1

Azrbaycan Respublikas Mdniyyt v Turizm Nazirliyi

Nazim QHRMANOV

I DNYA MHARBSND QAFQAZ CBHSND

ERMN AML

Bak 2008

2

Elmi redaktor: rad BAIROVA, AMEA Tarix nstitutunun Qafqaz tarixi bsinin mdiri, tarix elmlri doktoru

Ryilr: S.HMDOV, .BAIROVA

QHRMANOV N. I DNYA MHARBSND ERMN AML.

Bak, "E.L." Nriyyat v Poliqrafiya irkti MMC, 2008, sh.296

Kitabda tn srin vvllrind Azrbaycan torpaqlar urunda gedn dvltlraras mbariz v onlarn nticlri, dmn dvltlrin mkrli siyasti v bu siyastin hyata keirilmsind ermnilrin oynadqlar mnfi rol aydn kild gstrilmidir. Mllif arxiv sndlri, habel bir ox trk v avropal tdqiqatlarn srlrindn istifad etmkl ermni milltilri v havadarlarnn xalqmza qar trtdiklri irkin mllrini ifa etmidir.

SBN: 978-9952-438-41-3

N.Qhrmanov

3

MNDRCAT

N SZ REDAKTORDAN

RYLR GR

I FSL. ANTANTA DVLTLR TRFNDN ERMNLRN QAFQAZDAKI HRB-SYAS PROSESLR CLB EDLMS

1.1.Qar duran trflrin Qafqaz v hmsrhd blglrl bal niyytlrind ermni amilinin yeri

1.2. Qafqaz cbhsindki mliyyatlara qoulmaqda ermni milltilrinin mqsdlri

1.3.Mharib rfsind ermni tkilatlarnn Osmanl dvltinin siyasi proseslrind itirak

II FSL. ERMN TKLATLARININ XARC DVLTLRL LAQS V ERMN SLAHLI QURUMLARININ QAFQAZ CBHSND FALYYT

2.1. Mharib rfsind ermni tkilatlarnn xarici dvltlrl laqsi 2.2.Qafqaz cbhsind ermni silahl qurumlarnn formaladrlmas 2.3. Ermni silahl qurumlarnn Osmanl ordusunun arxa cbhsind

faliyyti 2.4. Osmanl ordusu arxasnda ermni qiyamlar 2.5. Rus, ingilis, fransz qounlar tabeliyind olan ermni silahl

qurumlarnn hrbi faliyyti

III FSL. I DNYA MHARBS LLRND QAFQAZDAKI HRB-SYAS RATN MRKKBLMSND ERMN AMLNN ROLU

3.1. 24 aprel 1915-ci il tarixli Thcir qanunu v ermnilrin krlmsi 3.2. Cnubi Qafqazda Ermnistan dvltinin yaradlmas 3.3. 1918-ci ild Cnubi Qafqazda vziyytin mrkkblmsind ermni

amilinin rolu

NTC DBYYAT QEYDLR LAVLR Ermni quldurlarnn faliyyti fotokillrin dili il

4

N SZ

Azrbaycan qdim diyardr. Vtnimiz yerldiyi siyasi mkana gr tarixn yadellilrin ial obyekti olmudur. Azrbaycan xalqnn qhrmanlqlarla zngin olan rfli tarixi vardr. Bu tarixl hqiqtn d qrur duymaq olar. Bu tarixd vtn oullarmzn hrbilik, srkrdlik bacarqlar, milli vtnprvrlik ruhu da bugnk baxmdan ox nmlidir.

Monoqrafiyada Azrbaycan torpaqlar urunda gedn dvltlraras mbariz v onlarn nticlri, dmn dvltlrin mkrli siyasti v ermnilrin bu siyastin hyata keirilmsind oynadqlar mnfi rol gstrilmidir. Bu siyastin ifa olunmasna dair kifayt qdr tarixi faktlar gtirilmi v onlar trafl thlil olunmudur.

Monoqrafiyada Trkiy Silahl Qvvlrinin, Daxili lr Nazirliyinin arxiv sndlrindn istifad edilmi, istr ermnilrin v istrs d onlarn havadarlarnn yeritdiklri mkrli niyytlr z xarlmdr.

600 il Anadolu torpaqlarnda trklrl yana, min-amanlq raitind yaayan mnfur qonular daim inkiaf etmi, Osmanl dvltind n imtiyazl xalq kimi dvltin onlara etibarndan istifad edrk hkumtin idaretm orqanlarnda yksk vziflr ykslmilr. Lakin ermnilrin mnfur niyytlri, havadarlarnn dstklri v bzi Avropa dvltlrinin ermni amilindn istifad edrk trk torpaqlarn paralamaq istklri nticsind ermnilr trklrin leyhin mbarizy svq edilmilr.

XIX srin 60-c illrindn z separat tkilatlarn formaladrmaa balayan ermnilr yarm sr rzind byk tkilatlanma yolu kerk z milli ordularn yaratmaa nail olmular. Byk dvltlr, xsusi il d ar Rusiyas, sonradan is bolevik Rusiyas hr vchl ermnilr byk yardmlar edirdi. ar Rusiyasnn rhbrliyi is daha irli gedrk z ordusu trkibind Ermni Milli Ordusu (EMO) yaratmaq haqqnda srncamlar imzalamdr.

sart altnda yaayan Azrbaycan milli ordu yarada bilmmi v bunun nticsidir ki, ermnilr trfindn qtliamlara mruz qalmdr. Azrbaycanllar ktlvi surtd mhv etmk, onlarn yaadqlar razilri zbt edrk "Byk Ermnistan" adlanacaq dvltin trkibin daxil etmk planlarnn qars yalnz Azrbaycan Demokratik Respublikas trfindn alnmdr.

ar Rusiyasnn krm siyasti nticsind Qafqaz blgsind mskunladrlan v he bir zaman dvlt qurumuna malik olmayan ermnilr yalnz 1918-ci ild byk dvltlrin yeritdiklri siyast nticsind Ermnistan adl dvlti yaratmaa mvffq oldular.

Gstriln btn bu faktlar arxiv sndlri il oxucularn diqqtin tqdim edilir.

Monoqrafiya AMEA A.A. Bakxanov adna Tarix nstitutu elmi urasnn iclasnn 2007-ci il 30 may tarixli 6 sayl qrar il ap olunur.

5

Yazlan monoqrafiyann ap olunmasnda byk kmklik gstrn Azrbaycan Respublikas mdafi snayesi naziri Yavr Camalova, nazir mavini Yhya Musayev, b mdiri Frrux Vzirova v stehsalat Birliyinin rhbri Slahddin sgrova z minntdarlm bildirir v xeyirxah yardmlarna gr bir daha tkkr edirm.

Mllif

REDAKTORDAN

Sovet imperiyasnn dalmasnda milli mslnin n mhm yer tutduunu indiki zamanda he ks bh altna qoymur. Bunun sbbkarlarndan biri olan ermni separatizmi millti hisslri ifrat drcsin atdrm, bu da lkmiz n facili nticlr, torpaqlarmzn dmn tapda altnda qalmasna gtirib xarmdr. Bu hadislrin kk n son illrin tarixin, n d sovet dvrn baldr, onlarn bir srdn ox tarixi vardr. O zamandan hm Azrbaycan, hm Trkiy torpaqlarna gz dikmi bdnam qonularmz hl XIX srin sonunda yaratdqlar hrbi v siyasi tkilatlarn vasitsil z mqsdlrin atmaq n btn sullardan istifad etmy kinmirdilr. Bir sr bundan vvl ba vern hadislr toxunmaq mhz bu gn btn dnyaya z mkrli niyytlrini tarixi daltin qlb qazanmas urunda mbariz prdsi altnda qlm vern ermnilrin i zn v sl mqsdlrini ifa etmk zrurtindn yaranr. Bu mnada Nazim Qhrmanovun oxucularmza tqdim etdiyi monoqrafiyas Azrbaycan, Qafqaz v mumi tarix sahsind grlm hmiyytli ilrdn biri sayla bilr. Mvzunun aktuall tariximizl mul olan v mvcud reall drk edn he bir tdqiqatda bh yarada bilmz. Bu gn ba vern Azrbaycan torpaqlarna qar ermni tcavzn v bunun nticsind btn Qafqazn mharib shnsin evrilmsini drindn thlil etmk n yaxn v uzaq tariximiz z tutmalyq. Hl XIX srin ikinci yarsndan hm Cnubi Qafqazda, hm Trkiyd, hm d Qrbi Avropada faliyyt balayan ermni partiyalar qsa mddt rzind terroru tkilatlara evrildilr v Byk Ermnistan xlyasn hyata keirmk n, demk olar ki, btn sullardan, o cmldn hrbi qruplamalardan istifad etmy baladlar. N.Qhrmanov z monoqrafiyasnda mhz bu hrbi tkilatlarn faliyytini yrnmkl yana, onlarn Cnubi Qafqazda v Osmanl imperiyas razilrind Avropa v Rusiya dvltlrinin dstklri nticsind geni torpaqlar zbt etmk chdlrinin v I Dnya sava zamannda riyakarcasna beinci kolon rolunu oynamasn sasl faktlarla sbut ed bilmidir.

Qeyd etmk lazmdr ki, son vaxtlar bu mvzu bir sra tdqiqatlarda byk maraq dourmu, kifayt qdr srin yazlmasna sbb olmudur. Lakin N.Qhrmanovun srinin bu vaxta qdr yazlanlardan sasl frqi ondan ibartdir ki, o, olduqca ox trk arxiv materiallarndan v dbiyyatndan, hminin bu

6

mvzuya hsr olunmu avropal tdqiqatlarn srlrindn dolun mlumat toplayb, onlarn thlilini vermidir. N.Qhrmanov hminin, ermni mnli mlliflrin kitablarndan da istifad etmidir, onlarn tarixi faktlarn saxtaladrlmasn thlil edib, vtndalar olduqlar Osmanl dvltin qar xyantkar siyasti qhrmanlq salnamsi kimi tqdim etdiklrini ifa etmidir. Tqdirlayiq hal kimi qeyd etmk lazmdr ki, mvzu il bal bir sra yeni mnblr mllif trfindn akar edilib, ilk df elmi dvriyyy gtirilmidir. Bel ki, Trkiy Cmhuriyyti Hrbi, Daxili lr v Xarici lr nazirliklrinin arxivlrindn gtrlm tarixi mnblr, o cmldn ermnilrin krlmsi haqqnda 1915-ci il 24 aprel tarixli qrar v s. ilk df olaraq lavlrind verilmidir ki, bu da iin mzmununu daha da znginldirir v mllifin obyektiv dlillr saslanaraq nticlr xarmasn gstrir. Bu lavlr, fikrimc, iin n uurlu tapntlarndan biri olmudur.

Monoqrafiyann sas vziflrindn biri Birinci Dnya mharibsi dvrnd ar Rusiyasnn v digr Antanta dvltlrinin Osmanl imperatorluunu paralamaq mqsdi il ermni amilindn istifad etmlri v ermni hrbi birlmlrinin faliyyti nticsind hm qonu xalqlarn, hm d z xalqnn facisin sbb olmasn gstrmk olmudur. Mllif, hminin I Dnya mharibsinin baa atmas dvrnd Antanta dvltlrinin yeritdiyi siyast nticsind Ermnistan dvltinin (1918-1920 ilbr) yaradlmas fakt arasnda olan bilavasit laqni d gstr bilmidir. Yetrli mnblr sasnda monoqrafiyada Rusiya siyastinin sas mqsdinin Trkiynin rq vilaytlrinin imperiyaya birldirilmsi v bununla da ruslarn srlr boyu arzusu olan sgndrun vasitsil Aralq dnizin xa bilmsi olduu gstrilmidir. N.Qhrmanov, hminin, ngiltrnin ermnilr muxtar Ermnistan dvltini yaradacan vd edrk Rusiyann buradak tsirini azaltmaq istyini, Fransann is ermnilr vasilsi il Kilikiyan ld etmk mqsdini aqlamdr. Btn bu facili zaman rivsind ermnilrin bir trfdn hrbi birlmlr yaradaraq dhtli txribatlar trtmsi, digr trfdn is byk dvltlrin llrind bir oyuncaa evrilmsi mllif trfindn ciddi kild thlil edilmidir. Monoqrafiyann bir stn chti d arxiv faktlarna syknrk dqiq rqmlrl ermnilrin hm rqi Anadoluda, hm d Cnubi Qafqazda trklr v baqa xalqlara nisbtd azsayl xalq olmasnn gstrilmsidir. rqi Anadoluda onlarn 1.300.000-dn artq olmadn gstrmkl mllif ermni mlliflrin guya yalnz ldrlnlrin saynn 2 milyondan ox olmas haqqnda uydurmalarn he endirir.

Kitabda millti ideyalarnn yaylmasnda Ermni Qriqorian Kilssinin rolu da qabarq kild gstrilmidir, bu kilsnin dini ilrl yox, ilk nvbd siyastl mul olduu v demk olar ki, terroru tkilatlarn sas maliyy bazasn tkil etdiyi vurulanmdr. Faktiki olaraq hrbi-siyasi tkilatlara evrilmi Danaksutyun v Hnak partiyalarnn slh v mharib dvrnd txribat faliyyti d kifayt qdr geni iqlandrlmdr.

7

Pekar hrbi olman nzr alaraq, N.Qhrmanovun monoqrafiyasnn yksk elmi tlblr cavab vermsi tqdirlayiq haldr. Bzi yerlrd mllif zn saxlaya bilmyib, emosiyalara yer verir v bu da baa dlndir, nki hmin faktlarla yaxndan tan olan hr bir Azrbaycan vtnda kimi, o, hisslrini cilovlamaqda tinlik kir. Lakin buna baxmayaraq, fikrimc, mllif qarsna qoyduu mqsdlr uurla atmdr v hrmtli oxucularmza tqdim olunan kitab tarix elmini znginldirn srlrin srasnda z layiqli yerini tuta bilck.

rad BAIROVA, AMEA Tarix nstitutunun

Qafqaz tarixi bsinin mdiri, tarix elmlri doktoru

Qhrmanov Nazim Nriman olunun

I Dnya mharibsi Qafqaz cbhsind ermni amili adl monoqrafiyasna elmi redaktor,

Qafqaz tarixi bsinin mdiri, t.e.d. .S.Barovann

RY

N.N. Qhrmanovun I Dnya mharibsind Qafqaz cbhsind ermni amili adl monoqrafiyas Azrbaycan, Qafqaz v mumi tarix sahsind grlm hmiyytli ilrdn biri sayla bilr. Mvzunun aktuall tariximizl mul olan v mvcud reall drk edn he bir tdqiqatda bh yarada bilmz. Bu gn ba vern hadislri, Azrbaycan torpaqlarna qar ermni tcavzn v bunun nticsind btn Qafqazn mharib shnsin evrilmsini drindn thlil etmk n bir sr bundan vvl ba vern hadislr mracit etmk zrurti yaranr. Hl XIX srin ikinci yarsndan hm Cnubi Qafqazda, hm Trkiyd, hm d Qrbi Avropada faliyyt ken ermni partiyalar qsa mddt rzind terroru tkilatlara evrildilr v Byk Ermnistan xlyasn hyata keirmk n demk olar ki, btn sullardan, o cmldn hrbi qruplamalardan istifad etmy baladlar. N. Qhrmanov z kitabnda mhz bu hrbi tkilatlarn faliyytini yrnmkl yana, onlarn Cnubi Qafqazda v Osmanl imperiyas razilrind Avropa v Rusiya dvltlrinin dstklri nticsind byk razilri zbt etmk chdlrini v I Dnya sava zamannda riyakarcasna beinci kolon rolunu oynamasn sasl faktlarla sbut ed bilmidir.

N.Qhrmanovun srinin bu vaxta qdr yazlanlardan sasl frqi ondan ibartdir ki, o, ox sayda trk arxiv materiallarndan v dbiyyatndan, hminin bu mvzuya hsr olunmu avropal tdqiqatlarn srlrindn dolun mlumat toplayb, dissertasiyasnda onlarn thlilini vermidir.

Monoqrafiya mllifinin sas vziflrindn biri Birinci Dnya mharibsi

8

dvrnd ar Rusiyasnn v digr Antanta dvltlrinin Osmanl imperatorluunu paralamaq mqsdi il ermni amilindn istifad etmlri v ermni hrbi birlmlrinin faliyyti nticsind hm qonu xalqlarn, hm d z xalqnn facisin sbb olmasn gstrmk olmudur. Kitabda I Dnya mharibsinin baa atmas dvrnd Antanta dvltlrinin yeritdiyi siyast nticsind Ermnistan dvltinin (1918-1920 illr) yaradlmas fakt arasnda da bilavasit laq gstrilmidir. Mllif yetrli mnblr saslanaraq Rusiya siyastinin sas mqsdinin Trkiynin rq vilaytlrinin Rusiyaya birldirilmsi v onlarn vasitsi il sgndrun v Aralq dnizin xa bilmsi olduunu, ngiltrnin ermnilr muxtar Ermnistan dvltini yaradacan vd edrk Rusiyann buradak tsirini azaltmaq istyini, Fransann is ermnilr vasitsi il Kilikiyan ld etmk mqsdini aqlamdr. Btn bu facili zaman rivsind ermnilrin bir trfdn hrbi birlmlr yaradaraq dhtli txribatlar trtmsi, digr trfdn is byk dvltlrin lind bir oyuncaa evrilmsi mllif trfindn ciddi kild thlil edilmidir.

Monoqrafiyada millti ideyalarnn yaylmasnda Ermni Qriqorian Kilssinin rolu da qabarq kild gstrilmidir, bu kilsnin dini ilrl yox, ilk nvbd siyastl mul olduunu v demk olar ki, terroru tkilatlarn sas maliyy bazasnn olmas vurulanmdr. Faktiki olaraq hrbi-siyasi tkilatlara evrilmi Danaksutyun v Hnak partiyalarnn slh v mharib dvrnd txribat faliyyti d kifayt qdr geni iqlandrlmdr.

Pekar hrbi olman nzr alaraq N.Qhrmanovun I Dnya mharibsind Qafqaz cbhsind ermni amili adl monoqrafiyasnn yksk elmi tlblr cavab vermsi tqdirlayiq haldr. Bzi yerlrd emosiyalara uymasna baxmayaraq, mllif qarsna qoyduu mqsdlr uurla atmdr.

Qhrmanov Nazim Nriman olunun I Dnya mharibsind Qafqaz cbhsind

ermni amili adl kitabna

RY

Azrbaycan torpaqlar hesabna "Byk Ermnistan" yaratmaq xlyasnda olan ermni milltilri 1988-ci ildn balayaraq zor gc il Dalq Qaraba v ona bitiik razilrimiz hesabna bu ideyan realladrmaq istyirlr. Ermni siyastbazlar Ermnistanda (zli Qrbi Azrbaycan torpaqlarnda), Qaraba v traf razilrd yaayan azrbaycanllar doma torpaqlarndan qovduqdan sonra boaldlm razilrd baqa lklrdn gtiriln ermnilri yerldirir v burada Dalq Qaraba Respublikas adl qondarma mstqil dvlt yaratmaq, bu, mmkn olmadqda is zbt ediln razilri Ermnistana birldirmk niyytinddirlr. Bugnk hadislrin tarixd kk var. Buna gr d bu gn ba

9

vern hadislri drindn v dzgn thlil ed bilmk n dnnki faktlara dn-dn mracit etmk zrurti yaranr. Bu baxmdan Trkiynin arxiv sndlrind z ksini tapan XIX srin ortalarndan balayaraq Osmanl imperiyas razisind yaayan ermnilrin partiyalar v cmiyytlr halnda formalamas, Avropa dvltlri v Rusiyann dstyi saysind boyk razilrin zbt edilmsi v bu razilrd Ermnistan yaratmaq iddialarn aradraraq ada gnlrimizd ba vern hadislrl mqayis etmk olduqca zruridir. Bu mnblrd XIX srin ikinci yarsndan balayaraq Trkiynin rq vilaytlrind ba vern hadislr ks olunmudur.

Mllif srinin giriind Rusiyann Van v rzurumdak ba konsulu Mayevskinin szlrin istinad edrk yazr: "Hqiqt ona gr yoxdur ki, ermni mlliflri hmin hqiqtdn dnlm kild qarlar. Onlarn btn faliyyti alasmaz, grnmmi, hl eidilmmi qddarlqlar uydurmaa saslanmdr ki, baqalarnda ermnilr rbt, trklr nifrt hissi yaransn". Bunlarn qarsn almaq, ermni tbliatn susdurmaq is ilk nvbd tarixi hqiqt saslanan kitablarn yazlmas il mmkndr.

Bu baxmdan N.N.Qhrmanovun oxuculara tqdim etdiyi kitab vacib hmiyyt ksb edir.

lk nvbd mllif Ermni mslsi adl uydurma problemin meydana xmasn izlmidir. XIX srin ortalarndan avropallar sfirliklr v konsulluqlar vasitsi il milli azlqlar himay altna almaa balayb, onlarda millti hisslri oyadb imperatorluu paralamaa alrdlar. mperatorluun paralanmasnda Rusiya, ngiltr, Fransa, Avstriya v Almaniya z maraqlarn gdrd. Osmanl dvltind yaayan milli azlqlar arasnda avropallar byk diqqti ermnilr ynltdilr. Osmanl dvltind imtiyazlara malik olan ermnilr bununla bel dvltin paralanmasna can atrdlar. Avropallarn ermnilri dstklmsi rq mslsinin trkib hisssi kimi Ermni mslsini ortaya gtirdi.

Ermnilr arasnda millti ideyalarn yaylmas il ilk nvbd Ermni Qriqorian Kilssinin xadimlri mul olurdular. Avropa dvltlri ermnilrl laqlrini ilk nvbd dini kanallar vasitsi il yaratmaa balayr, ermni kils xadimlrinin faliyytini Avropa sfir v konsullar il brabr missionerlr d dstklyirdi. Ermnilr Hnak, Danak, Ermnistan cmiyytlrini yaratdlar; trklr v mslmanlara qar nifrt, kin-kdurt hisslri tbli edilirdi. Osmanl dvltind ermnilrin inkiaf n yaradlm fondlar slind millti cmiyytlri maliyyldirirdi. Avropallar v Rusiyann kmyi il ermnilr z tlblrini konkretldirmi v Trkiynin 6 vilayti (rzurum, Van, Diyarbkir, Sivas, Bitlis, Xarput) razisini hat edn torpaqlarda Ermnistan dvltini yaratmaq niyytini bildirmilr. Mllif btn bu mqamlar tutarl faktlara saslanaraq gstr bilmidir.

Daha sonra mllif ermnilrin mumi sayn v tkilatlanma prosesini thlil etmy almdr. Mnblr sasn, ermnilrin rqi Anadoluda halinin

10

ancaq 1/5-ni tkil etdiyi, dvltd n oxu 1,3 milyona qdr ermninin yaad myyn edilmidir. Say baxmndan ox olmayan ermnilr ticart v sntkarlqda aparc yerlri tutur, yksk dvlt v ictimai vziflri tuturdular. Millti tkilatlar aadak istiqamtlrd faliyyt gstrirdilr: silah v sursatn toplanmas; hrbi tlimlrin keirilmsi; tbliatn genilndirilmsi; Osmanl dvltin qar txribatlarn hyata keirilmsi; silahl dstlr tkil edrk qiyam hazrlanmas. "Trk, krd kim olursa olsun vur, hr cr raitd ldr. Ermni xfiyylri v xainlrini ldr. ntiqamn al!" ar populyarlard. Ermni komit v cmiyytlri xarici dvltlrl laqlr yaradlmasna xsusi hmiyyt verirdi. N.Qhrmanov komitlrin yaranma tarixi, faliyyt proqramlarn arxiv sndlri sasnda trafl aradrmdr.

Mharib rfsind ermni liderlri z mvqelrini bel aqlamdlar. "mumiyytl, ermnilr glcklrinin Rusiya il bal olduunu dnr v Trkiyy qar nlr edcklri haqqnda Rusiyadan tlimat gzlyirlr". Dylr rfsind rqi Anadoluda ermni komitlri faliyytlrini artrm, silah anbarlar v emalatxanalar tsis etmilr. ar Rusiyas Qafqazda mskunlaan v Anadoludan Rusiyaya qaan ermnilri silahlandraraq birlmlr yaratmaa balad. Dnyann hr yerindn bu hisslr ermnilrdn maddi yardm olunurdu. Sfrbrlik elanndan sonra sgrliy gedn ermnilr silahlarn da gtrrk frarilik edir v komit dstlrin qoulurdular. rzurumda keiriln Danak konfransnda ermni tkilatlarnn mharib dvrnd nec davranmalar haqqnda qrar qbul edildi: mharib elan ediln qdr boyun ymk; Rusiyadan gln silahlarla silahlanaraq hazr vziyytd gzlmk; trk ordusu irlildiyi halda sssizliyi mhafiz etmk; trk ordusu geri kildiyi halda arxada txribatlara balamaq. Mllif z kitabnda ermnilrin bu mnfur siyastlrini nec qddarlqla hyata keirmlrini gstrmidir.

Mharib balayan kimi ermni komitlri rus ordusu trfin kerk silahsz mslman halisinin zrin basqnlar edrk gnahsz adamlar qtl yetirirdilr. Ermni dstlri txribatlarla brabr Mttfiq Dvltlrin xeyrin casusluq edir, trklrin mnvi birliyini pozmaq n tbliat aparrdlar. Ermni-rus mkdal Krpky, Azap, Sarqam mliyyatlarnda Osmanl qvvlrinin mlubiyytin aparan rtlrdn olmudur. Ermnilr zlrinin trtdiyi qanl hadislrin trklr trfindn trdildiyini isbat etdirmk n saxtaladrmalara l atrdlar. Van, Bitlis, Sivas, Mu razilrind ermni halisi qiyam qaldraraq trk ordusuna arxadan zrb vurmu, tchizat tinldirmidir. Arxada Osmanl hrbi hisslrinin azlndan istifad edn ermni komitlri rus ordusunun nvbti hcumu balayanda strateji mntqd qiyam qaldrr v bu mntqnin tutulmasn asanladrrd. Bel qiyamlar trk-mslman halisinin mqsdynl qtllri il mayit olunurdu. Ermnilr Van blgsind say stnlklrin malik olmalarn iddia edirlr. Statistik mlumatlara arxalanan N.Qhrmanov bunun yalan olmasn, ermni halisinin mslman halisin

11

nisbtn 2-3 df az olmasn tsdiqlyir. Ermni hrbi hisslri rqi Anadoluda gedn dylrd itirak etmi, dinc

haliy qar onlarn trtdiklri vhiliklr, htta, rus zabitlrini d hiddtlndirmidir. Fransa ordusu trkibind 5 min ermni Leqion d'Orient (rq Legionu) trkibind olmu, sonra ermnilrin say 70 min atdrlmdr. Flstin v Kilikiyada ermnilr dinc haliy qar vhiliklr trtmidilr. "rbilik trk islamlna cavab olduu kimi, ermni mslsi d turanla qar gcl bir tdbirdir'' arn rhbr tutan ngiltr d ermni hrbi hisslrin kmklik gstrirdi.

24 aprel 1915-ci il tarixind komitlrin v cmiyytlrin balanmas, onlarn sndlrinin msadir edilmsi v rhbrlrinin hbs edilmsi il laqdar Thcir (krm) frman imzalanmdr. Bzi tarixilr bu klmni "deportasiya" mnasnda ildirlr, lakin Thcir il srgn arasnda frq vardr: tarixi faktlara arxalanan mllif sbut edir ki, hal-hazrda ermnilrin iddia etdiklri kimi, Thcir, soyqrm siyasti deyil. Xsusi mr v gstrilrin verilmsi il ermnilrin thlksizliyini, shhtini, mlaklarn qorumas da bunu tsdiqlyir. 1915-ci il mayndan balanan krlm 15 mart 1916-c il tarixind baa atmdr. Hal-hazrda ermnilr krlm zaman milyonlarla ermninin ldyn iddia edirlr. Mllifin akar etdiyi v tdqiqata clb ediln statistik mnblrdn ermnilrin nec byk iirtmlr v yalanlar sylmsi aydn olur.

1917-ci il Fevral burjua inqilabndan sonra Rusiyada hakimiyyt gln Mvqqti Hkumt ermni hrkatn dstkldi. Tiflisd keiriln ermni konfansnda Qafqaz v rqi Anadolunu hat edck "Byk Ermnistan" yaratmaq plan qbul edildi. 1917-ci il Oktyabr evriliindn sonra hakimiyyt gln boleviklr ermnilr mnasibtlrind Mvqqti Hkumtin siyastini davam etdirdilr. 1917-ci ilin dekabr aynn 29-da Rusiya XKS-in Trkiyd yaradlacaq ermni dvlti haqqnda 13 -li Dekreti imzaland. Qafqaz ilri zr mvqqti fvqlad komissar Stepan aumyann kmkliyi il mvqqti ermni milli hkumti yaradlmal idi.

Trkiy Qafqazda Azrbaycan v Grcstanla brabr Ermnistan dvltinin d yaradlmasna etiraz etmdiyini bildirdi. Osmanl imperatorluu il Ermnistan Respublikas arasnda imzalanan "Slh v dostluq mqavilsi"n (4 iyun 1918-ci il) gr Yeni Byazid, Gmr, rvan v rur-Drlyz ermnilr thvil verilirdi. Ermnilrin bu razid yaayan mslman halisinin hquqlarn tanmas, dini v mdni azadlqlar vermsi, hminin Bakdan btn ermni silahl birlmlrinin xarlaca kimi mqamlar mqavild z ksini tapmdr. Mqavil Ermnistann mstqilliyini tanyan ilk beynlxalq snd idi v Trkiy Ermnistann mstqiliyini tanyan ilk dvlt olmudur. mzalanm mqavily sasn, Ermnistann razisi 9 min km2, halisi 326 min nfr tkil edirdi. Mqavilni pozaraq ermni ordusu Ermnistana veriln torpaqlarda mslman halisinin saynn ktlvi qrnlar yolu il azaldlmasna balad. Gy gl

12

traflarn, Naxvan, Zngzuru v Dalq Qaraba glck Ermnistan dvltinin razilrin evirmk n ermni milltilri yeni-yeni planlar hazrlayrdlar. Bakda boleviklr z tabeliyind olan hrbi hisslrl danaklarn silahl dstlrini birldirdilr.

1918-ci ilin martn 31-d Bakda mliyyata balayan v bir ne gn rzind hrin azrbaycanl hisssini virany evirib, haliy divan tutan ermni-danak dstlri boleviklrl lbir hrkt edirdilr. Mslman halisinin qrnlar amaxda, Qubada v digr Azrbaycan razilrind ba verdi. 1918-ci ilin mayn 28-d mstqil Azrbaycan dvltinin yaradlmas xbri bolevik-danak qvvlrini tlaa sald. Gncy v oradan da Tiflis doru hcumunda S.aumyan Andranikin mli yardmna bel balayrd. Mvcud elmi dbiyyata arxalanan mllif 1918-ci il may-sentyabr aylarnda gedn dylr d nzr salmdr.

Qarabada ermnilrin yaratd silahl dstlr xyantkar tdbirlr planladrrdlar. Ermni milltilri Qaraba Azrbaycandan qoparmaa, azrbaycanllar bu razilrdn sxdrmaa alrdlar. Azrbaycan qounlar bunun qarsn aldqda is ermni milltilri beynlxalq almd ss-ky salaraq Qarabada "gnahsz" ermnilrin qrlmas bard xbrlr yayrdlar. Ermnistan dvltinin yarand andan ermnilr Naxvana qar tcavz edrk mslman halisini amanszcasna qtl yetirmy balamdlar. Naxvan halisi silahlanmaa baladqda Avropa dvltlrinin tzyiqi il zln Osmanl hkumti bunun qarsnn alnmasn tvsiy etdi, nki gnahsz ermnilr Avropa lklrin mracitlr gndrirdilr. Ermnilr trtdiklri btn qtllr baxmayaraq, istdiklrin nail ola bilmmilr. Azrbaycan hkumti qvvtlndikc Ermnistan hkumtin layiqli cavablar verir, onlarn Arpaayn qrbin kemk istklrinin qarn alaraq geriy doru otuzdururdular.

Bellikl, mllifin oxuculara tqdim etdiyi tarixi sr bu vaxtadk Azrbaycan tarixnaslnda zif iqlandrlm mslni akara xarr. 600 ildn ox Osmanl torpaqlarnda normal raitd yaayan ermnilr nticd ngiltr, Fransa v xsusil Rusiyann thriki il z dvltlrin qar xyant etdilr. Osmanl ordusunun mharib meydanlarnda dylr apard zaman ermnilr arxada tinlik kmdn geni razilri l keirrk orada z idarilik rejimlrini yaradrdlar. Tarixi tcrb gstrir ki, dvltin tin anlarndan sui-istifad edrk arxadan ona ar zrb endirmk ermni millti nsrlrin xas olan bir xsusiyytdir v mllif bu xsusiyyti tarixi faktlara saslanaraq gstr bilmidir.

Azrbaycan Rusiya trfindn ial edilndn zmanmiz qdr imperiya bamza gtiriln msibtlri biz unutdurmaa alb. Buna nail d olub, nki yeridiln unutdurma siyasti mnbit zmin drd: yaxlqlar unutmayan milltimiz ona qar ediln pisliklri unutmaq meylinddir. N.N.Qhrmanovun kitab azrbaycanl oxucuya bir daha onun tarixini xatrladr, bugnk hadislrin

13

drin tarixi kklr malik olmasn gstrir.

S.. HMDOV, Milli Azrbaycan Tarixi Muzeyinin

Heraldika bsinin mdiri vzifsini mvqqti icra edn, tarix elmlri namizdi

GR

Mvzunun aktuall. Azrbaycan torpaqlar hesabna "Byk Ermnistan" yaratmaq xlyasnda olan ermni milltilri 1988-ci ildn balayaraq zor gc il Dalq Qaraba v ona bitiik razilrimiz hesabna bu niyyti realladrmaq istyirlr. z mqsdlrin nail olmaq n onlar hr cr iyrnc v amansz vasitlr l atrlar. Ermni siyastbazlar Ermnistanda (zli Qrbi Azrbaycan torpaqlarnda), Qaraba v traf razilrd yaayan azrbaycanllar doma torpaqlarndan qovduqdan sonra, boaldlm razilrd baqa lklrdn gtiriln ermnilri yerldirir v burada Dalq Qaraba Respublikas adl qondarma mstqil dvlt yaratmaq, bu mmkn olmadqda is zor gcn zbt ediln razilri Ermnistana birldirmk niyytinddirlr.

Bugnk hadislrin tarixd kk var. Buna gr d bu gn ba vern hadislri drindn v dzgn thlil ed bilmk n dnnki faktlara dn-dn mracit etmk zrurti yaranr. Bu baxmdan Trkiynin arxiv sndlri sasnda XIX srin ortalarndan balayaraq Osmanl mperiyas razisind yaayan ermnilrin partiyalar v cmiyytlr halnda tkilatlanmas, Avropa dvltlri v Rusiyann dstyi saysind byk razilrin zbt edilmsi v bu razilrd Ermnistan yaratmaq chdlrini aradraraq ada gnlrimizd ba vern hadislrl mqayis etmk olduqca zruridir. Bu mnblrd XIX srin ikinci yarsndan balayaraq Trkiynin rq vilaytlrind ba vern hadislr ks olunmudur.

XIX srin 90-c illrindn balayaraq ermnilr millti partiyalarn tsis edrk, sasn, Trkiy torpaqlar hesabna Ermnistan dvlti yaratmaq plann qarlarna mqsd qoymular. Yaradlan millti partiyalar ermnilrd baqa milltlr, xsusil d trklr qar nifrt hissi oyatmaa alrdlar. Varam adl bir ermni cllad yazrd: "...hrdn glly heyfim glirdi. Bu itlr qar n yax sul odur ki, onlar dydn sonra diri-diri quyuya tullayb, stlrin da doldurasan... Mn bel d edirdim... lim ken salam v xst kii, qadn v uaqlar bu yolla ldrrdm" [100, s.5]. Bugnk ermnilrin trtdiklri mllr o dvrd ermni quldur birlmlrinin trtdiklri cinaytlrdn ox da frqlnmir.

Ermni milltilrinin czdqlar planlarn hyata keirilmsind Ermni Kilssinin faliyyti olduqca byk v sciyyvidir. O dvrd d, indi d Ermni

14

Kilssinin dini faliyyti olduqca zifdir, lakin bunun vzind kils hmi ovinist ideyalarn hyata keirmkdn tr lindn glni sirgmyib. Rusiyann Van v rzurumdak ba konsulu Mayevski z xatirlrind yazrd: "Hqiqt ona gr yoxdur ki, ermni mlliflri hmin hqiqtdn dnlm kild qarlar. Onlarn btn faliyyti alasmaz, grnmmi, hl eidilmmi qddarlqlar uydurmaa saslanmdr ki, baqalarnda ermnilr rbt, trklr nifrt hissi yaransn" [93, s.19]. Txminn yz il bundan vvl yazlm bu stirlrin bu gn d aktual olduunun canl ahidiyik.

Ermni qurumlarnn XIX srin 90-c illrindn balayaraq Osmanl dvltin qar xarici qvvlrin dstyi il qiyamlar qaldrd v dinc haliy qar geni soyqrm siyasti yrtdy rsmi arxiv sndlri il z tsdiqini tapmdr. Xalqn rifah halnn yksldilmsi namin, humanist mqsdl yaradld, elan ediln ermni millti partiyalar, slind azn millti olduqlarn v rus, ingilis, franszlarn maliyy yardmlar il silahlanaraq qanuni dvlt qar silahl syanlar tkil etdiklrini, dinc halini normal insan alna smayan qddarlqla qtl yetirdiklrini yani surtd gstrdilr. Ermni dini liderlri, ziyallar separat hrktlrdn kinmmi v bu separatln ideoloji rhbrlrin evrilmidilr. I Dnya mharibsindn vvl ermnilr trfindn aparlan tkilati hazrlqlar v mharibnin gediind ermnilrin mli faliyytlri v onlarn trtdiklri vhiliklr arxiv sndlrind z ksini tapmdr.

I Dnya mharibsi illrind ermnilr vtnda olduqlar dvlt xyant edrk Antanta trfindn knll olaraq mhariby qoulmu, intiqam alaylar ad il cza dstlri yaratm, Osmanl dvltinin dmnlri xeyrin casusluq etmi, arxada yerln hrbi tyinatl obyektlr basqnlar tkil etmilr. Bununla kifaytlnmyrk bir ox hrlrd qiyam qaldrr, idariliyi z llrin keirrk Osmanl ordusunun arxasnda thlkli vziyytlr yaradrdlar. 600 ildn ox Osmanl torpaqlarnda normal raitd yaayan ermnilr nticd ngiltr, Fransa v xsusil Rusiyann thriki il z dvltlrin xyant etdilr. Osmanl ordusunun mharib meydanlarnda dylr apard zaman ermnilr arxada tinlik kmdn byk razilri l keirrk orada z idarilik rejimlrini yaradrdlar. Tarixi tcrb gstrir ki, dvltin tin anlarndan sui-istifad edrk arxadan ona ar zrb endirmk ermni millti nsrlrin xas olan bir xsusiyytdir.

Ermni mslsini v xsusil d XX srin son rbnd Azrbaycanda ba vern hadislri aradrmaq n ermni tkilatlarnn, ermni xalq zrind byk nfuzu olan ruhani rhbrlrinin v ziyallarn itirakn, davranlarn addmbaaddm yrnmk vacibdir. Ermni Qriqorian Kilssi dini vziflrini icra etmkl yana, milltin taleyind hmiyytli rol oynadn gstrirdi. Buna gr d kils ba vern tarixi proseslrd ermni xalqnn taleyind z thfsini vermi v btn faliyytlrd zn avanqard kimi gstrmidir. Ermnilr XIX srin

15

sonlarnda kilslrinin gcl dstyi il terrora baladlar v qanl hadislr trtdilr. XX srin birinci rbn qdr trklr qar yeridiln soyqrm mhz kils xadimlrinin xeyir-duas nticsind ba verirdi.

XX srin 80-ci illrinin sonundan balayaraq ermni mslsi aktualladrlaraq Avropa dvltlrinin siyastilri trfindn gndm gtirilmi v z mnafelri namin ermni kartndan istifad edrk ermni milltini separatla svq etmilr. Avropa dvltlrinin v xsusil d Rusiya dvltinin hr cr dstyindn ruhlanan ermni separatlar Azrbaycann Dalq Qaraba razisind qiyam qaldrm, milli mnaqilr trdrk Azrbaycan Respublikasnn 20% razisini ial etmy mvffq olmudur. Oyuncaq Ermnistan dvltin minntdarln bildirmk n bir

sra dvltlr qondarma ermni soyqrmn z lklrinin parlamentlrind tanm, Fransa parlamenti is daha irli gedrk Ermni soyqrmn inkar ednlr cza verilmsi haqqnda Qanun qbul etmidir.

Azrbaycan Rusiya trfindn ial edilndn indiy qdr imperiya bamza gtiriln msibtlri biz unutdurmaa alb. Buna nail d olub, nki yeridiln unutdurma siyasti mnbit zmin drd: yaxlqlar unutmayan milltimiz ona qar ediln pisliklri unutmaq meylinddir. lbtt ki, baqa xalqa qar hmi kinl yaamaq dzgn deyil. Lakin ediln pisliklri, tarixi yadda unutmamal, hiylgr v evik olan qonunun trtdiklrini v dndklrini vvlcdn bilmk hr birimizin borcudur. gr biz bunlar unudarqsa, Azrbaycan dvltinin torpaqlar hesabna z razilrini genilndirn Ermnistan zamanla Azrbaycan dnyann xritsindn silmy alacaq.

Bellikl, aradrlan mvzu ox aktual olduundan onun xsusi tdqiqat klind daha drindn yrnilmsin byk ehtiyac var.

Mvzunun yrnilm drcsi. Tdqiq ediln mvzuya indiydk Azrbaycan tarixnaslnda ayrca elmi ilr hsr edilms d, problemin myyn trflri xarici v lk tarixnaslnda ks olunmudur.

Probleml bal Azrbaycan tarixnaslna nzr saldqda aydn olur ki, Vtn tarixilri sasn, 1914-1920-ci illrd bilavasit imali v ya Cnubi Azrbaycan razisind ba vermi hadislri xrdalqlarna qdr iqlandrm, lakin rqi Anadoluda ba vern proseslr diqqtdn knarda qalmdr. Halbuki, bu hadislrin kk sonralar Azrbaycanda ba vermi hadislr gedib xr. SSR dvrnd faliyyt gstrmi tarixilrimiz sasn, hadislr sovet tarixnasl prizmasndan baxm, boleviklrin msbt, onlarn rqiblrinin is mnfi obrazlarn yaratmlar [99; 122; 128; 134; 157; 158; 161]. Tsadfi deyil ki, 1918-ci il sentyabrn 15-d Baknn trk-Azrbaycan qounlar trfindn azad edilmsi o dvr tarixnaslnda trk imperialistlri v msavatlarn iallq akt kimi qlm verilmidir. Mstqillik illrind Azrbaycanda ap edilmi tarixi srlr problem baxlarn kkl dyimsini sbut edir. Real tarixi faktlara saslanaraq ermnilrin Azrbaycan torpaqlarnda iallq siyasti, trtdiklri

16

vhiliklr aq-aydn gstrilmidir [120; 136; 141; 143]. Bu qbildn olan srlr trk tdqiqats H.Bayqarann srini d lav etmk olar [100a].

Hadislr Trkiy razisi olan rqi Anadoluda ba verdiyindn probleml bal oxsayl dbiyyat Trkiy tarixnaslnda mvcuddur. O.Arman ar Rusiyasnn Trkiydki oyunlar adl kitabnda Rusiya il Avropa dvltlrinin danqlar apararaq Osmanl dvltini paralamaq planlar v bu istiqamtdki faliyytlrini gstrmidir [95]. T.Ataov z srind Osmanl dvltinin son dvrnd ermnilrin tutduu vziflri, muliyytlri, sosial statusu thlil edir v bel qnat glir ki, onlar bir ox imtiyazlardan istifad edirdilr [96]. Eyni mvzuda yazan N.Gygz statistik mlumatlardan istifad edrk Anadoluda yaayan ermni halisinin say trkibini gstrmidir [118].

.Barmaqszolu ermni komitlrinin tkilatlanmasna, onlarn tdricn ermnilrin btn hyat sahlrin mdaxil etmsin toxunmu, komitlrin antitrk mqsdlrini sndlr sasnda gstrmidir [100]. Ermni komitlrinin faliyytin A.Dliorman da toxunmudur [108]. Tunaya z srind Gnc trklrin yrtdklri siyasti aradrr, onlarn faliyytlrinin ilk dvrnd shvn ermni tkilatlar il brabr mbariz aparmasn bildirir. O, Trkiyd avropasaya islahatlarn keirilmsinin trfdarlar olan Gnc trklrin bir ox shvlrini sadalayr[163]. H.Aytkin franszlarn Kipr adasnda Ermni legionu yaratmasn aradrm, legionun trklr qar trtdiklri qrnlar gstrmidir [98]. Y.Bildirici, hminin K.elik d srlrind Fransa rsmi dairlrinin ermnilr hrtrfli yardmn, ermnilrin trklr qar trtdiklri mllri, Adanada minlrl mslmann qtl yetirilmsini sbut etmilr [102; 107]. F.Dmirolu Van blgsind ermnilrin trtdiklri vhiliklri tsvir edir [109]. A.Gydmir ermnilrin Naxvan, dr v Zngzurda trtdiklri vhiliklr diqqt yetirmidir [117a]. M.Krzolu ermnilrin Qars v traflarda trtdiklri vhiliklri aradrmdr [126]. A.Ssl Van, Bitlis, Mu v Qarsda ermnilrin trtdiklri qtllri tdqiq etmidir [155].

A.Qazigiray ermni terrorunun qaynaqlarn aradrarkn bel qnat glir ki, o, drin kklr malikdir v arxasnda ayr-ayr Avropa dvltlri dayanr [113]. Elitr ermni terrorularnn arxasnda kils xadimlrinin dayanmasn sbuta yetirmidir [131]. Z.zkan ermnilrin z mqsdlrin nail olmaq n terroru bir siyasi vasit kimi istifad etmlrini gstrmidir [168].

Ermni mslsinin drin tdqiqats kimi tannan K.Grn z srlrind bu mslnin sni olaraq yaradlmasn, avropallarn Osmanl dvltini paralamaq niyytlrini v bu yolda ermnilrdn istifad etmsini sbuta yetirmidir [116-117]. A.Kurat XIX v XX srin vvllrind Trkiy-Rusiya mnasibtlrin diqqt yetirmi, Rusiyann Osmanl torpaqlarnda daim gz olmasn sbut etmi, ermnilrin vasit kimi istifad edilmsi nticsin glmidir [129]. .Sakarya v S.Sonyel son dvr tdqiqatlar zaman akar edilmi tarixi sndlrin bir daha ermnilrin torpaq iddialarnn sassz olmasn gstrmilr

17

[153; 154]. E.Urasn Tarixd ermnilr v ermni mslsi adl kitab ermni mvzusunu trafl aradran srlr srasndadr [165]. Msly eyni trzd, hrtrfli yanaan M.k, hminin, H.Yldrm Ermni mslsinin sni yaradlmaqla rq mslsinin trkib hisssi olmasn sbuta yetirmilr [166-167;172]. E.ahin Trabzon v Batumi konfranslar, orada qbul olunan qrarlar trafl rh etmidir [156].

2 cildlik Birinci dnya harbinde trk harbi Kafkas cebhesi. 3-c ordu harekat adl srd hrbi xarakterli materiallar verilmi, dy mliyyatlarnn gedii geni rh edilmidir [103]. N.Ycr Osmanl ordusunun Azrbaycan v Dastan hrkatn tsvir edrkn hrbi msllr trafl rh olunmudur [174].

Avropa mlliflrinin srlrin diqqt yetirnd onlarn da Ermni mslsinin sni msl olmas fikrin glmsi grnr. E.Qranvil aq-aydn yazr ki, bu mslnin yaradlmas Rusiyann oyunlarndan biri idi [114]. Problemin tannm tdqiqatlarndan olan Makkarti ermnilrin hali say baxmndan oxluq tkil etdiklri iddialarn pua xarr [137-138]. Tdqiqatlar P. de Vo v R.Zeydner fransz ordusu trkibind faliyyt gstrn Ermni legionunun vhiliklr trtmlrindn, bu vhiliklrin dinc trk-mslman halisin qar ynlmsindn yazrlar [169,176]. R.mbert Trkiyd avropasaya islahatlarn keirilmsindn bhs edir [132]. L.Evans, R.de Noqales z srlrind avropallarn Osmanl dvltini bldrmsi planlarndan danr, bu planlar hyata keirmk yollarndan biri kimi Ermni mslsinin yaradlmasn bildirirlr [145-146].

Ermni mnli mlliflrin yazdqlar kitablara nzr yetirnd bu mlliflrin trklr olan nifrtlri zn gstrmidir. Burada ermni silahl dstlrinin dinc trk halisin qar apardqlar soyqrm siyasti milli-azadlq mbarizsi kimi gstrilmi, ermni silahl dstlrinin trtdiklri cinaytlr is byk bir fxrl qlm alnmdr. Trklr irisind cllad kimi qbul edilmi "kannibal" Andranik ermnilrin milli qhrman kimi gstrilmi v ermni tarixilri z srlrind onu trnnm etmilr. K.Aslan tarixi ermni torpaqlarn myynldirrkn Trkiy v Azrbaycann zli torpaqlarn gstrmidir [95a]. Osmanl dvltin qar qiyamlar S.Avakyann, C.Kirakosyann srlrind ks olunmudur [97; 124-125]. Ermnilrin Rusiya v Avropa dvltlri il laqlrini B.Boryan, E.Yesayan, M.Nersesyan tdqiq etmilr [104;111;144]. A.Xatisyan, R.Hovanesyan z srlrind Ermnistan dvltinin yaradlmasn ks etdirmi, S.Karapetyan ermni-bolevik laqlrini geni rh etmidir [119; 121; 123]. A.Arutyunyan v O.Korqanov ermni hrbi hisslrinin I Dnya mharibsind itirakn tsvir etmilr [94;126a].

Hminin, tdqiqatda mumi xarakterli srlrdn istifad edilmidir ki, onlar da sasn, XX srin vvllrind beynlxalq siyasi laqlr, bu laqlrd Trkiynin yeri v rolu, Rusiyann xarici siyasti, Cnubi Qafqazn durumu, rq mslsinin tarixin hsr edilib [106; 133; 139; 150;-160;164; 170-171; 173].

18

Bellikl, tdqiq olunan mvzu il bal srlrin thlili gstrir ki, mlliflr bu v ya digr trfdn problem toxunmu, lakin onu kompleks kild tdqiq etmmilr.

Tdqiqatn mnb bazas. Aradrma zaman mxtlif xarakterli tarixi mnblrdn istifad edilmidir. lk nvbd Trkiy Cmhuriyyti Genelkurmay ATASE Bakanlnn (Ba Qrargah sgri Tarixi v Strateji Etd darsi) arxivlrind qorunan hrbi raportlar qeyd olunmaldr. Raportlarda ermni milltilrinin laqlri, planlar, hyata keirdiklri qiyamlar, qtllr, hminin onlara qar ttbiq ediln tdbirlr z ksini tapmdr [45-89a]. Sndlrdn aydn olur ki, Osmanl dvltinin hrbi idar v tkilatlar ermnilrin planlar barsind kifayt qdr mlumatl olmu, lakin dvlt rhbrlrinin Avropa dvltlrinin tsiri altnda olmas qabaqlayc tdbirlr hyata keirmy imkan vermmidir. Arxivd saxlanlan v probleml bal bir ox sndlr toplular halnda ap edilmidir [67; 71].

Ermni milltilrinin hans daxili v xarici tsirlr mruz qaldn, trtdiklri syanlar, krm qanunu v bu qanun nticsind hans tdbirlrin grldyn Trkiy Cmhuriyyti Nazirlr Kabinetinin Daxiliy Nzartin (DN) aid olan arxivind qorunan sndlr sbut edir [34-44a]. Onlardan bzilri toplu halnda ap edilmidir [148]

Birbaa Azrbaycan razilri il bal olan mqamlarn bir qismi Azrbaycan Siyasi Partiyalar v ctimai Hrkatlar Mrkzi Dvlt Arxivind qorunmaqdadr [31-33]. Qeyd etmk lazmdr ki, Azrbaycanda ba vern proseslri iqlandran sndlrin bir qismi hl SSR dvltinin mvcudluu illrind mxtlif toplular klind nr etdirilmidir. Lakin bu toplular trtib edilrkn bolevik-danak qvvlrini msbt trfdn iqlandran sndlr ap edilmi, bzn is tarixi sndlr ixtisarla verilmidir [24-25, 29-30a]. Bu baxmdan, toplularda ap ediln sndlr aradrlarkn onlarn trtibatlarnn siyasi sifari yerin yetirdiklrini nzr almaq lazmdr.

Onlardan frqli olaraq hl XX srin vvllrind nr edilmi snd toplular obyektivliyi il seilir. Bel ki, 1919-cu ild Grcstanda ap ediln topluda Cnubi Qafqazda mstqil respublikalarn yaradlmasna sbb olmu rait, danaklarn boleviklrl ibirliyi qurmalar z ksini tapmdr [26]. 1915-ci ild Petroqradda ap ediln digr topluda Osmanl dvltin ediln tzyiqlr v ermnilr n islahatlar proqramlar gstrilmidir [30a]. 1916-c ild ap edilmi Ermni komitlrinin amal v hrkt-i ihtilaliysi adl sr d ermnilrin i zlrini amaqda kmklik edn vacib mnblrdndir.

Arxivlrd qorunan rsmi sndlrl brabr saxlanlan dvri mtbuat nmunlri d byk maraq dourur. Ermnilr trfindn nr ediln qzetlrd onlara ediln mracitlr, ermni vhiliklrinin byk qlb kimi qlm verilmsi, qanin clladlarn br qhrmanlar kimi gstrilmsi z ksini tapmdr [3-4; 6;7;13;14; 16; 18; 21]. Azrbaycan hkumti trfindn ap ediln

19

qzetlrd ermnilrin vhiliklri tam aql il gstrilmidi [1;2]. ksin, Bak Sovetinin bolevik qzetlrind ermni danaklarnn hrktlrin nec brat qazandrlmasnn ahidi oluruq [15; 17; 18a].

Mnb xarakterli srlr srasnda memuarlar v xatirlr qeyd olunmaldr. Bel ki, onlar srasnda bilavasit dy mliyyatlarnn itiraklar olmu hrbilrin memuarlar [91; 110; 152], siyasi xadimlrin xatirlri [142; 149; 151; 159; 162] vacib hmiyyt ksb edir. I Dnya mharibsi rfsind Almaniyann Trkiydki sfiri olmu H.Morqentau z xatirlrind Avropann siyasi oyunlarna ermni kartnn nec atlmasn sndlrl gstrir [142]. Digr Almaniya siyastisi P.Rorbax mharibdn qabaq ermnilrin thlk trdcyini vvlcdn grrk onlarn krlmsi plann tklif etmi, lakin o dvrd onun ideyalar ciddi qarlanmamd. Mharib baladqda ermnilrin trtdiklri cinaytlr Osmanl hkumtini Rorbaxn plann hyata keirmy vadar etdi [151]. Osmanl dvltinin skan arxasnda dayananlardan biri olan Tlt paann xatirlrind ermni qiyamlar v digr cinaytlrinin dvltin mumi durumuna nec mnfi tsir gstrdiyini grmk mmkndr [159]. Bakya glmi ingilis qounlarnn komandan Denstervilin gndliyind veriln mlumatlar ermnilrin z mttfiqlri olan, lakin sonradan mlub ediln boleviklrdn z dndrmsi, Sentrokaspi diktaturas adl qurumda ermnilrin oynad rol, trk-Azrbaycan qounlarnn faliyyti, Avropa dvltlrinin Baknn nyin bahasna olursa olsun milli qvvlr tslim etmmk n gstrdiyi faliyyt yani surtd gstrilmidir [110]. Grkmli Azrbaycan diplomat .Topubaovun qeydlrind gnc Azrbaycan diplomatiyasnn sylri z ksini tapmdr[162].

Tdqiqatn mqsd v vziflri. Tdqiqatn sas mqsdi I Dnya mharibsi zaman Qafqaz cbhsind ermni amilinin rolunun aradrlmasndan ibartdir. Bu mqsd nail olmaq n tdqiqat prosesind aadak vziflrin hlli mslsi ortaya qoyulmudur:

1. Trkiy Cmhuriyyti Hrbi, Daxili lr v Xarici lr naziriliklrinin arxivlrin saslanaraq ar Rusiyasnn v digr Antanta dvltlrinin Osmanl imperatorluunu paralamaq mqsdi il ermni amilindn istifad etmlrini aqlayan arxiv materiallarn akarlamaq;

2. Ermnilrin separatlq v terror mliyyatlarnn mrhlli faliyytlrini aqlamaq;

3. Ermni milli hrbi birlmlrinin formalamasn v onlarn mharib etmk metodlarn gstrmk;

4. 24 aprel 1915-ci il hadislrini aradraraq onlar obyektiv iqlandrmaq;

5. I Dnya mharibsinin gediind Antanta dvltlrinin siyasti v Ermnistan dvltinin yaradlma fakt arasndak laqni akarlamaq.

Tdqiqatn metodoloji saslar. Dissertasiyann mqsd v vziflrini

20

yerin yetirmk n bir sra tarixi tdqiqat metodlarndan istifad edilmidir. Dissertasiyann elmi-metodiki sasn mnblrin tnqidi thlil metodu tkil edir ki, onun da kmyi il tarixi hqiqtin obyektiv ks etdirilmsin nail olunmudur. Hminin, tdqiqat zaman mqayisli tarixi v tsviri metodlar istifad edilmidir. Bzi hallarda mnblrin genetik v funksional thlili metodlar da istifad edilmidir. Arxiv mnblrinin znginliyi v mvzunun xsusiyyti statistik thlil metodundan istifad etmy imkan vermidir.

Tdqiqatn elmi yeniliyi v praktiki hmiyyti. Tqdim ediln dissertasiya ii Azrbaycan tarixinin aktual problemlrindn birin - I Dnya mharibsind Qafqaz cbhsind ermni amilinin rolunun iqlandrlmasna hsr edilmidir. ndiy qdr probleml bal tdqiqatlarda bu msly Azrbaycan tarixi prizmasndan yanalmam, xarici tdqiqatlar tarixnaslmz n maraql v vacib olan mslnin ayr-ayr trflrini iqlandrmdlar. Bu baxmdan, tqdim ediln dissertasiya ii Qafqaz cbhsind ermni amilinin rolunun iqlandrlmasna, ermnilrin Rusiya imperiyasnn mvcudluunun son illrind apardqlar siyasti v Azrbaycan razilrind z dvltlrini yaratmaq planlarna hans yollarla can atmalarn, kimlrin kmyindn yararlandqlarn gstrn ilk kompleks tdqiqat sridir. Dissertasiyann elmi yeniliyi bu mqam, hminin Trkiy Respublikasnn mxtlif arxivlrind qorunan nadir mnblrin aradrlmas, onlarn Azrbaycan Respublikasnn arxivlrind saxlanlan sndlrl tutudurulmas, Avropa, Rusiya, Trkiy mlliflrinin n son srlrinin bel tdqiqata clb edilmsi, ermni mlliflrinin yalan uydurmalarnn ifa edilmsi il rtlnir. Dissertasiyann elmi yeniliyi hminin, onunla baldr ki, burada Azrbaycan tarixnaslnda ilk df olaraq ar Rusiyasnn v digr Antanta dvltlrinin Osmanl dvltin qar siyastd ermni amilindn istifad etmlrini aqlayan arxiv materiallar akarlanb, ermni milltilrinin txribat xarakterli mliyyatlarnn mrhlli faliyytlri gstrilib, ermni milli hrbi birlmlrinin formalamas v onlarn hrbi siyasti iqlandrlb. Bununla yana, 24 aprel 1915-ci il hadislri aradrlaraq ermnilrin guya genosid mruz qalmalar bard uydurmalar ifa olunub, 1914-1918-ci illrdki mharibnin gediind Antantann siyasti v Ermnistan dvltinin yaradlmas fakt arasndak laq gstrilib.

Bellikl, tdqiqatn nticlri Azrbaycann mumi tarixinin yazlmasnda, hminin Azrbaycann siyasi tarixi il bal ali thsil ocaqlarnda mumi v xsusi mhazirlrin hazrlanmasnda istifad edil bilr. Bundan baqa, tdqiqat ii Qafqaz xalqlarnn, trk xalqlarnn, Rusiyann, Osmanl imperiyasnn, I Dnya mharibsinin tarixini ks etdirn srlr zrind i zaman istifad edil bilr. Dissertasiyann materiallar Azrbaycan tarixini saxtaladranlara qar mbarizd myyn hmiyyt ksb ed bilr.

Tdqiqatn aprobasiyas. Tdqiqatn sas mddalar mllifin respublika v xarici elmi nrlrind ap edilmi 4 mqalsind z ksini tapmdr.

21

Dissertasiya Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas A.Bakxanov adna Tarix nstitutunun Qafqaz tarixi bsind 2 df mzakir edilmi v mdafiy mslht grlmdr.

Tdqiqatn strukturu. Dissertasiya giri, 3 fsil, 11 paraqraf, ntic, dbiyyat siyahs v lavlrdn ibartdir.

I FSL

ANTANTA DVLTLR TRFNDN ERMNLRN QAFQAZDAKI HRB-SYAS PROSESLR CLB

EDLMS

1.1. Qar duran trflrin Qafqaz v hmsrhd blglrl bal niyytlrind ermni amilinin yeri

XIX srin ortalarndan Osmanl imperiyasna qar artrlan tzyiqlr nticsind rqd hakimlik mvqeyi Qrb dvltlrinin lin kemy balad. Hadislrin gedii Osmanl dvltinin rifah namin dvltin idaretm sisteminin dyidirilmsi v islahatlar keirilmsi lazm olduunu gstrirdi. Artq Osmanl dvlti ancaq Qrbin yardm il ayaq st dayana bilirdi. Yxlmaqda olan bu imperiyann razilrini Avropa dvltlri arasnda blmk hvslri v lkdki millti cryanlarn mvcudluu qvvlr balansnn pozulduunu gstrirdi. Buna gr d Avropa dvltlri "xst adam" nzart altna almaq zrurtini bildirdilr. Belc, Osmanl dvlti Qrb dvltlri sistemin daxil edilirdi.

Durmadan artan Avropa tsiri qarsnda Osmanl dvlti yava-yava kmy balamd. Hrbi qvvlrin artrlmas mqsdi il iqtisadi v sosial qurumlarda dyiikliklr edilmsi bel, bu kntn dayandra bilmmi v rhbrlrin bacarqszl zn hiss etdirmidi. Osmanl dvlti bir trfdn torpaqlarn itirir, digr trfdn is Avropa lklrinin mstmlksin evrilmk thlksi qarsnda qalrd. [132, s.83].

Byk Avropa dvltlri rq lklrindki mvcud sistemi z mnafelrin uyun dyidirmk mqsdi il z lklrinin sistemlrin bnztmk urunda mbariz aparrd. Osmanl imperiyasnn corafi mvqeyi, strateji vziyyti v iqtisadi potensial dnya siyastind aparc oyunular olan dvltlrin diqqtini zn clb edirdi. 1914-c ild 1,7 milyon km2 razisi olan Osmanl imperiyas Avropa, Asiya v Afrika qitlrini birldirn v dniz yollarna nzart etmsi il dnyada brabri olmayan bir geostrateji mvqey malik idi. mperatorluun Asiyan Avropaya birldirn quru yollar v stanbul boaz - Mrmr dnizi, anaqqala boaz - Qara dniz v Aralq dnizini, Suriyadan Svey kanaln v raqdan Hind yollarn nzartd saxlamas strateji hmiyyt malik idi.

22

Qrb dvltlri Osmanl imperatorluunda yaayan milli azlqlarn tzyiq altnda yaadn iddia etmy balamd. Vaxtil osmanllarn xristian Avropan thlk altnda saxlamas Qrb dvltlrini trklr qar mbarizy qalxmaa mcbur etmidi. ki din arasnda yaxnlqlarla v frqlrl maraqlanmayan Qrb dvltlri slam olduu kimi deyil, mqsdlrin xidmt edck kild gstrirdilr. Bu dnclrin yanl olduunu gstrn hmd Cavad by yazrd: "gr trklr hakimiyytlri altna aldqlar milltlr, xristianlarn eldiyi kimi, mcburn slam dinini qbul etdirmi olsayd ... bu gn n Ermni mslsi, n d rq mslsi olmazd. Trklr bunu etmdilr. Quran-i Krim uyun hrkt edrk hr bir adamn z dinin gr ibadt etmsin icaz verirdilr. Xristian Avropa baqa mzhbdn olan xristianlarn qann axtdqlar, vhicsin zlmlr verrk hzz aldqlar zaman Osmanl imperatorluu inkvizisiyann insanlarn diri-diri yandrlmas hallar olmad yegan dvlt idi" [105, s. 71-72].

Osmanl dvltind oxluqda olan trklr imperatorluun himaysind olan azsayl xalqlara qar xomraml olmular. oxmilltli Osmanl imperatorluunda mumi qaydalar sistemini formaladran v onu ilk vziyytd saxlayan "millt sistemi" mvcud idi. Burada millt dedikd yalnz mslmanlar nzrd tutulurdu, azlqda qalan digr xalqlara is dini, mdni v iqtisadi azadlqlar verilmidi v imperiyann srhdlri daxilind onlar muxtar olaraq yaayrdlar, ancaq hkmran ola bilmzdilr. 1914-c ild Osmanl imperiyasnda yaayan aadak azlqlar qeyd alnmd:

1. stanbul Ortodoks Patriarxlna tabe olan yunanlar; 2. imali Afrika v taliya tacirlrinin qalqlar olan katoliklr; stanbul Patriarxlna bal qriqorian ermnilr; 4. Katolik ermnilr; 5. Suriyal katoliklr; 6. Mosul Patriarxlna bal kadeli katoliklr; 7. Mardin Patriarxlna tabe olan suriyal yaqubular; 8. Protestantlar; 9. Yhudilr; 10. Bolqar Kilssin tabe bolqar katoliklr. Gstrilnlrin dini liderlri onlarn slahiyytli nmayndlri v dvlt qarsnda cavabdeh olan msuliyytli xslr idi [115, s. 142-143].

mperatorluqda yaayan azsayl xalqlar Qrb tsiri altnda iqtisadi gclrin siyasi don geyindirmy balamdlar. Avropadak inkiafn ksin olaraq imperatorluqda milltilik birldirici deyil, separat rol oynamaa balad. Azsayl xalqlar Osmanl dvltinin hyata keirdiyi islahatlar zlri n mqbul saymadqlarndan z dvltlrini yaratmaq iddiasnda idilr. Bu da ancaq Osmanl dvltinin yxlmas il mmkn ola bilrdi. Mrkz qarsnda gcsz qalacan bildiklrindn mqsdlrin nail olmaq n onlar byk Avropa dvltlrindn dstk alacaqlarna inanrdlar. Onlar n xarici dvltlrin himaysin girmk mstqillik yolunda atlm ilk addm idi. Byk dvltlr sfirliklr v konsulluqlar vasitsil Osmanl imperatorluunda yaayan azsayl xalqlar himay altna aldlar [163, s.18].

Dnyada "rq mslsi" Osmanl imperatorluunun mxtlif sbblrl zifldiklri dvrlrd tsirli olmudur. Onun mlliflrindn biri ar Rusiyasdr.

23

"Ermni mslsi" 1860-ci ild planladrlm v rq mslsin daxil olan son problemdir. E. Qranvil yazrd: "Mslmanlar iind yaayan ermnilr qrb dvltlrin yaxnlamaq mqsdi il yz il boyunca mbariz apararaq "Ermni mslsi"ni yaratmlar. Hqiqtd is bu dmnilik xarici lklrin intriqalarnn sni yaradlm mhsuludur... Osmanl tarixini drindn bilnlr imperatorluqdak btn milli zmind yaranm mnaqilrin xarici lklr trfindn trdildiyin, mxtlif milltlrin min-amanlq raitind yaadqlarna mindirlr" [114, s.33]. Jorj Klemanso 1913-c ild yazrd: "ki- dvlt arasnda Ermni mslsi il laqdar toqqumalar ba verir. ngiltrd bir ox komitlr yaradlr v bu komitlrdn ermnilr ox irin vdlr vern mracitlr nvanlanr. Bununla laqdar Fransada bir ox mqallr drc edildi. Sonra bir ara skut hkm srmy balad v hr ey xristian sivilizasiyasnn normalarna uyunlad" [125, s.117].

Avropa dvltlrinin Osmanl xalqlarn z himaysi altna almaqda z mqsdlri vardr. Himay altna aldqlar xalqlarn osmanllardan ayrlmas milltlraras mnaqi yaratmaya bilmzdi. Osmanl hakimiyytindn ayrlan bu yeni dvltciklr mbarizlrind onlara yardm edn qvvy minntdarlq hisslri il yaxnlq edckdilr. Bu dvltlrl inkiaf etdiriln dostluq mnasibtlri son nticd Osmanl imperatorluuna qar bir qvvy evrilck v imperatorluqda gz olan dvltlr bu yerlr hakim olacaqd. Rusiya v Avstriya bu niyytl Balkanlarda faliyyt gstrmidi. Rusiya bu razilrd vvlc milltilik hisslrini oyadr, daha sonra is qiyam cmiyytlri dstklyirdi. Qiyam yatrtmaq mqsdil blgy yeridiln Osmanl ordusu qarsnda Avropa dvltlrindn birini grrd. Daxili kimlr kimi balanan qiyam hami dvltlrin hrbi mdaxilsi il milltlraras bhran vziyytini alr, baqa dvltlrin bu vziyyt mdaxil etmsi il komissiyalar tkil edilir, dvltlraras mzakirlr nticsind qiyam edn yaltlrd dvltin hquqlarn mhdudladran bzi tdbirlr hyata keirilir, qiyam yaltlr imtiyazl elan edilirdi. Dyin status-kvonun qorunmas n bu yalt Avropa dvltlrindn birinin himaysin keir. Avropa dvltlri Osmanl dvltini tamamil paraladqdan sonra bu yaltlri bhan gtirrk Trkiy razilrin z iddialarn irli srckdi. mperatorluun paralanmasn istyn dvltlr gr bu yaltlrd yaayan xalqlar dvlt qar qiyama qaldrdqlarnda imperatorluu daxildn datmaq mmkn olmal idi [117, s.30].

XIX srin sonlarnda texnoloji inkiaf mvcud qvvlr brabrliyini pozmudu. Bu texnoloji inkiafn srti v tsirinin nticsind XIX srin hakim geopolitik strategiyasnda kkl dyiikliklr yaratmaqla qlobal mharibnin yaranmas raiti getdikc artmaqda idi. Mhur "Dnizlr hakim olan dnyaya hakim olacaqdr" dsturuna riayt edn qit dvltlri dmiryollarn v digr nqliyyat vasitlrini l keirmdn, dniz limanlarna v sahillrin sahib olmadan beynlxalq sviyyd hkmranlq yarada bilmk inamn itirmy

24

balamdlar. Bu cr dyiikliklr ngiltr v Fransa kimi donanmalar olan dvltlri narahat edrkn Rusiya v xsusil d Almaniyann xeyrin ilyirdi. Almaniyann qvvtli bir donanma yaratmaq istyi, milli gcn artrmas da ayr bir narahatlq mnbyi idi.

Osmanl imperiyas halisinin artan say v Almaniyann gn-gndn gclnrk Osmanl hkumtini z tsir dairsin almas thlksi qarsnda qalan ngiltr v Rusiya birlrk Osmanl imperiyasn bldrmk qrarna gldilr. Alman hkumtinin yeritdiyi geosiyastd Osmanl dvltin xsusi yer ayrlmd. Almaniya rq doru z srhdlrini bir trfdn Baltik dnizindn Bsr krfzi sahillrin qdr, digr trfdn is Balkanlar vasitsi il Mesopotamiyaya qdr genilndirmk istyirdi. rq, Uzaq rq v Asiya dvltlrindki tbii srvtlri l keirmk Almaniya, eyni zamanda Anadolunun dalq razisini v Mesopotamiya ovaln da zbt etmk niyytlrini gizltmirdi. Byk bir razini ial etmk istyn Almaniya bu razilr yeni xammal mnbyi v geni ixrac bazar kimi baxrd. Berlinin "rq alma siyasti" (Drang Nach Osten) alman milltilri trfindn dstklnmi v hrtrfli mdafi edilmidi.

Osmanl torpaqlarnn mstmlky evrilmsi siyasti 1899-cu ilin yazndan almanlarn Mrmr dnizi sahillrindn Bsr krfzin qdr uzanacaq dmiryol xttinin kilmsi layihsinin maliyyldircyin razladqdan sonra balanmdr. Berlin-Badad dmiryolu layihsi Almaniyann rqin tbii srvtlrindn, neft yataqlarndan, imli su mnblrindn v ticart yollarndan gztli kild istifad edrk klli miqdarda vsait ld edcyin zmin yaradrd.

Almaniya Trkiynin leyhin olsa bel Avropa tarazlnn qoruna bilcyin inanr v ngiltrnin Rusiya il mhariby balamasna tvsiylr verirdi. Almaniya ngiltrnin Rusiya zrind qlb alaca halda tzminat olaraq Svey kanaln v sgndrunu ial etmyi tklif edirdi. London hkumti is Osmanl imperiyasnn bldrlcyi halda Trkiy torpaqlarnn byk bir qisminin Rusiyaya verilmsinin leyhin idi. Buna gr d Osmanl imperatorluunu bldrm layihsi ngiltrnin tbbs il qeyri-myyn bir mddt txir salnmd [142, s.321].

Osmanl imperatorluunun Avropa dvltlri arasnda bln bilmmsinin sbbi onun torpaqlarndan kimin n qdr pay alacann qeyri-myyn olmas idi. Rusiya v Avstriyann Balkanlarda, ngiltr v Fransann imali Afrika v Suriyada, ngiltr v Almaniyann Anadolu v Mesopotamiyada, taliya v Fransann Liviyada st-st dn mnafelri var idi. Ancaq Qrb dvltlri z aralarnda razla glrk Osmanl dvltinin bzi yaltlrini faktiki olaraq hakimiyytlri altna alm, z hrbi bazalarn yaratmdlar. ngiltr Kipr v Misir, Fransa is Tunis girmidi.

Bu dvrdn balayaraq "Milli hkumt" prinsiplri sasnda hr milli azla aid olan dvltin yaradlmas xsusiyytlri vurulanmaa baland. Btn

25

bunlarn Avropa siyastin tsir etmsi 2 istiqamtd olmudur. Birincisi, milltin idaretmd itirak etmsi v bu istiqamtd xarici siyastd daha ox xalqn ryinin nzr alnmas. kincisi, xarici dvltlr trfindn idar ediln milltlr "z mqddratlarn tyin etmk" zr faliyyt gstrrkn ayr-ayr blglrd yaayan eyni millt mnsub adamlarn bir bayraq altnda birlmsini istyirdilr.

Fransann siyastind "aa irqlrin mdnildirilmsind stn irqlrin tsiri hm haqq, hm d vzifsidir" prinsipi sas rol oynayrd. "Fransa sadc demokratik bir lk olmaqla kifaytlnmmli, eyni zamanda byk bir lk olmaldr; Avropada hkmranl l alaraq, dilini, bayran, silahlarn hr trf yayaraq btn dnyaya tsir etmlidir" [106, s. 121-122]. Fransa rq lklri il ticart laqlri yaratm, onun ticart v gmiilik irktlri Avropa v Osmanl arasnda keid yolu salm, bankirlr is Svey kanal layihsinin sndlri urunda mbariz aparrdlar. 1899-1903-c illr arasnda Fransa Berlin-Badad dmiryolu bada olmaqla Osmanl imperatorluunda nqliyyata qoyulacaq srmaylrd itirak etmy alr, htta, Almaniya il mtrk layihd itirak etmk istyirdi. Bu chdlr boa xdqdan sonra Badad dmiryolunun kiliini ngllmk mqsdil baqa nqliyyat vasitlrin srmay qoymaa balad. Strateji mvqedn Fransa imali Afrikada lczairi, Tunisi v Mrakei ial edrk Aralq dnizind hmiyytli hrbi baza ld etmidi. Fransa n Asiyadak itirilmi mvqelrini geri qaytarmaq n Ermni mslsini himay etmy balad. slind Fransa Osmanl imperatorluundak ermnilrl maraqlanan, Anadolu torpaqlar zrind nfuzunu davam etdirn, n Asiya v Aralq dnizd tarazl saxlamaq n ermni hrkatn yaradan bir lkdir. Fransa ermnilr Byk Ermnistan vd edirdi [112, s.38].

Fransann bu "mdnildirm missiyas"na qar olaraq Almaniya "Dnya siyasti"n eyni dnclrl ortaya atlmdr. Dnyann yenidn bldrlmsi yarna gec girn Almaniyann millt vkillri sylyirdilr: "Biz Almaniya olaraq barmamz hr irniyyata salmamaqla yana, vd ediln torpaqlar l keirmkd digr dvltlrdn geri qalmayacamz da gstrmliyik. Dnyann hr yerind digr dvltlr gstriln inam v etibar biz alman missionerlrin, alman mallarna, alman bayrana v alman gmilrin eyni sviyyd qazandrmalyq [151, s.18].

Bu yarlarda geri qalmaq istmyn Rusiya da panslavyanizm maskas altnda btn pravoslavlar bir araya ymaq istyirdi. Panslavyanizmi yayanlar deyirdilr: "Biz gecikirik, lakin bu gecikm bizim tcrbsizliyimizdn irli glir. Slavyanlar gclnck v mvcud srhdlrini aacaqlar. Slavyan dili dnyann drd trfind eidilck v dmn dodaqlar bu dild danacaq" [173, s.9].

1895-ci ild ar Rusiyas hkumtinin hazrlad islahat layihsind ermni dvltinin yaradlmas haqqnda xarici ilr naziri (qeyd 1) Lobanov-Rostovski yazrd: "Ermnilr danq haldadrlar, ermnilr verilck v ttbiq edil bilck xsusi idaretm n ayrca bir razi yoxdur. Trkiydki ermnilr Qafqaz

26

ermnilrinin thriki il ayaa qalxmaa tbbs edirlr. Lakin mstqil bir Ermnistann yaranmas v ya muxtariyyt verilmsinin leyhinym. Avropa dvltlrinin sfirlri Anadolunun yarsn ermnilr vermk istyirlr. Mn v ar bu mvzuda Osmanl padahna he bir tzyiq gstrmk istmirik v baqa dvltlrin d padaha tzyiq gstrmlrin xo baxmrq. Biz ermnisiz Ermnistan istyirik" [114, s.22]. XX srin vvllrind Rusiyann stanbuldak sfiri Nelidov ar inandrmd ki, Rusiya dvltlraras mnaqi yaratmadan boazlar v stanbulu l keir bilr. Lakin Rusiyann bu layihsin Almaniya mane olmudu. Almaniyann xarici ilr naziri Holsteyn demidir: "Bizim iki dostumuz bu torpaqlardan paylarn almadan Osmanl squt etmyck. Avstriya v taliyaya verilck torpaqlar myyn edilmyn qdr stanbulun glcyi haqqnda veriln btn tkliflri rdd edirik" [166, s.38].

1905-ci ild ermni yazs Aknuni ermnilr xitab edrk xarici dvltlr trfindn onlara vd ediln muxtariyyt haqqnda Rusiya ar il razlama ld edildiyi bard 24 mktubdan ibart olan bir mcmu ap etdirdi. Ermni Qiyam Federasiyas trfindn bu mcmu ermnilr arasnda yayld. Rusiya ar il ld ediln razlamada deyilirdi: 1. Ermni vilaytlri Rusiyann himaysi altnda muxtariyyt tkil edck; 2. Ermnilr Rusiyaya vergi verck v mharib dvrnd ruslara canl qvv il yardm edcklr; 3. Ermni vilaytlri z qanunlar il idar edilck; 4. Ermni xalqn qorumaq v thlksizliyini tmin etmk mqsdi il Rusiya sgrlri bir mddt bu razilrd qalacaqlar; 5. Ermni kraln Rusiya ar tyin edck. Kraln Petroqradda z nmayndliyi olacaq; 6. Yerevan v ya Vaqarapat paytaxt seilck, ermni bayra rngli olacaq; 7. ki lk arasnda ttbiq ediln ticart v gmrk mqavillri imzalanacaq [114, s.23].

Rusiya ermni mvzusuna baqa dvltlrin mdaxil etmsin raz deyildi. Bu fikri rh edn E.Qranvil yazrd: "Klmlrl oynaman he bir mnas yoxdur. Bu hrktlrin mqsdi Trkiynin rq vilaytlrini Rusiyaya birldirmkdir" [114, s.23]. Bu mvzu il laqdar aradrlan btn mnblrd Rusiyann ermnilri z mnftlri namin istifad etmsini v onlarn mstqil dvlt yaratmalarnn mqsduyun olmadn gstrn tarixi hqiqtlr ortaya xmd.

Rus-yapon mharibsind mlub olduqdan sonra Uzaq rqd z mvqelrini itirn Rusiya "Avropaya qayd" n bhanlr axtarmaa balad. O, "rq mslsi"nd khn sullara qaydaraq zn Avropaya n Asiyada haqq tapdanan xristianlarn mdafiisi kimi gstrmy alrd. Bu mqsdl ar Rusiyasnda ermni mktblri adrm, ermnilrin haqlarn mdafi etmk n bir sra tdbirlr l atmdr. Anadolu torpaqlarnn bir qismini glckd Rusiya arnn himaysi altnda yaradlacaq mstqil Ermnistan dvltin (Qeyd 2) qatmaqla Qafqazda yaayan ermnilrin mstqil dvlt yaratmaq ideyalarn daha da inkiaf etdirmy baladlar. Rus imperatoru "btn ermnilrin ar adn qazanmaq urunda faliyytlrini genilndirmy balad.

27

1913-c ild Qafqazn general-qubernatoru Vorontsov-Dakov ara gndrdiyi raportunda yazrd: "Ermnilr getdikc arla daha sx balanrlar" [114, s.32]. Hmin ild M.Kovalevski "Rusiya v Ermni mslsi" mqalsind yazrd: "Ermnilrin dnc v hisslrind ciddi dyiikliklr ba vermidir. Onlarn liderlri ana qucana dnm kimi Rusiyaya qaytdlar" [17, 1913 il, may]. Qafqazdan Rusiya Dumasna millt vkili seiln ermni Papacanov Trkiyd ba vern qiyamlarn Rusiyann nzarti altna alnmasn istmidir. Melinkov adl digr millt vkili is Frat aynn imalndak btn torpaqlarn Rusiyann trkibin qatlmasn tlb edirdi [M.Pavlovi. "Rusiya v ermnilr"- 17, 1914 il, may].

Rusiya hkumtinin rq siyastin dstk vernlr Balkanlarda v Suriyada yaayan pravoslav qardalarn osmanllardan xilas edrk Aralq dnizi hvzsind byk bir "Rus-pravoslav imperatorluu" yaratma dnrdlr. Panslavyanistlr boazlardan srbst kemk hququnu qazanmaa almalar il yana, digr dvltlrin hrbi gmilrinin bu boazlardan kemmsin tkid edirdilr. Hr hans bir Avropa dvltinin donanmas anaqqalaya glmsi il Rusiyann cnub sahillrini thlk altna alrd. Rusiya iqtisadiyyat da ticart gmilrinin boazlardan kemsindn asl idi. Rusiyann Avropa lklri il ticart laqlrinin 80%-i bu boazlar vasitsil hyata keirilirdi. Almaniyann Osmanl imperatorluundan Badad dmiryolunun kiliin icaz almas Rusiyann iqtisadi maraqlarna cavab vermdiyindn bu layih onu narahat edirdi. rqi Anadolunun z nfuz dairsind olduunu byan edn Rusiya blgnin inkiaf etmmsi n lindn glni sirgmirdi. qtisadi chtdn zif olan Rusiya blgy srmay qoymaq istmirdi v lind olan zif imkanlarla hrbi gmilrdn istifad edrk Qara dniz hakim olmaq niyytind idi. Bununla laqdar 1913-c ild Fransada ap ediln "Bulliteni du Komite de l'Asiye Franca" jurnalnda, R.Pinon "Asiya Trkiysi v ermni vilaytlri" adl mqalsind yazrd: "Boazlarn l keirilmsind bolqarlarla yeridiln siyast uursuzluqla nticlndiyindn eyni siyast ermnilr vasitsil hyata keirilir. stanbul yolu zrind mstqil Bolqarstan bir mane olduundan boazlarn Qara dnizin imal sahillri vasitsil l keirilmsi Rusiyann siyastind prioritet yer tutmaa balad".

Bellikl, Ermni mslsinin ba qaldrlmasnda 3 sbbi gstr bilrik: 1. Rusiya stanbulu tutmaq n Balkan xalqlarn syana svq edrk milli msl halna gtirdiyi kimi, ermnilri xyali "Ermnistan" yaratmaq n mbarizy qaldrmas v ermnilrin d rus ssenarisinin knll aktyorlar olmalar; 2. Rusiyann Trkiynin rq vilaytlri vasitsil sgndruna - Aralq dnizin xa bilmsi v ermni dvltinin yaradlmas n ermnilri bu i svq etmkd siyasi mnftlrin ld edilmsi; 3. Rus siyastini dstklyn ngiltrnin ruslara qar ermnilrdn istifad etmk taktikasn serk Osmanl dvltin qar bzi siyasi mnftlr ld etmk niyytlri.

28

Fransa da bu id z payna dni qoparmaq istyirdi. Osmanl dvltini blmk asanlqla ba tutmayacaqd. Ancaq Kilikiyadak ermni mvcudluu Fransa n midverici saylrd.

Aq dnizlr x qaplar axtarmaq Rusiyann dyimz siyastidir. "Ermni mslsi"nd d Rusiya bu mqsdl gzlrini sgndrun krfzin dikmidi. Ermnilrin Trkiyd mskunlad blglrin corafi mvqeyin gr strateji hmiyyti olduqca byk idi. Qafqaza hakim olduqdan sonra Anadolunun rqin gz dikn Rusiya ermnilrl razla glrk bu blglri l keirmk n onlar gizli kild silahl qiyama hazrlamaa v thrik etmy balamd. Ermnilr ar himaydar kimi qbul edrk bolqarlarn yerini almdlar. Bir trfdn Rusiyann ehtimal ediln mdaxilsin bhan yaratmaq, digr trfdn beynlxalq cmiyytlri hazrlamaq n ermnilrin glcyi il maraqlanan ar Rusiyasnn Ermni mslsin mdaxil etmk istdiyini gstrmk lazm idi. "Ermni vilaytlri" deyiln blglrd rus konsullarna gndriln silah v sursatlar bu mqsdl ermni qiyamlarna paylanmd. ar Rusiyasnn btn sfirlri Avropa hkumtlrini inandrmaa alrdlar ki, n Asiya v rq lklrind mskunlaan xristianlarn btn problemlrinin hll edilmsi ar Rusiyasna hval edilsin. Dorudan da, ermni qtllrinin ba vermsi Avropan hrkt gtir bilrdi. Trklrin ngiltrd az da olsa mvcud olan simpatiyas yox edilir v Rusiyann mdaxilsi xristianln xilaskar kimi tqdim olunurdu. Hqiqtn d Rusiya hadislrin iind olduuna gr hrkt ke bilr v daha sonra bu haqda Avropa lklrini mlumatlandrard.

Ortaya xa bilck xaos zaman Rusiyann "Ermni mslsi"ndn istifad edrk 6 vilayt yiylnmsi ehtimal ngiltrni tvi salrd. ngiltr protestant faliyytini istiqamtlndirmkl hm Rusiya v Fransann imperiya daxilindki faliyytlrini neytralladrmaq, hm d dnyann yenidn bldrlmsind z payn ala bilmk n ermnilrdn vasit kimi istifad etmk istyirdi. rqi Anadoluda ngiltrnin tsiri altnda mstqil Ermnistan yaradaraq Rusiyaya qar tsirli silah kimi istifad edilmsi planladrlmd. Ancaq Rusiya da z bazarlarn genilndirmk n ermnilr ehtiyac duyurdu. ngiltr v Rusiyann siyasi v iqtisadi tsir dairlrini genilndirmk arzular mifik "Ermni mslsi" problemini yaradacaqd. Qvvlr balansnn pozulmas thlksi artmaa balamd. Uzun illr sistemin "tarazlaycs" rolunu oynayan ngiltr baqa dvltlrl rsmi yazmalarda tarazln qorunmasnn lazm olduunu vurulamasna baxmayaraq, artq z d bu balans pozmaa balam v z mnafeyin uyun thlksizlik tdbirlri hyata keirirdi.

Antanta dvltlri ermnilrdn iki yolla istifad etmk istyirdilr: 1. Trkiyd yaayan ermnilr ayaa qalxaraq Osmanl imperatorluuna qar mbarizy baladqlar halda onlara muxtariyyt verilsin; 2. rus ordusunda xidmt edn ermnilrdn istifad edrk trk ordusu arxasnda txribat ilri aparlsn, sonda is 6 vilayt v Kilikiya ermnilr verilsin [112, s.15].

29

Anadoluda yaayan ermnilr mxtlif razilrd mskunlamdlar. stanbulda, Anadolunun rqind v cnub-rqind saylarnn ox olmasna baxmayaraq, onlar trklr nisbtd azsayl idilr. halinin siyahyaalnma statistikasna nzr saldqda bu fakt akarcasna grnr. Ermnilr rqi Anadoluda halinin 1/5-ni tkil edir, imperatorluq razisind n oxu 1,3 milyona qdr ermni yaayrd [118, s.95]. Htta, ermniprst statistiklr ermnilrin he yerd oxluq tkil etmdiklrini qeyd edirdilr. E. Qranvilin srind Robert de Kaiks adl tdqiqatnn yazsna istinadn deyilirdi: "Burada ermni kndlrin, hrlrd tamamil ermnilrin yaad mhlllr rast glmk mmkndrs d, ermnilrin oxluq tkil etdiklri bir vilayt tapmaq mmkn deyil" [114, s.83].

1.2. Qafqaz cbhsindki mliyyatlara qoulmaqda ermni milltilrinin mqsdlri

Osmanl dvltinin mslman imperiyas olmas, Avropa dvltlrinin onun razisind z maraqlarnn mvcudluu Avropa siyastilrinin osmanllara qar dmniliyini durmadan artrr v ermni hrkatlarnn balanmasna tkan verirdi. Ermnilrin kilsnin gcl tzyiqi altnda olmas dzgn dyrlndirildiyindn sas diqqt ermni kilssinin l alnmasna ynldilmidi. Ermni ruhanilrinin dini faliyyti olduqca zif idi. Bunun vzind onlar hmi milltilik ideyalarn himay etmk zminind lindn glni sirgmdn alrdlar. rqin baqa xristian xalqlarnda olduu kimi, ermnilrd d milltilik ideyalar yzilliklr rzind bir-birindn uzaq, lakin saysz-hesabsz monastrlarn himaysi altnda olmudur. Hmin monastrlarda keilr "Allah klamlar"nn tbliindn daha ox xristianlarla mslmanlarn milli davtini mdafi etmk n alrdlar. Kils mktblri v mumiyytl, mktblr bu sahd ruhanilr fal kmk gstrirdi. Mktblrd ermnilr tarix v mdniyytlri haqqnda ermni dilind drslr verilirdi. Varl ermni aillri vladlarn Fransaya v baqa Avropa lklrin gndrirdilr. Bu gnclr orada milltilik ideyalarnn tsiri altnda thsil alr v qaytdqlar zaman radikal islahat trfdarlar olurdular. Bellikl, missionerlr saysind ermnilr arasnda milltilik ideyalar il bal bir oyan nzr arpmaqda idi.

Osmanl imperatorluu mstmlki dvltlrin nzrind dadlmal idi, onun mirasndan hr dvlt zn pay ala bilmsi n mxtlif siyasi oyunlara ba vururdu. Buna gr d onlar ermni milltiliyinin oyanmasnda kilsy byk yardm edirdilr. mperiyann dalmasnda z mnafelri olan din adamlarnn bzilri siyasi mqsdlr, digrlri is xristian olduqlarndan savab i grmk dncsi il ermnilri dstklmidilr.

ngilislr ermnilrl dini kanallar vasitsil laq yaratmaa alrdlar. Osmanl dvltin gln protestant missionerlri mslman v yhudilrin

30

etiqadlarn dyi bilmycklrini anlam, qvvlrini ermnilrin dini, mdni v shiyy sahlrin ynltmi, onlar z kilslrin clb etmk n mktblr v xstxanalar amdr. Missionerlr ermni komitilrin maa da dyirdilr. ngiltr dvlti mqsdlrin nail olmaq n missionerlr bu id hrtrfli yardm gstrirdi.

str Patriarxln mktblrind, istrs d missionerlrin adqlar mktblrd ermni gnclri Fransa inqilablarnn ideyalar il tan olurdular. Siniflrd Ermnistan corafiyas, dbiyyat v fsanldirilmi tarixlri yrdilirdi. Mktblrdki drs kitablar trkly qar nifrtl dolu idi. Ermni halisinin cmldiyi btn mntqlrd inqilabi cmiyytlrin - Hnak, Danaksutyun, v Ermnistan cmiyytlrinin zvlri peyda olmudular v z ideyalarn tbli etmy, halini qardak qanl hadislr hazrlamaa girimidilr. Ali mktbdn balam ibtidai mktblr qdr btn ermni mktblri Avropa paytaxtlarnda ermni tbliatlarnn qzn faliyyt meydanna evrilmidi. Vtnprvrlik mahnlar, kskin satira v tmsillr mllimlr mhitindn yeniyetmlrin qlbin keirdi, onlarda mslmanlarn hakimiyytin qar qzb, kin-kdurt hissini, glcyin fantastik illziyalarnn btv bir silsilsini alovlandrd. Bellikl, qsa vaxt rzind onlarn yaratd illziyalarn mdafisi n qanl fdakarla hazr olan quduran, inadkar gnclr yetidi. Ermnilrin tbliat orqan olan "Pro Armenia" qzetind aqca deyilirdi: "Ermnilrin mbarizy balamaa tamamil hazr olan myyn sayda qvvlri var. gr Avropann rsmi dairlri z elementar, adi vziflrini icra etmslr, onda fdainlr zlrinin czasz boulmalarma imkan vermycklr. Komit dara dm ermnilri thlk qarsnda qoymayacaq, onlarn kmyin glck" [19, 1903 il, 66]. Qzetin digr nmrsind yazlmd: "gr yaxn glckd soydalarmz biz kmy glmslr, onda bizi bick, qoyun kimi kscklr... Biz daim Avropann mdaxilsin mid bsly bilmrik. zn mdafi etmk n biz hr eydn vvl z qvvmiz arxalanmalyq. nanrq ki, sinmiz dmn gllsin tu gldiyi zaman qarda v baclarmz biz kmk gstrcklr" [19, 1903 il, 65].

Osmanl dvltind ermnilr dini, mdni v thsil ilrini dzgn kild davam etdir bilmlri n maliyy fondu yaratmaq icazsi verilmidir. Tsis ediln fondlarn maliyy bdclri az olanda Osmanl hkumti lazmi qdr maliyy yardm gstrirdi. Ermnilr veriln bu mstsna hquqdan onlar bacarqla istifad edrk qsa bir mddt rzind rifah vziyytlrini xeyli yksltmi, trk-osmanl mdni hyat trzini v rhbrlik etmk trzini mnimsyrk qsa bir zamanda osmanllarn n etibarl tbsi olmudular. Osmanl tarixind ermnilrdn 29 general, 22 nazir, 33 millt vkili, 7 sfir, 11 ba konsul, 41 yksk rtbli dvlt mmuru yetimidir. Dvltin n mhm strukturlarndan olan Xarici lr Nazirliyi, Maliyy Nazirliyi, Ticart v Pot Nazirliyi ermni mnli adamlarn lind idi. Ermnilr imperatorluun btn

31

milltlri il slh v thlksizlik iind yaam, Osmanl hkumtindn he bir ikaytlri olmamdr. Bu dvrd Osmanl imperatorluunda Ermni mslsi deyiln problem yox idi. Ermnilr dvltin n sadiq, n ox etimad ediln v n imtiyazl tbqsi saylrd.

Rusiyada ermniprst qvvlr, ngiltrd is Liberal Partiyas hakimiyyt gldikdn sonra Ermni mslsi prdsi il Hnak partiyas dstklnmy baland. Hnakn zvlri Rusiyadak ermnilrin gcsz vziyytlri haqqnda mlumatlar olduqlarndan Rusiyadan he bir ey qopara bilmycklrini dnrk Avropann kmyi il Trkiydki 6 vilaytd (rzurum, Van, Diyarbkir, Sivas, Bitlis, Xarput (Elaz) mstqil Ermnistan yaratmaq niyytindydilr. Ad kiln vilaytlr btn rqi Anadolunu hat edirdi. Ermni inqilab komitlri silahl mbariz metodunu sas vasit olaraq qbul etmi, onlarn ilk qurbanlar Hnakn zvlri olmudur. Bu vziyyt ermnilrin osmanllar arasndak etimadlar, imtiyaz v mvqelrini itirmlrin sbb olmudur. E. Qranvil yazrd: "Bu i ermnilrdn trnmyib. Ruslar ermnilrl mkdala balayana qdr Osmanlda he bir ermni hrkat olmamdr. Ruslarn ssenarisi il yazlan Balkan mharibsin qdr ermnilr z aralarnda mzhb mbarizlri aparrdlar. Htta, daxili axnamalar hll etmk n trklrdn yardm istyirdilr" [114,s.43].

ngiltr parlamentinin zv, rqnas M. Syukes "Xlifin son tvsiylri" srind trklr qar olan nifrtini gstrmkl yana, onlara qar ynldiln iradlar rdd edir: "Trkiyd mskunlaan ermnilr digr xristianlar kimi z imkanlarn qabarq kild gstrrk onlara veriln haqlarn mhdud olduunu iddia edirdilr. Bu qnat dncsiz bir hrktlrl birlinc onlar siyasi cinaytlr svq edrk hm zlrin v hm d uaqlarna flaktlr gtirir... Ermni komitilri z dindalarn dmnl savamaa hazr olmaa arrdlar. stanbuldak ermni anarxistlri z dindalarn bombalarla ldrmlr. Keilrin hr hans bir cinaytin digr keilr gz yumurdular. Kils ikiy blnm vziyytddir. Qiyamlarn l atd sullar n dnlm yaramaz sullardr. Onlar hm mslmanlar, hm d qiyamlara maddi yardm gstrmyn xristianlar ldrrdlr" [96, s. 114].

XIX srin ikinci yarsndan balayaraq Ermni Qriqorian Kilssin sitayi ednlr arasnda narazlq artmaa balad. Narazla sas sbb ermni mzhblri arasnda olan rqabt idi. Qriqorian kilssi btn cryanlardan ayrlaraq Emidzind quruldu. Emidzin Katolikosluu nzri olaraq btn dnya ermnilrinin dini rhbri saylmaa baland. 1847-ci ild Emidzin sitayi edn ermnilr "Milli Nizamnamni" hazrlayb ermni mnli btn xslri z idarlri altna almaq istdilr. Nizamnamy bzi dyiikliklr edildikdn sonra 1863-c il martn 29-da Osmanl imperatorluundak ermnilrin vziyytini daha da yaxladran, onlara bzi lav imtiyazlar vern v ermnilr muxtariyyt gtirmli olan "Nizamname-i Millti Ermniyan" ad il hazrlanan

32

snd qbul edildi. Osmanl hkumtinin razl alnaraq Ermni Patriarxlq Mclisi trfindn hazrlanm bu Nizamnamd ermnilr "dvlt iind dvlt", "rhbrlik iind rhbrlik" deyil bilck qdr imtiyazlar verilmidi. Bu dvrd qriqorian ermnilri stanbuldak patriarxln rhbrliyi altnda 26 yepiskopluqda birlir, ksriyyti byk hrlrd yaayan katolik ermnilr is bir Patriarxln rhbrliyi altnda 13 yepiskopluk idarsini tkil edirdilr. Qagik Ozanyan adl ermni yazs Nizamnamnin ermnilrd qiyamlq hisslrinin oyatdn v Ermni mslsinin" gndliy xarldn ifad edirdi [165, s .42].

"Ermni Milli Nizamnamsi" (99 madd) Ermni Patriarxlna rhbrlik etmk n geni slahiyytlr vermi, bundan baqa, ermnilr sanki "mstqil bir millt" kimi 140 nmaynddn ibart mumi Mclis adlanan (Milli Mclisi mumi) bir dini mclis yaratmdlar. Yaradlan bu Mclisin 20 zv stanbul kils rhbrlri arasndan, 40 zv yaltlrdn, 80 zv is stanbulda yaayan mxtlif pe adamlar arasndan seilmli idi. vvlcdn yaradlm 14 zvdn ibart Dini Mclis (Mclisi-Ruhani) il 20 zvdn ibart Siyasi Mclis (Mclisi Cismani) qorunub saxlanlr, ancaq bunlarn seilmsi haqqnda qrar Milli Mclis hll edirdi. Patriarxn seilmsini d Milli Mclis qrar verirdi. Bellikl, Ermni Milli Nizamnamsini nzrdn keirdikd patriarxn mtlq iqtidarna son verilrk, hakimiyytin ermni xalq il bldrlmsi v ermnilrin idar edilmsin aid qrarlar xalqn znn vercyini grrk. mumiyytl, "Ermni Milli Nizamnamsi"n gr iqtidarda olan patriarxla yana, zadganlar mtlq hakimiyyti ermni millti il bldrmli idilr. Ermni kilssi il ermni xalq o drcd i-idir ki, birisi olmadan digrini dnmk bel mmkn deyil [114, s.23]. Ermnilr buna bnzr bir tkilatlanma imkann ar Rusiyas vermidir. Burada tsdiq olunan Polojeniya Qanunu Rusiyada yaayan ermnilrin tkilatlanmasna kmk edirdi. Bu qanun Osmanl imperatorluunda tsdiq olunan qanuna nisbtn ermni xalqn arn marionetkas vziyytn gtirir v lazm olan hallarda onlardan istifad etmk hququnu verirdi.

Bellikl, islahatlardan v btn qeyri-mslman milltlrin hquq v imtiyazlarndan istifad edn ermnilr Osmanl dvltind bu Nizamnam il konstitusiya yaratmaq imkanna sahib olmudular. 1863-c il Nizamnamsi il Konstitusiya da hazrlanmd. Bu konstitusiyaya gr, Osmanl imperatorluu srhdlri daxilind bir raziy sahib xmaq, burada ictimai hrkatlar daha da qvvtlndirrk Ermnistan dvltini v ermni milltini formaladrmaq maddlri n kilmidi. Dvltin yaradlmasnda kilsnin oynad hmiyytli rol aadak kild qiymtlndirilmidir: Ermni kilssi, ermni milltinin kils trfindn can veriln ruhun yenidn dnyaya glmsi n yaad vcuddur. slind ermni milltindn, ermni dvltindn, ermni tarixindn deyil, ermni kilssi dvltindn bhs etmk doru olard. Ermni kilssinin mvcudluunu qoruya bilmsi n bir qvvy, bir dvlt ehtiyac vardr. Ermni dvlti fikrini douran ermni millti deyil, ermni kilssidir" [131, s.14].

33

Geni imtiyazlardan istifad edn ermnilr tkilatlandlar, mktblr adlar, qzet v jurnallar ap etdirmy baladlar. Ermnilrin siyasi v ictimai varlqlarna yeni bir dvr aan Ermni Milli Nizamnamsi"ndn istifad edn Patriarxlq srtl muxtariyyt v mstqillik urunda mbarizy giridi. XIX srin sonlarna qdr Osmanl dvltind "Ermni mslsi" olmad kimi, ermni xalqnn Osmanl rhbrlri il hll etmdiklri hr hans bir problem yox idi. "Ermni Milli Nizamnamsi"nin elanndan sonra patriarxlar daha ox milli v siyasi sahlrd almaa baladlar. Baqa szl, "diplomat-katolikos" v "diplomat-patriarx" dvr baland. Ermnilr dvlt trfindn onlara veriln hquqlara saslanaraq imperatorluq iind bir "Ruhani liderlr tkilat"n yaratdlar.

Osmanl imperatorluu srhdlri daxilind ermnilr muxtariyyt verilmsi n n byk canfanl patriarx Mkrt Xrimyan gstrmidir. 34 yanda Adamar kilssind vardabed (Qeyd 3) rtbsin yksln M.Xrimyan Vanda "Van Qartal" v Muda "Mu Qartal" adl qzetlr nr etdirmidir. z mbarizliyi v mqsdynl hrktlri il seiln Xrimyan 1869-cu ild stanbulda ermni patriarx seilmidir. Onun patriarx seilmsi il oyanmaqda olan ermni millti mnafelri urunda mbariz aparmaq z yksk zirvsin atmdr. O, vzifsin balayan kimi iki sas msl istiqamtind ilmy balamdr: a. Ermni Milli Nizamnamsini tkrar tfti edrk vilaytlrin istyin v ehtiyaclarna uyunladrmaq; b. stanbulda yaayan ermnilrin z Milli Mclisini yaratmaq v Osmanl hkumtinin diqqtini Ermnistan yaratmaq ideyasna ynltmk. M.Xrimyan Ermni Milli Mclisindki xlarnn birind demidir: "Mn Ermnistann drdini kn bir nmayndym. Mndn vvl alanlarn drman axtarmaq n hkumt hans kild mracit etdiklrini bilirm. Lakin mn daha tsirli v qtiyytli mdaxil edcym" [165, s.413].

M.Xrimyann yerin seiln patriarx Nerses ngiltrnin xarici ilr naziri Lord Salisbura 13 aprel 1878-ci il tarixli mktubda yazrd: Ermnilrl trklrin bir arada yaamalar artq mmkn deyil. Brabrliyi, dalti v vicdan azadln ancaq bir xristian idariliyi tmin ed bilr. Mslman idariliyinin yerin xristian idariliyi olmaldr. Ermnistan (rqi Anadolu) v Kilikiya (Toros, Amanos dalar v Aralq dnizi arasndak torpaqlardr) xristian idariliyinin yaradlmas tlb olunan yerlrdir. Trkiy ermnilri bunu istyir. Baqa szl, Trkiyd thlksizlik v qarantiyaya alnm ermnilrin idar edcklri bir dvltin yaranmasn istyirlr" [131, s.38]. Sonra patriarx Nerses stanbulda ngiltrnin sfiri il grmdr: "Bir il vvl bizim Osmanl idariliyindn he bir ikaytimiz yox idi, ancaq indi vziyyt dyiib, rqd mstqil Ermnistan dvlti istyirik. gr siz kmklik gstrmsniz, bunu hyata keirmk n Rusiyaya mracit edcyik". Siz hans razilri nzrd tutursunuz?" sualna patriarx cavab vermidir: "Van, Sivas, Diyarbkir v Kilikiya". Sfir demidir:

34

"Ancaq bu yerlrd ermnilr oxluq tkil etmirlr." Bunu bilirik, amma Rusiya rqd torpaqlar zbt edir, Rusiya il Osmanl imperatorluu arasnda qvvlr balans dyiir. Biz glcyimizi dnmliyik" - dey patriarx cavab vermidir" [131, s.45].

1878-ci ilin aprelind patriarx Nersesin bal il toplanan Ermni Mclisi Rusiya ar il grmy qrar verdi. ara gndrdiklri mracitd rqi Anadoluda Frat ayna qdr olan razilrin Rusiya trfindn ilhaq edilmsini, bu mmkn olmadqda ial edilmi torpaqlarda ermni idariliyinin yaradlmasn istyirdilr [165, s.439].

1877-1878-ci il Osmanl-rus mharibsi zaman Plevna hrinin ruslar trfindn zbtindn sonra ruslarn stanbula yolu ald. Bu hadisdn sonra Osmanl dvlti slh tklifi il mracit etdi. 31 yanvar 1878-ci ild dirnd danqlar balanm, imzalanacaq slh mqavilsinin rtlri is Ayastefanos (San-Stefano, Yeilky) hrind myyn edilmidir. dirnd danqlar balad zaman patriarx Nerses buraya bir heyt gndrdi. Ruslarn heytind olan, vvllr stanbulda sfir ilmi qnatyev ermni heytin demidir: "Bolqarlara veriln hquqlarn ermnilr d verilmsini gzlmyin, lakin glckd mstqil Ermnistan yaradlmasna hazr olun" [165, s.440]. Ayastefanosda (San-Stefano) slh danqlarnda Nerses Varjabedyan v bzi ermni liderlri Rusiya heyti il grrk mqavily ermnilrl laqdar bir madd yazlmasna nail oldular. 3 mart 1878-ci ild Osmanl dvlti il Rusiya arasnda imzalanan v ox ar rtlr dayan Ayastefanos (San-Stefano) mqavilsinin 16-c maddsind "Ermnistan" sz yazlmaqla bel bir blgnin varl Osmanl dvltin qbul etdirildi. Ancaq bu mqavil hyata keirilmdi. nki Rusiya n Asiyada mnafelri olan dvltlrin mvazintini poza bilrdi. mzalanan sndin ad "Muqaddimati-Sulhiye", yni sasl slh mqavilsindn vvl imzalanan mqavil oldu. mzalanan mqavilnin maddlri il tan olduqdan drhal sonra ngiltr, Avstriya v Fransa z etirazlarn bildirdilr. Bundan sonra, Almaniya kansleri Bismarkn tbbs il yeni bir konfransn arlmas tklif edildi. Bu Konfrans iyunun 13-d ald v iyulun 13-d itirak dvltlrin imzas il slh mqavilsi il nticlndi.

Ayastefanos (San-Stefano) mqavilsinin imzaland 3 mart il Berlin konfransnn topland 13 iyun tarixlri arasnda ermnilr bo dayanmrdlar. Beikta ba yepiskopu Xoren Narby Rusiyaya gedrk ar II Aleksandr il grd. X.Narby ondan Osmanl ermnilrin himaydarl davam etdirmyi v Berlin konfransnda ermnilri dstklmsini xahi etmidi. 17 mart 1878-ci ild patriarx stanbulda ngiltrnin sfiri il grd. Osmanl hkumtin bu gr haqqnda mlumat verilmsini xahi edn patriarx ngilis sfiri Layard il aadak mzmunda danqlar apard: Osmanl imperatorluunun rhbrliyindn kenilkin nisbtn bu il ikaytimiz daha azdr. Rusiya himaysind yaamaqdansa, Osmanl imperatorluunda yaama daha stn bilirik. Lakin ba

35

vermi mharibd ar Rusiyas qlb qazandndan v xsusil rq torpaqlarnn zbt edilmsindn sonra vziyyt xeyli dyimidir. Baxmayaraq ki, bu mharibd ermnilr ruslara qar dymlr v rus hkumti ermnilr qar olduqca qzblidir, ermnilr z haqlarn tlb etmkd iddialdrlar" [ngiltr sfirinin XN-n gndrdiyi raport, 424/68, N0639]. Patriarx avropallarn istifad etdiklri hquqlardan ermnilr d verilmsi n avropallarn mdaxil etmsini xahi edir v onlar bu i qarmayacaqlar halda Rusiyadan zbt edilmi razilrd Ermnistan yaradlmasn xahi edcyini byan edir. Sfir: Ermnistan dedikd ndn bhs edilir?" - dey soruduunda, patriarx cavab vermidir: "Ermnistan" Van v Sivas paalqlarn, Diyarbkirin byk bir hisssini, Kilikiya kralln hat edir". Sfir bu byk razid halinin ksriyytinin mslman olduunu dedikd, patriarx bunun hqiqt olduunu tsdiqls d, mslman halisinin d bugnk idarilikdn raz qalmadn deyir v buna gr d burada xristian dvltinin yaradlmasnn zruriliyini vurulayr. Layard bu layihnin reallaacana bh etdiyini dedikd, patriarx avropallarn onlara kmk etmdiklri halda bu razid yaayan ermnilrin btnlkl toplaaraq qiyam qaldracaqlarn v Rusiyaya birlcklrini bildirdi [ngiltr sfirinin XN-n gndrdiyi raport, 424/68, N0639].

Layard baqa bir raportunda Osmanl hkumtind hmiyytli vzif tutmu bir ermni mmurun dediklrini qlm alaraq yazrd: Ermni xalqnn liderlri Muxtar ermni yalti n tkilati hazrlqlar aparldn v bunu Berlind gndliy xaracaqlarn sylyir. Tlblri qbul edilmdiyi halda is sona qdr mbariz aparacaqlar" [ngiltr sfirinin XN-n gndrdiyi raport, 424/68, N0639]. Bundan baqa, eks-patriarx Xrimyan il ba yepiskop X.Narby eyni mqsdl Paris v Londona gedirlr. Daha sonra X.Narby Rusiyaya gedrk ar trfindn qbul edilir.

Berlin konfrans alarkn patriarx da Berlin getmk istdi. Lakin ona icaz verilmdiyindn Xrimyan v Narby 13 iyunda Berlin gldilr. Bu heyt Trkiyd Ermnistan dvltinin yaradlmas haqqnda konfransa layih tqdim etdi (lav I). Tqdim olunmu layihd Ermnistan dvltinin razilri, qurulu prinsiplri gstrilmi, bu zaman tarixi v corafi reallqlara mhl qoyulmamd. Layihy razinin hali sayn gstrn statistik mlumatlar lav edilmidi (lav II).

Berlin konfransnda ermnilrin mracitlrinin v tlblrinin bu kild qoyulmasna sas sbb ingilislrin onlar dstklmsi olmudur. 4 iyun 1878-ci ild ngiltr sfiri Layard il Osmanl hkumtinin xarici ilr naziri Safft paa arasnda 2 madddn ibart mqavil imzaland. 1-ci maddd gstrilirdi ki, Rusiya Batum, Qars v rdhan razilrindn baqa, Anadolunun digr razilrini ial etmy chd gstrrs, ngiltr Trkiyy hrbi yardm gstrck, bunun vzind is Trkiy rq vilaytlrind islahatlar keirck. Hrbi yardmn daha asanlqla tmin olunmas n Kipr ingilislrin istifadsin verilirdi. 2-ci maddd

36

mqavilnin bir ay mddtind tsdiqlncyi gstrilirdi. Bu mqavil il ngiltr ermnilr n nzrd tutulan islahatlarn reallamasnn qarant rolunu z zrin gtrrd.

Berlin konfransnda ermnilrin mraciti ilk df 4 iyul 1878-ci ild byan edildi. Ancaq mzakirlr ermni tklifi trafnda deyil, Ayastefanos (San-Stefano) mqavilsinin 16-c maddsinin dyidirilmsi v Lord Salisburun tklifi trafnda aparlrd. Mzakirlr iyulun 6-na qdr davam etdi v iyulun 8-d Ayastefanos (San-Stefano) mqavilsinin 16-c maddsinin mtninin dyidirilmsi il nticlndi. Berlin mqavilsinin 61-ci maddsi aadak kild yazld: Osmanl hkumti ermnilrin yaadqlar vilaytlrd txirsalnmaz islahatlar aparmal, krdlr v rkzlrin thlksizliyin zmantl bal hyata keirdiklri tdbirlr haqqnda itirak dvltlr mlumat vermli, itirak dvltlr d tdbirlrin hyata keirilmsin nzart etmlidirlr" [ngiltr sfirinin XN-n gndrdiyi raport, 424/72, N0: 99].

Konfrans baa atdqdan sonra patriarx yenidn ingilis sfirini ziyart etdi. Patriarx ermnilrin verdiklri layihnin konfransn iin tsir ed bilmdiyini tssfl bildirmi, he olmazsa ehtiyaclar olduqlar halda xarici dvltlrin yardmndan istifad etmk hquqlarnn olmas il laqdar bir madd lav edilmsini tlb etmidir. Lakin ermnilrin ox byk faliyytlrin baxmayaraq, onlar Berlin konfransnda Ermnistann mstqilliyini tanyacaq bir maddni qbul etdir bilmmilr. Ermnilr Berlini trk edrkn etiraz bildirmi: Sakit bir millt olduqlar n kimsnin onlarn tlblrin hmiyyt vermdiklrini, bunun zlri n yax bir drs olduunu v bu drsdn ntic xaracaqlarn byan etmilr.

Berlin konfransndan drhal sonra Rusiya da z trfindn faliyyt balad. ar Rusiyas ermnilr iind tbliat apararaq trklrin bu razilrd islahat aparmayacaqlarn sylyir v onlar Rusiyaya kmy vadar edirdi. Htta, son mharibd zbt etdiyi razilrd Ani hrini yenidn brpa etdirmkl, Ermnistann paytaxtna evirilmsin dair yalan vdlr verirdi. Ruslarn bu tbliatnn uurla nticlndiyini v ermnilrin ktlvi surtd kmy baladn ngiltrnin rzurumdak konsulu z lksinin XN- gndrdiyi raportunda bildirirdi. Ancaq Rusiya bir trfdn ermnilrin Rusiyaya kmsi n ilr grdy halda, digr trfdn bu ktlvi kn qarsn almaa alrd. Sbbi is aydndr. Myyn tzyiqlr altnda yaayan ermnilrdn Rusiya istdiyi anda Osmanl lksin qar istifad edrk onlar syana qaldra bilrdi, nki ermnilr bart llyinin partlamasna sbb ola biln qlcma bnzyirdi.

Berlin konfransnda he bir ntic ld ed bilmyn patriarxdan Ermni Milli Mclisi izahat tlb etmy balad. 27 iyul 1878-ci ild Ermni Milli Mclisind x edn patriarx sylrini davam etdircklrini bildirmi, avropallarn vdlrindn daha ox ermnilr yaayan razilrd tbliat ilrinin

37

aparlmasna bel balaman vacibliyini qeyd etmidir (lav III). Patriarx Xrimyann rhbrliyi altnda olan baqa bir heyt is Avropa

dvltlrinin paytaxtlarn gzrk Ermni davasn (Hai Tahd) z xeyirlrin hll etmk n siyasi xadimlr arasnda tbliat aparrd. Bu heytin lind ermnilrin istklrini gstrn v trk torpaqlarnda Ermnistan qurulmas n 7 madddn ibart bir layih var idi. Patriarx Nerses Manester ermni komitsi rhbri Karagin Papazyana gndrdiyi mktubda Rusiya siyastin minntdarln bildirir, ngiltrdn midl danr v onun saysind maddi v mdni rifah halna nail olduunu gstrir, digr trfdn, stanbulda ingilis sfiri Layard ziyart edrkn layihlrini konfransa verdiyini bidirrk ngiltrnin bu layihni dstklmsini istyirdi [117, s.104].

Patriarx Nerses Osmanl imperiyasnda yaayan ermni halisinin say haqqnda byk dvltlr iirdilmi xbrlr gndrirdi. Bellikl, Ermni mslsi byk dvltlrin nzartind olmaqla Osmanl dvltind ttbiq edilck bir "slahat mslsi" halnda myynldi. 61-ci madd ermnilr umduqlar mstqillik vzin islahat vdindn baqa bir ey vermdi. Ermnilr bu vziyytdn raz qalmamdlar. Buna gr d az sonra onlar mqsdlrin nail olmaq n kilsnin ryast heytind dyiiklik etmk n Avropa v Rusiyann mdaxilsini istdilr. Berlin konfransna patriarx Xrimyan il birlikd gedn trcmi E.Nuryan 1879-cu ild nr etdirdiyi brourda yazrd: "Berlin konfransnda az da olsa ld edilmi nailiyytlr gr ruhdan dmk olmaz. Bu konfrans glckd quracamz milli binann (Ermni dvltinin) saslarn qoydu. Avropa silahlar biz verdi, paslanmadan vvl bu silahlardan istifad edcyik. Berlin konfransnda sanki bir qzl yataqlar ld etdik, bu qzl mdnini iltmk v onun yataqlarndan faydal istifad etmk bizim zrimiz dr" [104, s.43]. Grndy kimi, ermnilr silahl mbariz metodunu mslht biln Avropa dvltlri onlar hr zaman dstklycklrini byan edirdilr. Patriarx Nerses mslnin qiyam yolu il hll olunacana inanm v qiyam hazrlamaq n Patriarxlqda "slahat komissiyas"n yaratmdr. Bu komissiya trfindn 1879-cu ild yepiskopluqlara gndriln arlarda ermnilri qiyama dvt edirdilr (lav IV).

Ermnilrin iddia etdiklri "6 vilayt"dn biri Sivas vilayti idi. Bura yaradlacaq "Ermnistan dvlti"nin qrb torpaqlar idi, buna gr d ermni iddialar nqteyi-nzrindn vilaytin strateji hmiyyti vard. Sivas valisi Hakk paann DN- gndrdiyi v Patriarxln dvlt leyhin aldn gstrn raportlarnda deyilirdi: Patriarxliq yepiskoplara qiyama hazrlamalar haqqnda arlar gndrmy balayb. Patriarxlqda alan yal din adamlar qiyamn x yolu olmadn v bundan ermnilrin ancaq zrr grcyini byan etdiklri halda onu drhal vzifsindn uzaqladraraq (onlardan bzilri ldrlb) yerin gnc v qiyam biri tyin edilir. Patriarxlq gndrdiyi gizli arlarda halinin sayn shv gstrrk Avropa dvltlrin "6 vilayt"d ermnilrin ksriyyt

38

tkil etdiklrini iddia etmy balamlar. Patriarxlq mxtlif adlar altnda ermnilrdn vergi toplayaraq Avropa mtbuatnda ermnilrin lehin v trklrin leyhin geni kild tbliata balamdr. Real hadislrl he bir laqsi olmayan mlumatlar nr etdirib, hadislri ksin evirrk yalan v bhtana saslanm kampaniyaya balamlar. Patriarxln ermnilrdn "yardm" ad il toplad yz minlrl qzl pulu vardr. Bu pulun bir hisssi Rusiyadan rqi Anadolunun hr trfin gndriln silahl dstlr, yerli fdainlrl birlikd terrora balayanlara xrclnir. Keilr iki- ildir ki, ermni mktblrind thsil alanlarn hamsnn beyinlrini zhrlyrk hkumtin frmanlarna hrmt gstrmmy v dvlt itatsizlik etmy arrlar. Patriarxlq komitlrin yaradlmasna byk hmiyyt verrk onlara maddi chtdn kmklik edir [131, s.48].

Ermni milltiliyinin oyanmasnda kilsy n byk yardm byk Avropa dvltlri etmilr. Ermni din xadimlrinin Rusiya, ngiltr v Fransa il mkdal nticsind Osmanl dvlti daxilindki katoliklri Fransa, protestantlar ngiltr, ortodokslar (pravoslavlar) Rusiya z himaydarlna alm v dini bhan edrk Osmanl dvltinin daxili ilrin qarma adt halna gtirmilr. Bu siyastlri onlara Osmanl dvltinin mdaxil qaplarn amaa imkan vermidir. Bu dvltlr iind Rusiya ermnilrl laqli btn faliyytlrini Emidzin Katolikosluu vasitsil hyata keirirdi. Trkiydki hr hans bir qriqorian ermni keii ola bilmk n Emidzin katolikosu trfindn tsdiq olunmalyd, yni Rusiyann ermni kilssi yeni keilri qbul edrk xeyir-dua verirdi. K