar;10-motorların
nəqliyyat qutusu;11,12-ehtiyat çənləri;13-gil qatağı (qarıĢdırıcısı )14-kompensator
MÖVZU N-5: DƏNIZDƏ QURULAN ƏSASLAR VƏ DƏNIZ ÖZÜLLƏRI
Azərbaycanda neft sənayesinin perspektivləri dəniz yataqlarının
iĢlənməsi ilə əlaqədardır.Onu demək kifayətdir ki, əsrimizin birinci yarısında dəniz
neft hasilatı ümumdünya hasilatının 50%-ni təĢkil edəcəyi gözlənilir. Elə ona görə
də, son illərdə Xəzər dənizində də neft və qaz yataqlarının axtarıĢı, kəĢfiyyatı və
mənimsənilməsi iĢləri xeyli gücləndirilmiĢidir.
Qazıma və mədən təsərrüfatının dəniz Ģəraitində təĢkili çox çətin və
mürəkkəbdir. Buna baxmayaraq, Azərbaycanda xeyli dəniz neft mədəni təĢkil
edilmiĢ, yüksək məhsuldar texniki vasitələrin tətbiqi sayəsində dərin sahələrdə
dünya stamdartalrına uyğun kəĢfiyyat və istismar iĢlərinin aparılması mümkün
olmuĢdur.
Dəniz qazıması üçün 3 əsas üsuldan istifadə edilir:
1.Dəniz sahəsinin qurudulması
2.Dənizdə fərdi əsasların qurulması
3.Sahildən dənizə doğru və ya açıq dənizdə xüsusi körpünün tikilməsi.
Dənizdə neft və qaz quyularının qazılmasının texnologiyası
qurudakından bir qədər fərqlənir. Həmin fərq, əsasən, ondan ibarətdir ki, dəniz
Ģəraitində quyunu dəniz suyundan izolə etmək lazımdır.
Bunun üçün dəniz meydançası qurulub qazıma avadanlığı
yerləĢdirdikdən sonra balta qazıma kəməri ilə dəniz dibinə endirilir və dərinliyi,
məsələn, 50-60 m olan böyük diametrli quyu qazılır. Daha sonra alət quyudan
qaldırılır və oraya istiqamətləndirici adlanan qoruyucu boru kəməri endirilir və
sementlənir. Sement məhlulu istiqamətləndirici boru kəmərinin daxilindən vurulur
və o, quyu dibindən çıxaraq boru kəməri ilə quyu divarı arasında qalan həlqəvi
fəzanı doldurur. Sement məhlulu vaxt keçdikdə (24-36 saat) bərkiyərək sement
daĢına çevrilir. Beləliklə də. Quyu tamamilə dəniz suyundan izolə edilmiĢ olur.
Sonradan quyunun layihəyə əsasən, dərinləĢdirilməsi adi qaydada aparılır.
Dəniz qazımasının texnoloji xüsusiyyətlərdən biri də orada külli
miqdarda maili quyuların qazılmasıdır. Dənizdə qazılan quyuların 95%-dən çoxu
mail istiqamətdə olur.
Dayaqlar üzərində qurulan əsas.Bu tip əsaslardan vaxtilə çox yayılanı
müh. B.A.Raqinski tərəfindən təklif edilmiĢ əsas idir. Bu əsasın metal fermaları
dəniz dibinə basdırılmıĢ 24 boru dayaq üzərinə oturur. Bu dayaqlardan 20-sinin
diameri 85/8"
, vıĢka altındakı 4 dayağın diametri isə 123/4"
və əsasın faydalı sahəsi
42x19 m-dir.
Təbiidir ki, dəniz əsası üzərində buruq quruluĢ və mexanzimləri yalnız
müəyyən bir sxem üzrə yerləĢdirilməlidir (Ģəkil 7). Buruq otağı vıĢka əsasının
yanında, quyunun mərkəzindən 44 m məsafədə 4 dayaq üzərində qurulur və
bununla da xüsusi körpü vasitəsilə əlaqə saxlanılır.
ġəkil 7
Bu əsasın 18 dayağı su səviyyəsindən 3 m hündürlükdə, 4 vıĢkaaltı dayaq və
onların yanındakı dayaqlar isə sudan 4 m hündürlükdə kəsilir. Odur ki, bu sonuncu
dayaqların üzərinə qoyulan fermalardigərlərindən hündür olur. Bu fermalar 10 ayrı
seksiyadan ibarətdir.
Fermalar sahildə 65/8"
və 41/2"
borulardan qaynaqla hazırlanır. Seksiyaların
hazırlanması 5 m-dən artıq metal tələb edir.
Əsas, xüsusi dəniz kranı vasitəsilə qurulur. Sistemin sərtliyini təmin etmək
üçün dayaqlarla fermalar arasında dəmir çarpazlar dartılır.VıĢkanın 2 dartıcısı
əsasın uclarına, 2 digərləri isə basıdırlmıĢ xüsusi 65/8"
dayaqlara bağlanır.
Bu əsasda daha Ģaxt dayaqlarına ehtiyac olmur, çünki rotor altında dayaq
vəzifəsini hələ quyunun Ģaxt borusu daĢıyır. Dəniz Ģəraitində diametri 203/4"
olan
Ģaxt borusu adətən 30-40 m dərinliyə buraxılıb orada sementlənir. Odur ki, əsasın
Ģaxt hissəsində 4 əlavə çarpaz vasitəsilə bu Ģaxt borusu, çox möhkəm dayaq olur.
Qeyd edilməlidir ki, bu dayaqlar üzərində qurulan əsas ölkəmizdə dəniz
qazımasının ilk inkiĢafı dövründə müəyyən proqressiv rol onamıĢdır. Ölkəmizdə
bu tip əsaslar üzərində bir çox quyular qazlıb istismar edilməkdədir. Lakin bu tip
əsasın böyük mənfi cəhəti, dənizdə dayaqları basdırmağın meteoroloji Ģəraitdən
asılı olmasındadır. Azacıq külək əsdikdə kərəci vasitəsilə iĢləmək mümkün olmur.
Odur ki, havadan asılılığı mümükün qədər azaltmaq üçün bu sahədə texnikamız
bloklu əsasların qurulması istiqamətində inkiĢaf etmiĢdir.
Piramida tipli əsas.Dəniz qazıması üçün ilk blok tipli əsas ölkəmizdə 1944-cü ildə
mqühəndislər S.M.Quliyev, Y.Ə.Səfərov və R.Ġ.ġiĢĢenko tərəfindən təklif
edilmiĢdir. Bu təklifə qədər bütün dünyanın neft sənayesində bloklu tipdə dəniz
əsası məlum deyildi.
Odur ki, burada da mütəxəssislərimizin böyük nailiyyətləri və ölkəmizin
birinciliyi xüsusən qeyd edilməlidir. Bu blok tipli əsasın dayaqları üçtərəfli
pramida Ģəklində olduğu üçün piramidalı əsas deyə adlanır. Əsasın qurulmasında
aĢağıdakı amillər nəzərdə tutulmuĢdur:
1) quruluĢ iĢlərinin, mümükün qədər dənizin və havanın vəziyyətindən asılı
olmaması;
2) ayrı-ayrı blokların sahildə yığılması və tez bir zamanda dənizdə yerinə
qoyulması;
3) Ģəbəkə tipli sualtı hissələrinin dalğalar üçün minimal müqavimətli olması;
4) əsas dayaqlarını yerinə möhkəmlətmək iĢlərinin mümkün qədər
azaldılması və sadələĢdirilməsi;
5) dayaq tipli əsasın üst fermalarından burada da yenidən istifadə edilməsi.
Piramida tipli əsas, ölçüləri 8x32 m olan və bir-birindən 4 m məsafədə
qoyulan 2 müstəqil blokdan ibarətdir.
Birinci blokun üzərində vıĢkanın körpüsü, vıĢka və saray; ikincinin üzərində
isə - məhlul nasosları, gil və enerji təsərrüfatı və ehtiyat həcmləri yerləĢdirilir.
Дяниз вя океан шелфляриндя нефт вя газ гуйуларынын газылмасында мцхтялифлик
олдуьундан щазырда онлар цчцн хцсуси газыма тикилиляри йарадылмышдыр. Тикилилярин
типии ясасян дянизин дяринлийиндян вя онун дибинин эеоложи гурулушундан асылыдыр.
Тикилилярин конструксийасына газыма районунун иглим шяраити мцщцм дяряъядя тясир
эюстярир. Дяниз буруг тикилиляри фярди лайищяляр ясасында йарадылыр. Цмуми щалда
онлары дюрд група бюлмяк олар:
1. Дянизин дибиндя дайаьы олан дяниз буруг ясаслары;
2. Юзцгалхан цзян газыма гурьулары;
3. Цзян газыма эямиляри
4. Йарымдалма цзян газыма гурьулары.
Естакада йахуд ада ясаслары биринъи груп дяниз тикилилярини тяшкил едир. Артыг
онларын Хязяр, Гара вя Азов дянизляриндя тикинтиси цзря мцщцм тяърцбя
топланмышдыр. Ясасын цзяриндя йахуд естакадада серийалы газыма аваданлыьыны
йерляшдирмяк цчцн мейданча йарадырлар вя ондан мцяййян гядяр узаглыгда
газыма бригадасы цчцн мяишят отаглары йерляшдирирляр. Су цзяриндя мейданчанын
щцндцрлцйц дальанын ян бюйцк щцндцрлцйцндян асылы олараг 6-30 м тяшкил едир.
Адятян бир мейданчадан 3-20 гуйу газылыр. Онларын сайы эеоложи шяраитдян вя
мейданчанын юлчцсцндян асылы олур.Гуйуаьзыны кипляндирмяк цчцн аваданлыглар бу
щалда гурудакы кими олур.Газыма эямиляри дянизин 150-200 м дяринликляриндя
гуйулар газымаг цчцндцр. Газыма эямиси 7-35 мин м3 су тутан ади дяниз
эямисидир, эюйяртясиндя газыма аваданлыьы йерляшдирилир. Газыма эямисиндян
газыма заманы гуйу аьзы вя фонтана гаршы аваданлыг дяниз дибиндя йерляшдирилир.
Аваданлыьын идаря олунмасы эямидян дистансион олараг щяйата кечирилир. Гуйу аьзы
газыма эямиси иля телескопик щерметик су айырыъы кямярля бирляшдирилир. Газыма
эямиси газыма нюгтясиндя лювбярлярин йахуд динамики стабилляшдирмя системинин
кюмяйи иля сахланылыр. Дяниздя дальа олдугда эями иля гуйуаьзы арасындакы мясафя
дяйишилдийиндян газыма кямяри телескопик амортизатор гурулушуна малик олмалыдыр.
Америка мцтяхяссисляринин вердийи тювсийяляря эюря Цзян газыма васитяляри
дянизин дяринлийиндян асылы олараг ашаьыдакы шяраитлярдя истифадя олуна билярляр:
Далма .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 м-дяк
Юзцгалхан .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15-120 м
Йарымдалма гурьулар вя лювбярдя олан газыма эямиляри . . . . .30-200м
Йарымдалма гурьулар вя динамики стабилляшдириъи системли
газыма эямиляри .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200м
Дянизин мцхтялиф дяринлийиндя газыма апармаг цчцн газыма васитяляринин
синфинин сечилмяси игтисади амиллярля мцяййян олунур.
MÖVZU N-7: ÖZÜQALXAN ÜZƏN QAZIMA QURĞULARI
Юзцгалхан цзян газыма гурьуларыны 1956-1958-ъи иллярдя Дянизнефтлайищя
Институтунда йаратмаьа башлайыблар. Биринъи беля гурьу 1959-ъу илдя дянизин
дяринлийи 6,5 м олан йердя дяриндийи 1200 м-я чатан гуйуну газымаг цчцн тикилди.
1966-ъы илдя «Абшерон» адлы Цзян газыма гурьусу (ЦГГ) истифадяйя верилди ки, о,
дянизин 15 м. дяринлийиндя 1800 м дяринликли гуйу газымаг цчцн нязярдя
тутулмушду (шякил 19). Сонралар даща эцълц «Азярбайъан» гурьусу йарадылды ки,
онунла дянизин 22 м. дяринлийиндя 3000 м. газыма ишляри апармаьа имкан верилди
(шякил 20). 1975-ъи илдя «Бакы» адлы ЦГГ тикилди вя дянизин дяринлийи 60 м. олан
йердя 6000 м дяринликли гуйу цчцн нязярдя тутулду Ишчи вязиййятдя ЙГГ-нин
эювдяси су сятщиндян верилмиш щцндцрлцкдя кямярляр васитясиля сахланылыр. Нягл
олунма вязиййятиндя дайаг кямярляри понтон эюйяртяси цзяриндя
галдырылыр.ЙДЦГГ газылан гуйуларын гуйу аьзы су алтында йерляшир. Йанаъаг, бору,
газыма мящлулу вя диэяр материал ещтийатларына эюря ЦГГ автоном гурьу сайылыр
вя 30 эцн сащилля ялагяси олмадан ишляйя биляр.
Цзян газыма васитяляри йарымгалдырылмыш платформалар вя газыма
эямиляридир. Цзян йарымдалдырылмыш газыма платформасы понтонлардан вя газыма
гурьусу йерляшдирилмиш йухары газыма мейданчасындан ибарятдир. Понтонлу
мейданча стабилляшдириъи кямярлярлдя ялагяляндирилир. Ишчи вязиййятдя понтонлар 20-
25 м дяринлийиндя суйа галдырылыр ки, бу да дяниз дальаларынын платформайа тясирини
азалдыр. Лювбярляр йахуд динамика стабилляшдирмя системляри йарымдалдырылмыш
платформанын гуйу аьзында сахлайыр.
MÖVZU N-8: YARIMDALMA ÜZƏN QAZIMA QURĞULARI
Дянизин даща чох дяринликляриндяки нефт вя газ йатагларында ахтарыш вя кяшфиййат
ишлярини апармаг цчцн йарымдалма цзян газыма гурьуларындан истифадя олунур. Бу
гурьуларын эювдяси суйа батырылыр. Пантонлар щям нягл, щям дя иш заманы гурьуну
цзян вязиййятдя сахлайыр. ЙДЦГГ нягл едилян заман пантонларда аз балласт
сахланылыр. Иш заманы пантонун аракясмяляри (балласт пантонлары) су иля долдурулур
вя гурьу лазыми гядяр суйа чюкдцрцлцр, пантон су алтында олур вя буна дальа зяиф
тя’сир едир.
ЙДЦГГ-дя гуйуаьзы дянизин дибиндя йерляшир. Бцтцн гуйуаьзы аваданлыглар
бурада монтаж едилир. Гуйуаьзы ротор вя йума мящлулунун дювран системи, райзер
вя диверторун кюмяйи иля ялагяляндирилир. Бцтцн гуйуаьзы аваданлыглар порталда
хцсуси пулт васитяси иля идаря олунурлар. Бу заман телевизийа камерасы васитясиля
суалты аваданлыглар мцшащидя едилир. Гурьу комплекс дальыъ аваданлыглары иля дя
тяъщиз олунмушдур. Лазым эялдикдя дальыълар суалты аваданлыгда тядгигат ишляри
апара билирляр.
Гурьу газыма нюгтясиндя ишчи вязиййятиндя лювбяр васитясиля сахланылыр. Йухары
эюйяртядя вышка, буъургад, ротор вя с. буруг аваданлыглары йерляшдирилмишдир. Гурьу
лазыми гядяр хиласедиъи васитялярля тя’мин едилмишдир. Гурьу бир йердян башга йеря
эямиляр васитясиля апарылыр.
Беля гурьулар, ашаьы пантондан, алты сабитляшдириъи сцтунлардан вя йухары
эювдядян тяшкил едилмишдир. Бу типли гурьуларын дянизин дяринлийи 200 метря гядяр
олан сащяляриндя 6000 м дяринлийя гядяр ахтарыш, кяшфиййат гуйулары газымаг
имканы вар.
1. Габарит юлчцляри, м:
вертолйот мейданчасы нязяря алынмагла узунлуьу 97,9
лювбяр кронштейни нязяря алынмагла ени 71,56
вышка иля бирликдя щцндцрлцйц 94,135
2. Ясас юлчцляри, м:
Узунлуьу 62,38
Ени 49,20
Бортун щцндцрлцйц 6,0
3. Ашаьы пантон, м:
Узунлуьу (ян чох) саь 91,935
Узунлуьу (ян чох) сол 91,934
Ени 15
Щцндцрлцйц 6,0
4. Сабитляшдириъи сцтунлар, м:
Сцтунун диаметри 9,8
Щцндцрлцйц 18,47
Мигдары, ядяд 6,0
Сцтунларын охлары арасындакы мясафя 31,19
(узунуна)
Сцтунларын охлары арасындакы мясафя 49,20
(ениня)
5. Чюкмя (суйа отурма щядди), м:
Бош 4,75
Кечид заманы 5,6
Истисмар заманы 14,3
6. Су басымы: йцксцз, т 11460
Йцксцз: кючмя вахты, т 13890
Истисмар заманы , т 19770
7. Газыма заманы дянизин ян аз дяринлийи, м 90
8. Газыма заманы дянизин ян чох дяринлийи, м 200
9. Эювдянин эями аваданлыьы иля кцтляси, т 9102
10. Електрик аваданлыглары вя механизмляри
иля кцтляси, т 1818
11.Техники вя буруг аваданлыглары иля
кцтляси, т 500
12. Су вя ярзаг автономлулуьу, эцн 30
13. Йедяк аваданлыьынын имканы нязяря
алынмагла 2 бал кцлякдя йедяк сцр’яти 7 узел (1 узел 1852 м)
14. Чюкмя, суйун цзцня галхма
пантонлары майе (су) гябул етмякля гурьуну ишчи вязиййятиня гядяр суйа
чюкдцрцлмяси вя йа суйу байыра вурмагла су сятщиня галдырылмасы просесидир.
15. Гурьунун истисмар вязиййяти — онун газыма заманы олдуьу вязиййяти вя
щямчинин гуйуаьзы суалты аваданлыьын монтаж едилмяси, кямярин бурахылмасы,
онун сементлянмяси вя гуйунун мянимсянилмяси (сынаг едилмяси) вязиййятидир.
16. Фыртына вахты пис щидрометеороложи щава шяраитиндя дайанмаг.
17. Сярт фыртына вахты йашайышы тя’мин етмяк ян пис щидрометеороложи шяраитдя
дайанмаг.
18. Гурьунун газыма нюгтясиня гойулмасы, чыхарылмасы, маневр
едилмясиндя кюмякчи эямилярдян истифадя едилир.
19. Башга йеря кечяркян гурьуда 50% эями (702 тон) вя 50% технололжи йцк
(1075 тон) олмалыдыр.
Кечмя (переход) — гурьунун ейни йатагда йерини дяйишмяси
Кючмя (перегон) — гурьунун башга йатаг вя йа района кючмяси
Чюкмя (погружение) — майе (су) гябул етмякля гурьунун ишчи
вязиййятиня гядяр суйа чюкдцрцлмяси
Галхма (всплытие) — майе (су) байыра вурмагла су сятщиня галхмаг
Истисмар вязиййяти — гурьунун газыма заманы олдуьу вязиййятдир. Бу
гуйуаьзы
(эксплуатация) суалты аваданлыьын монтажы кямярин бурахылмасы,
сементлянмяси вя с. гуйунун мянимсянилмяси
вязиййятляридир
Чюкмя — фыртына вахты, суйа чюкмя, пис щидрометеороложи шяраитдя ишчи
вязиййятдя олмайан щалда дайанмаг вя йашайышы тя’мин
етмяк, щабеля газыма нюгтясиня гойанда вя йа орадан
чыхарданда, лювбярлярдя гойуланда вя йа чыхарданда
маневр едян вязиййяти тя’мин етмяк.
Йарымдалма цзян газыма гурьусунда eщтийат йцкцнцн кечид заманы пайланмасы
Ещтийат йцкляри
10%
эями
вя
10%
техно
ложи
ещтийа
т, т
10%
эями
вя
10%
технол
ожи
ещтийат
йцкц
вя
газыма
нын
тулланты
лары
иля, т
50%
эями
вя
50%
технол
ожи
ещтийат,
т
50%
эями
вя
50%
технол
ожи
ещтийат
йцкц
вя
газыма
-нын
тулланты
лары иля,
т
100%
эями
вя
100%
технол
ожи
ещтийат
лар, т
Вариант №
10170.901.088
1 2 3 4 5
Техноложи
ещтийат:
Газыма борулары
Газыма алятляри
Горуйуъу кямяр
Баш эюйяртядя
бункерляр 5 №-ли
Сцтунда
(колонда)
Амбарда кисяляр
Йума мящлулу
Превентор блоку
БП540х210 вя
СМ.610
Превентор блоку
БП350х700 вя
СМ.406
вя суалты
гуйуаьзы
аваданлыглар
Эями ещтийаты:
Ясас ещтийат
систернляриндя
йанаъаг
Мясряф
систерниндя
йанаъаг
Ичмяли су
Дузсуз су (ширин
су)
Екипаж (йцкляри
иля )
20
5
28
37
13
15
55
-
-
-
80
46
14
24
12
6
-
173
191
20
5
28
37
13
15
55
-
-
-
80
46
14
24
12
60
34
173
191
200
50
100
150
50
50
120
150
158
46
400
-
70
126
17
-
-
107
5
702
200
50
100
150
50
50
120
150
158
46
400
-
70
126
17
60
-
1075
702
200
50
100
150
50
50
120
150
158
46
800
46
141
239
23
60
-
1075
1374
MÖVZU N-9: VIġKA,ONUN VƏZIFƏSI VƏ QURULUġU
Qazıma üçün qurulan vıĢka qübbədən və bir, yaxud iki saraydan ibarət olur. Bu
saraylarda qazıma mexanizmləri və avadanlığı yerləĢdirilir. VıĢka, qazıma
kəmərini quyuya qaldırmaq və qoruyucu kəmər endirmək üçündür. Qazıma üçün
qurulan vıĢka aĢağıdakı texniki tələbləri təmin etməlidir:
1. Gözlənilən maksimumvertikal yüklərin ağırlığına davam gətirəcək
dərəcədə möhkəm və maksimum horizontal yüklərə qarĢı dayanıqlı olmalı;
2. Ġçərisində qazıma mexanizmləri rahat yerləĢməli və istifadə üçün kifayət
qədər hündürlüyü və sahəsi olmalı;
3. Sökülmədən, bir yerdən baĢqa yerə çəkilə bilməli;
4. Qazıma iĢçilərini və mexanizmlərini atmosfer təsirindən qorumalıdır.
Buruq quruluĢunun əsas hissələri bunlardır:
a) özül
b) vıĢka
c) saray
d) körpü
e) gilli məhlul cərəyanı sistemi
j) gilli məhlul üçün xüsusi təsərrüfat.
Qazıma vıĢkaları bir-birindən yükqaldırma, ayaqlarının oxuarasındakı
məsafə, hündürlük və səndəlinin (quĢxananın) hündürlüyü ilə fərqlənir. VıĢkanın
aĢağı oturacağı üzrə ayaqları arasındakı məsafə, qazıma dəzgahının ölçüləri və
qazıma texnologiyası proseslərinin rahat apaılması tələbləri ilə müəyyən edilir.
Yuxarı oturacaq üzrə ayaqlar arasındakı məsafə, quĢxananın yanında qazıma
Ģamlarının yerləĢdiyi zaman, tal blokunun sərbəst və sürətlə hərəkətinin təmin
edilməsi ilə müəyyən edilir.
VıĢkanın oturacaqları ölçülərini təyin edərkən, onun dayanıqlığının təmin
edilməsi də nəzərdə tutulmalıdır. VıĢkanın hündürlüyü – qazıma Ģamlarının
uzunluğu, tal bloku və qaldırıcı qarmağın sərbəst yerləĢməsi və eyni zamanda
kronblokdan müəyyən məsafədə qalması tələbatı ilə müəyyən edilir. Adətən
vıĢkanın hündrülüyü müvafiq qazıma Ģamının 1,5-1,65 uzunluğu qədər olur.
Buruğun quĢxanası, qazıma Ģamlarının orta uzunluğundan 1,25-2,8 m aĢağı
səviyyədə yerləĢdirilir. Yükqaldırma qabiliyyəti üzrə buruqlar yüngül və ağır tipli
olur.
Vaxtilə ölkəmizdə qaıma üçün vıĢkalar taxtadan qurulurdu. Hazırda isə
vıĢkalar yalnız metaldan qurulur.
Müasir qazıma vıĢkaları BM-41, BM-28, BM-41-2, B1-300-53 tipli olur.
VıĢkanın hündürlüyü, qazımanın dərinliyindən də müəyyən qədər asılı olur.
Dayaz qazımada iĢlədilən 17-18 m uzunluğunda Ģamlar üçün hündürlüyü 28 m,
dərin qazımada iĢlədilən 25-26 m Ģamlar üçün hündürlüyü 41 m və çox dərin
qazımada iĢlədilən 36-37 m Ģamlar üçün hündürlüyü 53 m olan vıĢka qurulur.
Hər bir qazılan buruğun yanında, qazıma ustası və iĢçilərinin istirahəti, iĢ
paltarlarının saxnması, texniki müĢavirələrin keçirilməsi və s. üçün buruq otağı
düzəldilir.
Metal vıĢkalar.Metal vıĢkalar 65/8"
və 41/2"
köhnə qazıma borularından və ya
profilli poladdan hazırlanır.
VıĢkaların elastik çarpazları (diaqonalları) diametri 27 və 16 mm olan
dəmirdən olur. B1-300-53 tipli vıĢkanın çarpazları isə sərt olub, profilli poladdan
hazırlanır.
Metal vıĢkaların küləyə müqavimət sahəsi, onun külək vuran tərəfindən
trapesiyası sahəsinin təxminən 12-18%-i qədər olur.
Metal vıĢkaları bir yerdən baĢqa yerə 10-12 dəfə və ya daha çox nəql etmək
mümkün olur. VıĢka ya sökülmədən bütöv halda, ya da sökülərək nəql edilir. Bu
xüsusiyyətlər metal vıĢkaların böyük üstünlüyüdür.
BM-41, BM-28, B1-300-53 tipli vıĢkalar, bunlardan B1-300-53 Ģəkil 68-də
göstərilmiĢdir.
ġəkil 8
Metal vıĢkaların texniki xarakteristikası cədvəl 4-da verilmiĢdir.
cədvəl 4
Metal qazıma vışkalarının texniki xarakteristikası
Parametrlər BM-28 BM-41 BM-41-2 B1-300-53
Yükqaldırma qabiliyyəti (statik) 110 150 150 300
Az müddətdə maksimum yüklənə
bilməsi
150 200 200 400
Hnüdürlüyü (istinad tavasından
kronblok ydayaqlarının üstünə
qədər)
28 41 41 53
AĢağı oturacaq çərçivəsinin
ölçüləri
8x8 8x8 8x8 10x10
Yuxarı oturacağın ölçüləri 2x2 2x2 2x2 2x2
Panellərin hündürlüyü 4 4,027 4,027 2,186
Ayağın ayrılan hissələri 4 4,05 4,05 4,372
QuruluĢu Sökülən-çarpazlı Sökülən
ikiçarpazlı
Ağırlığı 16 20 20 32
Panellərin sayı 7 10 10 24
Qapısının hündürlüyü 8 8 12 10,8
Qazıma vıĢkalarının oturacaq (çərçivə), Ģaxt və s. brusları ağac ya metaldam
olur. VıĢkanın Ģaxt brusları, quyu mərkəzindən hər iki tərəfə simmetrik olaraq,
qazıma dəzgahına paralel istiqamətdə qoyulur. Bu bruslar arasındakı açıq məsafə
800 mm olmalıdır. Ağac brusların kəsiyi ölçüləri 300x300 mm olur.
Газыма тикилиляриня вышкалар, ясаслар, гябул кюрпцъцкляри вя газыма вя горуйуъу
борулары йерляшдирмяк цчцн стеллажлар аиддир.
Мцасир газыма тикилиляри температуру - 400Ъ-дян ашаьы олмайан шяраитдя
ишлямяк цчцн нязярдя тутулмушдур.
Газыма вышкасынын йухары щиссясиндя ондан асылмыш вя газыма йахуд
горуйуъу кямярля йцклянмиш тал системли кронблок гойулмушдур. Вышкада ендириб
– галдырма ямялиййатыны механикляшдирмя васитяляри вя газымачынын икинъи
кюмякчиси цчцн балкон гурашдырылыр. Вышка еляъя дя газыма бору шамларыны шагули
вязиййятдя сахламаг цчцн нязярдя тутулур. Вышкада пиллякян вя ящатя олунмуш
сащяляр вардыр. Беляликля, вышка цстцндяки бцтцн аваданлыгларла бирликдя
йцкгалдырма тикилисидир.
Газымада ики тип вышкалар тятбиг олунур: гцлляли вя дор шякилли. Гцлляли
вышкаларда дюрд апаран дайаг олур ки, бунлар юз араларында чярчивя иля ялагяляняряк
ващид фяза системи ямяля эятирир. Дор шякилли вышкалар ики айаьа малик олуб, йухары
щиссядя бир-бириля ялагялянир. Бу вышкалар ики дайаьын кюмяйиля шагули вязиййятдя
дайанырлар.
Уралмашзаводун бурахдыьы вышкаларын ишарялянмяси ашаьыдакы кимидир:
мясялян ВБА-58 х 300 –АСП системли, файдалы щцндцрлцйц 58 м, йцксахламасы
3000 кЩ олан гцлляли вышка, Б-вышка; Б-гцлляли; А-АСП цчцн нязярдя тутулмуш; 58
–вышканын файдалы щцндцрлцйц; 300-гармагдакы йцксахлама, т. Дор шякилли
вышкаларда ики щярф йазылыр, мясялян, ВА-45 х 200 – файдалы щцндцрлцйц 45 м,
йцксахламасы 2000 кЩ олан А шякилли дорлу вышка.
Вышкаларын техники характеристикалары ъядвял 5-дя верилмишдир.
Газыма вышкаларынын техники характеристикалары
Ъядвял 5
Параметрляр
БУ
-
30Б
р
БУ
-
75Б
р
БУ
-80
Бр
ВА
-
41х1
70
ВА
-
45х2
00
ВА
-45
х250
ВА
-
45х3
20
ВБ
А-
58х3
00
ВБ
А-
58х4
00
Йцксахлама,
кЩ 500 750 800 1700 2000 2500 3200 4000 4000
Файдалы
щцндцрлцк, м 32 40 40,5 41 45 45 45 58 58
Балконун
йерляшдийи
щцндцрлцк, м
18,3 22,8 22,1 20,7 24,1 24,12 20,41 30,5 -
Цмуми
щцндцрлцк, м - 42,4 - 46,97 - 52,08 51,85 70 -
Ясас
дюшямясинин
щцндцрлцйц,
м
- - - 4,5 6,2 6,2 7,0 6,0 6,0
Айаглар
арасындакы
мясафя, м
5,5 6,2 7,2 9,2 10,3 10,3 10,3 16,5 14,5
Кцтляси. т 11,7 17,3 18,3 25,7 27,1 - - - -
Газыма вышкаларына ашаьыдакы тялябляр иряли сцрцлцр:
Гуйунун тикилмяси заманы техноложи ямялиййатларын йериня йетирилмяси
просесиндя верилмиш йцксахламанын етибарлыьы;
истисмар мцддятиндя мцхтялиф иглим шяраитляриндя тямирсиз ишлямя
габилиййяти;
гурашдырма вя сюкцлмянин ращатлыьы вя шагули вязийятдя йени газыма
нюгтясиня апармаьын мцмкцнлцйц;
вышка дахилиндяки фязада балконун вя АСП системи механизмляринин
йерляшдирилмясинин мцмкцнлцйц;
гиймятинин вя щазырланмада ямяк тутумунун аз олмасы;
вышкада йерляшдирилмиш аваданлыглара хидмятин ращщатлыьы вя хидмят щейяти
ишинин тящлцкясизлийи.
А шякилли дорлу вышкалар конструктив схеминя вя гурашдырылма цсулуна эюря
ейни типлидир. Вышка боруларындан йериня йетириляряк гайнагла щазырланмыш ики ядяд
шагули формайа маликдир. Диэяр дорлу вышкалардан фяргли олараг БУ-75БР, БУ-80
Бр вя ВА- 41х170 вышкалары бярабяр йанлы цчкцнъ прокатлардан щазырланыр. Щяр бир
ферма 10 м узунлуьу дюрд бюлмядян тяшкил олунур. Бюлмялярин сонунда юз
араларында бирляшдирилмяк цчцн фланслар вардыр ки, бунлар да йа болтлар, йа да хцсуси
хомутлар васитясиля бяркидилирляр.
Гцлляли вышкалар формасына эюря дюрд цзлц кясик пирамиданы хатырладыр.
Вышканын ясас дцйцнляри- айаглар, кямярляр, диагнал дартылар, дайаг дцйцнляри,
гапысы, кронблок алты чярчивяси, балконлары, ящатя олунмуш пиллякян вя сащяляридир.
Гцлляли вышкалар бору вя прокат материаллардан щазырлана билярляр. Онлар айрыъа
чубуглардан гурашдырылыр ки, бу да гурашдырмада чохлу болт вя ямяк тутуму тяляб
едир.
ВБА-58х300 гцлляли вышкасы БУ-300Е, БУ-300 ДЕ газыма гурьулары
комплектиня дахилдир.
ВБА-58 х 400 гцлляли вышкасы ися Уралмаш 15 000 газыма гурьусу
комплектиня дахилдир.
Яэяр вышка шимал шяраитиндя истисмар олунаъагса, онда онун бцтцн цзляри
дямир вярягя иля тикилир вя ичяриси гыздырылыр. Бу ишляйян газыма бригадасы цзвляри
цчцн дя ращатлыг йарадыр.
Фонтана гаршы аваданлыг гуйуаьзы иля газыма гурьусунун дюшямяси арасында
йерляшдирилир. Буна эюря дя системя дахил олан аваданлыглар компакт олмалыдырлар.
Нефтгазчыхарма сянайесиндя тящлцкясизлик гайдаларына эюря аномал йцксяк
лай тязйигли йатагларда щюкмян фонтана гаршы аваданлыглар дясти гурашдырылмалыдыр.
Гуйу аьзы кондуктор вя аралыг кямярляр бурахылдыгдан сонра превенторларла тямин
олунур. Фонтана гаршы аваданлыглар мющкямлийя вя щерметиклийя гаршы сынанырлар.
MÖVZU N-10: KRONBLOK VƏ TAL BLOKLARI,QALDIRICI
QARMAQLAR,TAL KANATLARI
Тал блоклары вя кронблоклар тал системи полиспст механизминин ясас
дцйцнляридир. Тал блоку вя она асылмыш газыма гармаьы йахуд елеваторла бирликдя
тал системинин щярякятли щиссясини тяшкил едир. Кронблок тярпянмяз дцйцн олуб тал
системинин гармагдакы йцкля бирликдя щярякятли щиссясини вышка цзяриндя сахламаг
цчцн тятбиг олунур. Щяр бир гаснаг адятян бир ъцт дийирлянмя йастыьы цзяриндя
гурашдырылараг ох цзяриндя отурдулур.
Тал блоклары анъаг бирохлу олурлар (шякил 9). Кронблоклар ися икиохлу да ола
билярляр (шякил 10). Ян эениш йайыланы, щазырланма вя истисмар цчцн ращат оланы ики
охлу ики дайаглф конструксийадыр (шякил 10).
Шякил 10. Гаснагларын блокларын
охларында йерляшмя схеми
Шякил 9. Тал блоку
1-сырьа, 2-бармагъыг, 3-кронштейн,
4-йанаг, 5-гаснаг, 6- дийиръякли йастыг,
7-ох, 8-гайка, 9-щалга, 10-траверс,
11-юртцк
Тал блоклары конструктив схемляриня эюря бир-бириндян аз фярглянирляр. Онлар
мцхтялиф йцкгалдырма габилиййятляриня вя уйьун олараг гаснагларын сайына вя ясас
деталларын юлчцляриня эюря фярглянирляр. Тал блокунун вя кронблокларын типик
конструксийаларындан бири шякил 9-дя вя шякил 10-дя тясвир олунмушдур.
Тал системляри газыма гурьусу галдырма комплексинин бир щисяси олуб, йейилмиш
балтаны дяйишдирмяк мягсядиля щяйата кечириллян ендириб-галдырма ямялиййаты
цчцн, сцхур нцмуняси эютцрян заман газыма кямярини ендирмяк, галдырмаг вя
асылы щалда сахламаг цчцн, гуйуда тутма вя диэяр ямялиййатлары йериня йетирмяк
вя еляъя дя горуйуъу борулары ендирмяк цчцн тятбиг олунур. Диэяр щалларда,
пярчимлянмиш вя йа гязайа уьрамыш газыма боруларыны гуйудан чыхармаг цчцн
гармагда тяляб олунан гцввя йаратмаьы тямин едир.
Тал системляри газыма буъургады галдырыъы барабанынын фырланма щярякятинин
газыма вя йа горуйуъу кямяр асылмыш гармаьын ирялилямя щярякятиня чевирирляр.
Ейни заманда онлар полипаст ролуну ойнайараг тал канатынын буъургад барабанына
сарынан апаран уъундакы эярилмяни азалдырлар. Бунунла галдырма валындакы фырланма
моменти, буъургада вя эцъ интигалына олан бцтцн гцввяляр азалмыш олур.
Тал системляринин техники характеристикаларынын (ъядвял. 6) ясас эюстяриъиси
Шякил 11. УКБА 7-500 кронблоку
1-чярчивя, 2-юртцк, 3 вя 4-дайаглар, 5- кюмякчи блок, 6-цчгаснаглы бюлмя, 7-
дюрдгаснаглы бюлмя; 8- кюмякчи блок
онларын йцкгалдырма габилиййятидир ки, буна уйьун олараг онларла мцхтялиф газыма
гурьулары комплектляшдирилир.
Тал системляринин техники характеристикалары
Ъядвял 6
Параметрляр Газыма гурьулары
БУ-
2000
БУ-
2500
БУ-
3000
БУ-
4000
БУ-
5000
БУ-
6500
БУ-
800
0
БУ-
1000
0
Гармагдакы ян бюйцк
йцк, МН
1,2 1,4 1,7 2,0 2,5 3,2 4,0 5,0
гаснаьын диаметри,мм 900 1080 1080 1140 1140 1280 136
0
1600
Тал канатынын диаметри,
мм
25 28 28 32 32 35 38 38-42
Ян бюйцк мцмкцн
теллянмя
4х5 4х5 5х6 5х6 6х7 6х7 6х7 7х8
Тал системи полиспаст механизмдян, газыма гармаьындан вя тал канатынын
тярпянмяз уъуну бяркитмя гурулушундан тяшкил олунур. Полиспаст механизминя
конструктив олараг бир блокда бирляшдирилмиш ики груп канат гаснаглары дахилдир.
Тярпянмяз гаснаглар групуну тямсил едян кронблок вышканын йухары
мейданчвсында гойулмушдур. О, тал канаты иля гармаг асылмыш щярякятли тал блокла
ялагялянир. Бязи щалларда тал блоку вя гармаг конструктив олараг бир дцйцндя
бирляшдиридлир вя гармагблок адланыр. Кронблокдан кечян тал канатынын апаран уъу
буъургада эедир вя онун барабанына бяркидилир, тярпянмяз уъу ися канаты вышканын
айаьына баьлайан хцсуси тяртибата бяркидилир.
Щярякятсиз тал системиндя канатын голларындакы гцввяляр мцнтязям пайланыр
вя ашаьыдакына бярабярдир:
1 2 3
( )... tc
a n
Q QP P P P P
m
буралда Пд , П1 , П2, П3 , … Пн-канатын апаран, биринъи, икинъи, цчцнъц, …
тярпянмяз уъундакы гцввяляр; Г-гармагдакы йцк; Гтс –тал системинин щярякятли
щиссяляринин (тал блоку, гармаг вя канат) чякиси; м- теллянмялярин сайыдыр.
Тал блокунун щярякяти заманы гаснаг йастыгларында вя канатла гаснаг
арасында сцртцнмя гцввяляри йараныр вя бунунла ялагядар олараг канат голларындакы
гцввялярин мцнтязямлийи дяйишир. Кямяри галдырма заманы ян бюйцк гцввя
апаран уъда, ян кичик гцввя тярпянмяз уъда олур:
( ) ( )
;ts ts tsa
ts
Q Q Q QP P
m m
бурада тс – тал системинин ф.и.я.-дыр.
Галдырмада канатын щяр голундакы гцввяни Г-дян асылы тапырыг:
П1 = Па ;
П2 = П1 = Па2
П3 = П2 = Па3
. . . . . . . . . . . .
Пм = Пм-1 = Пам
1
e
QP
m
Ахырынъы ики ифадянин саь тяряфляринин бярабярлийиндян цмуми ф.и.я.-ны тапа
билярик:
(1 )
(1 )
m
m
Гармаьын галхмасы заманы канат барабана гатларла сарыныр. Хариъи гатларын дахиля
кечмямяси цчцн канатын сарынмасы кип олмалыдыр, йяни вн= в1 м <20 м/с шярти
юдянилмялидир.
Тяйинатындан вя истисмар шяраитиндян асылы олараг мцхтялиф конструксийайа малик
полад канатлар щазырланыр ки, онлары цч група бюлмяк олар:
1) бир мяркязи метал вя йа гейри-метал
нцвяли полад мяфтиллярдян щазырлданмыш
канатлар:
2) нцвясиз полад канатлар;
3) щяр сарьыда вя мяркязи щиссядя цзви
вя йа синтетик нцвяли полад мяфтиллярдян
щазырланмыш канатлар.
Газыма гурьуларынын тал
системляри цчцн адятян биринъи груп
тятбиг олунур (шякил.12).
Канатын коррозийа вя фриксион мцщафизяси цчцн ону сцрткц йаьына
щопдурурлар, бу сцрткц канатын кясийиндя олан бошлуглары долдурур.
Чохлайлы сарынманын цч цсулу мювъуддур:
1) мяфтиллярин хятти тохунмасы (ЛК) иля сарынма;
2) мяфтиллярин нюгтяви тохунмасы (ТК) иля сарынма;
3) комбиня олунмуш сарынма (ТЛК)
Газыма гармаглары онлардан асгы вя елеваторун кюмяйиля газыма йахуд
горуйуъу кямярля вя фырланьыъла она бирляшдирилмиш газыма кямяринин асылмасы
цчцн тятбиг олунур.Газыма гармаглары тал системинин дцйцнц олуб йцкгалдырма
аваданлыгларына аид олунур.
Конструксийаларына эюря гармаглар бир, ики вя цч буйнузлу олурлар. Дярин
газыма цчцн нязярдя тутулмуш газыма гурьуларында анъаг цч буйнузлу газыма
Шякил 12. Алтыщюрцклц вя нцвяли тал
канаты 1-щюрцк; 2- нцвя.
гармаглары истифадя олунур. Ики буйнузлу гармаг БУ – 50 Бр-1 гурьусунун
комплектиня дахилдир, бир буйнузлу гармаглар структур –кяшфиййат газымасында
ишлядилир. Цч буйнузун олмасы аьыр гармагларын истифадяси цчцн ращатлыг йарадыр.
Ясас буйнуз, адятян фырланьыъын асылмасы цчцн истифадя олунур. Йан буйнузларда
газыма вахты да елеваторун асылмасы цчцн ики асгы йерляшир. Гармаьын беля
консруксийасы йцнэцлляшдирилмиш бир телли асгыларын тятбиг олунмасына имкан верир.
Газыма гармагларынын щазырланмасы цсулуна э.юря тюкмя, дюймя йахуд лювщя
шяклиндя ола билирляр. Онларын ясас техники эюстяриъиляри ъядвял 9-да
верилмишдир.1250 кН –дан йухары йцкгалдырма габилиййяти олан гармаглар лювщяли
шякилдя щазырланыр ки, бу да онларын етибарлыьынын артмасына сябяб олур.
Шякил 13-дя 1250 кН йцкгалдырма габилиййятиня малик олан цчбуйнузлу
газыма гармаьы эюстярилмишдир.
Газыма гармаглары айрыъа гармаг шяклиндя вя тал блоку иля гармаьын
конструксийасыны юзцндя бирляшдирян гармагблок шяклиндя щазырлана биляр.
Гармагблокун ясас цстцнлцйц ондадыр ки, онун щцндцрлцйц тал блоку иля гармаьын
цмуми щцндцрлцйцндян аз олур.
MÖVZU N-11: QAZIMA BUCURQADLARI, BUCURQADIN
YUKQALDIRMA QABILIYYƏTININ TƏYINI
Газыма буъургадлары газыманын сямярялилийини тяйин едян газыма
комплексинин баш агрегатларына аиддир. Гейд олунмалыдыр ки, онлардан истяр ендириб-
галдырма ямялиййатларында, истярся дя гуйунун газылмасы заманы истифадя олунур.
Газыма буъургадлары вя тал системинин кюмяйиля газыма кямярини ендирир,
галдырыр вя асылы вязиййятдя сахлайыр, горуйуъу кямярляри гуйуйа ендирирляр.
Галдырма заманы интигалдан буъургадын барабанына ютцрцлян фырланма щярякяти тал
канатынын васитясиля тал блокунун вя гармаьын ирялилямя щярякятиня чеврилир.
Ендирмя заманы ися яйлямя гурулушлары гуйуйа ендирилян кямярлярин аьырлыьындан
йаранан сцряти мящдудлашдырыр. Газыма буъургадларындан еляъя дя ротора щярякят
Шякил 13. 1250 кН йцкгалдырма габилиййятиня малик цчбуйнузлу газыма гармаьы
вермяк, борулары баьлайыб-ачмаг цчцн истифадя олунур.
Газыма буъургадлары вя онларын яйлямя системляри газыма технолоэи-
йасынынын тялябляриня вя истисмар шяртляриня ъаваб вермялидир. Онларын эцъц вя
дартма гцввяси кифайят гядяр олмалыдыр ки, ян аьыр техноложи ямялиййатлар йериня
йетириля билсин. Галдырма вя ендирмя сцрятляри ямялиййатларын гязасыз щяйата
кечирилмясиня тяминат вермяли, игтисади ъящятдян сямяряли вя йцксяк мящсулдар
олмалыдыр.
Буъургад газыма гурьусу галдырма комплексинин ясас механизмидир. Онун
тяйинаты ашаьыдакы ямялиййатлары йериня йетирмяк цчцндцр:
1. Газыма вя горуйуъу кямярляри ендириб-галдырмаг;
2. Газыма вя йума просеси заманы кямярин аьырлыьыны юз цзяриндя
сахламаг;
3. Борулары ялавя етдикдя кямяри галдырмаг;
4. Ротора фырланма щярякятини ютцрмяк;
5. Борулары баьламаг вя ачмаг.
Газыма буъургадларыны эцъляриня вя диэяр техники параметрляриня, еляъя дя
кинематик вя конструктив яламятляриня эюря фяргляндирирляр.
Газыма буъургадларынын эцъц 200 - 2950 кw щяддиндя олур вя газыманын
дяринлийиндян асылы олур. Сцрятляринин сайына эюря газыма буъургадлары ики, цч, дюрд,
беш вя алты сцрятли ола билирляр. Хариъи аналогларда 8 вя 10 сцрятли буъургадлар да
мювъуддур.
Истифадя олунан интигалдан асылы олараг газыма буъургадлары сцрятляри пиля иля,
фасилясиз пилляли, пиллясиз дяйишян олурлар.
Валларын сайына эюря бир-, ики вя цчваллы буъургадлар фяргляндирилир. Бир – вя
икиваллы буъургадлар айрыъа ютцрмяни дяйишян сцрятляр гутусуна малик олурдлар.
Ротора ютцрцлян сцрятлярин сайына вя ютцрмянин кинематик схеминя эюря дя
буъургадлар бир-бириндян фярглянирляр.
Эюстярилян фяргляндириъи хцсусиййятлярля йанашы буъургадларда диэяр фяргляр
дя вардыр. Мясялян, зянъир ютцрмясинин дамла-дамла йахуд ахынла йаьланмасы,
яйляъ гаснагларынын щава вя йа су иля сойудулмасы, щидродинамики вя
електромагнит кюмякчи яйляъляринин олмасы, ял иля йахуд узаг мясафядян идаря
олунмасы.
Газыма буъургадлары гайнаг олунмуш чярчивя цзяриндя йерляшдирилмиш
галдырыъы вя трансмисийа валларындан, ютцрмяни дяйишмя гутусундан, ясас (лентли) вя
кюмякчи (тянзимляймиъи) яйлямя системиндян вя идаря пултундан тяшкил олунур.
Газыма буъургадлары галдырма заманы эцъц ютцрмяк вя йаранан енержини
удмаг цчцн етибарлы яйлямя гурулушлары иля тямин олунурлар.
Сцрятлярин дяйишдирилмяси фриксион ямялиййат муфталары васитясиля щяйата
кечирилир. Бу муфталар ямялиййатлары минимум вахтда, щям дя сялис йериня йетирир.
Газыма буъургадларынын бирляшдириъи юлчцляри бунлардыр: тал канатынын диаметри
вя барабанын мяркязиндян ротор валы цзяриндя отурдулмуш зянъир чархынын
ортасынадяк олан мясафя. Канатын диаметри барабанын хариъи сятщиндя олан новларын
юлчцсц иля ейни олмалыдыр.
Мцасир газыма буъургадлары ясасян ики гурулушлу схем цзря щазырланырлар;
1. Буъургад бцтцн компонентляри иля цмуми чярчивядя гурашдырылыр. Бу
буъургадлар сцрятляр гутусундан зянъир ютцрмяси иля щярякятя эятирилмиш бир баш
вала малик олурлар (ЛБ-750, ЛБУ-1100, ЛБУ-1700 вя с.).
2. Ики вя цч валы буъургадлар ютцрмяни дяйишян гуту иля бирляшдириляряк бир
агрегат сайылыр 9У2-2-11. У2-5-5 вя с.)
MÖVZU N-12: BURUQDA FIRLADICI MEXANIZMLƏR, ROTORLAR,
FIRLANĞICLAR
Qazımada fırlanğıcların vəzifəsi ikidir:
a) onun vasitəsilə qrmaqdan asılmıĢ qazıma kəməri üçün fırlanmağa imkan
yaratmaq;
b) qazıma kəməri vasitəsilə quyunun dibinə gilli mhlul vurmaq.
Müasir qazımada iĢlədilən fırlanğıcların texniki xarakteristikası cədvəldə
verilmiĢdir.
ШВ14-160 fırlanğıcı, hər hansı baĢqa fırlanğıc kimi, iki hissələr qrupundan:
a) fırlanmayan, iĢ zamanı qarmaqdan hərəkətsiz asılan hissələr qrupundan və b) iĢ
zamanı qazıma kəməri ilə bərabər fırlanan hissələr qrupundan ibarətdir(Ģəkil13).
Birinci qrup hissələr bunlardır poladdan
tökülmüĢ və Ģtropun salınması üçün cibləri
olan gövdə (1). Gövdənin içi yastıqlar üçün yağ
hövzəsidir. ġtrop (2) gövdə ilə oxları (3)
vasitəsilə birləĢdirilir. Yuxarı qapaq (4) eyni
zamanda yuxarı yastığa (11) istiqamət
vericidir. Boğaz (50 Ģlanqla birləĢdirilir və
bunun altında gil borusu (6) qoyulur. Əsas
yastığın (10) tavası (7) gövdəyə bağlanmıĢdır.
AĢağı kipkəc (8) yağ hövzəsini aĢağıdan
kipləĢdirmək üçündür.
Fırlanğıcın fırlanan hissələri uastıqlar
sistemi ilə lülədən (9) ibarətdir.Əsas yastıq (10) fırlanğıca bağlanmıĢ alətin
ağırlığını öz üzərinə götürür. Yönəldici yastıqlar (11) fırlanğıcın lüləsinə istiqamət
verməklə bərabər, radila qüvvələri öz üzərinə götürür.
Qazımanın baĢlanğıc dövründə alət dayaq yastığı (12) üzərində fırlanır. Eyni
zamanda bərk süxurları qazıyarkən əmələ gələn yuxarı vurğular bu yastıqla qəbul
edilir. Yuxarı kipkəc (13) yağ hövzəsini yuxarıdan kipləĢdiril
Müasir qazımada işlədilən fırlanğıcların texniki xarakteristikası Cədvəl 7
Texniki
parametrlər
Fırlanğıcların tipləri
ШВ3-75 ШВ4-150 ШВ14-160 У6-130-1 В1-300
Statik
yükqaldırma
qabiliyyəti
75 150 160 130 300
Dəqiqədə
maksimal
dövrlər sayı
150 150 350 200 300
Lülənin daxili
diametri, mm ilə
75 75 90 75 100
Əsas dayağın
tipi
Ġkisıralı
kürəcikli
Konus
dəyircəkli, 90
Konus
dəyircəkli
Konus
dəyircəkli, 60
Konus
dəyircəkli
Kipkəclər a) gil kipkəci – manjetli;
b) yağ kipkəci – kəndirlə kipləmə və yağlı manjetli
Yağlanması a) dayaqlar – silindr yağı 2;
b) gil kipkəci – konstalin L.
Qabarit ölçüləri,
m ilə:
Hündürlüyü 2660 2660 2970 3094 3450
ġtrop üzrə eni 720 852 975 926 1000
ġtrop
müstəvisinə
perpendikulyar
istiqamətdə eni
640 693 720 - 1080
Ağırlığı, kq ilə 1060 1550 1815 1775 2500
manjetli gil kipkəci gil borusu (6) ilə lülənin (9) arasını kipləĢdirərək böyük
təztiq altında (100 at qədər) iĢləyir. Buradakı V-yə oxĢar manjetlərin özü təzyiq
altında daha da kiplıəĢir.
Gil kipkəci və yuxarı kipkəc (13) yağdan (14) ilə vurulan konsistent yağla
yağlanır.
Yağ fırlanğıcın gövdəsinə dəlikdən (16) tökülür. QızmıĢ yağ buxarının
çıxması üçün bu dəliyin qapağında xüsusi dəliklər qoyulmuĢdur.
Qapaqlar (17) yuxarı və aĢağı yağ səviyyəsini təyin etmək üçündür.
Fırlanğıcın yağı dəyiĢdirildikdə, onun boĢaldılması üçün yaxĢı aĢağı çıxıĢı olur.
Bu tip fırlanğıc son, mükəmməl quruluĢlu olub, istehsalatda müsbət nəticələr
vermiĢdir.
Çox dərin qazıma Ģəraitində fırlanğıcın iĢ Ģəraiti olduqca mürəkəbdir. Odur
ki, son zamanlar AzĠNMAġ bu Ģəraitə müvafiq, çox mükəmməl B1-300 tipli
frlanğıc layihəsi hazırlanmıĢdır (Ģəkil 14).
ġəkil 14
Bu fırlanğıcın statik yükqaldırma qabiliyyəti 300 m-dir. Frıalnğıcın
quruluĢu, dayaq yastığı lüftünün tənziminə imkan verir. Yastıqlar, gövdədəki yağ
hövzəsindən yağlana bilir, yağ hövzəsi mükəməl kiplənmiĢdir, gilli məhlulun yağ
hövzəsinədaxil ola bilməsi qarĢısı, mükəmməl quruluĢlu kipkəclər ilə alınır, yağın
durulması və yağ buxarının xaric edilməsi təmin olunur və s.
Elevator Ģtroplarının fırlanğıc gövdəsinə ola biləcək vurğularının qarĢısını
almaq, həmçinin fırlanğıc Ģtropunu qarmaqla tutmaqdan ötrü onu rahat vəziyyətdə
saxlamaq üçün, fırlanğıcın xüsusi dayağı dayağı vardır.
B1-300 fırlanğıcı çox dərin qazımanın mürəkkəb tələblərini müvəffəqiyyətlə
ödəyir.
Ümumiyyətlə çox dərin qaıma üçün hazırlanmıĢ bu quruluĢ ölkəmizdə neft
maĢınqayırma sahəsinin nailiyyətlərindən biridir.
ФЫРЛАНЬЫЪ
Даща эениш йайылан конструксийа
дюрддайаглы фырланьыъдыр. (шяк. 15.). Бу схем
цзря ШВ14-160, УВ-250, УВ-320, УВ-450
фырланьыълары бурахылыр. Онларда ясас дайаг
силиндрик дийиръякли дайаг йастыглары,
ашаьыдан йухары истигамятлянмиш йцкляри
гябул едян кюмякчи йастыг ися кцряъикли
дайаг йастыьы шяклиндя истифадя олунур. Ясас
йастыг статики йцкгалдырмайа йохланмагла
динамики йцкгалдырма цзря узунюмцрлцйя
щесабланыр. Кюмякчи йастыглар конструктив
олараг сечилир. Ики мяркязляшдириъи йастыг
дисбалансдан йаранан йцкляри гябул едир вя
конструктив гябул олунур. Онлар адятян
радиал дийиръякли йастыглардан сечилир.
Конструксийаландырма заманы чалышмаг
лазымдыр ки, мяркязляшдириъи дайаглар арасындакы мясафя имкан дахилиндя бюйцк
олсун.
Фырланьыъы газыма бору кямяри иля бирляшдирмяк цчцн лцлянин ашаьы уъунда
гыфыл йивли муфта гойулур. Онун йейилмясини азалтмаг мягсядиля чевириъи нязярдя
тутулур. Лцлянин йухары щиссясиндя басгы борусуну йерляшдирмяк вя киплик йаратмаг
цчцн йонма дешик ачылыр.
Шякил 15. Дюрд дайаглы
конструксийа
Газыма роторлары гуйу лцлясинин газылмасы вя йа эенишляндирилмяси заманы
газыма кямяриня фырланма щярякяти вермяк, ендириб-галдырма ямялиййаты
просесиндя газыма вя горуйуъу боруларын ачылмасы вя баьланмасы заманы онларын
там аьырлыьыны сахламаг вя гуйуда тутма ишлярини йериня йетирмяк цчцн
тяйинатланмышдыр. Гуйудиби мцщярриклярля газымада ротор газыма кямярини
балтанын фырланма истигамятинин яксиня йюнялмиш фырланмадан сахлайыр, йяни
гуйудиби мцщяррикдян йаранан реактив моменти гябул едир вя пярчимлянмянин
гаршысыны алмаг цчцн дюври олараг газыма кямярини бу вя диэяр тяряфя бурур.
Принсипиал гурулушуна эюря ротор буъаг
редукторуну тямсил едир (шяк.16). Ротор щям
фярди интигала малик ола биляр, щям дя
щярякяти зянъир вя йа кардан юртмяси иля
буъургаддан ала биляр. Роторун апаран
валында 1 ишэил бирляшмяси иля зянъир чархы 2
гурашдырылыр. Апаран вал 1 ики юзц низамланан
дийиръякли йастыг 3 цзяриндя йерляшир. Апаран
валын сол консол уъунда конус апаран чархы
4 отурдулур ки, о да юз нювбясиндя ротор
столу 6 иля ялагядя олан апарылан конус дишли
чархла 5 даими илишмядядир.Роторун столу
горуйуъу вя газыма кямяринин аьырлыьындан
йаранан статик йцкц гябул едян ясас дайаг йастыьына 8 сюйкянир. Газыма
кямяринин фырланмасы заманы ясас йастыг щисс олунаъаг дяряъядя аз, гуйу
дяринляшдикъя газыма кямяринин ендирилмясиндя апаран борунун ротор сыхаъларына
сцртцнмясиндян йаранан йцкя эюря ися чох йцклянир. Кюмякчи дайаг 9 ися алятин
тирямяси вя газыма кямяринин галдырылмасындан йаранан вя ашаьыдан йухарыйа
доьру истигамятлянмиш йцкляри гябул едир. Ейни заманда истяр ясас, истярся дя
кюмякчи йастыглар ротор столунун мяркязляшдирилмясини тямин едирлярРотор
столунун ичярисиндя ичликляр 11 вя сыхаълар 12 йерлягшдирилир. Роторун бцтцн деталлары
истяр газыма вя истярся дя ендириб-галдырма ямялиййатларында бцтцн нюв йцкляри
гябул едян чатында (эювдядя) 10 гурашдырылыр. Щяр бир ротор фырланмайан юртцйя 7
Шякил 16. Роторун кинематик
схеми
маликдир. Юртцк елеваторун гойулмасы вя роторун йаь ваннасына газыма мящлулун
тюкцлмясинин гаршысыны алмаг цчцн лазымдыр.
Роторларын принсипиал схемляри ейни типлидир.
MÖVZU N-13: BURUQ NASOSLARI VƏ QAZIMA ġLANQLARI
Гуйуларын газылмасы заманы онларын даьыдылмыш сцхурлардан тямизлянмяси
цчцн газыма гурьусу газыма насосларындан, вурма бору кямяриндян, газыма
мящлулунун йыьылмасы вя тямизлянмяси цчцн гурьулардан ибарят щидравлики системля
комплектляшдирилир.
Газыма мящлулу насослардан манифолд хятти иля резин борудан вя фырланьыъдан
кечяряк газыма боруларына дахил олур. Мящлул газыма кямяри васитясиля гуйунун
дибиня вурулур, гуйудиби мцщяррикя дахил олур. Юз енержисинин бир щиссясини
гуйудиби мцщяррикя веряряк газыма балтасына дахил олур. Мящлул балтаны сойудур,
гуйудибини вя балтаны сцхур гырынтыларындан тямизляйир вя боруархасы фяза иля онлары
асылы щалда йер сятщиня галдырыр вя нов системиня йюнялдир. Мящлул нов системиндян
сцзцляряк титряйян ялякляря дахил олур вя щидросиклондан кечяряк тямизлянир,
нисбятян сойуйур вя биринъи тутума вя йахуд амбара дахил олур, сойуйараг нювбяти
амбара- насосларын гябул чяниня ахыдылыр.
Газыма насослары газымада ясас енержи тялябатчыларыдыр вя щазыркы вахтда
онларын эцъц 190-1250 кw-а чатыр.
Газыманын технолоэийасы елядир ки, газыма мящлулунун дювранынын
кясилмясиня йол верилмир, она эюря дя етибарлыьы тямин етмяк цчцн газыма гурьусу
тяркибиндя бири ещтийат олмагла ики насос нязярдя тутулур. Дярин газымада гуйудиби
мцщярриклярля ишлядикдя ики насос паралел гошулдуьундан цчцнъц ещтийат насос да
нязярдя тутулур.
Газыма насосу юзцсоран олуб, 2-3 м сорма щцндцрлцйцндя дайаныглы
ишлямялидир. О, гуйуда ямяля эялян тыхаъ вя кипэяъляри тямизлямяк цчцн
гысамцддятли тязйиг артымыны тямин етмяли, конструксийасына эюря садя, истисмарына
эюря етибарлы вя ращат олмалы; силиндр оймагларынын, пистонларын, штокларын,
клапанларын, кипэяълярин вя диэяр тез йейилян деталларын тез дяйишдирилмяси имканына
малик олмалыдыр. Насосун хидмят мцддяти 10 мин саатдан аз олмамалы,
конструксийасы имкан вермялидир ки, газыма заманы верими вя йа тязйиги 2-3 дяфя
артырмаг йахуд азалтмаг мцмкцн олсун. Насосун интигалы дизелдян, електрик
мцщяррикиндян вя йа груп интигалындан ишлямяси цчцн универсал олмалыдыр.
Газыма насосларынын ясас параметрляри эцъц, басгысы вя веримидир. Мцасир
газыма насослары мцхтялиф дяринликли вя конструксийалы нефт вя газ гуйуларыны
газымаг цчцн нязярдя тутулмушдур. Адятян нефт вя газ гуйусу пилляли
конструксийайа малик олур. Бир пиллядян диэяриня кечдикдя верими азалдараг тязйиги
артырмаг зяруряти йараныр. Лазыми верим гуйунун боруархасы фязасында мящлулун
сцрятиня эюря мцяййян олунур. Лазыми басгы ися бцтцн щидравлики иткилярин
ъяминдян артыг олмалыдыр.
Насосун трансмисийа валындакы эцъ йахуд интигал эцъц ясас параметр кими
насосун шифриня дахил едилир, мясялян УНБ-1250.
Насосун верими ващид заманда вурулан майенин мигдарыдыр, л/с иля ифадя
олунур. Мцасир газыма насосларынын техники характеристикалары ъядвял 14-дя
верилмишдир. Бурадан эюрцнцр ки, насосун верими 7,2-51,4 л/с щяддиндя олур. Щяр бир
газыма насосунда тязйиг вя верими тянзимлямяк цчцн 3-7 пилля олур ки, бу да
силиндр оймаглары вя пистонлары дяйишмякля щяйата кечирилир.
Насосун вурма хяттиндяки басгы йахуд тязйиг потенсиал енержи олуб насосдан
вурулан майейя верилир. Насосун ясас параметри онун максимал тязйигидир. Мцасир
насослар цчцн тязйиг 40 МПа-йа чатыр.
Ики тясирли цфиги интигаллы пистонлу насос щидравлики вя интигал щиссялярдян
ибарятдир. Щидравлики щиссяйя пистонла бирликдя силиндр ики сорма вя ики вурма
клапанлары дахилдир. Клапанлар еля йерляшдирилмишдир ки, майени анъаг бир
истигамятдя бурахырлар. Сорма клапанлары хяттиня сорма бору хятти гошулмушдур.
Вурма клапанлары цзяриндя веримин гейри-мцнтязямдлийини арадан галдыран
компенсаторлу басгы камерасы йерляшдирилмишдир ки, орадан майе вурма бору
хяттиня дахил олур.
ġlanqlar.Buruqda hərəkətsiz Ģlanq dayağı ilə fırlanğıcı bir-birilə Ģalnq birləĢdirir.
Qazıma Ģalanqlar rezindən və ya metaldan olur. daxili diametri 77-78 mm olan
rezin Ģalnqlar bir-birinə yapıĢdırılmıĢ avtopnevmatik təbəqələrdən ibarətdir.Bu
təbəqələrdən əmələ gəlmiĢ rezin borunun möhkəmliyini artırmaq üçün,ġ ya onun
ətrafına 3 mm qalınlığında məftildən spiral çəkilir, ya da 0,7 mm qalınlığında 3 sıra
məftil tor salınır.
Uzunluğu 13, 16 və 18 m olan bu Ģalnqlar 80-120 at iĢ təzyiqini ödəyir.
Adətən rezin Ģlanqların dvarları bir cinsolmur, bu da Ģalnqı zəifləĢdirir.
ġlanqın bu səbəbdən zəifləĢməsinə onun müntəzəmsizli koeffisiyenti deyilir.
Azərb. ETNĠ-nin tədqiqatına görə, rezin Ģlanqların müntəzəmsizlik koeffisiyenti
orta hesabla 0,65 çatır.
Matal Ģlanqlar ayrı-ayrı boru parçalarından, xüsusi qadaqla birləĢdirilir və
elastik olur. Təbiidir ki, bu Ģlanqlar yüksək təzyiqə (250 at qədər) davamlıdır.
Diametri 100 mm olan və buruqlarda tətəbiq edilən metal Ģlanqlar 10,5 və
17,5 uzunluğunda hazırlanır
Ъядвял 7-дя насосларын техники характеристикалары верилиб
Ъядвял 7
Параметрляр
БрН
-1
НБ
Т-
600
У8
-
6М
А2
У8
-
7М
А2
УН
БТ
-
800
УН
БТ
-
950
УН
БТ
-
1180
Насосун эцъц, кw 365 600 585 850 800 950 1180
Насосун файдалы эцъц, кw 330 540 500 710 720 855 1060
Пистонларын сайы 2 3 2 2 3 3 3
Силиндрин ишчи камераларынын
сайы
2 1 2 2 1 1 1
Пистонун 1 дягигядяки икили
эедишляринин сайы
72 135 66 66 135 125 125
Пистонун эедиши, мм 300 250 400 400 250 290 290
Силиндр Ян бюйцк 180 180 200 200 180 180 180
оймагларынын
дахили
диаметри,
мм
Ян кичик 130 120 130 140 130 140 140
Верими, л/с Ян бюйцк 34,8 42,9 50,9 50,9 41,4 46,0 46,0
Ян кичик 16,4 19,1 18,9 22,7 22,4 28,8 28,8
Насосун
чыхышнындакы
тязйиг, МПа
Ян бюйцк 9,8 11,3 9,6 14,2 17 19 24
Ян кичик 20 25 25 32 32 32 40
Пистон штокунун диаметри,
мм
65 65 80 80 70 60 60
Трансисийа валынын
максимал фырланма тезлийи,
дювр/дяг
330 425 325 337 412 566 566
Дишли ъцтцн юртцрмя ядяди 4,15 3,15 4,92 5,11 3,05 4,53 4,53
Клапан йящяринин кечид
дешийинин диаметри, мм
145 145 145 145 135 145 145
Насосун
яндазя
юлчцляри, мм
Узунлуьу 4160 4460 5000 5340 4470 5550 5550
Ени 2430 2720 3000 3340 2980 5250 5400
Щцндцрлцйц 2710 1640 3240 3400 2200 3250 3400
Гаснагла бирэя насосун
чякиси, т
13,2 19 27,7 37,3 22,4 22,7 23,5
MÖVZU N-14: SƏYYAR VƏ YARIMSƏYYAR QURĞULARI,BURUQDA
ELEKTRIK TƏCHIZATI VƏ QAZIMA INTIQALINA OLAN TƏLƏBLƏR
QAZIMA MEXANIZMLƏRI ÜÇÜN SƏYYAR ÖZÜLLƏR.VıĢkalar üçün qurulan
səyyar özüllər və bu özüllərlə birlikdə buruğun köçürülməsi barəsində yuxarıda
lazımi məlumat verilmiĢdir. Bununla bərabər, qazıma mexanizmləri üçün də
mühəndislər Q.L.Permyakov, N.S.Timofeyev və N.A.Korotkov tərəfindən dayaz
qazıma üçün səyyar özül təklif edilmiĢdir.
Bu sxem üzrə qazıma quruluĢunun özülü 2 əsas blokdan ibarətdir (Ģəkil17).
ġəkil17
П Ģəklində olan birinci blok buruq üçün , 2-ci blok isə rotor, 2 sürətli
bucurqad, reduktor, mühərrik və kontrollerlər üçündür. Qazıma qurtardıqdan sonra
bu mexanizmlər də vıĢka kimi öz özül bloku ilə birlikdə yeni nöqtəyə çəkilir və
orada tez bir zamanda birinci blikla yenidən quraĢdırılaraq istismar edilir. Təbiidir
ki, burada buruq təsərrüfatı da yuxarıda göstərilmiĢ səyyar tipli olur.
Dayaz və orta qazımada, bu original tipdə özül blokların tətbiqi, Ģübhəsiz ki,
qazımaya hazırlıq iĢlərini sürətləndirilir və daha da səmərələĢdirilir.
Bu deyilənlərdən əlavə ayrıca olaraq, qazıma dəzgahı və mühərriklər üçün,
eləcə də rotor üçün xüsusi səyyar özüllərdən istifadə edilir. Qazıma dəzgahı və
reduktor üçün 31/2
, 41/2
və 65/8
köhnə qazıma borularından hazırlanmıĢ səyyar özül
Ģəkil18-da göstərilmiĢdir.
ġəkil18
ĠĢ zamanı, bucurqad barabanına sarılan kanatın dartılma qüvvəsinin,
bucuradın ağırlığından 20% artıq ola biləcəyini nəzərə alaraq, səyyar özülü
yerindən qalxmasın deyə, xüsusi bruslar vasitəsilə vıĢkanın ayaqlarına bağlayırlar.
Rotor üçün qurulan fərdi səyyar özülün (Ģəkil19) qazılmıĢ quyu ağzından
çəkilə bilməsi üçün bir tərəfi açıqdır.
ġəkil19
Əsasın dayaqları bir-biri ilə 19 mm diametrli çarpazlar vasitəsilə birləĢdirilir.
Bu əsasın ayrı-ayrı hissələri sahildə hzırlanır və sonra yerində quraĢdırılır.
Yan alan gəmilərin vurğusundan qorumaq üçün əsasın qabaq hissəsində
xüsusi qoruyucu qoyulur.
Dəniz quruluĢlarının metal hissələrini korroziyadan qorumaq üçün, onları
xüsusi rənglərlə rəngləyirlər. Sualtı hissələr, səviyyədən 2 m dərinliyə qədər,
suyüstü hissələr isə tamamilə korroziyadan qoruyan rənglərlə rənglənməlidirlər.
Dəniz əsasının qaynaq yerlərikorroziyaya çox tez uğrayır. Buna görə də
quruluĢun tikiĢlərinə böyük əhəmiyyət verilməli və onlar vaxtlı-vaxtında
yoxlanılmalıdır.
Əsasın tikiĢlərini mis əlavə edilmiĢ xüsusi elektrodlar vasitəsilə
qaynaqlamaq məsləhətdir.
Dəniz qazıması Ģəraitində, buruqda adi təhlükəsizlik teznikası tələbatından
əlavə bir neçə xüsusi tələb də nəzərdə tutulmalıdır (əsas üzərində batmaq
qurĢaqlar, xüsusi siqnal iĢığı, rabitə vasitələri, su və yemək ehtiyatı və s.)
MÖVZU N-15: NEFT VƏ QAZ QUYULARIN QAZILMASINDA
IġLƏNILƏN BALTALARIN TƏSNIFATI;PƏRLI VƏ ġAROġKALI
BALTALARIN INKIġAFI VƏ NÖVLƏRI
Шарошкалы балталар ясас етибариля цч ишчи щиссядян ибарятдир: дишли конусвари
шарошкалар, дайаг йастыглары вя газыма мящлулу ахан каналлар. Бунларын щяр цчц
гайнаг едилмиш пянъялярин цзяриндя бир эювдядя бирляшдирилир. Балтанын эювдяси юз
оху ятрафында фырландыгда шарошкалар планетар щярякят едяряк, гуйу диби цзря
дийирляняряк сцхурлары даьыдыр.
Шарошкаларын сайына эюря балталар бир-, ики-, цч вя чохшарошкалы олурдар. Ян
эениш йайыланы цчшарошкалы балталардыр.
Цчшарошкалы балталар эювдяляринин конструксийасына эюря ики группа
бюлцнцрляр: щисся гайнаглы вя бцтюв эювдяли балталар.
Щиссяли балталарын эювдяси, цзяриндя шарошкалар отурлулмуш айры-айры
пянъялярдян гайнаг едиляряк щазырланыр вя цзяриндя ниппел йиви ачылыр.
Икинъи груп балталарда эювдя бцтюв тюкцлцр, цзяриндя муфти йиви ачылыр,
шарошкалар отурулмуш пянъяляр ися она гайнаг едилир.
Щиссяли балталарын номинал диаметри 76 мм-дян 320 мм-я, бцтюв эювдяли
балталарын номинал диаметри ися 346 мм-дян 490 мм-я гядяр дяйишир.
Газыма мящлулу гуйу дибиня чатдырмаг цчцн, цчшарошкалы балталарда йума
каналлары (дешикляр) ачылыр. Бу дешикляр васитясиля газыма мящлулун ахыны йа
шарошкаларын цзяриня, йа онларын арасына вя йахуд да гуйунун мяркязиня доьру
истигамятляндирилир. Цчшарошкалы балталар щидромонитор тясирли дя щазырланыр.
Шарошкалы балталарын ясас ишчи елементляриндян бири дя дайаг йастыгларыдыр.
Шарошкалар, балтанын юлчцсцндян, типиндян вя конструксийасындан асылы олараг,
икисыралы вя йахуд цчсыралы дийиръякли вя йахуд сцрцшкян радиал дайаг йастыглары иля
пянъяляр (сапфа) цзяриндя отурдулурлар. Дайаг йастыглары радиал истигамятдя орталыьа
чыхан гцввяляри гябул едир. Орта сырада йерляшдирилмиш кцряъикли дайаг йастыьы ися
радиал истигамятдяки йцкц юз цзяриня алмагла ейни заманда шарошкалары пянъянин
оху бойу йердяйишмясинин гаршысыны алыр. Буна эюря дя бу дайаг йастыгларына гыфыл
дайаг йастыьы дейилир. Дайаг йастыглары йа газыма мящлулла йа да йаьла йаьланыр.
Йаь васитясиля йаьландыгда дайаглар щерметик олмалыдырлар.
Шякил 20-дя цчшарошкалы балталарын газыма мящлулла йаьланан мцхтялиф
конструксийалы дайаг йастыгларынын схеми эюстярилмишдир.
Шякил 20. Шарошкалы балталарын дайаг йаситыглары
Икисыралы, дийиръяк-кцряъик (шякил 20а), кцряъик-кцряъик йахуд кцряъик-
сцрцшкян дайаг йастыглары, диаметри 145 мм-дян кичик олан балталарда тятбиг
едиlir.
Цчсыралы дайаг йастыглары (ики сыра дийиъяк бир сыра кцряъик-гыфыл йахуд ялавя
дабан йастыьы, (шякил 20г) вя йахуд сцрцшкян дайаглы вя дабанлы, (шякил 3г) тямин
едилмиш), ян чох йцксяк газыма режимляриндя истифадя олунан балталарда тятбиг
едилир.
Цчсыралы дийиъяк-ики сыра кцряъик, (шякил 20 д) дайаг йастыглары диаметри 145-
190 мм олан цчшарошкалы балталарда истифадя олунур.
Цчсыралы кцряви дайаг йастыглары (шякил 20е) щазырланма
технолоэийасынын мцряккяб олмасына вя бярк сцхурларын газылмасында ортайа чыхан
динамики йцклярин тясири алтында пис ишлямясиня эюря аз тятбиг едилир.
Ахырынъы схем (шякил 20 с) диаметри 214 мм олан балталарда тятбиг едилир.
Мцхтялиф физики вя механики хассяляря малик даь сцхурларыны даьылмаг цчцн
сяккиз тип балтадан истифадя олунур вя М, МС, С, СТ, Т, ТК, К, ОК шярти ишаряляриля
эюстярилир.
М типли балталар олдугъа йумшаг вя юзлц сцхурларын даьыдылмасында истифадя
олунур. Бу тип балталар икиконуслу вя йахуд цчконуслу юз-юзцнц тямсизляйян
шарошкалардан ибарятдир. Шарошкаларын оху балтанын оху иля 57030 буъаг тяшкил едиб,
сцрцшмцш олурлар. Шарошкалар цзяриндя йерляшдирилян дишляр бюйцк олур вя ити
щазырланыр. Кянар сыралардакы дишляр шащмат гайдасында йерляшдирилир.
МЪ типли балталар ичярисиндя орта бярклийя малик эил, аь даш, дуз, эипс вя
башга даь сцхурлары олан йумшаг сцхурларын газылмасында истифадя едилир. Бу
балталар да, охлары сцрцшдцрцлмцш ики вя йахуд цчконуслу, юз-юзцнц тямизляйян
шарошкалардан ибарятдир. М типли балталара нисбятян МЪ балталарынын шарошкаларынын
охлары бир гядяр аз сцрцшдцрцлцр, балтанын оху иля тяшкил етдийи буъаг ися бязи
щалларда 550 30 гядяр кичилдилир. Кянар сыраларда отурдулмуш дишляр, арабир раст
эялян бярк сцхурлары даьытмаг цчцн бир вя йахуд ики шарошкалы Г вя йахуд ики
шарошкалы Г вя йахуд Т шякилли щазырланыр.
С типли балталар тяркиби сых эилдян, мерэелдян вя башга сцхурлардан ибарят
олан орта бярклийя малик даь сцхурларынын газылмасында истифадя едилир. Бу балталарын
шарошкалары охлары аз сцрцшдцрцлмцш, юз-юзцнц тямизляйян ики вя йахуд цчконуслу
олур. Шарошкаларын охлары балтанын оху иля 550 тяшкил едир, дишляр сиври вя узун
щазырланыр.
СТ типли балталар араларында бярк вя абразив сцхурлар олан орта бярклийя малик
даь сцхурларынын газылмасында тятбиг едилир. Бу балталарын шарошкалары ики йахуд
цчконуслу олуб, охлары балтанын оху цзяриндя бир нюгтядя эюрцшцрляр вя шагули 52-
550 буъаг тяшкил едирляр. Дишлярин ени кичилдилир, бир вя йахуд ики шарошканын кянар
сыраларында йерляшдирилян дишляр Т шяклиндя щазырланыр. Бу балталарда сцхурларын
гопарылыб даьылма еффекти азалыр.
Т типли балталар абразив вя бярк сцхурларын даьыдылмасында истифадя олунур.
Шарошкалар юз-юзцнц тямизляйир, охлары балтанын оху цзяриндя бир нюгтядя эюрцшцр
вя шагули 50-520 буъаг тяшкил едирляр. Дишляр кичик вя сиври олур. Бцтцн шарошкаларын
кянар сыраларында йерляшдирилян дишляр Т шяклиндя олуб, йейилмяйя гаршы давамлы
олур.
ТК типли балталар кювряк вя абразив сцхурлардан ибарят олан бярк сцхурларын
даьыдылмасында ишлядилир. Бу балталарда шорошкаларын кянар сыраларындакы дишляр,
сферик формайа малик, мцяййян гайда иля йуваларда отурудулмуш бярк хялитялярдян
щазырланыр.
К вя ОК типли балталар ися даща бярк вя абразив сцхурларын даьыдылмасында
истифадя едилир. Бу балта юзц-юзцнц тямизляйян бирконуслу, охлары балтанын оху
цзяриндя бир нюгтядя эюрцшян шарошкалардан ибарятдир. Дишляр бярк хялитялярдян
щазырланыб шарошкаларын цзяриндя отурдулур. Шарошкалар вя пянъяляр йцксяк
кейфиййятли хромникелли, никелмолибденли, азкарбонлу, термики ишлянмиш поладлардан,
эювдя ися ортакарбонлу поладлардан щазырланыр.
Нефт вя газ гуйуларынын газылмасында ашаьыдакы сцхурдаьыдыъы алятлярдян истифадя
олунур:
Гуйудибини там даьыдан газыма балталары;
гуйудибинин щалгави даьыдан газыма башлыглары;
гуйу лцлясини эенялтмяк цчцн эенишляндириъиляр;
гуйу диварыны формалашдырмаг вя газыма кямярини мяркязлягшдирмяк
цчцн калибратор, стабилизатор вя мяркязляшдириъиляр.
Сцхура даьыдыъы тясирин характериня эюря газыма балталары вя газыма
башлыглары доьрайыъы (шарошкалы), кясиъи-гопардыъы (пярли) вя сцртцъц –кясиъи (алмазлы
вя ИСМ типли)нювляря айрылырлар.
Балтанын дайаныглыьы онун сонракы тятбиги вя мягсядяуйьун олмадыьы щала
гядяр йейилмяси мцддяти иля мцяййян едилир. Балтанын дайаныглыьы саатларла юлчцлцр
вя йейилмя кими амиллярдян асылыдыр. Йейилмяйя, буна уйьун олараг да балтанын
дайаныглыьына верилян эеоложи-техники шяраитлярдя газыма режимини мцяййян едян
балтанын фырланма тезлийи, охбойу йцк, верим вя газыма мящлулун мигдары тясир
эюстярир.
Балтанын дайаныглыьы щямчинин истифадя олунан материалын физики-механики
хассяляри вя кейфиййяти, балтанын тяъщиз олунмасы вя йуйуъу гурьулардан,
щазырланма дягиглийиндян вя диэяр конструктив, техноложи амиллярдян асылыдыр.
Валтайа верилян йцклярин сявиййясиня, мцхтялиф нюв йейилмялярин мяъмусуна эюря
газыма балталары газымада тятбиг едилян диэяр аваданлыгларла мцгайисядя даща
мцнасиб (ялверишли) шяраитдядир.
Балтанын ишинин мцщцм эюстяриъиляри балтайа дцшян кечид вя газыманын
механики сцрятидир.
Газыма кечиди балта иля онун бурахылмасындан йейилмя, сынма вя диэяр
имтиналар нятиъясиндя галдырылмасына гядяр гуйу лцлясинин газылма метрляри иля
юлчцлцр.
Balta süxuru qazıyarkən iki əsas əməliyyatı – süxura batmaq və sonra onu
dağıtmaq əməliyyatını ifa etməlidir.
Baltanın süxura batması və onu dağıtması aĢağıdakı amillərdən
ibarətdir:
-baltaya verilən ox boyu yükdən
-baltanın iĢlək sahəsinin vəziyyətindən
-qazılan süxurların bərkliyindən
Adətən, balta süxuru eyni zamanda olan iki hərəkət nəticəsində
dağıdır: biri onun yuxarıdan aĢağıya doğru irəliləmə hərəkəti və ya veriĢi və ikinic
fırlanma hərəkəti.
Quyuların qazılması zamanı quyu dibi elə təmizlənməlidir ki, balta
dağıdılmıĢ süxuru yenidən dağıdaraq artıq iĢ gösrməsin, çünki bu artıq iĢ baltanın
iĢləmə səmərəliliyini xeyli azaldır.
Bütün baltalar müasir maĢınqayırma zavodlarında hazırlanır.
Süxuru dağıtma xarakterinə görə baltalar 3 qrupa ayrılır:
-pərli baltalar (süxurları kəsərək dağıdırlar)
-ĢaroĢkalı baltalar (quyu dibi süxurları qopardaraq dağıdırlar)
-almazlı baltalar (süxurları ovxalayaraq və sürtərək dağıdırlar).
Vəzifələrinə görə baltalar 3 qrupa ayrılır:
1. Quyu dibini öz diametri boyunca tamamilə qazımaq üçün
iĢlədilən baltalar: pərli, ĢaroĢkalı və s.
2. Quyu dibini halqa Ģəklində qazıyan sütuncuqlu baltalar.
3. Xüsusi iĢlər üçün istifadə edilən baltalar (ekssentrik, nizəyəoxĢar,
yana çıxan və s.).
Qeyd etmək lazımdır ki, süxurları səmərəli qazımaq üçün onların
bərlkiyinə uyğun müxtəlif markalı baltalardan istifadə edirlər. Onlardan əsasları
aĢağıda göstərilir:
M modeli balta nazik və möhkəm süxurlarla laylanan plastik və
özlü gilləri, nazik qum qatları və yumĢaq süxurların qazılmasında tətbiq edilir.
MZ modelli balta çox dərinlikdə rast gələn, abraziv yumĢaq
süxurların, məsaməli qumdaĢlarının və s. qazılmasında istifadə edilir.
MS modelli balta orta bərkliyə malik süxurların qazılmasında tətbiq
edilir.
MZS modelli balta dərinlikdə yerləĢən abraziv yumĢaq və orta
bərkliyə malik süxurların qazılmasında tətbiq edilir.
S modelli balta plastik və kövrək orta bərkliyə malik süxurların
qazılmasında tətbiq edilir.
SZ modelli balta çox dərin laylarda yerləĢən orta bərklikli abraziv
malik süxurların qazılmasında tətbiq edilir.
ST modelli balta orta sərtlikli, abraziv, plastik, kövrək və sıx
süxurları qazımaq üçün tətbiq edilir.
T modelli balta zəif abraziv, plastik və möhkəm süxurları qazmaq
üçün tətbiq edilir.
STZ modelli balta abraziv möhkəm süxurları qazmaq üçün tətbiq
edilir.
TK modelli balta yüksək abraziv möhkəm pılastik qumdaĢlarının
qazılmasında tətbiq edilir.
TKZ modelli balta çox dərinlikdə layların sərt və abraziv yüksək
plastik süxurların qazılmasında tətbiq edilir.
K modelli balta ən möhkəm abraziv süxurların qazılmasında tətbiq
edilir.
OK modelli balta yüksək abraziv, kövrək süxurların qazılmasında
tətbiq edilir.
Baltalar tipindən, vəzifəsindən və konstruksiyasından asılı
olmayaraq dövlət standartalrına uyğun halda, əsasən, aĢağıdakı diametrlərdə
buraxılır: 98,4; 120,6; 132; 139,7; 151; 161; 215,9; 244,5; 269,9; 295,3; 320;
349,2; 393,7; 445,5 və 490 mm.
Pərli baltalar yumĢaq və nisbətən orta bərkliyə malik süxurların
qazılmasında tətbiq edilir. Pərlərin sayına görə onlar 2,3,4 və 6 pərli olurlar.
Son zamanlar aĢağıdan yuyulan ikipərli baltalarla yapıĢqan gilləri
qazıldıqıda yazĢı nəticə verir. Belə baltalarda gilli məhlul çıxan yuyuntu deĢikləri
balta ağzından 120 mm məsafəyə qədər quyu dibinə yaxınlaĢdırılır. Belə halda
balta deĢiyindən çıxan gilli məhlul Ģırnağı böyük sürətlə quyu dibinə yönəlir və
süxurların intensiv dağıdılmasına kömək edir. Buna “hidromonitor təsir” deyilir.
ġaroĢkalı baltaların üstünlükləri aĢağıdakılardır:
1. ġaroĢkalı baltaların quyu dibi ilə təmas səthi kəsici tipli pərli baltalardan çox
kiçikdir. Ona görə də süxurların səmərəli dağılması üçn az oxboyu yük tələb
olunur;
2. ġaroĢkalı baltaların kütləĢənə qədər pərli baltalara nisbətən daha çox qazıma
gediĢi olur. Çünki süxurun hər diĢə təsir müddəti çox azdır və yeyilməni meydana
çıxaran sürtünmə qüvvələrinin iĢi kiçikdir;
3. Bərk süxurlarda iĢləyərkən ĢaroĢkalı baltalar üçün tələb edilən fırladıcı moment
kiçikdir, çünki belə süxurlarda pərli baltaların fırlanmasına əsas müqavimət
yaradan sürüĢmə sürtünməsi, burada yırğalanma sürtünməsi ilə əvəz edilmiĢdir;
4. ġaroĢkalı baltaların əsas nöqsanı onların nisbətən mürəkkəb və baha olmasıdır.
ġaroĢkalı baltalar, digər baltaları kimi, maĢınqayırma zavodlarında
hazırlanır; dayaqları isə aĢağıdakı formada hazırlanır: V – diyircək yastıqlı, N – bir
sürüĢmə yastıqlı, A – iki və daha çox sürüĢmə yastıqlı, U – yastığı avtomatik
yağlanan baltalar.
MÖVZU N-16: ALMAZLI VƏ ĠSM TIPLI BALTALAR
Almazlı baltalar çox dərin quyuların qazılmasında daha çox tətbiq edilir. Onlar
0,35-0,5 karat 10-20 ədəd xırda almaz parçaları ilə təchiz edilir. Bu almazlal xüsusi
tərkibli matrisa üzərində yerləĢdirilir.
Almazlı baltalar bərk və kövrək süxurları əzib ovxalayaraq dağıdır.
Belə baltalar baha baĢa gəlir, ancaq praktikada tamamilə özünü doğruldur.Ən çox
istifadə olunan almazlı baltaların diametri 159, 188, 212, 241 və 267 mm.
AĢağıdakı Ģəkildə üçpərli, üçĢaroĢkalı və almazlı baltaların
prinsipial sxemləri verilir (Ģəkil 21).
Neft-qaz quyularının müvəffəqiyyətlə qazılmasını təmin etmək üçün quyu dibi
mühərrikin diametri baltanın diametrinə uyğun seçilməlidir. Bu nisbət aĢağıda
verilir.
Baltanın diametri 97-114 118-132 132,7-158,7
Mühərrikin diametri 85 105 127
Baltanın diametri 161-172 187,3-190,5 196,7-200
Mühərrikin diametri 143 164 172
Baltanın diametri 212,7-228,6 243-250,8 269,9
Mühərrikin diametri 195 215 240
Baltanın diametri 295-320 346-508
Mühərrikin diametri 265 315
Quyuların qazılması üsulundan asılı olmayaraq, baltaların bir sıra
keyfiyyət göstəriciləri vardır:
1.Baltanın və ya qazımanın mexaniki sürəti.
.
2.Baltanın və ya qazımanın reys sürəti.
3. Reys keçidi.
4.Qazımanın kommersiya sürəti – bir dəzgah-aya düĢən metrlərin
sayını göstərir:
Мя’лум олдуьу кими дярин гуйуларын газылмасы заманы механики газымайа
бцтцн газыма мцддятинин 22-23%-и, ендирмя-галдырма ямялиййатына ися 25-26%-и
сярф едилир. Ендирмя-галдырма ямялиййаты ишляринин сайыны азалтмаг цчцн, щабеля
бярк сцхурлары вя с. газымаг цчцн алмазлы балталардан истифадя олунур.
Бу балталар 0,35-0,5 карат вя йа бир карат щяъминдя (карат гиймятли дашлар цчцн
чяки ващидидир вя 0,2055 грама бярабярдир) 10-20 ядяд хырда алмаз парчалары иля
тяъщиз едилир. Бу алмазлар хцсуси тяркибли матриса цзяриндя (биртябягяли балталарда)
вя йа ичярисиндя (чохтябягяли балталарда) йерляшдирилир.
Алмаз парчалар матрисайа чох вахт бу гайдада йерляшдирилир: алмазлар нарын
волфрам, мис, алцминиум, кобалт, никел вя диэяр металларла бирликдя пресс-формайа
долдурулур вя сонра 100 МПа тязйиг алтында преслянир. Бундан сонра бу сых гарышыг
1300°С температурда биширилир (бу да нязяря алынмалыдыр ки, алмаз 1360°С
температурда графитя дюнцр). Бу просес башга цсулларла да апарыла биляр.
Алмаз (яряб сюзц олуб алмас - бярк мя’насында, йунан дилиндя ися адамас –
йола эялмяйян, табе олмайан, мяьлубедилмяз мя’насындадыр) – минералдыр, тямиз
кюмцрдян ибарятдир. О бцтцн минераллардан ян бяркидир.
Алмазлы балта бярк вя кювряк сцхурлары язиб-парчалайараг даьыдыр. Алмаз
балталары бцтцн диэяр тип балталардан даща артыг газыма метрляри ялдя етмяйя имкан
верир. Хцсусиля лап дярин вя нисбятян кичик диаметрли гуйулар газылан заман бу
балталар чох ялверишлидир.
Алмазлы балта иля ишляйяркян онун нюмрясинин щяр ващидиня дцшян охбойу йцк
0,3-0,4 т олса – мягбулдур.
ġəkil 21
1 – эювдя, 2 – матриса, 3 – алмаз, 4 – нипел, 5,7,8 – мящлул каналы,
6 – нишан йери, D –балтанын диаметри, d – эювдясинин диаметри,
H - щцндцрлцйц
Типляри: а) ДР; б) ДК; в) ДЛ; г) ДВ; д) ДИ; е) ДУ (ДУС);
MÖVZU N-17: BALTALARIN MATERIALLARI, DAMĞALANMASI VƏ
RƏNGLƏNMƏSI
ġaroĢkalı baltaların ĢaroĢkaları və pəncələri əsasən azkarbonlu xromnikelli
12XH2 və 12XH2A markalı poladlardan hazırlanır. Bəzi vaxt 12XH2 markalı
polad, yüksək keyfiyyətli 17XH2 və 20XH2 markalı poladlarla əvəz edilir.
T və CT tipli baltaların ĢaroĢka və pəncələri üçün nikelin miqdarı artırılmıĢ
20XH3A markalı poladdan da istifadə edilir.
K və T tipli baltaların ĢaroĢka və pəncələri yüksək mexaniki xassələrə malik
olan, nikelmolibdenli 17H3MA markalı poladdan; B qrup ĢaroĢkalı baltaların
gövdəsi isə 35Л markalı poladdan hazırlanır.
A qrup baltaların seksiyaları OMM-5 və ЧМ-7 markalı poladdan hazırlanan
suvaqlı elektrodla qaynaqlanaraq, bir-birilə birləĢdirilir.
ġaroĢka diĢlərinin üzqaynağı dənəli 3 və 3T markalı sərt xəlitə ilə armirlənir.
Üçpərlidən baĢqa, bütün pərli tip baltalar döymə üsulu ilə 40 markalı
poladdan hazırlanır.
Üçpərli baltaların gövdəsi 35X markalı poladdan tökülür; bunların pərləri isə
40 və ya 35У markalı poladdan hazırlanıb, elektrik üsulu ilə gövdəyə qaynaq
edilir.
Pərli baltaların üzqaynağı üçün dənəli relit və parça-parça likar, pobedit,
dolotit ,vokar sərt xəlitələrdən istifadə edilir.
Гуйуларын газылмасы заманы гуйу дибиня бурахылан сцхурдаьыдыъы алят балта
адланыр. Балта сцхуру газыйаркян ики ясас ямялиййаты – сцхура батмаг вя ону
даьытмаг (кясмяк, гопармаг, доьрамаг) ямялиййатыны йериня йетирмялидир.
Газымада цч нюв балта тятбиг едилир:
1. Механики газыма просесиндя ишлядилян пярли (вя йа тийяли), шарошкалы вя
алмазлы балталар;
2. Эеоложи кяшфиййат ишлярини баша чатдырмаг мягсяди иля ишлядилян сцтунъуглу
балталар;
3. Кюмякчи мягсядляр цчцн ишлядилян балталар.
Шарошка – конусвары, сферик, йахуд силиндрик формада вя цзяриндя мцяййян
щяндяси профилля йонулмуш дишляри олан балта щиссясидир. Беля щиссяси олан балталар
шарошкалы балталар адланыр.
Щазырда стандарта эюря 12 тип шарошкалы балталар ишлянир.
Бу тип балталарын щансы сцхурлар цчцн щазырландыьы ъядвялдя эюстярилмишдир.
Балтанын
типи
Мцвафиг даь сцхурларынын гыса
литоложи характеристикасы
М
Сых эилляр, лайлы вя лайсыз, ящянэли вя ящянэсиз, тез-
тез гумдашылы вя слйудалы (микалы), щярдян пиритли
(дямир колчеданлы) вя сидеритли (мцщцм дямир
филизляриндян бири), йумшаг гат-гат эилли гумдашы вя
алевролитляр, эилли микалы мерэел вя ящянэдашлары.
Гат-гат эилли кичикдяняли гумлар вя вулканик
кцлляр.
Ящянэдашлары вя балыггулаьы лайы.
МЗ
Гат-гат вя бярк эилляр, алевролитляр, эилли вя йа
карбонатлы гумдашлары вя мерэелли ящянэдашлары,
нювбяляшян ящянэдашлы вя ящянэдашсыз арэелитляр.
Мцхтялиф дяняли кварслы гумдашлары, эилли шистляр,
доломитляр, мерэел-ляр, анщидрид вя йа арэелитляр.
Щярдян ящянэдашынын мерэеля кечдийи йерляр.
С
Кичик дяняли, брекчийалы, зяиф доломитляшмиш
ящянэдашлары вя доломитляр; ящянэдашлары;
тябаширляр; назик гатлы арэелитли, алевролитли,
ящянэдашлы, шистли, щярдян эипсляшмиш сых эилляр; гат-
гат ящянэли арэелитляр; гумлу мерэелляр; мцхтялиф
сыхлыглы гумдашлары, сых вя бош алевролитляр,
конгломератлар; эил, анщидрид, доломит вя
ящянэдашлы кристаллашмыш даш дузлары.
МС
Арэелитли, гумдашлы эилляр; мцхтялиф дяняли гумдашы
лайлы арэелитляр; эилли алевролитляр, ящянэдашлары вя
сементлянмиш конгломератлар.
МСЗ
Рянэбярянэ эилляр вя ящянэдашы гатлы алевролитляр;
мцхтялиф дяняли гумдашлы вя алевролитли, ящянэдашлы
вя ящянэдашсыз арэелитляр; арэелитляр, алевролитляр;
мцхтялиф гурулушлу гумдашлары; конгломератлар.
Балтанын
типи
Мцвафиг даь сцхурларынын гыса
литоложи характеристикасы
СТ
Брекчийалы мцхтялиф дяняли доломитляр вя
ящянэдашлары, алевролит вя алевролитли гатлашмыш
эилляр; ящянэли арэелитляр, эипсляр, мерэелляр,
анщидридляр, ири кристаллы даш дузлары.
СЗ
Органоэенли ящянэдашлары, сых эилляр, мцхтялиф
дяряъяли гумлу, ящянэдашлы, эипсляшмиш,
кварслашмыш, эилли арэелитли шистляр.
Т
Нарын вя кичик дяняли, кристаллашмыш, чох вахт
доломитляшмиш, мцхтялиф дяряъяли дашлашмыш
ящянэдашлары; нарын вя кичик дяняли, сых, щярдянбир
эипсляшмиш, анщидридляшмиш доломитляр;
конгломератлар.
ТЗ Хырда дяняли, органоэенли ящянэдашлары.
ТКЗ
Нарын вя кичик дяняли доломитляр; дашлашмыш
арэелитляр; кварслы вя хырда дяняли алевролит вя
гумдашлары; чюл шпаты иля кварсдан ибарят олан
минерал (кератит), андезит вя андезитли базалтлар .
К Дашлашмыш доломитляр вя ящянэдашлары.
ОК Назик гатлы алевролитляр, кюмцр эилли шистляр, кварслы
гумдашлары, андезитляр, андезитли базалтлар.
Балтанын
типи
Balta gövdəsinin
rəngi
М Сары
МС Гара
С göy
СТ Боз
Т yaĢıl
ТК Qəhvəyi
К Гырмызы
ОК narıncı
1 – эювдя, 2 – йив, 3 – гайнаг шову, 4 – пянъя, 5 – сапфа, 6,7,8 – йастыглар, 9 –
шарошка, 10 - мяркязи йума дялийи
MÖVZU N-18: RUSIYANIN ISTEHSALI OLAN “BURINTEX”ELMI
ISTEHSALATIN БИТ TIPLI BALTALARI
Baker Hughes ĠNTEC kompaniyasının buraxdığı qazıma baltaları
yeyilməyə çox davamlılığa malikdir və onların gövdəsi eroziyaya davamlı
karbidvolframlı matrisadan hazırlandığından yer səthinə qaldırılmadan
quyudibində uzun müddət iĢləyə bilir.Kəsici elementləri yarımkristallik sintetik
almaz (PDS), təbii almaz və istiliyə davamlı Ballasetdən ibarət olduğundan, istə-
nilən laylardan süxur nümunəsi götürülməsi səmərililiyi təmin edən geniĢ istismar
hüduduna malikdir.
Yarımkristallik sintetik almazdan (PDS) ibarət kəsici taxmalar, baltanın
yüksək texniki qazıma sürəti və uzun müddət iĢləməsini təmin edir. Onların kəsici
qabırğaları yumĢaq və orta bərklikli süxurları qazıdıqdan sonra iti qalır.
Təbii almaz taxılmaqla yeyilməyə davamlılığının artırılması nəticəsində bu
qazıma baltaları orta və yüksək bərklikli süxurları qazıdıqdan sonra da kəsici
elementlərinin səthinin hamar qalmasını saxlayır.
Ballaset qazıma baltaları istiliyə davamlıdırlar. Onlardan əsasən qazıma
zamanı sürtünmə nəticəsində hərarət 2192oF (1200
oS) qədər yüksələn hallarda
istifadə etmək olar.
Belə tip baltaları Hughers Christensen Ģirkəti sifariĢçinin verdiyi texniki tələblərə
uyğun istehsal edir və süxur nümunəsi götürülən zaman maksimal texniki istismar
xarakteristikasını təmin etmək üçün layihələndirilir. Baltanın konstruksiyasında aĢ-
ağıda göstərilən iĢ Ģəraiti daxilində maksimal məhsuldarlığı təmin edən bütün
Ģərtlər nəzərə alınır:
1. Qazıma baltasının profili (yandan görünüĢü), hidravlik xarakteristikası;
2. Xarici diametrin qorunub saxlanması;
3. Kəsici diĢlərin sıxlığı, istiqaməti, yerləĢdirilməsi və matrisadan çıxma
səviyyəsi.
GeydirilmiĢ (taxılmıĢ) yarımkristallik almazlarla təchiz olunan,
gücləndirilmiĢ konstruksiyalı Ultra Serie™ qazıma baltalarının yeyilməyə yüksək
davamlı cilalanmıĢ kəsici elementləri (diĢləri) bərk süxurların qazılması zamanı
baltanın iĢləmə müddətinin aĢağı düĢməsinə səbəb ola bilən qalıq gərginliyinin
təsirindən kəsici diĢlərin (almazların) dağılması ehtimalını azaldır. Belə kəsici
diĢlər sınmaya davamlıdır, o vaxta qədər hamarlanır ki, onların süxurla sürtünmə
əmsalı, buzun buz üzərində sürtünməsi zamanı əmələ gələn sürtünmə əmsalı ilə
müqayisə oluna bilər. Kəsicilərin hamarlanması qazılmıĢ süxur hissəciklərininquyu
dibindən təmizlənməsini yaxĢılaĢdırır, qazımanın mexaniki sürətini və
səmərəliliyini artırır.
Qazıma zamanı qazıma məhlulu baltanın yuma dəliyindən çıxarkən onun
burulğanlı hərəkətinin təsiri qazıma sürətinin aĢağı düĢməsinə, iĢləmə müddətinin
qısalmasına və süxur nümunəsi götürülən zaman pərçimlənməsinə səbəb ola bilər.
Odur ki, Baker Hughes ĠNTEC firması qazıma məhlulunun baltadan çıxan zaman
vintvarı burulğan hərəkətinin zərərli təsirini azaltmağa imkan verən xüsusi
burulğan əleyhinə texnologiya hazırlamıĢdır.
Bu baltalar qazıma alətini endirib-qaldırmadan, növbə ilə qazıma və süxur
nümunəsi götürməyə imkan verirlər. Core Drill™ tipli burulğan əleyhinə iki
məqsədli baltalar, qazımaya sərf edilən vaxta qənaət etməyə, yüksək keyfiyyətli
süxur nümunəsi götürməyə və bununla əlaqədar vəsait sərfinin azalmasına imkan
verir.
Geldən istifadə etməklə Baker Hughes ĠNTEC sütuncuqlu qazıma
texnologiyası, süxur onun üçün nəzərdə tutulmuĢ qurğuya daxil olmazdan qabaq
gel onun səthini ötrdüyündən süxur sütuncuğunun tam bütövlüyünü təmin edir. Gel
CorinqSM
gel sistemi Core Gard™ baltası ilə birlikdə filtratın statik Ģəraitdə sü-
zülməsinin aĢağı (zəif) olması və süxur nümunəsinin mexaniki cəhətdən
bütövlüyünü təmin edir.
ARC325
Xırda kəsici diĢli burulğan əleyhinə PDS baltası.
ARC 412
Orta bərklikli süxurlar üçün- kəsici
diĢlərə sabit yük, kiçik diametr və yüksək
məhsuldarlıq tələb olunan zonalarda.
Az sıxlıqlı PDS
Burulğana qarĢı. Filtrat zəif daxil olmaqla yüksək
qazıma sürəti tələb olunan çox yumĢaq və orta bərklikli süxurlar
üçün istifadə olunur.
ARC 425
Orta sıxlıqlı PDS
Burulğan əleyhinə. YumĢaq və orta bərklikli süxurlar üçündür. Optimal
qazıma sürətində süxur nümunəsi götürmək və onun bütövlüyünü mühafizə etmək
üçün istifadə edilir.
ARC 427
MÖVZU N-19: PDS QAZIMA BALTALARI; XÜSUSI MƏQSƏDLƏR
ÜÇÜN BALTALAR
Kəsici diĢləri çox sıx yerləĢdirilmiĢ burulğan əleyhinə PDS baltaları. Adi
PDS qazıma baltası ilə süxur nümunəsi götürmək mümkün olmayan orta və bərk
süxurlarda istifadə edilir.
ARC 435
Orta sıxlıqlı PDC
Burulğan əleyhinə Core Drill. Süxurqəbuledici Core Drillə iĢlədilir. Optimal
qazıma sürətlərində müxtəlif laylarda qazıma və süxur nümunəsi götürmək üçün
hazırlanmıĢdır.
KəĢfiyyat, bəzən də istismar quyuları qazılarkən qazılan süxur nümunəsi
quyudibindən qaldırılıb, onun litoloji tərkibi, faunası və habelə qazılan sahənin
tektonikası öyrənilir.
Balta baĢlıqları. Buraxılan baltabaĢlıqlarının tipləri : M, MС3, С3, СT, T3,
TK3. BaltabaĢlıqlarının iĢarəsi: K- çıxarılan süxurqəbuledicisiz süxurqəbuledici
tərtibat üçün ; KС- çıxarılan süxurqəbuledicili süxurqəbuledici tərtibat (qurğu)
üçün. BaltabaĢlıqlarının tiplərinin yivi: K-qıfıl, KС- nippel.
MÖVZU N-20: DAĞ SÜXURLARININ DAĞIDILMASI
MEXANIZMI,ROTORLA QAZIMANIN TEXNOLOJI SXEMI
Fırlanma üsulu ilə qazımada süxurun dağılması çox mürəkkəb bir prosesdir.
Baltaya verilən boyuna yük onun süxura batmasına çalıĢırsa, qazıma kəmərilə
baltaya keçirilən burucu moment onu fırlanmağa məcbur edir və bu iki amilin
birlikdə təsiri nəticəsində süxur dağılır.
Tutq ki, balta 3500-4500 m dərinlikdə iĢləyir. Belə dərinlikdə iĢləyən qazıma
borularının xarici diametri, adətən 114 mm (4 ½) olur. Odur ki, belə quyuda
iĢləyən qazıma kəməri uzunluğunun en ölçüsünə olan nisbəti
olur.
BaĢqa sözlə, bu quyuda iĢləyən qazıma boruları kəmərini, Ģərti olaraq,
uzunluğu 40 m və diametri 1mm olan məftil kimi təsəvvür etmək olar. ġübhəsiz ki,
belə bir məftil dayanıqlı olmayıb çox elastik val vəzifəsini daĢıyan bir sistem
olacaqdır. Qazıma zamanı quyunun divarları bi elastik qazıma kəmərinin boyuna
əyilməsini məhdudlandırır və onun üçün iĢ Ģəraiti yaradır.
Qazılan quyunun diametri çox böyük olsa idi, onda qazıma kəməri vasitəsilə
quyu dibində süxuru dağıtmaq çox çətin olardı.
Qazımada balta süxura sürtünərək qızır, quyuda cərəyan edən gilli məhlul
isə onu arası kəsilmədən soyudur. Bildiyimiz kimi, eyni zamanda həmin gilli
məhlul qazılmıĢ süxuru da quyu dibindən yuxarı qaldırır.
Beləliklə, rotor qazımasının texnoloji sxemini müəyyən edən elementlər
bunlardır:
a) boyuna yükün və burucu momentin baltaya eni zamanda keçirilməsi;
b) fırlanmanı baltaya keçirən qazıma boruları kəmərinin əlastikliyi;
c) mayenin quyuda mütəmadi cərəyanı
MÖVZU N-21: SÜXURLARIN QAZIMAYA TƏSIR EDƏN ƏSAS
XASSƏLƏRI, BALTANIN FIRLADILMASI
ġaroĢkalı baltalarla qazıyarkən, süxurlar, əsasən fırlanan ĢaroĢkaların eyni
zamanda vertikal-rəqs hərəkətindən əmələ gələn doğrama prosesi nəticəsində
dağılır. Bu vəziyyəti tədqiq edək.
ġəkil22-də sxematik olaraq ĢaroĢkanın hərəkətini təsvir edir. Burada I
vəziyyət – baltanın iki diĢə əsaslanaraq quyu dibində müvazinətini, II vəziyət isə -
balta bir azacıq hərəkət etdikdə ĢaroĢkanın alacaq vəziyyətini göstərir. Qazıma
kəməri fırlandıqda ĢaroĢka, göstərildiyi kimi, sola doğru hərəkətə baĢlayacaqdır.
Onun mərkəzi O nöqtəsindən O' vəziyyətinə keçəcək və bu zaman ĢaroĢka quyu
dibində iki A və B nöqtələrinə deyil, yalnız bir A nöqtəsinəö əsaslanacaqdır.
ġəkil22
Əgər süxur deformasiya etməz qəbul edilərsə, onda ĢaroĢka CO' qədər
yuxarı qalxacaqdır. Lakin bu vəziyyət dayanıqlı deyildir, odur ki, ikinci momentd
ĢaroĢkanın mərkəzi, O nöqtəsilə bir səviyyədə olan O" nöqtəsinə keçəcək, ĢaroĢka
da daha dayanıqlı vəziyyət alacaqdır.
ġaroĢkanın iĢ zamanı bu rəqs hərəkəti, qazıma kəmərini də belə hərəkətə
məcbur edəcək, ona görə də qazıma zamanı süxura tezliyi böyük olan vurğular
təsir göstərəcəkdir. Bu nöqteyi nəzərdən ĢaroĢkalı baltanın iĢləməsi vurma
üsulundakı baltanın iĢləməsinə oxĢardır.
YumĢaq süxurları qazıyarlən nisbətən kiçik təzyiq tələb edildiyi üçün, baltanın
dayaq sahəsi də böyük ola bilər. Bu halda baltanın xüsusi əyilməsi (yəni hər bir
qazılmıĢ m düĢən əyilmə)az olur, odur ki, BQ və onun kimi kəsici tipli baltaların
iĢ.lək sahəsi ilə dayaq sahəsi eyni olur.
Bərk süxurları qazıdıqda isə böyük xüsusi təzyiq tələb edilir, lakin baltaya
verilə biləcək boyuna yük texniki səbəblərə görə müəyyən qədər məhduddur. Odur
ki, bu süxurlarda iĢləyən baltalar üçün dayaq sahəsi mümkün qədər az olmalıdır.
Lakin, burada, baltanın xüsusi əyilməsi böyük olduğu və baltanın quyu dibində
iĢləməsi müddətini artırmaq lazım gəldiyi üçün, onun iĢlək sahəsi dayaq
sahəsindən çox-çox artıq götürülür. Bu səbəb görə, süxur bərk olduqca ĢaroĢka
diĢlərinin sayı da artırılır.
Misal üçün göstərmək olar ki, eyni diametrdə olan üçĢaroĢkalı və BQ tipli
baltaların i.lək sahələrinin nisbəti təxminən 20 və daha ziyadə olur. Balta diĢlərinin
profili və yerləĢməsi sistemini təsvir etmək məqsədilə, orta bərkliyi olan süxurları
bərk və abraziv (yeyici) xassəsi olan süxurları və çox bərk, eyni zamanda abraziv
süxurları qazımaq üçün səmərəli ĢaroĢkalı baltalar göstərilmiĢlər.
Ümumiyyətlə baltanı layihə edərkən çalıĢırlar ki, a) quyu dibinin sahəsitamamən
balta ilə dağıdılsın; b) baltanın iĢlək sahələrinin əyilməsi minimal olsun.
Quyu dibinin sahəsini, minimum dövrlər sayında, tamamilə dağıtmaq üçün
çalıĢmalıdır ki, a) ĢaroĢkalarda spiral diĢlərin istiqaməti baĢqa-baĢqa (sağ və sol
olsun); b) bir ĢaroĢkanın spiral kəsilmiĢ diĢləri digərinin doğuranı üzrə kəsilmiĢ
diĢləri ilə kombinə edilsin və v) diĢlərin kəsilməsi elə kombinə edilsin ki, hər
ĢaroĢkada diĢlərin addımı baĢqa-baĢqa olsun.
M və MС tipli baltaların diĢləri ən iti formalıdır (Ģəkil 23a); С və СT tipli
baltaların diĢləri nisbətən az itidir (Ģəkil 23b); T və TK tipli baltalarda diĢ bucağı
ən böyük qiymətdədir (Ģəkil 23 v) .
K tipli baltalarda ĢaroĢka üzərində yerləĢdirilən çivlər (taxma metal) sərt
xəlitədən hazırlanır, bunların təpəsi sferik, hündürlüyü isə 3-4 mm olur.
Süxurların xassələri müxtəlif olduğundan, onlara sürüĢmə və qoparmanın
təsiri və eləcə də quyu divarını kalibrləmə Ģəraiti müxtəlifdir.
Bunu təmin etmək üçün ayrı-ayrı tip balta ĢaroĢkalarını quyunun oxuna
nisbətən fərqli bucaq altında yerləĢdirirlər. Bu zaman quyudibinin forması da fərqli
olur.
ġəkil 23. Müxtəlif tipli balta ĢaroĢkası diĢ-
lərinin itilənməsi: a- M və MС tipli balta;
b- С və СT tipli balta ; v- T və TK tipli
balta
a b v
MÖVZU N-22: QAZIMA REJIMININ TƏYINI,BALTANIN QUYUDA
SƏMƏRƏLI IġLƏMƏSI MÜDDƏTI
Qazıma zamanı quyu dibində süxuru arası kəsilmədən dağıtmaq üçün, balta
ilə bərabər fırlanan qazıma kəmərini eyni zamanda tədricən aĢağı endirmək lazım
gəlir. Bu iĢi qazmaçı, adətən, bucurqadın əl tormozunu bir qədər boĢaltmaqla
görür. Bu zaman balta, qazıma kəmərinin, ya da onun aĢağısındakı aöır boruların
müəyyən hisəsinin ağırlığı təsirindən yenidən süxura batır. Qazıma zamanı
baltanın belə tədricən aĢağı endirilməsinə onun veriĢi deyilir.
Rotorun bir dövründə baltanın veriĢi süxurun bərkliyindən və baltanın
keyfiyyətindən asılı olaraq, çox kiçik qiymətdən bir neçə mm-ə qədər ola bilər.
Təbiidir ki, qazıma kəməri absolüt sərt cism olmadığı üçün, qazmaçının verdiyi
“veriĢin” müəyyən hissəsi qazıma kəmərinin elastik deformasiyalarını ödəməyə
sərf ediləcəkdir. Deməli, hər zaman bataya verilən veriĢ onun süxura batmasından
bir qədər çox olur.
Qazıma zamanı baltanın düzgün verilməsinin çox böyük əhəmiyyəti vardır.
Baltanın bir qərarla düzgün verilməsi qazımanın daha efektli getməsini, quyunun
keydiyyətini (vertikal olmasını) və qaıma kəmərinin nisbətən yaxĢı Ģəraitdə
iĢləməsini təmin edir.
Baltaya elə veriĢ verilməlidir ki, qazılan sxurun bərkliyinə müvafiq xüsusi
təzyiq təmin edilsin. Baltaya veriĢin bir qərarla verilməsini təmin etmək üçün,
buruqlarda çəkil indikatorundan istifadə edilir. Qarmaqda təsir edən yükün qiyməti
və baltaya verilən boyuma yük, çəki indikatoru vasitəsilə asanlıqla təyin edilir.
Qazıma zamanı baltaya verilən boyuna yük kafi olmalıdır ki, xüsusi təzyiqdə
süxurun bərkliyinə müvafiq olsun. Qazımannı daha səmərəli getməsi üçün bərk
süxurları qzıyarkən boyuna yük artırılmalı, dövrlər sayı nisbətən azaldıla bilər, orta
dərəcədə bərk və yumĢaq süxurları qazıdıqda isə, boyuna yük nisbətən azaldılmalı,
dövrlər sayı isə artırılmalıdır.
Qazıma prosesində baltanın quyudan qaldırılmasının səmərəli zamanını təyin
etmək müasir qazıma texnologiyasını mühüm məsələlərindən biridir. Bu sahədə
aparılmıĢ tədqiqat nəticəsində müəyyən metodika əldə edilmiĢdir ki, bunun
vasitəsilə də buruqda baltanın qaldırılması və ya qazımaqda etdirilməsi sadəcə həll
edilir.
Bu üsuldan istifadə etmək üçün əvvəlcə qzımanın reys sürəti təyin
edilməlidir.
Reys sürəti – qazımanın mexaniki sürətindən, baltannı qaldırılması,
dəyiĢdirilməsi və endirilməsinə, habelə qazıma alətinin əlavəsinə sərf edilən
zamandan və nəhayət, baltanın qaldırılması zamanının düzgün təyinindən asılıdır.
Qazımanın reys sürəti buruq briqadası iĢinin ən mühüm göstəricisidir. Odur
ki, qazımada bu göstəricini, verilmiĢ ərait üçün (süxurlar, qazıma rejimi və s.)
mümkün olan maksimum qiymətə çatdırmağa çalıĢmaq lazımdır. Bu zaman
qazımaya iĢlədiləcək baltaların sayı artsa da, bu vəziyyət onların iĢinin texniki-
iqtisadi effekti ilə ödənilməlidir.
Baltanın quyuda əlveriĢli iĢləməsi müddətini təyin etmək üçün buruqda
qazımanın reys sürəti hər müəyyən zamandan (adətən hər saatdan) mütamadi
olaraq təyin edilməli və bu sürət maksimum qiymətindən aĢağı enməyə baĢladıqda
balta qaldırılmalıdır.
Quyu qazılan bir sıra sahələrdə, xüsusən bir çox yeni neft sahələrində qaz və
su layları ilə mübarizə üçün gilli məhlulu ağırlaĢdırmadan qazımaq axır vaxtlara
qədər qeyri-mümkün təsəvvür edilirdi. Neft laylarını açdıqda quyuda ağır gilli
məhlulun olması zəruri zənn edlirdi. Buna görə də neft sahələrində qazımaq üçün
külli miqdarda ağırlaĢdırıcı tələb olunur, gilli məhlulun kimyəvi iĢlənilib, sonra
ağırlaĢdırılmasına çox vaxt sərf edilir, qazımanın sürətləri azalır və quyunu dəyəri
artırdı.
Ġstehsalat yeniliçisi, Buzovna (Bakı) qazıma kontorunun buruq ustası ġərif
Fətquliyev bir çox sahələrdə, hətta geoloji və texnoloji cəhətdən hələ yaxçı
öyrənilməmiĢ yeni neft sahələrində belə quyuların, gilli məhlulu ağırlaĢdırmadan,
müvəffəqiyyətlə və daha böyük sürətlə qazıla bilməsi məsələsini qaldırdıvə öz
qazıma briqadası ilə birlıikdə yeni neft sahəsində bunu yüksək göstəricilərlə isbat
etdi.
MÖVZU N-23: QAZIMANIN REYS SÜRƏTININ TƏYINI,QAZIMA
REJIMININ ANALIZ ÜSULLARI
Qazıma rejimini təyin etmək – qazılan süxurların xassələrinə və onların
yerləĢməsinə müvafiq olaraq, boyuna yükü P, dövrlər sayını n, gilli məhlulun
sərfini Q və gilli məhlulun keyfiyyətini düzgün seçmək lazımdır.
Kəsici tipli baltalarla iĢlədikdə, qazıma rejimi qazımaya verilə biləcək gücə
əsasən seçilməlidir. Bu gücə müvafiq olaraq, P, n, Q arasında elə nisbət təyin
edilməlidir ki, qazımanın maksimum keyfiyyət və kəmiyyət göstəriciləri əldə
edilsin. Bu zaman qazıma borularının texniki imkanı, möhkəmliyi və buruq
mexanizmlərinin normal iĢ Ģəraiti nəzərə alınmalıdır.
Aydındır ki, gilli məhlulun parametrləri qazıma süxurların xassələrinə
müvafiq olmalıdır.
ġaroĢkalı baltalarla iĢlədikdə, bu baltaların bir mexanizm olduğu nəzərdə
tutulmalıdır. Bu mexanizm normal Ģəraitdə iĢləməzsə, onun məsul hissəsi, yəni
dayaq yastıqları ĢaroĢkanın kəsici səthi yeyilmədən qabaq sıradan çıxar və balta
quyu dibində lazımi qədər istifadə edilmədən qaldırılar.
Qazıma rejimini seçməkdən qabaq, verilmiĢ sahənin geoloji Ģəraiti
öyrənilməli və qazılacaq quyuların əyilə biləcəyi təhlükəsinin olub-olmadığı
müəyyən edilməlidir.
Quyuların əyilmə bucağı qdətən süxurların mailiyyətindən çox olmur. Odur
ki, az mailiyyəti olan süxurları qazıyarkən, qazıma rejimi baĢlıca olaraq
qazımanmın kəmiyyət göstəricilərinə əsaslanmalıdır. Qazılacaq süxurların mailliyi
böyük isə və süxurlar yumĢaq gillər və bərk mergellərlə təbəqələnmisə, bu zaman
əyriliyin gözə çarpacaq sürətlə artacağı ehtimal olunur.
Bu halda qazıma rejimi, əsasən keyfiyyət göstəricilərini (quyunu vertikal
olmasını) təyin etməklə bərabər, müvafiq kəmiyyət göstəricilərini də ödəməlidir.
Adətən quyunun əyilə bilməsi ehtimalı onun bütün gövdəsində deyil, yalnız ayrı-
ayrı intervallarda olur. Odur ki, ayrı-ayrı intervallar üçün qazıma rejimi da baĢqa
olmalı və bu rejim quyunun vertikallığı ilə bərabər, minimum zamanda qazılmasını
təmin etməlidir.
Qazıma rejimi – qazıma üçün seçilmiĢ balta tipinə müvafiq olan boyuna yük P,
dövrlər sayı n, gilli məhlulun quyuya vurulan sərfi Q və onun keyfiyyəti ilə
müəyyən edilir.
Təyiun edilmiĢ qazıma rejiminin keyfiyyəti – baltanın bir reysdə qazıldığı
məsafə, qazımanın mexaniki sürəti və baltanın quyu dibində iĢlməsi müddəti ilə
müəyyən edilir.
Baltanın tipi və quruluĢu qqazıma süxurun bərkliyinə müvafiq surətdə
düzgün seçilərsə, qazımanın effekti da xeyli artmıĢ olar. Baltanın ölçüsündən və
tipindən asılı olmayaraq, ona verilən boyuna yük artırıldıqda, Ģübhəsiz ki,
qazımanın sürəti də artır. Lakin bu sürətin artması qanunu, baĢqa-baĢqa süxurlar
üçün fərqli olur: BQ baltasının yumĢaq süxurarda qazıma sürəti boyuna yükün
artırılmasına, təqribən proporsional olaraq artır, halbuki bərk süxurlarda ĢaroĢkalı
baltaların qazıma sürəti, boyuna yükün artması kvadratına proporsional olaraq
artır.
Boyuna yükün baltanın iĢləməsi effektinə təsirinin öyrənilməsi, baltanın
veriĢi rejimi ilə əlaqədar olmalıdır. Bu rejim qazıma prosesində üç halda təsadüf
edə bilər:
a) boyuna yük P, baltanın quyu dibində iĢləməsi müddətində sabit qalır
(P=sonst), xüsusi təzyiq p isə dəyiĢir;
b) boyuna yük tədricən elə dəyiĢdirilir ki, xüsusi təzyiq sabit qalır
(p=const);
c) baltanın iĢləməsi müddətində boyuna yük və xüsusi təzyiq dəyiĢir.
Bunlardan birinci qazıma rejimi ən səmərəlisidir.
Elmi-tədqiqat institutlarının apardığı tədqiqat, eləcə də qazıma ustalarının
təcrübələri aydın göstərir ki, baltannı dövrlər sayı artdıqca qazımanın da mexaniki
sürəti artır. Məsələn, Buzovnaneft terstində 433 N-li quyunu qazıyarkən, Sosialist
Əməyi Qəhrəmanı Usta Baba Pirməmmədin və müh. S.B.QrobĢteynin təklifi üzrə
rotor qazımasında ilk dəfə olaraq baltaya dəqiqədə 421 dövr verildi və quyu
təxminən 1300 m qədər bu dövr sayı ilə qazıldı. Alınan nəticələr, baĢqa eyni
Ģəraitdə mexaniki sürətin 20-50% artmasını göstərdi. Diametri 113/4"
olan bu
quyuda baltaya (üçĢaroĢkalı ZĠS və ya ZĠM baltaları) 12-15 m biyuna yük verilirdi.
Qeyd edilməlidir ki, bu quyuda iĢlədilmiĢ baltaların sayı baĢqa quyulara nisbətən
artırılmamıĢ və bilavasitə qazıma, ümumi quyunun qazılması prosesinin 38,1 %-ni
təĢkil etmiĢdir.
433-cu quyu 1887 m dərinliyə 4007,5 m/dəzgah-ay kommersiya sürətilə
qazılıb istismara verilmiĢdir. Həmin sahədə gənc usta AğadadaĢ Kərbəlayı oğlu
1975 m dərinliyə 4528,7 m/dəzgah-ay sürətilə qazılmıĢ 526 N-li quyunu 1950-ci il
avqustun 10-da qurtardı.
Qazıma zamanı quyuya vurulan gilli məhlul sərfinin də qazıma sürətinə
təsiri az deyil. Məhlulun quyuda sərfi artdıqca, qazıma sürəti də artır. Bu sərf elə
olmalıdır ki, baltannı dağıtdığı süxur tez quyu dibindən qaldırılsın və quyudan
xaric edilsin. Quyunu daha səmərəli qazılması üçün həlqəvi fəzada gilli məhlulun
qalxma sürəti 0,8-1,5 m/san və daha artıq olmalıdır.
Quyunu qazyarkən, qazılmıĢ interval vaxtaĢırı bir neçə dəqiqə balta ilə təkrar
iĢlənilməlidir ki, quyunun divarları daha hamaq olsun və quyu yuyulub daha da
təmizlənsin. Bu təkrar iĢləmə, gələcəkdə quyuya qoruyucu kəmər endirilərkən,
xüsusi genəltmə prosesini lazımsız edir.
Qazıma rejimini müəyyən edən amillərdən əsasları, yuxarıda deyildiyi kimi,
baltannı dövrlər sayı, ona verilən boyuna yük və quyuya vurulan gilli məhlulun
sırfi və keyfiyyətidir.
Təyin edilmiĢ qazıma rejiminin nə qədər effektli olması, bir reysdə baltanın
qazıldığı məsafə h ilə bəlli edilir. Qazılan bu h məsafəsi vm mexaniki sürətindən və
baltanın quyu dibind səmərəli iĢləməsinin T müddətindən asılıdır:
h=vm·T
Ən səmərəli rejim elə qazıma qazıma rejimidir ki, bu zaman quyuya
buraxılmıĢ balta daha böyük mexaniki sürətlə və daha çox müddət iĢləsin.
Qazıma sahəsinin geoloji Ģəraitini və xüsusiyyətlərini dərindən öyrənərək,
usta ġərif Fətquliyev belə nəticəyə gəlmiĢdir ki, bu yeni neft sahəsində quyunu
ağırlaĢdırıcısızadi gilli məhlulla qazımaq mümkündür.
Bunun üçün yalnız quyu burada geoloji-texniki tapĢırıqda göstərilmiĢ
sürətdən daha böyük sürətlə qazılmalı və quyunun quruluĢu sadələĢdirilməlidir.
Təklif etdiyi bu yeni texniki layihə üzrə, usta ġərif Fətquliyev verilmiĢ quyunu iki
dəfə tez müddətdə qazımıĢ vəı qazımanın plan üzrə kommersiya sürəti 2205
artıqlaması ilə ödənilçmiĢdir. Beləliklə, ustanın briqadası bu sahədə ilk dəfə olaraq,
ağırlaĢdırıcısız sürətli qazımanı həyata keçirdi.
Bu Ģəraitdə yeni qaıma rejimi ilə ilk quyunu müvəffəqiyyətlə qazımaq üçün
usta ġərif Fətquliyev və onun briqadası baĢlıca olaraq, gilli məhlulun keyfiyyətinə
böyük əhəmiyyət və diqqət vermiĢdir. Buruq yanında kafi qədər gilli məhlul
ehtiyatı təmin edimiĢ və qazıma zamanı quyuda gilli məhlul tez-tez
dəyiĢdirilmiĢdir. Eyni zamanda rotorun dövrlər sayı arırılaraq, qazımanın böyük
mexaniki sürəti təmin edilmiĢdir.
Bu əsas qazıma rejim amilləri, qazımanın ağırlaĢdırıcısız müvəffəqiyyətlə
aparaılmasını təmin etdi.
ġərif Fətquliyevin yeni təklifinin tətbiqi nəticəsində bu quyunu qazılmasında
yalnız, ağırlaĢdırıcıdan 300 min manata qədər qənaət əldə edildi.
ġərif Fətquliyevin bu nailiyyətindən sonra bir çox qazıma ustaları onun
təcrübəsi əsasında quyuları ağırlaĢdırıcısızsürətli qazımaya baĢladılar və yeni
müvəfəqiyyətlər əldə etdilər.
Hazırda ġərif Fətquliyevin təklifi bir çox neft sahələrində müvəffəqiyyətlə
yayılmaqdadır.
Ġstedadlı istehsalat yenilikçisi usta ġərif Fətquliyevin bu təklifi ölkəmizin
qazıma texnikası inkiĢafında yeni bir əhəmiyyətli addım olmuĢdur.
Qazıma vaxtı bir reysi ayrı-ayrı texnoloji proseslərinə sərf edilmiĢ zamanı
aĢağıdakı kimi iĢarə edək:
Tq - saatla ifadə olunmuĢ, qazımaya sərf edilən zaman (quyunu yuyulması,
təkrar iĢlənilməsi və genəldilməsi buraya daxil olmaqla); Tqb- baltanın
qaldırılmasına, dəyiĢdirilməsinə və endirilməsinə sərf edilən zaman və h – Tq
zamanında qazılmıĢ məsafə, m. Onda qazmanın reys sürəti
, m/saat
olur.
Odur ki, buruqda qazıma vaxtı, bilavasitə qazımaya sərf edilən zaman və bu
zamanda qazılmıĢ məsafə qeyd edilərsə, onda baltanın səmərəli iĢ müddəti Ts bu
deyilən üsulla təyin edilə bilər.
MÖVZU N-24: MAILI QUYULARININ QAZILMASININ TƏTBIQ
SAHƏLƏRI VƏ MƏQSƏDI
Ölkəmizdə neft quyularını qazılması sahəsində qazanılmıĢ böyük
nailiyyətlərdən biri də, dünya texnikasında əlk dəfə təklif və tətbiq edilmiĢ turbinlə
qazımadır. 1890-cı ildə Bakı mühəndisi K.Q.Simçenko dünyada birinci olaraq,
qazıma turbini layihəsini hazırlanmıĢ və təklif etmiĢ, lakin o zaman bu proqressiv
təklif nəzərə alınmamıĢdır.
Turbinlə qazıma üsulunun müəllifi, SSRĠ Elmlər Akademiyasının müxbir-
üzvü prof. M.A.KapelyuĢnikovdur. Bu üsulla qazıma ilk dəfə 1924-cü ildə
Suraxanıda həyata keçirilmiĢdir.
Turbinlə qazımada, qazıma mühərriki bilavasitə quyunun dibinə endirilir və
orada iĢləyir. Buna görə də qazıma zamanı qazıma kəməri fırlanmır, o yalnız
baltanın veriĢini təmin edir.
Qazıma kəmərinə bağlanıb quyuya endirilən turbin, aĢağısındakı baltanı
fırladaraq süxuru qazıyır. Bu zaman turbini iĢlədən enerji mənbəyi – nasoslarla
vurulan gilli məhlul və ya su axınıdır. Odur ki, turbin qazımasında gilli məhlulun
bir də vəzifəsi – qazıma turbininə enerji yetirməkdir. Buna görə də turbin
qazımasında rotor qazımasına nisbətən daha güclü və daha yüksək təzyiq yaradan
nasoslar tələb edilir.
M.A.KapelyuĢnikovun təklif etdiyi ilk qazıma turbini, bir pilləli reduktorlu
turbin idi. Bu turbin 1924-34-cü illərdə sənayedə tətbiq edilmiĢdir (Ģəkil 24).
ġəkil 24
Bir pilləli qazıma turbini (Ģəkil 24): istiqamətverici çarxdan (10, turbindən
(20 və valdan (3) ibarətdir. Turbinin istiqamətverici çarxı onun gövdəsinə
bərkidilir; valın aĢağı ucu isə reduktorun diĢli çarxı ilə əlaqədardır. Reduktorun
çıxıĢ valı aĢağıdan qazıma aparatının Ģpindelinə və Ģpindel də baltaya bağlanır.
Qazıma kəmərindən gələn gilli məhlul, turbinin iĢlək kanallarından keçir, sonra
reduktorun örtüyü ilə aparatın gövdəsi arasındakı həlqəvi fəzaya gələrək xüsusi
dəliklərdən Ģpindelə daxil olur və nəhayət oradan da baltaya keçir.
Bu birpilləli qazıma turbini adətən 15-20 at təzyiq enməsində iĢləyirdi ki, bu
da turbinin kanallarında axının 60-70 m/san sürətinə müvafiq gəlir. Bu böyük
sürətlə axan gilli məhlul, turbinin kanallarını və baĢqa hissələrini tez yuyub dağıdır
və qazıma turbinini gücünün 10-15 a.g. olması qazıma üçün kafi deyildi.
Turbin qazımasında qazımanın mexaniki sürəti turbinin gücü ilə, quyu
dibində iĢləmə müddəti isə, onun gilli məhlulla yeyilməyə müqaviməti ilə təyin
edilir. Odur ki, turbinin gücünü artırmaq üçün turbində təzyiq enməsi artırılmalı,
yəni turbin kanallarında axın sürəti daha böyüdülməlidir. Bu halda turbinn quyu
dibində onsuz da az olan iĢləmə müddəti daha da azalardı.
Bundan baĢqa, M.A.KapelyuĢnikov qazıma turbininin bir neçə böyük
quruluĢ nöqsanları da var idi. Bir pilləli qazıma turbininin bu nöqsanları və qzıma
tələbatını nəzərə alaraq, ölkəmizin mühəndislərindən P.P.ġumilov,
R.A.Ġoannesyan, E.Ġ.Tağıyev və M.T.Qusman uzun müddət mürəkkəb nəzəri və
təcrübəvi tədqiqat nəticəsində çoxpilləli, reduktorsuz qazıma turbinini ixtira
etdilər. Qazımanın tələbatını tamamilə təmin edən bu turbin 1938-ci ildə geniĢ
tətbiq olunmağa baĢlandır. Böyük əhəmiyyəti olan bu ixtira – ölkəmizin qazıma
texnikasında ikinci mühüm nailiyyət oldu.
Ölkəmizin neft sənayesi, quyudibi qazıma mühərriklərinin vətəni və bu yeni
təkmilləĢdirilmiĢ qazıma üsullarının yaradıcısıdır.
Mail quyu elə quyuya deyilir ki, onun dibi, ağzının dib səviyyəsindəki
horizontal müstəvi üzərinə proyeksiyasına nisbətən, istənilən istiqamətdə u\yana
getmiĢ olsun. Bu zaman, quyu ağzının və dibinin proyeksiyaları arasındakı ən
yaxın məsafəyə - mail quyunun uzaqlaşması (inhirafı) deyilir.
Ölkəmizdə mail quyuların qazılması texnikası geniĢ inkiĢaf etmiĢdir, belə ki,
qazılmıĢ mail quyunun dibi nəzəri layihə nöqtəsindən ən çoxu 5-10 m məsafədə
olur. Bu, mütəxəssislərimizin böyük nailiyyətidir. Mail quyunun belə düzgün
istiqamətdə qazılması, ölkəmizdə əldə edilmiĢ xüsusi ölçü cihazlarının, habelə
qazıma vasitələri və üsullarının tətbiqi ilə təmin edilir.
Ölkəmizdə müasir mail quyular qazıma turbini və ya elektrik qazıyıcısı
vasitəsilə qazılır. Bu üsul E.Ġ.Tağıyev, R.A.Ġoanessyan, P.P.ġumilov və
M.T.Qusman tərəfindən ixtira edilmiĢ və dünyada ilk dəfə olaraq, 1941-ci ildə
Bakıda müvəffəqiyytələ tətbiq edilmiĢdir.
Qeyd edilməlidir ki, mail qazımanın texnoloji prosesi vertikal qazımadan
daha mürəkkəbdir. Odur ki, bu qazıma üsulundan aĢağda qeyd edilən hallarda
istifadə edilir:
1)dəniz,gol və çay altında yerləĢmiĢ neft sahələrini istismar etmək üçün,
quyu qurudan qazıldıqda;
2)dəniz əsası üzərindən kut quyular qazıldıqda;
3)quruda layın müəyyən hissəsinin istismarı vertikal quyu ilə mümkün
olmadıqda (sahədə tikintilər, dəmir yolu, bataqlıq və s.mane olduğu hallarda);
4)quyu geoloji dəyiĢikliklər keçirmiĢ yataqlara (faylara, çöküntülərə,
çatlayıĢlara və s.) qazıldıqda;
5)vertikal qazılan quyu qəzaya uğradığına görə yana çıxmaq lazım gəldikdə
və s.
Qeyd edilməlidir ki, 1941-ci ildə mail quyular yalnız rotor üsulu ilə qazılırdı.
Çox mürəkkəb və qeyri-mükəmməl olan bu üsul quyu diblərinin ağızlarından
istənilən istqamətdə istənilən qədər uzaqlaĢmasını çox çətinliklə təmin edirdi. Odur
ki, bu üsul ölkəmizin neft sənayesində inkiĢaf etmədi.
Rotor üsulu ilə mail quyular ölkəmizdə 1933-cü ildən qazılmağa
baĢlanmıĢdı, lakin bu üsuldan ümumiyyətlə bir qədər Artyom adına adanın
sahilindən dənizaltı sahələrə quyu qazılmasında, habelə Qroznı neft mədənlərində
istifadə edilmiĢdir.
Ġstər rotor, istərsə də turbin üsulu ilə mail quyuları iki qayda ilə qazımaq
mümkündür.
a)quyu əvvəldən, ya da bir qədər vertikal qazıldıqdan sonra, mail xətt üzrə
qazılmalı;
b)quyu əvvəlcə vertikal və sonra çöküklü əyri üzrə qazılmalıdır.
Birinci qayda həyati deyil və təcrübədə tətbiq edilə bilməz, çünki qazıma
kəmərinin ağırlıq qüvvəsi quyunun mail xətt üzrəgetməsinə mütləq mane
olacaqdır.
Digər tərəfdən mail quyunu qazıyarkən, hər dəfə əyici alət buraxdıqda onu
yalnız 2-40 əymək mümkün olur, odur ki, quyunu gövdəsini istənilən istiqamətdə
tədricən əymək yeganə vasitədir.
Turbin üsulu ilə qzılan müasir mail quyular, əvvəlcə vertikal qazılır və
sonra, müəyyən dərinlikdən istənilən istiqamətə əyilərək, çöküklü əyri üzrə neft
layının tələb edilən nöqtəsinə çatdırılır.
Təbiidir ki, belə quyunu vertikal hissəsi nə qədər çox olarsa, o qədər
əlveriĢlidir, lakin bu hissənin uzunluğu mail qazıma texnologiyasının tələbatı ilə
məhdud edilir.
Мялум олдуьу кими, ротор газымасында, щярякят, эцъ вя фырланма моменти
газыма бору кямяри васитясиля балтайа ютцрцлцр.Гуйуларын дяринлийи артдыгъа,
газыма боруларынын иш шяраити чятинляшдийиня эюря газыма сцряти эетдикъя азалмаьа
башлайыр.Дярин гуйуларын ротор цсулу иля газылмасы еффектив олмур. Буна эюря дя
турбин цсулу иля газымайа кечмяк лазым эялир.
Газыма сащясиндя ишляйян мцтяхяссисляр узун мцддят мцщяррикин гуйу
дибиня кючцрцлмяси проблеми иля мяшьул олмушлар. 1890-ъы илдя бакылы мцщяндис-
технолог К.Г.Симченко илк турбобурун лайищясини щазырлады. Аз сонра рус
мцщяндиси Волски юзцнцн зярбя Принсипи ясасында ишляйян газыма тараныны
щазырлайыб тяърцбядян кечирди. Волскинин тараны бир сыра конструктив гцсурларына
эюря инкишаф тапа билмяди.
Мцщзяндис Капелйушников 1928-ъи илдя бу мясялянин сямяряли практики
щяллини верди. Газыма мящлул иля щярякятя эятирилян турбин мцщяррики балта иля
бирликдя (турбобур) гуйу дибиня кючцрцлдц, газыма кямяри щярякятсиз галараг аьыр
йцкдян азад едилди, балтайа щярякят билаваситя турбобурдан ютцрцлдц.
Бу турбобур ардыъыл сурятдя бирпилляли турбин вя цчпилляли сцрят гутусундан,
бирпилляли турбин вя икипилляли сцрят гутусундан ибарят олараг щазырланмышдыр.
1935-36-ъы иллярдя чохпилляли турбобур йарадылды.
Чохпилляли турбобурлар иш принсипи етибариля щидравлики турбиндян ибарят олуб,
гуйу дибиня эюндярилян газыма мящлул васитясиля щярякятя эятирилир.
Чохпилляли турбобур ашаьыдакы щиссялярдян ибарятдир:
1) статор вя ротор (турбин);
2) вал (цзяриндя роторлар отурдулур);
3) йастыглар (радиал вя ох истигамятиндя йаранан гцввяляри гябул едирляр);
4) эювдя (цзяриндя статорлар бяркидилир);
5) бирляшдириъи елементляр;
Турбобурларын конструксийалары заман кечдикъя тякмилляшдирилмишдир.
Т12М3 -172 турбобуру мцасир турбобурларын ясасыны тяшкил етмякля йанашы
олдугъа тякмилляшдирилмишдир (шякил. 24).
Ох истигамятиндяки гцввяляри гябул етмяк цчцн сяккизпилляли дабан
йастыгларындан истифадя олунур. Йастыгларын йан цзляри резин тябягя иля юртцлцр вя бу
да радиал истигамятдяки гцввялярин гябул едилмясиня имкан верир. Газыма
мящлулун кечмяси цчцн чеврябойу дешикляр ачылмышдыр. Бундан башга турбобурун
валы аз йцклянир вя йцксяк бойуна йцкляр алтында узун заман ишлямяк мцмкцн
олур.
Бир сыра турбобурлар (Т12М-8, Т12-9 ¾, Т19-10, Т18 вя Т20) ардыъыл олараг
тякмилляшдирилмишдир.
Турбобурларын эцъцнцн артырылмасы мягсяди иля чохбюлмяли турбобурлар
(ТЪ3, ТЪ4, ТЪ10 вя с) йарадылмышдыр.
Турбобур щидравлики мцщяррик олдуьундан онун ясас ишчи органы щидравлики
турбиндир.
Турбобурун турбининдян кечян газыма мящлулун енержиси механики ишя
чевриляряк вал цзяриндя топланыр. Статордан кечян газыма мящлул мцяййян
истигамятя малик сцрятля ротора дахил олуб ону щярякятя эятирир. Газыма мящзлулун
сярфиндян вя тязйигиндян асылы олараг мцяййян эцъ, фырланма моменти вя фырланма
сцряти алыныр.Узун мцддят нязяри тядгигат ишляри апармыш П.П.Шумилов кичик юлчцлц
турбобурларын щидромеханики ясасларыны вермишдир.
MÖVZU N-25: MAILI QUYU PROFILININ LAYIHƏ EDILMƏSI
Quyu profilinin düzgün seçilməsi mail qazımanın keyfiyyətinə və məsarifinə
böyük təsir bağıĢlayır.
Mail qazıma təcrübəsində qazımanın üsulundan, layların laylanması
Ģəraitindən v s. asılı olaraq, bir neçə tip quyu profilindən istifadə edilir.
Mail quyunu səmərəli qazılması üçün, onun profili elə seçilməlidir ki,
aĢağıdakı tələbatı təmin etsin:
1)quyu tez və keyfiyyətli qazılmalı;
2)yana verici alətlər mümkün qədər az tətbiq edilməli;
3)qoruyucu kəmərlərin layihə dərinliyinə çatdırılması təmin edilməli;
4)quyunu sementlənməsi keyfiyyətli olmalı;
5)quyunun keyfiyyətli istismarı üçün maksimal Ģərait yaradılmalıdır.
Qazılan mail quyuların yuxarı hissəsi vertikal olur və müəyyən dərinliyə
çatdıqdan sonra quyu lazımi istiqamədə əyilir. Quyunun profili elə olmalıdır ki,
onun əyrilik radiusu müəyyən qiymətdən kiçik olmasın. Bu qiymət quyuya
endiriləcək qoruyucu borularda əmələ gələn əlavə əyilmə gərginlikləri ilə və kəmər
endirilərkən oradakı sürtünmə qüvvələrinin quyməti ilə müəyyən edilir.
Qoruyucu borular mail quyuya endirildikdə onlarda böyük gərginliyin baĢ
verməməsi üçün, quyunun əyrilik radiusu, kəmərin yol verilən əyrilik radiusundan
daha böyük olmalıdır.
Qazıma ləti və qoruyucu kəmərin quyuya endirilməsi texnologiyasını nəzərə
alaraq, az məsafədə quyunu birdən-birə çox əyməməlidir; əyilmə tədriclə, mütəsavi
artmaldır.
Yuxarıda göstərilmiĢ xüsusiyyətləri nəzərə alaraq, qazıma təcrübəsində mail
quyular üçün üç tip profil təklif edilmiĢdir. Bunları tədqiq edək:
Birinci tip profil.Bu tip profilli quyularda, quyunu əyri hissəsi ayrı-ayrı
intervallara bölünür və bu intervalların əyriliyi toplanaraq quyunun ümumi
uzaqlaĢmasını təĢkil edir.Mail quyunu xarakterizə etmək üçün Ģəkil25-da verilmiĢ
profili tədqiq edək.
ġəkil 25 ġəkil 26
Bu Ģəkildə qəbul edilmiĢ iĢarələrbunlarıdır:
l0- quyunun vertikal hissəsinin uzunluğu;
l1- quyunun mail hissəsinin uzunluğu;
l2- quyunun mail hissəsinin (l1), vertikal müstəvi üzərinə proyeksiyası;
H – quyunun dərinliyi;
b – quyu dibinin horizontal üzrə vertikaldan uzaqlaĢması (inhirafı);
l=b/sinα; l1 qövsünün son nöqtələrini birləĢdirən düz xətt və ya l0 dərinlikdən
aparılan düz mail quyu;
α – bu xəttin (düz mail quyunun) maillik bucağı;
β – maksimal uzaqlaĢma bucağıdır (β=2α).
Aydındır ki, quyunun bu maksimal uzaqlaĢma bucağı, onun ayrı-ayrı əyri
hissələrinin həqiqi uzaqlaĢma bucaqları αn toplusuna bərabər olacaqdır.
Mail quyuların qazılması təcrübəsində bu αn bucağı 2-50 arasında dəyiĢir. Bu
bucağın qiyməti əsasən süxurların laylanmasından və yanaverici alətin
quruluĢundan asılı olur.
Bu birinci tip profilə qazılacaq quyunun uzunluğu (neft layı horizontal
olarsa):
uzaqlaĢması isə
b=l sinα və ya b=l2tgα;
olar.
α – bu xəttin (düz mail quyunun) maillik bucağı;
β – maksimal uzaqlaĢma bucağıdır (β=2α).
Aydındır ki, quyunun bu maksimal uzaqlaĢma bucağı β, onun ayrı-ayrı əyri
hissələrinin həqiqi uzaqlaĢma bucaqları αn toplusuna bərabər olacaqdır.
Mail quyuların qzılması təcrübəsində bu αn bucağı 2-50 arasında dəyiĢir. Bu
bucağın qiyməti əsasən süxurların laylanmasından və yanaverici alətin
quruluĢndan asılı olur.
Bu birinci tip profilə qazılacaq quyunun uzunluğu (neft layı horizontal
olarsa):
L=0,017453
uzaqlaĢması isə
b=l sinα və ya b=l2tgα
olar.
Neft layı horizontal olmadıqda, onun maillik istiqaməti bu bucağı nəzərə
alınmalıdır.
Odur ki, qazılacaq quyunun bu tip profili qurulduğu zaman onun ayrı-
ayrıəyri ln hissələri üçün uzaqlaĢma bucaqları αn təyin edilərək axırıncı düsturla bu
hissədə (intervalda) müvafiq bn uzaqlaĢması tapılır, sonra isə ln və bn koordinatları
vasitəsilə tapılmıĢ nöqtələr sistemi bir-birilə birləĢdirilərək, profil əyrisi müəyyən
edilir (Ģəkil 26).
MÖVZU N-26: MAILI QUYULARIN QAZILMASI ÜÇÜN ALƏTLƏR
Yuxarıda deyildiyi kimi, mail quyular iki üsulla: rotorla və qazıma
turbinilə, ya da elektrik qazıyıcı ilə qazıla bilər. Mail quyuların rotorla qazılması
üsulu yalnız Rusiya (Qroznı) sahələrində nadir hallarda tətbiq edilir. Ölkəmizdə
mail quyular ümumiyətlə turbinlə və elektrik qazıyıcı ilə qazılır.
Mail quyu rotorla qazıldıqda, quyunu istənilən istiqamətdə əymək
üçün uipstok (çəp inhirafetdiricidən) və qismən hidravlik yanavericidən istifadə
edilir.Çəp inhirafetdirici quyuya, qazıma kəmkərinə
birləĢdirilmiĢ haıda endirilir və
onunla da qaldırılır.Çəp
inhirafetdiricinin quruluĢu Ģəkil 27-
də göstərilmiĢdir; bunun uzunluğu 2-
3 m olur.
ġəkil 27 ġəkil 28
Ġnhirafetdiricinin aĢağı ucu iti olur ki, quyu dibində süxura batsın və öz oxu
ətrafında hərəkət edə bilməsinin qarĢısı alınsın.
Qazıma borusu çəp inhirafetdiricinin, bilərzikdən ibarət olan yuxarı
hissəsi içərisindən keçirilir. Bu tip yanaverici ilə iĢlədikdə, yanaverici borusuna
bağlanmıĢ xüsusi spiral baltadan (Ģəkil 28) istifadə olunur.
Əslən bu balta spiral Ģəklində hazırlanmıĢ üçpərli baltadır. Bu baltanın
çəp yanaverici ilə birləĢdirmək üçün onun gövdəsində xüsusi dəliklər açılır və
sonra bu dəliklərə pərçim vurulur. Onları belə birləĢdirməkdən məqsəd – q1uyuya
istiqamətlə endirilən çəp inhirafetdiricinin qazıma kəmərinə nisbətən dolana
bilməsinə imkan verməməkdir.
Spiral baltanın ölçüləri elə seçilir ki, o çəp inhirafetdiricinin bilərziyi
içindən keçə bilməsin. Buna görə də baltanı qaldırdıqda, yanaverici də onunla
bərabər yuxarı qalxır.
Ġnhirafetdiriciilə iĢləyən baltanın diametri quyunun nominal diametrindən
kiçik olduğu üçün, quyu yana getdikdən sonra onu tədricən bir neçə balta ilə
genəltmək lazım gəlir. Bunun üçün də xüsusi genəldici balta və ya BQ, üĢpərli, HO
baltaları iĢlədilir.
Rotorla mail qazımada qazıma kəmərinin baltaya bağlanmıĢ yarımĢamı, nisbətən
kiçik diametrli borulardan təĢkil edilir və alətin elastikliyini əldə etmək üçün bu
yarımĢamla, qalan kəmər arasında xüsusi birləĢdirici qadaq qoyulur.
Gilli məhlul baltaya bu qadağın içindən keçir.
Çəp inhirafetdirici ilə iĢləmə rejimi.Quyunu yana vermək üçün seçilmiĢ 10-12 m
interval yumĢaq süxurlarda olmalıdır. Çəp inhirafetdiricini quyunun dibinə
möhkəm oturtmaq və tələb edilən uzaqlaĢma bucağını təmin etmək üçün
qabaqcadan quyu dibində nisbətən kiçik diametrlə 1-2 m kiçik yer qazılır. Adətən,
bu kiçik yerin diametri yanavericinin diametrindən 2" böyük olur. Çəp
inhirafetdirici qazıma kəməri ilə bərabər yönəldilərək quyuya endirilir və bu kiçik
yerə Ģatdıqdan sonra, qazıma kəmərinə bir qədər boĢ verərək oraya oturdulur. Bu
zaman balta ilə yanavericini birləĢdirən pərçimlər kəsilir, buna görə də balta və
qazıma kəməri sərbəst olur.
Çəpinhirafetdiriciilə iĢlərkən, qazıma rejimi belə olur: rotorun dəqiqədə
dövrlər sayı – 30-40; baltaya verilən boyuna yük – 1,5-2 t; balta yanavericidən
keçdikdən sonra boyuna yük – 3-4 t; dövrlər sayı – 50-60 dövr/dəq; gilli məhlulun
sərfi isə normal ola bilər.
Mail quyunun rotor üsulu ilə qazılması texnologiyası çox mürəkkəb
olduğu üçün, quyu qazılarkən bəzən yanavericini dəfələrlə oraya endirmək tələb
edilir.
Çəsələn, vaxtilə Artyom adına (indiki Pirallahı) adada orta dərinliyi 780-
800 m olan bir sıra mail quyular 4-6 çəp yanaverici vasitəsilə müvəffəqiyyətlə
qazıldığı halda, həmin orada bir neçə mail quyunu qazımaq üçün onlara 20-30 dəfə
çəp inhirafetdirici endirilmiĢdir. Köhnə Qroznı rayonunda rotorla qazılan mail
quyulardan birinə 50-dən artıq yanavericinin endirilməsinə ehtiyac olmuĢdur.
Buradan aydındır ki, ibtidai və eyni zamanda mürəkkəb texnologiyası
olan rotor mail qazıması ölkəmizin yüksək texnikasına müvafiq deyil, ona görə də
tətbqi yalnız xüsusi hallarda ola bilər.
Maili quyuların turbinlə qazılması.Mail quyular turbinlə qazıldıqda, qazıma
zamanı baltanı, turbinin oxuna perpendikulyar istiqamətdə yana aparan sabit N
qüvvəsini əldə etmək məqsədilə, qazıma kəmərinin fırlanmasından istifadə
edilərək, qazıma turbinin yaxınlığında və ya üstündə elastik qüvvələr momenti
yaradılır.Turbinin yaxınlığında bu elastik qüvvələr momentini yaratmaq üçün
qazıma kəmərinin aĢağısı elə təchiz edilir ki, kəmər oxu arasında görüĢmə bucağı
əmələ gəlsin.Bu elastik qüvvələr momentinin qiyməti, oxlar görüĢən kəsik
sahəsinin ekvatorialmüqavimət momenti və borular materialının proporsionallıq
həddi ilə müəyyən edilir.Yanaverici N qüvvəsinin qiyməti, bu qüvvənin təsir xətti
və elastik qüvvələr momentini doğuran kəsik arasındakı məsafə ilə tərs
proporsional olduğu üçün oxların görüĢməsi qazıma turbininin və ya baltanın
bilavasitə yaxınlığında olmalıdır.
ġəkil 29 ġəkil30
1-qazıma kəməri;2-inhirafetdərici;
3-əyrilik kəsiyi;4-turbobur
Qazıma kəməri quyuya endirildikdə quyu divarlarının təsiri altında, qazıma
borusunun və turbinin oxları birləĢmiĢ kimi olur və bunun nəticəsində oxlar
görüĢən kəsikdə elastik qüvvələr əmələ gəlir (Ģəkil 28).
Buradan aydın olur ki, mail qazımada böyük elastik qüvvələr momenti
(həmçinin, böyük yanaverici qüvvə) almaq üçün qazıma kəmərinin aĢağısı
mümkün qədər yüksək sərtliyə malik olmalıdır.
Qazıma turbinində elastik qüvvələr momenti almaq üçün bir neçə tip
yanavericidən, məsələn: turbinin üstündə yerləĢdirilən əyri borudan, turbinin
gövdəsinə qaynaqlanmıĢ xüsusi dayaqdan, turbinin gövdəsi üzərində qoyulmuĢ
xüsusi novçadan və s. istifadə edilə bilər (Ģəkil 29). Mail qazıma təcrübəsində ən
geniĢ inkiĢaf etmiĢ yanaverici - əyri borudur.
Mail turbin qazımasında, qazıma turbininin momenti bir tərəfdən quyu
dibində süxurların qazılmasına, digər tərəfdən isə quyu divarlarının balta ilə
frezerlənməsinə (yonulmasına) sərf edilir. Frezerlənmə momentinin qiyməti –
yanaverici N qüvvəsindən, qazılan süxurun xarakteristikasından və baltanın
tipindən asılıdır.
Burada baltanın dövrlər sayının da böyük əhəmiyyəti vardır. Qazıma
turbinin nisbətən böyük dövrlər sayı quyunun yana çıxıb uzaqlaĢma prosesini
sürətləndirir. Qazıma zamanı baltaya təsir edən yanaverici qüvvə sabit olduğu
üçün, eyni geoloji və texnoloji Ģəraitdə vahid zaman içərisində quyunun
uzaqlaĢması da sabit qiymətdə olur.
Odur ki, eyni Ģəraitdə quyunun xüsusi uzaqlaĢması, yəni hər metr
qazılmıĢ məsafədə horizontal uzaqlaĢma, qazımanın mexaniki sürətindən asılı olur.
Buna görədir ki, quyunun istiqamətini tez dəyiĢmək və ya quyuda tez yana çıxmaq
lazım gəldikdə, baltanın bir qədər məhdud veriĢi ilə iĢləmək məsləhətdir. Bu halda
quyuda xüsusi maksimal qiymətinə çatmıĢ olar. Turbin qazıması təcrübəsində 0,4
qədər xüsusi uzaqlaĢma əldə edilmiĢdir.
Yuxarıda deyilənlərə görə, turbinlə mail qazımada baĢlıca olaraq
aĢağıdakı asılılıqlar əldə edilir:
a)mail quyunun uzaqlaĢma sürəti, yanaverici N qüvvəsindən, baltanın dövrlər
sayından, onun tipindən və qazılan süxurların xarakterindən asılıdır;
b)mail quyuda xüsusi uzaqlaĢma, yanaverici N qüvvəsindən, süxurların
xarakterindənbaltanın tipindən, qazıma rejimindən və quyunun profilindən asılıdır.
Odur ki, turbinlə mail qazımada baltaya verilən boyuna yükü və
yanaverici N qüvvəsini tənzsim edərək, habelə qaıma turbininin iĢ rejimini
dəyiĢərək, süxurların dağılması üçün ən səmərəli Ģərait əldə edilə bilər, bununla da
ayrı-ayrı süxurlarda quyunun tələb edilən xüsusi uzaqlaĢması təmin edilər.
Turbinlə mail qazımada xüsusi uzaqlaĢmanın tənzim edilə bilməsi,
qazımanın nisbətənyeksək mexaniki sürətini təmin edir. Burada, baltanın süxura
batması bucağının dəyiĢməsi də mail qazımanın mexaniki sürətinin, vertikal
qazımaya nisbətən yüksəlməsinə səbəb olur. Bu son amilin qazımada əhəmiyyəti
böyükdür.
Yuxarıda deyildiyi kimi, turbin üstündə qoyulan yanavericinin əyrilik
bucağı, onun sərtliyi (diametri, qalınlığı, materialı) və baltaya verilən boyuna yük
quyunun uzaqlaĢmasına (əyriliyin artmasına) müsbət təsir bağıĢlayır. Digər
tərəfdən, balta ilə yanavericinin əyrilik səviyyəsi arasındakı məsafənin artması,
habelə qazıma turbininin diametri ilə balta diametri arasındakı nisbətin kiçilməsi –
quyuda əyriliyin artmasına mane olur.
Mail quyu qazılmağa baĢlandıqda, bəzi vaxt konduktorun endirələcəyi
dərinliyə qədər rotorla qazıyır və sonra turbinə keçirlər. Quyu yana çıxamağa
baĢladıqda, qaqzıma turbininin üstünə yanaverici (adətən, əyri boru) bağlanır və
qazıma aləti durbin ya borulara damğalanmıĢ xüsusi iĢarələr vasitəsilə
yönəldirilərək, quyuya endirilir. Son zamanlar mədənlərimizin adlı-sanlı üstaları
quyuda yana çıxmaq üçün, alətin yönəldilməsinə xüsusi vaxt sərf etmədən, adi
boru ilə endirilmiĢ turbinin iĢ rejimini dəyiĢməklə, quyunu 40 qədər əyməyə
müvəffəq olurlar. Belə əyrilik əldə edildikdən sonra qazıma alətini yönəltmək
sadələĢir.
Təbiidir ki, qazıma aləti quyuda yönəldikdikdə, qazıma kəmərinin reaktiv
moment təsiri altında burulması nəzərə alınmalıdır.
Mail quyunun qazılması zamanı, profil üzrə tələb edilən əyriliyi əldə
edənə qədər yuxarıda deyildiyi kimi, əyri borudan və ya geoloji Ģəraitdən istifadə
edilir.
MÖVZU N-27: ÜFQI QUYULARIN QAZILMASI ÜÇÜN TEXNIKI
TƏRTIBATLAR VƏ QAZIMA TEXNOLOGIYASI
Карбощидроэенли хаммал йатагларынын йцксяк дяряъядя инкишаф етмиш сямяряли
технолоэийасыны йарадаркян цфцги гуйуларын газылмасы вя тятбиги мясяляляриня
мцщцм йер верилир. Дцнйа елми дюври мятбуатында бу проблемин чохъящятли нязяри
вя практик аспектлярини ишыгландыран чохсайлы тядгигатларын нятиъяляри юз яксини
тапмышдыр.
Бу бахышдан А.Х.Мирзяъанзадя, П.Й.Полубаринова-Кочина, (З.С.Ялийев вя
Шермет, Й.П.Борисов вя б., М.К.Баьыров вя б., М.Н.Вялийев вя Г.А.Мяммядов,
И.А.Нясруллайев, В.П.Пилатовски, В.П.Табаков, И.А.Чарны, Р.Г.Сагыйев, Ф.М.Ъигер,
Р.С.Ъарвалщо, Щ.М.Меад), С.Д.Жосщи, Э.Ж.Лиъщенберэер вя б. мцяллифляр тятгигатлар
апармышлар. Бу тядгигатлар цфцги гуйуларла ачылмыш лайлар щаггында информасийанын
алынмасы мясяляляриня щяср олунмушдур: бурада йералты щидродинамика мясяляляри
вя методлары ясасында дебит, лайда тязйигин бярпа едилмяси, сцзцлмя-тутум
хассяляри вя с. гиймятляндирилир, цфцги гуйуларын щидродинамик тядгигат
мялуматларынын шярти методлары верилир.
Йатагларын ишлянмяси просесиндя гуйуларын истисмар параметрляри газыманын
техноложи просесляринин йериня йетирилмяси кейфиййятиндян асылыдыр. Бу, уфуги
гуйулара даща чох аиддир. Ейни мящсулдар щоризонтдан ишляйян гуйуларын истисмар
характеристикаларын мцгайисяси эюстярир ки, 6 мм диаметрли штусери олан цфцги
гуйуларын орта дебити 145 т/сут, шагули гуйуларда ися 25 т/сут тяшкил едир.
Цфцги истисмар гуйуларынын газылмасында ясас мягсяд лайларла контактын
артырылмасындан вя гуйуларын мящсулдарлыг ямсалынын йцксялдилмясиндян ибарятдир.
Вуруъу цфцги гуйулар щалында ися тясир обйекти иля бюйцк контакт сащяси гуйунун
гябулетмя габилиййятини вя демяли, лайларын нефтвермясинин артырылмасы цчцн тятбиг
едилян цсулларын сямярясини йцксялтмяйя имкан верир. Цмуми щалда, цфцги
гуйунун газылмасы мящсулдар лай сцхцрларынын лайланма мцстявисиня паралел
щяйата кечирилир. Йатаьы сцхурлардан ибарят мцстявийя 900 буъаг алтында лайы ачан
гуйу ися шагули гуйу ися шагули гуйудур (шякил31 ). Лакин лайланма мцстявисинин
юзц шагулидирся, бу щалда шагули гуйу щямин мцстявийя паралел газылыр вя нязяри
бахымдан беля шагули гуйу артыг цфцги гуйу олур.
Шякил 31 . Шагули вя цфцги гуйуларын схеми
Беляликля, истисмар олунан йатаьын сцхурларынын лайланма мцстявисинин щяндяси
юлчцляри цфцги гуйунун газылмасы просесини лайищяляндирдикдя вя онун истисмарынын
сонракы эюстяриъиляриндя нязяря алынмалыдыр. Цфцги гуйу конструксийасынын
лайищяляндирилмяси шагули гуйу иля мцгайисядя фярглянир, чцнки биринъи щалда
гуйунун мящсулдарлыьы гуйу дибинин Л узунлуьу, икинъи щалда ися щ галынлыьы иля
мцяййян олунур. (шякил 31.). Юз нювбясиндя цфцги гуйуда гуйудиби узунлуьу
бюйцк щцдудларда дяйишир вя гуйуларын газылмасында тятбиг олунан техникадан
асылыdır.
Цфцги гуйуларын истисмар эюстяриъиляриня тясир едян мцщцм амил, гуйудиби
ишляринин тамамланмасы схемидир. Лайын йерляшдийи эеоложи шяраитдян асылы олараг
цфцги гуйуларын тамамланмасы ишляри цзяриндя кямяр-гуйруг вя йа пакерли кямяр
олан ачыг эювдя иля, йа да горуйуъу кямяр олан отурдулмуш эювдя иля баша
чатдырылыр вя сонра кямяр перфорасийа олунур. Цфцги гуйунун тамамланма ишляринин
нювц газылманын мцяййян техника вя технолоэийасынын тятбигини тяляб едир. Цфцги
эювдянин узунлуьу, онун лайда йерляшдирилмяси, газыма заманы йол верилябилян
сапма вя гуйунун тамамланма ишляринин зярури типии тятбиг олунан газыма
цсулундан чох асылыдыр. Буна эюря дя мцвафиг эеоложи шяраитдя цфцги гуйуларын
газылмасында тятбиг олунан технолоэийаларын мцхтялифлийини, онларын цстцн вя
чатышмайан ъящятлярини билмяк вя баша дцшмяк чох ваъибдир.
MÖVZU N-28: QUYU QURULUġLARI HAQDA ÜMUMI
MƏLUMATLAR
Quyunun quruluĢu seçilərkən quyuya endiriləcək kəmərlərin diametri ilə
bərabər, quyunu qazıyacaq baltaların və qazıma borularının diametrləri də nəzərə
alınmalıdır.Qazıma təcxrübəsi göstərir ki, normal Ģəraidə quyunu qazıyan baltanın
diametri, ora endiriləcək qoruyucu boruların xarici diametrindən heç olmazsa 3"
böyük olmalıdır. Quyuya endirilmiĢ kəmərin içərisində iĢləyən baltanın diametri
isə, kəmərin xarici diametrindən azı 1" kiçik olmalıdır. Beləliklə, qoruyucu
boruların və baltaların ölçüləri arasında müəyyən bir asılılıq olur.
Çox vaxt quyuya kəmər endirməkdən qabaq onu xüsusi olaraq genəltmək
lazım gəlməsin deyə, quyunu yuxarıda tələb ediləndən bir qədər böyük diametrli
balta ilə qazıyırlar.
Quyuda iĢləyəcık qazıma borularının diametri, baltannı diametrindən,
qazıma üsulu və dərinliyindən asılı olur.
Hər halda quyunun diametri ilə qoruyucu boruların diametri arasında nisbət
elə olmalıdır ki, boru dalında sement halqasının qalınlığı kifayət qədər olsun.
Müasir neft quyularının quruluĢuna tipik nümunə olaraq, üç, iki və bir kəmərli
quruluĢla qazılan quyuların kəsiliĢi Ģəkil32-də verilmiĢdir.
ġəkil32
Bu Ģəkildə: 1 quruluĢu – mürəkkəb Ģəraitdə qazılan kəĢfiyyat quyusuna, 2
quruluĢu – çox dərin quyuya, 3 quruluĢu – turbinlə mail qazılan quyuya, 4
quruluĢu – adi istismar quyusuna və 5 quruluĢu – dayaz qazımaya aiddir.
Ölkəmizdə əldə edilmiĢ zəngin qazıma təcrübəsi göstərir ki, keyfiyyətlə
qazılmıĢ quyuda qoruyucu kəmərin hər hansı istənilən çıxıĢı təmin edilir. Odur ki,
qazıma texnikasının müasir yüksək səviyyəsi dövründə quyunun quruluĢu,
qoruyucu kəmərlər çıxıĢı ilə məhdud edilə bilməz.
Hazırda ən səmərəli qəbul edilmiĢ istismar kəməri 65/8"
diametrli kəmərdir.
Xüsusi hallarda istismar kəməri 53/4"
və ya iki hissədən -65/8"
və 53/4"
borulardan
təĢkil edilir, ya da 4" olur.
Ġstismar kəmərinin diametri müəyyən edildikdən sonra, bu kəmərin
bilərziynin diametri Dbil və bu bilərziklə quyu divarları arasındalə aralıq məsafəsi δ
nəzərə alınaraq, quunu qazıyacaq baltanın diametri aĢağıdakı düstur c\vasitəsilə
təyin edilir:
Dσ=Dbil+2δ
Təcrübədə aralıq məsafəsi adətən 24-50 mm arasında olur. Yuxarıda göstərilmiĢ
balta ölçüsü ilə qoruyucu boruların diametri arasındakı nisbət saxlandıqda, ən kiçik
aralıq məsafəsi əldə edilir.
MÖVZU N-29: QUYULARIN MÖHKƏMLƏNDIRILMƏSI MƏQSƏDI
Quyu qazılarkən açılan su, qaz və neft layları mütləq bir-birindən
ayrılmalıdır. Quyuda su layları bağlanmazsa, onun altında və ya üstündə yerləĢmiĢ
neft və qaz layları da sulana bilər. Bundan baĢqa, qazılmıĢ quyunun divarları
möhkəmləndirilməlidir ki, qazıma və ya istismar zamanı quy uçula bilməsin.
Nəhayət, istismara verilmiĢ quyuda neftin itkisiz və müasir üsullarla istehsal
edilməsi üçün quyu mütal kəmərlə təchiz edilməlidir. Neft quyularının
möhkəmləndirilməsi – onlara metal borular kəməri endirib, bu kəmərlə quyu
divarları arasındakı həlqəvi fəzanı maye sementlə doldurmaqdan ibarət olur.
Yuxarıda deyildiyi kimi, borular kəmərinin vəzifələrindən biri quyunun divarlarını
uçulmaqdan qorumaq olduğu üçün, ona qoruyucu kəmər və bu kəməri təĢkil edən
borulara qoruyucu borular deyilir.
Qoruyucu kəmər endirilmiĢ quyuya sement vurulması prosesinə - quyunun
sementlənməsi; kəmərin endirilməsi ilə sementləmə prosesinə isə birlikdə -
quyunun möhkəmləndirilməsi deyilir.
Vurma üsulu ilə qazımada, neft quyusu bir qədər dərinləĢdikdə (3-5 m),
mütəmadi olaraq borularla möhkəmləndirilir vəı bu qoruyucu kəmər müəyyən
dərinliyə çatdqdan sonra və ya kəmər daha quyuya getmədikdə, quyu
sementlənirdi.
Müasir fırlanma üsulu ilə qazımada isə, quyu mütləq ağzına qədər gilli
məhlulla dolu olduğuna görə və bu məhlul sütununun yaratdığı hidrostatik təzyiq
quyunun divarlarını uçulmaqdan qoruduğu üçün, quyunu vaxtaĢırı olaraq,
müəyyən intervallarda möhkəmlətmək kafi olur. Belə ki, birinci kəmər
endirildikdən sonra quyu qazımaqda davam edir, kəmərin baĢmağından 2000-2500
m və ya daha artıq dərinliyə çatdıqda, quyyya birdən-birə qoruyucu kəmər
buraxılır və sementlənir.
Bir quyuya endirilən müxtəlif diametrli və uzunluqda qoruyucu kəmərlərlə
həmin quyunu qazıyan baltaların diametrlərinin kompleksinə - quyunun quruluşu
deylir. Bu quruluĢ geoloji Ģəraitdən, qazıma üsulundan və quyunun vəzifəsindən
(kəĢfiyyat, istismar və s.) asılı olaraq baĢqa-baĢqa olur.
Quyunun keyfiyyətini yüksəltməklə bərabər quruluĢunu da mümkün aqədər
sadəıləĢdirməyə çalıĢmaq lazımdır.
Quyunun quruluĢunu müəyyən edən amillər.Quyunun quruluĢunu maəyyən
edən əsas amillər aĢağıldakılardır:
a) istismar kəmərinin diametri – bu diametr müasir istismar üsulları ilə
müəyyən edilir;
b) sahənin geoloji kəsiliĢi – texniki qoruyucu kəmərlərin endirilmə dərinliyi
və sementin qaldırılma yüksəkliyi bu kəsiliĢlə müəyyən edilir;
c) endirilmiĢ kəmərin baĢmağından çıxıĢ – bu çıxıĢın imkanı, qazıma
texnikasənən inkiĢafı səviyyəsi ilə əlaqədardır;
d) metalın mümkün qədər az sərf edilməsi.
Bu deyilənlərdən əlavə, quyunun quruluĢunu təyin edərkən, neft yataqlarının
istismarı üçün ölkəmizdə qəbul edilmiĢ əsas prinsip – layların aĢağıdan yuxarıya
doğru sıra ilə itismar ediləcəyi də nəzərə alınmalıdır.
Quyunu qazımağa baĢlarkən, onun ağzını möhkəmlətmək və gilli məhlul
cərəyanını təmin etmək üçün quyuya endirilən ilk qoruyucu borulara yönəldici
boru və ya şaxt borusu deyilir. Yönəldicinin endiriləcək dərinliyi adətən 4-30 m və
diametri böyük olur. Bu son rəqəm əsasən dəniz qazımasına aiddir.
Quyu bir qədər qazıldıqdan sonra ora endirilən birinci qoruyucu borular
kəmərinə - konduktor deyilir. Konduktorun vəzifəsi – quyunun açmıĢ olduğu
yuxarı layları bağlamaq, quyuya vertikal istiqamət vermək və quyu ağzına
preventorun qoyula bilməsini təmin etməkdir. Konduktorun endiriləcək dərinliyi –
50-300 m olur.
Quyu qazılıb qurtardıqdan sonra, ora endirilən son borular kəmərinə istismar
kəməri və bu kəməlrə konduktor arasında quyuya buraxılan qoruyucu kəmərlərə
texniki kəmər deyilir.
Ġstismar kəməri – quyunun açdığı bütün layları bağlayır və quyunun
istismarı üçün tələb edilən Ģəraiti təmin edir. Texniki kəmərlər – geoloji və texniki
səbəblərə görə endirlir, bunların əsas vəzifəsi quyunun açdığı layları bağlamaq və
qazıma Ģəraitini asanlaĢdırmaqdır.
MÖVZU N-30: QORUYUCU BORULAR VƏ ONLARIN BIRLƏġMƏLƏRI
Газыма боруларындан йыьылмыш кямяр ичи бош, узунлуьу ен кясийиня нисбятян
олдугъа бюйцк олан вя ичярисиндян йцксяк тязйиг алтында газыма мящлул ахан
еластик валы тямсил едир вя ашаьыдакы ишляри йериня йетирмяк цчцн истифадя едилир.
1. Ротор газымасында йер сятщиндян, мцяййян эцъц, фырланма моментини вя
дюврляр сайыны гуйу дибиндя балтайа ютцрмяк, турбин вя йа електробурла ишлядикдя
ися реактив моменти гябул етмяк.
2. Газыма просесиндя фасилясиз олараг газыма мящлулу гуйу дибиня ютцрмяк,
юз аьырлыьы щесабына балтайа вериляъяк бойуна йцкц йаратмаг.
3. Йейилмиш балтаны дяйишдикдя вя йа диэяр кюмякчи ишляри эюрдцкдя
галдырыб-ендирмя ямялиййатыны йериня йетирмяк.
Газыма кямяри ашаьыда йерляшдирилмиш аьыр борулардан, газыма боруларындан,
муфта вя газыма гыфылларындан, мяркязляшдириъи вя истигамятвериъилярдян, ишчи
борудан ибарят олур.
Газыма кямяри бирюлчцлц (ейни диаметрли борулардан йыьылмыш) вя чохюлчцлц
(мцхтялиф диаметрли борулардан йыьылмыш) ола биляр.
Газыма кямярини (ротор газымасында) гуйунун диварына сцртцляряк
йейилмядян горумаг цчцн она резин щалгалар эейдирилир. Газыма кямяри олдугъа
аьыр шяраитдя ишляйир. Ишинин хцсусиййятиня эюря о олдугъа мющкям, дайаныглы,
щерметик вя тез ачылыб-баьланан олмалыдыр. Газыма кямярини тяшкил едян елементляр
бир-бириля мцхтялиф юлчц вя формайа малик йивлярля бирляшдирилир.
Йухарыдан бахдыгда, газыма кямяри саат ягряби истигамятиндя фырланмалы
олдуьундан бирляшмяляр саь йивдян тяшкил олунурлар.
Гуйуйа бурахылмыш горуйуъу бору кямяри гуйу диварынын бяркидилмяси
функсийасыны йериня йетиряряк айры-айры лайлары вя щоризонтлары да бир-бириндян айырыр.
Адятян кямярархасы фяза семент мящлулу иля долдурулур. Бу семент тябягяси
бяркидикдян сонра нефтин вя газын лайдан-лайа кечмясинин гаршысыны алмалы вя
боруларын тярпянмяз галмасыны тямин етмялидир. Аралыг кямярлярин сайы гуйунун
эеоложи кясийиндян вя онун юйрянилмя дяряъясиндян асылыдыр. Она эюря дя
кяшфиййат гуйуларында кямярлярин сайы истисмар гуйуларына нязярян чох олур.
Тяйинатына эюря горуйуъу кямярляр ашаьыдакылара бюлцнцрляр:
истигамятляндириъи- биринъи бору кямяри олуб гуйу аьзыны учмадан вя газыма
вахты газыма мящлулунун дювранындан йуйулмасындан горумаг цчцн тятбиг олунур
(6-20 м). Дяниздя 100-200 м.
кондуктор- даь сцхурларынын йухары кясикляринин айрылмасы, сулу щоризонтларын
чирклянмядян изля едилмяси, фонтана гаршы аваданлыьын гурашдырылмасы вя сонракы
горуйуъу кямярлярин асылмасы цчцн истифадя олунур (50-700м).
аралыг кямярляр –газыма шяраитиня эюря узлашмайан лайларын айрылмасы цчцн
тятбиг олунур.
истисмар кямяри – ахырынъы бору кямяри олуб мящсуллар лайын диэяр лайлардан
айрылмасы, гуйунун истисмары просессиндя нефт вя газын йер сятщиня галдырылмасы
цчцн тятбиг олунур (лайищя дяринлийиня гядяр).
Аьыр газыма шяраитиндя (лцлянин яйилмяси, рейслярин сайы чох олдугда) аралыг
горуйуъу кямярлярин хцсуси нювляри (гуйруг вя йа дяйишдириля билян) истифадя
олунур.
Горуйуъу кямярляря боруларын юз аьырлыьындан йаранан охбойу дартыъы
йцкляр тясир едир. Бязян кямяри гуйу дибиня отурдурлар, бу щалда онун ашаьы
щиссясиндя охбойу сыхылма йцкляри йараныр ки, онлар да кямярин бойуна яйилмясиня
сябяб олур.
Ендирмя просесиндя вя сонралар кямяр дахили вя хариъи тязйиглярин тясири
алтында олур. Щесаби кямиййят кими хариъи вя дахили изафи тязйиг эютцрцлцр. Хариъи
изафи тязйиг лай тязйиги иля йарадылыр. Онун гиймяти гуйу мянимсянилдикдя артыр,
чцнки бу заман дахили щидростатик тязйиг азалыр.
Яйилмиш гуйулара горуйуъу кямярляри бурахдыгда боруларда яйилмя
эярэинликляри йараныр вя онлар дартылма эярэинликляри иля топланырлар. Горуйуъу
кямярляр бир нечя он илликляр истисмар олундугда коррозийалы мцщитля –газыма
мящлулу вя дузлу лай сулары иля, йцксяк температурлу щидроэенсулфид вя карбонат
туршулары иля билаваситя тямасда олурлар.
ГОСТ-а уйьун олараг дярин гуйулар цчцн горуйуъу боруларын мювъуд
конструксийалары дюрд група бюлцнцрляр вя ясасян йивли бирляшмянин
конструксийасына эюря бир-бириндян фярглянирляр;
1. Гыса йахуд узадылмыш цчбуъаг йивли борулар;
2. Трапесийа йивли муфта бирляшмяли ОТТМ типли борулар;
3. Трапесийа йивли йцксяк щерметик бирляшмяли ОТТГ типли борулар;
4. Муфтасыз ТБО типли борулар
Хариъи горуйуъу боруларын маркаланмасынын ардыъыллыьы ашаьыдакы кимидир:
истещсалчынын Ады-АПИ монограммы-борунун диаметри – 1 футун кцтлямси (диварынын
галынлыьы) – поладын маркасы –борунун щазырланма цсулу –поладын типии-борунун
узунлуьу- борунун цмуми кцтляси –йивин типии.
Поладын маркасы: К, Ж, Ъ, Н, П. Щярфлярдян сонракы рягямляр материалын бир
квадрат дцймясиня дцшян минимум ахыъылыг щяддинин мин фунтларла ифадя олунмуш
гиймятини сяъиййфйяляндирир. С щярфи –поладын щидроксисулфидя дайаныглы марка
олдуьуну билдирир.
Щазырланма цсулу: С-тикишсиз, Е-електрогайнаг;
Поладын типии: Б-семеровсуз, БО –оксиэен-конвекторлу.
Йивин типии: гыса вя узун йивли дяйирмилянмиш профили –уйьун олараг ЪЭС вя
ЛЪЭС, дайаг йивли –«Батрес», «БАМ», «Екстрем –Лай».
MÖVZU N-31: TAMPONAJ MATERIALLARI HAQDA MƏLUMAT
Qazımada tamponaj elə materiala deyilir ki, onu su ilə qarıĢdırdıqda əmələ
gələn suspenziya quyu Ģəraitində, müəyyən vaxtdan sonra keçiriciliyi olmayan
cismə (daĢa) dönür. Tamponaj materiallarından aĢağıdakı məqsədlər üçün istifadə
olunur:
1.Qazılan quyulara buraxılan qoruyucu kəmələr arxası fəzanı doldurmaq və
keçiriciliyi olan bütün layları bir-birindən ayırmaq ;
2.Kəmər arxası fəza ilə maye və qazın bir laydan o biri laya və ya atmosferə
keçməsinin qarĢısını almaq;
3.Qazıma məhlulu udula bilən çatları, kavernaları və baĢqa kanalları
doldurub bağlamaq;
4.Lay suların (qazların) təsirindən qoruyucu kəmərlərin xarici səthində
əmələ gələn, korroziyadan onları mühafizə ütmək;
5.Axan süxurlardan ibarət quyu divarlarını müvəqqəti və ya daimi bağlamaq
(sement körpüsü ilə);
6.Qoruyucu kəmərlərə daha çox dayanıqlıq vermək və s.
Quyunun sementlənməsi (layları bir-birindən ayırmaq) və yuxarıda
göstərilən məqsədləri yerinə yetirmək üçün tamponaj materialları bir sıra
tələbatları ödəməlidir:
1.Tamponaj materialından alınan məhlul sementləmə aparılması müddətində
quyunun verilmiĢ intervalına qədər asanlıqla vurulmalı, sementləmədən sonra isə
sedimentasiyaya qarĢı dəyanətli olmalıdır;
2.Tamponaj məhlul quyuya vurulduqdan sonra, hətta ətraf mühitin aĢağı
temperatur Ģəraitində belə, az müddət ərzində təcrübi olaraq keçiriciliyi olmayan
bərk cismə daĢa dönməlidir;
3.Məhluldan əmələ gələn bərk cism yüksək elastikliyilə, uzunömürlü, lay
suları ilə kontaktda isə korroziyaya qarĢı dəyanətli olmalıdır;
4.Quyu Ģəraitində tamponaj məhlulunun bərk cismə dönməsi nəticəsində
onun həcmi az da olsa qısalmalıdır;
5.Quyunun iĢləməsi müddəti ərzində hər bir Ģəraitdə dəyiĢməsindən asılı
olmayaraq əmələ gəlmiĢ sement daĢı öz mexaniki xassələrini, keçirisizliyini və
korroziyaya qarĢı dəyanətliyini saxlamalıdır;
6.Qoruyucu kəmər ilə quyu divarı arasındakı həmin sement daĢının yaratdığı
birləĢmə quyunun iĢləməsi dövründə əmələ gələ bilən hər bir qüvvəyə qarĢı kifayət
qədər möhkəm olmalıdır;
7.Yuxarıda göstərilən tələbatları yerinə yetirməklə tamponaj materialı eyni
zamanda qazımada böyük həcmdə iĢlədildiyi üçün nisbətən ucuz baĢa gəlməlidir.
Qazımada iĢlədilən tamponaj portland sementləri karbonatlar ilə silisium
oksidi (kremnozem) – giltorpaq (qlinozem) torpağın tərkibində olan alüminium
oksidi) materiallarının süni qarıĢığın 1200-14000S temperaturda yandırılması
nəticəsində əmələ gələn mürəkkəb məhsuldur.
Neft və qaz quyularının sementlənməsində tamponaj portland sementlərinin
müxtəlif növləri iĢlədilir. MDB-də sementlər QOST-1581-85 standartına əsasən
hazırlanır.
Portland sementlərin tərkibi 60-65% əhəngdaĢı, 19-21% silisium-4oksid
(SiO4), 7,5-10,5% gilli torpaq və dəmir oksidlərindən, həmçinin bir sıra baĢqa
qarıĢıqlardan ibarətdir. Klinker adlanan bu qarıĢığın yanıqları xüsusi dəyirmanda
üyüdülür. Alınan məhlul istər hava, istər su mühitində bərkimə xüsusiyyətinə
malikdir. Bu maddə tamponaj portland sementi adlanır.
Tamponaj portland sementlərinin tərkibi Alit, Belit və Tselit minerallarının
Sementin hazırlanması texnologiyası zavodlarda iki üsul ilə aparılır:
1.”Quru”
2.”YaĢ”
“Quru” üsulu ilə istehsal prosesində xam materialları əvvəlcə qurudub,
bölgülərə ayırıb sonra Ģarlı dəyirmanlarda hissəcikləri 5-100mk olan ölçüdə
poroĢok halına gətirənə qədər doğrayırlar. Bu qayda ilə hazırlanan qarıĢığı
korrektləmə aparıb Ģaxta tipli və ya fırlanan sobalarda 1400-15000S temperaturda
yandırırlar.
Silindrik formada olan bu sobalar daxildən istiyə davamlı materiallarla
futerlənmiĢdir və proses getdikdə 1 dövr/dəq sürətlə fırlanır. QarıĢıq əvvəlcə soba
arxası istilik dəyiĢdiriciyə daxil olub, orada 900-10000S qədər qazdırılır və sonra
sobaya daxil olaraq onun içərisində 1400-14500S temperaturda biĢənə qədər
yandırılır. Belə temperaturda və sobanın fırlanma nəticəsində qarıĢıq qismən əriyib
10-30mm ölçülü dənələ çevrilir və xüsusi soyuducuya göndərilir. Hava ilə
soyudulduqdan sonra sement klinkeri yandırılma üçün sobaya göndərilir. Bir daha
soyudulduqdan sonra alınan klinker Ģarlı dəyirmanlarda doğranaraq narın poroĢok
halına gələnə qədər üyüdülür və beləliklə sement alınır. Üyüdülmə vaxtı sementin
tutuĢma vaxtını tənzimləmək və quyu Ģəraitində sement daĢının əmələ gətirilməsi
üçün ona gips və baĢqa əlavələr qatılır. “YaĢ” üsulla sementin istehsalında
hazırlanmıĢ qarıĢığın xırda hissələrə doğranmasını su əlavə etməklə aparılır. Bunun
nəticəsində horra-Ģlam (palçıq halına gətirilmiĢ qarıĢığı) uzun boylu fırlanan
sobalara: Ø5m, L=200m göndərilir. Fırlanan sobanın içərisində uzununa hərəkət
edən qarıĢıq tədricən quruyaraq qızır. Temperatur 9000S çatdıqda qarıĢıqda
dekarbonizasiya baĢlayır və sobadan çıxan qazlarla birlikdə CO2 qazı da uçur.
QarıĢığın tərkibində isə sərbəst CaO qalır. Prosesin gediĢi turĢuların oksidləri ilə
reaksiyaya daxil olan CaO-nın çox hissəsi sərf olunana qədər davam edir.
Temperatur 14500S-yə çatdıqdan sonra xüsusi soyuducuya verilir. Beləliklə, hasil
olan poroĢok portland sement adlanır. Bu sementi su ilə qarıĢdırdıqda
qovuĢdurucu, tutuĢdurucu kütlə alınır ki, bu da həm havada , həm də su mühiti
Ģəraitində bərk cismə dönmə qabiliyyətinə malik olur.
Neft və qaz quyularının sementlənməsi üçün tamponaj sementləri
QOST1581-78 və 1581-85-ə əsasən buraxılır. Əsas tutuĢdurma qovuĢdurucu
materiallarına görə tamponaj sementləri aĢağıdakı qruplara bölünür:
1.Portland sementləri bazasında istehsal edilən tamponaj sementləri;
2.Domna Ģlakları doğrantıları əsasında istehsal edilən tamponaj sementləri;
3.Belit-kremnozem sementləri;
4.YüngülləĢdirilmiĢ sement qarıĢıqları;
5.Əlavələr kimi baĢqa sementlərə qatmaq üçün hazırlanan və iĢlədilən xüsusi
sementlər.
MÖVZU N-32: NEFT VƏ QAZ QUYULARININ SEMENTLƏNMƏSI
ÜSULLARI
Qoruyucu kəməri quyuya endirildikdən sonra neft, qaz və su laylarını bir-birindən
ayırmaq və quyuya suyun gələ bilməsinin qarĢısını almaq üçün quyu sementlənir,
yəni quyuda kəmər axasındakı həlqəvi fəzada fəza müəyyən səviyəyə qədər sement
məhlulu ilə doldurulur. Bu prosesə - quyunun sementlənməsi deyilir. Neft
quyularını sementləmək üçün xüsusi quyu sementi iĢlədilir.
Quyunu qazımıĢ baltanın diametri ilə quyuya endirilmiĢ qoruyucu kəmərin
xarici diametri arasında 3" fərq olduqda, kəmər arxasındakı sement halqasının
qalınlığı normal sayılır. Quyunun divarları bərk süxurlardan təĢkil edildikdə, bu
məsafə daha da kiçilə bilər. YumĢaq, dayanıqsız süxurlardan (gil, qum) ibarət
quyularda isə süxurlar gövdəyə doğru hərəkət edərək, quyunun diametrini kiçildir
və ya quyu divarlarında qalın gil qabığı təĢkil edir. Buna görə də qoruyucu kəməri
quyuya müvəffəqiyyətlə endirib quyunu keyfiyyətlə sementləmək üçün, quyunu
divarları kəmərin endirilməsindən qabaq adətən HO balta ilə təmizılənməlidir.
Buna quyunun yoxlanması, ya da genəldilməsi deyilir. Quyu divarlarını gil
qabığından təmizlədikdə, sement süxurla daha yaxĢı və daha möhkəm qovuĢur.
Sementlənmənin keyfiyyətli olması üçün, sement məhlulununxüsusi çəkisi
quyudakı gilli məhlulun xüsusi çəkisindən mümkün qədər artıq, gilli məhluklun
statik sürüĢmə gərginliyi isə nisbətən az və sementin həlqəvi fəzada qalxma sürəti
mümkün qədər böyük olmalıdır (1,5-2,0 m/sam az olmamalı). Bu zaman kəmərin
quyuda konsentrik (mərkəzdə) olmasının da böyük əhəmiyyəti vardır ki, aralıq
məsafəsinin maksimum qiyməti əldə edilsin. Gilli məhlulun sürüĢmə gərginliyini
azaltmaq məqsədilə, sementin kəmər dalında qalxması zamanı kəməri bas-boĢ
etmək məsləhətdir.
Quyunun divarları yoxlanarkən, eyni zamanda glli məhlul cərəyanı ilə yaxĢı
yuyulmalıdır. Quyunun genəldilməsi sürəti 15-20 m/saat-dan az olmamalıdır.
Quyu, kəmər endirilməkdən qabaq karrotaj edilməli, onun əyriliyi inklinometrlə
ölçülməli və gövdəsi gəlib karrotajı (profiloqrafla) ilə yoxlanıb həqiqi profili yaxud
ayrı-ayrı səviyyələrdə həqiqi diametri təyin edilməlidir.
Adətən bu proseslər quyunun yoxlanmasından qabaq aparılır. Lakin ola bilər
ki, quyuda bu elektrometrik prosesləri aparmaq üçün, onun yoxlanması,
genəldilməsi və sonra mükəmməl yuyulması tələb edilsin. Qəlib karotajı diaqramı
(profiloqram) alındıqdan sonra quyunun yalnız dar yerlərini genəltmək kifayətdir.
Sementləmənin keyfiyyətini təmin edən amillərdən biri də quyunun həqiqi
profilinin müəyyən edilməsidir ki, bu da profiloqrafla əldə edilir. AbĢeron
süxurlarının litoloji xüsusiyyətləri, quyunun həqiqi diametrinin nominal
ölçüsündən çox və ya az olmasına səbəb olur. Belə ki, gil laylarında quyunun
diametrinin nominal ölçüsündən 50 sm böyük və 15 sm kiçik olması müĢahidə
edilmiĢdir. Sementləmə zamanı sementin qaldırılacaq hündürlüyünü təyin etmək
üçün tələb olunan sementin miqdarı quyunun profiloqramı üzrə (Ģəkil49) dəqiq
təyin edilir.
Qoruyucu kəmər quyuya endirilərkən, çəki indikatorunun göstərməsinə və
quyudan çıxan gilli məhlulun parametrlərinin ölçülməsinə xüsusən dərin və çox
dərin quyularda böyük əhəmiyyət verilməlidir. Kəmər “boĢ” veriləndə, çəki
indikatorunun göstərməsi (vertikal quyularda) sürtünmə qüvvələri hesabına azala
bilər. Bu göstərmənin ciddi azalması həlqəvi fəzanın təmiz olmasının (tıxac əmələ
gəlmənin) əlamətidir. Belə hallarda quyu yuyulmalı və yuyulma zamanı kəmər
ehtiyatla bas-boĢ edilməlidir.
Əksklapanla endirilən kəmər müəyyən zamandan sonra istənilən səviyyəyə
qədər maye ilə doldurulmalıdır. Əksklapan gilli məhlulun quyudan böyük həcmdə
çıxarılmasına səbəb olur, quyudakı gilli məhlulu dəyiĢməyə və təmizləməyə
məcbur edir. Bu böyük müsbət cəhətdir və xüsusən dərin quyularda çox
əhəmiyyətlidir.
Quyu qoruyucu kəmərlə yuyulduqda, sementləmə baĢlığından istifadə edilir.
Qoruyucu kəmərlərin tez endirilməsi sahəsində də adlı-sanlı buruq ustaları
briqadaları ilə böyük nailiyyətlər əldə etmiĢlər, məsələn, ölkəmizin məĢhur buruq
ustası Ağa Nemətulla mail quyuda 2400 m dərinliyə 65/6"
istismar kəmərini 24
saata, sürətçi ustalar -1900m dərinliyə 65/8"
istismar kəmərini 16 saata endirirlər və
s. Bu rəqəmlər qazıma texnikamızın yüksək səviyyəsini və qazmaçılarımızın mahir
sənətkarlığını təsvir edir.
Hazırda neft quyularının sementlənməsi üsulları bunlardır:
a) BoquĢevski üsulu ilə (adi üsulla) sementləmə;
b) süzgəclə endirilmiĢ kəmərin sementlənməsi;
c) kəmər “quyruq”-unun sementlənməsi;
d) quyu dibinin sementlənməsi;
e) Baybakov üsulu ilə sementləmə.
Bunlardan sonuncu üsul, quyunun təmiri zamanı tətbiq edilir. Qazıma
texnikamızın inkiĢafı nəticəsində əhəmiyyətini itirmiĢ pilləli sementləməyə və bu
kimidigər qeyri-mükəmməl üsulların tətəbiqinə daha ehtiyac yoxdur. Qazımadan
çıxan təzə quyulara kəmər adətən quyunun diobinə qədər endirilir və quyu adi
qsulla sementlənir. Ġstismar kəməri quyuya süzgəclə bərabər endirilmiĢsə kəmərin
aĢağıəsının təchizi bir qədər xüsusi Ģəkil alır və quyu süzgəcin yuxarısından
sementlənir, yəni neft layı süzgəc boyunca sementlənməyib açıq qalır.
Quyuya kəmər quyruğu endirildikdə və bunu sementləmək lazım
gəldikdəquyunun yalnız endirilmiĢ hissəsi sementlənir, bunun üçün də qazıma
borulkarından istifadə edilir. Adətən geoloji tələbata görə quyu dibi və ya qəzaya
uğramıĢ qazılan quyu sementlənir; əsaslı təmirə verilmiĢ istismar edilən quyularda
isə quyu dibini sementləmə çox intiĢar etmiĢ adi bir prosesdir.
Baybakov üsulu – istismara verilmiĢ quyuda su açıldıqda, onu aĢağıdan
təzyiq altında təkrar sementləmə üçün tətbiq edilir. Müasir sementəmə texnika və
təchizatımız, hər bir Ģəraitdə quyuların sementlənməsini və seemntin istənilən
hündürlüyə qaldırılmasını təmin edir. Quyu dibi sementləmədən baĢqa, quyu qalan
üsullarla sementləndikdə, sement kəmərin arxasındakı həlqəvi fəzaya təzyiq altında
qaldırılır.
Neft quyularının bu üsulla sementlənməsi ilk dəfə 1905-ci ildə mühəndis
A.A.BoquĢevski tərəfindən Bakıda təklif və tətbiq edilmiĢdir.
Bu sementləmə üsulunun texnoloji sxemi belədir. Kəmərin içərisinə, içi boĢ
(dəlik) olan alt ağac semçentləmə tıxacı buraxılır və bunun üstündə quyuya,
sementin istənilən hündürlüyə qədər qaldırılması üçün tələb edilən həcmdə sement
məhlulu vurulur. Semçent məhlulu quyyuya vurulduqdan sonra onun üstündən,
dəliksioz üst sementləmə tıxacı buraxılır və sementi kəmərin içərisindən,
sementləmə borusunun dəliklərindən çıxaraq, arxadakı həlqəvi fəzaya qalxmağa
məcbur etmək üçün, kəmərin içərisinə tələb edilən həcmdə basıcı gilli məhlul və
ya su vurulur. Lazımi həcmdə maye quyuya vurulduqdan və üst tıxac kəmərin
aĢağısındakı istinad halqasının üstündə dayanmıĢ alt tıxaca çatdıqdan (hidravlik
vurğu alındıqdan) sonra, sementləmə baĢlığının kranları bağlanır və sementləmə
prosesi qurtarır.
Sementləmə baĢlığının üstündəki manometrdə təzyiqin dəyiĢməsi bütün
prosesin gediĢini təsvir edir. Təbiidir ki, quyuya xüsusi çəkisi gilli
məhlulundakından artıq olan sement məhlulu vurulduqda, sement süxutunu kəmər
içərisində özü aĢağı gedəcək və gilli məhlulu həlqəvi fəzadan çıxaracaqdır. Buna
görə də quyuya sement vurulduqda orada təzyiq deyil, hətta vakuum olur. Quyuya
basıcı gilli məhlul vurulduqda isə, tədricən (sement arxada yuxarı qalxıdqca)
təzyiq artmağa baĢlayır və sementləmənin sonunda maksimum qiymətinə çatır.
Odur ki, bütün sementləmə təchizatı, sementləmənin sonunda olacaq bu
maksimum təzyiqdən daha artıq təzyiqə yoxlanmalıdır.
Sementləmə prosesinə hazırlanarkən təhlükəsizlik texnikasının tələbləri
xüsusilə nəzərdə tutulmalı və tamamilə yerinə yetirilməlidir. Burada, sementlə
əlaqədar olan iĢçilər lazımi təhlükəsiz geyimlə təmin edilməlidir. Sementləmə
prosesi yüksək təzyiq altında getdiyi üçün, prosesdə iĢtirak edən bütün iĢçilər
ətraflı təlimat almalıdırlar.
MÖVZU N-33: QAZIMA MƏHLULUNUN QAZIMADA ƏHƏMIYYƏTI
Gilli məhlullar neft-qaz quyularının qazılmasında aĢağıdakı vəzifələri yerinə
yetirir:
1)quyunun dibinə və divarlarına əks təzyiq göstərir;
2)qazılmıĢ süxur hissəciklərini quyu dibindən quyu ağzına qaldırır;
3)bu və ya digər səbəbdən quyuda gilli məhlul hərəkəti kəsildikdə daxilindəki
süxur hissəciklərini asılı vəziyyətdə saxlayır;
4)quyunun divarlarını Ģirələyir;
5)iĢləyən baltanı soyudur;
6)turbin qazımasında qazıma turbinini iĢlədir.
Bildiyimiz kimi, qazıma prosesində balta həddindən artır qızır, odur
ki, alınan istilik fasiləsizolaraq kənar edilməzsə, alət tamamilə sıradan çıxa bilər.
Deməli, gilli məhlul baĢqa vəzifələri yerinə yetirməklə yanaĢı, baltanı müntəzəm
olaraq soyutmalıdır.
Qazıma Ģəraitinin tələbatına uyğun olaraq, gilli məhlulları kimyəvi
emal edərək onların parametrlərini geniĢ həddə dəyiĢmək olur.
Gilli məhlul parametrlərinin qazıma texnologiyasında əhəmiyyəti
olduqca böyükdür. Bunlara əsasən aĢağıdakılar aiddir:
-xüsusi çəki, statik sürüĢmə gərginliyi, özlülük, dinamik sürüĢmə gərginliyi,
suvermə, duzluluq və s.
Adi gilli məhlullrın xüsusi çəkisi 1,05-1.3 q/sm3 arasında olur. Bu
məhlulların lazım gəldikdə xüsusi emalla ağırlaĢdırıb onun xüsusi çəkisini 2,4
q/sm3-ə qədər qaldırmaq olur. Bu məqsədlə xüsusi çəkisi 4,5 q/sm
3 olan və barit
adlananağırlaĢdırıcı maddədən istifadə edilir.
Gilli məhlulların, quyunun qazılmasını təmin edən parametrlərini
tənzim etmək üçün baritdən baĢqa, müxtəlif kimyəvi reagentlərdən, yəni səthi aktiv
maddələrdən də geniĢ istifadə olunur.
Fırlanma üsulu ilə quyunun müvəffəqiyyətlə qazılmasında böyük
əhəmiyyəti olan əsas amillərdən biri də gilli məhluldur.
Quyunu yüz və minlərcə m möhkəmlətmədən qazımanı davam etdirmək –
yalnız gilli məhlulun quyuda olması sayəsində mümkündür. Gilli məhlulun qazıma
prosesində iĢtirakı nəticəsində, quyuya endirilən metal boruların miqdarı azalır və
quyu daha tez, daha ucuz baĢa gəlir.
Fırlanma üsulu ilə ilk quyular gilli məhlul əvəzinə su ilə qazılırdı və o zaman
gilli məhlulun qazımada həlledici əhəmiyyəti bəlli deyildi. Sonralar qazıma
təcrübəsi göstərdi ki, quyuların sürətlə və müvəffəqiyyətlə qazılması gilli məhlul
ilə mümkün olur.
Hazırda gilli məhlulun fiziki-kimyəvi cəhətdən öyrənilməsi nəticəsində,
onun qazımada əsas vəzifələri müəyyən edilmiĢdir. Gilli məhlul:
a) quyunun divarlarını Ģirələyir
b) maye hərəkət etmədikdə də qazlmıĢ süxur dənəciklərini öz daxilində asılı
vəziyyətdə saxlayır;
c) qazılmıĢ süxur dənəciklərini quyu dibindən qaldırır;
d) quyunun dibinə və divarlarına hidrostatik təzyiq yaradır;
e) iĢləyən baltanı soyudur.
Yuxarıda qeyd edilmiĢ bu vəzifələrdən, birinci iki vəzifə ancaq gilli
məhlulun tətbiqini tələb edir. Son üç vəzifə hər hansı bir maye ilə də ifa edilə bilər.
Məsələn, baltanı gilli məhluləvəzinə su ilə soyutmaq daha yaxĢı olardı; çünki
suyun istilik tutumu, gilli məhlulun istilik tutumundan 1.2-1.3 dəfə artıqdır. lakin
bu vəzifələrin qazımada eyni zamanda ifası tələb edildiyi üçün, təbiidir ki, burada
yalnız gilli məhlul qəbul edilə bilər.
ġirələmə prosesi- gilli məhlulun quyu divarlarında möhkəm, dayanıqlı və sıx
qabıq əmələ gətirməsindən ibarətdir. Bu qabıq quyu divarlarını uçulmaqdan
qoruyur və eyni zamanda açılmıĢ qaz, neft və su laylarını baqlayıb onları bir-
birindən ayırır.
Gilli məhlulun süxur dənələrini öz daxilində asılı vəziyyətdə saxlaması,
onun dayanıqlığı ilə müəyyən edilir. Gilli məhlulelə keyfiyyətdə olmalıdır ki, onun
quyuda hərəkəti kəsildilkdə də daxilindəki dənələr çökə bilməyib yenə asılı
vəziyyətdə qalsın.
Müasir qazımada, yüksık sürətləri və keyfiyyəti təmin etmək üçün, gilli
məhlulların və onları hazırlamaq üçün material olan gillərin kimyəvi, fiziki və
mexaniki xassələri dərindən öyrənilməlidir. Eyni zamanda gilli məhlulun düzgün
üsulla hazırlanmasına, saxlanmasına və təmizlənməsinə də böyük əhəmiyyət
verilməli, bu məqsədlə də qazıma prosesi zamanı gilli məhlulun keyfiyyəti
(parametrləri) daim nəzarət altına alınmalıdır.
MÖVZU N-34: GILLI MƏHLULLARIN FIZIKI MEXANIKI XASSƏLƏRI
Gilli məhlul gildən və sudan ibarət olan kolloid suspenziya sistemidir ki,
bunun da içərisində gil hissəcikləri su təbəqəsinə sarılmıĢdır. Gilli məhlulun
xassələri, hazırlandığı gilin və suyun xassələrindən asılı olur. Odur ki, hər gildən
məhlul hazırlamaq olmaz. Məhlulu hazırlamaqdan qabaq gilin fiziki, kimyəvi və
mexaniki xassələri öyrənilməli və tələbata müvafiq fil seçilməlidir.
Gilin petroqrafik və kimyəvi tərkibinin, gilli məhlulun keyfiyyətinə böyük
təsiri olur. Gillərin tərkibində iĢtirak edən baĢlıca minerallar bunlardır:
Allofan........................Al2O3·SiO2·5H2O
Kaolinit...................... Al2O3·2SiO2·2H2O
Halluazit...................... Al2O3·2SiO2·3H2O
Montmorillonit............ Al2O3·4SiO2·H2O
Bentonit gillərindən hazırlanmıĢ gilli məhlullar adətən yüksək keyfiyyətli
olur, çünki bu gillər çox nazik təbəqələrə ayrıla bilirlər. Bentonit gilləri vulkan
gilindən əmələ gəlmiĢ maddədir.Bu gildə çoxlu miqdarda montmorillinit mineralı
olur.
Gillər su ilə birlikdə plastik palçıq təĢkil edir. Bu palçıq qurudulduqda, ona
verilmiĢ formanın Ģəklini saxlayır, yandırıldıqda isə daĢ kimi bərkiyir. Bu xassələr
ancaq gillərə məxsusdur.
Kimyəvi tərkib nöqteyi-nəzərincə gillər əsasən alüminium silikatının
hidratıdır. Bundan əlavə bütün gillərdə müəyyən miqdarda dəmir oksidi (Fe2O3),
qələvilər oksidi (K2O və Na2O) və ya CaO, MgO olur.
Ölkəmizdə neft sahələrində iĢlədilən bir neçə gillərin təxmini kimyəvi
tərkibi cədvəl 18-də verilmiĢdir.
Gilli məhlul hazırlanacaq gilin tərkibində natriumun (Na) və ya kalsiumun
(Ca) nə miqdarda olmasının, məhlulun keyfiyyəti üçün böyük əhəmiyyəti vardır.
Belə ki, natriumlu bentonit gili suyu hoparaq ĢiĢir və həcmini on dəfədən artıq
böyüdür. Hlabuki kalsiumlu bentonit gili öz baĢlanğıc həcmini yalnız iki dəfə
artırır.
Qazıma məhlulunda su iki ya üç vəziyyətdə ola bilər. Kolloidal sistemə aid
olan gilli məhlullarda su iki vəziyyətdə olur: kimyəvi bağlı və fiziki bağlı su.
Suspenziyalarda isə su bu deyilənlərdən əlavə bir də üçüncü sərbəst vəziyyət alır.
Bütün gillərdə olan kimyəvi bağlı (kristallizasiya və ya hidratasiya) su
hissəciklərin səthində hidroksil qrupları (OH) təbəqəsi təĢkil edir və bublar da çox
polyar olduqları üçün, hissəciyin ətrafında cazibə sahəsi yaradırlar. Əmələ gəlmiĢ
su cazibə sahəsi, gil hissəciklərinin öz ətrafında su molekllarının saxlanmasına
səbəb olur. Bu fiziki bağlı su kimyəvi bağlı sudan fərqlənərək qabıq suyu adlanır.
Hissəcikləri əhatə edən qalan su kütləsinə gilli məhlulun sərbəst suyu deyilir.
Beləliklə, hidrofil gil hissəcikləri gilli məhlul içərisindəki sərbəst suda qabıq
suyu təbəqəsilə əhatə edilmiĢ vəziyyətdə olur. Bu qabıq suyu hissəciklərin bir-
birilə təmas etməsinə və sonra da onların bir-birinə yapıĢıb koaqulyasiyasına yol
vermir. Odur ki, bu qabıq suyunun əhəmiyyəti çox böyükdür.
Gilli məhlulların bir sıra xüsusi xassələri vardır.Bu xassələrin qazıma
texnologiyasında böyük əhəmiyyəti olduğu üçün, bunlar dərindən öyrənilməli və
qazıma zamanı quyuda cərəyan edən məhlulun parametrləri daim nəzarət altna
alınmalıdır.
Gilli məhlulun keyfiyyəti və xassələri onun parametrlərini müəyyən etdyi
üçün, bu parametrləri ayrı-ayrı öyrənməyə keçək.
MÖVZU N-35: QAZIMA MƏHLULUNUN PARAMETRLƏRININ
TƏNZIMI
Gilli məhlulun xüsusi çəkisi onu tam xarakterizə edə bilməz. Gilli məhlulun
parametrlərini təyin edərkən, qazıma texnologiyası tələbatına müvafiq olaraq
məhlulun statik sürüĢmə gərginliyi, strukturu və görünən özlülüyü, suverməsi və
dayanıqlığı müəyyən edilməlidir. Məhlulun xüsusi çəkisi isə bunların funksiyası
olub gilli miqdarından asılı olaraq alınır. Yalnız xüsusi ağır Ģəraitdə ya qazla, ya
süxurların uçulması ilə, ya da Ģiddətli lay suları ilə mübarizə aparmaq lazım gəldiyi
hallarda gilli məhlulun baĢlıca parametri olan xüsusi çəkisi birinci növbədə təyin
edilir.
Gilli məhlulun xüsusi çəkisi laboratoriyada – piknometr, buruq Ģəraitində isə
- areometr ilə təyin edilir.
Buruqda qazıma zamanı gilli məhlulun xüsusi çəkisini arası kəsilmədən
ölçmək üçün müh. Linevskinin xüsusi cihazı tətbiq edilməlidir. Quyudan çıxan
məhlul nov sisteminin baĢlanğıcında yerləĢdirilən bu cihaza daxil olur və xüsusi
çəkisi avtomatik ölçülür.
Gilli məhlulda dispers edilməmiĢ, nisbətən iri inert hissələrin olması mənfi amildir,
çünki məhlulun qazılan süxuru qaldırması üçün potensial imkanı və onun
dayanıqlığı azalır, qazıma alətləri və mexanizmlərinin yeyilməsi üçün Ģərait
yaradılır və nəhayət quyudan qaldırılan süxur nümunələri düzgün təssəvür vermir.
Gilli məhlulda dispers edilməmiĢ hissələrin miqdarı artdıqca, keyfiyyət azalır.
Odur ki, qazıma zamanı gilli məhlulda bu hissələrin miqdarı tez-tez yoxlanmalıdır.
Bunun üçün Lısenko çökdürücüsündən istifadə edilir və məhluldakı qeyri-dispers
hissələrin həcmi miqdarı % ilə asan təyin edilir.
Süxusi çəkisi γ=1,05-1,40 q/sm3 olan adi məhlulların struktur özlülüyü
ümumiyyətlə η=1.46-9,95 santipuaz həddində dəyiĢir. Boğ-Boğa gilindən
hazırlanmıĢ, xüsusi çəkisi γ=1,20 q/sm3 olan məhlulun η=5,2 santipuazdır. Adi
üsulla hazırlanan gilli məhlulun yüksək striktur özlülüyü ancaq gilin çox
konsentrasiyasında (γ>1,20 q/sm3) əldə edilir. Məhlul mükəmməl üsulla
hazırlandıqda isə struktur özlülük, gilin miqdarı nisbətən az olduqda da (γ<1,15
q/sm3) əldə edilə bilər.
Gilli məhlullar struktur mayelərə aid olduğu üçün hərəkət zamanı sürüĢməyə
müqavimət göstərmək xassəsinə malikdir. Bu xassə sürüşməyə dinamik müqavimət
deyə adlanır və τ0 ilə iĢarə edilir. Xüsuai çəkisi γ=1,10-1,30 q/sm3 olan adi gilli
məhlulların τ0=4-160 mq/sm3 həddində dəyiĢir. Məhlulun statik sürüĢmə gərginliyi
Θ çox vaxt onun alınmıĢ τ0 yaxın olur.
YaxĢı gillərdən (Boğ-Boğa, Qara-Çuxur) və mükəmməl hazırlanmıĢ adi gilli
məhlullardan (γ=1,20-1,30 q/sm3) çökməsi (O) adətən 1,5-2% həddində olur.
Məhlulun bu parametri mümkün qədər az olmalıdır.
Gilli məhlulda dispers edilməmiĢ hissələrin və qumun həcmi miqdarı 5-6%-
dən artıq olmamalıdır.
Müasir qazımada iĢlənən gilli məhlulların xüsusi çəkisi ümumiyyətlə 1,18-
2,3 q/sm3 qədər olur. Ağır gilli məhlullar yalnız xüsusi və çox mürəkkəb Ģəraitdə
iĢlənir.
Gilli məhlulların əsas parametrlərindən: statik sürüĢmə gərginliyi θ, struktur
özlülük η və suvermə xassəsi (süzülməsi) B xüsusi mühüm yer tutmaqdadır.
Gilli məhlulları adi mayelərdən ayıran əsas amil onların sürüĢməyə olan
müqavimətidir. Suya bir kiçik qüvvə (maillik) tətbiq etdikdə o, dərhal axmağa
baĢlayır. Gilli məhlullarda isə vəziyyət baĢqa olur. Gilli məhlul axmağa baĢlamaq
üçün kifayət qədər qüvvənin tətbiqini tələb edir və sürüĢməyə müqavimət
göstərərək nəhayət axmağa baĢlayır.
Vahid sahəyə düĢən və gilli məhlulu sükunətdən çıxarıb hərəkətə məcbur
edən minimum qüvvəyə statik sürüĢmə gərginliyi deyilir və θ ilə iĢarə edilir.
SürüĢmə gərginliyinin vahidi gərginlik vahididir, adətən mq/sm2 ilə
göstərilir. Bu gərginlik gilli məhluların elastik xassələrini xarakterizə edir. Statik
sürüĢmə gərginliyi məhlul üçün qarıĢdırılma zamanından asılı olaraq dəyiĢə bilər.
Təcrübədə iĢlədilən gilli məhlulların sürüĢmə baĢlanğıcı θ=0-250 mq/sm2 olur.
Gilli məhlulun xüsusi çəkisi artdıqda, adətən onun statik sürüĢmə gərginliyi
də artır. Temperaturun da sürüĢmə gərginliyinə böyük təsiri vardır.
Yalnız bir qism kolloid məhlulların elastik xassələri vardır. Bu məhlullar
içərisindəki bərk hissəciklər çubuq və ya lövhəcik (yarpaq) formasında olur. Bu
çubuqlar ortadan su ilə asanlıqla islandığı halda uclarından çətinliklə islanır. Odur
ki, hissəciklər maye içərisində təmas etdikdə, yalnız ucları ilə yapıĢa bilər. Kolloid
məhlul sükunətdə qaldıqda, bu bərk hissəciklər ucları ilə birləĢərək, məhlulda bir
Ģəbəkə təĢkil edir. Su isə Ģəbəkənin məsamələrində qaldığı üçün artıq sərbəst
hrəkət edə bilmir və məhlul qovuĢaraq durum halına keçir.
Kolloid məhlulda əmələ gəlmiĢ belə Ģəbəkəyə struktur deyilir. Adi
koaqulyasiya zamanı hissəciklər bir-birinə bütün səthilə yapıĢaraq, ağırlıq
təsirindən çökür. Burada isə tam koaqulyasiya olmur, hissəciklə yalnız ucları ilə
birləĢərək, çökməyib ancaq struktur təĢkil edir. Gilli çəhlulu qarıĢırdıqda bu
struktur pozulur, gilli məhlul yenidən mayeləĢir, hərəkətli olur və elastik
xassələrini itirir. Gilli çməhlul durduqda, yenidən strukturlaĢma hadisəsi əmələ
gətirir. Məflulun qarıĢdırıldıqda mayeləĢmə və durduqda strukturlaĢma xassəsinə
tiksotropiya deyilir.
Mayenin strukturlaĢması – onun statik sürüĢmə gərginliyilə ölçülür. SürüĢmə
gərginliyi Ģirometr və ya V.S.Baranov, ya da A.A.Linevski cihazı vasitəsilə təyin
edilir. Adətən məhlulun statik sürüĢmə gərginliyi, onun cihaza doldurulmasından 1
və 10 dəqiqə keçdikdən sonra ölçülür. Qazımada iĢlədilən gilli məhlulların
tiksotropiya xassəsinə malik omaları zəruridir. Bu xassə, gilli məhlulun texnoloji
əhəmiyyətini daha da yüksəldir.
Gilli məhlulun mühüm parametrlərindən biri də, onun özlülüyüdür. Özlülük
mayenin daxili sürtünməsindən asılı olan xassədir. Gilli məhlulda daxili sürtünmə
həm bərk hissələrə, həm maye hissələrə, həm də eyni zamanda iki faza hissələrinə
aiddir.
Gilli məhlulun axını zamanı daxili sürtünmənin ümumi qiyməti, baĢ.lıca
olaraq, məhlulda dispers fazanın konsentrasiyasından (toplanmasından) və
hissəciklərinin ölçüsündən asılı olur.
Nyuton mayelərində absolüt özlülük müəyyən hərəkətə və təzyiqə müvafiq
olaraq sabit kəmiyyət olur və mayenin axın sürətindən asılı olmur. Gilli
məhlullarda isə vəziyyət tanailə baĢqadır, çünki bunlar struktur mayelərə aiddir.
Odur ki, gilli məhlullar üçün absolyut özlülük əvəzində struktur özlülük η nəzərə
alınmalıdır. Bu özlülüklər puaz ( ilə ifadə edilir. Qazıma zamanı quyuda
cərəyan edən gilli məhlulun özlülüyü adətən artır. Bunun səbəbi odur ki, məhlulda
bərk fazanın miqdarı artır, qazılan süxur ionları ilə məhlul ionları arasında müqabil
reaksiya, qismən koaqulyasiya baĢ verir və yüksək hərarətin təsiri olur. Zənn
edildiyinə görə, təzyiq artdıqda gilli məhlulun özlülüyü də bir qədər artır.
Qazımada gilli məhlulun keyfiyyətinin yüksək olması üçün onun “görünən”
özlülüyü nisbətən az olmalı və statik sürüĢmə baĢlanğıcı texnoloji Ģəraitə müvafiq
gəlməlidir.
Gilli məhlulların η struktur özlüyüyünü təyin etmək üçün bir nüçə tip
viskozimetrlərdən istifadə edilir. Struktur özlüyük adətən santipuazla ifadə olunur.
Lakin gilli məhlulun struktur özlüyüyünü viskozimetr vasitəsilə yalnız
laboratoriya Ģəraitində təyin etmək olar. Buruq Ģəraitində bu üsullar tətbiq edilə
bilməz. Odur ki, bilavasitə buruq Ģəraitində gilli məhlulun struktur özlüyüyünü
deyil, Ģərti görünən özlülüyünü standart səyyar viskozimetr (SPV) vasitəsilə təyin
edirlər. Bu halda görünın ğzlülük, Ģərti olaraq, zaman vahidi saniyə ilə ifadə edilir.
Hazırda standart səyyar viskozimetr borucuğunun diametri yalnız 5 mm olur.
Bu viskozimetrin su ədədi 15 saniyədir.
Gilli məhlulun dayanıqlığı, sistemdə olan bərk hissələrin mayedə asılı vəziyyətdə
qalmasını xarakterizə edir. Gilli məhlul nə qədər dayanıqlı olarsa, qazıma
texnolojisi tələbatını bir o qədər müvəffəqiyyətlə təmin edər.
Plastik gillər, habelə bentonitlər ən dayanıqlı, özlülü və tiksotroplu məhlul
verir. Gilli məhlulun dayanıqlığını artırmaq üçün onun mükəmməl qarıĢdırmaq
lazımdır. Bu zaman məhluldakı bərk hissələrdaha doğranır və məhlulun dayanqlığı
artır.
Gilli məhlula qarıĢmıĢ süxur, qum, əhəng, duz, barit, hematit və s. onun
dayanıqlığını azaldır. Məhlula müəyyən qatılıqda qələvi və ya bentonit gili əlavə
etdikdə, onun dayanıqlığı artır.
Bir qədər qələvi əlavə edilmiĢ bentonit suspenziyası ən dayanıqlı gilli məhlul
olur. Məhlulun dayanqlığını öyrəndikdə, yalnız ondan ayrılmıĢ suyun həcmi deyil,
suyun ayrılması sürətinin də böyük əhəmiyəti vardır.
Gilli məhlulun dayanıqlığı iki üsulla təyin edilir: birinci üsul – həcmi 100
sm3 olan ölçücü silindrə doldurulmuĢ gilli məhluldan 24 saat müddətində ayrılan
suyun miqdarını təyin etməkdən ibarətdir. Bu üsula adətən çökmə üsulu deyilir.
Məhlulun çökməsi O həcmcə %-lə ifadə olunur.
Gilli məhlulun dayanıqlığı ikinci üsulla təyin etdikdə, onun ayrı-ayrı
hissələrinin xüsusi çəkisini 24 saat sükunətdə qaldıqdan sonra müqayisə edirlər.
Həcmi 100 sm3 olan ölçücü silindr gilli məhlulla doldurulur, sonra isə onun
yuxarı və aĢağı yarılarının xüsusi çəkiləri müqayisə edilir. Bu xüsusi çəkilərin fərqi
0,02-dən çox olmadıqda, məhlul dayanıqlı olur.
AğırlaĢdırılmıĢ gilli məhlulların dayanılığını müəyyən edildikdə, bu xüsusi
çəkilər fərqi 0,06 qədər ola bilər.
Gilli məhlulların istillik tutumunu təyin etmək nəzəri və təcrübi tərəfdən
maraqlıdır. Məhlulların istilik tutumunu təyinetdikdə, adətən kalorimetrdən istifadə
olunur. Bunun üçün bir neçə üsul vardır. Müəyyən edilmiĢdir ki, xüsusi çəkiləri
γ=1,20 q/sm3 olan və baĢqa-baĢqa gillərdən hazırlanmıĢ məhlulların istilik tutumu
kiçik bir diapazonda, 0,74-0,77 arasında dəyiĢir. Gilli məhlulda gilin miqdarı
artdıqca, adətən məhlulun istilik tutumu azalır.
Azərbaycan neft sənayesində iĢlənən gilli məhlulların elektrik cərəyanına
müqaviməti, məhlul hazırlamaq üçün sərf edilən suyun və gilin keyfiyyətindən
asılı olaraq 0,25-12 om/m həddində dəyiĢir. Gili məhlullara əlavə edilən maddələr,
məhlulun elektrik naqilliyinə nəzərə çarpan təsir bağıĢlamır, çünki bu maddələr
gilli məhlulda asılı vəziyyətdə və çox az miqdarda olur. Gilli məhlulun elektrik
naqilliyini müəyyən edən əsas amil sudur. Gilli məhlul hazırlamaq üçün sərf edilən
suyun xassələrindən asılı olaraq, məhlulun elektrik cərəyanına xüsusi
müqavimətinin dəyiĢməsi cədvəl22-də təsvir edilmiĢdir.
MÖVZU N-36: QAZIMA MƏHLULUNUN HAZIRLANMASI VƏ
TƏMIZLƏNMƏSI
Quyudan çıxzan gilli məhlul hidravlik və mexaniki üsullarla təmizlənir. Gilli
məhlulun quyudan çıxardığı süxurdan hidravlik üsulla təmizlənməsi haqqında
aĢağıda məlumat verilmiĢdir.
Qum və baĢqa süxur hissələrinin gilli məhlul içərisində asılı vəziyyətdə
qalmasına səbəb – onuin strukturluğudur. Odur ki, məhlulun strukturu pozulduqda,
onda olan süxur hissələri də çökür. Hazırda, neft sənayemizdə inkiĢaf etmiĢ
hidravlik üsul, müh. A.A.Linevskinin təklif etdiyi nov siatemidir.
Burada buruğun nov sistemi, bir-birinə paralel olan iki istiqamətdə yerləĢir.
Nov sistemində hər 5-6 m, axına perpendikulyar istiqamətdə arakəsmələr qoyulur
ki, məhlulun strukturu pozulsun və süxur hissələri yaxĢı çöksün. Paralel novlar bir-
birilə əlaqədardırlar. Nov sisteminin mailliyi 0,015-0,020, novların eni isə 0,8 m
olur. Sistem, uzunluğu 5-6 m olan taxta və ya metal seksiyalardan yığılır.
Bu seksiyaların yığılıb-sökülməsi və nəql edilməsi çox sadıdir. Nov
sisteminin buruq yanında yerləĢməsi, relyefdən və nasos təsərrüfatının
yerləĢməsindən asılı olur. Nov sistemi ayrı-ayrı seksiyalarla, məhlulun cərəyanı
kəsilmədən təmizlənir. Sistemin uzunluğu, vəziyyətdən asılı olaraq, 40-60 m
arasında götürülür. ġəkil 33-də gilli məhlulun, cərəyan sxemilə bərabər titrəyən
ələyin də yerləĢməsi göstərilmiĢdir.
Gilli çəhglul qəbul çənindən (1) nasos (2) ilə götürülür və kompensatordan
(3), Ģlanqdan (4), fərlanğıcdan (5) keçərək, qazıma kəmərinə (6) vurulur. Quyudan
çıxan məhlul nov (7) vasitəsilə titrəyən ələk (8) üzərinə tökülür və oradan da nov
sisteminə (9) keçir.
ġəkil 33
Çox vaxt, quyudan çıxan qatılaĢmıĢ gilli məhlulun özlülüyünü su əlavə
etməklə azaltmaq lazım gəlir. Bunun üçün nov sisteminin baĢlanğıcında su kranı
(10) qoyulur. Su, bu krandan nov sisteminə rezin boru vasitəsilə buraxılır. Bu
zaman rezin borunun ucu mütləq gilli məhlulun içərisində gizlənməlidir ki,
məhlula hava qarıĢmasın. Havanın qarıĢması, gilli məhlulu köpükləndirir, bu isə
onun özlülüyünü artırır və xüsusi çəkisini azaldır.
Gilli məhlulun nov sistemi ilə (hidravlik üsulla) təmizlənməsi çox qabadır
nvə mükəmməl deyil. Məhlulun mexaniki üsulla təmizlənməsi daha mədəni və
daha effektli olur.
Mexaniki üsullardan – titrəyən ələk və separatrola qısaca tanıĢ olaq.
Tətrəyən ələkdə gilli məhlul mükəmməl təmizlənir. Quyudan çıxan gilli məhlul
ələyin Ģəbəkəsi üzərinə tökülür. TəmzilənmiĢ məhlul ələkdən nov sisteminə keçir.
Məhluldan ayrılmıĢ süxur parçaları ələyin Ģəbəkəsi üzərində qalır və bu mail
Ģəbəkə titrədiyi üçün oradan sürüĢüb yana tökülür. CB-1 tipli ələyin mühərriki,
gücü 2 kvt olan və dəqiqədə 1430 dövr edən ĠZO-30/4 tipli elektromotordur.
Ələyin qabarit ölçüləri: uzunluğu 1875 mm, eni 2190 mm və hündürlüyü 890 mm;
ağırlığı isə 725 kq.
Ələyin Ģəbəkəsi, ölçüsü 600x1500 mm olan iki hissədən ibarətdir. Bu Ģəbəkə
paslanmayan monel-metaldan hazırlanır. Mailliyi 150 olan bu Ģəbəkə 4 xüsusi yaya
əsaslanır. Ələklərdə iĢlədilən Ģəbəkə adətən 20-40 meĢ olur, yəni Ģəbəkələrin
tərəfləri 0,8-0,5-0,ġ4 mm bərabər olur.Ģ
Hərəkət elektromotordan ələyə, uzunluğu 285 mm olan A tipli iki
trapesiodal qayıĢla (tekstropla) keçilir. Əlektromotorun hərəkət istiqaməti elə
olmalıdır ki, qayıĢın aĢağı teli dartan tel olsun. Titrəyən ələyin tətbiqi nov
sisteminin qısaldılmasına imkan verir.
Gilli məhlulu təmizləmək üçün AzNMĠ (AzĠNMAġ) quruluĢlu SQS 60/15-
46 separatorunun iĢ prinsipi belədir.
Gilli məhlul nov sistemindən separatorun iĢlək çarxı üstünə tökülüb onu
fırladır. ĠĢlək çarxın valı məhlul keçən təmizləyici və nümunəçi barabanları
trapesiodal qayıĢ vasitəsilə hərəkətə gətirir. Barabanların Ģnekləri ayrılmıĢ süxur
hissələrini yığıb xaric edir. TəmizlənmiĢ gilli məhlul nov sisteminə keçir.
SQS 60/15-46 separatorunun texniki xarakteristikası belədir: məhsuldarlığı –
30 l/san; təmizləyici və nümunəçi barabanların müvafiq dövrlər sayı – dəqiqədə
5,5-21,5 və 8,5-34,5; barabanların Ģəbəkəsi – 20 meĢ; iĢlək çarxın yaratdığı güc
0,1-0,4 a.g. Separatorun qabarit ölçüləri: uzunluğu – 5000 mm; eni – 1220 mm;
hündürlüyü – 2234 mm; ağırlığı – 1285 kq.
Gilli məhlul mexaniki vasitələrlə təmizləndikdə, eyni zamanda onda olan
qaz da tez buxarlanır. Odur ki, gilli məhlulu qazdan təmizləmək üçün də bu yaxĢı
bir vasitədir. Nov sistemində qazın məhlulundan ayrılması o qədər də effektli
olmur.
Yuxarıda deyildiyi kimi, normal qazıma Ģəraitində gilli məhlulun əsas
vəzifələri: quyunun divarını Ģirələməkdən və cərəyan etmədikdə də süxur
hissəciklərini öz daxilində asılı vəziyyətdə saxlamaqdan ibarətdir. Eyni zamanda
gilli məhlul qazılan süxuru quyudan qaldırmalıdır. Quyu divarını Ģirələmək, gilli
məhlulun quyunun divarında elastik və möhkəm gil qabığı yaratmaq deməkdir.
ġirələnmə prosesi quyunun divarlarından süzülərək süxurlara keçməyə çalıĢması
nəticəsində gedir. Bu nüfuzetmə prosesi, quyudakı təzyiq lay təzyiqindən artıq
olduqda, habelə süxurların məsaməliyi və nüfuzetmə qabiliyyəti kafi olduqda gedə
bilər.
Gilli məhlulun süxura keçməsi dərəcəsi və əmələ gələcək gil qabığının
möhkəmliyi, süxur məsamələrinin ölçüsündən və formasından, quyudakı təzyiq ilə
laydakı təzyiqin fərqindən və gilli məhlulun parametrlərindən asılıdır.
Təcrübə göstərir ki, ən keyfiyyətli Ģirə (gil qabığı) məhlulun dispers
hissələrindən təĢkil edilmiĢ nazik qabıq olur. Kolloid olmayan gilli məhlullar,
süxurlara çoxlu miqdarda su verir və quyu divarlarında da keyfiyyətsiz qalın qabıq
əmələ gətirir, bu hadisə də çox vaxt quyuda texnoloji çətinliklər yaradır.
Quyuda temperaturun artması, gilli məhlulun Ģirələmə prosesinə mənfi təsir
edir. Məhlulun özlülüyü çox olduqda, Ģirənin qalınlığı adətən artır. Gilli məhlulun
qələviliyi və ya turĢululuğu Ģübhəsiz ki, Ģirələmə prosesinə təsir edir. Lakin bu
təsirin müsbət ya mənfi olması hələ də öyrənilməmiĢdir. Bu mühüm məsələ
öyrənilməsini və həllini gözləyir.
Quyu divarlarının Ģirələnməsi prosesi belə təsəvvür edilə bilər. Qazıma
zamanı yeni açılmıĢ süxurun məsamələri gilli məhlulla dolur və bu məhlulun suyu
süxura keçir. Bu zaman məhlulun bərk hissələri süxur məsamələrində qalaraq,
orada bir təbəqə təĢkil edir. Get-gedə bu təbəqə qalınlaĢaraq artıq özündən yalnız
məhlulun suyunu keçirir. Bu suyun nüfuz etməsi də get-gedə azalır. Beləliklə,
qalınlaĢmıĢ gil təbəqəsi qabıq Ģəklini alır və Ģirə deyə adlanır. Bu Ģirənin su
buraxması, möhkəmliyi və ümumiyytlə keyfiyyəti gilli məhlulun parametrlərindən
asılı olur.
Gilli məhlul kolloid sistem olmadıqda, laya dərin keçir və quyunun divarları
üzərində dayanıqsız, qalın qabıq təĢkil edir. Bu qabıq özündən asanlıqla su keçirir
və qazımasa texnoloji çətinlik yaradır.
Gilli məhlul kolloid olduqda isə, quyunun divarlarında, özündən demək olar
ki, siu keçirməyən nazik və çox möhkəm qabıqtəĢkil edir.
MÖVZU N-37: QAZIMADA BAġ VERƏN QƏZALARIN SƏBƏBLƏRI
Neft quyuları, onların oxunun vəziyyətindən asılı olaraq ayrı-ayrı qruplara bölünür:
a) vertikal quyular (Ģəkil 34, a);
b) mail quyular (Ģəkil 34, b);
c) əyri quyular (Ģəkil 34, v).
ġəkil34
Bəzən quyu ağzının və onun dibinin horizontal müstəvi üzərinə olan
proyeksiyaları arasındakı məsafə çox da böyük olmur, lakin mail vıə çox əyri
quyularda bu məsafə böyük olur.
Quyunun əyilməsi mühüm mənfi nəticələr yaradır. Geoloji nöqteyi-nəzərcə
əyri quyu yatağın həqiqi quruluĢu, məhsuldar layların laylanma xarakteri və
onların qalınlığı, neftliliyin çevrəsi (konturu) və layın dərinliyi barəsində yanlıĢ
təsəvvür verir və bunun nəticəsində böyük səhvlər buraxılır. Qazıma zamanı əyri
quyu, qazıma kəmərinin daha gərgin Ģəraitdə fırlanması nəticəsində, boruların daha
tez sıradan çıxmasına və qəzaya uğramasına səbəb olur. Endirmə-qaldırma
əməliyyatında, habelə qoruyucukəmər endirildikdə və ya quyu sementləndikdə
çətinliklər yaradır; qəzaya uğramıĢ alətin tutma iĢlərini mürəkkəbləĢdirir və s.
Nəhayət, istismar zamanı əyri quyu yatağın düzgün istismarını pozur, çünki
əyri quyuların dibi ya bir-birindən uzaqlaĢır, ya da bir-birinə daha da yaxınlaĢır ki,
bu da layın normal istismarı Ģəraitindən xaricdir. Dərinlik nasosu ilə istismar edilən
əyri quyuda iĢ Ģəraiti mürəkkəbləĢir, Ģtanqlar və nasos boruları tez yeyilir, əyri
quyuda ümumiyyətlə endirmə-qaldırma iĢləri ĢətinləĢməklə bərabər, əyrilik
istismar borularının tez sıradan çıxmasına səbəb olur və s.
Eyni qazıma sahəsində əyrin quyuların əuriliyi baĢqa-baĢqa istiqamətdə ola bilər.
Lakin qazılan laylar mail olduqda, adətən rotorla qazılan quyuda əyilmə istiqaməti
aĢağıdakı iki Ģərtə uyğun olur: a) quyunun oxu, qazılan layların maillik
müstəvisinə perpendikulyar vəziyyət almağa çalıĢır; b) quyunu vertikalla təĢkil
etdiyi bicaq, layların maillik bucağındankiçik, ya da ona bərabər olur. Bəzən bu
Ģərtlərdən istfadə edərək, heç bir əyici alət tətbiq etmədən, mail quyuları istənilən
istiqamətdə qazımaq mümkün olur.
Qazımada quyunun əyilməsinə bir çox səbəblər bais olur. Bunlardan ən
mühüm texnoloji səbəblərdir. Məsələn, qazılan süxurlar tez-tez bərkdən-boĢa və ya
boĢdan-bərkə keçdikdə, qazıma rejimi bu Ģərtə müvafiq olmazsa, belə keçidlər
quyunun əyilməsinə səbəb ola bilər. Habelə layların böyük mailliyi və bu kimi
baĢqa tektonik pozğunluqlar, baltaya verilən yükün vəziyyətə müvafiq olmaması,
gilli məhlulun keyfiyyətsizliyi, kafi olması və digər bir sıra texniki səbəblər də
quyuda əyrilik yarada bilər.
Baltaya tətbiq edilən qüvvələrdən əyrilik yarada bilənləri, əsasən, boyuna
yüklə mərkəzdənqaçma qüvvələrin horizontal mürəkkəbəsi olur.
Aydındır ki, süxurların mailliyi böyük olduqda və bərkliyi dəyiĢdikdə, keçid
yerində quyunu yanlarının qazılmağa müqaviməti eyni olmayacaqdır, yəni bu
müqavimət bərk süxurda çox, nisbətən yumĢaq süxurlarda isə bundan az ola bilər.
Bu zaman balta quyunun nisbətən yumĢaq tərəfini daha asan qazlyar və bu
istiqamətə getməyə baĢlayıb quyunu əyə bilər.
Qazıma təcrübəsində layların 100 qədər mailliyə - az mailli, 10-30
0 qədər
mailliyinə - orta mailli və maillik bucağı 300-dən artıq olduqda bu laylara çox
mailli yataqlar deyilir. Tədqiqat nəticəsində müəyyən edilmiĢdir ki, layların
mailliyi artdıqca quyunun əyilmə imkanı da artır.
Bu mülahizələrə görə, aydındır ki, qazıma rejimini təyin edərkən, qazılacaq
layların mailliyini və bunun ola biləcək təsirini unutmaq olmaz.
Əlbəttə, bu mülahizələr bəzən təcrübədə həqiqi olmaz ki, buna da bir sıra
mürəkkəb və cari amillər səbəb olur. QazılmıĢ əyri quyuların əyrilik istiqamətinin
öyərilməsi göstərir ki, rotor qazımasında əyrilik əksriyyətlə layların mailliyini əks
istiqamətində gedir.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ĢaroĢkalı baltalar quyunu daha vertikal
qazımağa kömək edir.
Neft mədənlərində staxanovçularımızın qazıdıqları yüzlərc quyuların
keyfiyyəti göstərir ki, hər hansı mürəkkəb geoloji Ģəraitdə quyunu, vertikal
qazımaq mümkündür. Bunun üçün yalnız nəzəri əsasla təyin edilmiĢ qazıma
rejiminə riayət edilməli və təkmilləĢdirilmiĢ qazıma texnikamızın imkanlarından
tamamən istifadə olunmalıdır.
Qazıma nəzəriyyəsi və texnikasının inkiĢafı nəticəsində hazırda qazılan
quyuların əyilə bilməsi məsələsi, semək olar ki, aradan qaldırılmıĢdır.
Neft quyularını qazılması zamanı bəzən bir sıra sahələrdə uçulan süxurlara
təsadüf edilir. Bu süxurlar əsasən çox boĢluqları və çatlayıĢları olan gillərə aiddir.
Lakin bəzən baĢqa süxurlar da uçulmaya qadirdir. Adərən quyuda uçqun olduqdan
sonra orada tıxac əmələ gəlir, bu da qazıma alətini quyu dibindən qaldırdıqda
yaxĢıca hiss edilir.
Qazılan quyuda uçulma hadisəsinin baĢ verməsinin baĢlıca əlamətləri
bunlardır:
a) quyuda cərəyan yaradan nasosların təztiqi artır;
b) quyudan çıxan gilli məhlulun özlülüyü birdən-birə artır;
c) gilli məhlul köpüklənir; onnla bərabər uçulan süxurun iti uclu və iri quru
olan böyük parçaları çoxlu miqdarda quyudan çıxır;
d) qazıma aləti quyu dibindən bir qədər qaldırıldıqdan sonra yenidən quyu
dibinə getmir;
e) uçulan süxurlar tavanının olduğu dərnlikdən aĢağı buraxılmıĢ qazıma
aləti vasitəsilə quyuda gilli məhlul cərəyanıyaratmaq çətin olur.
f) qazıma alətini qaldırdıqda, alət böyük dartılma qüvvəsi ilə gəlir, bu
dartılma qüvvəsi çox vaxt alətin ağırlığının 50-100%-ni təĢkil edir.
Bu süxurların uçulmasını çoc mürəkkəb olan səbəbləri bunlardır:
a) süxurların quruluĢu, onların çatlayıĢlı və təbəqə-qəbəqə olması, hissələri
arasında qovuĢdurucu vsitələrin olmaması;
b) tektonik pzğunluqlar – süxurun dağınqlığı, faylar, layın çox böyük
mailliyi;
c) gilli məhlulda olan sərbəst suyun dağınıq süxura nüfuz edərək onu
islatması, ĢiĢdirməsi və quyuya çökdürməsi;
d) quyu divarlarına oan əks təzyiqin kafi olmaması;
e) quyuda qazıma iĢlərinin uzun müddət dayandırılması.
Uçulma hadisəsinin səbələrini öyrəndikdən sonra, müəyyən edilir ki, bu
xüsusiyyət hər hansı gil süxurlarına aid deyil. Bu hadisə yalnız gillərin fiziki
xassələri ilə onların yataq Ģəraiti xüsusiyyətlərindən və qazıma rejiminin Ģəraitə
müvafiq olmamasından baĢ verir.
Qazıma zamanı quyuda süxurların uçulmasına qarĢı mübarizəyə dair
verilmiĢ bir sıra nəzəri anlayıĢlardan daha həyati olanlarına göprə uçulmalar, bir
tərəfdən dsağınıq vəçatlayıĢlı süxurların vəziyyətlərinin gərginliyi, digər tərəfdən
isə laya çox miqdarda su keçməsilə bərabər, ona əks təzyiqin kafi olmaması
nəticəsində baĢ verir.
Süxurlar mexanikası nöqteyi-nəzərincə qazıma prosesini süxurlarıən
deformasiyası kimi təsəvvür etmək olar. Bu deformasiya da yer qabığının uzun
müddət geoloji tarixi boyunca topladığı potensial enerjinin təsiri nəticəsində əldə
edilmiĢ gərginliklər müvazinətini pozur. Bu müvazinətin yenidən yaranması,
süxurların quyu gövdəsinə doğru qabarmasına səbəb olur.
Beləliklə, deməök olar ki, qazımada süxurların bir qismi, gillərin su keçməsi
nəticəsində islanıb ĢiĢdiyinə görə, habelə süxurların gərgin vəziyyəti, çatlayıĢlığı
səbəbilə uçulur.
Buradan, uçulma ilə mübarizədə gilli məhlulun keyfiyyətinin nə qədər böyük
əhəmiyyəti olduğu öz-özünə aydınlaĢır. Odur ki, uçulma hadisəsi ilə mübarizədə
gilli məhlul süxusi kimyəvi maddələrlə iĢlənilir. Uçulan layın çatlayıĢlarına və
təbəqələri arasına maye çox dərin keçməsin deyə, gilli məhlulda sərbəst su
olmamalı və eyni zamanda məhlul süxura mümkün qədər az nüfuz etməlidir.
Daxili təzyiq altında olan dağınıq, pozğun süxurların qabarıb uçulması qarĢısını
almaq üçün, quyuda gilli məhlulu ağırlaĢdırmaqla, böyük əks təzyiq yaratmaq
lazımdır. Buna görə də, kimyəvi iĢlənilmiĢ gilli məhlulun ağırlaĢdırılması uçulma
ilə mübarizədə əsas vasitədir.
Kimyəvi iĢləmə, sulu mühitdə gillərin dayanıqlı olmasına imkan
yaratmalıdır ki, bu da gilli məhlula hidrofoblaĢdırıcı maddələrin əlavə edilməsilə
əldə edilir. Bu maddələr gilin hidrotasiyasını azaltmaq və su qarĢısında
dayanıqlığını artırmaq xassəsinə malikdir.
MÖVZU N-38: QƏZALARIN LƏĞV EDILMƏSI
ÜSULLARI,MÜRƏKKƏB QƏZALARIN LƏĞVI
Əsasən endirmə, qazıma və qaldırma iĢlərindən ibarət olan normal qazıma
prosesi, bəzən quyuda əmələ gələn qəza nəticəsində pozulmuĢ olur. Bu qəzalar neft
sənayesinə çoxlu zərər vuran və artıq xərc tələb edən bir hadisədir.
Odur ki, qazıma iĢləri düzgün təĢkil edilməli, yüksək texniki səviyyədə
aparılmalı, beləliklə də qazımada üz verən qəzalar tamamilə aradan qaldırılmalıdır.
Qazıma təcrübəsində qəzaların üz verməsinə səbəb olan aĢağısakılardır:
1.Qazıma briqadasının texniki savadsızlığı və kifayət qədər ixtisası
olmaması (qazıma ustası və qazmaçılar). Bunun nəticəsində əmələ gələn qəzalar
sırasına bunlar daxil edilməlidir:
a)qazıma borularının sınması, yivin qirilması və s. kimi hadisələr
əksəriyyətlə qazıma rejiminin doğru aparılmaması, ölçü cihazlarından düzgün
istifadə eilməməsi nəticəsində əmələ gəlir;
b) qazıma alətinin quyuda tutulması – bu hadisə məhlulun kafi dərəcədə
təmizlənməməsi və quyuda tutulmanın nədən əmələ gəlməsini bilməmək
nəticəsində əmələ gəlir;
v)endirvə və qazıma zamanı qazımaalətinin yivdən açılması – bu adətən
qazıma qıfıllarının möhkəm bağlamamasından meydana çıxır.
2.Buruqda səhlənkarlığa yol verilməsi.Buna aid olan bunlardır:
a)quyuya alət və baĢqa cismlərin dĢməsi;
b)tal blokunun kronbloka vurulması;
v) ölçü cihazlarından düzgün istifadə eilməməsi;
q) qazıma mexanizmlərinin vaxtında yoxlanmaması və.s.
3.Borular materialının yorulması, boruların köhnəlməsi – buraya:
a)boruların çatlayıĢ və təbəqə üzrə sınması;
b)qalıcı gərginliklər təsiri nəticəsində qazıma borularının qalınlaĢdırılmıĢ
ucların sınması və s.
4.Gözlənilməyən və quyuda təsadüfi üz verən hadisələr, gilli məhlulun
qaçması və s.
Qəzaların qarĢısını almaq üçün onların səbəbləri aradan qaldırlmalıdır.
Qazılan buruqda üz verən qəzaların əksəriyyəti borulara və onların qalın
hissəsinə aid olur. Qazıma kəmərində qıfıllarla birləĢmədə qəzaların sayı, bilərziklə
birləĢmədən daha çox olur.
Qazıma kəmərilə olan qəzaların sayını azaltmaq üçün aĢağıdakı əsas
tədbirlər görülməlidir:
1)boru hazırlayan zavodlarda borular texniki Ģərtlərə müvafiq hazırlanmalı;
2) qazıma boruları ətraflı yoxlanmalı, kəmərlərin iĢlənməsinin hesabı
saxlanmalıdır.
Boru bazalarında əsas iĢlərdən biri qıfılları borulara düzgün bağlamaqdır.
Qəzasız qazımanı təmin etmək üçün aĢağıdakılar görülməlidir:
1.bütün qazıma briqadası vəzifələrinə müvafiq iĢçilərdən təĢkil edilməli və
texniki minimum keçməli;
2.quyudakı gilli məhlulun keyfiyyətinə böyük əhəmiyyət verməli;
3.buruqda iĢlərin dayandırılmasına qətiyyən yol verilməməli.
Quyuda qəzanın baĢ verməsini yoxlama-ölçü cihazlarının göstəriĢi ilə
bilmək olur.
Qəza üz verdikdə ampermetrin və manometrin göstəriĢləri azalır, çəki
indikatorunun göstəriĢi isə artır və ya daha da azalır. Qazıma alətinin qəzaya
uğramasına bir azacıq Ģübhə olan kimi, alət quyuda dərhal qaldırılmalıdır. Qazıma
alətini qəzaya uğraması hiss edilməzsə alət parçalarının ucları bir-birinə
sürtünərək, boruları dağıdır və qəza xeyli mürəkkəbləĢir.
Qəzaları ləğv etmək üçün iĢlədilə tutucu alətlər kifayət qədər keyfiyyətli və
möhkəm olmalıdır. Tutucu alətin eskizi və ölçüləri buruq buruq ustası tərəfindən
qeyd edilməlidir. Tutma iĢləri zamanı üz verən təkrar qəza çox çətin və mürəkkəb
Ģərait yaradır və tədbirlər görmək lüzumu qarĢıya çıxır.
Buruqda tutma iĢləri aparılarkən təhlükəsizlik texnikasına böyük əhəmiyyət
verilməlidir; tutma prosesi zamanı buruqda yalnız mürəkkəb iĢlər ustası və qazıma
ustası iĢləməlidirlə, briqadanın baĢqa üzvləri isə bu zaman buruqdan
çıxarılmalıdırlar.
MÖVZU N-39: QƏZALARIN LƏĞV EDILMƏSI
ÜSULLARI,MÜRƏKKƏB QƏZALARIN LƏĞVI
Quyuda qəzanın baĢ verməsini yoxlama-ölçü cihazlarının göstəriĢi ilə bilmək olur.
Qəza üz verdikdə ampermetrin və manometrin göstəriĢləri azalır, çəki
indikatorunun göstəriĢi isə artır və ya daha da azalır. Qazıma alətinin qəzaya
uğramasına bir azacıq Ģübhə olan kimi, alət quyuda dərhal qaldırılmalıdır. Qazıma
alətini qəzaya uğraması hiss edilməzsə alət parçalarının ucları bir-birinə
sürtünərək, boruları dağıdır və qəza xeyli mürəkkəbləĢir.
Qəzaları ləğv etmək üçün iĢlədilə tutucu alətlər kifayət qədər keyfiyyətli və
möhkəm olmalıdır. Tutucu alətin eskizi və ölçüləri buruq buruq ustası tərəfindən
qeyd edilməlidir. Tutma iĢləri zamanı üz verən təkrar qəza çox çətin və mürəkkəb
Ģərait yaradır və tədbirlər görmək lüzumu qarĢıya çıxır.
Buruqda tutma iĢləri aparılarkən təhlükəsizlik texnikasına böyük əhəmiyyət
verilməlidir; tutma prosesi zamanı buruqda yalnız mürəkkəb iĢlər ustası və qazıma
ustası iĢləməlidirlə, briqadanın baĢqa üzvləri isə bu zaman buruqdan
çıxarılmalıdırlar.
Qəzanın üz verməsi hiss edilən kimi qazıma aləti mümkün qədər tez quyudan
qaldırılır. Quyuda qalmıĢ alətiun uzunluğu və “baĢı” müəyyən edilir. Quyuya
xarici borututan endirilir. Dayaz quyulara isə overĢot da endirmək olar, ancaq o,
quyunun baltadan yuyulmasına imkan vermədiyi və ağır yükü qaldıra bilmədiyi
üçün, dərin quyularda tətbiqi məsləhət görülmür. Odur ki, dərin quyularda əsasən
xarici borututandan istifadə olunur (Ģəkil 35).
ġəkil 35
Xarici borututanın üstünlükləri:
1.Quyu baltadan yuyulur;
2.Qazıma alətini həm bas-boĢ etmək, həm də fırlatmaq mümkün olur;
3.Alətin tutması etibarlı olur.
Xarici borututanın mənfi cəhəti – onun boĢalmayan tipdə tutucu alət
olmasıdır. Xarici borututanın yivi çox bərk tutduğu üçün tutma zamanı onun
əvvəlcə ancaq 1-2 yivi bağlanır və yalnız gilli məhlul baltadan cərəyan
etdirildikdən sonra möhkəm bağlanıb bərkidilir.
Xarici borututanlar yüksək keyfiyyətli legirlənmiĢ poladdan hazırlanır,
termiki iĢlənilir və tutucu yivləri 0,8-1,2 mm dərinliyə qədər sementlənir. Daxili
borututanlar da yüksək keyfiyyətli poladdan hazırlanır və termiki iĢlənilir.
Borututanlar üçün iĢlədilən tutucu qıfların görünüĢü və əsas ölçüləri Ģəkil
36-də verilmiĢdir.
ġəkil 36
Quyuda qalmıĢ alətin baĢı qazıma qıfılı və ya bilərzik olarsa, alət daxili
borututanlarla tutulur (Ģəkil37).
ġəkil37
Quyunun diametrindən asılı olaraq daxili borututan quyuya yönəldici və
qıfla, yaxud onlarsız buraxılır.
Mürəkkəb qəzaların ləğv edilməsi üsulları.Neft hövzəsi və ya quyunun neftlə
yuyulması müsbət nəticə vermədikdə, qazıma alətini quyudan qaldırmaq üçün iki
vasitə qalır: ya borular frezerlənib açılmalı və ya borulat tutulmuĢ yerin
yuxarısından kəsilməli, ya da torped ilə partladılıb qaldırılmalıdırlar. Çox əmək və
vaxt tələb edən bu tutma iĢlərinə baĢlamazdan qabaq prosesin iqtisadi tərəfi və
sahənin geoloji bütpvlüyünü qorumaq məsələsi ətraflı düçünməlidir. Mürəkkəb
qəza nəticələrinin ləğvi prosesində, aparılan tutça iĢləri iki hissəyə bölünür:
a)qazıma borularını frezerləyib süxurdan ayırmaqdan ibarət olan hazırlıq
iĢlərinə
b)sol tutucu qlətlə frezerlənmiĢ boruların açılıb qaldırılması iĢinə.
Borunu açmaq üçün iĢlədilən sol tutucu alətlər və sol qaıma boruları, adi sağ
alətdən yalnız yivinin istiqaməti ilə fərqlənir.
Adətən, frezerin diametri, quyuda qalmıĢ qazıma borularının xarici
diametrindən təxminən 90-110 mm böyük olur.
Quyuda qalmıĢ qazıma alətinin baĢı quyunun mərkəzindən yana getmiĢsə,
onu mərkəzə doğru çəkmək üçün mərkəzləĢdirici qarmaq iĢlədilir. MərkəzləĢdirici
qarmaqla iĢləmək çox çətin olduğundan bununla ancaq tutma iĢləri ustası
iĢləməlidir.
Bəzən quyuda tutulmuĢ qazıma kmərinin sərbəst hissəsini kəsib qaldırmaq
üçün xarici borukəsən iĢlədilir. O, quyuya qoruyucu borular vasitəsilə endirilir vıə
rotorla kiçik dövrlər sayı ilə dolandırılır. Quyuda yana çıxmaq lazım gəldikdə isəı,
bu məsələ qazıma turbini və əyri boru vasitəsilə asan həll edilir.
Turbin qazımasında üz verən qəza balta ĢaroĢkalarını quyuda qalmasından
ibarət olur. ġaroĢkaları tez quyudan çıxarmaq üçün ən təkmilləĢdirilmiĢ tutucu
alətlərdən biri olan maqnitli frezerdən istifadə edilir.
Maqnitli frezer (Ģəkil 38) 24 maqnitli “maqniko” xəlitəsi parçasından
ibarətdir, bunlar 3 sıra yığılmıĢ və tunc silindr içərisinə yerləĢdirilmiĢdir. Bu tunc
silindr maqnit izolyatiru vəzifəsini daĢıyır. Onun aĢağısında disk, yuxarısında isə
yuxarı qütb yerləĢdirilmiĢdir.
ġəkil 38
Maqnitli frezer yığıldıqdan sonra xüsusi quruluĢ vasitəsilə maqnitləĢdirilir.
Sonra maqnit dövrəsi yuxarıda qapalı, aĢağıda isə açıq olduğu və eyni zamanda
xəlitə parçalarının böyük histerezisə malik olduğu üçün maqnit yerini dəyiĢir: belə
ki maqnitli frezerin qütbləri aĢağı qütbdən və qıfdan ibarət olur.
Maqnitli frezer quyu dibinin yuyulmasın imkan verir. Quyu dibinə düĢümĢ
xırda metal parçalarını çoxbarmaq vasitəsilə qaldırmaq mümkün olur.
MÖVZU N-40: SÜXURLARIN TƏYINI,QUYULARIN KAROTAJ
EDILMƏSI, KƏMƏRLARIN PERFORASIYASI
Ġstismar quyuları qazılarkən, açılmıĢ süxurlar karotaj vasitəsilə müəyyən
edilir. KəĢfiyyat quyularında isə karotajdan əlavə sütuncuqlu baltalar və
süxurqaldırıcı ilə süxur nümunələri qaldırılır və sonra da öyrənilir.
Quyu kəsiliĢinin litoloji tərkibi də süur hissəciklərinin təhlili ilə təyin edilir.
Odur ki, qazıma zamanı nov sisteminin baĢlanğıcında, gilli məhlulun quyudan
çıxardığı süxur (yəni, öyrənilən laya mənsub süxur) hissəciklərindən hər müəyyən
vaxtdan bir nümunə götürülür və analiz edilərək öyrənilir. Qazıma təcrübəsində
süxur nümunəsi (kern) süxurların litoloji tərkibindən asılı olaraq, 40-90% çıxarılır.
Burada, sütuncuqlu baltanın mükəmməl quruluĢlu olmasının və qazılan kern
diametrinin əhəmiyyəti də az deyildir.
Adətən süxur bərk olduqca, onun nümunəsi balta ilə daha yaxĢı və çox
qaldırılır. Quyu sütuncuqlu baltalarla deyil, adi baltalarla qazılaırsa, onda süxur
nümunəsini qaldırmaq üçün yan süxurqaldırıcıdan istifadə edilir.
Yan süxurqaldırıcılar üç tip lur. Birinci tip – quyu divarında süxur nümunəsi
oymaq prinsipi üzərində qurulmuĢdur. Ġkinci tip – süxurqaldırıcının iĢləməsi,
partlayıĢ nəticəsində atılan silindrin süxura batıb, oradan nümunə götürməsindən
ibarətdir. Üçüncü tip süxurqaldırıcıların silindri gilli məhlulun təzyiqi altında
tullanır və quyu divarından nümunə götürür.
Süxur qaldırmaq məqsədindən asılı olaraq, çıxarılan nümunələrin ölçüsü belə olur:
neftliliyi təyin edilən qumdaĢı – d=20 mm; l=30 mm; çökmə dövrü təyin edilən gil
– d=30 mm; l=30 mm; mailliyi təyin edilən gil – d=50 mm; l=60 mm; fiziki
xassələri təyin edilən qumdaĢı – d=50 mm; l=60 mm. Beləliklə, əldə edilmiĢ süxur
nümunəsinin fiziki-mexaniki xassələri, tərkibi, laylanma mailliyi, çökmə dövrü,
neftliliyi və s. təyin edilir və sonra da alınmıĢ materialdan istifadə olunur.
Quyular qazıldıqda, açılmıĢ horizontları təyin edən əsas vasitə - elektrik
karotajdır.
Elektrik karotajının prinsipi süxurların elektrik cərəyanına göstərdiyi ayrı-
ayrı müqavimət üzərində qurulmuĢdur. Məsələn, yüksək dərəcədə minerallaĢmıĢ
(yəni çox duzlar həll etmiĢ) və su ilə doydurulmuĢ qum elektrik cərəyanını
özündən çox yaxĢı keçirir. Lakin neftlə doydurulmuĢ qum elektrik cərəyanını çətin
keçirir və ona böyük müqavimət göstərir. Gillərin cərəyana göstərdiyi müqavimət,
quru qumun göstərdiyi müqavimətdən baĢqa olur və s. Çox sementlənmiĢ, sıx
qumdaĢılar gil və quma nisbətən cərəyana daha kəskin müqavimət göstərir.
Neftlə doydurulmuĢ qum laylarında olan neftin xüsusi çəkisi artdıqca,
onların elektrik cərəyanına müqaviməti də artır. Buradan aydın olur ki, su nüfuz
edə bilməyən sementlənmiĢ, sıx qumdaĢı laylarının elektrik cərəyanına müqaviməti
böyük olacaqdır. Halbuki, kiçicik məsamələrində suyu olan gillərin müqaviməti
nisbətən az olur. Beləliklə, quyunu karotaj etmək əslən, quyu boyunca müəyyən
məsafədən, süxurların elektrik cərəyanına olan müqavimətlərini təyin etmək
deməkdir.
Karotaj edilməsi texnikası belə olur. Quyuya, bir-birindən izolyasiya edilmiĢ
üç naqili olan kabel endirilir (Ģəkil 39).
ġəkil 39
2 və 3 naqillərinin uclarında M və N qurğuĢun elektrodları vardır, üçüncü 1
baqilinin ucuna isə A yükü bağlanmıĢdır. Bu yük naqil vasitəsilə, eyni zamanda
buruqda qoyulmuĢ E elektrik batareyası ilə birləĢdirilmiĢdir. Beləliklə, A yükü
qütblərin biridir. Ġkinci qütb isə, quyu konduktorunun üstü B-dir. Buna görə də a
yükündən, E batareyasından və B konduktorundan ibarət dövrə yerdə qapanır.
Elektrik cərəyanı süxurdan keçərkən M və N əlektrodları arasında potensial fərqi
yaradır və bu da yuxarıda qoyulmuĢ potensimetr vasitəsilə ölçülür. Eyni zamanda
cərəyanın Ģiddətini bilərək, II ampermetr vasitəsilə müvafiq müqavimətlər qeyd
edilir.
Adətən, A yükü ilə M elektrodu arasındakı məsafə 3 m, M və N elektrodları
arasındakı məsafə isə 1 m olur. Kabelin quyuya endirilmiĢ uzunluğu, P bloku ilə
əlaqədar olan sayğac vasitəsilə ölçülür. Kabelin ucları üç halqası olan kollektorla
birləĢdirilmiĢdir. Bu halqalara təmas edən B1, B2 və B3 dilçələrindən ikisi B2 və B3
cərəyanı potensiometrə keçirir, üçüncüsü B1 isə naqili B torpaqlayıcısına bağlayır.
Karotaj edərkən əvvəlcə cihaz quyunun dibinə endirilir və sonra qaldırılaraq,
hər 1 m məsafədən omik müqavimətlər ölçülür. Qalınlığı az olan və tez-tez dəyiĢən
layları tədqiq edərkən, müqavimətlər hər 0,2 və 0,5 m-dən ölçülməlidir.
Karotaj cihazı quyuya endiriləndə, quyu gövdəsində (aĢağı ya yuxarı)
hərəkət etdikcə, dövr açıq olsa da potensiometrin əqrəbi sükunətdə qalmır.Görünür
ki, quyuda hərəkət edən karotaj cihazına bir növ elektrik qüvvələri təsir edir.
Madam ki, dövrəni qidalandıran sistem qapalı deyil, demək olar ki, əqrəbə yalnız
özündən doğan təbii polyarizasiya və ya spontan polyarizasiyası (PS) sahəsinin
qüvvələri təsir edir.
Spontan polyarizasiyası məsaməli layların mayesi süzməsi prinsipinə
əsaslanmıĢdır. Quyudakı təzyiq lay təzyiqindən artıq olduğu üçün məsaməli
süxurlarda süzülmə əmələ gəlir. Bunun nəticəsində də xüsusi bir elektrik hadisəsi
baĢ verir ki, buna da elektrofiltrasiya deyilir. Bu hadisə potensial fərqi ilə
xarakterizə edilir. Həmin potensial fərqindən layın məsaməliyini təyin etmək üçün
bir ölçü olaraq, istifadə edilir.
Spontan polyarizasiyanın əmələ gəlməsi iki hipotez ilə anlaĢıla bilər.
Bunlardan birincisi – elektrolitlərin məsaməli mühitə nüfuz etdiyi zaman
elektrik qüvvələrinin əmələ gəlməsi, digəri isə elektrokimyəvi hipotezdir. Bu
sonuncu da – fərqli konsentrasyası olan məhlulların diffuziyası zamanı elektrik
qüvvələrinin əmələ gəlməsi nəzəriyyəsinə əsaslanır. Təbiidir ki, PS ölçü vahidi
gərginlik vahidi olacaqdır.
ÖlçülmüĢ omik müqavimətlər və PS, dərinliklərə müvafiq olaraq, müəyyən
miqyasda xüsusi kağız üzrəində qeyd edilir ki, buna da karotaj diaqramı deyilir.
Karotaj diaqramında PS əyrisinin sola doğru meyli qarĢısında müqavimətlər
diaqramının sağa doğru gverdiyi “pik” qum layının neftlə yaxĢıca doyduğunu
göstərir. Ps əyrisi təmayülünün qarĢısında müqavimətlər əyrisi “pik” əvəzinə, zəif
dalğavari cizgi verirsə, (38-cü b Ģəkli) nəzərdən keçirilən bu layın su ilə doymuĢ
olduğunu göstərir. 38-cü v Ģəklində göstərilmiĢ diaqramda, yuxarısı neftlə, aĢağısı
isə su ilə doymuĢ qum layı təsvir edilmiĢdir.
Layların tədqiqindən əlavə bəzən karotajdan texniki məqsədlə də istifadə
olunur. Məsələn, quyuda qalmıĢ alət ucunun yeri təyin edilir və s.
Son zamanlar ölkəmizdə yeni radiokarotaj üsulu da tətbiq edilmiĢdir. Bu
üsulla, hətta qoruyucu kəmərlə möhkəmlənmiĢ quyuların geoloji kəsiliĢini təyin
etmək və dəqiqləĢdirmək mümkün olur, belə karotajda süxurların radioaktivliyi
ölçülür.
Bu üsulun gələcəkdə inkiĢafı zəruri və Ģübhəsizdir.
Kəmərlərin perforasiyası.Ölkəmizdə qoruyucu kəmərləri dəlmək üçün ixtira
edilmiĢ perforatorlar quyuya karotaj kabeli vasitəsilə endirilir. Bunlarda barıtın
partlayıĢı və atıĢ elektrik cərəyanı vasitəsilə əmələ gəldiyindən, quyuda təsadüfi
atıĢ aradan qaldırılmıĢdır.
Öləmizin neft sənayesində genĢ inkiĢaf edən PF6-8 perforatoru Ģəkil 40-da
göstərilmiĢdir. Bu perforatorla 53/4"
, 65/8"
, 75/8"
, 85/8"
, 95/8"
və 103/4"
kəmərlər dəlinir.
Bu tip perforator, bir-birilə birləĢdirilən ayrı-ayrı seksiyalardan ibarətdir.
Kabelin hər naqilinə dörd partlayıĢ yandırıcısı bağlanır və buna görə də perforator
hər dəfə quyuya endiriləndə, onunla yalnız 12 güllə atıla bilir. Quyuda qoruyucu
kəmərləri və sement halqasını dəlib keçmək üçün, perforator gülləsinin sürəti
böyük olmalıdır, lakin quyunun diametri partlayıĢ kamerləri lüləsinin
uzunlaĢdırılmasına imkan vermir. Odur ki, burada partlayıĢın kafi dərəcədə
qüvvətli olması üçün xüsusi tədbirlər görülmüĢdür.
ġəkil 40.
1-partlayıĢ kameri;2-lülə;3-polad güllə;4-polad və klingerit pərdə;
5-elektrik partlayıcısı;6-Ģtuser;7-barıt kameri
Təxmini hesabat göstərir ki, partlayıĢ zamanı perforatorun kamerində təzyiq
4800-5000 at-yə çatır. Odur ki, perforatorun hazırlanması keyfiyyəti də bu təzyiqə
müvafiq olmalıdır. Perforator gülləsinin diametri adətən 15 mm, uzunluğu 31 mm
və ağırlığı 30 q olur.
Perforasiya aparılmaqdan qabaq, quyuda hazırlıq iĢlərinin müvafiq təlimata
tamamilə uyğun olması mütləq yoxlanmalıdır.
Bəzən quyularda daha Ģiddətli partlayıĢ yaratmaq üçün xüsusi quyu
torpedlərindən istifadə edilir.
MÖVZU N-41: NEFT VƏ QAZ LAYLARININ AÇILMASI ÜSULLARI
Гуйуларын истисмара щазырланмасы–газма балтасы иля мящсулдар лайын таванынын
ачылмасы анындан гуйунун техноложи иш режиминя чыхарылмасына гядяр апарылан ишляр
комплексидир. Бу ишляр комплексиня мящсулдар лайын ачылмасы, горуйуъу кямярин
ендирилиб сементлянмяси, гуйунун аьзы вя дибинин аваданлыгла тяъщиз едилмяси,
перфорасийа вя гуйуларын мянимсянилмяси дахилдир. Гуйуларын истисмара
щазырланмасы (гуйуларын тамамланмасы) цсулунун сечилмяси бир сыра эеоложи,
техники, техноложи вя игтисади амиллярля мцяййян едилир.
Газма просесинин даь-эеоложи шяраитляринин мцряккяблик дяряъяси цзря
тяснифатына эюря гуйулар ашаьыдакы груплара бюлцнцр:
1. Мцряккяб олмайан нормал даь-эеоложи шяраитлярдя газылан шагули истисмар
гуйулары;
2. Нормал даь-эеоложи шяраитлярдя газылан маили истигамятлянмиш истисмар
гуйулары;
3. Мцряккяб даь-эеоложи шяраитлярдя (аномал йцксяк лай тязйиги зоналары,
мящсулдар лайларын мцхтялифлийи вя с.) газылан шагули истигамятлянмиш истисмар
гуйулары;
4. Шагули кяшфиййат гуйулары;
5. Мцряккяб даь-эеоложи шяраитлярдя газылан маили истигамятлянмиш вя цфцги
гуйулар;
6. Маили истигамятлянмиш вя цфцги кяшфиййат гуйулары;
7. Ахтарыш гуйулары;
8. Чох дярин дайаг гуйулары.
Бу тяснифатдан эюрцнцр ки, 3-8 групуна аид олан гуйуларын тикинтиси мцряккяб
даь-эеоложи шяраитлярдя апарылыр вя бунун цчцн йени газма цсуллары вя
технолоэийалары тяляб олунур.
Гуйуларын тикинтиси просесини мцряккябляшдирян амилляр бунлардыр: аномал лай вя
мясамя тязйигляри; даь сцхцрларынын йцксяк чатлыьы, мясамялийи вя кечириъилийи;
карст зоналарынын (суда щялл олан даь сцхурларынын (эипс, даш, дуз вя с.) кимйяви
просес нятиъясиндя яримясиля баьлы баш верян щадисяляр, мясялян, гыф, маьара,
тунел, йералты эюл вя чай, бошлуглар, чухур вя с. ямяля эялмяси) мювъудлуьу; гуйу
эювдясиндя даь сцхурларынын зяиф дайаныглыьы; лай флцидляриндя агрессив
компонентлярин олмасы вя с.
Гуйуларын тикинтиси заманы онларын мящсулдарлыьынын йцксялмясиня тясир едян
ясас амилляр ашаьыдакылардыр:
-мящсулдар лайын ачылма дяряъяси вя характериня эюря гуйуларын
мцкяммяллик дяряъясинин йцксялдилмяси;
-гуйудиби зонайа физики-кимйяви, газщидродинамик, термодинамик вя диэяр тясир
цсулларынын тятбиги;
-сцни гуйудиби зонасынын йарадылмасы;
-бир вя йа бир нечя лцлянин цфцги олмасы иля гуйуларын газылмасы;
-кюпцк системляри вя инерт газларын тятбигиля гуйуларын мянимсянилмяси.
Гуйуларын ишлянмя лайищясиндя нязярдя тутулмуш мящсулдарлыьын тямин
едилмяси цчцн нефт лайынын даь-эеоложи шяраитляриндян асылы олараг йухарыда
эюстярилян амиллярин бири вя бир нечясинин реаллашдырылмасы лазымдыр.
Гуйуларын мящсулдарлыьынын артырылмасынын ваъиб истигамяти ашаьыдакы
мясялялярин щялл едилмясидир:
-ахтарыш вя кяшфиййат газмасында кясилишин потенсиал мящсулдарлыьы щаггында
там ъавабын алынмасы;
-истисмар гуйуларынын газылмасында тамамланма мярщялясиндя кичик
кечириъиликли коллекторларын мящсулдарлыьынын йцксялдилмяси;
-гуйуларын истисмары просесиндя лайищядя нязярдя тутулмуш мящсулдарлыьын
тямин едилмяси.
Газма просесинин ахырынъы мясул мярщяляси мящсулдар лайларын ачылмасыдыр.
Лайларын ачылмасы сцни каналлар васитясиля гуйу эювдяси вя мящсулдар лай арасында
ялагянин йарадылмасы цчцн ямялиййатлар комплексидир. Мящсулдар лайларын ачылмасы
вя гуйуларын мянимсянилмясинин кейфиййятиндян лайдан дахил олан майе ахынынын
мигдары, йяни гуйуларын эяляъяк истисмар сямяряси асылыдыр. Горуйуъу кямярин
ендирилиб сементлянмяси вя перфорасийа дешикляринин ачылмасындан сонра гуйуларын
мянимсянилмяси, йяни, лайдан гуйудибиня ахынын йарадылмасы просеси башлайыр.
Нефт гуйуларынын истисмар кямяри иля тяъщиз едилмясиндян сонра лайларын ачылмасы
зяруридир.
Лайларын ачылмасы ишляри ики дювря айрылыр:
а) газма просесиндя балта иля лайларын ачылмасы - бу, илкин ачылма адланыр;
б) газма просеси гуртардыгдан вя гуйу эювдяси горуйуъу кямярля
бяркидилдикдян сонра перфорасийа васитясиля лайларын ачылмасы - бу, тякрар ачылма
адланыр.
Лайын ачылма цсулундан асылы олараг гуйунун мящсулдарлыьы мцхтялиф олур. Гуйу
иля мящсулдар лай арасындакы ялагяйя эюря ашаьыдакы щаллар ола биляр ( шякил 41).
1
2 3h1
h
1
2 3h1
h
а б ъ ч
Шякил 41. Лай иля ялагясиня эюря гуйуларын нювляри
а -щидродинамик тамамланмыш,йяни мцкяммял; б-ачылма дяряъясиня эюря
щидродинамик натамам; ъ-ачылма характериня эюря щидродинамик натамам; ч-
ачылма дяряъясиня вя ачылма характериня эюря натамам гуйулар.
1 - гуйунун эювдяси; 2 – мящсулдар лай; 3 – сцзэяъ.
Щидродинамик тамамланмыш гуйу (шякил 41a) дедикдя мящсулдар лайын
таванындан дабанына гядяр бцтцн галынлыьын ачылдыьы вя гуйунун лай иля ялагяси
олан щиссясинин сятщиндя манеялярин (сцзьяълярин) олмадыьы, йяни майенин лайдан
гуйуйа щярякятиндя щеч бир сцни мцгавимят ьюстярилмядийи щал нязярдя тутулур.
Беля гуйуйа майе ахыны, гуйунун лай иля бцтцн тямас сятщиндян баш верир.
Щидролинамик тамамланмыш гуйуйа тяърцбядя демяк олар ки, раст эялинмир, йалныз
нязяри щесабатларда бязян беля гуйулара бахылыр.
Щидродинамик натамам гуйу, дебити онун дебитиня бярабяр, радиусу ися бир нечя
дяфя кичик олан тамамланмыш гуйу иля явяз едиля биляр. Беля гуйунун радиусу вя
гуйунун юзц фиктив олаъагдыр.
Гуйу ясасян ики сябябдян натамам ола биляр:
1.Гуйу васитясиля мящсулдар лайын бцтцн галынлыьы ачылмамышдыр; беля гуйулара,
лайын ачылма дяряъясиня эюря натамам гуйулар дейилир (шякил 41 б);
2.Гуйу лайын таванындан дабанына гядяр дяринляшдирилмиш, майе лайдан
гуйуйа йалныз горуйуъу кямярдя перфорасийа едилмиш дешиклярля вя йа сцзьяъин
дешикляри иля ахыр. Бу да ялавя мцгавимятляр йарадыр. Беля гуйулара, лайын ачылма
характериня ьюря натамам гуйу дейилир (шякил 40 ъ);
3. Гуйу ейни заманда лайын ачылма дяряъяси вя характериня эюря натамам ола
биляр (шякил 41 ч).
Мящсулдар лайын ачылма дяряъяси эеоложи-техники шяраитля мцяййян едилир.
Мясялян, дабан сулары олдуьу щалда гуйуларын вахтындан яввял сулашмамасы цчцн
лайын ашаьы щиссяси ачылмайа биляр.
Мящсулдар гатын кясилишиндя мющкям олмайан сцхурлар, мясялян эилляр оларса,
вя йа гейри-биръинс лайъыглардан ахынын тянзимлянмяси зяруряти оларса, мящсулдар
лайын ачылмыш интервалы горуйуъу кямярля тяърид едилир, сонра ися перфорасийа апарылыр
(ачылма характериня эюря натамам). Биръинсли лайларда перфорасийа дешикляринин
сыхлыьыны бцтцн галынлыг бойунъа сабит етмяк, гейри-биръинс лайларда ися еля етмяк
лазымдыр ки, ахын профили бярабярляшсин. Лай перфорасийа иля ачыларса, гуйу иля лайын
ялагясини етибарлы сурятдя тянзимлямяк мцмкцн олмур, чцнки бу заман
перфорасийа каналларынын дяринлик вя юлчцлярини яввялъядян билмяк олмур.
Neft sənayesində layların açılması üsulu üçdür:
1.Quyuya buraxılmıĢ texniki kəmər, neft layının tavanı üstündə saxlanır və
sementlənir. Bundan sonra neft lkayı açılır və quyuya yenidən istismar kəməri, ya
da kəmər quyruğu endirilir. Bir neçə hallarda neft layı bərk süxurlardan təĢkil
edildiyi üçün, quyuya istismar kəməri endirlir və texniki kəmər eyni zamanda onu
da əvəz edir.
2.Neft layı tamam açıldıqdan sonra quyuya, aĢağısı süzgəcdən ibarət olan
istismar kəməri endirilir və bu kəmər, neft layının üstündən sementlənir, obyektin
qarĢısında isə süzgəc qalır.
3.Neft layı tamam açılır və istismar kəməri quyunun dibinə endirilib
sementlənir. Sonra neft layı qarĢısında layla əlaqə üçün kəmər dəlinir.
Bu üsullardan birinci və ikincisi nisbətən az tətbiq edilir, əksəriyyətlə
üçüncü üsuldan istifadə olunur. Neft layı bu üçüncü üsulla açılarkən, layın
qarĢısında istismar kəmərinin dəlinməsi prosesi çox dəqiq aparılmalıdır. Bu üsulla
açılmıĢ layların mənmsənilməsi bəzən nisbətən çətinləĢir. Buna – neft layının gilli
məhlulla Ģirələnməsi, ya da sementləmə zamanı sementin laya ciddi surətdə
keçməsi səbəb olur.
Naft layının açılması zamanı, onun gilli məhlulla Ģirələnməsi qarĢısını almaq
üçün aĢağıdakı üsullardan istifadə edilir:
1.Neft layı açıldıqda gilli məhlul neftlə əvəz edilir;
2.Neft layı qazılarkən, kimyəvi iĢlənilmiĢ gilli məhluldan istifadə edilir;
3.Neftlə zəif doymuĢ lay, vurma-qazıma üsulu ilə qazılıb açılır.
Bu üsullardan ən səmərəlisi və inkiĢaf etmiĢi ikinci üsuldur.
Neft layı açılarkən, iĢlənilmiĢ kömür-qələvili xüsusi gilli məhlulların bu
halda tətbiqi, əksəriyyətlə müsbət nəticələr verir və quyu asanlıqla mənimsənilir.
Neft layının sementlə tutulması qarĢısını almaq üçün ən sadə yol quyuya kəmərlər
bərabər süzgəc endirmək və quyunu neft layının üstündən sementləməkdir.
Gələcəkdə bu üsulun geniĢ inkiĢafına çox ehtimal vardır.
MÖVZU N-42: QUYULARIN INġASI TSKLI VƏ ONUN TƏġKILI
Neft quyuları - əsaslı tikintilərdəndir. Quyu qazımaq – mürəkkəb və müxtəlif
yerüstü və yeraltı tikinti-quraĢdırma iĢləri görmək deməkdir.
Quyunun qazılması tsiklinə aĢağıdakı müxtəlif hissələr daxildir.
Tsiklin hissələri ĠĢin xarakteri
1.Yerüstü tikintilər üçün meydança və
bünövrənin hazırlanması.
1.PlanlaĢdırma, torpaq və beton iĢləri.
2. Tikinti-quraĢdırma, materialların və iĢ
görüləcək sahədə lazımi vasitələrin
yerləĢdirilməsi.
2.VıĢkanın qaldırılmasını və avadanlığın
quraĢdırılmasını asanlaĢdırmaq məqsədilə
hazırlıq iĢləri.
3. VıĢkanın qurulması və buruq ətrafındakı
tikintilərin hazırlanması.
3. VıĢkanın qurulacağından asılı olaraq, inĢaat
və quraĢdırma iĢləri.
4.Buruq avadanlığının quraĢdırılması. 4.Mühərriklər, mexanizmlər, buruq və buruq
ətrafı tikintilər üçün çilingərliyə,
elektrotexnikaya aid quraĢdırma iĢləri.
5.Qazıma üçün iĢ yerinin hazırlanması. 5.Tal mexanizmin salınması, ölçü cihazalrının
qurulması və s.
6.Quyunun qazılması. 6.Vertikal və ya mail quyunun qazılması iĢləri.
7.Quyunun möhkəmləndirilməsi. 7.Quyunun qoruyucu borularla
möhkəmləndirilməsi və sementlənməsi iĢləri,
(qoruyucu boru kəmərinin endirilməyə
hazırlanması , kəmərdən sement tıxacının
qazılması, ölçmə və yoxlama iĢləri).
8.Layın açılması və quyunun mənimsəməyə
verilməsi.
8.MöhkəmləndirilmiĢ quyu ilə lay arasında
əlaqə yaradılması iĢləri.
9.Qazıma avadanlığının sökülməsi. 9.Qazıma borularının və avadanlığın sökülüb
çıxarılması iĢləri.
10.QazılmıĢ quyunun istismara verilməsi. 10.Qazıma idarəsi nümayəndələrindn qazılmıĢ
quyunun, mədən nümayəndələri tərəfindən
təhvil alınması.QazılmıĢ quyunun təhvilinə
dair akt tərtib olunması.
Yuxarıda qeyd edilən iĢlərin hamısı birlikdə quyunun qazılmasının tam
tsiklini təĢkil edir.
Həmin tsiklin başlanğıcı – tikinti üçün meydança hazırlamağa baĢlama
momenti, sonu isə - qazılmıĢ quyunun istismara verilməsidir.
Geoloji-texniki tapĢırıq.Quyunun qazılması və möhkəmləndirilməsi, quyu
qazılması tsiklinin ən məsul hissələrindən biridir.
Hər bir əməliyyat üçün müəyyən normalar olduğu və bununla bərabər
qazıma texnologiyası sistemi əvvəldən axıradək bütünlükdə məlum olduğu üçün,
hər bir quyunun qazılmasına aid vaxt normasını təyin etmək mümkündür.
Quyuların qazılması müddətinin hesablanmasında aĢağıdakı amillərin böyük
əhəmiyyəti vardır:
1. verilmiĢ quyuya uyğun gələn geoloji-texniki kəsiliĢ;
2. quyunun qazılması üçün texnoloji layihə;
Geoloji-texniki tapĢırıq 3 əsas bölmədən ibarətdir:
1. geoloji hissə;
2. istehsalat-texniki göstəricilər;
3. əmək göstəriciləri.
Geoloji hissədə aĢağıdakılar müəyyən olunmalıdır:
1. kəsiliĢin svitası və horizontları;
2. süxurları və dərinlikləri göstərən svitalar və horizontların geoloji
kəsiliĢləri;
3. geoloji kəsiliĢlərin laylara bölünməsi;
4. çətinliklər törədə bilən laylar.
Ġstehsalat-texniki göstəricilər – qazıma iĢlərini ardıcıl surətdə yerinə
yetirməyin və texniki normaların geniĢ texnoloji sxemini verməlidir, yəni
aĢağıdakıları aydınlaĢdıran təlimat olmalıdır:
1. qazıma iĢləri əməliyyatının ardıcıllıqla yerinə yetirilməsi sxemini;
2. quyunun texniki kəsiliĢini;
3. gilli məhlulun xassələrini;
4. baltaların tipi və ölçüsünü;
5. baltanın iĢ rejimini;
6. elektrometrik iĢlərin aparılacaq yerləri;
7. tal sisteminin tellənməsini və dəzgahın hər bir sürətinə müvafiq
qaldırılacaq Ģamların sayını və s.
Əmək göstəriciləri – mexaniki qazıma və qaldırma-endirmə əməliyyatı üçün
vaxt normalarından ibarətdir.
Quyunun qazılmasına tələb edilən vaxtın təyini.Quyu qazılmasının texnoloji
gediĢi aĢağıdakı əməliyyatdan ibarətdir:
1. endirmə əməliyyatı;
2. mexaniki qazıma;
3. boruların əlavə edilməsi;
4. quyu dibinin yuyulması;
5. qaldırma əməliyyatı;
6. əyriliyin ölçülməsi;
7. karotaj və digər elektrometrik iĢlər.
Quyunun möhkəmləndirilməsi aĢağıdakılardan ibarətdir:
1. quyunun yuyulması;
2. qoruycu borular kəmərinin endirilməyə hazırlanması və quyuya endirilməsi;
3. gilli məhlul cərəyanının bərpa edilməsi;
4. quyunun sementlənməsi;
5. sementin bərkiməsi;
6. sement tıxacının qazılması;
7. qoruyucu kəmərin kipliyə yoxlanması;
8. lay sularının yoxlanması.
Quyunun qazılmasında hər bir quyunun geoloji-texniki tapĢırığına
əsaslanaraq, əmin quyunun qazılması üçün lazım olan vaxtı hesablamaq
mümkündür. Bunun üçün qazıma borularının endirilməsini, qalaırılmasını,
mexaniki qazımanı, yəni bütün iĢləri nəzərə almaq və hesablamaq lazımdır.
Müəyyən Ģəraitdə mexani qazıma əməlyyatına dair norma belə ifadə olunur:
Tqaz=Mt,
burada M – verilmiĢ Ģəraitdə müəyyən bir balta ilə qazılacaq metrlərin sayı
olub, bir reys üçün iĢ norması;
t – zaman, saat;
Tqaz – baltanın quyu dibində səmərəli iĢləmə norması.
Qazıma borularının qaldırılması vaxtını verilmiĢ Ģəraitdə bir Ģamın
qaldırılması vaxtı normasına əsasən hesablayırlar:
tqal=tm+tiĢ
burada, tm – Ģamın quyudan maĢınla qaıdırılmasının vaxt norması, dəq;
tiĢ – Ģamı quyudan qaldırarkən bütün baĢqa iĢlərə sərf olunan vaxt norması,
dəq.
n Ģamdan ibarət olan qazıma kəmərini qaldırmaq üçün:
1)dördsürətli bucurqad vasitəsilə
1-ci sürətlə - n1 qədər Ģam
2-ci sürətlə - n2 qədər Ģam
3-cü sürətlə - n3 qədər Ģam
4-cü sürətlə - n4 qədər Ģam qaldırmaq mümkündürsə;
2)hər bir Ģamı:
1-ci sürətlə qaldırarkən – tn1 qədər vaxt
2-ci sürətlə qaldırarkən – tn3 qədər vaxt
3-cü sürətlə qaldırarkən – tn3 qədər vaxt
4-cü sürətlə qaldırarkən – tn4 qədər vaxt tələb edilirsə,
3)bütün qazıma borularını qaldırmaq üçün thq qədər ümumi hazırlıq –
qurtarıĢ vaxtı lazımdırsa, bu zaman norma üzrə bütün qazıma borularını
tamamilə quyudan qaldırmaq üçün lazım olan vaxt belə ifadə olunar:
Ttam=thq+tn1·n1+ tn2·n2+tn3·n3+ tn4·n4
Bir Ģamın endirilməsinə lazım olan vaxt norması da həmin qayda ilə tapılır:
tend=tm+tiĢ
burada, tiĢ- Ģamın endirilməsində əl ilə görülən iĢlərə gedən vaxt normasıdır.
Beləliklə, daha mükəmməl rejimə riayət edərək bir reysdən o biri reysə, bir
əməliyyatdan o biri əməliyyata keçməklə, tədricən hər bir əməliyyata dair
lazımi kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri müəyyən edilir.
Bununla da quyunun ayrı-ayrı hissəsinin və bütün quyunun tamamilə qazılıb
qurtarması üçünb lazım olan tam vaxt normasını müəyyən etmək heç də çətinlik
törətmir.
Normaları təyin edərkən eyni zamanda bir deyil, bir neçə iĢinin görülə
bilməsini də nəzərə almaq lazımdır.
Operativ normalaĢdırıcı, bəzi əməliyyatın ümumiləĢdirilmiĢ halda
verilməsinə baxmayaraq, xeyli mürəkkəb olur. Qazınma briqadasının iĢini
planlaĢdırmaqla operativ normalaĢdırıcı cədvəlin çox zəruri bir sənəd olmasına
baxmayaraq, içərisindəki normaların çoxluğu etibarilə əməli cəhətdən narahat
olur.
Quyu qazılmasının texnoloi qrafiki.Planın nə dərəcədə yerinə yetirildiyini
bilmək məqsədilə hər buruğa quyu qazılmasının texnoloji qrafikini vermək
olduqca xeyirlidir. Bu qrafiki
(Ģəkil 42)tərtib etmək üçün geolji-texniki tapĢırıqdan və operativ
normalaĢdırıcıdan istifadə olunur.
Qrafik iki perpendikulyar ox üzərində qurulmuĢdur.
ġəkil 42
Ordinat oxu üzrə qazılan metrlərin sayı qeyd olunur. Bununla da ordinat
oxu quyunun yuxarıdan aĢağıya dərinliyini bildirir. Absis oxu üzrə vaxt
norması, yəni plana əsasən günlər və eyni zamanda, bununla yanaĢı olaraq,
təqvim günləri qeyd edilir. Beləliklə, quyunun qazıma əyrisini qurmaq olur. Bu
əyri, qazıma əməliyyatının və quyunun möhkəmləndirilməsini göstərir.
Qrafikdən göründüyü kimi, vertikal sütunlarında qazıma zamanı baltanın və
gilli məhlulun iĢ rejiminə dair əsas göstəriĢlər qeyd olunur. Qazıma briqadası bu
göstəriĢlərə əməl etməlidir. Ona görə sə H sütununda əsl həqiqi rejim qeyd
olunmalıdır. Bu qeydlər bir tərəfdən texnoloj qaydaya nə dərəcədə riayıt
edildiyini göstərir, digər tərəfdən isə rejimin ayrı-ayrı amillərinin təsirini tədqiq
etmək üçün material əldə edir. Qazılacaq hər quyu üçün texnoloj qrafik tərtib
edilməlidir.
Texnoloji rejimin pozulması istehsalata zərər yetirir. Qazımada baĢ verən hər
cür qəza səbəbinin tədiqi göstərir ki, bunlar texnoloji qaydanın pozulmasından
doğur. Təsdiq edilmiĢ texnoloji əməliyyatın və onun ayrı-ayrı hissələrinin
yerinə yetirilməsi istehsalatın qanunu olmalıdır. Buna görə də qazımanın
texnoloji qrafiki buruqda ən mühüm sənəddir.
Quyu inĢasının texniki layihəsi.Quyu qazılmasının texnoloji qrafikin sdüzəltmək
də daxil olmaqla, quyu qazımaq üçün lazım olan vaxtın hesablanmasının,
qazımanın təĢkilində cə planlaĢdırılmasında çox böyük əhəmiyyəti olsa da, bu
qazıma idarəsinin əsas və köməkçi təĢkilatlarının iĢini uyğulaĢdırmaq məqsədini
daĢıyan sənədin yalnız bir hissəsini təĢki edir. Bu sənəddən məqsəd, quyunu daa
mükəmməl texnika ilə təchiz etmək, az material sərf etməklə quyunu mümkün
qədər qısa müddətdə qazmaqdır.
Quyu qazılmasının texniki layihəsi belə bir sənəddir. Burada quyunun
qazılması xərcləri də nəzərdə tutulur.
Quyu qazılmasının texniki layihəsi hər tip quyu üçün ayrılıqda tərtib olunur.
Qazılacaq quyuların tiplərini bir-birindən ayıran baĢlıca əlamətlər: horizont,
texniki kəsiliĢ, dərinlikdir.
Texniki layihədə aĢağıdakı bölmələr olur:
1)vıĢkanın qurulmasına hazırlıq iĢləri;
2)vıĢkanın və avadanlığın qurulması;
3)quyu qazılmasının geoloji-texniki Ģəraiti;
4) quyu qazılması tsikli müddətinin əsaslandırılması;
5)quyu qazılması tsiklinin qrafiki;
6)təhlükəsizlik texnikası yanğıdan mühafizə və səhiyyə tədbirləri.
7)qazılacaq quyuların siyahısı.
Layihənin birinci bölməsinə quyunun qazılması üçün bütün lazımi
materiallar və tikinti xərcləri daxildir, yəni:
a)quyu qazılacaq yerə yol çəkilməsi;
b)su xətti;
v)güc xətti;
ğ) iĢıq xətti;
q)telefon xətti;
e)gilli məhlul xətti.
Layihənin ikinci bölməsində vıĢkanın hansı tip olacağı, yüksəkliyi,
bünövrəsi, buruq döĢəməsinin yerdən hündürlüyü, nasosları üçün xüsusi
tikintinin ölçüləri göstərilir. Bu bölmədə gil və kimyəvi iĢləmə üçün fərdi gil
qatağının meydançası tikiliĢi də nəzərdə tutulur.
Üçüncü bölmə - layihənin ən mühüm bölmələrindən biridir. Onun tərtib
edilməsində əsasən geoloji kəsiliĢ və onun mürəkkəb cəhətləri nəzərdə tutulur.
Bu bölmənin texniki kəsiliĢində quyuya endiriləcək qoruyucu kəmərlərin
diametri, markası, qalınlığı, kəmərin çəkisi və s. göstərilir. Layihədə hər bir
qoruyucu kəmərin quyuya endirilməsi və sementlənməsi qaydaları təsvir
olunmalıdır. Burada təkcə həmin iĢlər deyil, həm də qoruyucu kəmərlərin
quruluĢu, istinad halqasının qoyulacağı yer, quyunun hazırlanması üsulları da
təsvir edilməlidir.
Bu bölmədə neft layının açılması texnikası və bununla əlaqədar olaraq
lazımi yoxlamalar təsvir edilməli və istər istismar kəmərinə, istərsə də laya dair
riayət edilməli olan texniki Ģərtlər göstərilməlidir.
Dördüncü və beĢinci bölmələrdə verilmiĢ tipdə quyunun qazımasının tam
tsikli üçün zəruri olan vaxtın hesablanması verilir.
Altıncı bölmədə yerüstü quruluĢların tikilməsində və quyunun qazılmasında
həyata keçirilməli olan təhlükəsizlik texnikası, yanğınla mübarizə r\texnikası və
səhiyyə tədbirləri göstərilir.
Yeddinci bölmədə həmin layihə üzrə qazılmalı olan quyu tiplərinin
siyahısından baĢqa, texniki-iqtisadi göstəricilər də verilir.
Qazıma iĢlərinin plan-qrafiki.Ümumi plan-qrafiki tərtib edərkən aĢağıdakı üç
sinif quyuları nəzərdə tutmaq lazımdır:
1)planlaĢdırılan dövrdən qabaq qazılmağa baĢlanılmıĢ və planlaĢdırılan
dövrdə qurtaracaq quyular;
2) planlaĢdırılan dövrdə qazılmağa baĢlanacaq və qurtaracaq quyular;
3) planlaĢdırılan dövrdə qazılmağa baĢlanacaq, lakin qurtarmayıb, o biri
növbəti plan dövrünə keçəcək quyular – bu, baĢlanmalı və keçici quyulardır.
Bu quyulara müvafiq olaraq, ümumi plan-qrafik qurmaq üçün aĢağıdakılar
lazımdır:
1.PlanlaĢdırılmağa baĢlanan gün quyuların nə vəziyyətdə olduğunu nəzərə
alaraq onların, planlaĢdırılan dövrün birinci günündə nə vəziyyətdə olduğu
müəyyəm edilməli;
2.Hazırda qazılan quyuların, planlaĢdırılan dövrün birinci günündə nə
vəziyyətdə olacağını bilib, dərinliyi və möhkəmləndirmə iĢlərini nəzərə alaraq,
həmin quyuların nə vaxt qurtaracağı müəyyən edilməli;
3.Ümumi plan-qrafik tərtib ediləndən sonraqazılıb qurtaracaq quyuların
ardınca iĢlənilmə planına əsasən planlaĢdırılan dövrdə qazılacaq və qurtaracaq
yeni quyuların plan-qrafiki qurulmalı.
Ümumi plan-qrafik elə tərtib edilməlidir ki, aĢağıdakılara çətinlik
törətməsin:
1.yol, elektrik xətti və vıĢkanın qurulması;
2.zəruri boru kəmərinin çəkilməsi;
3.qazılan quyuların materiallarla təmin olunması.
MÖVZU N-43: QAZIMANIN TEXNIKI IQTISADI GÖSTƏRICILƏRININ
TƏYINI
Qazımanın əsas texniki-iqtisadi göstəriciləri – qazıma sürətləri və maya dəyəridir.
Qazıma sürəti bilavasitə qazıma ilə əlaqədar olan iĢçilərin əmək
məhsuldarlığını xarakterizə edir.
Qazıma sürəti – vahid zamanda qazılan metrlərin sayıdır. Qazıma
təcrübəsində əsasən 4 sürət nəzərdə tutulur:
1.Mexaniki sürət;
2.Reys sürəti;
3.Quyunun qazılmasının ümumi sürəti;
4. Quyunun qazılmasının tsikl sürəti.
Qazımanın mexaniki sürəti orta hesabla baltanın quyu dibində səmərəli
iĢləməsinin hər 1 saatına düĢən metrlərin sayıdır.
= (m/saaat)
Reys sürəti isə:
=
- alətin qaldırıb-endirilməsinə sərf olunan vaxt.
Ümumi sürət:
= (m/dəz·ay)
T- günlərin sayıdır.
Tsikl sürəti:
= (m/dəz·ay)
– cəmi günlərin sayı.
Qazımanın maya dəyəri məfhumuna quyunun inĢası ilə əlaqədar bütün xərclər
daxildir:
1.qazıma briqadalarının əmək haqqına gedən xərclər;
2.ehtiyat hissələrinə və s. kimi materiallaragedən xərclər;
3.avadanlığın qurulması ilə əlaqədar olan xərclər;
4.müxtəlif enerji növünün iĢlədilməsilə əlaqədar olan xərclər;
5.sementləməyə gedən xərclər;
6.əlavə xərclər.
MÖVZU N-44: QAZIMADA ƏMƏYIN TƏġKILI, KƏMƏRLƏRI
ENDIRIB-QALDIRILMASI ÜÇÜN ALƏTLƏR
Qazımada iĢlərin keyfiyyətlə və sürətlə görülməsi üçün azı 4 nəfərdən ibarət
briqada tələb olunur:
• Qazmaçı - mexanizmləri və qazıma briqadasını idarə edir,
• 1 nəfər (1-ci) qazmaçı köməkçisi və 1 nəfər qazmaçı köməkçisi (3-cü fəhlə)
– maĢın açarları ilə iĢləyir, qazıma Ģamlarını yönəldir və onları bağlayıb-
açır,
• 2-ci qazmaçı köməkçisi isə yuxarı meydançada (“verxovoy”) Ģamları
qarmağa keçirmək və qarmaqdan alıb barmaq dalına yerləĢdirir.
• Qazmaçı – əsas mexaniki qazıma prosesi sahəsində təcrübəli mütəxəssis
olmalıdır.
• Qazımaçı texnoloji prosesləri düzgün bilməli və yoxlama-ölçü cihazlarından
mükəmməl istifadə etməyi bacarmalıdır.
• Qazımanın əsas texnoloji prosesləri zamanı qazımaçının iĢ yeri, qazıma
bucurqadının idarə pultundadır.
• Eyni zamanda qazımaçı qazma prosesində briqadanın tərkibində olan digər
fəhlələrin gördüyü iĢlərə rəhbərlik və nəzarət etməlidir.
• Qazımaçı əlavə olaraq çilingər və elektromontyor peĢələrinin iĢini də
bacarmalıdır.
• 1-ci qazımaçı köməkçisi (aĢağı fəhlə) – endirmə-qaldırma prosesləri zamanı
sağ maĢın açarında iĢləyir.
• Onun iĢ yeri buruğa girən yerdə, rotorun sağ tərəfindədir.
• Buruqda mexaniki qazıma prosesi zamanı qazımaçı köməkçisi qazıma
prosesində böyük əhəmiyyəti olan nasos sisteminin normal vəziyyətdə
iĢləməsinə və qazıma məhlulunun parametrlərinə nəzarət edir.
• Qazımaçı köməkçisi əsas vəzifəsini yerinə yetirməkdən baĢqa, sadə
çilingərlik iĢlərini bilməli və nasos sistemində xırda nöqsanların aradan
qaldırılmasını da bacarmalıdır.
• 2-ci qazmaçı köməkçisi (yuxarı fəhləsi) – Əsasən qüllənin yuxarı
meydançasında (“verxovoyda”) iĢləyir.
• O, endirmə-qaldırma proseslərində əsas rol oynayan iĢçilərdən biridir.
Endirmə-qaldırma proseslərinin dəqiqliyi və sürəti əhəmiyyətli dərəcədə
yuxarı fəhləsinin təcrübəsindən və cəldliyindən asılıdır.
• Yuxarı fəhləsi yaxĢı hazırlıqlı və təcrübəli olmalıdır.
• Buruqda mexaniki qazıma prosesi zamanı yuxarı fəhləsi, 1-ci qazımaçı
köməkçisinə köməkçi olaraq, gilli məhlulun dövri sisteminin normal
iĢləməsinə nəzarət edir.
• Buruqda nov sistemi, keçid körpüləri, pilləkənlər onun nəzarətində
olmalıdır.
• Yuxarı fəhləsi öz əsas vəzifələrindən əlavə dülgərlik və qismən sadə
çilingərlik iĢlərini də bacarmalıdır.
• Qazmaçı köməkçisi (AĢağı fəhləsi) – Endirmə-qaldırma prosesləri zamanı
qazımaçı köməkçisi ilə bərabər açarda iĢləyir.
• Onun iĢ yeri buruğa girən yerdə, sol tərəfdədir.
• Mexaniki qazıma prosesi zamanı aĢağı fəhləsi buruqda və buruq
təsərrüfatında lazımi səliqəni və təmizliyi təmin edir.
• AĢağı fəhləsinin dülgərlik iĢlərini bacarması lazımdır.
• qazıma alətinin quyuya endirilməsi;
• mexaniki üsulla qazıma aparılması;
• alətə növbəti borunun əlavə edilməsi;
• alətin quyudan qaldırılması;
• baltanın dəyiĢdirilməsi;
Bu əməliyyatlar hər qazılan buruqda dəfələrlə təkrarlanır.
Buna görə də qazıma briqadasının tərkibi bu əməliyyatları nəzərə almaqla
komplektləĢdirilir.
Qazımaçı: Elevatoru rotora astaca oturdur.
Qazımaçı köməkçisi və aĢağı fəhlə:
- Ģtropları çıxarıb boĢ elevatora salır və barmaqları keçirir.
• Qazımaçı: BoĢ elevatoru maksimal sürətlə qaldırır.
• Qazımaçı köməkçisi: Qıfılın yivini qrafit yağı ilə yağlayır
və dairəvi açara sarılan ipin
düzəldilməsinə kömək edir.
Dairəvi açarın ipini sarğaca doğru
buruq döĢəməsi üzərinə salıb, özü
Ģamaltının yanına çəkilir.
• AĢağı fəhlə: Fırladıcıda dairəvi açarı sağdan sola
fırladaraq, açara 4-5 tel sinkli kanat və 2 tel
ip sarıyır. Yerindən tərpənməyərək
hazırlanmıĢ dairəvi açarı qıfıl bilərziyinə
keçirir.
MÖVZU N-45: BORU BAZASI,QAZIMA TURBINLƏRINĠN TƏMIRI
BAZASI,BALTA MEYDANÇASI
Quyunun müvəffəqiyyətlə qazılmasında qazıma boruları təsərrüfatının
böyük əhəmiyyəti vardır. Qəzaların qarĢısını almaq üçün qazıma boruları
təlimatının texniki qaydalarına əməl edilməli, onların düzgün iĢləmə rejiminə
riayət olunmalı, nöqsanlı Ģamlar qazıma kəməri sırasından çıxarılmalıdır.
Quyu qazılıb qurtarandan sonra, qazıma boruları komplekti, yoxlamaq və
təmir edilməli olna boruları ayırmaq üçün, buruqdan boru bazasına aparılır,
nöqsanlı borular ayrıldıqdan sonra, komplektdə qalmıĢ borular hidravlik təzyiq
altında preslənir.
Boru bazasında alətin aĢağıda göstərilən əsas nöqsanları bəlli edilir və təmir
iĢləri görülür:
a)boru əyridir – xüsusi düzəldici presdə düzəldilir;
b)qazıma qıfılının yivi pozulmuĢdur – yiv xüsusi borukəsən dəzgahlardan
yenidən açılır;
v)qazıma qıfıllarının diametri çox yeyilmiĢ – bu zaman tələb edilən
uzunluğu əldə etmək üçün onun qıfılını dayaq səthinə, 10-15 mm qalınlığında
halqa qaynaqlandırılır, sonra qıfıl elektrik üsulu ilə qaynaq edilib dəzgahda
yonularaq, yenə də dairəvi hamaq səth alınır və s.
Belə borular boru bazası fondundan çıxarılır və daxili ehtiyat səfərbərliyi
kontorunun öhdəsinə verilir.
Sıradan çıxmıĢ iĢlək və ya ağır borular 1.5 m uzunluğunda parçalara
bölünərək buruqlarda onlardan kəmər dayağı altı kimi istifadə edilir.
Boru bazasının əsas quruluĢ və təchizatı
Bunlar aĢağıdakılardan ibarət olur:
1.Buruqlardan gələn boruları yığmaq üçün körpü;
2.Təmir edilmiĢ hazır borular körpüsü;
3.Təzə borular körpüsü;
4.Sıradan çıxmıĢ borular körpüsü;
5.Presləmə məntəqəsi;
6.Düzəltmə məntəqəsi;
7.Elektrik qaynaqxanası;
8.Bilərzik bağlayıcı məntəqə;
9.Borukəsici məntəqə;
10.Ġdarə və nəqliyyat məntəqəsi.
Qazıma boruları təmirinin texnoloji sxemi
Boru bazasında aparılan təmir və s. iĢlərinin texnoloji sxemi 43-cü Ģəkildə
verilmiĢdir.
ġəkil 43
Defektoskopla yoxlamadan və presləmədən çıxan borular müvafiq
məntəqəyə götürülür, məsələn:
1.yivlərindən maye buraxan borular, bilərzik və ya qıfılı açmaq üçün
müvafiq məntəqəyə nəql edilir;
2.sağlam çıxmıĢ və təmirə ehtiyacı olmayan borular bazanın TYġ
meydançasına gedir;
3.bilərzik və qıfılları açılmıĢ borular, yivin təmiri üçün borukəsən məntəqəyə
və qaynaqlanmıĢ qıfıllar da yonulmaq üçün oraya göndərilir və s.
Qazıma üçün yaramaz hesab olunan borular arasında əyriləri varsa, onlar da
düzəldildikdən sonra, yaramaz borular körpüsünə yığılır. Bu borulardan sonra
vıĢka quruluĢu, dəniz əsasları və s. üçün istifadə edilir.
Təsvir edilmiĢ texnoloji sxemlə iĢləyən boru bazasının planı 44-cü Ģəkildə
göstərilmiĢdir.
Yiv qoruyucularından təkrar istifadə edilməsi
Qazıma boruları və qoruyucu boruların, habelə onların bilərziklərinin yivləri
nəql edilən zaman zədələnməsin deyə, boru zavodları bu yivlərə xüsusi qoruyucu
halqa bağlayır. Bu yiv qoruyucularının hazırlanması xeyli vaxt və əmək tələb edir;
onların dəyəri də qazıma kontoru tərəfindən ayrıca verilir.
Boru zavodlarını, bu yiv qoruyucularının hazırlanması ilə əlaqədar olan artıq
iĢdən azad etmək, və əhəmiyətli qənaət etmək məqsədilə, borulara bağlanmıĢ yiv
qoruyucuları (halqalar) boru bazalarında və buruqda açıldıqdan sonra yığılmalı,
təmizlənməli və təkrar istifadə üçün zavodlara göndərilməlidir.
Qazıma turbinləri təmiri bazasının quruluĢu və təchizatı, qazıma turbinlərinin
əsaslı təmiri ilə əlaqədar olan bütün iĢləri təmin etməlidir. Turbinlərin sökülməsi
və yığılması iĢlərini aparmaq üçün bazanın müvafiq sexində kafi sahə olmalıdır.
Bundan baĢqa, turbin hissələrinin hazırlanması və təmiri üçün, qaynaq iĢləri,
termiki iĢləmə və rezinli hissələrin vulkanizə edilməsi üçün bazanın müvafiq
sexləri də, müasir texnika səviyyəsində qurulmuĢ olmalıdır.
Ayda 20-30 qazıma turbininin əsaslı təmirini təmin edən orta həcmdə
bazanın sxemi 45-ci Ģəkildə verilmiĢdir.
ġəkil 45
Təmirə gətirlmiĢ qazıma turbini bazanın əsas yığıcı sexində sökülür. Qazıma
turbinin valı gövdədən çıxarılır. Bunun üçün sexdəki bucurqaddan ya da hidravliki
presdən istifadə edilir. Təbiidir ki, bucurqad və həmçinin hidravliki pres
elektromotor vasitəsilə hərəkətə gətirilir.
Boru düzəldən presdə valın düzgünlüyü yoxlanılır və onda əyrilik müĢahidə
edilərsə, o, burada düzəldilir. Yığıcı sexdə iĢ, turbinin qaba və ağır hissələri ilə
aparıldığı üçün, burada daxili nəqliyyat körpülü kranının qoyulması zəruridir. Bu
kranın yük qaldırma qabiliyyəti 2,5 t olarsa, kafidir.
Turbin bazasının rezinli hissələr sexinin sxemi 46-cı Ģəkildə verilmiĢdir.
ġəkil 46
Rezinli hissələr sexini təmin etmək və habelə, soyuq yerlərdə təmirə gəlmiĢ
turbinləri qızdırmaq üçün, turbin bazasının qazanxanası, sexlərə, təzyiqi 6 atm
qədər olan buxar verir.
Müasir turbin bazasının qazıma turbinlərini boĢ iĢlətmək üçün xüsusi
quruluĢu (stendi) olmalıdır. Belə stend yüngül vıĢkadan və bucurqaddan , təzyiqi
isə 60-70 at olan buruq nasosundan ibarət ola bilər.
Əsaslı təmirdən çıxan hər bir qazıma turbini bu stenddə yoxlanmalı və onun
aĢağıdakı iĢ elementləri müəyyən edilməlidir:
1.val fırlanmaya baĢladıqda təzyiq;
2.ın asanlıqla fırlanmaya baĢlaması və tədricən dayanması;
3.tam litrajda turbində təzyiqin enməsi;
4.keçiricinin yivlə birləĢmələrinin hermetik olması.
Turbin asanlıqla iĢə düĢmədikdə və habelə, val tədricən dayanmadıqda,
turbini stenddə 20 dəqiqəyə qədər boĢ iĢlədirlər ki, dayaqların sürtünın hissələri bir
-birinə uyğunlaĢsın.
NEFT VƏ QAZ QUYLARININ QAZILMASI TEXNĠKASI
VƏ TEXNOLOGĠYASI fənnindən
SƏRBƏST ĠġLƏRĠN sualları
1.Qazımanın əhəmiyyəti və tarixi inkiĢaf haqqında məlumat.
2. Qazıma quyuları haqqında anlyıĢ və onların təyinatı.
3. Qazıma üsulları. . . . . . . . . . .
4. Baltaların iĢlənməsinə təsir edən amillər. . . . . . . . .
5. Газыма мящлулунун щазырланмасы
6. Dağ süxurları haqqında ümumi məlumat. . . . . .
7. Dağ süxurlarının xassələri. . . . . . . . . . . . . . . . . .
8. Dağ süxurlarının dağıdılması mexanizmi. . . . . .
9.Quyuların qazılması üçün süxurdağıdıcı alətlər. . . .
10.Süxurdağıdıcı alət və onun elementləri. . . . . . . . . . .
11. Qazıma baltaları, onların tip və ölçüləri. . . . . . .
12. Baltaların tipi və ölçüləri. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13. ġaroĢkalı baltaların kinematikası. . . . . . . . . . . .
15. ÜçĢaroĢkalı baltalar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14. Pərli baltalar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16. Almazlı və UCM baltalar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17. Baltaların yuma dəlikləri və hidromonitor baltalar. . .
18. Sütuncuqlu baltalar
19. Xarici firmaların süxurdağıdıcı alətləri. . . . . . . . . .
20 . PDS qazıma baltaları. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
21 . Xüsusi məqsədlər üçün baltalar. . . . . . . . . . . . . . . . .
22. Baltaların materialı, damğalanması və rənglənməsi.
23. Səmərəli balta tipinin seçilməsi. . . . . . . . . . . . . . . . .
24. Dağ süxurunun qazılmasına sərf edilən gücün təyini.
25.Süxurdağıdıcı alətin istismarında təhlükəsizlik tədbirləri..
26. Neft və qaz yataqlarının geologiyası
haqda qısa məlumat ..........................................
27. Neft və qaz yataqlarının kəĢfiyyatı və axtarıĢı .
28. Истисмар гуйулары
29. Dəniz və Okean akvatoriyasında qazıma tikililəri
üçün avadanlıqlar və mexanizmlər ...................
30. Qazıma məhlulunu qazılmıĢ süxurdan (Ģlamdan)
təmizləmək üçün avadanlıqlar .........................
31. Fontan əleyhinə avadanlıqlar ...........................
32. Quyuların qazılması üçün alətlər və onların təyinatı
33. Quyu lüləsinin qoruyucu kəmər buraxılmasına
hazırlanması ......................................................
34. Quyuların qoruyucu kəmərlə möhkəmləndirilməsinin
texnologiyası ....................................................
35. Quyuların sementlənməsi (Sementing of well)
36. Quyuların yuyulması (Washing out of love)....
37. Qazımada mürəkkəbləĢmələr (Bore hole proubles)
38. Maili və üfqi quyuların qazılması
(Inclined rectional and horizontal hole drilling)
39.Quyularla layın açılması və tamamlanması ......
40. Ротор цсулу иля газыма
41. Süxurların dağıdılmasında məqsəd və vəzifələr
42. Müasir qazıma üsulları ilə süxurların qazılması
43. Dağ süxurlarının təsnifatı .................................
44. Çöküntü süxurlarının təsnifatı ..........................
45. Аьырлашдырылмыш газыма борулары
46. Маили вя üfüги гуйуларын тятбиг сащяляри
47. Süxurların mexaniki xassələri
48. Електрик газыма цсулу
49. Цфги гуйуларын газылмасынын тятбиг сащяляри
50. Инщирафетдирижи алятляr
51. Газыма кямяринин кюмякчи щиссяляри
52. Маили гуйу профилинин типляри
53. Исtiнад (дайаг) гуйулары
54. Сцхурларын кечирижилийи вя мясамялийи
55. Стуктур вя ахтарыш гуйулары
56. Təbiətdə süxurların həcmi sıxılması ................
57. Шарошкалы балталар
58. Гуйуларын тябии яйилмясиня техники амиллярин тясири
59. Quyu divarının dəyanət Ģərtləri ........................
60. Газыма кямяринин вязифяляри
61. Газыма мящлулунун кейфиййят параметрляри
62. Süxurdağıdıcı alətlər və süxurun qarĢılıqlı təsiri
63. Гуйуларын тябии яйилмя сябябляри
64. . Газыма мящлулунун вязифяляри
65. Sərt kürənin süxur nümunəsinə basılması ........
66. Газыма мящлулунун вязифяляри
67. Мцасир газыма цсуллары
68. Параметрик гуйулар
69. Кяшфиййат гуйулары
70. Гуйуларын йуйулмасы
71. Пярли вя йа тийяли балталар
72. Цфги гуйу профилинин типляри
73. Сцхурларын еластиклийи вя пластиклийи
73. Dağ süxurlarının abrazivlik göstəriciləri
və abrazivlik üzrə süxurların təsnifatı ...............
75. Neft və qaz quyularının qazılmasında
iĢlənilən baltaların təsnifatı ...............................
76. Pərli baltalar. Ġki və üçpərli baltalar .................
77. Pərli baltalarla qazılan süxurlar arasında
qarĢılıqlı təsir ....................................................
78. Pərli baltanın kinematikası
79. Pərli baltanın yeyilməsi ....................................
80. Yeyici-kəsici təsirli pərli hidromonitor baltalar
81. Yeyici-kəsici təsirli çoxpilləli pərli balta .........
82. ġaroĢkalı baltaların inkiĢafı və növləri .............
83. ÜçĢaroĢkalı baltanın quruluĢ və hissələri .........
84. ġaroĢkaların konstruksiyaları ...........................
85. ġaroĢkalı baltaların dayaqları ...........................
86. ÜçĢaroĢkalı baltalarda yuma dəliyi ..................
87. ÜçĢaroĢkalı baltaların hazırlanması modifikasiyası,
quyudibi süxurlarla qarĢılıqlı təsiri ...................
88. ÜçĢaroĢkalı baltanın quyudibi səthlə kontakt sahəsinin
kütləĢməsi ilə baltaya verilən oxboyu yük
89. ÜçĢaroĢkalı balta elementlərinin yeyilməsi və
sınması ..............................................................
90. Qazıma məhlullarının vəzifələri.
91. BirĢaroĢkalı baltanın konstruktiv quruluĢu ......
92. BirĢaroĢkalı baltanın kinematikası ...................
93. BirĢaroĢkalı balta diĢlərinin quyudibi ilə
qarĢılıqlı təsiri ..................................................
94. Almazlar, çoxsərt metallar və onların xassələri
95. Almazlı baltalar
96. ИCM baltaları ...................................................
97. Almazlı baltalarla qazılan süxurların
dağılma xüsusiyyətləri ......................................
98. Almazlı baltaların qazıma sürəti ......................
99. Sütuncuqlu baltaların növləri və tətbiqi ...........
100. BaltabaĢlarının növləri, quruluĢ və xüsusiyyətləri
101. Pərli və ĢaroĢkalı baltaların inkiĢafı və növləri
102. Quyuların möhkəmləndirilməsi məqsədi.
103. Qazılma qabiliyyəti haqqında anlayıĢ ............
104.Qoruyucu borularvə onların birləĢmələri.
105.Tamponaj sementlərin növləri
106.Quyu quruluĢu.
107.Yuma məhlulunun qazımada əhəmiyyəti.
108.Qazıma məhlulunun dövranı sistemində yerüstü təmizləmə avadanlıqları
109.Gilli məhlulların tərkibi .Gilli məhlulda suyun vəziyyəti.
110.Preventorlar və onların qazımada tətbiqi
111.Qaz-neft-su təzahürləri və onlarla mübarizə üsulları
112.Qazıma məhlullarının udulması və onlarla mübarizə tədbirləri.
113.Qazıma məhlullarının iĢ zamanı təhlükəsizlik texnikasına tələblər.
114.Neft quyusunun inĢası
115.Neft və qaz quyularının qazılmasının qısa inkiĢaf tarixi
116.Dağ süxurlarının təsnifatı
117.Neft və qaz quyularının inĢası
118.Quruda qurulan buruq əsasları
119.Dənizdə qurulan əsaslar və dəniz özülləri
120.Dərin qazıma üçün qurulan dəniz əsasları
121.Yarımdalma üzən qazıma qurğuları
122.Özüqalxan üzən qazıma qurğuları
123.VıĢka,onun vəzifəsi və quruluĢu
124.Kronblok və tal blokları,qaldırıcı qarmaqlar,tal kanatları,
125.Səyyar və yarimsəyyar qurğuları,buruqda elektrik təchizatı və qazıma
intiqalina olan tələblər
126.Buruqda fırladıcı mexanizmlər, rotorlar, fırlanğıclar
127.Buruq nasosları və qazıma Ģlanqları
128.Qazıma bucurqadları,bucurqadın yukqaldırma qabiliyyətinin təyini
129.Neft və qaz quyuların qazılmasında iĢlənilən baltaların təsnifatı;
130.Almazlı və ĠSM tipli baltalar
131.PDS qazıma baltaları; xüsusi məqsədlər üçün baltalar
132. Alətin tutulması
133.Baltaların materialları, damğalanması və rənglənməsi
134.Dağ süxurlarının dağıdılması mexanizmi,rotorla qazımanın texnoloji sxemi
135.Qazımanin reys sürətinin təyini,qazıma rejiminin analiz üsulları
136.Qazıma rejiminin təyini,baltanın quyuda səmərəli iĢləməsi müddəti
137.Süxurların qazımaya təsir edən əsas xassələri, baltanın firladılması
138.Maili quyularının qazılmasının tətbiq sahələri və məqsədi
139.Maili quyu profilinin layihə edilməsi
140.Maili quyuların qazılması üçün alətlər
141.Ġnhirafetdiricilərin və istiqamətlən-dirilməyən QKAH-in seçilməsi,
layihələndirilməsi və hesablanması
142.Üfqi quyuların qazılması üçün texniki tərtibatlar və qazıma texnologiyası
143.Quyu quruluĢları haqda ümumi məlumatlar
144.Quyuların möhkəmləndirilməsi məqsədi
145.Qoruyucu borular və onların birləĢmələri
146.Tamponaj materialları haqda məlumat
147.Neft və qaz quyularının sementlənməsi üsulları
148.Qazıma məhlulunun qazımada əhəmiyyəti
149.Gilli məhlullarin fiziki mexaniki xassələrı
150.Qazima məhlulunun hazirlanması və təmizlənməsi
151.Qazıma məhlulunun parametrlərinin tənzimi
152.Qazımada baĢ verən qəzaların səbəbləri
153.Qəzaların ləğv edılməsi üsulları,mürəkkəb qəzaların ləğvi
154.Neft və qaz laylarinin açılması üsulları
155.Qazımada əməyin təĢkili,kəmərləri endirib-qaldirilması üçün alətlər
156.Boru bazası,qazima turbinlərıtəmiri bazası,balta meydançası
157.Quyuların inĢası tskli və onun təĢkili
158.Süxurların təyini,quyuların karotaj edilməsi, kəmərlarin perforasiyası
159.Qazımada əməyin təĢkili,kəmərləri endirib-qaldirilması üçün alətlər
160.Boru bazası,qazima turbinlərıtəmiri bazası,balta meydançası
161.Quyuların inĢası tskli və onun təĢkili
162.Qazımanın texniki iqtisadi göstəricilərinin təyini
163.Sualtı neft yataqlarının mənımsınılməsi
164.Гуйуларын тябии яйилмясиня эеолоъи амиллярин тясири
165.Сцхурларын сыхлыьы вя хцсуси чякиси
166.Мцасир газыма цсуллары
167.Гуйуларын тябии яйилмя сябябляри
168. Qoruyucu kəmərlər,onların ünsürlərı
169. Вурма цсулу иля газыма
170. Апарыжы вя йа ишляк бору
171. Гуйулларын тябии яйилмясиня эеолоъи амиллярин тясири
172. Газыма мящлулунун йериня йетиряжяйи вязифя
173.Ротор цсулу иля газыма
174. Хцсуси мягсядляр цчцн ишлядилян балталар
175. Гуйуларын тябии яйилмясиня техники вя технолоъи амиллярин тясири
176. Газыма мящлулу иля ялагядар баш верян мцряккябляшмяляр
177. Ağır газыма борулары,onların markalanması
178.Газыма гуйусу щаггында qısa tarıx
179. Гуйудиби мцщярриклярля газыма
180. Газыма борулары вя газыма гыфыллары
181. Газыма мящлулунун вязифяляри
182. Əyici алятляр
183.Sütuncuqlu балталар
184. Йцнэцлляшдирилмиш газыма борулары
185. Маили вя цфги гуйуларын тятбиг сащяляри
186. Газыма мящлулунун кейфиййят параметрляри
187. Гуйу яйрилийини характеризя едян параметрляр
188.Гуйуларын йуйулмасында мягсяд
189.Газыма гуйуларынын нювляри
190. Газыма мящлулунун щазырланма цсуллары
191. Газыма кямяринин кюмякчи щиссяляри вя вязифяляри
192. Гуйуларын тябии яйилмяси
193. Фырланма цсулу иля газыма
194. Газыма мящлулу haqda
195. Газыма мящлулунун там дювранынын схеми
196.Хцсуси мягсядляр цчцн ишлядилян балталар
197. Гуйуларын тябии яйилмя сябябляри вя онлара гаршы мцбаризя цсуллары
198.Газыманын реъим параметрляри
199.Газымада баш верян гязалар
200.Газыманын механики, рейс вя тсикл сцрятляри
201. Мящсулдар лайларын ачылма цсуллары.
202. Истисмар кямяринин перфорасийа едилмяси
203. Газымада баш верян мцряккябляшмяляр
204.Buruqda fırlanğıc mexanizmlərı
205.Rotorlar
206.Qazıma bucurqadları,onların vəzifələri
207.Qazıma nasısları
RAFIQ SALMAN OĞLU ĠBRAHIMOV
1958-ci ildə Ermənistanin Sisiyan rayonunun
Dəstəkerd kəndində müəllim ailəsində anadan olub.
1965-1975-ci illər Bakı Ģəhərinin 228N-li orta
məktəbinin Ģagirdi,
1975-1980-ci illər Azərbaycan Neft və Kimya Ġnstitutunun (Azərbaycan Dövlət
Neft Akademiyası) tələbəsi, 1980-1983-cü illər “Kaspmorneft” (Dədə Qorqud)
üzən qazıma qurğusunda qazımaçı köməkçisi, 1983-1986-cı illər “ġelf-2” üzən
qazıma qurğusunda mühəndis-texnoloq, 1982-1985-ci illər Azərbaycan Neft və
Kimya Ġnstitutunun qiyabi aspirantı, 1984-cü il Ukrayna, Ġvano-Frankovski Neft və
Qaz Ġnstitutunun ixtisas artırma fakültəsində buruq məhlullarının texnika və
texnologiyası kursu, 1986-1989-cu illər Açıq neft və qaz fontanlarının bildirilməsi
və ləğvi üzrə Xəzər HərbiləĢdirilmiĢ Hissə (Fontana qarĢı dağ-mədən xilasetmə
HərbiləĢdirilmiĢ Hissə), Cənub dəstəsinin rayon mühəndisi, 1987-ci il Rusiyanın
Orenburq Hərbi Hissəsinin Təlim-Operativ dəstəsində neft və qaz quyularında
profilaktiki iĢlərin aparılması kursu, 1988-1989-cu illər Rusiyanın Axtırski və Ot-
radnenski HərbiləĢdirilmiĢ Rəhbər ĠĢçilərin hazırlıq məktəbi, 1982-1993-cu illər
Xəzər HərbiləĢdirilmiĢ Hissənin Cənub dəstəsinin komandir köməkçisi, Cənub
dəstəsinin komandiri, 1993-1999-cü illər “ġelf-3”və“Xəzər-2” üzən qazıma
qurğularında buruq ustası, 1995-ci il Texniki Elmlər Namizədi, 1999-2005
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ĠĢlər idarəsində qrup rəhbəri, sektor
müdiri, 2006-cı ildən Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının Neft və qaz
quyularının qazılması kafedrasının dosentidir.
ġIRIN OQTAY QIZI BAXġƏLIYEVA
1967-ci ildə Bakı Ģəhərində qulluqçu ailəsində
anadan olub.
1986-1992-ci illər Azərbaycan Dövlət Neft
Akademiyasının tələbəsi, 1986-cı ildən Qaz-neft-mədən
fakültəsinin dekanlığında, həmin ildə ”Neft və qaz quyularının
qazılması” kafedrasında baĢ laborant, 2002-ci ildən ”Neft və
qaz quyularının qazılması” kafedrasının assistentidir.1995-
1998-ci illər Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının qiyabi
aspirantı olub.
1996-cı ildən Qaz-neft-mədən fakültəsinin Elmi
ġurasının elmi katibidir. Fakültə Həmkarlar TəĢkilatının
sədridir.
top related