معرفی و بررسی شهرهای مورد بازید شاردن سفرنامه نویس در...

1

معرفی و بررسی شهرهای مورد بازدید شاردن

(بر اساس کتاب سفرنامه شاردن در دوران صفوی)

1راحله باقری

:چکیده

شاردن جهانگرد کنجکاو نیمه دوم قرن هفدهم در طی اقامتش در ایران از

وی با استعداد بی نظیرخود . شهرهای بسیاری بازدید کرد و خاطرات فراوانی نوشت

و مسائل ایران و ارزیابی بی طرفانه اش از رویدادها کاری علمی در ثبت مناظر

شاردن با پوشیدن لباس های ایرانی به همه جا سر می زد و ممانعتی از . انجام داد

گزارش های او گنجینه اسناد . حضور وی حتی در اماکن مذهبی به عمل نمی آمد

ر اواخر عهد صفوی و مدارکی است که موجب آگاهی ما از زوایای مختلف زندگی د

یکی از این جنبه ها اماکن، شهرها و محله هایی است که شاردن در . می گردد

مسیر سفر خود با آن ها روبرو شده است و ویژگی های اقلیمی و موقعیتی آنان را

این مسئله از این جهت حائز اهمیت است که بسیاری از این موارد . برشمرده است

و یا ویژگی های آب و هوایی که شاردن برای این امروزه وجود خارجی ندارند

در این پژوهش کوشش خواهد شد . مناطق بر شمرده است تغییر پیدا کرده است

نقاط مورد بازدید شاردن در سفر دوم وی از هنگام ورود به ایران از مرز نخجوان

یک به یک مورد بررسی قرار بگیرد تا موقعیت و شهر ابهرارمنستان تا رسیدن به

نام امروزی دقیق آن با استفاده از ویژگی هایی که شاردن برای آن ها برشمرده

.است و با استفاده از منابع جغرافیایی معتبر مشخص گردد

شاردن، مناطق جغرافیایی، عصر صفوی، مطابقت امروزی :واژگان کلیدی

دانشجوی کارشناس ارشد، فرهنگ مردم، آداب و رسوم و میراث فرهنگی، بنیاد ایران شناسی - 1

2

:مقدمه

ا کنون دو اثر مهم دیگر در به جز ترجمه کتاب شاردن به زبان فارسی توسط مترجمان گوناگون، ت

نوشته ی دیرک وان در کرویس، در « شاردن و ایران»یکی . رابطه با شاردن ترجمه و چاپ شده است

بردارنده نگاهی جامع به زندگی شاردن و کامل ترین زندگی نامه در مورد اوست که تاکنون به نگارش

صه ای از زندگی شاردن و مختصری از است که خال« برگزیده و شرح سفرنامه شاردن»درآمده و دیگری

رانلد دبلیو و فری یر با اینکه نکات ارزشمندی را در متن . سفرنامه اوست که با توضیحاتی همراه می باشد

دیرک وان . کتاب خود آورده اند اما به سبب کوتاهی نمی توان آن را در قالب پژوهشی مستقل جای داد

ی نوشتن کتاب خود دوبار به ایران سفر کرد و مسیر سفرنامه شاردن را نویسنده کتاب شاردن و ایران نیز برا

پیمود اما هدف وی از نوشتن کتابش پی بردن به ابهامات زندگی شخصی نویسنده بود نه ابهامات سفرنامه

نگارنده پس از خواندن کتب سفرنامه شاردن به این نکته واقف شد که بسیاری از اماکنی که شاردن در . اش

خواننده امروزی به راحتی درواقع . امه خود از آن ها یاد می کند نامفهوم اند و با جایگاه حالشان متفاوتسفرن

در این پژوهش سعی بر این بوده است که مسیر به همین منظور. نمی تواند پی به موقعیت دقیق اماکن ببرد

شهر ابهر مورد بررسی قرار ن به دومین سفر شاردن به ایران به محض ورود از مرز نخجوان تا زمان رسید

شاردن در مسیر خود از .ادامه داداصفهان و دربار شاه سلیمان این مسیر را تا در آینده البته می توان . گیرد

شهرها و روستاها و کاروانسراهایی که عبور می کرد ویژگی هایی را برای هریک بر می شمرد و به توصیف آن

عه این اماکن با مطال. ها می پرداخت تاجایی که از تعداد سکنه و خانه های مسکونی آن نیز اطالعاتی می داد

با توجه به اینکه زمان بسیار زیادی از صفویه نگذشته است و بسیاری از اسامی به نام -به محل امروزی شان

پی برده ایم و در این راه از کتب مرجع جغرافیایی و نقشه ها استفاده کرده و به -پیشین خود هستند

د است که برای رسیدن به هدف مطلوب مشاهده اگرچه نگارنده معتق. مقایسه گذشته و حالشان پرداخته ایم

. عینی از این مسیر نیز الزم است که به دلیل کمبود وقت میسر نشد

3

:زندگینامه شاردن

م ، متوفی 1463متولد پاریس )ژان شاردن سیاح مشهور فرانسوی

نویسنده بزرگترین سفرنامه درباره ایران است که ترجمه ( م، لندن1113

این جهانگرد که پدرش جواهر فروش بود . بالغ گردیده استآن به ده جلد

م عازم هندوستان شد که از 1441نخست به عزم خرید جواهر در سال

اروپا به ایران آمد و از راه هرمز به هند رفت و سپس به ایران بازگشت و

اه عباس دوم جاذبه های ایران موجب شد که او زبان فارسی بیاموزد و شش سال در تحت حمایت خاص ش

صفوی در اصفهان پایتخت ایران به سر برد و در این مدت اوضاع تاریخی و سیاسی و اجتماعی و نظامی ایران

را مطالعه کرد و توسط نقاشی که با خود از قسطنطنیه آورده بود از مناظر دیدنی ایران مانند تخت جمشید و

داشت و با مجموعه هایی گران بها درباره ایران به از پیکر مردمان در آن زمان و لباس های آنان تصویر بر

در پاریس 1411فرانسه بازگشت و در آن جا کتاب شرح تاجگذاری شاه ایران سلیمان صفوی را در سال

به اصفهان بازگشت و 1413وی باردیگر با جواهراتی که شاه ایران سفارش داده بود، در سال . منتشر ساخت

امت کرد و مجددا راهی هندوستان شد و سپس با ثروت فراوانی به وطن خود چهار سال دیگر در ایران اق

چون لوئی شانزدهم پروتستان ها را آزار می داد، شاردن به انگلستان مهاجرت کرد و در روز . بازگشت

وی . گرفت« سر»ازدواجش با یکی از هموطنان هم مذهب و مهاجر خود، از جانب چارلز دوم انگلستان لقب

او بقیه عمر خود را . به عنوان وزیر مختار و عامل شرکت هند شرقی به هلند مأموریت یافت 1463در سال

1.در انگلستان گذرانید

شاردن به عنوان یک جواهر ساز و تاجر زندگی پر تحرکی داشت، ده سال از عمرش را در آسیا و عمدتا

و مشاهدات وی از جامعه ایران در نیمه در ایران گذراند و شهرت و آوازه اش بیشتر به سبب شرح سفرها

شاردن به نحو خیره کننده ای بر علوم و دانش های زمان خویش احاطه داشت، در . دوم قرن هفدهم است

266، ص 1361نشر ثالث، : تا پخته شود خامی، تهران...رنامهمنوچهر دانش پژوه، سف - 1

6

یک پروتستان فرانسوی دارای تحقیقاتش کوشا بود با افراد زیادی شخصا آشنایی پیدا کرد و به عنوان

1.دی مذهبی پابرجا و سرشتی نیرومند بو عقیده

رسید و نوشته اند که تألیف ممتع او در آمستردام به طبع 1111مجموعه سیاحتنامه او، بار اول در

حمات و یادداشت ها و تألیف و این سیاحت نامه حاصل ز. مورد استفاده مونتسکیو، روسو و گیبن بوده است

مطالعه و تحقیق درباره تدوین جهانگردی بصیر و داناست که مدت پنجاه سال عمر پر بار خود را صرف

ترجمه این سیاحت .کشور ما کرده است و جامع ترین اطالعات را در سفرنامه مفصل خود گرد آورده است

نامه نخست بوسیله ی آقای محمد عباسی در ده جلد و سپس توسط آقای اقبال یغمایی در پنج جلد انتشار

2.یافته است

نشر فروزان فر، : ، تهران«برگزیده و شرح سفرنامه شاردن»رانلد دبلیو، فری یر، ترجمه حسین هژبریان، حسن اسدی، - 1

31، ص 1361

266، جلد اول، ص 1361نشر ثالث، : منوچهر دانش پژوه، سفرنامه، تهران - 2

1

:رودخانه ارس

پس از پیمودن یک فرسنگ به پلی رسیدیم که بر روی رودخانه ی . افتادیم روز سیزدهم از نخجوان راه

بعد از پیمودن شش فرسنگ . مردم این محل این رودخانه را رود نخجوان می نامیدند. بزرگی بسته شده بود

دیگر در زمین های ناهموار و پرتپه و سنگالخ، شبانگاه کنار رود آراکس که مردمان مشرق زمین آن را ارس

1.می خوانند فرود آمدیم و همان جا خوابیدیم

ای نسبتا پرآب و خروشان است که از نام رودخانه، (آراکس :زبان ارمنیدر و آراز :ترکی آذربایجانیدر ) ارس

گذشته و پس از ارمنستانجلفا و نخجوان ترکیهسرچشمه گرفته، از مرز ترکیه آناتولیمنطقه آرپا چای در

رودخانه .ریزد می کوراوارد جمهوری آذربایجان گشته و به رودخانه جمهوری آذربایجانگذر از مرز ایران و

برگزیده شد و تمامی روسیهو ایرانبه عنوان مرز عهدنامه ترکمنچایمیالدی در پی 1613ارس در سال

2.افزوده شد روسیهمناطق شمال این رود از ایران جدا و به خاک

، شوسه جلفا، پل پلدشت در پل آهن جلفا :است که عبارتنداز بر روی ارس تا کنون پنج پل ساخته شده

.ماکو، پل خدا آفرین در قره داغ، پل نوردوز در مرز ارمنستان شهرستان

حمداهلل مستوفی در کتاب نزهه القلوب جلفا را از محال نخجوان محسوب کرده و مالیات آنجا را با مالیات

6.کند و می نویسد ضیاء الملک نخجوانی در محل جلفا پلی به رود ارس بسته است نخجوان محاسبه می

644ص ، ج دوم، 1316توس، : ایی، ترجمه سفرنامه شوالیه شاردن، تهراناقبال یغم -

66، ص1361اختر، : تبریز، جلفا از دیرباز تا کنون، ولی راعی و رضا احمدی - 2

63همان، - 3

34؛ ص 1361ن؛ انتشارات حدیث امروز؛ القلوب؛ دبیرسیاقی، محمد؛ قزوی زههنحمدالله مستوفی، - 6

4

:جلفا

نه درختی در آن . راسر زمین جایی بایر تر، خشک تر، سنگالخ تر از محل جلفای کهنه وجود ندارددر س

است و نه گیاهی در آن جا می روید و گرچه در نزدیکیهای آن نقاط سرسبز و حاصل خیز زیاد دیده می

خوش نما و در عوض طرح و نقشه جلفای کهنه بسیار . شود اما این مناظر خوب در جلفا دیده نمی شود

در زمان حاضر در این ویرانه شهرک سی خانوار زندگی می کنند که . همانند یک آمفی تئاتر طوالنی است

1.همه ارمنی می باشند

کیلومتری تبریز و به 121در ( درصد مساحت استان 3.1)کیلومتر مربع 1411شهرستان جلفا با وسعت

این شهرستان از سمت شمال با کشورهای جمهوری . است صورت نوار باریکی در مرز شمالی ایران واقع شده

ارمنستان و جمهوری خودمختار نخجوان، از سمت شرق با شهرستان خداآفرین، از سمت غرب با استان

2.مرز است های ورزقان و مرند هم آذربایجان غربی و از سمت جنوب با شهرستان

های شامل دهستان)های مرکزی ه نامطبق آخرین تقسیمات کشوری شهرستان جلفا دارای دو بخش ب

های ، سه نقطه شهری به نام(مهر های دیزمار غربی و نوجه شامل دهستان)رود و سیه( شجاع، ارسی و داران

.باشد آبادی می 41رود و شهر و سیه جلفا، هادی

11144، جمعیت شهرستان جلفا در حدود 1341براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال

جمعیت شهری . نفر برآورد شده است 1426و جمعیت مرکز این شهرستان ( درصد جمعیت استان 1.1)نفر

3.خانوار است 14126نفر و تعداد خانوار آن 11611نفر و جمعیت روستایی آن 31114این شهرستان

644ص ، ج دوم، 1316توس، : اقبال یغمایی، ترجمه سفرنامه شوالیه شاردن، تهران - 1

21ص ، 1361اختر، : تبریز، جلفا از دیرباز تا کنون، ولی راعی و رضا احمدی - 2

23: همان - 3

1

خاصی داشته و از لحاظ شهر جلفا از زمانهای پیش از میالد به خاطر موقعیت جغرافیایی و استراتژی اهمیت

به طوری که اصحاب االرس در زمان حضرت سلیمان فرهنگی و مدنی دارای شهرتی بس فراوان بوده است

اند و نام دوازده ماه بن داود در این منطقه ظهور کرده و سبب ایجاد دوازده شهر در کنار رودخانه ارس شده

ت بودند و از آب چشمه زیر صنوبر با اعتقاد بر این که مردم این شهر صنوبر پرس. بر آنها اطالق گردیده است

کردند و آب مصرفی خود و حیواناتشان را از رودخانه ارس شود استفاده نمی در صورت مصرف آن، خشک می

1.کردند تأمین می

مردم این شهر ها برای خود اعیادی در نظر گرفته بودند که بر سر هر ماهی و هر برجی در یک شهر از این

شدند و پس از بستن یک چادر حریر به درخت صنوبر و ذبح کردن قربانیهای رهای دوازده گانه جمع میشه

زدند و پس از دود کردن الشه حیوانات و حائل شدن بین مردم و صنوبر به ناله و خویش، بر آنها آتش می

مام این مراسم تا ماه بعد پس از ات. زاری پرداخته و از درخت صنوبر می خواستند تا از تقصیر آنها بگذرد

شدند و زمانی که نوبت شهر اسفندار ـ پایتخت اصحاب االرس ـ فرا می رسید، مشغول انجام کارهای خود می

هر شهر پس از تدارک قربانی و خیمه زنی در کنار درخت صنوبر از بابهای دوازده گانه شهر که هر باب آن

2.بادت به شادی و خوشحالی می پرداختندمخصوص یک شهر بود، وارد می شدند و بعد از ع

در حوالی قبچاق روستای نوشیروان از توابع بخش ( برگرفته از نام ماه بهمن)مکان مخروبه شهر بهمن

خداوند مردم این شهرها را به علت عدم اعتقادات .مرکزی جلفا است که به آن بهمن یا بهرام اطالق می شود

اردوباد فعلی در جمهوری خود مختار )هرها را به جز اردیبهشت دینی موجب نفرین قرار داد و همه ش

3.که به عنوان شهر مذهبی شهرهای دوازده گانه مطرح بود، ویران کرد( نخجوان

باشند که اغلب اقلیتهای مذهبی ایران در ایاالت شمال غرب و به خصوص ارومیه از مسیحیان ارمنستان می

ای از مسیحیان م، عده 1424 -م 1421اه عباس کبیر در سالهای ساکنین قدیمی جلفا بودند و در زمان ش

6.صنعت گر این شهر را به اصفهان کوچانید و در آنجا شهری در کنار زاینده رود با همین نام احداث کرد

11، ص 1361، اس س اح: ز ری ب ت، ا ف ل د و ج رن م ی گ ن ره ف ی خ اری ت ای م ی س، ی ب وررج پ م ال ود ع ع س م - 1

14همان - 2

12، ص 1314ریزی استان آذربایجان شرقی، سازمان مدیریت و برنامه: تبریز، منظقه ویژه اقتصادی جلفا، نیا مهدینقی - 3

33 ، ص1366، ابن سینا: ران ه ت، ا ف ل و ج ان ه ف اص ی خ اری ت ای ی راف غ ا، ج رود، ی ده زن، الم ر ک واه ج ی ل ع - 6

6

:دشت وسیع

راهی که در این روز . روز چهاردهم در مسیری که تپه و پشته بسیار داشت پنج فرسنگ پیش رفتیم

در طرف چپ از دشت وسیعی گذشتیم که . پیمودیم دنباله راه روزهای پیش در جهت شمال غرب بود

محل به ماده توده های عظیمی سنگ نشان دادند و گفتند مردم . میدان جنگ ایرانیان و عثمانیان بوده است

که درهمین محل سلطان سلیم پادشاه عثمانی پسر شاه سلیمان کبیر با شاه اسماعیل صفوی جنگیده

1.است

با توجه به تصویر هوایی زیر و نیز احتساب . کیلومتر است 61فاصله شهر جلفا تا شهر مرند امروزه حدودا

طی شده توسط شاردن می توان چنین احتمال داد که او در حرکت به ( ج فرسنگپن)حدود سی کیلومتر

الزم به تذکر است که جستجوی بیشتر . سمت جنوب از کنار شهر امروزی هادی شهر عبور کرده است

.و روایات شفاهی مردم نیاز به تحقیقات میدانی دارد "توده های عظیم سنگی"پیرامون

جلفا و مرند تصویر هوایی مناطق مابین

613ص ، ج دوم، 1316توس، : اقبال یغمایی، ترجمه سفرنامه شوالیه شاردن، تهران -1

4

:آالکو

ایرانیان می گویند این شهر را که بر اثر جنگ . پایان یافت( Alaccou)راه پیمایی آن روز ما در آالکو

که قسمت بزرگی از قاره آسیا را زیر فرمان خود -پادشاه تاتارها -های ایران و عثمانی ویران شده هالکو

1.درآورد بنا کرد

که جایی در شمال شهر آالکو به احتمال زیاد بایست

چراکه شاردن در ادامه . امروزی مرند بوده باشد

روز پانزدهم گرچه راه »: نوشته هایش می نویسد

هموارتر و صاف تر از راه روز پیش بود، بیشتر پیش

«.نرفتیم، و در مرند فرود آمدیم

کیلومتر مانده به شهر مرند و در جایی 21در حدود

تای زنوز ختم می شود که راه با شاخه ای به روس

جایی آبادی کوچکی وجود دارد که امروزه به الکی

شاید منظور شاردن همین آبادی . داغ مشهور است

.بوده است

در همین دشت کاروانسرایی وجود

داشته است که امروزه تخریب شده

این کاروانسرا به جهت واقع . است

به نام ،شدن در نزدیکی مرند

. است م گشتهکاروانسرای مرند موسو

کیلومتری 23کاروانسرای مذکور در

مرند و در سر راه جلفا و در دشت الکی

تاریخ بنای این .است واقع شده

هجری قمری 131به سال )کاروانسرا

نسبت داده ( و عهد ابوسعید بهادرخان

فعال جز تلی خاک آثاری از .است شده

وهترین بناهای زمان خود بوده و شاید هم قلعه یا مقر یکی از باشک)این کاروانسرا .است آن باقی نمانده

(ایلخان مغول) جهت نزدیکی نام محل به نام هالکوگروهی به (است حکومتی شخص با نفوذی بوده

2.شود میدهند چرا که الکی گاهی هالکو خوانده ساختمان این بنا را به هالکو نسبت می

613، ج دوم، ص 1316توس، : شاردن، تهراناقبال یغمایی، ترجمه سفرنامه شوالیه - 1

131، ص 1313ور، ش ک ی گ ن ره ف راث ی م ان ازم س: ران ه ت، ران ای ای راه س اروان ک، س الی ک رام ف ، ول ی ان ی ک ف وس دی م ح م - 2

11

ی آنتا چندین سال پیش سردر کاروانسرا که طاق رو

متر 4خراب شده بود نمایان بود که ارتفاع آن به

ای صفحة خارجی آن از نیم ستون زاویه کتیبه. رسید می

شده که به حروف انتی متر شروع میس 21به عرض

این حروف از سفال بدون لعاب .کوفی نوشته شده بود

.زمینة کاشی آبی روشن نوشته شده بود در1

اروانسرای ایلخانیاز سر در ک قسمتی

:مرند

رند شهری زیبا و خوش منظر و خوب است و قریب دو هزار و پانصد خانه دارد، و داخل و بیرون آن م

این شهر در آخر جلگه ای که به کوهی کوچک منتهی می شود واقع . باغ های بزرگ و دلگشا بسیار است

و از میان آن می گذرد، و مردم آب این است، شهری است حاصل خیز و زیبا و رودخانه ای به نام زلول

رودخانه را به جویهای کوچک تقسیم کرده اند و از آن برای آبیاری باغ ها و بوستان ها و کشتزار های خود

مرند از نخجوان آباد تر، خوش منظر تر و پر جمعیت تر است و میوه هایش از نظر فراوانی . استفاده می کنند

.شهرهای سرزمین ماد بهتر است و لطافت و مزه از میوه همه

قرمز . قرمز دانه یکی از فرآورده های مرند است که به مقدار کم از صحرای اطراف شهر به دست می آید

پیش از این مدت محصول به سبب عدم بلوغ کرم . دانه را فقط در هشت روز برج اسد جمع آوری می کنند

هایی را که روی آن رشد و نمو کرده اند می شکافند و ین برگکرم ها در موعد مع. مولد آن نارس می باشد

132همان - 1

11

این کلمه از کرم گرفته شده و چون این ماده از . ایرانیان به قرمز دانه کرمیس می گویند. از میان می روند

1.کرم در وجود می آید آن را بدین نام می خوانند

رودخانه خشکی در فاصله پنج گرچه بقایای. امروزه هیچ رودخانه ای درمیان شهر مرند وجود ندارد

خورد که در تصویر زیر نیز مشخص کیلومتری شهر مرند و در میان روستایی به نام دولت آباد به چشم می

.می توان این احتمال را داد که شهر در طول زمان جابجا شده باشد. گردیده است

اما . ماه مرداد امروزی می باشد برج اسد نام ماهی در گاهشماری خورشیدی است که حدودا مطابق با

،مشهور باشد "قرمزدانه کرمیس"اطراف مرند جمع آوری شود و به جستجو برای گیاهی که در مرداد ماه در

.تاکنون به نتیجه ای نرسیده است

در مناطق ایران و ترکیه معروف بوده که یک "قرمزدانه"الزم به ذکر است یک نوع آفت گیاهی به نام

محققان معتقدند از گذشته . شناسایی شده است Porphyrophoraی است و با نام علمی شپشک گیاه

بدن شپشم های گیاهی . های دور رنگ قرمز به طور طبیعی از گیاهان و حشرات، استخراج می شده است

Dactylopius coccus Costa (Dactylopiidae) و ز مکزیکا Porphyrophora cynodontis

(Archangelskaia) (Margarodidae) عالی کیفیتی دارای یک،مکاربا داسی، حاوی رنگ قرمز انرایاز

2.منسوجات، فرش، پارچه بوده است یزیمآ رنگ ایرب

613، ج دوم، ص 1316توس، : اقبال یغمایی، ترجمه سفرنامه شوالیه شاردن، تهران -1

، ایران در قرمز تامین رنگ منبع عنوان به ، Cochineal گیاهی، شپشک ترسیم و واحدی و دیگران، توصیف حسنعلی -2

14-16 ،دانشگاه شهید باهنر ،کرمانبین المللی زیست شناسی در ایران، هفدهمین کنفرانس سراسری و پنجمین کنفرانس

.1341 شهریورماه

مرند

روستای

دولت آباد

بستر خشک رودخانه

12

:شهرک صوفیان

راه امروز از میان کوه هایی می گذشت که بسیار بار کامال بهم نزدیک می شدند اما به یکدیگر نمی

این شهرکی بود که در دشتی گشاده و پرآب و حاصل خیز و . دیمساعت ده صبح به صوفیان رسی. رسیدند

برخی می گویند صوفیان . به اعتقاد گروهی صوفیان همان سوفیای ماد باستان می باشد. درختناک افتاده بود

مشتق از کلمه صوفی است و هنگامی که شاه اسماعیل به قصد اقامت در تبریز اردبیل را ترک کرد گروهی از

1.آن جا رحل اقامت افگندند و بدین مناسبت صوفیان نام گرفت صوفیان در

واقع شهرستان شبستر بخش صوفیانکه در استان آذربایجان شرقیصوفیان یکی از شهرهای

به تبریزو مرندبه تبریزشهر در بین محور ارتباطی این . است بخش صوفیاناین شهر مرکز . است شده

کیلومتری 414و تبریزکیلومتری شمال 31، شبسترکیلومتری شرق 31این شهر در . است واقع شده شبستر

« نیا رحیم رییس» ازجمله–برخی مورخان استناد نوشته به شهر صوفیان .است واقع شده تهرانشمال غرب

است که در کتیبه لشکرکشی بوده ماد صوفیاییا سوبیاهمان شهر « آذربایجان در سیر تاریخ» مؤلف کتاب

2.است با نام سوبی یاد شده، از این شهر اورارتوبه ( مسیح میالدسال قبل از 114) آشورپادشاه سارگن دوم

است و چنین یادکرده صوفیان و قصبه ارونق و نواحی اطراف آن، از ناحیه تبریزدر توصیف حمداهلل مستوفی

است آغازش سه فرسنگی شهریست تا پانزده ( تبریز) بر غرب شهر قارونچهارم ناحیت »: است نوشته

جا میوه، مدار تبریز بر ارتفاعات آن انگورو غلهفرسنگی وعرضش پنج فرسنگی باشد و حاصلی نیکو دارد از

و کنان کوزهو وایقانو شبسترو سیسایست چون است واکثرش معظم که هریک قصبه باشد وسی پاره دیه

3«.و غیره صوفیان

616، ج دوم، ص 1316توس، : اقبال یغمایی، ترجمه سفرنامه شوالیه شاردن، تهران - 1

16ص ، جلد اول، 1316ا، ن ب م: ران ه ت، خ اری ر ت ی در س ان ج ای آذرب، ا ی ن س ی رئ م ی رح - 2

66 ؛ ص1361ن؛ انتشارات حدیث امروز؛ القلوب؛ دبیرسیاقی، محمد؛ قزوی زههنحمدالله مستوفی، - 3

13

:تبریز

. انی و ثروت و جمعیت دومین شهر ایران استتبریز شهری است بزرگ و پر جمعیت و از لحاظ بازرگ

بنا شده که بنا به قول محققان جدید همان کوهی تبریز در آخر دشتی وسیع در دامنه ی کوهی بنا شده که

شهر به صورتی نامنظم . نامیده اند «بارونت»یا « اورنت»آن را « بطلمیوس»و « دیودور»، «پولیت»است که

رود کوچکی به. نه حصار دارد، نه قلعه و نه استحکامات. ی شباهت نداردساخته شده و به هیچ شکل هندس

جریان این رود گاهی مایه بروز و ظهور ضایعات و خساراتی به خانه ها و . اسپین چا از آن می گذرد نام

رود دیگر در شمال جاری است که مقدار آب آن در فصل بهار . بوستان هایی که در ساحل آن است می شود

زیرا در مدتی . نام این رود آجی به معنای شور است. یز از اندازه رود سن در فصل زمستان کمتر نیستو پای

متجاوز از شش ماه سیالب هایی که از زمین های پر نمک می گذرند و آبشان شور می شند به آن می

1.پیوندند

و رود فصلی مهران ( با آب ساالنه بزرگترین رود تبریز)تلخه رود : تبریز را دو رود سیالبی آبیاری می کند

آب تلخه رود به علت عبور از اراضی گچی و نمکدار، شور و تلخ است و برای کشاورزی . رود یا میدان چای

این رود که از دامنه های 2.مهران رود در بیشتر ماههای سال کم آب و خشک است. چندان مناسب نیست

کوه سهند سرچشمه می گیرد، از

یقوانچای به باسمنج می طریق درة ل

رسد و تقریبا با جهت شرقی ـ غربی

ادامه می یابد و با بهره گیری از آب

فرعی به طرف رودهای فصلی و

تلخه رود که از دامنه 3.تبریز می رود

های جنوبی سبالن و گردنة نیر

سرچشمه می گیرد، بعد از عبور از

جلگة سراب و دریافت چندین شعبه

قوشه داغ در شمال و از دامنه های

بزقوش و سهند در جنوب ، وارد

614، ج دوم، ص 1316توس، : اقبال یغمایی، ترجمه سفرنامه شوالیه شاردن، تهران - 1

1، ص ش 1312اد مشکور، تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری ، تهران محمدجو - 2

، 1، رشد آموزش جغرافیا ، سال «مهران رود، در شهر تبریز روند آلودگی میدان»بهروز ساری صراف و علی اکبر رسولی، - 3

11، ص (1311بهار ) 21ش

16

جلگة تبریز می شود و در امتداد جادة تبریز ـ آذرشهر به سمت جنوب غربی جریان می یابد و در حوالی

میانگین آبدهی تلخه رود در ایستگاه اندازه گیری ناحیة ونیار در مدخل . گاوگان به دریاچة ارومیه می ریزد

1.مترمکعب در ثانیه است 11تا حدود 1/12در جادة تبریز ـ اهر، ( شرق تبریز)تبریز رودخانه به دشت

تصویر هوایی شهر تبریز و مهران رود که از میان شهر می گذرد

:مسجد علیشاه

مسجد علیشاه کامال ویران شده، اما مردم قسمت پایین آن را برای گزاردن نماز و مناره بلندش را

کسانی که از ایروان به تبریز سفر می کنند نخستین اثری که پیش از وارد شدن به . کرده اند ترمیم و تعمیر

خواجه علیشاه صدر اعظم غازان خان در حدود چهارصد سال پیش این . شهر می بینند همین مناره است

2.مسجد را بنا نهاده است

به جای او 114در بود که لجایتوآخرین ایلخان مقتدر دودمان مغول ابوسعید، فرزند دوازده سالة ا

، در بیرون محلة مهادمین 126تا 111در این دوره، خواجه تاج الدین علیشاه گیالنی، از . نشست

در زمینی به مساحت تقریبی ده هکتار، مسجد و آرامگاهی برای ( مارمیان/ نارمیان/ مادمیثن/ مهادمهین)

معروف است و ویرانه اش در « ارگ علیشاه»وعه به این مجم. خود ساخت که از شاهکارهای معماری است

241ـ 246، ص ش 1313ن لی اصغر موحددانش ، هیدرولوژی آبهای سطحی ایران ، تهراع - 1

611، ص ، ج دوم1316توس، : شاردن، تهراناقبال یغمایی، ترجمه سفرنامه شوالیه - 2

11

متر مربع مساحت دارد، اینک مصالی امام 43111محل به جا ماندة مسجد، که . میان شهر باقی است

1.نامیده می شود( ره)خمینی

تصویر هوایی از ارگ علیشاه در کنار مصالی جدید االحداث

.61، ص (1314تابستان ) 2، ش 1میراث جاویدان، سال مجله وقف ، «تبریز( ره)وقف نامة مصلای امام خمینی » - 1

14

، از ویست گز بود و در آن صفه ای بزرگپنجاه گز در د و دویست مسجد صحن می نویسد حمدالله مستوفی

در آن مسجد انواع .، اما چون در ساختنش تعجیل کردند، فرو ریختندایوان کسری در مداین بزرگتر، ساخت

، سفرنامه نویسان و مورخانی که مسجد را از نزدیک دیده اند 1.به کار بردندتکلفات کرده سنگ مرمر فراوانی

به تبریز رفته ، در جهان نما در بارة 1161، مورخ مشهور عثمانی که در کاتب چلبی. رده انداز آن یاد ک

از مجموع سفرنامه ها و 2.مسجد علیشاه و تخریب دیوارهای آن در حملة عساکر عثمانی مطالبی نوشته است

ن عصر به شمار گزارشها چنین برمی آید که این عمارت مسجدجامع یکی از بهترین و عظیمترین بناهای آ

جامع عبارت بوده است از یک محراب و طاق بسیار بلند که باالی سه دیوار عریض و می رفته و گویا مسجد

ای وسیع و در هریک از طرفین صفه، مناره ای بلند طویل قرار گرفته بود و در قسمت شمالی مسجد، صفه

بلند آن با ، لیکن سه دیوار بزرگ واز بین رفتهاثر زلزله های شدید اکنون طاق و مناره ها بر .ساخته بودند

3.را در جنب همین مسجد دفن کردند( ق.هـ126متوفی )تاج الدین علیشاه . محراب مسجد باقی است

:مناره غازان خان

غازان خان مرکز و مقر پادشاهیش در تبریز بوده است و در همین شهر در گذشته است و به خاک

او در مناره بزرگی که به نام او منار غازان خان خوانده می شود و اکنون خراب سپرده شده است، آرامگاه

6.شده دیده می شود

. است تبریزهای تاریخی شهر نام یکی از محله( غازان شام: تلفظ محلی) غازان، غازانیه و یا شام غازان شنب

این محله در زمان ایلخانان در قالب . علت تاریخ مستقل و باشکوه آن مشهور است تر به این محله بیش

و سپس با نام غازانیه به یک شهر اقماری برای تبریز 4ابتدا با نام ارغونیه توسعه یافته 1روستایی به نام شام

در قرن هشتم از این شهر . له در همین زمان و با نام غازانیه بودرونق و شکوه اصلی این مح 1.تبدیل شد

این منطقه در طول تاریخ نقش بزرگی در 6شود یاد شده است عنوان اثری که در ایران مانندش پیدا نمی به

باغات سرسبز، خاک حاصلخیز و هوای مساعد آن نیز از . تاریخ آذربایجان، ایران و عثمانی برعهده داشته است

11ـ14؛ ص 1361ن؛ انتشارات حدیث امروز؛ القلوب؛ دبیرسیاقی، محمد؛ قزوی زههنحمدالله مستوفی، - 1

26ش ، ص 1363حسین نخجوانی، چهل مقاله ، به کوشش یوسف خادم هاشمی نسب ، تبریز - 2

36ـ32همان، ص - 3

611، ج دوم، ص 1316توس، : اقبال یغمایی، ترجمه سفرنامه شوالیه شاردن، تهران - 6

، 1342 ، مرکز پژوهشی میراث مکتوب: تهران ، خ؛ تصحیح و تحشیه محمد روشنالتواری اهلل همدانی، جامع رشیدالدین فضل - 1

616. ؛ ص3جلد

616: همان - 4

العباد؛ کارل یان؛ آبادان؛ سعی و اهتمام و تصحیح؛ اقل اهلل بن عمادالدوله ابوالخیر؛ تاریخ مبارک غازانی؛ به ضلف رشیدالدین - 1

214. ؛ ص1366انتشارات پرسش؛ چاپ اول؛

123 ؛ ص1361القلوب؛ دبیرسیاقی، محمد؛ قزوین؛ انتشارات حدیث امروز؛ زههنحمدالله مستوفی، - 6

11

امروزه 1.های شنب غازان در گذشته بوده است ژگیوی

شنب غازان یکی از مناطق غرب تبریز بوده و از طرف

خطیبو از جنوب به ( شهرک امام)سازی خانهشمال به

و از قراملکو از غرب به دشت تبریز و از شمال غرب به

.شود محدود می آخونیشرق به

: شامل موارد زیر بوده است اجزای اصلی شهر غازانیه

مسجد ، (ی غازان خان گنبد بزرگ، مقبره)ی عالی قبه

، ی شافعیه مدرسه، ی حنفیه مدرسه)مدارس ، جامع

، رصدخانه، دارالسیاده، خانقاه، (ی حکیمیه مدرسه

، متولیال بیت، القانون بیت، الکتب بیت، داراالیتام، دارالشفا

2.بوستان و قصر عادلیه، گرمابه، خانه حوض

اصل این مجموعه وقفنامه ای داشته که اگرچه امروزه

خواجه رشید الدین فضل نامه در دست نیست اما وقف

مینیاتوری از شنب غازانیه .التواریخ مفاد اصلی آن را آورده است در جامع اهلل همدانی

ای که در کنار هنگام عبور از تبریز ازمدرسه و زاویه ابن بطوطهم ، سیاح معروف، 1331/ق 131درسال

ر تاریخ د 3.جا بودند وآمد به آن گوید که در حال رفت ی غازان خان بود و از پذیرایی از کسانی سخن می مقبره

را نیز به ( غازان شام)، سیاح معروف عثمانی میان عمارات مهم شهر شنب غازان اولیا چلبیق، .ه 1111تاریخ

خورد بحث ها می ی غازان خان به عنوان گنبدی که سر آن به آسمان وی از گنبد مقبره. آورد حساب می

کند که گنبد و وی بیان می. که یک طرف در عمارت مقبره در اثر زلزله ازبین رفته است کند کرده، ثبت می

های شهر تبریز او در بین دروازه. ی شش ساعته به تبریز نمایان بود ی محمود غازان شاه از فاصله مقبره

تاورنیه 6.کند سلطان محمود غازان را نیز ذکر می مسجد جامعی شنب غازان و در بین مساجد آن دروازه

از آنهمه بنای زیبا که در شام غازان »ق ، به ایران سفر کرده 1164ال انگرد فرانسوی که در سبازرگان و جه

هر چند در آن تاریخ بیش . بوده فقط برجی را دیده که میان دشت، در سمت باختری تبریز قد علم کرده بود

تفع غایت مر اما تاورنیه آن را به. از نیمی از بنای مزبور بر اثر مرور زمان و حوادث دوران فرو ریخته بود

، سیاح 11ی ی اول سده در نیمه 1.کند ابهت آن اشاره می ی دیوارهای دور آن نوشته و به خواند و از خرابه می

ی استانبول را ذکر کرده (غلطه)برج گاالتاهنگام زیارت شنب غازان، شباهت برج آن را به ئاریوسآدام اول

136. ؛ ص1323نادر میرزا؛ تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز؛ تهران؛ انتشارات اقبال؛ - 1

؛ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات عبدالمحمد آیتی؛ تهرانبه تصحیح الدین عبداهلل شیرازی، تحریر تاریخ وصاف؛ شرف - 2

211. ؛ ص1312فرهنگی؛ تهران؛ چاپ اول؛

141. ، ص1314ی ابن بطوطه، تهران، النهرین تا ماوراءالنهر، پژوهشی در سفرنامه علی رودگر، از بین - 3

14-11. ؛ ص1336. ی اولیا چلبی به آذربایجان و تبریز؛ تبریز حسین نخجوانی، سیاحتنامه - 6

11. ؛ ص1334ی سنایی؛ ی تاورنیه؛ ابوتراب نوری؛ تهران؛ کتابخانه تاورنیه، ژان باتیست؛ سفرنامه - 1

16

شود با استناد به ثبت همین سیاح هم مشاهده می .نویسد های به وقوع پیوسته را می تخریب آن توسط زلزله

1.کشد را به دوش می "شنب غازان قاپوسی"ی تبریز نام گانه های شش که یکی از دروازه

بعد از شاردن سیاح اما کند فقط از یک مناره بحث می ،از عمارات غازان خان 1413در تاریخ شاردنگرچه

سیاح در ماه این . باشد سیاح ایتالیایی می جملی کارریدهد، دیگری که از وضعیت شنب غازان اطالعاتی می

های پرنقش و نگار و و از بزرگی برج آن و تزیین آن با کاشیاز شنب غازان دیدن کرده 1446ژوئن سال

2.کند خطوط و اعداد بحث می

ای که از تبریز زیارت کرد از گنبد شنب غازان اح فرانسویسی ژان دیوالفوای نوزدهم، مادام در اواخر سده

همراه های منقش و زیبایی را به وی کاشی. کند ای که به یک تپه تبدیل شده است بحث می فقط از خرابه

3.بیند های نفیس پراکنده در زمین می سنگ

:مسجد کبود

دی ساخت که به نام مسجد کبود قمری مسج 616یکی از پادشاهان ایران موسوم به جهانشاه در سال

این مسجد دارای دو مناره کوچک می باشد و دو مناره دیگر از نظر فنی دارای خصوصیتی . معروف است

ممتاز است که از نظر بلندی و قطر با مناره کوچک موافقت ندارد بر آن ها قرار گرفته، چنان که مناره های

6.ودکوچک به جای پایه ماره های بزرگ محسوب می ش

در زمان ابوالمظفر جهانشاه قراقوینلو در تبریز مجموعه بناهای بسیار زیبا، از جمله مسجد و خانقاه و صحن و

باقی ( «گوی مسجد»: در ترکی )کتابخانه و مقبره، ساخته شد که از آنهمه فقط ویرانه های مسجدکبود

1.مانده که در سالهای اخیر مرمت و گنبد آن بازسازی شده است

تصویر مسجد در دوره محمد شاه قاجار تصویر هوایی

44. ص ،1314، انتشارات وحید :هرانتتبریز از دیدگاه سیاحان خارجی در قرن هفدهم؛ ، ی رام ه ب رم اک - 1

21. ؛ ص1366ی کارری؛ حسین نخجوانی؛ تبریز؛ کارنگ؛ سفرنامه ،جملی کارری - 2

44. ص 1316پرداز؛ وشی، بهرام؛ تهران؛ قصه ؛ ترجمه و نگارش فره«ایران و کلده»ی مادام دیوالفوا دیوالفوا، سفرنامه ژان - 3

611، ج دوم، ص 1316توس، : اقبال یغمایی، ترجمه سفرنامه شوالیه شاردن، تهران -6

6 و 1ش ، ص 1363نسب ، تبریز حسین نخجوانی، چهل مقاله ، به کوشش یوسف خادم هاشمی - 1

14

:زیارتگاه عین علی

در انتهای شهر در طرف مغرب، روی یک کوه کوچک زیارتگاه بسیار زیبایی است که عین علی یعنی

ر ایرانیان می گویند که حضرت علی داماد پیغمبر زیباترین مردانی بوده که د. چشم علی نامیده می شود

سراسر دنیا پا به عالم هستی نهاده است و هر وقت بخواهند زیبایی کسی را بستایند می گویند این عین علی

1.این ساختمان زیارتگاه و در عین حال محل تفریح مردم تبریز است. است

ز و نیز معروف است، از بناهای تاریخی شهر تبری« عینال، زینال»و « عینالی»آرامگاه عون بن علی که به

ایلخانی ساخته بنا شده، به شیوه سرخابکوه این آرامگاه که بر فراز رشته. است ایلخانان مربوط به دوره

آرامگاه عون بن علی تا سده. گنبد، هشتی و ایوان تشکیل یافته است 4اتاق، 4بنای آرامگاه از . است شده

این . است طور کلی ویران شده به امپراتوری عثمانیای نیروه نهم هجری سالم بوده و در این دوره براثر حمله

هجری آن را به 1143سال لرزه ازنو ساخته شد؛ ولی دیری نپایید که زمین شاه عباس یکم بنا در دوره

2.نمودسیزدهم هجری، قهرمان میرزا بنای آرامگاه را مرمت های سده در واپسین سال. شدت تخریب کرد

616، ج دوم، ص 1316توس، : اقبال یغمایی، ترجمه سفرنامه شوالیه شاردن، تهران - 1

.وبگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان آذربایجان شرقی - 2

21

:قلعه رشیدیه

بیرون شهر و در طرف مشرق ویرانه های یک قلعه بزرگ دیده می شود که به آن قلعه رشیدیه می

این قلعه را خواجه رشید الدین صدر اعظم غازان خان در حدود چهارصد سال پیش ساخته است، . گویند

ور را اداره کند دو صدر اعظم برای خود انتخاب غازان خان چون معتقد بود یک وزیر نمی تواند تمام امور کش

1.کرد

ربع رشیدی در محلة ولیان کوه در مشرق شهر تبریز به قرینة غازانیه در ، در زمان وزارت خواجه رشیدالدین

خواجه رشیدالدین، شهرستان رشیدی را با کارکرد استحفاظی ساخت و بنا بر 2.ساخته شد غرب شهر

« ابواب البر رشیدی»مجموعة بناهای عام المنفعه که )تان مشتمل بود بر ربع رشیدی وقفنامة آن، این شهرس

، بازار و کاروانسراها، محله های صالحیه و ربض باال و ربض پایین ، باغ رشیدآباد و (نیز نامیده می شده است

ههای درون شهری ، بارو و ها برای کشاورزی، را(کاریز)فتح آباد و فضاهای مسکونی یا ذخیره ، باغها و کهریز

شهرستان رشیدی بین 3.در این وقفنامه نحوة سکونت در شهرستان رشیدی مشخص شده است. دروازه ها

، رشد و توسعة عظیمی یافته بود، اما بعدها همة این گنجینه ها دستخوش جهل و 116تا 111سالهای

رشیدی بود، ضبط و تصرف شد و ابواب البر خشونت قدرتمندان شد و موقوفات ، که هستی بخش ابواب البر

وارد تبریز شد و در ربع رشیدی سکونت کرد و 114سلطان اویس جالیر در رمضان . رشیدی از میان رفت

شاه عباس کبیر که می خواست برای مقابله با 1114در 6.، در همانجا درگذشت114در جمادی االولی

وی بخشی از ویرانه های ربع رشیدی که مسلط بر شهر بود، با سنگ عثمانیان در تبریز دژی پدید آورد، بر ر

زمین 1.و آجر بناهای رشیدیه و شنب غازان و مقبرة الشعرا و سنگهای گورستان گجیل ، برج و بارو ساخت

4.ربع رشیدی اکنون جزو محلة باغمیشه است

616، ج دوم، ص 1316توس، : اقبال یغمایی، ترجمه سفرنامه شوالیه شاردن، تهران -

14؛ ص 1361القلوب؛ دبیرسیاقی، محمد؛ قزوین؛ انتشارات حدیث امروز؛ زههنحمدالله مستوفی، - 2

111، 63ـ62ش، ص 1314، وقفنامة ربع رشیدی، چاپ مجتبی مینوی و ایرج افشار، تهران همدانی رشیدالدین فضل الله - 3

141ـ 164ش ، ص 1312 ،ی ل ار م آث ن م ج ان ارات ش ت ان :تهرانمحمدجواد مشکور، تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری ، - 6

112 .ش، ص1346، جهاد دانشگاهی: ، تهران3، در شهرهای ایران، به کوشش محمدیوسف کیانی، ج «تبریز»یحیی ذکاء، - 1

1، ش 6جاویدان، سال ، ترجمة فرانک بحرالعلومی، میراث «اوقاف ایران و مشکل پژوهش در بارة آن»بیرگیت هوفمان، - 4

113.ص ( 1314بهار )

21

و برج دفاعی آن تصویر هوایی محدوده برجای مانده ربع رشیدی

:مسجد عثمانی

یک مسجد بزرگ که سطح داخلی دیوارهای آن پوشیده از سنگ های مرمر صاف و صیقلی و سطوح

ایرانیان به سبب کینه و نفرتی که . خارجی آن خاتم کاری است تنها بنای کاملی از ابنیه ترکان عثمانی است

زه نگه داشتن آن نمی کوشند و آن نسبت به ترکان دارند از این مسجد به سزا مواظبت نمی کنند و در پاکی

1.را نحس و شوم می شمارند

( پادشاه آق قیونلو)اوزون حسن مورخان نوشته اند

مسجدی ساخت که گویا قدری خارج از شهر تبریز،

بوده ( میدان صاحب االمر کنونی)در قریة صاحب آباد

امرای آق . و نهری آن را از تبریز جدا می کرده است

مسجد اوزون حسن . قریه دربار داشتند قوینلو در این

614، ج دوم، ص 1316توس، : اقبال یغمایی، ترجمه سفرنامه شوالیه شاردن، تهران - 1

22

در 663و یعقوب بیگ ترکمان ، برادر وی ، در 662در میدان باشکوهی قرار داشت که خلیل ترکمان در

این مسجد بسیار بزرگ بود و اتاقهای بسیار داشت که همه با گچ بری و رنگ آبی و . آنجا به تخت نشستند

اوزون حسن . ، مدرسه ای عالی برای طالب علوم دینی ضمیمه بودبه این مسجد 1.طالیی آراسته شده بودند

2.نامیده اند« مدرسة نصریه»این بنا را . را در صحن باغ مسجد به خاک سپردند

:کاخ پادشاهی

بیرون تبریز در طرف جنوب، خرابه های کاخ های پادشاهانی که در قرون اخیر سلطنت می کرده اند

بقایای کاخی است که ارامنه آن را مقر سلطنت خسرو پرویز می دانند و در طرف مشرق. مشاهده می شود

معتقدند خسرو صلیب واقعی حضرت عیسی و دیگر چیزهای مقدسی را که از اورشلیم به تاراج گرفته بود، در

3.این کاخ نگهداری می کرده است

نلو از ایوان آن مسابقات و که شاهان آق قویی وجود داشته در میدان صاحب آباد، قصربه نوشته محققان

شاید منظور شاردن این قصر بوده 6.بازیها را تماشا می کردند یا سفیران خارجی را به حضور می پذیرفتند

.است

:میدان تبریز

میان میدان هایی که من در شهرهای مختلف دیده ام میدان تبریز از همه وسیع تر است، حتی از

در زمان های گذشته بارها و بارها ترکان عثمانی سی هراز مرد سپاهی . شدمیدان اصفهان نیز بزرگ تر می با

عصرها مردم برای گردش و وقت گذراندن و دیدن نمایش هایی که . برای جنگ در این میدان گرد آورده اند

1.در این مکان اجرا می شود به میدان می آیند به طوری که همیشه پر از جمعیت است

را قرار داردتبریزاد، یا صاحیب آواد میدانی، که در امتداد خیابان دارایی فعلی میدان صاحب آبمحققان

می دانند و معتقدند منظور شاردن این میدان بوده اصفهان ( نقش جهان)طرح اصلی میدان نخجوان الگوی

حکومت آق قوینلو و ظهور دولت صفوی، ترجمة کیکاوس جهانداری، تهران : والتر هینتس، تشکیل دولت ملی در ایران - 1

134ـ136ش، ص 1342

264ص ، 2ج :1344، ه ام ن ت اح ی ، ساولیا چلبی - 2

614، ج دوم، ص 1316توس، : اقبال یغمایی، ترجمه سفرنامه شوالیه شاردن، تهران - 3حکومت آق قوینلو و ظهور دولت صفوی، ترجمة کیکاوس جهانداری، تهران : والتر هینتس، تشکیل دولت ملی در ایران - 6

162ـ161ص ،ش 1342

614ص ، ج دوم،1316، توس: ترجمه سفرنامه شوالیه شاردن، تهراناقبال یغمایی، - 1

23

های بقایای باقیمانده از این مجموعه که امروزه به نام مجموعه صاحب االمر معروف است از مجموعه. ستا

های انجام شده این مجموعه مدت چهار قرن مرکز حکومت طبق بررسی. باشد تاریخی و ارزشمند ایران می

بوده است؛ ه طهماسبو شاایران و مقر فرماندهی پادشاهانی چون جهانشاه، اوزون حسن، شاه اسماعیل

اما امروز تنها نام و یاد این مجموعه نفیس باقیمانده و تغییرات بوجود آمده در طول تاریخ باعث کاستن از

1.شکوه و عظمت آن شده است

:چشمه آب معدنی

ن زیاد به آن جا رفت و ایکی از آن ها که مرد. در نزدیکی های تبریز چشمه های آب معدنی زیاد است

می کنند آب معدنی بارنج واقع در نیم فرسنگی شهر است و دیگر چشمه سید کند که در آبادی دیگری آمد

114 .ش، ص1346جهاد دانشگاهی، : ، تهران3، در شهرهای ایران، به کوشش محمدیوسف کیانی، ج «تبریز»یحیی ذکاء، - 1

26

و آب این چشمه های گوگردی است و برخی سرد و برخی داغ می در شش فرسنگی تبریز جاری است

1.باشد

تبریز در کنار روستای سابق و محله بزرگ و آباد و معروف بارنج در گوشه شمالی شرقی (بارنج)اریش ب

آثار چندی از بقایای آتشکده و قلعه در وبارنج قبال روستای تاریخی بوده . رود بنا شده است رودخانه مهران

اما یک روستای آباد بود 1361تا اصالحات ارضی سال این روستا .حوالی آن تا چندین سال پیش باقی بود

مشهور بزرگ و آباد یبارنج اکنون شهرک. گرفت تبریز در آنجا شکل شهرک اولینو شد تخریب پس از آن

2.کوی ولیعصر استبه

باریج سابق و شهرک ولیعصر فعلی

:باسمنج

این شخصیت معروف و عالیقدر یکی از . روز بیست و هشتم همراه برادر ملک التجار از تبریز بیرون شدم

پس از این که سه فرسخ از راه . تبزرگان روشناس شاهنشاه بود و ده خدمتگر و چهارده اسب همراه داش

همواری که از میان دامنه های سرسبز و خرم کوهستان ها می گذشت عبور کردیم در شهرک باسمنج که

پیرامنش را باغ . از هر سوی این شهرک جوی های آب روان بود. دارای قریب ششصد خانه بود فرود آمدیم

661، ج دوم، ص، 1316توس، : اقبال یغمایی، ترجمه سفرنامه شوالیه شاردن، تهران - 1

131، ص 1366، ندای شمس: بریزت ،شهر من تبریز ،اچیبهروز خام - 2

21

بریزی و زیزفون بسیار داشت و مردم برای پوشاندن درختان ت. های باصفا و خوش منظری فرا گرفته بود

1.سقف اتاق های خود از چوب آن ها استفاده می کردند

دورنمای پل باسمنج در نزدیکی تبریز، در دوره قاجاریه

استان آذربایجان باسمنج یکی از شهرهای مرکزی

واقع شهرستان تبریز بخش مرکزیاست که در شرقی

شرق مرکز کیلومتری جنوب 11در این شهر. است شده

خورشیدی 1341در سال است و استان قرار گرفته

رشیدالدین به نوشته. داشته است جمعیت نفر 11141

دیه از اوسبنج مشهور به ترک او، قریه در دوره اهلل فضل

شد و حدودش رود شمرده می مهران های ناحیه دیه

و شادباد علیا متصل به شارع خراسان و به اراضی زرنق

در منابع تاریخی 2.آباد بود ناب و فتح مرده و شارع قریه

شاه محمد خدابندههجری، 464اسکندرمنشی در سال به نوشته. است نیز نام فهوسفنج آمده صفویان دوره

و ها قزلباشدر زمان سلطان محمد خدابنده در جنگ میان 3.از سعیدآباد کوچ کرد و وارد فهوسفنج شد

6.نشینی کردند ها شکست خوردند و عقب در کنار رود فهوسفنج، عثمانی عثمانی امپراتوریسپاهیان شاه

دریای و بنادر شیروانو آذربایجانهایی از هجری بر اثر صلح با عثمانی، قسمت 446که در سال عباس یکم

646، ج دوم، ص 1316توس، : اقبال یغمایی، ترجمه سفرنامه شوالیه شاردن، تهران -

، 1342 ، مرکز پژوهشی میراث مکتوب: تهران ، التواریخ؛ تصحیح و تحشیه محمد روشن اهلل همدانی، جامع رشیدالدین فضل - 2

246. ؛ ص3جلد

324 ، ص1، ج 1311، ر ی ب رک ی ام: ران ه ت، ی اس ب ع آرای م ال ع خ اری اسکندرمنشی، ت - 3

، ی م ل ع: ران ه ت، ی راق اش ان س اح ش وش ک ب، ی ف ص اه ا ش ت ی ف ص خ ی از ش: ی طان ل س خ اری ت ، ادی رآب ت اس ی ن ی س ح ی ض رت م ن ب ن ی س ح - 6

126ص ،1346

24

را به آن دولت ( هجری 446و 461های سال ها در فاصله متصرفات عثمانی) لرستانو کردستانو خزر

ریز و ها، پیش از ورود به تب گیری آذربایجان از عثمانی جری برای بازپسه 1112واگذار کرده بود، در سال

1.پس از اقامت در کاروانسرای شبلی، وارد فهوسفنج شدهجری، قوای عثمانی به سرداری 1121در سال

2.فهوسفنج را تسخیر نمودند خلیل پاشا، شهر تبریز و در پی آن قریه

.الزم به ذکر است منظور شاردن از درختان تبریزی و زیزفون به ترتیب درختان سپیدار و هناب بوده است

:جی قاچآ

ابتدا از باالی تپه کوچکی گذشتیم، سپس وارد دشت زیبا و . روز بیست و نهم پنج فرسنگ پیمودیم

سرسبز و حاصلخیزی شدیم که ده ها و آبادی های خرم و با صفا داشت و سرانجام در دهی به نام آجی قاچ

(Adgy Aghatch )ماد است و به جرأت می چراگاه هایاین دشت ها سرسبزترین مراتع و . بار افکندیم

زیباترین، اصیل ترین اسبهای استان در این . توانم بگویم خرم ترین دشت های جهان به شمار می آید

3.شهرک تربیت می شوند

امروزه جایی به نام آجی قاچ وجود

ندارد اما با توجه به مسافت طی شده و

نشانیهایی که شاردن می دهد، به

مروزی تمال فراوان او در شهر ااح

بستان آباد یا یکی از روستاهای اطراف

البته عالمه .آن سکونت گزیده است

دهخدا نام قدیم بستان آباد را اوجان

ام اوجان از قرن ن 6.ذکر کرده است

های تاریخی ششم به بعد در اکثر کتاب

اوجان پایتخت . است و جهانگردی آمده

محمد خدابنده . است بوده که بعدا در اثر حوادث روزگار، به کلی منهدم شده ایلخانان مغولییالقی در دوره

1.پس از مرگ غازان خان در شهر اوجان به تخت پادشاهی نشست

241 ، ص1ج ، 1311، ر ی ب رک ی ام: ران ه ت، ی اس ب ع آرای م ال ع خ اری تاسکندرمنشی، - 1

433 ، ص3ج ، 1311، ر ی ب رک ی ام: ران ه ت، ی اس ب ع آرای م ال ع خ اری اسکندرمنشی، ت - 2

641ص ، ج دوم،1316توس، : اقبال یغمایی، ترجمه سفرنامه شوالیه شاردن، تهران - 3

لغتنامه دهخدا، ذیل واژه بستان آباد - 6

، 1342 ، مرکز پژوهشی میراث مکتوب: تهران ، التواریخ؛ تصحیح و تحشیه محمد روشن اهلل همدانی، جامع رشیدالدین فضل - 1

316. ؛ ص3جلد

21

:قراچمن

صاف و هموار بود ، و به صورت مار پیچ از میان تپه ها می ز سی ام شش فرسنگ راهی را که نسبتارو

در راه به سه کاروانسرا رسیدیم که بزرگ و در نهایت زیبایی و عظمت ساخته شده بود و .گذشت پیمودیم

سرانجام در آبادی قراچمن

واقع در دامنه یک تپه فرود

این آبادی به قدر . آمدیم

باسمنج بزرگ و پر جمعیت

نبود اما هم چندان خوش

1.منظر و با صفا بود

کی از روستاهای ی چمن قره

است استان آذربایجان شرقی

دهستان عباس شرقیکه در

شهرستان داش بخش تیکمه

.است واقع شده آباد بستان

:ترکمن

گذرگاهمان از دشتی در نهایت خرمی و سبزی و حاصل . روز سی و یکم چهار فرسنگ راه پیمودیم

در میان راه از نزدیک ده بزرگی گذشتیم که پیرامون آن باغ های زیبا و بزرگ و خوش منظر بود . خیزی بود

این ده با صفا ترکمن نامیده می شد و از این جهت بدین نام . و از هر سوی آن جوی های آب جریان داشت

2.موسوم بود که در مزارع و مراتع آن گروه بسیاری از ترکمانان به چوپانی اشتغال داشتند

مدتها بعد از .همانگونه که از نقشه نیز استنباط می گردد، منظور شاردن ترکمانچای امروزی بوده است

.شاردن و در دوره قاجار عهدنامه معروف ترکمانچای در این شهر امضاء شد

641، ج دوم، ص 1316توس، : اقبال یغمایی، ترجمه سفرنامه شوالیه شاردن، تهران - 1

641 همان - 2

26

:میانه

روز اول ژوئن پس از پیمودن دو فرسنگ راه صاف و هموار به کوهستانی رسیدیم که راه از میان آن می

سیری مارپیچ رودخانه کوچکی با جریانی سخت تند در م. این قسمت راه بسیار صعب العبور بود. گذشت

جاری بود و چون راه را در چند جا قطع می کرد، ناچار شدیم در چندین نقطه از آن بگذریم، آن گاه در

این شهرک دهی گسترده دامن و حاصلخیز و سرسبز و محصور در کوهستان بنا شده، این . میانه فرود آمدیم

1.ه را میانه می نامندرشته کوه ماد را از پارت جدا می کند و به همین سبب شهرک میان

ام قدیم این شهر میانجن .است و مرکز شهرستان میانه یکی از شهرهای اصلی استان آذربایجان شرقی میانه

های کتاب البلدان این مطلب از میان نوشته. درخشانی برخوردار است شهر میانه از سوابق تاریخی .است بوده

مطالب نیز عمران و کشاورزی این سامان ،آبادی در مورد. تبسیار مشهود اس اصطخری و بالذری و ییعقوب

مغول یکبار به طور کلی نابود شد ودر حمداهلل مستوفی این شهر در اثر حمله بنا به نوشته. اند بسیاری نوشته

2.های بعدی روبه آبادانی نهاده است دوره

641، ج دوم، ص 1316توس، : اقبال یغمایی، ترجمه سفرنامه شوالیه شاردن، تهران - 1

سازمان برنامه و بودجه استان آذربایجان شرقی: تبریز ،سیمای شهرستان میانه، سازمان برنامه و بودجه آذرربایجان شرقی - 2

6ص بی تا،

24

:رودخانه قزل اوزن پل

رودخانه –پل محکم و خوبی که بر روی رودخانه قزل اوزن در آخرین ساعات راه پیمایی آن روز از

بسته بودند، گذشتیم و در کاروانسرای بزرگی نزدیک که برای توقف مسافران ساخته شده بود و سمله -زرین

(semele )1.نام دارد بار افکندیم

نه به زنجان و بر سر در بین راه میااین پل .به نظر می رسد پل مورد نظر شاردن، پل دختر شهر میانه باشد

از تاریخ ساختمان پل اطالعات درستی در . رودخانه قزل اوزن در شرق کوه قافالنکوه واقع شده است

دهند ولی با توجه های آن را به عهد ساسانی نسبت می شناسان تاریخ پایه ای از باستان عده. دسترس نیست

.اند تخمین زدهبه شیوه معماری تاریخ ساخت آن را به قرن هشتم هجری

وضعیت امروزی پل دختر

در اوایل دوره قاجار وضعیت پل دختر

در کاروانسرای مورد نظر نیز احتماال کاروانسرایی بوده که امروزه به کاروانسرای جمال آباد مشهور است و

.است کیلومترى شهرستان میانه واقع شده 31آباد، در روستاى جمال دامنه

111، ج دوم، ص، 1316توس، : اقبال یغمایی، ترجمه سفرنامه شوالیه شاردن، تهران - 1

31

:شامکاروانسرای سیر

روز سوم مقدار چهار فرسنگ از همان مسیری که هنگام بیرون شدن از تبریز در پیش گرفته بودیم به

. راه صاف و هموار بود و از نردیک کوههایی که در طرف راست و چپ بود می گذشت. طرف جنوب پیمودیم

آبادی کوچک بنا شده بود که نزدیک سه یا چهار ( sircham)سرانجام در کاروانسرای بزرگی به نام سیرشام

و دفتر مأموران باج راه ایالت پارت این کاروانسرا در زمینی شنزار و خشک ماسه ساخته شده بود. بار افگندیم

1.در این جا دایر بود

جایی رسیده که امروزه سرچم باد از مسیری که امروزه متروک گردیده بهپس ازترک جمال آشاردن

.دنامیده می شو( پایین)سفلی

سراهاى مهم مسیر تجارى رى به سراى سرچم یکى از کاروان اروانک

سرا که این کاروان. آذربایجان در قرن هشتم هجرى قمرى بوده است

هجرى 163در سال سردر آن، رباط نام دارد، کتیبه طبق نوشته

کیلومترى محور 61ایلخانى، در روستاى سرچم در قمرى در دوره

قدیم چاى و مشرف به جاده زنجان میانه در ساحل رودخانه -ان زنج

سرا نشان بررسى آثار و بقایاى این کاروان. تبریز احداث شده است

سراهاى چهارایوانى بوده و شامل دهد که طرح آن از نوع کاروان مى

111، ج دوم، ص 1316توس، : شوالیه شاردن، تهران اقبال یغمایی، ترجمه سفرنامه - 1

جمال آباد

سرچم سفلی

میانه

پل دختر

جاده امروز مسیر شاردن

31

نشین بوده هاى شاه صحن مرکزى و حجره

سرا حداقل این کاروان در چهار گوشه. است

چهار برج تعبیه شده بوده است که امروزه

سرا، به هاى ساختمان کاروان بخش همه

استثناى در ورودى، ویران و به تلى از خاک

1.تبدیل شده است

:کاروانسرای نیکبه

راه به سبب وفور تپه های شنی . روز چهارم به مقدار هفت فرسنگ در زمینی صاف و شنزار پیش رفتیم

در سرتاسر طول راه در دو طرف جاده و در فواصل کوه، دشتهای سرسبز و خرم و . چ بودجا به جا مارپی

ما در . کشتزارها و آبادی ها را آبیاری می کرد

که میان ( nicbe)کاروانسرای بزرگی به نام نیکبه

2.بزرگ بنا شده بود، فرود آمدیمپنج آبادی

است و در کاروانسرای نیک پی مربوط به دوره صفوی

رستان زنجان، بخش زنجانرود، روستای نیک پی شه

این کاروانسرا داخل روستا و در .است واقع شده

ای تاریخی به نام قبرستان قرار گرفته و نزدیکی تپه

.های روستایی قرار دارد در اطراف آن خانه

111ص ،1313ور، ش ک ی گ ن ره ف راث ی م ان ازم س: ران ه ت، ران ای ای راه س اروان ک، س الی ک رام ف ، ول ی ان ی ک ف وس دی م ح م - 1

111، ج دوم، ص، 1316توس، : اقبال یغمایی، ترجمه سفرنامه شوالیه شاردن، تهران - 2

32

:زرقان

این راه . ش رفتیمروز پنجم در راهی که غالبا مستقیم و بدون پیچ و خم بود، مقدار شش فرسنگ پی

زرقان شهر کوچکی . همانند و دنباله مسیری بود که روز پیش سپرده بودیم و سرانجام در زرقان بار افکندیم

است که بیش از هزار خانه ندارد و در دشتی باریک و کم عرض میان دو کوه که فاصله شان از شهرک بیش

باغ های خوش منظر و با صفا . صل خیز استاز نیم فرسنگ نیست واقع شده است، کشتزارهای زرقان حا

اما فاقد خانه های خوب و دلگشاست و بسیاری از عمارت آن فرو هوایش خنک و خوش است. بسیار دارد

1.ریخته است

در شهرستان زنجان و استان مرکز نزنگا زنجان یا .بی شک منظور شاردن شهر امروزی زنجان بوده است

نگار نامدار، ، تاریخحمداهلل مستوفی. است ایران نشین آذربایجانی و از بزرگترین شهرهای ایران غرب شمال

ذکر شهین و نام نخستین این شهر را دانسته ساسانیان ، سردودماناردشیر بابکان بنیاد شهر زنجان را از

شهین نام شهر زنگان است و معرب »: است شهین چنین نوشته دهخدا هم در سرواژه در لغتنامه 2.است کرده

3«.است بنا کرده اردشیر بابکان آن زنجان باشد و گویند این شهر را

111، ج دوم، ص، 1316توس، : اقبال یغمایی، ترجمه سفرنامه شوالیه شاردن، تهران - 1

46؛ ص 1361ن؛ انتشارات حدیث امروز؛ القلوب؛ دبیرسیاقی، محمد؛ قزوی زههنحمدالله مستوفی، - 2

شهین لغتنامه دهخدا، ذیل واژه - 3

33

:کاروانسرای قرق بوالق

ایلخی . راه مستقیم و صاف و هموار بود. ا بودروز ششم گذرگاه ما از زیباترین و فرح بخش ترین دشته

جوی های آب از چشمه ها روان بود و . های پادشاه و اعیان و اشراف در آن دشت سرسبز و خرم می چریدند

باغ ها و بوستان . چندان ده و آبادی در پی هم بودند که به شمار در نمی آمد. کشتزار ها را شاداب می کرد

Qureq)پس از پنج فرسنگ راه پیمایی در کاروانسرای بزرگی به نام قرق بوالق . ندها به هم در پیوسته بود

Boulaq )1.دوری این کاروانسرا تا سلطانیه بیش از برد یک تیر توپ نبود. فرود آمدیم

قدیمی قره بالغ کامال تخریب شده و کاروانسرای

.هم اکنون بصورت تپه تاریخی در آمده است

آنچه که مسلم است این است که شکل تپه محل

با احتمال کاروانسرای قره بالغ چنان است که

قریب به یقین پالن آن از نوع کاروانسراهای

مقایسه با کاروانسرای سرچم چهار ایوانی و قابل

است، با این تفاوت که فاقد برج های دیده بانی

.بوده است

:سلطانیه

منظره اش از دور چنان زیبا و باشکوه جلوه می کند که آدمی . سلطانیه در دامنه کوهی واقع است

اما وقتی پای در آن می نهیم از آن همه آبادانی و قشنگی نشان بسیاری نمی . خته ی تماشایش می شوددلبا

مردم می گویند . سلطانیه سه هزار خانه دارد و دارای چندین عمارت رفیع و عظیم عمومی است. بینیم

و تا نیم فرسنگ وسعت شهر در روزگاران گذشته، مخصوصا در طرف مغرب خیلی بیشتر از زمان حاضر بوده

ها در طرف مغرب مؤید این ها ، مساجد، برج ها، باروکلیسا جلوتر باغ و خانه وجود داشته است، خرابه های

افزون بر این در نوشته های مورخان و محققان ایرانی آمده است که این شهر در زمان های . گفته است

112، ج دوم، ص 1316وس، ت: اقبال یغمایی، ترجمه سفرنامه شوالیه شاردن، تهران - 1

143ص ،1313ور، ش ک ی گ ن ره ف راث ی م ان ازم س: ران ه ت، ران ای ای راه س اروان ک، س الی ک رام ف ، ول ی ان ی ک ف وس دی م ح م - 2

36

در کمتر شهری این همه ویرانی که بیانگر گذشته بسیار وسیع و مهم و روزگارانی پایتخت بوده است و

1.عظمت دوران آبادانی آن بوده دیده می شود

به گواهی . واقع است زنجان کیلومتری شهر 63است که در استان زنجان یکی از شهرهای شهر سلطانیه

آنان پس از استقرار در .است بنا شده مغول ایلخانان منابع تاریخی موجود، شهر سلطانیه نخستین بار در دورة

ییالق به عنوان پایتخت، دشت وسیع و سرسبز سلطانیة کنونی را برای شکار و گذران یزتبر و انتخاب ایران

2.شد یعنی شکارگاه شاهین نامیده قنقوراوالنگ ترتیب این محل بدین. انتخاب کردند

112، ج دوم، ص 1316توس، : اقبال یغمایی، ترجمه سفرنامه شوالیه شاردن، تهران -2

2، ص 1346 ، جغرافیای تاریخی سلطانیه، مولف،محمدعلی مخلصی - 2

31

هی هیه

روز هفتم شش فرسنگ از دشتی که از سرزمین هایی که روزهای پیش عبور کرده بودیم بسی خرم تر

و درختناک و آبادی های خوش منظردر دو طرف راه به فاصله های کوتاه، . و سرسبزتر و زیباتر بود گذشتیم

فرود ( Hohie)در دهی بزرگ و باصفا و پر درخت به نام هی هیه . چمنزارهای پر گل و گیاه دیده می شد

این ده نزدیک شهرکی پر جمعیت بود که دورش را بارویی احاطه کرده بود وسان قلعه مخفف حسن . آمدیم

1.قلعه نامیده می شد

هیدج .مابین سلطانیه و ابهر روستایی قرار دارد به نام هیدج که احتماال شاردن در آنجا توقف کرده است

در برخی منابع به . کیلومتری شهر زنجان قرار دارد 11است که در حدود استان زنجان یکی از شهرهای

.اشاره شده است رای آنجاسکاروان

:ابهر

در آن . هوایش مالیم و جان پرور و فرح زاست. و کم مانند است موقع جغرافیایی این شهرک زیبا جالب

نسبت . ساختمان های خوب و زیبا دارد. همه گونه میون و هر نوع مواد خوراکی به حد وفور به دست می آید

سه مسجد بزرگ و با شکوه . به جمعیت و وسعتش میهمانخانه، میدان و دیگر اماکن عمومیش زیاد است

فاصله اش تا خط . هر خرابه های یک قلعه که از خشت و گل ساخته شده بود دیده می شوددر میان ش. دارد

116، ج دوم، ص 1316توس، : اقبال یغمایی، ترجمه سفرنامه شوالیه شاردن، تهران - 1

34

. و پنجاه دقیقه استاستوا سی و شش درجه و چهل و پنج دقیقه و طول جغرافیایی اش هشتادو چهار درجه

1.این طول و عرض جغرافیایی را من از جدیدترین جداول ایرانی اقتباس کرده ام

4در و میان قزوین و زنجان و همدان و رشت این شهر .استان زنجان ، شهرستانی است درشهرستان ابهر

گویند«اوهر»اهل محل آنرا می نویسد یاقوت. استقرار گرفته از نواحی جبل خرم دره کیلومتری شرق شهر

زنجان پانزده فرسنگ و ومیان ابهر و. ایرانیان بمن گفتند که ابهر مرکبست از آب و هر بمعنی آسیا بعضو

ای گلین است که دارای بن در آنجا قلعه: آمده است نزهةالقلوب در 2.میان آن و قزوین دوازده فرسنگ است

کین شیرگیر سلجوقی نوشت ای دیگربهاءالدین حیدر از نسل اتابک دارای کیانی ساخته و بر آن قلعه قلعه

ای گام است هوایش سرد است و آبش از رودخانه 1111ساخت و به حیدریه موسوم گردید و باروی آن شهر

آنجا بسیار ریزد و میوه از حدود سلطانیه برمیخیزد و در والیت قزوین می که بنام همان شهر موسوم است و

3.است

111، ج دوم، ص 1316توس، : اقبال یغمایی، ترجمه سفرنامه شوالیه شاردن، تهران -3

ان ازم س: ران ه ت، ی ت ردش س ان ی م ری ادر ک ن و وزی د ج م ح م و زوی ن م ی ق ن ی ل ع ان م رج ت، دان ل ب ال م ج ع م، دادی غ ب وی م ح وت اق ی - 2

312، ص 1361 ، ( اه گ ش ژوه پ)ور ش ک ی گن ره ف راث ی م

43 ؛ ص1361ن؛ انتشارات حدیث امروز؛ القلوب؛ دبیرسیاقی، محمد؛ قزوی زههنحمدالله مستوفی، - 3

31

:منابع

1311، ر ی ب رک ی ام: ران ه ت، ی اس ب ع آرای م ال ع خ اری اسکندرمنشی، ت .1

1316توس، : ایی، ترجمه سفرنامه شوالیه شاردن، تهراناقبال یغم .2

1314، انتشارات وحید :هرانتتبریز از دیدگاه سیاحان خارجی در قرن هفدهم؛ ، ی رام ه ب رم اک .3

1344، ه ام ن ت اح ی ، ساولیا چلبی .6

1366، ندای شمس: بریزت ،شهر من تبریز ،اچیبهروز خام .1

، رشد «مهران رود، در شهر تبریز روند آلودگی میدان»بهروز ساری صراف و علی اکبر رسولی، .4

(1311بهار ) 21، ش 1آموزش جغرافیا ، سال

، ترجمة فرانک بحرالعلومی، میراث «اوقاف ایران و مشکل پژوهش در بارة آن»بیرگیت هوفمان، .1

(1314بهار ) 1، ش 6جاویدان، سال

1334ی سنایی؛ ن؛ کتابخانهی تاورنیه؛ ابوتراب نوری؛ تهرا تاورنیه، ژان باتیست؛ سفرنامه .6

1366ی کارری؛ حسین نخجوانی؛ تبریز؛ کارنگ؛ سفرنامه ،جملی کارری .4

تامین منبع عنوان به ، Cochineal گیاهی، شپشک ترسیم و واحدی و دیگران، توصیف حسنعلی .11

بین المللی زیست شناسی در ، هفدهمین کنفرانس سراسری و پنجمین کنفرانسایران در قرمز رنگ

.1341 شهریورماه 14-16 ،دانشگاه شهید باهنر ،کرمانایران،

ان س اح ش وش ک ب، ی ف ص اه ا ش ت ی ف ص خ ی از ش: ی طان ل س خ اری ت ، ادی رآب ت اس ی ن ی س ح ی ض رت م ن ب ن ی س ح .11

1346، ی م ل ع: ران ه ت، ی راق اش

1363یز هاشمی نسب ، تبر حسین نخجوانی، چهل مقاله ، به کوشش یوسف خادم .12

1336. ن و تبریز؛ تبریزی اولیا چلبی به آذربایجا حسین نخجوانی، سیاحتنامه .13

1361ن؛ انتشارات حدیث امروز؛ القلوب؛ دبیرسیاقی، محمد؛ قزوی زههنحمدالله مستوفی، .16

، «برگزیده و شرح سفرنامه شاردن»رانلد دبلیو، فری یر، ترجمه حسین هژبریان، حسن اسدی، .11

1361نشر فروزان فر، : تهران

1316ا، ن ب م: ران ه ت، خ اری ر ت ی در س ان ج ای آذرب، ا ی ن س ی رئ م ی رح .14

36

1314، وقفنامة ربع رشیدی، چاپ مجتبی مینوی و ایرج افشار، تهران همدانی رشیدالدین فضل الله .11

سعی و اهتمام و تصحیح؛ اهلل بن عمادالدوله ابوالخیر؛ تاریخ مبارک غازانی؛ به ضلف رشیدالدین .16

1366اول؛ ارات پرسش؛ چاپ العباد؛ کارل یان؛ آبادان؛ انتش اقل

مرکز پژوهشی : تهران ، خ؛ تصحیح و تحشیه محمد روشنالتواری اهلل همدانی، جامع رشیدالدین فضل .14

1342 ، میراث مکتوب

1361اختر، : تبریز، جلفا از دیرباز تا کنون، ولی راعی و رضا احمدی .21

وشی، بهرام؛ تهران؛ ؛ ترجمه و نگارش فره«ایران و کلده»ی مادام دیوالفوا دیوالفوا، سفرنامه ژان .21

1316پرداز؛ قصه

سازمان برنامه و بودجه : تبریز ،سیمای شهرستان میانه، سازمان برنامه و بودجه آذرربایجان شرقی .22

بی تا استان آذربایجان شرقی

؛ پژوهشگاه عبدالمحمد آیتی؛ تهرانبه تصحیح الدین عبداهلل شیرازی، تحریر تاریخ وصاف؛ شرف .23

1312؛ گی؛ تهران؛ چاپ اولعلوم انسانی و مطالعات فرهن

1313ن لی اصغر موحددانش ، هیدرولوژی آبهای سطحی ایران ، تهراع .26

1312 ،ریبکریما :نارهتلغتنامه دهخدا، ،ادخهد رباک یلع .21

1366، ابن سینا: ران ه ت، ا ف ل و ج ان ه ف اص ی خ اری ت ای ی راف غ ا، ج رود، ی ده زن، الم ر ک واه ج ی ل ع .24

1314ی ابن بطوطه، تهران، فرنامهالنهرین تا ماوراءالنهر، پژوهشی در س علی رودگر، از بین .21

1312 ،ی ل ار م آث ن م ج ان ارات ش ت ان :تهرانمحمدجواد مشکور، تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری ، .26

1346، جغرافیای تاریخی سلطانیه، مولف، محمدعلی مخلصی .24

ور، ش ک ی گ ن ره ف راث ی م ان ازم س: ران ه ت، ران ای ای راه س اروان ک، س الی ک رام ف ، ول ی ان ی ک ف وس دی م ح م .31

1313

1361، اس س اح: ز ری ب ت، ا ف ل د و ج رن م ی گ ن ره ف ی خ اری ت ای م ی س، ی ب وررج پ م ال ود ع ع س م .31

1361نشر ثالث، : تا پخته شود خامی، تهران...رنامهمنوچهر دانش پژوه، سف .32

1323نادر میرزا؛ تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز؛ تهران؛ انتشارات اقبال؛ .33

34

ریزی استان آذربایجان سازمان مدیریت و برنامه: تبریز، منظقه ویژه اقتصادی جلفا، نیا مهدینقی .36

،1314 شرقی،

جمة حکومت آق قوینلو و ظهور دولت صفوی، تر: والتر هینتس، تشکیل دولت ملی در ایران .31

1342کیکاوس جهانداری، تهران

تابستان ) 2، ش 1میراث جاویدان، سال مجله وقف ، «تبریز( ره)وقف نامة مصلای امام خمینی » .34

1314)

ان ی م ری ادر ک ن و وزی د ج م ح م و زوی ن م ی ق ن ی ل ع ان م رج ت، دان ل ب ال م ج ع م، دادی غ ب وی م ح وت اق ی .31

1361 ، ( اه گ ش ژوه پ)ور ش ک ی گن ره ف راث ی م ان ازم س: ران ه ت، ی ت ردش س

جهاد : ، تهران3، در شهرهای ایران، به کوشش محمدیوسف کیانی، ج «تبریز»یحیی ذکاء، .36

1346، دانشگاهی