h Γαλλική επιρροή στην ευρωπαϊκή χωρική ανάπτυξη και...

1 TΡΙΗΜΕΡΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ "Η ΓΑΛΛΟΦΩΝΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, ΠΑΡΕΛΘΟΝ,ΠΑΡΟΝ ΚΑΙ ΜΕΛΛΟΝ"ΠΑΝΤΕΙΟ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ, 12,12&13 Μαρτίου 2014

H Γαλλική επιρροή στην ευρωπαϊκή χωρική ανάπτυξη και περιφερειακή πολιτική : η εδαφική συνοχή ως αντανάκλαση του ευρωπαϊκού

κοινωνικού µοντέλου

Στέλλα Κυβέλου, Επ.Καθηγήτρια Τµήµατος Οικονοµικής και Περιφερειακής ανάπτυξης, Διευθύντρια Eθνικού Σηµείου Επαφής ESPON

Περίληψη : Με την παρούσα εισήγηση επιχειρείται η παρουσίαση της Γαλλικής επιρροής στην αναζήτηση µιάς νέας χωροταξίας στην Ευρώπη, περισσότερο στρατηγικής, απαλλαγµένης από τις αγκυλώσεις, ουτοπίες, τα ελλείµµατα εφαρµογής και την αναποτελεσµατικότητα των παραδοσιακών κανονιστικών µοντέλων χωροταξίας, της γερµανικής προέλευσης και νοοτροπίας «τάξης στο χώρο». Με την έννοια αυτή, το γαλλικό σύστηµα χωρικού σχεδιασµού, τόσο ως ρυθµιστικός όσο και ως διαχειριστικός µορφότυπος προσεγγίζει – περισσότερο από κάθε άλλο εθνικό πρότυπο- την πολιτική οικονοµικής και κοινωνικής συνοχής που ασκείται στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το Γαλλικό µοντέλο χωροταξίας άσκησε άµεση επιρροή επί της Ευρωπαϊκής περιφερειακής πολιτικής και κατ’επέκταση επί της ευρωπαϊκής χωροταξίας (χωρικής ανάπτυξης και συνοχής).Το ουσιαστικό περιεχόµενο του Γαλλικής νοοτροπίας χωρικού σχεδιασµού καθορίζεται από µια σηµαντική έννοια που κατά την άποψή µας αποτελεί γαλλική πρόταση ως προς την αντανάκλαση στο χώρο του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού µοντέλου και κατά συνέπεια αποτελεί προσφορά της Γαλλίας στην προσπάθεια δόµησης του «ευρωπαικού εδάφους» και κατ’επέκταση στην πολιτική ενοποίηση : την έννοια της εδαφικής συνοχής, εναλλακτική πρόταση στην αναγνώριση αλλά και αποδοχή µιας χωροταξικής πολιτικής σε ευρωπαϊκό επίπεδο και ενδεχοµένως µιάς µελλοντικής ευρείας χωροταξικής αρµοδιότητας για την Ευρωπαική Ενωση. Με αντικείµενο την εδαφική συνοχή, η µακροπεριφέρεια της Μεσογείου µπορεί να αποτελέσει διαχειριστικό πρότυπο συνεργασίας µε πρωτοβουλία Ελλάδας και Γαλλίας. Sommaire : Le présent article tente de montrer l'influence française dans la recherche d'un «aménagement du territoire» renouvellé en Europe, plus stratégique, sans idées préconçues et privé d’utopies et de déficits d’application, loin de l'inefficacité des modèles réglementaires traditionnels d'origine et de culture allemandes qui évoquent l’«ordre dans l'espace». Dans ce sens, le système d'aménagement du territoire français, à la fois comme un régulateur et que la gestion de format approches - plus que tous les autres normes nationales, la cohésion économique et sociale appliquée dans l'Union européenne. Le modèle français d’amenagement du territoire a exercé une influence directe sur la politique régionale européenne et par extension sur l’amenagement du territoire en Europe (ou plutôt sur le développement territorial et la cohésion europeens). Le contenu principal de l’«aménagement du territoire» de culture française est définie par un concept important, celui de la cohesion territoriale qui constitue à notre avis la proposition française dans la réflexion sur le modèle social européen et constitue donc une offre de la France à l'effort européen de la construction du «territoire europeen» et par consequent de l'union politique de l’Europe. Meme si, par suite de la crise économique il y a acttuellement un certain recul en ce qui concerne le débat sur la cohésion territoriale, elle demeure certes une alternative à la reconnaissance et l'acceptation d'une politique d'aménagement du territoire au niveau européen et, éventuellement, elle concrétise une compétence territoriale de grande envergure pour la Commission européenne, dans l’avenir proche. En ce qui concerne la cohésion territoriale, la macrorégion de la Méditerranée pourrait bien servir comme

modèle de gouvernance de coopération, à l'initiative, notamment, de la Grèce et de la France. Εισαγωγή Mε την παρούσα εισήγηση, θα επιχειρήσουµε να παρουσιάσουµε, µε συντοµία, στο πλαίσιο της σηµερινής ηµέρας Γαλλοφωνίας, την καθοριστική Γαλλική επιρροή στην αναζήτηση µιάς νέας χωροταξίας στην Ευρώπη, περισσότερο στρατηγικής, απαλλαγµένης από τις αγκυλώσεις, ουτοπίες, ελλείµµατα εφαρµογής και αναποτελεσµατικότητα των παραδοσιακών κανονιστικών µοντέλων χωροταξίας ( χρήσεων γης), της γερµανικής προέλευσης και νοοτροπίας «τάξης στο χώρο». Επιτρέψτε µου, ωστόσο, ως διευθύνουσα του Εθνικού Σηµείου Επαφής για την Ευρωπαϊκή χωρική ανάπτυξη και Συνοχή1 να κάνω µια µικρή παρένθεση για να εξηγήσω το περιεχόµενο του προγράµµατος ESPON, η διεξαγωγή του οποίου µας έχει ανατεθεί από το Υπουργείο Ανάπτυξης και Ανταγωνιστικότητας : Αποστολή του ESPON είναι η στήριξη της περιφερειακής πολιτικής σε σχέση µε το στόχο της εδαφικής συνοχής και της αρµονικής ανάπτυξης του ευρωπαϊκού εδάφους, πρώτον µε την παροχή συγκρίσιµων πληροφοριών, στοιχείων τεκµηρίωσης, αναλύσεων και σεναρίων για την εδαφική δυναµική και δεύτερον, αναδεικνύοντας το εδαφικό κεφάλαιο και τις αναπτυξιακές δυνατότητες των περιφερειών και των µεγαλύτερων περιοχών, συµβάλλοντας στην Ευρωπαϊκή ανταγωνιστικότητα, την εδαφική συνεργασία και τη βιώσιµη και ισόρροπη ανάπτυξη. Σηµαντική έννοια στην οποία ερείδεται αυτή η συλλογική προσπάθεια για την οικοδόµηση της µελλοντικής Ευρωπαϊκής ενιαίας «χωρικής ενότητας» (territoire européen) είναι, εκτός των άλλων το εδαφικό κεφάλαιο : Η έννοια του εδαφικού κεφαλαίου προτάθηκε για πρώτη φορά από τον ΟΟΣΑ στο Territorial Outlook (ΟΟΣΑ, 2001), και υιοθετήθηκε από την Γενική Διεύθυνση Περιφερειακής Πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης : Κάθε περιφέρεια έχει ένα ειδικό «εδαφικό κεφάλαιο » που είναι διαφορετικό από αυτό άλλων περιφερειών και δηµιουργεί µεγαλύτερη απόδοση για συγκεκριµένα είδη επενδύσεων από ό,τι για άλλα, εφόσον αυτά προσαρµόζονται καλύτερα στην περιοχή και χρησιµοποιούν τα στοιχεία και το δυναµικό της περισσότερο αποτελεσµατικά. Το εδαφικό κεφάλαιο αποτελεί άθροισµα έξι µορφών κεφαλαίου : α/ Γεωγραφικό κεφάλαιο (φυσικά χαρακτηριστικά, περιορισµοί/ευκαιρίες), β/ Πολιτιστικό κεφάλαιο (υλική και άυλη κληρονοµιά), γ/Πολιτικό κεφάλαιο (σχέσεις δυνάµεων και ικανότητα να κινητοποιηθούν πόροι για τη ανάληψη δράσης), δ/Υλικό κεφάλαιο (οικονοµικό και άλλοι απτοί πόροι, συµπεριλαµβανοµένων των πάγιων ενεργητικών και της υποδοµής) ε/ Κοινωνικό κεφάλαιο (φύση των σχέσεων µεταξύ των δρώντων) και στ/ Πνευµατικό κεφάλαιο (κοινωνικά κατασκευασµένοι πόροι γνώσης). Η ουσιαστικότερη όµως έννοια που διατρέχει την Ευρωπαϊκή χωρική ανάπτυξη και συνοχή, είναι η έννοια της εδαφικής συνοχής, η τρίτη συνιστώσα της συνοχής που αποτελεί ουσιαστικά γαλλική πρόταση και επηρρεάζει πλέον σε βάθος τις διαδικασίες χωρικού σχεδιασµού και περιφερειακής πολιτικής µε την έννοια της κατανοµής των διαρθρωτικών πόρων στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Θα πρέπει να αναφέρουµε εδώ ότι η ευρωπαϊκή προσέγγιση για τον χωροταξικό σχεδιασµό δεν ταυτίζεται µε κανένα από τα ήδη διαµορφωµένα εθνικά πρότυπα ούτε κατατείνει στη δηµιουργία ενός κοινού ρυθµιστικού µοντέλου µε τη µορφή του ελάχιστου κοινού παρανοµαστή των εθνικών παραδόσεων. Αντίθετα η προσέγγιση αυτή υποδεικνύει ένα νέο ρυθµιστικό αλλά και διαχειριστικό παράδειγµα οργάνωσης του ευρωπαϊκού χώρου που αναζητεί τη θέση του µεταξύ δηµόσιας παρέµβασης και µηχανισµών της αγοράς. 1 Point Focal National du Projet ORATE (ESPON, www.espon2013.panteion.gr, www.espon.eu)

Aναντίρρητα, σε ευρωπαϊκή κλίµακα, δεν έχει υπάρξει καµία σοβαρή πρόταση ενός ευρωπαϊκού προτύπου χωρικού σχεδιασµού, και µόνο η έννοια της εδαφικής συνοχής, κυρίαρχη, ιδιαίτερα κατά την εποχή προ της οικονοµκής κρίσης, στην ευρωπαϊκή συζήτηση για τη χωροταξία, έχει περιγραφεί ως η χωρική έκφραση ( spatialisation ) του ευρωπαϊκού κοινωνικού µοντέλου (Davoudi, 2007). Ο Andrea Faludi στο άρθρο του «Territorial Cohesion: Old (French) Wine in New Bottles?» όπου επισηµαίνει τις γαλλικές ρίζες αυτής της έννοιας επισηµαίνει : « Εάν γίνει τελικώς αποδεκτή, η νέα έννοια της εδαφικής συνοχής θα µπορούσε να σηµάνει έναν επίσηµο ρόλο χωρικού σχεδιασµού για την Ευρωπαϊκή Ένωση» και συνεχίζει : «Όπως και άλλες έννοιες σχετικές µε την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, η εδαφική συνοχή υπόκειται σε πολλαπλές ερµηνείες. Η αρχική εστίαση ήταν στην περιφερειακή οικονοµική ανάπτυξη αυτή καθαυτή. Αυτή τη στιγµή, η εδαφική συνοχή συνεχίζει να σηµαίνει (παραδείγµατος χάριν, στη Λευκή Βίβλο για την ευρωπαϊκή διακυβέρνηση) το συντονισµό των πολιτικών µε αντίκτυπο σε µια και την αυτή χωρική ενότητα. Αρχικά, εµµένοντας σε µια περισσότερο παρεµβατική προσέγγιση της χωροταξίας, οι Γάλλοι θεωρούν ως σηµαντικό παράγοντα στην εξίσωση, τη µέριµνα για µια ισόρροπη και βιώσιµη ανάπτυξη, της αποκαλούµενης καθολικής ολοκληρωµένης προσέγγισης ( comprehensive integrated approach ). Οι Γερµανοί, µε τη σειρά τους, βλέπουν νόηµα στη νέα γαλλική εστίαση «στις υπηρεσίες γενικού οικονοµικού ενδιαφέροντος». Οι εµπειρογνώµονες και από τις δύο χώρες συµφωνούν σχετικά µε την ανάγκη για ένα χωρικό πλαίσιο για τις κοινοτικές πολιτικές. Ένα τέτοιο πλαίσιο θα έµοιαζε κάπως µε το Προοπτικό Σχέδιο Ανάπτυξης του Ευρωπαϊκού χώρου, αλλά ως τµήµα της πολιτικής εδαφικής συνοχής και ως µια κοινή αρµοδιότητα της Ένωσης και των κρατών µελών της. Αυτό θα δικαίωνε τις ιδέες των Γάλλων πρωτοπόρων της ευρωπαϊκής χωροταξίας» ( Faludi, 2004).

Αναζητώντας την φιλοσοφική θεµελίωση της έννοιας της «εδαφικής συνοχής» ο Jean Peyrony, από τα πρώτα στελέχη της DATAR που εργάστηκαν για τον ορισµό της έννοιας της εδαφικής συνοχής όπως αυτή εισήχθη από την Συνθήκη του Άµστερνταµ υπό την πίεση της Επιτροπής των Περιφερειών (Kyvelou, 1999) και επί πολλά έτη µέλος της επιτροπής Παρακολούθησης του Προγράµµατος ESPΟN 2000-2006, σηµειώνει ότι η έννοια της συνοχής µπορεί να αναχθεί στην αντίληψη του αµερικανού πολιτικού φιλοσόφου John Rawls, ο οποίος αντιλαµβάνεται την ελευθερία και την ισοτιµία, ως το θεµέλιο των δηµοκρατικών κοινωνιών. Στη βάση αυτή θεωρεί ότι η µέγιστη δυνατή ισότητα είναι επιθυµητή µε την προϋπόθεση ότι παραµένει συµβατή µε την αποτελεσµατικότητα. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο ίδιος ο Rawls επεκτείνει την αρχή της ισοτιµίας στη βιώσιµη ανάπτυξη ως τη βέλτιστη ισορροπία ανάµεσα στην οικονοµία (αποτελεσµατικότητα) την κοινωνία (ενδογενεακή ισοτιµία) και τη διατήρηση του περιβάλλοντος (διαγενεακή ισοτιµία). Το ενδιαφέρον κατά τον Peyrony εντοπίζεται στο γεγονός ότι πολλοί µελετητές στηρίζουν στις αντιλήψεις αυτές µια έννοια εδαφικής ισοτιµίας ή δίκαιης µεταχείρισης και ειδικότερα την πολυκεντρικότητα που είναι έννοια-κλειδί για το ΣΑΚΧ και την εδαφική συνοχή. Εφόσον η εδαφική ισοτιµία γίνει αποδεκτή, το ζήτηµα που παραµένει για την εδαφική συνοχή είναι το κατάλληλο εδαφικό επίπεδο αναφοράς (π.χ πόλεις, περιφέρειες, χώρες, Ευρωπαϊκή επικράτεια) και ποιο πλαίσιο πολυεπίπεδης διακυβέρνησης θα διέπει τη σχέση ανάµεσα στα διαφορετικά επίπεδα.

To γαλλικό υπόδειγµα : η χωροταξία ως πολιτική χωρικής συνοχής H χωροταξική πολιτική στη Γαλλία ουδέποτε κατέφυγε σε κλασικά κανονιστικά µέσα για την επίτευξη των στόχων της. Σε αντίθεση µε το χωροταξικό σχεδιασµό ρυθµιστικού χαρακτήρα που εφαρµόστηκε σε άλλες χώρες (π.χ Γερµανία, Δανία) η χωροταξία στη Γαλλία έχει κατά κανόνα οραµατικό, προγραµµατικό, κατευθυντήριο και συντονιστικό χαρακτήρα, εισήγαγε δηλαδή ένα δίκαιο διαµορφωτικό του µέλλοντος (droit prospectif) (Γιαννακούρου, 2008). Για το σκοπό αυτό χρησιµοποιεί µία πανοπλία µη κανονιστικών µέσων όπως στοχοθεσίες και γενικές αρχές, κατευθυντήριες διατάξεις, συστάσεις, προγραµµατικές συµβάσεις, φορολογικά κίνητρα, καθώς και δάνεια και επιχορηγήσεις που σκοπό έχουν κυρίως να προσανατολίσουν τις δηµόσιες και ιδιωτικές επενδύσεις σε γεωγραφικά επιλεγµένες περιοχές και να εγγυηθούν έτσι την ισόρροπη ανάπτυξη του συνόλου του γαλλικού εδάφους. Οι λόγοι που οδήγησαν τη Γαλλία να υιοθετήσει πολιτικές εδαφικής συνοχής (αναφέρονται ως «διευθέτηση του χώρου») ήταν η χαµηλή πυκνότητα, το µεγάλο µέγεθος και η γεωγραφική και κοινωνική ποικιλοµορφία που χαρακτηρίζει τη χώρα (Peyrony). Εξάλλου, η γαλλική παράδοση σχεδιασµού έθετε πάντοτε στο επίκεντρο τον εξοπλισµό του γαλλικού εδάφους µε υπηρεσίες δηµόσιου χαρακτήρα µε έµφαση στος υπηρεσίες δικτύων αλλά και στις υπηρεσίες καθηµερινότητας (services de proximité) µε σκοπό τη συνολική αύξηση της ευηµερίας και τη διασφάλιση της κοινωνικής και εδαφικής συνοχής (Peyrony, 2007, Kyvelou,1997). Με την έννοια αυτή το γαλλικό σύστηµα “aménagement du territoire” ως ρυθµιστικός αλλά και ως διαχειριστικός µορφότυπος προσεγγίζει – περισσότερο από κάθε άλλο εθνικό πρότυπο- την πολιτική οικονοµικής και κοινωνικής συνοχής που ασκείται στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το Γαλλικό µοντέλο χωροταξίας άσκησε άµεση επιρροή επί της Ευρωπαϊκής περιφερειακής πολιτικής και κατ’επέκταση επί της ευρωπαϊκής χωροταξίας (χωρικής ανάπτυξης και συνοχής). Ως στρατηγικός, ο ευρωπαϊκός χωρικός σχεδιασµός αποβλέπει στην οικοδόµηση νέων ιδεών, µεθόδων και διαδικασιών για την κατανόηση και τη διαχείριση της χωρικής αλλαγής στην ευρωπαϊκή επικράτεια. Λειτουργεί έτσι λιγότερο ως ένα κλασικό σχέδιο και περισσότερο ως ένα πλαίσιο αναφοράς που επιτρέπει τόσο στα κοινοτικά όργανα όσο και στις εθνικές αρχές (κεντρικές και αποκεντρωµένες) να επεξεργαστούν συµπληρωµατικές στρατηγικές σε διάφορα επίπεδα για το συντονισµό και τη χωρική ολοκλήρωση των τοµεακών πολιτικών και την αποφυγή επικαλύψεων, συγκρούσεων ή περιορισµού των αποτελεσµάτων τους. Με αυτή την έννοια ανταδιαστέλλεται τόσο ως προς την κανονιστική πολεοδοµική παράδοση των χωρών του Νότου όσο και ως προς τον καθολικό φυσικό σχεδιασµό της Βορειο-Δυτικής Ευρώπης. Διαφοροποιείται άλλωστε και σε σχέση µε το αγγλοσαξωνικό υπόδειγµα «town and country planning» το οποίο αν και στηρίζεται επίσης στη χρήση ενδεικτικών σχεδίων και κειµένων πολιτικής εν τούτοις περιορίζεται στη διαχείριση των χρήσεων γης χωρίς να ενσωµατώνει τις οικονοµικές, κοινωνικές και πολιτισµικές συνιστώσες του σχεδιασµού. Λόγω λοιπόν του στρατηγικού και ενδεικτικού του χαρακτήρα ο ευρωπαϊκός χωρικός σχεδιασµός προσεγγίζει µεθοδολογικά το Γαλλικό χωροταξικό ιδεότυπο και εµπνέεται από αυτόν. Είναι γεγονός ότι η οικοδόµηση της ευρωπαϊκής χωροταξίας υπήρξε κυρίως προϊόν πολιτισµικής επιρροής µιάς ισχυρής γαλλικής διοικητικής ελίτ που είχε γαλουχηθεί στα πρότυπα της «διευθέτησης του χώρου» ( aménagement du territoire). H ελίτ αυτή η οποία δραστηριοποιήθηκε αρχικά στους κόλπους της Επιτροπής επί Προεδρίας του Jacques Delors (1985-1995) πρωτοστάτησε στην εισαγωγή της πολιτικής για την οικονοµική και κοινωνική συνοχή στην Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη (1986) και στην µετέπειτα µεταρρύθµιση του κανονισµού των

διαρθρωτικών Ταµείων (1988). Το πρότυπο το οποίο ενέπνευσε, µάλιστα, τη λογική των Κοινοτικών Πλαισίων Στήριξης ήταν αυτό των «Contrats de Plans Etats-Régions”2 που στηρίζονταν στην εταιρική σχέση µεταξύ κράτους και περιφερειών και τα οποία είχαν εγκαινιασθεί στη Γαλλία όταν ο Jacques Delors ήταν ακόµη µέλος της Γαλλικής κυβέρνησης. Στην κινητοποίηση της ίδιας αυτής ελίτ οφείλεται επίσης η σύνταξη των κοινοτικών εκθέσεων « Ευρώπη 2000» και «Ευρώπη 2000+» µέσω των οποίων επιδιώχθηκε για πρώτη φορά η διακρατική θεώρηση των χωροταξικών ζητηµάτων στην Ευρώπη και η σύνδεση της κοινοτικής περιφερειακής πολιτικής και της πολιτικής συνοχής µε τη χωροταξία. Ήταν τέλος η ίδια ελίτ που είτε µέσω της Επιτροπής είτε µέσω της Επιτροπής Χωρικής Ανάπτυξης συνέβαλαν στο να καταστεί το Σχέδιο ανάπτυξης του Κοινοτικού χώρου ένα ενδεικτικό στρατηγικό πλαίσιο για το συντονισµό των εθνικών πολιτικών µε χωροταξικές επιπτώσεις. Η επιρροή που άσκησε το γαλλικό µοντέλο χωροταξίας επί της ευρωπαϊκής χωροταξίας δεν περιορίζεται µόνο στο επίπεδο της µεθοδολογίας. Οι συνάφειες µεταξύ των δύο προτύπων αφορούν κυρίως το ουσιαστικό περιεχόµενο του χωρικού σχεδιασµού. Και αυτό καθορίζεται από µια σηµαντική, αν και δυσερµήνευτη, έννοια που κατά την άποψή µου αποτελεί γαλλική πρόταση ως προς την αντανάκλαση στο χώρο του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού µοντέλου : την έννοια της εδαφικής συνοχής που όπως ανέφερα και στην αρχή αποτελεί την εναλλακτική πρόταση στην αναγνώριση αλλά και αποδοχή, µιας χωροταξικής πολιτικής σε ευρωπαϊκό επίπεδο και ενδεχοµένως µιάς µελλοντικής «χωροταξικής αρµοδιότητας» για την Ευρωπαική Ενωση. Επί Γαλλικής Προεδρίας, ο Hubert Falco, Υφυπουργός χωροταξίας είχε πει χαρακτηριστικά “Nous convenons volontiers qu’il existe un modèle social européen, je crois que nous sommes d’accord pour affirmer qu’il existe un modèle agricole européen. Ce à quoi nous sommes invités avec ce débat sur la cohésion territoriale c’est à définir ce que pourrait être un modèle territorial européen“ Είναι λοιπόν φανερό ότι εξελίσσεται τα τελευταία χρόνια - αν και συχνά επισκιάζεται λόγω της κρίσης- η συζήτηση γύρω από την αναζήτηση του ευρωπαϊκού χωρικού µοντέλου.3 Από την άλλη πλευρά το ευρωπαϊκό κοινωνικό µοντέλο είναι µια έννοια που επικαλούνται όλες οι συζητήσεις γύρω από την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Ανατρέχοντας στη βιβλιογραφία τόσο για την εδαφική συνοχή όσο και για το ευρωπαϊκό κοινωνικό µοντέλο είναι φανερό ότι µπορούµε να εντοπίσουµε κοινές ρίζες στις δύο έννοιες : κοινά ζητούµενα είναι η δικαιοσύνη, η ανταγωνιστικότητα, η βιωσιµότητα και η καλή διακυβέρνηση, καθώς και η εξισορρόπηση αυτών των παραγόντων µεταξύ τους. Πρόκειται καταφανώς για µια κληρονοµιά του Jacques Delors. Η χωρική συνοχή του ευρωπαϊκού εδάφους αποτελούσε για τον Delors την αναγκαία προέκταση της οικονοµικής και κοινωνικής συνοχής και εγγραφόταν σ’αυτό που ο ίδιος αποκαλούσε «Ευρωπαϊκό κοινωνικό µοντέλο», δηλαδή στο πρότυπο ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης που διέπεται από ισορροπία ανάµεσα στην ανάπτυξη και την κοινωνική δικαιοσύνη σε αντιδιαστολή µε την νεοφιλελεύθερη προσέγγιση της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Η συνοχή συνιστά γενικότερα έννοια που έχει τις ρίζες της στη γαλλική πρακτική χωροταξικού σχεδιασµού (Peyrony, 2007). Για τη Γαλλία ο σχεδιασµός του χώρου από τη µεταπολεµική περίοδο και µετά, έχει σκοπό να συµβιβάσει την “χωρική

2 βλέπετε και Κυβέλου Στ., Από τη χωροταξία στη χωροδιαχείρσιη, η έννοια του στρατηγικού χωρικού σχεδιασµού και της εδαφικής συνοχής στην Ευρώπη, Εκδ. ΚΡΙΤΙΚΗ, 2010 3 Tα ευρήµατα του ESPON σχετικά µε τα µελλοντικά σενάρια του ευρωπαικού χώρου είναι αρκετά πλούσια, βασιζόµενα στην µελέτη ET 2050. Βλέπετε και KYVELOU, Stella et CHIOTINIS, Nikitas, (2013), Politique régionale et la démocratisation de l’Europe : la lutte a la corde européenne, Géographies, Géopolitiques et Géostratégies Régionales, I, issue 1, p.89-96

δικαιοσύνη” µε την οικονοµική αποτελεσµατικότητα (Peyrony, 2007). Κατά τις διεργασίες καθορισµού της έννοιας της εδαφικής συνοχής που ανέλαβε η ολλανδική προεδρία ενόψει της συνόδου υπουργών στο Ρότερνταµ, υπήρξε στενή συνεργασία µε την Γαλλική DATAR (Faludi, 2005).

Η υιοθέτηση της έννοιας της εδαφικής συνοχής είχε σηµαντική αποδοχή από όλα τα κράτη - µέλη, όµως η σηµασία της ήταν µάλλον πιο εύληπτη ως προς την εφαρµογή της από τη Γαλλία. Αυτό φάνηκε και από το γεγονός ότι τα επιχειρησιακά προγράµµατα που προετοίµασε η Γαλλία για την πολιτική συνοχής της περίοδο 2007-2013 αναφέρονται εκτενώς στην εδαφική συνοχή, ενώ ελάχιστα από τα υπόλοιπα κράτη µέλη κάνουν αναφορά στην έννοια (Faludi, 2007). Κεντρικό στόχο της γαλλικής πολιτικής για τη χωροταξία (που εκφράζεται µε τον τίτλο «διευθέτηση του χώρου»), αποτελεί η εξασφάλιση της εθνικής συνοχής και εδαφικής αλληλεγγύης. Η εδαφική συνοχή, αναδεικνύεται στην Εδαφική Ατζέντα (Territorial Agenda, 2007) ως έννοια που προάγει το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Μοντέλο. Παράλληλα αποδεικνύεται η σηµαντική γαλλική επιρροή σχεδιασµού, κυρίως όταν αναφέρεται ότι: «Η Εδαφική Ατζέντα διευκολύνει µε όρους εδαφικής αλληλεγγύης τη διασφάλιση καλύτερων συνθηκών διαβίωσης ανεξάρτητα µε το που ζει ο καθένας, είτε στον πυρήνα της ΕΕ, είτε στην περιφέρειά της, µε την παροχή ίσων ευκαιριών, που θα βασίζονται στις περιφερειακές και τοπικές αναπτυξιακές δυνατότητες» Ο Jacques Delors, πρόεδρος της Eυρωπαικής Επιτροπής στα τέλη του 1980, θεωρούσε ότι η χωρική συνοχή της ευρωπαϊκής επικράτειας αποτελούσε το αναγκαίο συµπλήρωµα της οικονοµικής και κοινωνικής συνοχής και ότι εντασσόταν σε αυτό που ο ίδιος αποκαλούσε «Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Μοντέλο», δηλαδή «ένα πρότυπο ολοκλήρωσης που υποσχόταν την ισορροπία µεταξύ ανάπτυξης και κοινωνικής δικαιοσύνης σε αντιδιαστολή µε την άκρατη ελευθερία των αγορών που προωθούσαν οι υποστηρικτές της νεοφιλελεύθερης ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης» (Γιαννακούρου 2008α: 104-105).

Η λειτουργία του Ευρωπαικού Ταµείου Περιφερειακής Ανάπτυξης βασίστηκε στο πρότυπο αυτό, το οποίο επιδιώκει τη µείωση των περιφερειακών ανισοτήτων µε την προσήλωση στις αρχές της κοινωνικής και χωρικής δικαιοσύνης. Η γαλλική επιρροή στις διαδικασίες που προηγήθηκαν της υιοθέτησης της Εδαφικής Ατζέντας για την επικέντρωση του ενδιαφέροντος στην έννοια της εδαφικής συνοχής, ήταν πολύ σηµαντική και εκφράστηκε από την Γαλλική DATAR η οποία και πρότεινε τη συµπερίληψή της στο κείµενο του Ευρωπαϊκού Συντάγµατος το 2003 (Faludi, 2009:16-17). Αν και το Ευρωπαϊκό Σύνταγµα τελικώς απορρίφθηκε, η επιθυµία για την επικέντρωση στην έννοια της εδαφικής συνοχής δεν αποδυναµώθηκε και αυτό κατέστη κατάδηλο λόγω της συµπερίληψης της έννοιας στη Μεταρρυθµιστική Συνθήκη της Λισαβόνας µέσω της οποίας η εδαφική συνοχή απετέλεσε συντρέχουσα αρµοδιότητα της ΕΕ.

Η ευρωπαϊκή πολιτική εδαφικής συνοχής ως αντανάκλαση του Ευρωπαϊκού κοινωνικού µοντέλου

«….Είµαστε πεπεισµένοι ότι η εδαφική συνοχή της ΕΕ αποτελεί προαπαιτούµενο για την επίτευξη βιώσιµης οικονοµικής µεγέθυνσης και την υλοποίηση της κοινωνικής και οικονοµικής συνοχής – για την επίτευξη του ευρωπαϊκού κοινωνικού προτύπου…» Άρθρο 8 της Εδαφικής Ατζέντας της ΕΕ,

Άτυπη υπουργική σύνοδο για την αστική ανάπτυξη και την εδαφική συνοχή, Λειψία στις 24 και 25 Μαΐου 20074

Όσα εκτέθηκαν παραπάνω καταδεικνύουν την πρωτοπορεία του Γαλλικού πνεύµατος στο πλαίσιο των συζητήσεων γύρω από την αναζήτηση του «ευρωπαικού χωρικού µοντέλου», το µέλλον της πολιτικής συνοχής και τις συνιστώσες της ίδιας της συνοχής στην Ευρώπη. Η πολιτική εδαφικής συνοχής ταυτίζεται, άλλωστε, σχεδόν οµόφωνα µε τη συζήτηση γύρω από την χωροταξία στην Ευρωπαϊκή Ένωση που αναπτύσσεται σήµερα ραγδαία. Από την άλλη πλευρά, το ευρωπαϊκό κοινωνικό µοντέλο είναι µια έννοια που επικαλούνται όλες οι συζητήσεις γύρω από την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Ανατρέχοντας λοιπόν στη βιβλιογραφία τόσο για την εδαφική συνοχή όσο και για το ευρωπαϊκό κοινωνικό µοντέλο5, είναι φανερό ότι µπορούµε να εντοπίσουµε κοινές ρίζες στις δύο έννοιες. Κοινά ζητούµενα είναι η δικαιοσύνη, η ανταγωνιστικότητα, η βιωσιµότητα και η καλή διακυβέρνηση καθώς και η εξισορρόπηση αυτών των παραγόντων µεταξύ τους. Πρόκειται, καταφανώς, για µια κληρονοµιά του Jacques Delors. Η χωρική συνοχή του ευρωπαικού εδάφους αποτελούσε για τον Delors την αναγκαία προέκταση της οικονοµικής και κοινωνικής συνοχής και εγγραφόταν σ’αυτό που ο ίδιος αποκαλούσε «Ευρωπαϊκό κοινωνικό µοντέλο» δηλαδή στο πρότυπο ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης που διέπεται από την ισορροπία ανάµεσα στην ανάπτυξη και την κοινωνική δικαιοσύνη σε αντιδιαστολή µε την νεοφιλελεύθερη προσέγγιση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης6. Η εδαφική συνοχή ενδιαφέρεται συγκεκριµένα για τα ζητούµενα αυτά, σε συγκεκριµένες περιοχές και σε διάφορες χωρικές κλίµακες όπου οι συµµέτοχοι (stakeholders) έρχονται αντιµέτωποι για τον απλό λόγο ότι τα συµφέροντά τους επικαλύπτονται είτε λόγω γειτνίασης είτε ακόµη λόγω ενός κοινού πεδίου. Έτσι, η πολιτική εδαφικής συνοχής πρέπει να λάβει υπόψη της τη διαµόρφωση της χωρικής ενότητας για την οποία ενδιαφέρεται. Το ευρωπαϊκό µοντέλο κοινωνίας ως τέτοιο είναι περισσότερο αφηρηµένο. Όµως, τόσο η εδαφική συνοχή όσο και το ευρωπαϊκό κοινωνικό µοντέλο ερείδονται στις ίδιες πεποιθήσεις : κατά πρώτον οτι η αγορά δεν είναι το παν. Κατά δεύτερον, ότι υπάρχουν αξίες πέραν της συσσώρευσης7, κάτι που προσδίδει άλλωστε νοµιµοποίηση στη δηµόσια παρέµβαση επειδή άλλωστε ούτε η εδαφική συνοχή ούτε το ευρωπαϊκό µοντέλο µπορούν να υπάρξουν χωρίς αυτήν. Έτσι, τόσο το ευρωπαϊκό µοντέλο κοινωνίας όσο και η εδαφική συνοχή φαίνεται να αντιπροσωπεύουν, και τα δύο, µια απο-εµπορευµατοποίηση (de-commodification) ορισµένων τοµέων της πολιτικής. Η απο-εµπορευµατοποίηση είναι µια έννοια που επικαλείται ο Esping-Andersen (1990) για να προσδιορίσει τα κοινωνικά δικαιώµατα, δηλαδή την κατανοµή της πρόνοιας µε βάση τις ανάγκες και όχι τα κριτήρια της αγοράς. Η από-εµπορευµατοποίηση εµφανίζεται όταν µια υπηρεσία παρέχεται ως δικαίωµα, και όταν ένα πρόσωπο µπορεί να συντηρηθεί χωρίς να βασίζεται στην αγορά. Η αρχή της απο-εµπορευµατοποίησης (de-commodification) µεταφράζεται στο γεγονός ότι η πρόσβαση του κοινού στις προσφερόµενες υπηρεσίες συνδέεται µε την αναγνώριση αντίστοιχων κοινωνικών δικαιωµάτων και αποτελεί τη βάση της ταξινόµησης του Esping-Andersen των καθεστώτων ευηµερίας.

4 « Nous convenons volontiers qu’il existe un modèle social européen, je crois que nous sommes d’accord pour affirmer qu’il existe un modèle agricole européen. Ce à quoi nous sommes invités avec ce débat sur la cohésion territoriale, c’est à définir ce que pourrait être « un modèle territorial européen », Hubert FALCO, Secrétaire d’Etat à l’aménagement du territoire, Paris, 30 Octobre 2008 5 Βλ. και GIDDENS A., Η Ευρώπη στην παγκόσµια εποχή, Εκδόσεις Πολύτροπον, Αθήνα, 2008 6 Για την συµβολή του Jacques Delors στα ζητήµατα αυτά βλέπετε Drake H.(2000), Jacques Delors: Perspectives on a European Leader, Routledge, London και FALUDI, A. (Ed.), 2005.- Territorial Cohesion (Special Issue). Town Planning Review. 76(1), 1-118. 7 Stella Kyvelou, Nikitas Chiotinis (2014) : “L’économie de marché et la concurrence non-faussée : de l’accumulation du capital à la valeur d’usage et au développement local”, Conférence Annuelle Internationale EUROPA, Limoges, 21 Novembre 2014

Η απουσία βεβαίως µιας ενιαίας κοινωνικής πολιτικής στην ΕΕ συνιστά εµπόδιο στον σαφή ορισµό του ευρωπαϊκού κοινωνικού µοντέλου. Σύµφωνα µε τον Esping-Andersen8, τρεις διαφορετικοί τύποι κρατών πρόνοιας (welfare states) χαρακτηρίζουν την Ένωση. Το πρώτο, που συµπεριλαµβάνει το Ηνωµένο Βασίλειο και την Ιρλανδία, είναι το φιλελεύθερο (liberal) κράτος πρόνοιας. Οι περιορισµένες κρατικές παροχές στους οικονοµικά αδύνατους συνιστούν το χαρακτηριστικό γνώρισµα των χωρών αυτών. Ο ρόλος του κράτους είναι να προσφέρει ένα ελάχιστο επίπεδο κοινωνικής προστασίας (safety net) και να ενθαρρύνει την αγορά να παρέµβει στην κάλυψη των κοινωνικών αναγκών. Βασικό χαρακτηριστικό αυτού του µοντέλου είναι η παροχή κοινωνικής βοήθειας σταθερού συνήθως ύψους και µεταβιβαστικές πληρωµές προς όλους. Κυριαρχεί δηλαδή η κοινωνική βοήθεια και όχι η κοινωνική ασφάλιση. Ο σοσιαλδηµοκρατικός (social-democratic) τύπος κράτους πρόνοιας, που συναντάται στις σκανδιναβικές χώρες (Δανία, Σουηδία και Φινλανδία) χαρακτηρίζεται από την καθολικότητα όσον αφορά στις κοινωνικές παροχές. Η Δανία λ.χ ανήκει στο λεγόµενο «κοινωνικο-δηµοκρατικό προνοιακό καθεστώς» που χαρακτηρίζεται από την επέκταση της κάλυψης των κοινωνικών αναγκών και στα µεσαία στρώµατα. Κύριο χαρακτηριστικό αυτού του µοντέλου είναι η από-εµπορευµατοποίηση της κοινωνικής προστασίας. Βασικός σκοπός αυτού του µοντέλου είναι η επίτευξη ισότητας όλων σ’ ένα υψηλό και σ’ ένα ελάχιστο επίπεδο παροχών. Ο ρόλος του κράτους είναι ιδιαίτερα σηµαντικός, ενώ αυτός της αγοράς και της οικογένειας είναι περιορισµένος. Η Γερµανία, η Αυστρία, η Γαλλία και το Βέλγιο ανήκουν στην κατηγορία των «κλαδικών» (corporatist) κρατών πρόνοιας, δίνοντας ιδιαίτερη έµφαση στις κοινωνικές παροχές των διαφορετικών επαγγελµατικών οµάδων. Η Ολλανδία χαρακτηρίζεται από ένα «µικτό» κράτος πρόνοιας, µε σοσιαλδηµοκρατικά και corporatist γνωρίσµατα. Το Βέλγιο ανήκει και αυτό στο λεγόµενο «κορπορατιστικό προνοιακό καθεστώς». Στόχος του µοντέλου αυτού είναι η κάλυψη των κοινωνικών αναγκών µε κριτήριο την κοινωνική τάξη και θέση. Ο ρόλος του κράτους είναι ιδιαίτερα σηµαντικός, ενώ αυτός της αγοράς είναι περιορισµένος. Ο ρόλος της οικογένειας θεωρείται αρκετά σηµαντικός και η κοινωνική προστασία βασίζεται κατά κύριο λόγο στην αρχή της ασφάλισης των κοινωνικών κινδύνων. Οι χώρες της Μεσογείου (Ελλάδα, Πορτογαλία, Ισπανία και Ιταλία) θα µπορούσαν να θεωρηθούν ότι αποτελούν ένα ξεχωριστό τύπο κράτους πρόνοιας, που χαρακτηρίζεται από χαµηλά κοινωνικά οφέλη (επιδόµατα ανεργίας, επιδόµατα τέκνων και γονικές άδειες). Η Ελλάδα ανήκει9 στο λεγόµενο «νότιο µοντέλο»10. Στο µοντέλο αυτό., ο ρόλος της οικογένειας στην κάλυψη των κοινωνικών αναγκών είναι ιδιαίτερα σηµαντικός. Βασικά χαρακτηριστικά αυτού του µοντέλου, είναι η χαµηλή αποδοτικότητα των κοινωνικών υπηρεσιών, ο ανισοµερής καταµερισµός της κοινωνικής προστασίας απέναντι σε συγκεκριµένους κινδύνους κλπ. Τα συστήµατα που έχουν επικρατήσει στις Ευρωπαϊκές χώρες οφείλονται κατά κύριο λόγο στη διαφορετική διαδροµή σε ό,τι αφορά την οικονοµική τους ανάπτυξη, καθώς και στην διαφορετική λειτουργία σε επιµέρους τοµείς, όπως η υγεία, η παιδεία κ.α. Θα ήταν λοιπόν σκόπιµο, στο πλαίσιο της αναζήτησης ενός Ευρωπαικού χωρικού µοντέλου, να αναζητήσουµε την τυπολογία µορφών εδαφικής συνοχής στην Ευρώπη βασιζόµενοι στην τυπολογία, που προαναφέρθηκε, του Ευρωπαικού κοινωνικού µοντέλου. Όπως έχουµε δει από το παράδειγµα των σκανδιναβικών χωρών είναι σαφής η προσπάθεια σύνδεσης των πολιτικών επιδιώξεων που σχετίζονται µε την

8 ��. Esping-Andersen, G., (1990, 1996, 1999) �� «Social Europe» (September, 2003) CPB Netherlands Bureau for Economic Policy Analysis & Social and Cultural Planning Office, The Hague (www.cpb.nl). 9 �� Ferrera (1996) 10 �� Bismarc (�’ �� ) �� Beveridge (�’ �� )

εδαφική συνοχή µε αυτές του κράτους ευηµερίας που µοιράζονται ως αξία-βάση οι χώρες αυτές. Φαίνεται λοιπόν ότι το µοντέλο κοινωνίας αποτελεί τη µόνη βέβαιη αναφορά που θα µπορούσε να καθοδηγήσει τη δράση για την εδαφική συνοχή είτε σε επίπεδο κρατών-µελών είτε σε επίπεδο µακροπεριφερειών. Οι εργασίες πάνω στο στρατηγικό χωρικό σχεδιασµό, που συνδέεται άµεσα µε τα ζητήµατα της εδαφικής συνοχής, κινητοποιούν θεωρίες από τις επιστήµες του ανθρώπου και τις κοινωνικές επιστήµες11. Είναι δε γεγονός ότι θεµελιώδεις ιδέες για την Ευρώπη, την Ευρώπη µε το ευδιάκριτο «πρότυπο κοινωνίας της» βρίσκονται πίσω από την έννοια της εδαφικής συνοχής, η οποία µπορεί να γίνει κατανοητή ως στόχος χωρικής δικαιοσύνης που τείνει να ευνοήσει την επιτόπια ανάπτυξη (development-in-place) έναντι της εκλεκτικής µετανάστευσης σε θέσεις µεγαλύτερης ευκαιρίας ( Faludi, 2004). Αυτή η προσέγγιση αντιπαραβάλλεται, άλλωστε, σαφώς µε το αµερικανικό κοινωνικό πρότυπο που βλέπει την αρχή της δικαιοσύνης πίσω από την εδαφική συνοχή να αντιτάσσεται διαµετρικά στην αρχή της αποδοτικότητας ( efficiency principle ) που βασίζεται στην ελεύθερη κινητικότητα του εργατικού δυναµικού. Το ευρωπαϊκό πρότυπο φαίνεται όµως να είναι µια στρατηγική βασισµένη στις «ανάγκες» παρά στο «δυναµικό». Αυτή η διαφορά µεταξύ της «εν δυνάµει υψηλότερης παραγωγικότητας» και µιας ιδιαίτερα «ριζωµένης» αντίληψης της θέσης και του τόπου είναι ενδεικτική της διαφοροποίησης µεταξύ των δύο προτύπων κοινωνίας. Ασφαλώς αυτό οφείλεται και στην διαφορετική χωρική οργάνωση µεταξύ της Ευρωπαϊκής και της Αµερικανικής Ηπείρου. Εκτός από τις προφανείς νοµικές, πολιτικές, κοινωνικές, και πολιτιστικές διαφορές µεταξύ των Ηνωµένων Πολιτειών και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, συχνά διαπιστώνεται ότι η ΕΕ, απαριθµώντας σήµερα 28 χώρες, περιέχει έναν πληθυσµό 50% µεγαλύτερο από αυτό των Ηνωµένων Πολιτειών σε λιγότερο από µισή έκταση γης, παράγοντας έτσι µια πυκνότητα πληθυσµών σχεδόν 300 άτοµα ανά τετραγωνικό µίλι, έναντι µόνο 85 περίπου ατόµων ανά τετραγωνικό µίλι στις Ηνωµένες Πολιτείες. Εντούτοις, τα πλέον αστικοποιηµένα µέρη των Ηνωµένων Πολιτειών αρχίζουν να πλησιάζουν τις ευρωπαϊκές πυκνότητες. Επί παραδείγµατι, η βορειοανατολική µεγαπεριφέρεια (megaregion) που αποτελείται από 14 κρατίδια, µε περίπου 52 εκατοµµύρια ανθρώπους σε 188.380 τετραγωνικά µίλια, έχει πυκνότητα µεγαλύτερη από 275 ανθρώπους ανά τετραγωνικό µίλι. Αυτή η τάση µπορεί να οδηγήσει στην πρόταση, ότι τουλάχιστον ο χωρικός σχεδιασµός σχετικά µε την υποδοµή, και ειδικότερα τα δίκτυα υψηλής ταχύτητας, θα µπορούσε να διδαχθεί από το ευρωπαϊκό προηγούµενο, δηλαδή από την ευρωπαϊκή εµπειρία χωρικής οργάνωσης. Προς µια απο-εµπορευµατοποιηµένη χωρική ενότητα ; Συνεπώς, αν θεωρήσουµε οτι σηµαντικό κριτήριο για τα κοινωνικά δικαιώµατα πρέπει να είναι ο βαθµός στον οποίο επιτρέπεται στους ανθρώπους να καταστήσουν το βιοτικό επίπεδό τους ανεξάρτητο από τις καθαρές χρηµατιστηριακές δυνάµεις, τα κοινωνικά δικαιώµατα σαφώς «υποβαθµίζουν» το στάτους των πολιτών ως «εµπορευµάτων». Έτσι, η αποστολή της έννοιας της απο-εµπορευµατοποίησης ( de-commodification) θα µπορούσε να διευρυνθεί για να περιλάβει ζητήµατα ποιότητας ζωής όπως η διατήρηση και προστασία της φυσικής ή πολιτιστικής κληρονοµιάς, η ελκυστικότητα, δηλαδή στην πραγµατικότητα ολόκληρη η κλίµακα των αξιών που η χωροταξία, ακόµα και κάτω από τη σηµαία της πολιτικής εδαφικής συνοχής, αντιπροσωπεύει. Ο 11 �� Jürgen Habermas �� Anthony Giddens �� .

στόχος, στην περίπτωση αυτή, είναι ο απεγκλωβισµός από την καθαρά νοµισµατική λογική. Αυτό δεν σηµαίνει βεβαίως ότι η πολιτική εδαφικής συνοχής βασισµένη στα κοινά ιδανικά µε τους συνηγόρους του ευρωπαϊκού µοντέλου κοινωνίας θα παραµείνει απλώς µια θεωρητική σύλληψη. Η εφαρµογή έχει προχωρήσει, χάριν στην σηµαντική εργασία που ολοκληρώθηκε από το Ευρωπαϊκό δίκτυο παρατήρησης για τη χωρική ανάπτυξη και συνοχή (ESPON 2000-2006 και ESPON 2007-2013) µε επίκεντρο την παραγωγή ενός συστήµατος χωρικών δεικτών12 που υπερβαίνει πλέον τα κριτήρια του ΑΕΠ, δείκτης επί του οποίου στηρίχθηκε εν πολλοίς η κατανοµή των διαρθρωτικών πόρων στην Ευρώπη. Μεταξύ των δράσεων που θέτει η Εδαφική Ατζέντα13 ήταν άλλωστε η ανάπτυξη επιχειρησιακών δεικτών για την τακτική ενηµέρωση σχετικά µε εδαφικά θέµατα. Σε αυτό το πλαίσιο κρίνεται σηµαντική η στενή συνεργασία µεταξύ των προγραµµάτων ESPON, URBACT και της πρωτοβουλίας «Αστικός έλεγχος» (Urban Audit14). Όπως οι Zonneveld και Waterhout (2005) υποστηρίζουν, «..η πολιτική εδαφικής συνοχής έχει ανάγκη, ως δεύτερη χορδή στο τόξο της ένα οραµατικό στοιχείο» και το ευρωπαϊκό µοντέλο κοινωνίας θα πρότεινε ότι τέτοια χωρικά οράµατα θα έπρεπε να θεωρήσουν τους οικισµούς, τις πόλεις και τις περιφέρειες, δηλαδή το έδαφος της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως κάτι περισσότερο από θέσεις παραγωγής. Με άλλα λόγια, σύµφωνα µε τους συγγραφείς, το κριτήριο για να θεωρηθούν οι χωρικές ενότητες συνεκτικές είναι η ικανότητά τους να προσδιοριστούν ως τόποι µε τους οποίους οι άνθρωποι θα θελήσουν να συνδεθούν, να εργασθούν σε αυτούς και να τους αναπτύξουν. Η ελπίδα έγκειται στο γεγονός οτι, λόγω αυτού του συναισθήµατος σύνδεσης των πολιτών προς τους τόπους, οι ευρωπαϊκές χωρικές ενότητες θα µπορούσαν ν’αποτελέσουν περιβάλλοντα που µπορούν να συµβάλουν σε µια υψηλής ποιότητας εργασία από την οποία, όπως είναι εύλογο, εξαρτάται το µέλλον της Ευρώπης. Με την έννοια αυτή, η πρόταση στην οποία καταλήγει ο Andrea Faludi15 στο άρθρο του «Πολιτική εδαφικής συνοχής και το ευρωπαϊκό µοντέλο κοινωνίας» είναι οτι «..η από-εµπορευµατοποιηµένη χωρική ενότητα µπορεί να είναι µια καλή επιχείρηση». Στο πνεύµα αυτού του προβληµατισµού κινείται άλλωστε και η διαπίστωση της Danuta Hübner, τ.Επιτρόπου για την περιφερειακή πολιτική µε την ευκαιρία της έκδοσης της Πράσινης βίβλου για την εδαφική συνοχή : «…Η εδαφική συνοχή αφορά την προσαρµογή στη σηµερινή πραγµατικότητα και στις σηµερινές προκλήσεις. Είναι το ευρωπαϊκό µοντέλο βιώσιµης απασχόλησης και ανάπτυξης» Eπίλογος Aς µου επιτραπεί να κλείσω την σύντοµη αυτή εισήγηση µε την αναφορά σε δύο ελληνο-γαλλικές εκδηλώσεις επιστηµονικής ευθύνης µου : η πρώτη αφορούσε στην εδαφική συνοχή και στο ρόλο των υπηρεσιών δηµόσιου χαρακτήρα και γενικού οικονοµικού ενδιαφέροντος σ’αυτήν ( Συµβούλιο της Ευρώπης, EUROPA, DATAR, 2002) και η δεύτερη την οποία οργάνωσε το Πάντειο Πανεπιστήµιο και συγκεκριµένα 12 Βλέπετε και www.espon.eu. Η συγγραφέας ήταν από τους συντονιστές του Εθνικού Σηµείου Επαφής ESPON 2000-2006 και συµµετείχε ως µελετητήτρια σε πολλά TPGs του Προγράµµατος αυτού. Το εργαστήριο «Στρατηγικού χωρικού σχεδιασµού και βιώσιµης ανάπτυξης» του Παντείου που διευθύνει σήµερα συνεχίζει την έρευνα στο πλαίσιο του Προγράµµατος ESPON για την προγραµµατική περίοδο 2007-2013. 13 Βλ. Εδαφική Ατζέντα στο Παράρτηµα Ι. 14 Βλέπετε http://www.urbanaudit.org/ 15 Faludi, A. ‘Territorial Cohesion and the European Model of Society’, Cambridge, MA : Lincoln Institute of Land Policy, 2007

το Εθνικό Σηµείο Επαφής ESPON σε συνεργασία µε το Γαλλικό Ινστιτούτο Ελλάδας τον Μάρτιο 2009, στην εδαφική συνοχή στην λεκάνη της Μεσογείου, µε βάση τα αποτελέσµατα της Γαλλικής προεδρίας. Πραγµατοποιήθηκε, ασφαλώς, µε προοπτική την συνεργασία Ελλάδας και Γαλλίας προς το κοινό αυτό όραµα, µε πρωτοβουλία της Ελληνογαλλικής Ένωσης SDMed16 που εργάζεται για την αποκεντρωµένη συνεργασία µε αντικείµενο τη βιώσιµη ανάπτυξη και την εδαφική συνοχή στο χώρο της Μεσογείου. Οι εκδηλώσεις αυτές κατέληξαν σε σηµαντικά συµπεράσµατα που θα µπορούσαν να αξιοποιηθούν µε τη συνεργασία και των δύο χωρών. Ειδικότερα κατά τη δεύτερη συνάντηση, η συζήτηση επικεντρώθηκε στις κοινές αξίες που θα µπορούσαν να καταστήσουν την Μεσόγειο περισσότερο συνεκτική, µε µεγαλύτερη οικονοµική αποτελεσµατικότητα/ανταγωνιστικότητα αλλά και παράλληλα χωρική δικαιοσύνη (Guigou, 2002). Εκτέθηκαν πολλές απόψεις, η πολιτιστική ταυτότητα, το περιβάλλον, η γαλάζια ανάπτυξη και ο θαλάσσιος χωρικός σχεδιασµός, η αντιµετώπιση της αυξανόµενης αστικής και όχι µόνο φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισµού…Η δε καταληκτική οµιλία του Υπουργού Πολιτισµού και σήµερα πρωθυπουργού της Ελλάδας κ.Αντώνη Σαµαρά17 ανέδειξε µε καθαρότητα τον πολιτισµό ως αξία-βάση για την εδαφική συνοχή στην λεκάνη της Μεσογείου : “ ….Σήµερα το πρόβληµα της Ευρώπης παραµένει ανοικτό. Αναζητείται η κοινή πολιτιστική ταυτότητα πάνω στην οποία θα οικοδοµηθεί η Πολιτική Ολοκλήρωση. Και τα στοιχεία της ταυτότητας αυτής, εξακολουθούν να υπάρχουν, εν πολλοίς, στο Μεσογειακό χώρο. Στο χώρο που γέννησε την Ελευθερία, τον Ανθρωπισµό, το Μέτρο. Εκεί όπου έσµιξε ο Θεός και ο Άνθρωπος. Εκεί όπου διασταυρώθηκαν οι δρόµοι του ελαιόλαδου µε τους δρόµους του κρασιού. Εκεί που οι άνθρωποι έµαθαν να ζουν από το θάλασσα κι όχι να επιβιώνουν µε το φόβο της. Όπου κάτω από έναστρο ουρανό ο Αρίσταρχος τόλµησε να διανοηθεί το ηλιοκεντρικό σύµπαν, και ο Πυθαγόρας σπούδασε την Αρµονία ως φιλοσοφική αφετηρία του Σύµπαντος. Η Μεσόγειος υπήρξε πάντα και παραµένει µήτρα πολιτισµών, χωνευτήρι πολιτισµών και γέφυρα πολιτισµών. Η Μεσόγειος υπήρξε ανέκαθεν, αυτό που η Ενωµένη Ευρώπη πασχίζει να γίνει σήµερα. Κι από αυτή την άποψη, στη Μεσόγειο ίσως βρίσκεται σήµερα το «κλειδί» της Ευρωπαϊκή συνοχής. Γιατί η συνοχή δεν προϋποθέτει µόνο την οικονοµική ευηµερία, την κοινωνική δικαιοσύνη και την πολιτική δηµοκρατία. Προϋποθέτει και την κοινή ταυτότητα, την όσµωση των πολιτισµών, τη γεφύρωση των πολιτισµών,το διάλογο των πολιτισµών. Όλα αυτά που γίνονται και εξελίσσονται επί αιώνες στον ήλιο, στους ανέµους, στην αρµύρα και στα κύµατα της Μεσογείου. Μεσόγειος δεν σηµαίνει απλώς: «στη µέση της γης». Είναι και το σηµείο όπου ισορροπούν, η φύση, οι άνθρωποι, τα συναισθήµατα, οι ιδέες, και οι πολιτισµοί. Σηµείο γέννησης, ισορροπίας και αναγέννησης. Η Μεσόγειος προσέφερε τα µέγιστα στον Πολιτισµό. Τα πιο σηµαντικά, ίσως, δεν τα έχει δώσει ακόµα…» « ...Για τη Γαλλία και για την Ελλάδα, η Μεσόγειος αποτελεί ισχυρό στοιχείο µιας πλούσιας, ζωντανής και ιστορικής σχέσης. Είναι δική µας ευθύνη σήµερα να καταστήσουµε αυτή την κοινή θάλασσα διαχειριστικό πρότυπο συνεργασίας για 16 SDMed : Association pour le coopération en matière de développement durbale en méditerranée, www.sd-med.org 17 βλέπετε και SDMed, Πρακτικά της 2ης Ελληνογαλλικής Συνάντησης για τη βιωσιμη ανάπτυξη στην περιοχή της Μεσογείου, Γαλλικό Ινστιτούτο, 17-‐18 Μαρτίου 2009

τα προβλήµατα του καιρού µας. Ο προνοµιούχος δεσµός που ενώνει τη Γαλλία µε την Ελλάδα είναι ένας από τους πυλώνες πάνω στους οποίους η φιλοδοξία αυτή µπορεί να στηριχθεί.» ( Christophe Farnaud, Πρέσβης της Γαλλίας στην Ελλάδα, 2009) Θεωρούµε, λοιπόν, ότι η συζήτηση για την Μεσόγειο ως διαχειριστικό πρότυπο συνεργασίας µε στόχο την προώθηση µιάς σειράς δράσεων που θα προωθούν την εδαφική συνοχή θα πρέπει να συνεχιστεί από τις δύο χώρες µε µεγαλύτερη ένταση σήµερα λόγω της οικονοµικής κρίσης. Το Πανεπιστήµιό µας, εκ του ρόλου του ως Εθνικό Σηµείο Επαφής ESPON θα µπορούσε να προσφέρει πολλά. «La méditerranée des projets», εισήγηση του Francois Hollande στο πλαίσιο της Ένωσης για τη Μεσόγειο, νοµίζουµε ότι αποτελεί πρόσφορο έδαφος για µια ανανεωµένη συνεργασία Ελλάδας-Γαλλίας και τα Ελληνικά και Γαλλικά πανεπιστήµια µπορούν ασφαλώς να συµβάλουν, συνεργαζόµενα µεταξύ τους αλλά και µε άλλους φορείς δηµόσιους και ιδιωτικούς, σε πολλούς τοµείς. Θεωρώντας µάλιστα οτι ένα από τα αποτελεσµατικότερο σήµερα εργαλεία για την άσκηση περιφερειακής πολιτικής είναι ο θεσµός του Ευρωπαικού Οµίλου Εδαφικής συνεργασίας18, θα ήταν ευχής έργοn αν οι κυβερνήσεις των δύο χωρών εξέταζαν την δυνατότητα της µόρφωσης ενός τέτοιου Οµίλου µε αντικείµενο την προώθηση της εδαφικής συνοχής στην περιοχή. Aναφορές Γιαννακούρου Γ.(2008), «Η χωροταξία στην Ευρωπαϊκή Ένωση: Εθνικές πολιτικές και ευρωπαϊκή διακυβέρνηση», Παπαζήση, Σειρά: Διεθνής και Ευρωπαϊκή Πολιτική, Αθήνα

DAVOUDI, S., 2005.- «Understanding Territorial Cohesion», in Planning, Practice and Research,Vol.20, Nr.4, pp.433-441.

DAVOUDI, S., 2007.- «Territorial Cohesion, the European Social Model, and Spatial Policy Research», In: Faludi, A. (ed.) Territorial Cohesion and the European Model of Society. Cambridge MA: Lincoln Institute of Land Policy, pp. 81–103.

Faludi, A.(ed.): ‘Territorial Cohesion and the European Model of Society’, Cambridge, MA : Lincoln Institute of Land Policy, 2007 Kyvelou, Stella and Chiotinis, Nikitas, (2013), Politique régionale et la démocratisation de l’Europe : la lutte a la corde européenne, Géographies, Géopolitiques et Géostratégies Régionales, I, issue 1, p.89-96 Κυβέλου Στ., Από τη χωροταξία στη χωροδιαχείρσιη, η έννοια του στρατηγικού χωρικού σχεδιασµού και της εδαφικής συνοχής στην Ευρώπη, Εκδ. ΚΡΙΤΙΚΗ, 2010 Κυβέλου Στ., (1996): Η Χωροθέτηση υπηρεσιών και οργανισµών ως εργαλείο αποκέντρωσης και χωροταξικού σχεδιασµού και ο ρόλος του κράτους στην Γαλλία, ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ , Τεύχος 1/1996, Αθήνα ,σ.160-169

18 βλέπετε και Κυβέλου Στ., Από τη χωροταξία στη χωροδιαχείριση, η έννοια του στρατηγικού χωρικού σχεδιασµού και της εδαφικής συνοχής στην Ευρώπη, Εκδ. ΚΡΙΤΙΚΗ, 2010, σελ. 227

SDMed, Πρακτικά 2ης Ελληνογαλλικής Συνάντησης για την βιώσιµη ανάπτυξη στη Μεσόγειο, Γαλλικό Ινστιτούτο, 17-18 Μαρτίου 2009 ( βλέπετε www.sd-med.org) ΖONNEWELD,W., & WATERHOUT, B.,2005, Visions on territorial Cohesion, in: FALUDI A.,(ed.) Territorial cohesion (special issue).Town Planning Review.76 (1),15-27

h Γαλλική επιρροή στην ευρωπαϊκή χωρική ανάπτυξη και...

Documents

Πολιτική διαμαρτυρία και...

«Δημοκρατία και πολιτική φιλία...

Ανάπτυξη lis για την καταγραφή και...

Κριτική Παιδαγωγική,...

Ο λαϊκισμός στην ελληνική...

Εξωδικαστική επίλυση διαφορών...

«Δεν υπάρχει αθώα ανάγνωση»....

Ανάπτυξη και επικύρωση ενιαία...

Ελληνική Εξωτερική Πολιτική και...

Όταν η περιβαλλοντική ηθική...

Ακριβούλης ΔΕ & Χατζησαββίδου Σ. "...

Ρητορική, φιλοσοφία και...

Ανάπτυξη σχάρας ανάλυσης...

Στόχοι και Προτεραιότητες της...

Καινοτομία και Ανάπτυξη

Κριτική - Ριζοσπαστική...

Η ψυχολογική ανάπτυξη των...

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ και ...

Από το s στο Σίγμα: Προς μια Νέα...

Επιγραφικά Θεσσαλονίκεια ΙΙ....