135 galium tricornutum (rubiaceae) Πgatunek nienotowany

135 Galium-tricornutum-(Rubiaceae) 135

SZCZÊ�NIAK E. 2011. Galium tricornutum (Rubiaceae) � gatunek nienotowany od 60. lat naDolnym �l¹sku. Acta Botanica Silesiaca, Supplementum 1: 135�137.

WstêpPrzytulia trójro¿na Galium tricornutum

Dandy jest najrzadszym w Polsce przedsta-wicielem przytulii wystêpuj¹cych jako chwastyw uprawach. By³a gatunkiem rzadkim, notowa-nym jedynie na po³udniu kraju, a obecnie jestgatunkiem wymieraj¹cym EN [1]. Na �l¹skuOpolskim zosta³a uznana za krytycznie zagro-¿on¹ [2], w Wielkopolsce nie zosta³a ujêtaw li�cie gatunków zagro¿onych [3], poniewa¿jej zasiêg nie obejmowa³ tego regionu [4]. Naterenie Dolnego �l¹ska dotychczas mia³a kate-goriê DD [5] � dane by³y niewystarczaj¹ce dooceny. Przedstawiana praca jest pierwsz¹ walo-ryzacj¹ gatunku na Dolnym �l¹sku.

Charakterystyka gatunku(synonimy: Galium tricorne Stokes )

Morfologia i biologia: terofit.£odyga 20-40(60) cm d³uga, wspinaj¹ca siê,

z wyra�nymi jasnymi krawêdziami, pokrytakrótkimi, mocnymi, w dó³ skierowanymi szcze-cinkami. Li�cie po 6-8 w okó³kach, (10)20-30 mmd³., 1,5-3(3,5) mm szer., równow¹sko lancetowate,zwê¿aj¹ce siê ku podstawie, a na szczycie wy-ci¹gniête w d³ugi, ostry prze�roczysty koñczyk,p³askie, od spodu wzd³u¿ nerwu i na bokachz nielicznymi szczecinkami zwróconymi kunasadzie, wierzch li�cia g³adki. Kwiaty drobne,korona bia³a, o �rednicy (1)1,5-2,5(3) mm, z ostrozakoñczonymi p³atkami. Kwitnie V-VII. Kwiato-

stany przewa¿nie 3. kwiatowe, rzadziej kwiatyliczniejsze (do 7), wyrastaj¹ce z k¹tów li�ci.Szypu³ki nie d³u¿sze, jak li�cie; szypu³ki kwiato-stanów grube, czterokanciaste, na krawêdziachz licznymi wstecz skierowanymi szczecinkami,szypu³ki owoców do 1 cm d³., po przekwitnieniu³ukowato odgiête w dó³. Roz³upki du¿e, 2,5-3,5(4)mm d³. i 1,75-2,5 mm szer., ciemnobr¹zowe, ostrobrodawkowane. 2n = 44 [6, 7, 8].

Uwagi taksonomiczne: gatunek ma³o zmien-ny. W ca³ym zasiêgu wyró¿niane s¹ dwa podga-tunki: typowy subsp. tricornutum (ca³y zasiêg)oraz subsp. longipedunculatum Nazim (Paki-stan), charakteryzuj¹cy siê li�æmi do 5 cmd³ugo�ci i szypu³kami owoców d³u¿szymi ni¿ 1,5cm [9].

Podobne gatunki: pospolita przytulia czepnaG. aparine oraz rzadsza od niej przytulia fa³szywaG. spurium. Obie s¹ chwastami polnymi, rozprze-strzenionymi szerzej i czê�ciej notowanymi, ni¿przytulia trójro¿na. Ró¿ni¹ siê od niej li�æmio szorstkich górnych powierzchniach, kwiato-stanami d³u¿szymi od li�ci, z k¹tów którychwyrastaj¹, oraz wzniesionymi po przekwitnieniui w trakcie owocowania szypu³kami [6, 7, 8].

Siedlisko: pola uprawne, najczê�ciejz zasadow¹ gleb¹ oraz siedliska ruderalne.Obserwowano tak¿e pojawy w otwartych,suchych siedliskach o lu�nej okrywie ro�linnej.Uznawana jest za takson charakterystycznyzespo³u Caucalido-Scandicetum, [10], leczpojawia siê tak¿e w innych zbiorowiskach ze

Galium tricornutum (Rubiaceae) � gatuneknienotowany od 60. lat na Dolnym �l¹sku

Galium tricornutum (Rubiaceae) � a species not noticed for60 years in Lower Silesia

EWA SZCZ�NIAK

Instytut Biologii Ro�lin, Uniwersytet Wroc³awski, Kanonia 6/8, 50-328 Wroc³aw;e-mail: ewaszcz@biol.uni.wroc.pl

Abstract: Galium tricornutum was noted in southern part of Poland, more often only inhighlands. Nowadays it is a species endangered of extinction. In Lower Silesia, it occurredon 7 locations in lowland on cultivated fields. Before 1945, it was noticed in Wroc³aw,�widnica and near Legnica and Strzelin. After 1945 it was observed only once in 1948 or1949 in Wroc³aw-Oporów. The species is extinct in region.

S³owa kluczowe: Galium tricornutum, Dolny �l¹sk, chwasty, archeofity, wymieranieKey words: Galium tricornutum, Lower Silesia, weeds, archeophytes, extinction

136 Ewa-Szczê�niak 136

zwi¹zku Aperion i ogólnie rzêdu Centauretaliacyani [11]. Gatunek konkurencyjnie s³aby,utrzymuje siê na ods³oniêtej glebie i ustêpujepo zwarciu ro�linno�ci.

Rozmieszczenie geograficzne: archeofitpochodzenia mediterrañsko-irano-turañskiego[1], pierwotnie wystêpuj¹cy we wschodniejczê�ci obszaru �ródziemnomorskiego: Europiepo³udniowo-wschodniej, Azji Mniejszej i AfrycePó³nocnej [6, 7]. Obecnie przytulia trójro¿na jestrozprzestrzeniona w po³udniowej, zachodnieji �rodkowej Europie, rzadsza w jej czê�ci pó³noc-nej i �rodkowej [6, 7]. Zosta³a zawleczona tak¿edo Ameryki Pó³nocnej [12] i Australii [13].

W Polsce stosunkowo rzadka, liczniej noto-wana na Wy¿ynach �l¹skiej, Ma³opolskiej i Lu-belskiej, ponadto na rozproszonych, nielicznychstanowiskach na �l¹sku Dolnym i Opolskim [4].

Informacje dodatkowe: w Australii jestgatunkiem uznawanym za szkodliwy chwastktórego rozprzestrzenianie i przenoszenie jestzabronione � zarówno w postaci nasion, jaki ro�lin [13]. Jest tam gatunkiem têpionym [m.in.14, 15].

W tradycyjnej medycynie pakistañskiejekstrakt z nasion G. tricornutum subsp. longi-pedunculatum stosowany by³ jako �rodekodka¿aj¹cy. Jego w³asno�ci zosta³y potwier-dzone laboratoryjnie [16]. Wystêpuj¹cy w Polscepodgatunek typowy nie by³ stosowanyw tradycyjnej medycynie.

WynikiWystêpowanie w regionie: na Dolnym

�l¹sku przytulia trójro¿na wystêpowa³a wy-³¹cznie na ni¿u, podawana by³a z pól [17].

Weryfikacja danych wykaza³a, ¿e przed1945 r. gatunek podawano zaledwie z sze�ciustanowisk, z czego trzy znajdowa³y siê we Wro-c³awiu (Krzyki, Nowy Dwór i Bartoszowice), pojednym w �widnicy (przy m³ynie), w Stru¿ynieko³o Strzelina i na wzgórzu ko³o wsi Pi¹tnica(okolice Legnicy) [17, 18]. Ostatnie przedwojen-ne notowanie pochodzi z 1935 r. ze Stru¿yny [18].

Po wojnie notowana by³a tylko raz, na cza-rnych ziemiach - ros³a przy p³ocie we Wroc³awiu-Oporowie; pozosta³e stanowiska dolno�l¹skiepodano jako niepotwierdzone [19]. Mimo poszu-kiwañ w ostatnich latach nie uda³o siê gatunkuodnale�æ.

Populacja regionalna: brak danych o wiel-ko�ci historycznych populacji.

Aktualny zasiêg w regionie: brak.Zagro¿enia: gatunek nie by³ niszczony

bezpo�rednio. By³ bardzo rzadki i, podobnie jakpozosta³e gatunki ze zwi¹zku Caucalidion,zanika³, zanim zaczê³o siê intensywne stoso-wanie herbicydów na Dolnym �l¹sku. Prawdo-podobnie wycofanie siê gatunku zwi¹zane by³oz intensyfikacj¹ rolnictwa przed 1945 r. i stoso-waniem oczyszczonego ziarna. Obecnie znacznaczê�æ jego potencjalnych siedlisk zosta³a zabu-dowana, co uniemo¿liwia ewentualn¹ odbudowêpopulacji.

foto/photo E. Szczê�niak (WRSL)

137 Galium-tricornutum-(Rubiaceae) 137

Status na Dolnym �l¹sku: gatunek wymar³yw regionie � RE

�ród³a informacji:[1] ZAJ¥C M., ZAJ¥C A., TOKARSKA-GUZIK B. 2009.Extinct and endangered archaeophytes and thedynamics of their diversity in Poland. � Biodiv.Res. Conserv. 13: 17�24.[2] NOWAK A., NOWAK S., SPA£EK K. 2008. Red listof vascular plants of Opole province. � NatureJournal 41: 141�158.[3] JACKOWIAK B., CELKA Z., CHMIEL J., LATOWSKI K.,¯UKOWSKI W. 2007. Red list of vascular flora of Wielko-polska (Poland). � Biodiv. Res. Conserv. 5-8: 95�127.[4] ZAJ¥C A., ZAJ¥C M. (red.). 2001. Atlas rozmiesz-czenia ro�lin naczyniowych w Polsce. � PracowniaChorologii Komputerowej Instytutu BotanikiUniwersytetu Jagielloñskiego, Kraków, 714 ss.[5] K¥CKI Z., DAJDOK Z., SZCZÊ�NIAK E. 2003.Czerwona lista ro�lin naczyniowych Dolnego �l¹ska.� W: K¥CKI Z. (red.), Zagro¿one gatunki florynaczyniowej Dolnego �l¹ska. � Inst. Biologii Ro�linUWr & PTPP �Pro Natura�, Wroc³aw, s. 9�65.[6] KUCOWA I. 1967. Rodzina Rubiaceae, Marzano-wate � W: PAW£OWSKI B. (red.), Flora polska. Ro�linynaczyniowe Polski i ziem o�ciennych. 11. � PWN,Warszawa, Kraków. s. 280�324.[7] ERHENDORFER F. 1976. Galium L. � W: TUTIN T. G.,HEYWOOD V. H., BURGES N. A., MOORE D. M., VALEN-TINE D. H., WALTERS S. M., WEBB D.A.. (red.), FloraEuropaea. 4. Plantaginaceae to Compositae. � CambridgeUniversity Press, s. 14�36.[8] RUTKOWSKI L. 2006. Klucz do oznaczania ro�linnaczyniowych Polski ni¿owej. � Wyd. Nauk. PWN,Warszawa, s. 814.[9] NAZIMUDDIN S., QAISER M. 1989. Rubiaceae. �W: NASIR E., ALI S. I. (red.), Flora of Pakistan.190. � University of Karachi. www.efloras.org[10] MATUSZKIEWICZ W. 2008. Przewodnik dooznaczania zbiorowisk ro�linnych Polski. � Wyd.Nauk. PWN, Warszawa, 537 ss.[11] OBERDORFER E. 1994. PflanzensoziologischeExkursionsflora. � Verlag Eugen Ulmer, 1050 ss.[12] USDA � United States Department ofAgriculture, Naural Resources Conservation Service,http://plants.usda.gov[13] Department of Agriculture, Western Australia.2005. Bedstraw Confirmed in Cereal Crops .www.agric.wa.gov.au.[14] BLACK I. D., MAYFIELD A., MATIC R. 1994.Chemical control of bedstraw (Galium tricornutumDandy) and bifora (Bifora testiculata L.) in wheat,barley and field peas. � Plant Prot. Q. 9(1):24�27.[15] MOORE J. H., DODD J. 2008. Eradication ofthree-horned bedstraw (Galium tricornutum) inWestern Australia. � Proceedings of the 16thAustralian Weeds Conference, North Queensland,Australia, 18-22 May, 2008, s. 60�62

[16] KHALIQ JAN A., RAZA SHAH M., ANIS I., KHAN

MARWAT I. 2009. In vitro antifungal and antibacterialactivities of extracts of Galium tricornutum subsp.longipedunculatum. � Journal of Enzyme � Inhibitionand Medicinal Chemistry 24(1): 192�196.[17] SCHUBE T. 1903. Die Verbreitung der Gefässpflanzenin Schlesien, preussischen und österreichischen Anteils.� R. Nischowsky, Breslau, 361 ss.[18] SCHALOW E. 1935. Ergebnisse der Durchforschungder schlesischen Gefassphlanzenwelt im Jahre 1934.� Jahres-Bericht der Schles. Ges. vaterl. Cultur 107:55�70.[19] TYMRAKIEWICZ W. 1952. Chwasty pól uprawnychDolnego �l¹ska. � PAU Kraków, Prace Roln.-Le�ne72, 127 ss.

SummaryGalium tricornutum (Rubiaceae) is the rarest

species of field weeds of genus Galium occurring inPoland. Formerly it was noted in southern part ofthe country, more often only in highlands. Nowadaysit is a species endangered of extinction.

In Lower Silesia, it was categorized in categoryDD (data deficient). G. tricornutum occurred thereon 7 locations. It was observed only in lowlands oncultivated fields. Before 1945, it was noticed inWroc³aw (3 stands), in �widnica and near Legnicaand Strzelin. After 1945 it was observed only oncein Wroc³aw-Oporów, in 1948 or 1949 year. It wasthe last information about occurrence of this speciesin the region and it is classified as extinct in LowerSilesia.