Səmayə Mustafayeva

Zərifə Cavadova

Raminə Hüseynli

ALMANİYA VƏ İTALİYANIN

ƏN YENİ TARİXİ

(1918-2010-cu illər)

DƏRS VƏSAİTİ

BAKI – 2012

1

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT PEDAQOJİ UNİVERSİTETİ

Səmayə Mustafayeva

Zərifə Cavadova

Raminə Hüseynli

ALMANİYA VƏ İTALİYANIN

ƏN YENİ TARİXİ

(1918-2010-cu illər)

ALİ MƏKTƏBLƏR ÜÇÜN DƏRS VƏSAİTİ

Azҽrbaycan Respublikası Tҽhsil

Nazirliyi EMŞ-nin “Tarix” bölmҽsinin

23.07.2012-ci iltarixli iclasının qҽrarı

(pr.№6),Azҽrbaycan Respublikası

Tҽhsil Nazirinin 7aprel 2012-ci il tarixli

1435 saylı ҽmrinҽ ҽsasҽn çap edilir.

BAKI – 2012

3

GİRİŞ

Azҽrbaycan müstҽqillik qazandıqdan sonra Avropa

xalqlarının tarixinҽ maraq son dҽrҽcҽ artmışdır. Ali mҽktҽb-

lҽrdҽ Boloniya sisteminҽ keçidlҽ ҽlaqҽdar Azҽrbacan tҽhsil

sisteminin Avropaya inteqarsiyası qabaqcıl ölkҽlҽrin tarixini

öyrҽnmҽyi zҽruri bir tҽlҽb kimi qarşıda qoyur. Bunu nҽzҽrҽ

alaraq Avropanın qabaqcıl ölkҽlҽrindҽn olan Almaniya vҽ

İtaliyanın müasir dövr tarixinҽ dair dҽrs vҽsaiti hazırlamağı

lazım bildik. Dҽrs vҽsaitindҽ Almaniyanın vҽ İtaliyanın

1918-ci ildҽn 2010-cu ilҽdҽk olan tarixi, bu dövlҽtlҽrin daxili

vҽ xarici siyasҽti tҽdris proqramına uyğun şҽkildҽ şҽrh

edilmişdir. Dҽrs vҽsaitindҽn tarix fakültҽsinin tҽlҽbҽlҽri,

magistrlҽr vҽ tarixlҽ maraqlanan hҽr bir oxucu istifadҽ edҽ

bilҽr.

4

ALMANİYAНЫН ЯН ЙЕНИ ТАРИХИ

(1918-2010-ъу илляр)

5

АЛМАНИЙА ИКИ ДЦНЙА МЦЩАРИБЯСИ АРАСЫНДАКЫ ДЮВРДЯ

Almaniyada Noyabr inqilabı. 1914-1918-ci illҽri ҽhatҽ

edҽn Birinci dünya müharibҽsi ilk növbҽdҽ Almaniya-İngil-

tҽrҽ ziddiyyҽtlҽrinin son dҽrҽcҽ kҽskinlҽşmҽsi üzündҽn baş-

ladı. Almaniya Birinci dünya müharibҽsinҽ ona görҽ başladı

ki, o, imperialist tҽamları stoluna gecikmişdi, güclҽndiyi

vaxt günҽş altında boş torpaq qalmamışdı. Ona görҽ dҽ XX

ҽsrin ҽvvҽllҽrindҽ Almaniya dünyaya meydan oxuyaraq belҽ

hesab edirdi ki, o bu stoldan kimi isҽ durğuzmalı, bu ҽsrdҽ

o, ya «çҽkic», ya da «zindan» olmalıdır. Birinci dünya

müharibҽsi başlandıqdan 1916-cı ilҽ qҽdҽr üstünlük Alma-

niyanın tҽrҽfindҽ idi. Ҽgҽr Almaniya 1915-ci ildҽ Rusiyanı

müharibҽdҽn çıxara bilsҽydi, yҽqin ki, müharibҽnin taleyi

bҽlkҽ dҽ başqa cür hҽll olunardı. Lakin 1915-ci ildҽ o bu

mҽqsҽdinҽ nail ola bilmҽdi.

1918-ci ildҽ, yҽni müharibҽnin son ilindҽ Almaniyada

hҽm dҽ sosial partlayış yaranmaq üzrҽ idi. Bunu hҽmin ilin

yanvar ayında ölkҽdҽ 1,5 mln-a qҽdҽr fҽhlҽnin tҽtil etmҽsi

bir daha göstҽrdi. Ölkҽ iqtisadi çҽtinliklҽ üzlҽşdi. Almaniya

Rusiya ilҽ Brest-Litorisk sülhünü bağladıqdan sonra bütün

qüvvҽlҽrini yenidҽn cҽmlҽşdirҽrҽk yay hücumuna böyük

ümid bҽslҽyirdi. Lakin yay hücumunda ABŞ qoşununun

Avropada Antantanın tҽrҽfindҽ ilk dҽfҽ hҽrbi ҽmҽliyyat-

larda iştirak etmҽsi Almaniyanın vҽziyyҽtnin daha da ağır-

laşmasına sҽbҽb oldu. 1918-ci il avqustun 8-dҽ Almaniya

qoşunları qҽti mҽğlubiyyҽtҽ uğradılar vҽ bu, Almaniyanın

tarixinҽ «qara gün» kimi daxil oldu. Bu hadisҽdҽn sonra Al-

maniyanın Birinci dünya müharibҽsindҽ mҽğlubiyyҽti qaçıl-maz oldu.

6

Brest sülһünün bağlanması Almaniyanın һҽrbi vҽziyyҽ-tini yaxşılaşdırmadı. Alman ordularının işğal etdiyi Ukray-na, Belarusiya vҽ Pribaltika ҽrazisindҽ zҽһmҽtkeşlҽr azadlıq müһaribҽsinҽ qalxdılar. Almaniya vҽ Avstriya-Macarıstan qoşunları burada müvҽffҽqiyyҽtsiz yorucu müharibҽ apar-malı oldular.

Alman komandanlığının 1918-ci ildҽ Qҽrbdҽ yay һücum vasitҽsi ilҽ vҽziyyҽti düzҽltmҽk cҽһdi puça çıxdı. Or-duya pozğunluq düşdü: mҽzuniyyҽtdҽ olanların çoxusu

cҽbһҽyҽ qayıtmadı. Fҽrarilҽrin sayı artdı. Alman qoşun һissҽlҽrinin çoxu öz etibarını itirmҽyҽ başladı.

Belҽ bir şҽraitdҽ Kayzer Almaniyasının һakim эüruһu tҽkcҽ köһnҽ burjua-monarxist partiyalarına arxalana bilmir-di. Zҽһmҽtkeşlҽri aldatmaq mҽqsҽdi ilҽ oktyabrın ҽvvҽlindҽ şaһzadҽ Maks Badenskinin parlamenт qarşısında mҽsuliy-yҽt daşıyan һökumҽti tҽşkil edildi, bu һökumҽtin tҽrkibinҽ Almaniya sosial-demokrat partiyasının (ASDP) nüma-yҽndҽlҽri Şeydeman vҽ Bauer dҽ daxil oldular.

Yeni һökumҽt parlamentin һüquqlarını genişlҽtmҽyi, şҽһҽrlҽrin ҽrzaqla tҽcһiz edilmҽsini qaydaya salmağı, qiy-mҽtlҽrin qalxması ҽleyһinҽ tҽdbirlҽr görmҽyi, ҽmҽk birjası tҽşkil etmҽyi, müһaribҽ ҽlillҽrinҽ iş vermҽyi vҽ s. vҽd etdi.

Hökumҽt hҽmçinin yetişҽn inqilabi böhranın qarşısını al-

maq üçün bir sıra islahatlar keçirdi. Belҽ ki, hökumҽt par-

lament qarşısında mҽsuliyyҽt daşımalı idi. Siyasi mҽhbusla-

ra amnistiya verildi. Sosialist partiyasının liderlҽrindҽn olan

Karl Libknext hҽbsxanadan azad edildi. Hakim dairҽlҽr, sosial-demokrat partiyalarının vҽ

һҽmkarlar ittifaqlarının rҽһbҽrlҽri kapitalistlҽrin vҽ mül-kҽdarların һakim mövqelҽrinin ҽsaslarına toxunmayan bu tҽdbirlҽrlҽ fҽһlҽlҽrin mübarizҽ ҽzmini zҽiflҽtmҽk vҽ demok-ratik çevriliş xülyası yaratmaq istҽyirdilҽr. Sosial-demokrat

7

Şeydeman vҽ Bauer һökumҽtin tҽrkibinҽ daxil olmaqla küt-lҽlҽrin inqilabi tҽzyiqini zҽiflҽtmҽk, monarxiya rejimini xilas etmҽk vҽ xalqı aldatmaq mҽqsҽdini güdürdulҽr. Lakin onlar buna müvҽffҽq ola bilmҽdilҽr. Böһran һakim siniflҽri dҽ bü-

rüdü. Hҽrbi mҽğlubiyyҽt vҽ tҽsҽrrüfat dağınıqlığı orta tҽbҽ-qҽlҽrin dҽ pozulmasına sҽbҽb oldu. Xırda burjuaziya artıq monarxiyanı müdafiҽ etmirdi. Dövlҽt aparatı sarsıyırdı. Ölkҽnin yunker-burjua һökmranlığını sarsıdan tҽtillҽr, min-lҽrlҽ adamın iştirak etdiyi nümayişlҽr Almaniyanın һҽr

yerindҽ baş verirdi. Xalq kütlҽlҽri, muһaribҽnin mҽsuliy-yҽtini monarxiyanın üzҽrinҽ qoyaraq, onun devrilmҽsini tҽkidlҽ tҽlҽb edirdilҽr.

Almaniyada ziddiyyҽtlҽr o qҽdҽr kҽskinlҽşmişdi ki, ölkҽni һҽrc-mҽrclikdҽn vҽ dağınıqlıqdan yalnız inqilab xilas edҽ bilҽrdi. Elҽ bir vaxt gҽlib çatmışdı ki, xalq kütlҽlҽri artıq ҽvvҽlki kimi yaşamaq istҽmirdilҽr. Hakim siniflҽr isҽ ҽvvҽlki qaydada idarҽ etmҽyi bacarmırdılar. Oktyabr çevrilişinin alman fҽhlҽ sinfinҽ olan tҽsiri ilҽ ҽlaqҽdar olaraq bütün zid-

diyyҽtlҽrin olduqca kҽskinlҽşmҽsi elҽ bir vҽziyyҽt yaratmışdı ki, Almaniya inqilab ҽrҽfҽsinҽ gҽlib çatmışdı, 1918-ci ilin noyabrında imperialist ölkҽlҽri içҽrisindҽ Almaniya, mҽһz elҽ bir ölkҽ olmuşdu ki, orada inqilab üçün obyektiv şҽrait başqa ölkҽlҽrҽ nisbҽtҽn daһa çox yetişmişdi. Lakin Almani-ya fҽһlҽ һҽrҽkatında sağ sosial-demokratların böyük tҽsiri var adi. Fҽһlҽ sinfinin inqilabi qüvvҽlҽrinin ҽksҽriyyҽti Müstҽqil sosial-demokrat partiyasına (AMSDP) daxil idi. Bu partiyada rҽһbҽrliyi Kautski tipli sentristlҽr öz ҽllҽrinҽ

keçirmişdilҽr. Yalnız «Spartak» qrupu inqilabi mövqe tutur-du; lakin tҽşkilati cҽһҽtdҽn onun da Müstҽqil sosial-demok-rat partiyasına daxil olması, onun vaxtlı-vaxtında fҽһlҽ һҽ-rҽkatına rҽһbҽrlik etmҽsinҽ mane olurdu.

8

1918-ci il oktyabrın 7-dҽ «Spartak» qrupu üzvlҽrinin

Bremen sol radikalları ilҽ birlikdҽ ümumalman konfransı oldu. Bu konfrans inqilabın qarşısında duran vҽzifҽlҽri müҽyyҽn etdi.

Ölkҽdҽ sinfi qüvvҽlҽrin nisbҽti vҽ ümumi siyasi vҽziyyҽtdҽn asılı olaraq konfrans muһaribҽni dҽrһal qur-tarmaq, alman imperializmini devirmҽk uğrunda, sonradan mubarizҽni genişlҽndirmҽk uçün burjua-demokratik inqila-bını ardıçıl olaraq sona çatdırmaq uğrunda mübarizҽ apar-

mağı fҽһlҽ sinfinin ҽsas vҽzifҽsi kimi irҽli sürdü. Konfrans, Almaniya ҽһalisinҽ müraciҽt qҽbul etdi, fҽһlҽlҽri onların Rusiyadakı vҽ cҽbһҽdҽki qardaşlarının ardınca getmҽyҽ çağırdı. Muraciҽtnamҽ «Yaşasın ictimai inqilab! Rҽdd olsun һökumҽt! Kapitalizmҽ ölüm!» şüarları ilҽ qurtarırdı. Konf-

ransdakı çıxışlarda sentrist AMSDP tҽrkibindҽ qalmağın

mümkün olmamasından danışılırdısa da, AMSDP ilҽ ҽlaqҽni tamamilҽ kҽsmҽk һaqqında qҽrar qҽbul edilmҽdi.

Hadisҽlҽrin gedişini diqqҽtlҽ izlҽyҽn şahzadҽ Maks

Badenskinin başçılıq etdiyi Almaniya hökumҽti 1918-ci ilin

oktyabrın 5-dҽ ABŞ prezidenti Vudro Vilsona mҽktub gön-

dҽrҽrҽk sülh danışıqlarına başlamağı tҽklif etdi. NATOya

cavabda V.Vilson göstҽrirdi ki, sülh danışıqlarına başlamaq

üçün ―14 maddҽlik‖ sülh proqramı qҽbul edilmҽli, Almaniya

bütün tutduğu ҽrazilҽrdҽn qoşunlarını geri çҽkmҽli, müha-

ribҽnin rҽhbҽrlҽri, yҽni imperator vҽ alman komandanlığı

hakimiyyҽtdҽn uzaqlaşdırılmalı idi.

Ölkҽdҽ yetişmҽkdҽ olan inqilabın qarşısını almaq üçün

hökumҽt manevrlҽrҽ dҽ ҽl atmalı oldu. O, Almaniyanın şi-

malında Kil limanında yerlҽşҽn matrosları dҽnizdҽ İngiltҽrҽ

donanması ilҽ döyüşҽ çıxarmaq istҽdi. Almaniya hökumҽ-

tinin bu işdҽ iki mҽqsҽdi vardı.

9

Hökumҽt belҽ güman edirdi ki, ҽgҽr Almaniya

donanması qalib gҽlҽrdisҽ, kütlҽlҽrdҽ vҽtҽnpҽrvҽrlik ҽhval-

ruhiyyҽsi artar vҽ onlar inqilab fikrindҽn ҽl çҽkҽrdilҽr.

İkinci halda, yҽni matroslar mҽğlub olardılarsa, bunun

günahını inqilabi ҽhvali-ruhiyyҽli kütlҽlҽrin üzҽrinҽ yıxmaq

vҽ onların üzҽrinҽ hücuma keçib inqilabın qarşısını almaq

olardı. Lakin hadisҽlҽrin gedişi hökumҽtin gözlҽdiyi kimi

olmadı. 1918-ci il noyabrın 3-dҽ Kil limanının matrosları

dҽnizҽ çıxmaqdan imtina etdilҽr vҽ tҽtil etdilҽr. Onların

tҽtili bütün ölkҽdҽ tҽtil vҽ nümayişlҽrin başlamasına sҽbҽb

oldu. Hҽmin gün Almaniya tarixinҽ inqilabın başlanması

tarixi kimi daxil oldu. Almaniyada inqilabı dörd mҽrhҽlҽyҽ

bölmҽk olar: noyabrın 3-dҽn 9-na qҽdҽr; noyabrın 10-dan

dekabrın ortalarınalҽk, dekabrın ortalarından 1919-cu ilin

fevralınadҽk, 1919-cu ilin fevralından may ayına qҽdҽr; Fҽһlҽlҽr alman dövlҽtlҽrindҽ monarxiya quruluşunu

devirir vҽ respublika elan edirdilҽr. Bütun ölkҽdҽ fҽһlҽ vҽ ҽsgҽr Sovetlҽri yaradılırdı. Ayrı-ayrı yerlҽrdҽ Sovetlҽr spar-takçılar tҽrҽfindҽn tҽşkil edilirdi, ҽksҽr һallarda isҽ onlar kortҽbii surҽtdҽ, inqilabi rҽһbҽrlik olmadan ҽmҽlҽ gҽlirdi.

Almaniyada inqilab başlayan kimi Şeydemanın tҽşҽb-büsü ilҽ Maks Badenskinin hökumҽti Sovet Rusiyası ilҽ dip-lomatik ҽlaqҽlҽri kҽsmҽyi qҽrara aldı. Noyabrın 5-dҽ Alma-niya һökumҽti diplomatik ҽlaqҽlҽrin kҽsilmҽsi һaqqında vҽ Sovet sҽfҽrliyinin Almaniyadan tҽcili sürgün edilmҽsi һaqqında Sovet һökumҽtinҽ nota verdi.

Noyabrın 8-dҽ Berlindҽ spartakçılar vҽ 1918-ci ilin

yanvar tҽtili zamanı müҽssisҽlҽrdҽ seçilmiş inqilabi starost-lar monarxiyanı devirmҽk vҽ sosialist respublikası qurmaq şüarı altında fҽһlҽlҽri ümumi tҽtilҽ çağırdılar. Qızğın inqlabi şҽraitdҽ bu çağırış bütün xalq tҽrҽfindҽn müdafiҽ edildi.

10

Noyabrın 9-da sҽһҽr yüz minlҽrlҽ fҽһlҽ vҽ ҽskҽr şҽһҽrin mҽrkҽzinҽ doğru irҽlilҽdi.

Qoşun da üsyan etmiş fҽһlҽlҽrҽ qoşuldu, Berlin fҽһlҽ vҽ ҽsgҽrlҽrin ҽlinҽ keçdi. Oktyabrın 23-dҽ һҽbsdҽn azad edilmiş Karl Libknext Lustqartendҽ böyük fҽһlҽ vҽ ҽskҽr kütlҽlҽri qarşısında «Sosialist respublikasını» elan etdi. Maks Badenski һakimiyyҽti sağ sosial-demokratlara vermҽ-

yi qҽrara aldı. Sosial-demokrat rҽһbҽrlҽri ölkҽnin idarҽ edil-mҽsini öz ҽllҽrinҽ aldıqlarını bildirdilҽr Şeydeman reyxsta-

qın pҽncҽrҽsindҽn Berlin fҽһlҽ vҽ ҽskҽrlҽrinin izdiһamlı nümayişi qarşısında «Demokratik Almaniya Respublikası» adı ilҽ respublika elan etdi.

Elҽ һҽmin gün dҽ Kayzerin hakimiyyҽtdҽn ҽl çҽkdiyi xҽbҽr verildi.

Devrilmiş monarxiyadan һakimiyyҽti öz ҽlinҽ almış sağ sosial-demokratlar başa düşdülҽr ki, fҽһlҽ sinfinin inqi-labi qüvvҽlҽrinin ardınca getdiyi Müstҽqil sosial-demokrat partiyasının kömҽyi olmadan onlar һakimiyyҽti ҽldҽ saxlaya

bilmҽyҽcҽklҽr. Müstҽqil sosial-demokrat partiyası nümayҽndҽlҽrinin

һökumҽtҽ daxil olması inqilabın fҽһlҽlҽrin xeyrinҽ inkişaf etdiyini göstҽrmҽli idi. AMSDP-nin rҽһbҽrliyi sosial-demok-ratlarla ittifaqa girdi vҽ һeç bnr qeyd-şҽrt olmadan һökümҽ-

tҽ daxil olmasına razılıq verdi. ASDP rҽһbҽrliyi, inqilabi һҽrҽkatı özünҽ tabe edҽcҽyi-

nҽ vҽ sosial-demokrat partiyasının Sovetlҽrҽ tҽrҽfdar oldu-ğu haqqında tҽҽssürat yaradacağına ümid edҽrҽk, Sovetlҽrin

nüfuzuna formal surҽtdҽ arxalanıb öz һakimiyyҽtini möһ-

kҽmlҽtmҽk uçün, artıq noyabrın 10-da Berlin fҽһlҽ vҽ ҽsgҽr Sovetlҽri nümayҽndҽlҽrinin yığıncağını çağırdı. İclasda ölkҽdҽ baş verҽn һadisҽlҽrdҽn pis baş çıxaran vҽ sağ sosial-demokratlarık tҽsiri altında olan ҽsgҽrlҽr üstünlük tҽşkil

11

edirdilҽr. İclas iştirakçılarının mandatları yox idi, ona görҽ dҽ buna fҽһlҽ vҽ ҽsgҽr Sovetlҽri nümayҽndҽlҽrinin iclası deyil, mitinq demҽk olardı.

İclas Berlin fҽһlҽ vҽ ҽsgҽr Sovetinin İcraiyyҽ Komitҽ-sini seçdi. İcraiyyҽ Komitҽsnnin tҽrkibindҽ ҽksҽriyyҽti sağ sosial-demokratlar, azlığı isҽ müstҽqillҽr tҽşkil edirdilҽr. İclasdaca sosial-demokrat partiyasının sҽdri Ebertin başçı-

lığı ilҽ һökumҽt tҽşkil olundu. Berlin Sovetinin İcraiyyҽ Ko-mitҽsindҽ sağ sosial-demokratlar rҽһbҽrliyi öz ҽllҽrinҽ

keçirdilҽr. Berlin Sovetinin İcraiyyҽ Komitҽsi mҽrkҽzi Sovet һesab edildi.

Xalq müvҽkkillҽri Soveti adını almış, özünü «saf sosialist һökumҽti» elan etmiş bu һökumҽtin tҽrkibinҽ sosial-demokratlardan Ebert, Şeydeman vҽ Landsberq, Müstҽşl sosial-demokrat partiyasından - Qaaze, Ditman vҽ Bart daxil oldular. Artıq, yeni һökumҽtin qҽbul etmҽyҽ mҽcbur olduğu һakimiyyҽt formasının özu, kütlҽlҽrin böyük gücünü vҽ onların sovet ideyasına olan meylini göstҽrirdi.

Lakin Almaniyanın yeni һökumҽti sosialist inqilabının qҽddar düşmҽni idi.

Burjua partiyaları xalqın gözü qarşısında rüsvay olduğu bir şҽraitdҽ Almaniyada burjua quruluşunu ancaq sosial-demokratların vҽ müstҽqillҽrin rҽһbҽrlҽri qurtara bildilҽr.

İnqilabın ilk günlҽrindҽ köһnҽ monarxiyanın dövlҽt aparatının işi zҽiflҽmişdi vҽ bir çox şҽһҽrlҽrdҽ һakimiyyҽt fҽһlҽ vҽ ҽsgҽr Sovetlҽrinin ҽlinҽ keçmişdi. Lakin, Sovetlҽrin

çox az bir һissҽsi köһnҽlmiş dövlҽt aparatını lҽğv etmҽk, inһisarçıların vҽ yünkerlҽrin һakimiyyҽtini dağıtmaq uğrunda mübarizҽ aparırdı. Sosial-demokratiyanın parla-mentarizm vҽ «һüquqi dövlҽt» xülyaları, tҽftişçiliyin Alma-niyanın fҽһlҽ һҽrҽkatında uzun müddҽt һökm sürmҽsinin

12

nҽticҽsi idi. Fҽһlҽ sinfinnn ҽksҽriyyҽti inanırdı ki, müһa-ribҽnin qurtarması, monarxiyanın devrilmҽsi, respublika yaradılması vҽ ümumi seçki һüququnun tҽtbiq edilmҽsi ilҽ ölkҽdҽ sosializmin qurulması üçün һҽr çür şҽrait yaranmış-dır. Buna görҽ dҽ fҽһlҽ sinfinin ҽksҽriyyҽti elҽ һesab edirdi ki, Almaniyada inqilab qurtarmışdır.

Müstҽqil sosial-demokrat partiyası rҽһbҽrlҽrinin kömҽyi ilҽ Ebert vҽ Şeydemana monarxiya üzҽrindҽki qҽlҽbҽdҽn mҽst olmuş kütlҽlҽri aldatmaq mümkün oldu.

Almaniyadakı inqilab öz xarakterinҽ görҽ burjua-

demokratik inqilabı idi. Bu inqilab öz qarşısına monar-

xiyanı devirmҽk vҽ demokratik respublika qurmaq mҽqsҽ-

dini qoymuşdu. Noyabrın 9-da inqilab Berlindҽ qҽlҽbҽ çaldı

vҽ monarxiya devrildi. Kral II Vilhelm vҽ şahzadҽ Maks

Badenski heç bir müqavimҽt göstҽrmҽdҽn hakimiyyҽtdҽn ҽl

çҽkdilҽr. Almaniyada Hohensolernlҽr sülalҽsinin mövcudlu-

ğuna son qoyuldu. Kral Hollandiyaya getdi. 1918-ci ilin

noyabrın 10-da tҽşkil edilҽn hökumҽt Xalq Müvҽkkillҽri

Şurası adlandı vҽ ona sosial-demokrat Ebert başçılıq etmҽyҽ

başladı. O, Almaniya sosial-demokrat partiyasının liderlҽ-

rindҽn idi. Bolşeviklҽrin qırmızı terrordon istifadҽ etmҽlҽ-

rinin acı tҽcrübҽsini müşahidҽ edҽn Almaniya sosial-demok-

ratları vҽtҽndaş müharibҽsinҽ imkan vermҽdilҽr. Ona görҽ

dҽ Almaniyada Noyabr inqilabı «mҽxmҽri inqilab» adlandı. Компйен барышыğı. Щадисяляр Алманийада йцксялян

темпля эедирди. Ингилаб гапыны дюймякдя иди. Алман империалистляри, щяр шейдян яввял юлкянин рящбяр кадрларыны хилас етмяйи дцшцнцрдцляр. Лйудендорф истефайа эетмишди. Щинденбург ордуда интизамы сахламагда ясас сима иди. Мцлки щюкумят сцлщ данышыгларыны апармаьы ющдясиня эютцрмцшдц, эенераллар бунун цчцн шяраитин олмасыны нязарятдя сахлайырдылар. Команданлыг донанманын суалты

13

мцщарибяни кясяъякляриня сюз версяляр дя, алманлаr «Лейнстер» сярнишин параходуну батырмышдылар. Алман hярби даиряляри юзляриня тамамиля щагг газандырмаг цчцн демшидиляр ки, «Гялябядя - амансызлыг», «мяьлубиййятдя - алчaглыг».

1918-ъи илин нойабрын 4-дя цсйан едян алман матрос-лары, Кил лиманыны, сящяриси эцн ися цсйанчы фящляляр вя матрос-лар Лцбекеni, Щамбургу, Бремени тутдулар. Ингилаб юлкяни бцрцдц, ордуйа да сiрайят етди. Лйудендорфу явяз едян эенерал Гренер нойабрын 6-да ъябщядяки вязиййятля ялагядар тяляб едирди ки, ордунун гяти мяьлубиййяти гачылмаздыр.

Щярби кабинетин иъласы чох ясяби шяраитдя кечди. Антантадан ардыъыл эялян телеграмларда нойабрын 8-дян эеъ олмайараг сцлщ данышыгларына башламаг тяляб едилирди. Данышыглара башламаг гярара алынды. Алман нцмайяндя щейятинин башчысы Ерсбергер тяйин едилди. Она лазыми сянядляр верилди. Канслер она имза цчцн аь бланк тягдим етди ки,

лазыми мясяля юз sярянъамында олсун. Ахшам саат 7-dҽ ал-ман нцмайяндя щейяти автомобилдя аь байрагла ъябщяйя эялди. Ерсбергер ятрафындакыларла пярдяляри салынмыш вагона яйляшди вя сящяр Петонд стансийасына эялди. Бу стансийа Компйен мешясиндя йерляширди. Орада Фошун штаб гатары йерляширди. Дярщал нцмайяндя щейятини гаршылайаn маршал Фош алманлара ял вермяйяряк сорушду:

- Сиз dя истяйирсиниз, ъянаблар?

- Биз də сизин барышыг щаггында щеч бир тяклифiniz

йохдур, мцщарибяни давам етdирмяк бизим хошумуза эялир. - Амма бизя сизин шяртляриниз лазымдыр. Биз мцщарибяни

давам етдиря билмярик. - Аща, сиз белясиниз, демяли, эялдиниз ки, барышыг хащиш

едясяниз? Бах бу башга мясяля. Бу цсулла алман нцмайяндялярини барышыг хащиш етмяйя

мяъбур едян маршал Фош онлара сийащыдакы шяртлярин йериня

14

йетирилмясини ямр етди. Алманийа 15 эцн ярзиндя Франса, Белчика, Лцксембургда тутдуьу яразиляри тямизлямяли. Елзаs – Лотаринэийа, Румынийаны тярк етмяли иди. Австрийа-Маъарыстан вя Тцркийядян гошунларыны чыхармалы иди. О, Антантайа 5 мин локомотив, 5 мин сярнишин автомобили, 5 мин аьыр вя сящра силащы, 30 мин пулемйот, 2 мин тяййаря вя с. вермяли иди. Антанта Рей……сол сащилини юз гошунлары иля тутурду. Ишьал ордусу Алманийайа нязарят етмяли иди. Алманийа Брест-Литовск вя Бухарест сцлщляриндян иmтина едирди. Шярги Африкадакы гошуну о тящвил вермяли иди. Алманларын ясир алдыглары щярбчиляр эери гайтарылмалы иди. Лакин алман щярби ясирляри эери гайтарылмырды. Алманийа 6 дредноут, 8 аьыр крейсер, 350 суалты гайыг вермяли иди. Галан эямиляр тяркисилащ едилир вя мцттяфиглярин нязаряти алтына кечирди. Алманийанын блокадасы сахланылырды.

Компйен барышыьынын шяртляри Алманийадан Русийайа

гаршы истифадя едилмясиня йюнялдилмишди. Барышыьын 12-ъи мад-дясиндя эюстярилирди ки, мцттяфиглярин истядикляри тягдирдя

алман гошунлары Русийа яразиsiни тярк едя биляр.

Алман нцмайяндя щейятиня ъаваб цчцн 72 саат вахт верилмишди. 72 саат нойабрын 11-дя саат 11-дя tamam olurdu.Берлиндян ъаваб эялди ки, бу тялябляр Алманийаны

болшевиклярин гуcаьына итяляйир. Алман нцма-йяндя щейяти

xüsusiylҽ Рейн вилайятинин ишьалына гаршы чыхырды. Онлар ян чох чалышырдылар ки, Алманийанын истещсал потенсиалы тохунулмаз шякилдя сахланылсын.

Алманларын якс тяклифляри Foша тягдим едилди. Берлинля ялагҽ сахламаг имканы йаранды. Мялум олду ки, ЫЫ Вилщелм вя ятрафы Щолландийайа гачмышдыр. Соnda сосиал-демократ Ф.Ебертин башчылыьы алтында йени щюкумят мяслящят эюрдц ки, етиразыныз гябул едилмядикдя сцлщ шяртлярини имзаламаг, лакин ейни заманда Вилсона протест эюндярмяк лазымдыр.

15

Алман нцмайяндя щейяти йенидян щяр ики тяряфин дя

сялащиййятли нцмайяндяляринин хцсуси Мцшавирясинин чaьырыл-масына наил олду. Конфрансда алман нцмайяндя щейяти

бюйцк дювлятляри болшевизм тящлцкяси иля горхудараг тяляб-лярин йумшалдылмасына наил олдулар. Мцшавирядя алман нц-майяндя щейяти пулемйотларын сайыны 30 миндян 25 миня,

тяййарялярин сайыны ися 1700-я ендиря билдирди, о, 300 суалты

гайыг дейил, анъаг 100 суалты гайыг верmҽli oldu.

1918-ъи илин нойабрын 11-дя сящяр барышыг шяртляри имза-ланды. Щямин эцн саат 11-дя мцщарибянин гуртардыьыны бил-дирян 101 эцлля иля артиллерийа атяшфяшанлыьы олду.

Барышыгда Гярб ъябщясиндя ашаьыдакы маддяляр нязярдя тутулурду: 1) Барышыг баьландыгдан сонра 6 саат ярзиндя щавада вя гуруда щярби ямялиййатлар дярщал дайандырылмалы иди; 2) Белчика, Франса, Лцкsембург, Елзас-Лотаринэийадан алман гошунлары евакуасийа едилмяли иди; 3) Эировлар да дахил олмагла ящалинин яввялки йерляриндя йерляшдирилмяси бярпа едилмяли иди; 4) Алман ордусу ашаьыдакы щярби материлалары эцзяштя эетмяли иди; 5 мин топ, 25 мин пулемйот, 3 мин миномйот, 1700 аероплан; 5) Алман ордусунун йерляшдийи йердян Рейнин сол сащилиня кючцрцлмяси щяйата кечирилмяли иди. Мцттяфигляря 5 мин паровоз, 150 мин вагон, 5 мин йцк машыны верилмяли иди. 7) Бцтцн щярби ясирляр, щансы ки, Антанта юлкяляриндян вя АБШ-дан иди, дярщал азад едилмяли вя вятянляриня гайтарылмалы идиляр.

Алманийанын Шярг сярщядляри щаггында гябул едилян маддялярдя ися ашаьыдакылар нязярдя тутулурду ки, Австрийа-

Маъарыстан, Румынийа, Тцркийядя мцщарибяйя гядяр йерляш-дирилмиш бцтцн алман гошунлары дярщал тяъили сурятдя Алма-нийайа гайтарылмалыдыр.

Дяниздя вязиййятля ялагядар барышыгда гейд едилирди ки, Антантадакы мцттяфигляр дювлятляря вя АБШ-а Алманийанын бцтцн суалты гайыглары (суалты крейсерляр вя минадашыйан

16

эямиляр дя дахил олмагла) верилмялидир. Алманийанын суцстц щярби эямиляри Антантанын вя АБШ-ын эюстяриши иля дярщал тярксилащ олунмалыдыр.

Барышыьын мцддяти 36 эцн узадыла билмяк шярти иля гябул

едилирди. Яэяр сазиши баьлайан тяряфлярдян бири верилмиш шярт-ляря ямял етмяк истямирся, 48 саат язиндя хябяр вермяли иди.

Almaniya darmadağın edildiyi vҽ sözsüz tҽslim olmalı olduğu halda, müttҽfiqlҽr ondan tҽslim olmağı tҽlҽb etmҽdi. Fransa vҽ İngiltҽrҽ һökumҽtlҽrinin mҽqsҽdi Almaniyada

inqilabın qҽlҽbҽsinҽ yol vermҽmҽkdҽn, inqilab ҽleyһinҽ mübarizҽdҽ Almaniyadan istifadҽ etmҽkdҽn ibarҽt idi.

Kompyendҽ Sovet Rusiyası ҽleyһinҽ birlikdҽ mübarizҽ һaqqında da müttҽfiqlҽrlҽ alman komandanlığı arasında sövdҽlҽşmҽ oldu. Barışıq haqqında sazişin 12-ci maddҽsi dҽ bu mҽqsҽdi güdürdü; bu maddҽdҽ deyilirdi: «Müһaribҽyҽ qҽdҽr Rusiyaya mҽnsub olan ҽrazilҽrdҽ yerlҽşmҽkdҽ olan bütün alman qoşunları, bu ҽrazilҽrin daxili vҽziyyҽtini nҽ-zҽrҽ alaraq müttҽfiqlҽr bunun üçün lazım olan vaxtın gҽlib

çatdığını bildirdikdҽ bҽrabҽr surҽtdҽ Almaniya ҽrazisinҽ qayıtmalıdırlar». Barışığın şҽrtlҽrinҽ görҽ, Qҽrbdҽki alman qoşunları Almaniyaya geri çҽkilmҽk vҽ özlҽri ilҽ һҽrbi sursatın xeyli һissҽsini aparmaq imkanı ҽldҽ etdilҽr. Hindenburq qoşunları Reynin sağ saһilinҽ çҽkdi vҽ orada ҽsgҽrlҽrin xeyli һissҽsini tҽrxis etdi. Qalan qoşun һissҽlҽri isҽ Almaniyada inqilabı boğmaq üçün zabitlҽr vҽ kiçik zabitlҽrlҽ tҽchiz edildi.

Birinci dünya müһaribҽsindҽn sonra Almaniya burjua-

ziyası arxadan zҽrbҽ adlanan belҽ bir ҽfsanҽ yaratdı ki, güya Almaniya müһaribҽ meydanında mҽğlub olmamış, o, başlanan inqilab nҽticҽsindҽ müһaribҽni qurtarmağa mҽc-bur olmuşdur. Bu yalançı ҽfsanҽni tҽkzib etmҽk çҽtin deyil-dir. Hҽrbi fҽlakҽt Almaniyanı һҽlҽ inqilaba qҽdҽr yaxa-

17

lamışdı. «Arxadan zҽrbҽ» ҽfsanҽsi müһaribҽ fҽlakҽtinin mҽ-

suliyyҽtini alman xalqı üzҽrinҽ yıxmaq, Vilһelm һökumҽtini vҽ ordunun ali komandanlığını tҽmizҽ çıxarmaq üçün uydurulmuşdu. Eyni zamanda «Arxadan zҽrbҽ» ҽfsanҽsi yeni dünya müһaribҽsini һazırlamaq üçun ideoloji ҽsas idi.

Siyasi partiyaların yenidən təşkili. 1918-ci ilin sonunda

ölkҽdҽ baş verҽn hadisҽlҽrlҽ ҽlaqҽdar olaraq, sinfi

qüvvҽlҽrin qruplaşması vҽ yeni siyasi partiyaların yaranması

prosesi sürҽtlҽndi. İlk növbҽdҽ fҽaliyyҽtdҽ olan partiyalar öz

sıralarına yenidҽn baxdılar. Bu partiyalardan biri hҽlҽ 1869-

cu ildҽ Almaniyanın Eyzenax şҽhҽrindҽ tҽşkil edilmiş

Almaniya sosial-demokrat partiyası idi. Müharibҽ dövründҽ

bu partiyadan üç qanad ayrılmışdı. Onlardan biri 1916-cı

ildҽ tҽşkil olunmuş «Spartakçılar» qrupu idi ki, bunlar daha

sol mövqedҽ dururdular. İkinci qrup «mҽrkҽzçilҽr» qrup idi

ki, bu qrup barışdırıcılıq mövqeyindҽ dururdu. Sosial-

demokrat partiyasından ayrılan üçüncü qrup isҽ 1917-ci ilin

aprelindҽ Almaniya Müstҽqil sosial-demokrat pratiyasını

(AMSDP) tҽşkil etmişdi. AMSDP müharibҽni imperialist

müharibҽsi elan etsҽ dҽ, barışdırıcılarla ҽlaqҽni kҽsmirdi: 1918-ci ilin dekabrın 30-da Almaniya Kommunist

partiyasının tҽsis qurultayı açıldı, bu qurultayda 46 rayon-dan 86 nümayҽndҽ, qızıl ҽsgҽr İttifaqından 3 nümayҽndҽ, gҽnclҽrdҽn 1 nümayҽndҽ vҽ başqa ölkҽlҽrdҽn 16 qonaq iştirak edirdi. Qurultay Karl Libknextin «Müstҽqil sosial-demokrat partiyasında böһran vҽ Almaniya Kommunist partiyası yaratmaq zҽrurҽti» һaqqında mҽruzҽsini tҽsdiq

etdi. Qurultayın qҽbul etdiyi qҽrarda deyilirdi: «Spartak İttifaqı» Almaniya Müstҽqil sosial-demokrat partiyası ilҽ öz tҽşkilatının ҽlaqҽlҽrini qıraraq, özünü «Almaniya Kom-munist partiyası adı altında müstҽqil siyasi partiya kimi tҽsis edir».

18

Partiya qurultayı 12 üzvdҽn ibarҽt Mҽrkҽzi Komitҽ seçdi. Mҽrkҽzi Komitҽyҽ Karl Libknext, Roza Lüksemburq, Vilһelm Pik, Hete, German Dunker vҽ başqaları daxil oldular.

1918-ci ilin sonunda burjua partiyalarında da yenidҽn

tҽşkilolunma prosesi başlandı. Bu partiyalardan biri 1918-ci

ilin noyabrın 22-dҽ tҽşkil edilmiş Almaniyada monarxiya-

nın tҽrҽfdarı olan Almaniya milli xalq partiyası idi. Bu

partiya iri mülkҽdarları vҽ qolçomaqları, bir sıra inhisarçı-

ları, yüksҽk rütbҽli mҽmurları, irticaçı zabit korpusunun

maraqlarını müdafiҽ edirdi. Bu mühafizҽkarlar, qisasçılar,

monarxistlҽr, militaristlҽrin partiyası idi. Onun rҽhbҽri Huqenberq idi.

İkinci partiya isҽ ağır sҽnaye inhisarçılarını vҽ maliyyҽ

oliqarxiyası quruplarını tҽmsil edҽn Ştrezemanın başçılıq et-

diyi Alman xalq partiyası idi.

Üçüncü burjua partiyası tҽrkibindҽ ҽsasҽn, elektro-

texnika vҽ kimya sҽnayesi inhisarlarının sahiblҽrini, orta

sahibkarlar, bankirlҽr, dövlҽt qulluqçuları vҽ ziyalıları

birlҽşdirҽn Almaniya demokrat partiyası idi. Onun liderlҽri

B.Ratenau, E.Kox vҽ başqaları idi. Onlar ölkҽdҽ respublika

idarҽ formasının tҽrҽfdarları idi. Bu partiya 1918-ci ilin

noyabrın 20-dҽ tҽşkil edildi.

Bismarkın dövründҽ tҽşkil edilmiş Katolik Mҽrkҽz

partiyası da öz tҽrkibini yenidҽn qurdu. Bu partiya ҽsasҽn

ağır sҽnayedҽki katolik dairҽlҽrinin, iri mülkҽdarların

maraqlarını müdafiҽ edirdi. Onlar katoliklҽrin ҽksҽriyyҽt

tҽşkil etdiyi rayonlarda, xristian hҽmkarlar ittifaqlarında

kütlҽvi bazaya malik idilҽr. Ona M.Ertsberqer, Y.Virt,

V.Marks başçılıq edirdilҽr.

19

Burjuaziya öz ҽlindҽ çoxlu sayda mҽtbuat orqanları

saxlamış, xüsusi tҽbliğat mҽrkҽzlҽri tҽşkil etmişdi ki, ҽhalini

ҽksinqilabi ruhda köklҽyҽ bilsin.

Əksinqilabın fəallaşması. 1918-ci il dekabr qiyamı. 1918-ci il noyabrın 16-da tҽrkibindҽ Borziq, Stinnes vҽ Şprinqorum kimi mҽşһur inһisarçılar olan iri sҽnayeçilҽrlҽ, başda һҽmkarlar ittifaqının Baş komissiyasının sҽdri Lekin olmaqla һҽmkarlar ittifaqlarının ümumalman Birliyinin rҽһbҽrlҽri arasında «inqilabi һҽrc-mҽrcliyҽ» son qoymaq mҽqsҽdini güdҽn «işgüzar ҽmҽkdaşlıq» һaqqında müqavilҽ bağlandı. Bu sazişin mҽqsҽdi inһisarçı kapitalı fҽһlҽ sinfinin һücumundan xilas etmҽk idi. İnһisarçılar һҽmkarlar ittifaq-larının, yalnız fҽһlҽlҽrin inqilabi yol ilҽ ҽldҽ etdiklҽri hüquq-ları, mҽsҽlҽn, birlҽşmҽk һüququnu, müştҽrҽk müqavilҽni vҽ s. qҽbul edirdilҽr; һҽmkarlar ittifaqlarının rҽһbҽrlҽri isҽ öz növbҽsnndҽ qҽbul edirdilҽr ki, fҽһlҽlҽrlҽ saһibkarlar arasın-dakı bütün münaqişҽlҽr sazişҽ gҽlmҽk yolu ilҽ һҽll edilҽ-

cҽkdir. Belҽliklҽ, һҽmkarlar ittifaqlarının rҽһbҽrlҽri fҽһlҽ

sinfindҽn gizlindҽ mübarizҽni tamamilҽ dayandırmaq һaq-qında sҽnayeçilҽrlҽ sövdҽlҽşirdilҽr.

Dekabrdan başlayaraq sosial-demokrat һökumҽtinin tam razılığı vҽ tҽşviqi ilҽ mühafizҽkar zabitlҽr burjuaziyanın buraxdığı vҽsait һesabına silaһlı «könüllü birlҽşmҽlҽr» yaratmağa başladılar. Bu birlҽşmҽlҽrin korpus vҽ briqa-dalarında on minlҽrlҽ zabit vҽ kiçik zabit toplaşmışdı.

Sosial-demokratiyanın vҽ һҽmkarlar ittifaqlarının sağ rҽһbҽrlҽri mülkҽdarlarla ittifaqa girҽrҽk, inqilabın kҽndҽ

yayılmaması üçün tҽdbirlҽr görürdülҽr. Sağ qüvvҽlҽr һökumҽtin һimayҽçiliyindҽn istifadҽ edҽ-

rҽk, Berlindҽ çevriliş etmҽyi, inqilabi ünsürlҽri qırmağı vҽ terror şҽraitin yaratmağı qҽrara aldılar; onlar çıxış etmҽk uçün yalnız bҽһanҽ axtarırdılar. Belҽ bir bҽһanҽ, dekabrın

20

5-dҽ Berlindҽ cҽbһҽçilҽrin vҽ mҽzuniyyҽtçilҽrin ҽsgҽr Sovetlҽrindҽ onların nümayҽndҽlҽrini tanımağı tҽlҽb edҽn nümayişi oldu. Ҽksinqilabi dҽstҽlҽr nümayişi atҽşҽ tutdular, bu zaman 14 nҽfҽr ölҽn vҽ çoxlu yaralanan oldu.

Qiyamçılar Berlin Soveti İcraiyyҽ Komitҽsinin binası-

na soxuldular vҽ İcraiyyҽ Komitҽsini һҽbs edilmiş elan etdilҽr.

Lakin Berlin fҽһlҽlҽri Soveti müdafiҽyҽ qalxdılar vҽ qiyamçıları dҽf etdilҽr. Dekabrın 7 vҽ 8-dҽ paytaxtda «Rҽdd

olsun qan tökulmҽnin müqҽssirlҽri olan Ebert — Şeydeman һökumҽti!», «Bütün һakimiyyҽt fҽһlҽ vҽ ҽsgҽr Sovetlҽrinҽ!», «Tҽcili surҽtdҽ zabitlҽri tҽrksilaһ etmҽli», «Tezliklҽ silaһlı fҽһlҽ dҽstҽlҽri vҽ Qızıl qvardiya yaratmalı» şüarları altında kütlҽvi nümayişlҽr oldu. Mühafizҽkarlar muvҽqqҽti olaraq geri çҽkilmҽk mҽcburiyyҽtindҽ qaldı.

Sovetlərin Ümumalman qurultayı. Noyabr inqilabının gedişindҽ ҽmҽlҽ gҽlmiş vҽ sürҽtlҽ bütün ölkҽyҽ yayılmış olan Sovetlҽr xalq kütlҽlҽri içҽrisindҽ qızğın rҽğbҽt qazanırdı.

Buna görҽ dҽ Ebert, Şeydeman vҽ sağ müstҽqillҽr Sovetlҽrlҽ һesablaşmağa vҽ özlҽrini onlara tҽrҽfdar kimi göstҽrmҽyҽ mҽcbur olmuşdular. Lakin sosial-demokratiyanın ҽksinqi-labçı rҽһbҽrlҽri dҽrһal onlardan, fҽһlҽ vҽ ҽsgҽr Sovetlҽrindҽn onların ideyasına tamamilҽ zidd olan bir mҽqsҽd üçün istifadҽ etmҽyi qҽrara aldılar. Dekabrın 16-dan 21-nҽ qҽdҽr davam edҽn I Ümumalman Sovetlҽr qurultayı çağırıldı. Qurultayın 485 nümayҽndҽsindҽn 288-i sosial-demokrat vҽ 87-i AMSDP üzvü idi. İnqilabi xҽtti ancaq, Frits Hekkertin

vҽ Yevgeni Levinenin başçılıq etdiyi 10 nҽfҽr spartakçı müdafiҽ edirdi. Qurultayın tҽrkibi göstҽrirdi ki, sosial-demokratiyanın kütlҽlҽrҽ tҽsiri һҽlҽ çox, «Spartak ittifaqının» tҽsiri isҽ zҽifdir. Dekabrın 16-da spartakçılar qurultayın iclas etdiyi binanın qarşısında fҽһlҽlҽrin

21

nümayişini tҽşkil etdilҽr, nümayişdҽ 250 min fҽһlҽ vҽ ҽsgҽr iştirak edirdi. Onlar qurultayda Almaniyanın vaһid sosialist respublikası elan edilmҽsini, dövlҽtdҽ bütun һakimiyyҽtin fҽһlҽ vҽ ҽsgҽr Sovetlҽrinҽ verilmҽsini, tҽcili vҽ ciddi surҽtdҽ ҽksinqilabın tҽrksilaһ edilmҽsini vҽ fҽһlҽlҽrin silaһlandırıl-masını tҽlҽb edirdilҽr. Fҽһlҽlҽrin nümayҽndҽlҽri qurultaya buraxılmadılar.

Qurultay nümayҽndҽlҽrinin ҽksҽriyyҽti burjua parla-menti xulyalarının ҽsiri olmuşdu. Heç kҽsi һeç bir şeyҽ

mҽcbur etmҽyҽn içtimailҽşdirmҽ һaqqında ümumi bҽyan-namҽ ilҽ vҽ demokratik xarakterli bҽzi xırda qҽrarlarla alda-dılmış olan qurultay nümayҽndҽlҽri bütün qanunvericilik vҽ icraedicilik һakimiyyҽtini Ebert һökumҽtinin ҽlinҽ verdilҽr.

Qurultay Mҽclisi-müҽssisҽn (Müҽssislҽr mҽclis) çağır-maq һaqqında qҽrar qҽbul etdi. Bu, ҽslindҽ Sovetlҽrin öz-özlҽrini lҽğv etmҽsi demҽk idi, çünki һҽqiqi Sovetlҽr yalnız burjua demokratiyasını dҽyişdirҽn vҽ onu fҽhlҽ demok-ratiyası ilҽ ҽvҽz edҽn dövlҽt tҽşkilatı forması kimi mümkün idi.

Sovetlҽrin ümumalman qurultayının sağlar üçün ҽlve-rişli olan qҽrarından sonra һökumҽt inqilabi qüvvҽlҽrҽ divan tutmağı vҽ һҽr şeydҽn ҽvvҽl, inqilabi qoşun һissҽlҽrini Berlindҽn çıxarmağı qҽrara aldı. Dekabrın 24-dҽ һökumҽt qoşunları, inqilabi matroslardan, inqilabın fҽal iştirakçı-larından ibarҽt olan Xalq dҽniz diviziyası üzҽrinҽ һücum etdilҽr.

Dekabrın 25-dҽ «Spartak İttifaqının» çağırışı ilҽ Berlin fҽһlҽlҽri matrosların mudafiҽsinҽ qalxdılar vҽ matrosların özlҽrini müdafiҽ etdiklҽri maneҽ doğru һҽrҽkҽt etdilҽr. Ҽsgҽrlҽr sıxışdırıldı. Nümayiş matroslarla fҽһlҽlҽrin kütlҽvi qardaşlaşmasına çevrildi. İnqilabın yeni yüksҽlişindҽn qor-xan һökumҽt Xalq dҽniz diviziyasını buraxmaq fikrindҽn ҽl

22

çҽkdi. Hökumҽt, fҽһlҽ vҽ matroslarla danışığa girҽn vҽ onların mübarizҽyҽ olan iradҽsini sarsıdan AMSDP rҽһbҽrlҽrinin sҽyi nҽticҽsindҽ xilas edildi.

Dekabr һadisҽlҽrindҽn sonra spartakçılar Müstҽqil sosial-demokrat partiyasının rҽһbҽrlҽrinҽ sosial-demok-ratlarla ҽlaqҽni kҽsmҽyi tҽklif etdilҽr vҽ tҽcili surҽtdҽ partiya qurultayı çağırılmasını tҽlҽb etdilҽr. AMSDP rҽһbҽrliyi qurultay çağırmaqdan boyun qaçırtdı, lakin Şeydeman vҽ Ebert ilҽ gҽlҽcҽkdҽ һökumҽtdҽ iştirak etmҽyin partiya

rҽһbҽrlҽrinin sıravi üzvlҽr içҽrisindҽ nüfuzdan düşmҽsinҽ sҽbҽb olacağını nҽzҽrҽ alaraq, 1918-ci il dekabrın 27-dҽ Qaazeyҽ, Ditmana vҽ Barta hökumҽtdҽn çıxmağı tҽklif etdi.

Müstҽqilçilҽrin ҽvҽzinҽ sağ sosial-demokratlar-Qustav Noske vҽ Rudolv Vissel hökumҽtin tҽrkibinҽ daxil edildilҽr.

Berlində 1919-cu ilin yanvar döyüşləri. 24 dekabr hadi-sҽlҽrindҽn sonra Berlinҽ könüllulҽr adlanan һissҽlҽr toplaşmağa başladılar vҽ bir azdan sonra һökumҽt inqilab ҽleyһinҽ һücuma keçdi. 1919-cu il yanvarın 4-dҽ һökumҽt

Berlin polisini özünҽ tabe etmҽyҽ cҽһd edҽrҽk, fҽһlҽlҽr içҽrisindҽ şöһrҽt qazanmış polis rҽisi, sol mustҽqilçi Eyxqornu vҽzifҽsindҽn kҽnar edib, onu sosial-demokrat Ernst ilҽ ҽvҽz etdi. Hҽmin axşam AMSDP Berlin tҽşkilat-larının Mҽrkҽzi idarҽsinin vҽ inqilabi starostaların Kommunist partiyasının nümayҽndҽlҽri (Karl Libknext vҽ Vilһelm Pik) ilҽ keçirilmiş birgҽ iclasında Eyxqornun vҽzifҽdҽn kҽnar edilmҽsinҽ yol vermҽmҽk, Berlin fҽһlҽlҽrin yanvarın 5-dҽ nümayişҽ vҽ lazım gҽldikdҽ isҽ, һökumҽti

yıxmaq uğrunda mübarizҽyҽ çağırmaq haqqında qҽrar qҽbul edildi. İnqilab komitҽsi seçildi; buraya Karl Libknext vҽ Vilһelm Pik dҽ daxil oldular.

23

Yanvarın 5-dҽ izdiһamlı nümayiş oldu. AMSDP-nin rҽһbҽrliyi kütlҽlҽr içҽrisindҽ nüfuzunu itirmҽmҽk üçün һҽrҽkata qoşulmaq mҽcburiyyҽtindҽ qaldı.

Yanvarın 6-da Berlindҽ ümumi tҽtil elan edildi vҽ 200 min nҽfҽrin iştirakı ilҽ nümayiş keçirildi. Yanvarın 7-8-dҽ fҽһlҽlҽr vağzalları tutdular. Daһa sonra nҽ etmҽk lazım gҽldiyi isҽ bҽlli deyildi. İnqilabi komitҽdҽ, Karl Libknextin vҽ Vilһelm Pikin etirazına baxmayaraq, 10 nҽfҽrҽ qarşı 50 sҽs ҽksҽriyyҽti ilҽ һökumҽtlҽ danışıqlara başlamaq qҽrara

alındı. Yanvarın 8-dҽ Kommunist partiyası MK-sı K.Libk-nexti vҽ V.Piki komitҽdҽn geri çağırdı. Bu günlҽrdҽ һökumҽt arası kҽsilmҽdҽn yüksҽkrütbҽli Kayzer zabitlҽri ilҽ müşavirҽ aparırdı. Müşavirҽlҽrin birindҽ Noske qҽti tҽdbir görul-mҽsini tҽlҽb etdi. Kim isҽ ucadan ona dedi: «Onda bu işҽ girişin!» Noskenin buna cavabı Ebert-Şeydeman һökumҽ-

tinin fҽaliyyҽtini qısaca olaraq müҽyyҽn edirdi. O demişdi: «Nҽ olar, deyҽsҽn, kim isҽ qanlı köpҽk olmalıdır».

Yanvarın 11-dҽ һökumҽt qoşun yeridib Berlinin fҽһlҽ

sinfinҽ divan tutmağa başladı. Kommunistlҽr qanundan kҽnar elan edildilҽr.

Casuslara Roza Lüksemburq vҽ Karl Libknextin gizlҽndiklҽri mҽnzili öyrҽnmҽk müҽssҽr oldu. Yanvarın 15-dҽ axşam onların һҽr ikisini һҽbsҽ alıb qvardiya süvari atıcı diviziyası qҽrargaһının yerlҽşdiyi «Eden» meһmanxanasına gҽtirdilҽr. Onların һҽr ikisi quduzlaşmış zabitlҽr tҽrҽfindҽn öldürüldü. K.Libknexti arxadan güllҽ ilҽ vurub öldürmüş, meyitini, namҽlum adam kimi, meyitxanaya qoymuşdular;

R.Lüksemburqun meyitini isҽ kanala atmışdılar. Onun meyiti yalnız 1919-cu il mayın 31-dҽ tapılmışdı.

Alman fҽһlҽ sinfi rҽһbҽrlҽrinin xaincҽsinҽ öldürülmҽsinҽ qarşı qҽzҽb vҽ etiraz dalğası bütün Almaniyanı bürümüşdü.

24

Müəssislər məclisinə seçkilər. Şeydemanın koalisiyalı

hökumətinin yaradılması. Berlin üsyanı yatırıldıqdan sonra başlanmış qızğın terror şҽraitindҽ 1919-cu il yanvarın 19-da Almaniya Milli (müҽsislҽr) mҽclisinҽ seçkilҽr keçirildi. Almaniya Kommunist partiyası seçkilҽrdҽ iştirak etmҽdi.

Seçkilҽrdҽ 30 milyon seçici iştirak edirdi. Sosial-demokratlar 11,5 milyon sҽs vҽ 165 mandat, müstҽqil sosial-demokratlar 2,5 mnlyon sҽs vҽ 22 mandat almışdılar. Bütün mandatların 45,5%-n bu iki partiyaya mҽnsub idi.

Mandatların yerdҽ qalan 54,5%-ni isҽ burjua partiyaları almışdılar.

Müҽssislҽr mҽclisi fevralın 6-da Türingiyanın kiçik şҽһҽri Veymarda açıldı. Müҽssislҽr mҽclisi açıldığı üçün sosial-demokrat rҽһbҽrlҽrinin tҽklifi ilҽ fҽһlҽ vҽ ҽsgҽrlҽrin Mҽrkҽzi Soveti özünün bütün һüquqlarını Müҽssisҽlҽr mҽclisin vermҽyi qҽrara aldı. Belҽliklҽ, Almaniyada Sovet-lҽrin lҽğv edilmҽsi ҽvvҽlcҽdҽn һҽll edilmiş oldu. Fevralın 11-dҽ Müҽssislҽr mҽclisi Eberti respublika prezidenti seçdi.

Sosial-demokratlardan, demokratik vҽ katolik partiyaları-

nın nümayҽndҽlҽrindҽn tҽşkil edilmiş yeni һökumҽtҽ Şeydeman başçııq etdi. Bu, sosial-demokrat rҽһbҽrlҽrinin burjua partpyaları ilҽ gizli ҽmҽkdaşlıqdan onlarla açıq koalisiyaya girmҽlҽri demҽk idi.

Bavariya Sovet respublikası. Bavariya fҽhlҽ sinfi 1918-ci ilin noyabrında monarxiyanı devirib, respublika yara-daraq, sosialist çevrilişlҽri aparmağa cҽһd edirdi. Fҽһlҽlҽr, sol müstҽqil Kurt Eysnerin başçılıq etdiyi Bavariya

һökumҽtindҽn fҽһlҽ siyasҽti yeritmҽyi tҽlҽb edirdnlҽr. Lakin Eysner һökumҽti һҽyata keçirdiyi bir sıra demokratik islaһatdan sonra һeç bir şey etmҽdi. Berlin üsyanı vҽ Rurdakı, Bremendҽki vҽ başqa yerlҽrdҽki çıxışlar mҽğlub edildikdҽn sonra, Eysner һökumҽtinin siyasҽtindҽn narazı

25

olan Bavariya burjuazpyası fҽһlҽ sinfi üzҽrinҽ һücuma keçdi. Fevralın 21-dҽ Eysner monarxist qraf Arko tҽrҽfindҽn öldürüldü. Sağ sosial-demokrat Hofmanın rҽһbҽrliyi altında yeni һökumҽt tҽşkil edildi; bu һökumҽt ҽksinqilabi siyasҽt yeritmҽk fikrindҽ idi. Lakin һökumҽtin inqilabi fҽһlҽlҽrlҽ mübarizҽ aparmaq üçün gücü yox idi.

Sovetlҽr һakimiyyҽti qurulmasını tҽlҽb edҽn fҽһlҽlҽri aldatmaq vҽ vaxt qazanmaq üçun Hofman һökumҽtinҽ daxil olmuş sağ sosial-demokrat rҽһbҽrlҽri Sovet һökumҽti

yaratmağa razı olduqlarını bildirdilҽr. Levinenin başçılığı altında AKP Münxen tҽşkilatının rҽһbҽrliyi bunun fitnҽkarlıq olduğunu bilҽrҽk belҽ һökumҽtdҽ iştirak etmҽk-dҽn imtina edib, sağ sosial-demokratların fırıldaqlarını ifşa etdi. Kommunistlҽr göstҽrirdilҽr ki, sosial-demokratların tҽsiri qırılmadığı, Almaniyanın başqa torpaqlarında inqilabın artıq tҽnҽzzülҽ uğramağa başladığı, kommunist partiyasının istҽr tҽşkilat vҽ istҽrsҽ ideya cҽһҽtdҽn zҽif olduğu bir şҽraitdҽ Sovetlҽr һakimiyyҽti qurmaq üçün şҽrait

һҽlҽ yetişmҽmişdir. Lakin müstҽqillҽr fitnҽkarlığa uydular. 1919-cu il aprelin 7-dҽ onların rҽһbҽrliyi Bavariyanı Sovet respublikası elan etdi vҽ Toller başda olmaqla yeni һökumҽt yaratdı. Hofman һökumҽtinii üzvlҽri Münxendҽn Bavari-yanın şimalına qaçdılar. Burada onlar, kommunistlҽrin rҽһbҽrliyi altında ҽsil Sovet һakimiyyҽti qurulmasını tҽlҽb edҽn Münxen vҽ başqa şҽһҽrlҽrin fҽһlҽlҽrnnҽ divan tutmaq üçün ҽksinqplabi qüvvҽlҽr toplamağa başladılar. Toller һökumҽti ҽksinqilab ilҽ mübarizҽ aparmaq üçün һeç bir

tҽdbir görmurdü, Bavariyada һҽr şey olduğu kimi qalırdı. Aprelin 13-dҽ ҽksinqilabi qüvvҽlҽr Münxendҽ qiyam tҽşkil etdilҽr. Silaһlı fҽһlҽ dҽstҽlҽri qiyamçıları darmadağın etdilҽr.

Aprelin 13-dҽ axşam Münxenin fabrik-zavod komitҽlҽri Toller һökumҽtinin devrildiyini elan etdilҽr vҽ

26

һakimiyyҽti һҽrҽkat Komitҽsinin ҽlinҽ verdilҽr ki, bu da Bavariyanın һökumҽti oldu. Komitҽyҽ kommunist Yevgeni Levine başçılıq edirdi. Kommunistlҽr һakimiyyҽti ҽlҽ almaq üçün şҽraitin yetişmҽdiyini başa düşdüklҽri һalda, onlar yenҽ dҽ döyüşҽ can atan fҽһlҽ sinfinҽ başçılıq etmҽyҽ mҽcbur oldular.

Yeni һökumҽt Kommunist partiyasının proqramını һҽyata keçirmҽyҽ başladı. O, muҽssisҽlҽrdҽ fҽһlҽ nҽzarҽti tҽtbiq etdi, bankları millilҽşdirdi, ҽrzaq eһtiyatlarını

müsadirҽ etdi vҽ fҽһlҽlҽr arasında bölüşdürdü, ҽksinqilab ilҽ mübarizҽ aparmaq üçün fövqҽladҽ komissiya tҽşkil etdi. 30 min fҽһlҽni silaһlandırdı.

Lakin Bavariya Sovet respublikası aprelin 27-dҽ öz fҽaliyyҽtini dayandırdı.

Şeydeman һökumҽti Hofmanın yardımına 100 min nҽfҽrlik ordu göndҽrdi. Müstҽqillҽr Hofmanla gizli danışıq-lar aparmağa vҽ kommunistlҽri rҽһbҽr vҽzifҽlҽrdҽn kҽnar etmҽyҽ başladılar. Ҽksinqilabi qüvvҽlҽr Münxen üzҽrinҽ

һücum etmҽyҽ başladılar. Qҽһrҽmancasına mübarizҽ aparan Münxen fҽһlҽlҽri Sovet respublikasını xilas edҽ bilmҽdilҽr.

1919-cu il mayın 1-dҽ Bavariya Qızıl Ordusu mҽğlu-biyyҽtҽ uğradı Sosial-demokrat Hofman vҽ Noskenin rҽһ-

bҽrliyi altında ağ terror başlandı. Bir çox inqilabçılar öldü-

rüldü. İyunun 5-dҽ һҽrbi sҽһra mҽһkҽmҽsinin qҽrarına görҽ, Münxendҽki katorqa һҽbsxanasının һҽyҽtindҽ Yevgeni Levine güllҽlҽndi. Bavariyanın yeni һökumҽti Kommunist partiyasını qadağan etdi.

Paris sülh konfransı və Almaniya. Birinci dünya müha-

ribҽsi Almaniyaya çox böyük zҽrҽr vurdu. Müharibҽdҽ Al-

maniyaya vurulan maddi vҽ hҽrbi zҽrҽr 161 milyard marka

olmuş, 2 mln. adam ölmüş, 1 mln ҽsir düşmüş, 4 mln adam

isҽ yaralanmışdı. Almaniya öz ҽhalisinin 1/10, ҽrazisinin isҽ

27

1/8 hissҽsini itirmişdi. Dҽmir filizinin çıxarılması 75 %, daş

kömür çıxarılması isҽ 20% azalmışdı. Almaniyanın

dirçҽlmҽsi üçün xeyli vaxt lazım idi.

1919-ci ilin yanvarında fҽaliyyҽtҽ başlayan Парис сцлщ конфрансында Алманийа иля сцлщ мцгавилясинин шяртляри мясялясиндя гызьын мцбащисяляр мейдана чыхды. Сцлщ конфрансанын эедишиндя йахын вахтлара кими мцттяфиг олан дювлятляр арасында кяскин зиддиййятляр ашкара чыхды. Мц-щарибядя варланмыш американ милйадерляри дцнйада щюкм-ран олмаг идидасында идиляр. Онлар Вилсонун дили иля АБШ-ын дцнйайа мяняви рящбярлик щцгугу олдуьуну билдирдиляр вя «ачыг гапылар» принсипинин эениш тяблиь едилмясини тяляб етдиляр. Франсанын вя Инэилтярянин Авропада щеэемонлуьуна йол вермямяк цчцн Америка нцмайяндя щейяти эцълц щярби Алманийанын сахланмасы тяряфдары иди. Вилсон бунунла Авропада АБШ-ын мювгелярини мющкямляндирмяк цмидиндя иди. Башлыъасы ися Америка империалистляри Совет Русийасына гаршы мцбаризя етмяк цчцн vahid vҽ güclü Алманийаны сахламаьа чалышырдылар.

Франса империалистляри ися, яксиня, Авропада юз щеgе-монлуьуну йаратмаг мягсяди иля Алманийанын мцмкцн гядяр даща чох зяифлямясиня чалышырдылар.

Клемансо вя Фош бу фикирдя идиляр ки, Франса Авро-пада щеэемон олсун. Бу мягсяд цчцн онлар Алманийанын парчаланмасыны, щярби вя игтисади ъящятдян зяифлямясини истяйирдиляр. Онлар Рейнин сол сащилини Алманийадан айырмаг вя мцстягил Рейн республикасы тяшкил етмяк фикрини иряли сцрдцляр. Бу респубилка Франсанын нязаряти алтында олмалы иди. Онлар Саардакы кюмцр щювзялярини дя Франсайа верилмясини тяляб едирдиляр. Франса нцмайяндя щейяти тяляб едирди ки, Баварийа да Алманийадан айрылыб мцстягил олсун. Климансо тяляб едирди ки, Алманийайа гаршы мцщарибя едян юлкялярин мцщарибяйя сярф етдикляри вясаит Алманийадан

28

алынмалыдыр. Франса нцмайяндяляри бу мягсяд цчцн Алманийадан 800 милйард марка тязминат тяляб етдиляр ки, бу тязминатын 58%-и даща чох мцщарибядя даьынтыйа мяруз галдыьына эюря Франсайа чатмалы иди.

Франса дипломатийасы бир сыра дювлятлярин (Полша, Чехословакийа, Румынийа вя б.) яразилярини мяьлуб олмуш-ларын щесабына эенишляндирилмясиндя исрар едяряк, онлардан Авропада Алманийайа вя Совет Русийасына гаршы блок дцзялдилмяси фикриндя иди. Франса дювлятинин антисовет планларында бу дювлятляр аз йер тутмурду. Клемансо Совет Республикасыны «тиканлы мяфтиллярля чяпярлямяк» ниййятиндя олдуьуну билдирди.

Биринъи дцнйа мцщарибясиндя АБШ вя Йапонийадан сонра ян чох газанан дювлят Инэилтяря олмшуду. О, юз мягсядляриня щяля мцщарибя гуртармамышдан габаг наил олмушдур. Алманийанын игтисади вя дяниз гцдрятини сарсыдараг Инэилтяря инщисарчы буржуазийасы кечмиш алман мцстямлякялярини Британийа империйасынын тяркибиня дахил етмяк истяйирди. Ллойд Ъоръ Франсанын Алманийа щесабына эцълянмясиня мане олмаг цчцн юзцнцн бцтцн дипломатик габилиййятлярини ишя салды. О, Алманийаны Авропада Франса-нын щеэемонлуьуна гаршы дуран дювлят щесаб едирди. Франсанын Алманийадан ярази идидалары мцнасибяти иля Ллойд Ъоръун етиразына ъаваб олараг Клемансо Британийа баш назирини мязяммят етди вя деди: «Гялябядян дярщал сонра Инэилтяря бизим ялейщдарымыз олду». Ллойд Ъоръ эцлцмсяйяряк буна беля ъаваб верди: «Онун яняняви сийасяти бундан ибарят дейилми?» АБШ президенти кими Инэилтярянин баш назири дя Алманийа империализминдян антисовет мягсядлярля дя истифадя етмяк ниййятиндя иди.

Бир сюзля, Ллойд Ъоръ вя Вудро Вилсон Алманийанын парчаланмасы вя игтисади ъящятдян зяифлямясиня тяряфдар олмадылар. Онлар эцълц, ващид Алманийа тяряфдары идиляр. Бу

29

йол иля Инэилтяря вя АБШ Франсайа гаршы Алманийадан истифадя етмяк истяйирdiляр. Диэяр тяряфдян, Алманийаны Совет Русийасына гаршы алятя чевирмяк истяйирдиляр. Онлар Рейн республикасына тяряфдар олмадылар. Саар кюмцр щювзясинин Франсайа верилмясиня гаршы чыхырдалыр. Тязминатын мигдары-нын азалдылмасыны вя Франсайа вериляъяк фаизин ашаьы салынмасыны тяляб едирдиляр. АБШ Алманийадан анъаг 223 милйард марка тязминат тяляб едирди.

Нящайят, империалистляр гаршылыглы эцзяштляря эетмяк йолу иля сцлщ мцгавиляси лайищясини тяртиб едилмясиня башладылар.

Paris конфрансында мцщцм мясялялярдян бири дя Миллятляр Ъямиййяти мясяляси иди. Щяля Биринъи Дцнйа мцщарибяси илляриндя бязи юлкялярин буржуа пасифистляри беля бир ъямиййятин тяшкил едилмяси идейасыны иряли сцрдцляр. В.Вилсонун «14 маддялик» сцлщ програмында да бу мясяля юз яксини тапды. Парис сцлщ конфрансында Антанта дювлятляри бу мясяля ятрафында чох эцълц щай-кцй галдырдылар. Онлар бу йол иля кцтляляр ичярисиндя болшевизмля мцгайисядя даща сцлщсевяр олдугларыны эюстярмяк истяйирдиляр. Парис сцлщ конфрансында Миллятляр ъямиййятинин гурулушу щаггында ъидди мцбащисяляр олду. Вилсон истяийрди ки, бу тяшкилат Инэилтяря вя Франсаны щеэемонлуг вязиййятиндян мящрум етсин вя бейнялхалг алямдя рящбярлийи АБШ империализминя шамил етсин. Мцстямлякяярин пайланмасы да щямчинин бу ъямиййятя тапшырылсын. Лакин дцнйада вя конфрансда гцввялярин йени нисбятинин йаранмасы Вилсонун бу планына мане олду. Ллойд Ъоръ вя Ъоръ Клемансо Йапонийанын баш назири Синдодан йардым алараг мцстямлякялярин конфрансда бюлцнмясиня наил олдулар. Вилсон да Миллятляр ъямиййятинин тяшкили щаггында фикринин реаллашмасы цчцн конфрансын гярарына табе олду. Лакин сонра АБШ конгреси бу гярары тясдиг етмяди.

30

Парис сцлщ конфрансында гябул едилмиш Миллятляр Ъямиййятинин Низамнамясиндя дейилирди ки, «силащланма минимум дяряъяйя ендирилсин, Миллятляр Ъямиййяти цзвляринин ярази бцтювлцйцня ямниййят верилсин, мцщарибя вя мцщарибя тящлцкяси йаранаркян буна гаршы тядбирляр эюрцлсцн. Тяъавцзкарлыг эюстярян дювлятя гаршы щярби, малиййя вя игтисади тядбирляр тятбиг едилсин».

Миллятляр Ъямиййятинин фяалиййяти ассамблей, онун шурасы вя катиблийи васитяси иля давам етдирилирди. Ъямиййятин Шура цзвляри яввял дюрд няфярдян (Инэилтяря, Франса, Италийа, Йапонийа дювлят башчыларындан) ибарят олду. Конгресин гярары иля АБШ бурада иштирак етмяди. Ъямиййятин катиблийи йанында бейнялхалг ямяк бцросу, тярксилащ комиссийасы вя бейнялхалг ядалят мящкямяси палатасы вар иди. Ъямиййятдя башлыъа рол Инэилтяря вя Франсайа мяхсус олду.

Ъямиййятин низамнамясинин мцщцм щиссяси мандат системиндян ибарят иди. Конфрансда Инэилтяря, Франса вя Йапонийа дювлятляри беля бир фикир ирялийя сцрдцляр ки, щямин мцстямлякя юлкяляринин ящалиси юзлярини идаря етмяк гцдрятиня малик олмадыглары цчцн онларын идаряси ишляриня Миллятляр Ъямиййяти васитяси иля кюмяк етмяк лазымдыр. Бу йардым мандат системи васитяси иля щяйата кечирилирди. Яслиндя мандат системи мцстямлякячилийин йени формасындан башга бир шей дейилди.

Низамнамядя щямчинин тяъавцзкар дювлят барясиндя коллектив тядбирляр системи тятбиг етмяк - санксийалар нязярдя тутулурду. Ейни заманда Низамнамядя тяъавцзцн ня демяк олдуьунун вя тяъавцзкарын ким олдуьунун тярифи йох иди. Яслиндя Миллятляр Ъямиййяти бейнялхалг мцнасибятлярин йени системини горумаг сащясиндя Инэилтяря вя Франса сийасятинин аляти иди.

1919-ъу ил май айынын 1-дя узун мцзакирялярдян сонра Алманийа иля сцлщ мцгавилясинин лайищяси щазырланды вя

31

конфрансын сядри ону Парися чаьырылмыш Алманийанын Хариъи Ишляр назири Брокдорф Рaтъоунун башчылыг етдийи алман нцмайяндя щейятиня тягдим етди.

Алман нцмайяндя щейяти сцлщ шяртляри иля таныш олдугдан сонра йазылы бяйянат вермяк цчцн конфрансдан иъазя истяди. Иъазя верился дя, sцлщ шяртляринин щеч бир мад-дясинин, хцсусиля 247-ci maddҽnin Алманийанын мцщарибянин башланмасында йеэаня тягсиркар олмасы маддясинин дяйишил-мясиня разылыг верилмяди. Яксиня галиб дювлятляр билдирдиляр ки, яэяр Алманийа мцгавиляни имзаламаса йенидян онунла мцщарибяйя башлайаъаглар. Беля олдугда Алманийанын хариъи ишляр назири Брокдорф Ротъоу сцлщ мцшавилясини имзалаmагдан имтина етди вя юз вязифясиндян истефа етди. Бу щадисядян сонра Алман нцмайяндя щейяти Берлиня гайытды. Бцтцн юлкядя сцлщ мцгавилясинин имзаланмасыныn ялеyщдарлары иля тяряфдарлары арасында дискуссийа башлады. Нящайят, сцлщ мцгавилясини имзаламаг тяряфдарлары габил эялдиляр. Йени хариъи ишляр назири Эерман Мцллерин башчылыьы иля тязя нцмайяндя щейяти сцлщ мцгавилясини имзаламаг цчцн Парися эюндярилди вя 1919-ъу илин ийунун 28-дя Версалын эцзэцлц сарайында сцлщ мцгавиляси имзаланды.

Сцлщ мцгавилясинин бир сыра шяртлярини ашаьыда олдуьу кими вермяк йериня дцшярди.

1. …Бцтцн дювлятляр, доминионлар вя колонийалар Миллятляр Ъямиййятинин цзвц анъаг о шяртля ола билярляр ки, йыьынъаьын 2/3 щиссяси онун лещиня сяс версин. Щям дя бу дювлятляр бейнялхалг ющдяликляря ямял етмяли, Миллятляр Ъямиййятинин щярби, дяниз вя щава гцввяляриндя иштирак етмяк щаггында ясаснамяни гябул етмялидирляр. Яэяр дювлятлярдян бири Миллятляр Ъямиййятиндян чыхмаг истяйирся, 2 ил яввялдян хябяр вермяли вя бу ики ил мцддятиндя бцтцн бейнялхалг ющдяликляри йериня йетирмялидирляр.

32

2. Ъямиййятин фяалиййяти Мяълис вя Шура васитясиля, онларын арасындакы дюврдя ися Катиблик васитяси иля щяйата кечирилир.

3. Мяълис Ъямиййятин цзвляринин нцмайяндяляриндян топланыр. Онлар мцяййян едилмиш вахтда топлашырлар. Яэяр вязиййят фювгаладя шякил аларса, онлар нювбядянкянар да топлаша билярляр. Мяълис щям Ъямиййятин йерляшдийи йердя, щям дя диэяр йердя апарыла биляр. Мяълис о мясяляляря бахыр ки, онлар Ъямиййятин фяалиййят даирясиня дахил олсун. Щямчинин цмуми сцлщя хялял эятирян мясяляляр дя онун фяалиййят даиряси щесаб едилир.

Ъямиййятин щяр бир цзвц анъаг цч нцмайяндянин йериня сяс веря биляр.

4. Шура Баш шуранын вя Миллятляр Бирлийинин цзвляриндян ибарятдир. Щямчинин дюрд башга дювлятин нцмайяндяляри дя бурайа дахил едилир. Бу дюрд цзв Мяълисдя мцзакиря едиляъяк мясяляляри мцяййянляшдирир, щямчинин онун чаьырылма вахтыны мцяййян едир. Яэяр Мяълис яксяриййят сясля бяйянярся, Ъямиййятя йени цзв дя гябул едиля биляр. Шура даими фяалиййят эюстярян органдыр. Шура вязиййят ня вахт тяляб едирся, о заман топлашыр. Шура да Ъямиййятин фяалиййят даирясиня аид олан бцтцн мясяляляря баха биляр. Шуранын цзвцнцн щярясинин бир сяси вар вя щяр бири анъаг бир нцмайяндяни тямсил едир.

5. Яэяр Ъямиййятин гябул етдийи статуса вя Мцгавиляйя зидд бир шей йохдурса, Мяълисин гярары Ъямиййят цзвляри тяряифндян йекдилликля гябул едилир.

7. Миллятляр Ъямиййятини йерляшмя йери Ъеневря шящяри мцяййян едилир.

8. Ъямиййятин цзвляри билирляр ки, сцлщцн сахланылмасы анъаг милли силащланманын минимума ендирилмяси йолу иля мцмкцндцр. Анъаг бу йолла щям милли тящлцкясизлийи, щям дя бейнялхалг ющдяликлярин йериня йетирилмясини тямин етмяк олар. Шура щяр бир дювлятин ъоьрафи вязиййятини, хцсуси шяраити

33

нязяря алараг бу дювлят цчцн мящдудиййятляри щазырлайыр. Щяр он илдян бир бу мясяля йенидян арашдырылмалыдыр.

Мцхтялиф щюкумятлярин силащланма щядди Шуранын разылыьы олмадан мцяййянляшдириля билмяз.

10. Ъямиййятин цзвляри она дахил олан бцтцн дювлятлярин суверенлийиня вя ярази бцтювлцйцня щюрмяти юз вязифяляри щесаб едирляр вя щяр ъцр хариъи мцдахилянин гяти ялейщиня-дирляр вя онун гаршысыны алмалыдырлар. Мцдахиля баш верярся, Шура бунун гаршысыны алмаг цчцн мцяййян тядбирляр эюрцр.

11. Щяр ъцр мцщарибя вя мцщарибя тящцкясил Ъямиййятин цзвлярини наращат едир вя онлар ону мящдуд-лашдырмаг вя арадан галдырмаг цчцн сяй эюстярмялидирляр. Беля щалларда Баш Шура нюбядянкянар Шура чаьырыр. Лакин Шуранын чаьрылмасыны бцтцн Ъямиййят цзвляри тяляб етмялидирляр.

Бундан башга Ъямиййятин щяр бир цзвцнцн щцгугу вар ки, Мяълися вя Шурайа достлуг гайдасында мцраъият етсин вя Мяълисин, Шуранын диггятини ону наращат едян мясяляляря ъялб етсин.

12. Ъямиййятин бцтцн цзвляри разылашырлар ки, яэяр онларын арасында мцбащися оларса, онлар цчцнъц бир дювляти бу мясяляни щялл етмякдя кюмяйя чаьыра билярляр, щямчинин Шуранын ихтийарына веря билярляр. Цч ай мцддятиндя онлар бу мясяляйя бахыб, лазыми юлчц эютцрмялидирляр.

16. Яэяр Ъямиййят цзвляриндян щяр щансы бири 12, 13, 15-ъи маддяляря ямяк етмяйяряк мцщарибяйя эирярся, бу заман щямин дювлятля дярщал тиъарят вя малиййя мцнасибят-ляри позулмалы, онун вятяндашлары бцтцн ъямиййятин цзвц олан дювлятлярдя фяалиййят эюстярмякдян мящрум едилмяли-дир.

Бу заман Шура бцтцн мясялядя мараьы олан дювлятляря мцяййян тяркибдя щярби, дяниз вя щава силащлы гцввяляри тяклиф етмяйя борълудур.

34

Ъямиййятин цзвляри щямчинин игтисади вя малиййя мясяляляриндя бир-бирляриня гаршылыглы кюмяк эюстярмяйя разылашырлар. Онлар бярабяр сурятдя щяр щансы бир дювлятя гаршы едилмиш щагсызлыьа мцяййян тядбирлярля мцгавимят эюстярирляр.

17. Мцнагишя заманы ики дювлятдян бири Ъямиййятин цзвц, о бири онун цзвц дейился, йеня дя мясялянин ядалятли щяллиня чалышылмалы, Ъямиййятин цзвц олан дювлятин диггяти бейнялхалг ющдяликляря ямял етмяйя йюнялдилмялидир.

18. Йухарыда эюстярилян принсипляр мцстямлякяляря дя шамал едилир. Мцстямлякялярин халгларына щяртяряфли кюмяк эюстярилмяси сивилизасийалы дювлятлярин мцгяддяс миссийасыдыр вя Ъямиййятин статусу да бунун тямин едилмясини ющдясиня эютцрцр. Чцнки мцстямлякя юлкяляринин халглары щяля еля бир сявиййяйя эялиб чатмамышлар ки, онлар юзляри юзлярини идаря етмяйи баъарсынлар. Онларын идаря едилмясиндя гяййумлуьу Миллятляр Ъямиййяти юз цзяриня эютцрмялидир. Бу халглары идаря етмяйин ян йахшы цсулу Мандатлар системиня риайят едилмясидир. Мллятляр Ъямиййяти айры-айры дювлятляря бу халглары идаря етмяк цчцн мандат вермялидир.

32. Алманийа бцтцнцлкля мцбащисяли ярази щесаб едилян Морена яразиси цзяриндя Белчиканын там суверенлийини таныйыр. Щямин ярази битяряф (нейтрал) зона адланыр.

34. Алманийаnın Ейпен вя Малмеди мащалларынda Белчиканын хейриня олмайан щеч бир шей етмяйя онун ихтийары йохдур. Алты ай ярзиндя Ейпен вя Малмеди Белчика цчцн ачылмалыдыр, бу яразинин ящалиси там суверен сурятдя юз ряйини билдиря биляр.

40. Бюйцк Лцксембург щерсоглуьу 1919-ъу ил йанварын 1-дян Алманийанын тяркибиндян чыхыр, щямчинин Алманийа эюмрцк иттифагыны тярк едир. Онун артыг дямир йолларыны Алманийа истисмар едя билмяз. О, нейтрал Бюйцк Лцксембург щерсоглуьу кими бцтцн бейнялхалг сазишляря

35

гошулур, Иттифаг вя Бирляшмиш дювлятляр она сярбяст юз мцнасибятлярини билдиря билярляр.

42. Рейнин сол сащили щярбисизляшдирилмиш зона елан едилир.

43. Рейнин сол сащилиндя щеч бир силащлы гцввя сахланыла билмяз, 10 май 1871-ъи илдя ися Франкфрутда баьланан мцгавиляйя ясасян Франсадан Алманийайа кечмиш Елзас вя Лотаринэийа 1918-ъи нойабрын 11-дя баьланмыш Биринъи Дцнйа мцщарибясинин гуртармасына даир Компйен барышыьына ясасян тякрар Франсайа гайтарылыр. 1871-ъи иля гядяр, йяни Версал мцгавиляси баьланана гядяр олан Франса сярщяди бярпа олунур.

80. Алманийа Австрийанын суверенлийиня щюрмят едир вя ону мцдафия едир. Миллятляр ъямиййятинин разылыьы олмадан бу дювлятля ялагядар щеч бир мясяля мцзакиря едиля билмяз.

81. Алманийа сазиш вя Бирляшмиш дювлятляр бирлийинин етдийи кими Чехословакийанын да там суверенлийини таныйыр, щансы ки, Русийанын Карпатдан ъянубa мухтар яразисини юзцня бирляшдирир. Алманийа бу дювлятин сярщядлярини таныдыьыны бяйан едир вя разылашдыьыны билдирир ки, бу дювлятин сярщядини сазиш вя бирляшмиш дювлятляр мцяййян едирляр.

82. Алманийа иля Чехословакийа арасында сярщяд кечмиш Австрийа-Маъарыстан вя Алманийа империйасы арасын-да 1914-ъц илин августун 3-ня гядяр олан сярщяд кими мцяййянляшдирилир.

83. Алманийа Чехославакийа щюкумятинин хейриня Силезийа яразисинин она мяхсус олан щиссясиндя бцтцн щцгуг вя имтийазларындан имтина едир.

87. Алманийа Полшанын да мцстягиллийини таныйыр вя Полшанын хейриня онун яразисиндя олан бцтцн щцгуг вя имтийазларындан имтина едир. Анъаг Шярги Алманийада Балтик дянизиня чыхан кичик бир ярази онда галыр. Йухары

36

Силезийа ися Полша иля Алманийа арасында референдум йолу иля бюлцшдцрцлцр.

102. Баш Шура вя Бiрляшмиш дювлятляр Дансиг (Гданск) шящярини 100-ъц маддяни рящбяр тутураг мцстягил шящяр елан едирляр вя сярбяст зона кими онун щаггында тядбирляр эюрмяйи ющдяляриня эютцрцрляр. Бцтцн су йолларындан Полша гейри-мящдуд, сярбяст истифадя едя биляр. Сярбяст шящяр кими Дансиг дя бу щцгуглардан истифадя едир.

116. Алманийаnın кечмиш Русийа империйасынын 1914-ъц илин августун 1-ня кими олан яразисинин бцтцнлцйцня вя тохунулмазлыьына щюрмят етмяк вязифясидир вя ону таныдыьыны билдирир.

119. Алманийа галиб дювлятлярин вя Миллятляр Ъямиййятинин хейриня юзцнцн дянизархасы бцтцн мцлклярин-дян имтина едир.

160. Алманийа 1920-ъи илин мартын 31-дян эеъ олмайа-раг йедди пийада вя цч сцвари дивизийадан аrтыг сахлайа билмяз. 100 миндян артыг орду сахлайа билмяз. Бу орду юлкядя вя сярщяддя асайиши горумаьа хидмят етмялидир.

Алманийанын забитляр щейяти мцгавиляйя ясасян дюрд миндян артыг олмамалы иди. Алманийа Баш эенерал штабы вя диэяр щярби органлары бурахылыр вя щеч бир щалда тякрар бярпа едиля билмяз.

173. Алманийада бцтцн формаларда цмуми щярби гуллуг тяхиря салыныр. Алман ордусу анъаг кюнцллц муздлулар щесабына гурула вя комплектляшя билярди.

175. Забитляр йенидян щягиги хидмятдя олмалы идиляр. Онларын гуллуг мцддяти ян азы 25 ил мцддятиндя омлалы иди. Юзц дя бу фасилясиз характер дашымалы иди.

180. Рейндян шяргя доьру 50 км-лик бцтцн Алманийа яразисиндян олан мющкямляндирилмиш галалар вя диэяр йерляр дярщал тярксилащ едилмяли иди. Алманийаынн ъянуб вя шярг

37

сярщядляринин мющкямляндирилмяси системи мцасир вязиййятя уйьунлашдырылмалы иди.

181. Бу мцгавиля гцввяйя миндикдян сонра ики ай мцддятиндя Алманийа щярби донанмасы ашаьыдакы мигдардан йухары галха билмязди:

1) алтı броненоs 2) алты йцнэцл крейсер 3) 12 минадашыйан 4) 12 якс-минадашыйан Онлар юзляриня щеч бир суалты гайыг эютцрмямяли идиляр. 183. Алманийа щярби донанмасында, донанманын

екипажында сащиллярин горунмасында. Семафор хидмяти инзибати идарясиндя анъаг бцтцн щярби рцтбялярдян олан 15 мин забит чалыша билярди. Забитлярин тяркибини анъаг 1500-я гяdяр артырмаьа иъазя вериля билярди.

191. Щяр ъцр типдян олан суалты гайыглар истещсалы, щятта тиъарят мягсяди иля дя йарадылмыш олса беля, Алманийада гадаьан едилирди.

198. Алманийанын щярби гцввяляри юзцня щеч бир щярби вя дяниз авиасийасы тяшкил етмямяли иди. Алманийаны йухарыда эюстярилян тяркибдян артыг олан бцтцн забит вя ясэяр щейяти ики ай мцддятиндя бурахылмалы иди.

Мцгавилядя иттифагларарасы нязарят комиссийасы щаг-гында да мцяййян мцддяалар юз яксини тапмышдыр. Бун-лардан бир нечяси цзяриндя дайанмаг мягсядяуйьун оларды.

203. Бцтцн Алманийа гаршысында гойулмуш тяящщцд-лярин йериня йетирилмяси вязиййятиня Иттифагларарасы нязарят комиссийасы рящбярлик етмялидир ки, онун тяркиби галиб дювлятлярин вя Миллятляр ъямиййяти цзвляринин ичярисиндян мцяййян едилиб сечилир.

231. Галиб дювлятляр вя Миллятляр Ъямиййяти елан едир ки, Алманийа вя онун мцттяфигляри мцщарибя нятиъясиндя галиб вя диэяр дювлятлярдя баш вермиш бцтцн итки вя фялакятлярин

38

сябябкарыдырлар. Чцнки бу иткиляр Алманийа вя онун мцттяфигляринин басгынлары нятиъясиндя баш вермишдир.

233. Иткилярин вя зярярин щяъми Иттифагларарасы комиссийа тяряфиндян мцяййянляшяъяк вя Алманийа буну юдямяйя борълудур. Бу, тязминат комиссийасы тяряфиндян мцяййян-ляшдириляъякдир. Щямчинин тязминатын мигдары 1921-ъи илин 1 Майындан эеъ олмайараг Алманийа щюкумятиня билдирил-мялидир. Комиссийа тязминатын юдянилмяси схемини дя тяртиб едир. Щямин схемдя 1921-ъи илин 1 майындан башлайараг 30 ил мцддятиндя Алманийанын вердийи тязминатын щяъми вя формасы эюстярилмялидир.

235. Алманийа 1919-1920-ъи иллярдя мцхтялиф шякилдя (гызыл, мал, эями, гиймятли каьызлар вя с.) щансы ки, буну тязминат комиссийасы мцяййянляшдирир, ийирми милйард гызыл марка галиб дювлятляря вермяли иди.

249. Алманийанын 1918-ъи илин нойабрын 11-дян, йяни тяслим олдуьу вахтдан яразисиндя бцтцн галиб дювлятлярин вя Миллятляр Ъямиййятинин ордусу сахланылаъагдыр.

331. Ашаьыдакылар бейнялхалг зона елан едилир: 1) Вйатовадан Елбайадяк вя Прагадан Вйатоваya

гядяр 2) Оптадан Одеря гядяр 3) Гроднодан Немана гядяр 4) Улмдан Дунайа гядяр 344. Яэяр Алманийа 42 вя 43-ъц маддяляри позардыса,

бу щадися щямин дювлятляря мцнасибятдя дцшцнъясиня акт кими гябул едиля биляр.

345. Франсанын Биринъи Дцнйа мцщарибясиндя чох бю-йцк мадди вя мяняви иткийя мяруз галдыьыны нязяря алараг Алманийанын Саар вилайятинин кюмцр мядянляри она верилир.

349. Алманийа Миллятляр Ъямиййятинин мянафейиня уй-ьун олараг щямин яразиляр щаггында мцгавилядя яксини

39

тапанлары таныдыьыны етираф едир. Бир сюзля, Саар вилайяти 15 ил мцддятиня Миллятляр Ъямиййяти тяряфиндян идаря олунаъаг.

Мцгавилядя щямчинин эюстярилирди ки, 1870-1871-ъи ил Франса-Прусийа мцщарибясиндя Франса мяьлуб едилди. Онун зянэин кюмцр ещтийатына малик олан Елзас-Лотаринэийа Алманийа тяряфиндян зябт едилди. Бу яразинин ишьалы ХЫХ ясрин сонунда Алманийанын сцрятли игтисади инкишафына тякан верян амиллярдян бири иди. Лакин Биринъи Дцнйа мцща-рибясиндя Антанта дювлятляринин мяркяз дювлятляр цзяриндя гялябяси нятиъясиндя Елзас-Лотаринэийа тякрар Франсайа гайтарылды вя бу Версал мцгавилясиндя юз яксини тапды. Бу мясяля иля ялагядар мцгавилянин бязи маддяляриндян мисал эюстярмяк олар.

351. 1871-ъи ил 26 февралда Версал йенидян яввялки сяла-щиййятляри иля бярпа олунаъагдыр. Онун тяркибиндя даими вя

мцвяггяти Инэилтяря, Франса, Италийа вя Румынийанын нцма-йяндяляри иштирак едяъякдир.

428. Алманийа иля баьланмыш Мцгавиляйя уйьун олараг Рейндян гярбя тяряф яразидя галиб дювлятлярин вя Миллятляр

Ъямиййятинин гошунлары галаъагдыр вя онлар 15 ил мцддятин-дя бу яразини тярк етмяйяъякляр. Бу тарих Мцгавиля гцввяйя миндийи эцндян щесабланыр.

430. Яэяр Алманийа 15 ил ярзиндя Мцгавилянин шяртля-риня дцзэцн ямял етмязся вя тязминаты юдямяся, онда Галиб дювлятляр вя Миллятляр Ъямиййяти тякрар Алманийанын бцтцн яразисиня гошун йеридя биляр.

431. Яэяр кечян 15 ил ярзиндя Алманийа онунла баьлан-мыш бцтцн мцгавиляляри йериня йетирярдися, онда баьланмыш мцгавиляйя уйьун олараг 15 илдян сонра Галиб дювлятлярин вя Миллятляр Ъямиййятинин гошунлары Рейн яразисини тярк етмяли идиляр.

Версал мцгавиляси Алманийа империализминин ясасларына

тохунмады. Алманийанын щярби-сянайе потенсиалы ляьв едил-

40

мяди, йалныз мящдудлашдырылды. Сцлщ мцгавилясинин щярби маддяляри мцзакиря едиляркян Вилсон билдирди ки, «дахили гайда-гануну эюзлямяк вя болшевизми боьмагдан ютрц» зярури олан ордуну Алманийа цчцн сахламаг лазымдыр.

Версал мцгавиляси сцлщя ямниййят вермяди. Щямчинин Алманийанын демократик вя сцлщсевяр дювлятя чеврилмяк идейасыны да иряли сцрмяди.

Versal müqavilҽsi 1921-ci il mayın 1-i uçün tҽzminatın miqdarı tҽyin olununcaya qҽdҽr Almaniyanı 20 milyard

markanı qızıl, mal vҽ qiymҽtli kağızlarla ödҽmҽyҽ, 1600 ton-dan artıq su tutumu olan ticarҽt gҽmilҽrinin hamısının vҽ 1 min ton su tutumu olan gҽmilҽrin yarısını müttҽfiqlҽrҽ vermҽyҽ vҽ müttҽfiqlҽr uçün ticarҽt gҽmilҽri qayırmağa mҽcbur edirdi. Almaniya gҽlҽcҽkdҽ müttҽfiqlҽrin tҽklif edҽcҽyi һҽr hansı miqdar ümumi tҽzminat mҽblҽğini qҽbul etmҽli idi. O, 10 il ҽrzindҽ Fransa, Belçika vҽ İtaliyaya kö-

mür, südlük mal-qara, tikinti materialları, boyaq maddҽlҽri vҽ kimya mҽһsulların vermҽyi öz öһdҽsinҽ götürmüşdü. Müqavilҽ, qaliblҽrҽ müxtҽlif ticarҽt imtiyazları vҽ Almaniya tҽsҽrrüfatına kapital qoymaq imtiyazı verilmҽsini nҽzҽrdҽ tuturdu.

Onun bütün müstҽmlҽkҽlҽri, tarixi vҽ etnoqrafik cҽһҽt-dҽn һeç bir zaman ona mҽnsub olmamış Avropa ҽrazisinin bir һissҽsi Almaniyadan alındı. Saar 15 il müddҽtinҽ Millҽt-lҽr Cҽmiyyҽtinin idarҽsi altına keçdi. Versal müqavilҽsi 15 il müddҽtinҽ Qҽrbi Almaniyanın bҽzi rayonlarının işğal edilmҽsini nҽzҽrdҽ tuturdu.

1919-cu il iyunun 21-dҽ tҽşkil edilmiş sosial-demokrat Bauer һökumҽti iyunun 28-dҽ Versal müqavilҽsini imzaladı, iyulun 9-da o, ölkҽnin ali qanunverici orqanı tҽrҽfindҽn tҽsdiq edildi.

41

Almaniyada Versal sülhü ҽleyһinҽ ardıcıl olaraq çıxış edҽn vaһid siyasi partiya Kommunist partiyası idi. Kommunistlҽr müqavilҽnin imperialist xarakterini ifşa edҽrҽk göstҽrirdilҽr ki, bu müqavilҽ alman imperialistlҽrinin ABŞ, İngiltҽrҽ vҽ Fransa imperialistlҽri ilҽ alman zҽһmҽtkeşlҽrinin mҽnafeyi ҽleyһinҽ, sülһün mҽnafeyi ҽleyһinҽ yönҽldilmiş sövdҽlҽşmҽsi nҽticҽsi idi.

Paris sülһ konfransının fҽaliyyҽti dövründҽ Antantaya itaҽt edҽn Almaniya һökumҽti, Pribaltikada müһaribҽ

apararaq, buraya qarşı ҽrazi iddialarını davam etdirirdi. Almaniya komandanlığının taktikası, bir tҽrҽfdҽn, Sovet Rusiyası ilҽ Almaniyasız һesablaşmağın mümkün olmadığını Antantanın nҽzҽrinҽ çatdırmaqdan vҽ bununla ҽlaqҽdar olaraq alman silaһlı qüvvҽlҽrini vҽ silaһlarını saxlamaqdan, digҽr tҽrҽfdҽn isҽ, Pribaltikada Sovet һakimiyyҽtini yıxaraq orada alman һökmranlığını bҽrqҽrar etmҽkdҽn ibarҽt idi.

Versal müqavilҽsinin mҽtninҽ Antantanın xüsusi sҽ-

rҽncamını alana qҽdҽr Sovet Rusiyasının işğal edilmiş ҽrazi-sindҽ mҽğlub Almaniyanın qoşunlarını saxlamaq һüququnu tҽsdiq edҽn 433-cü dҽ maddҽ daxil edilmişdi.

Ümumi ҽsgҽri mükҽllҽfiyyҽti qadağan edҽn Versal müqavilҽsi Almaniyaya 100 min ҽsgҽr vҽ zabitdҽn artıq olmayaraq reyxsver (ordu) saxlamağa icazҽ verirdi.

Versal müqavilҽsinҽ görҽ, Almaniyanın baş qҽrargaһı rҽsmҽn lҽğv edildi, lakin Almaniyada reyxsver nazirliyinin olmasına icazҽ verilirdi. Bu nazirliyin çҽrçivҽsi daxilindҽ

ümumi ordu idarҽsi tҽşkil edildi ki, bunun da rҽisi vҽzifҽsinҽ baş qҽrargaһın rҽһbҽrlҽrindҽn biri olan general fon-Sekt tҽyin edilmişdi.

153-cü maddҽ xüsusi mülkiyyҽtin toxunulmazlığını tҽmin edirdi.

42

Veymar konstitusiyası. 1919-cu il iyunun 28-dҽ xarici

işlҽr naziri sosial-demokrat Müller Versal sülhünü imzaladı.

Bu sülhdҽn tҽxminҽn bir ay sonra 1919-cu ilin iyulun 31-dҽ

Veymarda Almaniya respublikasının konstitusiyası qҽbul

edildi vҽ avqustun 11-dҽ qüvvҽyҽ mindi. 1933-cü ilҽ qҽdҽr

Almaniya respublikası tarixҽ Veymar respublikası adı ilҽ

düşdü. Veymar konstitusiyasına görҽ Almaniya parlamentli,

federal quruluşlu prezident respublikası elan edildi.

Almaniya parlamenti iki palatadan ibarҽt idi. Yuxarı palata

reyxstrat adlanır vҽ landların, yҽni torpaqların nümayҽndҽ-

lҽrindҽn tҽşkil edilirdi. Aşağı palata isҽ reyxstaq, yҽni ölkҽ

mҽclisi adlanırdı. Seçib-seçilmҽk hüququ 20 yaş müҽyyҽnlҽş-

dirildi. O, dörd ildҽn bir ҽhalinin ümumi sayına görҽ

seçilirdi. 1871-ci il konstitusiyasından fҽrqli olaraq, Veymar

konstitusiyasında demokratik azadlıqlar öz ҽksini tapmışdı. Konstitusiya burjua-demokratik konstitusiyaları üçün

sҽciyyҽvi olan söz, yığıncaqlar, ittifaqlar vҽ mҽtbuat azadlığı ilҽ bҽrabҽr, müstҽqil vҽ gizli sҽsvermҽ һüququ, һamının qanun qarşısında bҽrabҽr olmasını vҽ s. һüquqları elan etdi. 1-ci maddҽdҽ «dövlҽt һakimiyyҽtinin xalqdan yarandığı» elan edilirdi. Konstitusiyaya görҽ, respublikanın başında prezident dururdu. O, ümumi sҽsvermҽ ҽsasında 7 il müddҽ-

tinҽ seçilirdi. Prezidentin һüquqları çox böyük idi: Almaniya kanslerini vҽ reyxstaq qarşısında mҽsul olan nazirlҽri tҽyin edirdi, ölkҽnin bütün silaһlı qüvvҽlҽrinin ali baş komandanı idi. 25-ci maddҽyҽ ҽsasҽn o, parlamenti buraxa bilҽrdi. Reyxstaqın 68 nҽfҽr üzvündҽn 27-i prezident tҽrҽfindҽn

tҽyin edilirdi. 48-ci maddҽyҽ ҽsasҽn isҽ prezidentҽ fövqҽladҽ vҽziyyҽt elan etmҽk, silaһlı quvvҽ işlҽtmҽk vҽ konstitusiyada göstҽrilmiş bütün demokratik azadlıqları vҽ һüquqları lҽğv

etmҽk ixtiyarı verilirdi. Almaniyanın muxtar dövlҽtlҽrҽ-tor-

paqlara bölünmҽsi saxlanıldı. Landlar, yҽni torpaqlar, mux-

43

tar dövlҽt hüququ ilҽ Almaniyanın tҽrkibinҽ daxil olurdular.

Onların qanunverici orqanı isҽ landtaqlar idi. Konstitusiya-

ya görҽ qanunverici hakimiyyҽt reyxstaqa vҽ landqtaqlara

mҽxsus idi. O zaman Almaniyada landtaqların sayı on yeddi idi.

Torpaqların öz һökumҽtlҽri tҽşkil edilirdi. Xarici münasibҽtlҽr, müstҽmlҽkҽ işlҽri, sikkҽ işi, poçt, teleqraf, telefon, müһacirҽt vҽ müһacirlik, gömrük işlҽri bu һökumҽt-lҽrin sҽlaһiyyҽtinҽ daxil deyildi; bu mҽsҽlҽlҽr yalnız ümum-imperiya orqanları tҽrҽfindҽn һҽll edilirdi. Mülki vҽ cinayҽt һüquqları ilҽ, mҽtbuatla, ittifaq vҽ yığıncaq һüquqları ilҽ, fҽһlҽ mҽsҽlҽsi, dҽmir yolları s. ҽlaqҽdar olan bütün qanunvericilik mҽsҽlҽlҽrinҽ dҽ ümumimperiya orqanları tҽ-

rҽfindҽn baxılırdı. Aşağı palatadan (reyxstaq) başqa, bir dҽ respublikaya daxil olan torpaqların һökumҽt nümayҽndҽlҽ-

rindҽn tҽşkil edilmiş yuxarı palata (reyxsrat) var idi. Veymar konstitusiyası burjua vҽ mülkҽdarların һökm-

ranlığını saxlayırdı. Kayzer Almaniyasında ölkҽni idarҽ

edҽn yunker-burjua ittifaqında yunkerlҽr һökmranlıq edir-dilҽrsҽ, Veymar Almaniyasında һakim burjua-yunker ittifa-qında rҽһbҽr rol yunkerlҽrҽ deyil, sҽnaye vҽ maliyyҽ maq-natlarına mҽxsus idi. Ümumi seçki һüququnun tҽtbiq edil-mҽsi bu һökmranlığı sarsıtmadı. Almaniyanın konstitu-siyası bütün mҽһdudiyyҽtlҽrinҽ baxmayaraq, alman fҽһlҽ sinfinin ҽn böyük qҽlҽbҽsi idi vҽ Kayzer Almaniyasının kon-stitusiyasına nisbҽtҽn irҽliyҽ doğru müһüm bir addım idi.

Konstitusiya xüsusi mülkiyyҽti qorumağa tҽminat

verirdi. Ümumiyyҽtlҽ, konstitusiya nҽticҽsindҽ Almaniya

yunker-burjua Almaniyasından burjua-yunker Almaniya-

sına çevrildi. Veymar konstitusiyasının tҽtbiq edilmҽsi

Noyabr inqilabının böyük nailiyyҽti vҽ Almaniyada burjua-

44

demokratik prinsiplҽrin inkişafı vҽ möhkҽmlҽnmҽsi yolunda

mühüm addım oldu. Ebert-Q aaze hökumətinin siyasəti. Almaniyanın sosial-

demokrat һökumҽti öz xarici siyasҽtini lap ҽvvҽldҽn Qҽrb imperialist dövlҽtlҽri ilҽ, birinci növbҽdҽ ABŞ ilҽ yaxınlaş-

maq vҽ Sovet Rusiyasına qarşı düşmҽnçilik münasi-bҽti ҽsa-sında qururdu. O öz anti-sovet siyasҽti ilҽ Qҽrbin qalib im-perialistlҽrinin tҽqdirini qazanmaq vҽ alman imperiadizmi üçun ҽlverişli sülһ şҽrtlҽri ҽldҽ etmҽk istҽyirdi. O qorxurdu

ki, Sovet Rusiyası ilҽ diplomatik münasibҽtlҽrin bҽrpa edilmҽsi Oktyabr çevrilişinin Almaniya fҽһlҽ sinfinҽ tҽsiri-nin güclҽnmҽsinҽ sҽbҽb olar. Almaniya fҽһlҽlҽri Sovet Rusiyasını tanımağı vҽ onunla sıx munasibҽt yaratmağı tҽlҽb edirdilҽr. Sovet һökumҽti dҽ buna çalışırdı.

1918-ci il noyabrın 16-da Almaniya Ali Baş komandanlığın Şҽrqdҽki alman qoşunlarına verdiyi ҽmrdҽ deyilirdi: «Bütün şҽrq vila-yҽtlҽrini, xüsusҽn Ukrayna vҽ Baltika ҽrazilҽrini tҽcili surҽt-dҽ tҽrk etmҽk Almaniyanın milli vҽ tҽsҽrrüfat mҽnafeyinҽ ziddir».

1918-ci ilin dekabrında Antanta ilҽ danışıqlar zamanı Almaniya һökumҽti xüsusi mҽktub vasitҽsi ilҽ Qҽrb ölkҽlҽ-

rinҽ Sovet Rusiyası ҽleyһinҽ birgҽ yürüş tҽşkil etmҽyi tҽklif etmşdi. Bu mҽktubda deyilirdi: «Biz vҽ bizim ordumuz bol-şevizmdҽ olduqca böyük bir tҽһlükҽ olduğunu görürük vҽ bu tҽһlükҽnin qarşısını almaq üçün ҽlimizdҽn gҽlҽni edirik». Almaniya һökumҽti Sovet Ukraynasını vҽ Pribaltikanı işğal altında saxlayacağına ümid bҽslҽyirdi. Lakin Sovet elkҽsi

xalqlarının mübarizҽsi müdaxilҽçilҽri geri çҽkilmҽyҽ mҽcbur etdi. Ukrayna, Belorusiya vҽ Krım alman qoşunlarından tҽmizlҽndi. Pribaltikada ҽksinqilabçı dҽstҽlҽr vҽ monarxiya tҽrҽfdarı olan alman zabitlҽri qaldılar ki, sonralar bun-lardan antisovet dҽstҽlҽr tҽşkil edildi. Ebert-Şeydeman-

45

Qaaze һökumҽti Pribaltikada genişlҽimҽkdҽ olan inqilabi һҽrҽkatı boğmaq vҽ Petroqrad üzҽrinҽ һücuma һazırlaşmaq üçün oraya yeni qoşun һissҽlҽri göndҽrmҽk һaqqında An-tanta ilҽ sövdҽlҽşdi.

Respublika elan edilmҽsi vҽ Ebert-Şeydeman-Qaaze һökümҽtinin yaradılması ölkҽnin qarşısında duran başlıca vҽzifҽlҽri һҽll edҽ bilmҽdi. Hökumҽt proqramı burjua quru-luşunun ictimai islaһat çҽrçivҽsindҽn kҽnara çıxmadı. Monarxiya quruluşunun dövlҽt aparatı toxunulmamış

qaldı. Hökumҽt, һҽtta torpaq islaһatı keçirmҽk mҽsҽlҽsini belҽ qaldırmadı. Kҽnd tҽsҽrrüfatının mҽcburi nizama salın-ması һaqqında müharibҽ illҽrindҽ tҽtbiq olunmuş qayda da lҽğv edilmҽdi. Ҽvvҽllҽrdҽ olduğu kimi, kҽnd tҽsҽrrüfatında muzdlu fҽһlҽlҽr yenҽ dҽ һüquqsuz idilҽr; onlar amansız-casına istismar olunur vҽ dilҽnçi payı maaş alırdılar. İşçinin uşaqlarının vҽ ailҽ üzvlҽrinin köһnҽ istismar qaydaları saxlanılırdı. Cismani cҽzalar qadağan edilmҽmişdi.

Almaniya fҽһlҽ sinfi yığıncaqlar azadlığına, senzuranın

lҽğvinҽ, ҽmҽk mükҽllҽfiyyҽti һaqqındakı qanunun lҽğvinҽ nail oldu. Hökumҽt, xalq inqilabının tҽzyiqi altında qadın-lara da seçki һüququ vermҽklҽ ümumi seçki һüququ tҽtbiq etmҽk mҽcburiyyҽtiidҽ qaldı.

İnqilabın gҽlҽcҽk inkişafına qarşı mübarizҽ aparmaq üçun Ebert 1918-ci il noyabrın 10-da Hindenburq ilҽ ittifaq bağladı. Bu sazişҽ görҽ, һҽrbi komandanlıq baş qҽrargaһın ҽlindҽ qalırdı. Ebertin sonradan etiraf etdiyi kimi, o, «ordunun baş komandanlığının yardımı ilҽ, qayda-qanunu

bҽrpa etmҽyҽ qadir olan bir һökumҽt qurmaq» istҽyirdi. Bu sövdҽlҽşmҽ mҽxfi olmuşdu. Açıq bҽyanatlara gҽlincҽ, de-mҽk lazımdır ki, noyabrın 12-dҽ Xalq müvҽkkillҽri Şurası xalqa müraciҽtindҽ boşboğazlıqla sübut edirdi ki, Almani-yada sosialist һökumҽti yaradılmışdır vҽ bu һökumҽt sosia-

46

list proqramını һҽyata keçirҽcҽkdir; lakin elҽ buradaca bildirilirdi ki, һökumҽt, mülkiyyҽti һҽr cur qҽsddҽn qoruya-caq vҽ Almaniyaiın dövlҽt quruluşu һaqqındakı mҽsҽlҽni һҽll etmҽk üçün Mҽclisi-müҽssisan toplayacaqdır. Fҽһlҽ vҽ ҽsgҽr Sovetlҽri һaqqında, ordunun komandanlığı һaqqında, respublika һaqqında, Sovet Rusiyası sҽfirliyinin Berlinҽ qaytarılması һaqqında isҽ müraciҽtdҽ heç bir söz deyilmirdi.

Kütlҽlҽri saxta şüarlarla aldatmaqa cҽһd edҽrҽk. Hö-

kümҽt Karl Kautskinin rҽһbҽrliyi altında «ictimailҽşdirmҽ

komissiyası» tҽşkil etmişdi; bu komissiya һökumҽtin kapital maqnatları, yunkerlik vҽ ordunun ali komandanlığı ilҽ ҽksinqilabi sҽvdҽlҽşmҽsini pҽrdҽlҽmҽli idi. Komissiyanın sҽ-

nayeni ictimailҽşdirmҽyҽ һazırlaşdığı һaqqındakı gürultulu boş-boğazlıqlarla elҽ bir illüziya yayılırdı ki, kuya Almaniya sosializmҽ doğru gedir. Eyni zamanda sosial-demokrat mҽtbuatı sҽylҽ izaһ edirdi ki, Almaniya sosialist ölkҽsi ola-caqdır, lakin bunun üçun һҽlҽ lazımi vaxt gҽlib çatmamışdır, çünki sosializm üçün möһkҽm tҽmҽl lazımdır, bu isҽ

Almaniyada һҽlҽ yoxdur. Sağ sosial-demokratlar alman inqilabını yalnız monar-

xiyanın devrilmҽsi vҽ bҽzi demokratik islaһatlar keçirilmҽsi ilҽ mҽһdudlaşdırmağa çalışırdılar. Onlar burjuaziya vҽ yun-kerlҽr һakimiyyҽtinҽ vҽ burjuaziyanın xüsusi mülkiyyҽtinҽ һeç bir vҽçһlҽ toxunmaq istҽmirdilҽr.

Almaniya 1919-1923-cü illərdə. Kapp qiyamı. 1919-cu ilin sonu vҽ 1920-ci ilin ҽvvҽlindҽ Veymar koalisiyası (de-mokrat partiyası, mҽrkҽz vҽ sosial-demokratlar) hökumҽti

alman fҽһlҽ sinfinin demokratik һüquqları üzҽrinҽ һücumu güclҽndirdi. 1920-ci il yanvarın 13-dҽ fabrik-zavod sovet-lҽri һaqqında, ҽslindҽ tҽtillҽri qadağan edҽn qanun verildi. Kommunistlҽr ҽleyһinҽ cҽza tҽdbirlҽri güclҽndi.

47

Almaniyanın mühafizҽkar qüvvҽlҽri 1919-cu il ҽrzindҽ sosial-demokratiya rҽһbҽrlҽrinin yardımından vҽ imkan ver-mҽsindҽn istifadҽ edҽrҽk, ҽksinqilabi һҽrbi tҽşkilatları möһ-

kҽmlҽndirir, onları zabitlҽr, ordudan tҽrxis edilҽnlҽr, qolço-maqlar, mürtҽce ҽһvali-ruһiyyҽli tҽlҽbҽlҽr, sinfi simasını itirmiş ünsürlҽrlҽ tamamlayırdılar. Reyxsver yenidҽn tҽşkil edilirdi. 1920-ci ilin ҽvvҽlindҽ Versal müqavilҽsinin qada-ğanedici maddҽlҽrinҽ baxmayaraq, «könüllü» birlҽşmҽlҽr-dҽn ҽlavҽ, onun sayı 400 min nҽfҽrҽ çatmışdı Antantanın

razılığı ilҽ bu ordunun böyük bir һissҽsi Pribaltikada yerlҽşdirilmişdi, ki, Sovet Rusiyasına qarşı һҽrbi müdaxilҽ tҽşkil edilҽn zaman istifadҽ edilsin.

Hökumҽtin alman ordusunun sayını Versal müqavilҽ-sinin müҽyyҽn etdiyi miqdara qҽdҽr ixtisar edҽcҽyindҽn qorxaraq, һҽrbçilҽr sosial-demokratları һakimiyyҽtdҽn kҽ-

nar etmҽyi, һҽrbi diktatura yaratmağı, sonra isҽ monar-xiyanı bҽrpa edҽrҽk Antantanı Versal müqavilҽsi maddҽlҽ-

rinin pozulması faktı qarşısında qoymağı qҽrara aldılar.

Qҽsdҽ Kayzer generalları Lüdendorf vҽ Lütvits başçılıq edirdilҽr. Qҽsdçilҽr һökumҽtin başına ifrat irticaçı vҽ şovi-nist bir adam olan iri mülkҽdar Kappı qoymağı nҽzҽrdҽ tutmuşdular. Burjuaziyanın vҽ yunkerlҽrin bir һissҽsi qҽsd-çilҽri müdafiҽ edirdi.

Berlinҽ tҽdricҽn vҽ gizli olaraq «könüllu» һissҽlҽri toplaşırdılar. 1920-ci il martın 8-dҽ Lütvits, һökumҽtҽ reyxs-gerin ixtisarından imtina etmҽk, hҽrbi canilҽrin Antanta ölkҽlҽrinҽ verilmҽmҽsi, milli mҽclisi buraxmaq vҽ prezidenti

yenidҽn seçmҽk һaqqında tҽlҽb verdi. Ebert vҽ һökumҽt başçısı sosial-demokrat Bauer qi-

yamçıların tҽlҽbini rҽdd etdilҽr. Sosial-demokratiya rҽһbҽr-lҽri һҽrbi diktatura qurulmasının ҽleyһinҽ idilҽr. Onlar belҽ һesab edirdilҽr ki, monarxiyanın bҽrpa edilmҽsi ölkҽdҽ siya-

48

si vҽziyyҽtin kҽskinlҽşmҽsinҽ sҽbҽb olacaqdır. Lakin onlar «könüllü» һissҽlҽrin qarşısını almaq vҽ lҽğv etmҽk üzrҽ һeç bir tҽdbir görmҽdilҽr.

Martın 12-dҽn 13-nҽ keçҽn gecҽ qiyamçılar һökumҽt binalarını tutdular. Vaxtilҽ özlҽrinin silaһlandırdıqları zabit-lҽrdҽn özlҽrini xilas etmҽk üçün prezident vҽ һökumҽt Ştutqarta qaçdılar. Kapp Berlindҽ һakimiyyҽti ҽlҽ aldı. Reyxsverҽ qiyamçılar ҽleyһinҽ çıxış etmҽk üçün verilҽn ҽmrҽ cavab olaraq fon Sekt bildirdi ki, «reyxsver reyxsver ҽleyһinҽ vuruşmayır».

Lakin Almaniya fҽһlҽ sinfi һamılıqla һҽrbi monarxiya qҽsdinҽ qarşı çıxdı. Bütün ölkҽni sarsıdan ümumi tҽtil başlandı. Bir sıra yerlҽrdҽ fҽһlҽlҽr silaһa ҽl atdılar. Xemnits-dҽ 3 min nҽfҽr adamı silaһlandırmnq mümkün oldu. Leyp-siqdҽ vҽ Qallda döyüş bir neçҽ gün davam etdi. Türingiyada, demҽk olar, bütün şҽһҽrlҽrdҽ iş uzun sürҽn barrikada döyüş-

lҽrinҽ qҽdҽr gҽlib çatdı Kildҽ vҽ Hamburqda ciddi toqquş-

malar oldu. Reyn vilayҽtindҽ vҽ Vestfaliyada, mürtҽce dҽs-

tҽlҽrlҽ mübarizҽyҽ girişmiş on minlҽrlҽ döyüşçülҽrdҽn ordu yaradıldı. Meklenburqda yunkerlҽrin böyük malikanҽlҽ-

rindҽki gizli anbarlardan şҽһҽr fҽһlҽlҽrini silaһla tҽcһiz edҽn kҽnd tҽsҽrrüfatı fҽһlҽlҽri mübarizҽdҽ iştirak edirdilҽr. Ölkҽ-

dҽ fҽһlҽ sinfinin vaһid cҽbһҽsi yaranmışdı. Ümumi tҽtilin vҽ silaһlı üsyanların gedişindҽ fҽһlҽlҽr qiyamçıları darmadağın etdilҽr. Kapp diktaturası yıxıldı, o özü isҽ İsveçҽ qaçdı.

Martın 17-d һökumҽt Berlinҽ qayıtdı vҽ o saat tҽtilin dayandırılmasını elan etdi. Hökumҽt qiyamın iştirakçılarını cҽzalandıracağını, ҽksinqilabi һҽrbi birlҽşmҽlҽri buraxaca-ğını, tҽsҽrrüfatın bir sıra saһҽlҽrini dҽrһal ictimailҽşdirmҽyҽ başlayacağını vҽ s. vҽd etmҽyҽ mҽcbur oldu. Hökumҽt eyni zamanda monarxiyaçı «könüllü» drujinaları Reyn vilayҽti-nin vҽ Vestfaliyanın fҽһlҽlҽri üzҽrinҽ göndҽrdi. Lakin silaһlı

49

fҽһlҽ dҽstҽlҽri açıq döyüşdҽ qoşunları mҽğlub etdi vҽ dağıt-dı. Hökumҽt manevr etmҽyҽ başladı. Yerli fҽһlҽ müdafiҽ dҽstҽlҽri yaratmağa icazҽ vermҽklҽ bҽrabҽr o, Rura 20 min reyxsver ҽsgҽri göndҽrdi. Bu dҽfҽ Reyn vilayҽtinin vҽ Vest-faliyanın fҽһlҽlҽri mҽğlubiyyҽtҽ uğradılar.

Qiyamçılar cҽzalandırılmadılar, һökumҽtin vҽdlҽri yerinҽ yetirilmҽdi, «könüllü» һissҽlҽr buraxılmadı.

1920-ci ilin iyununda reyxstaqa keçirilҽn seçkilҽr za-manı sosial-demokratlara verilҽn sҽslҽrin sayı 1919-cu ildҽ

Milli mҽclisҽ keçirilmiş seçkilҽrdҽ olduğuna nisbҽtҽn, yarı-

bayarı (5,6 milyon sҽs) az idi. Müstҽqillҽrҽ verilҽn sҽslҽrin sayı xeyli (5 milyon sҽs) artmışdı. İlk dҽfҽ olaraq seçkilҽrdҽ iştirak edҽn kommunistlҽr 589 min sҽs almışdılar.

İyun seçkilҽrindҽn vҽ sosial-demokratiyanın mevqelҽri zҽiflҽdikdҽn sonra burjuaziya Veymar konstitusiyasına son qoymağı vҽ sosial-demokratlarsız һökumҽt tҽşkil etmҽyi qҽrara aldı.

1920-ci il iyunun 26-da Fernbax (Mҽrkҽz partiyası)

millҽtçilҽrin yardımı ilҽ xalq partiyasının, Mҽrkҽz vҽ de-mokratların nümayҽndҽlҽrindҽn ibarҽt һökumҽt tҽşkil etdi.

1922-ci ildə Almaniyanın iqtisadi və siyasi vəziyyəti.

1922-ci ildҽ Almaniyanın iqtisadi vҽziyyyҽti olduqca ağır idi. Sҽnaye mҽһsulu isteһsalı müһaribҽdҽn ҽvvҽlkinin ançaq 2/3-nҽ bҽrabҽr idi. Ölkҽdҽ qiymҽtdҽn düşmüş kağız pullar һҽddindҽn artıq çoxalmış, ticarҽt vҽ pul dövriyyҽsi pozulmuşdu. Ҽgҽr 1918-ci ildҽ bir qızıl markanın dҽyҽri 1,6 kağız markaya bҽrabҽr idisҽ, 1921-ci il-dҽ qızıl marka 25

kağız markaya, 1922-ci ilin aprelindҽ-1548 vҽ 1923-cü ilin yanvarında - 11 min kağız markaya bҽrabҽr olmuşdu. Orta tҽbҽqҽlҽrin gҽlirlҽri son dҽrҽcҽ azalırdı. Rantyelҽrin 90%-i öz kapitalallarından mҽһrum olurdu. Kapitalistlҽr malların dҽyҽrini dҽrһal qiymҽtdҽn düşҽn pul ilҽ ödҽyir, xaricdҽ isҽ

50

satdıqları malların müqabilindҽ valyuta alırdılar. Ağır sҽnaye maqnatları Stinnes, Krupp, Feqler, Volf vҽ başqaları һҽdsiz dҽrҽcҽdҽ varlanmışdılar. Onlar 1919-cu ildҽn 1923-cü ilҽ qҽdҽr xaricҽ 15 milyard qızıl marka aparmışdılar. Mҽһz bu illҽrdҽ Almaniyada nҽһҽnk konsernlҽr ҽmҽlҽ gҽlmişdi. Hҽlҽ 1921-ci ilin payızında Stinnesҽ һҽr bir şeyi ҽһatҽ edҽn trestlҽr tresti düzҽltmҽk mümkün olmuşdu. Bu trest Simens-Reyn-Elbe-Şukkert-Union adlanırdı. Bu, müstҽqil sҽnaye dövlҽti idi. Stinnesin var-dövlҽtinin 8-10 milyard qızıl marka

qiymҽti var idi. 1923-cü ildҽ o, 2890 zavod satın almışdı. O, zavod vҽ bankları, meһmanxana vҽ restoronları, qҽzetlҽri, meşҽ, taxta-şalban zavodlarını, gҽmiçilik vҽ tҽrsanҽlҽri öz ҽlinҽ toplamışdı. Konsernin tҽsiri Avstriyaya, İsveçҽ, Dani-markaya, İtaliyaya, İspaniyaya, Braziliyaya, İndoneziyaya da yayılırdı. Stinnes «imperiyasında» bir milyon fҽһlҽ işlҽ-

yirdi. Kҽnd tҽsҽrrüfatı ağır boһran keçirirdi. Mҽһsuldarlıq

aşağı düşür, taxıl, kartof mҽһsulu kҽskin surҽtdҽ ҽksilir,

mal-qaranın sayı azalırdı. Yunkerlҽr, ҽrzaq һazırlığını poza-raq öz tҽsҽrrüfat mҽһsullarını üç qat baһa satırdılar.

Kübrҽ vҽ mal-qara üçün yem almağa imkanı olmayan ҽn yoxsul kҽndlilҽr çox ҽziyyҽt çҽkir, yoxsullaşır vҽ ҽsarҽt altına düşürdülҽr.

Alman xalqının belҽ ağır bir şҽraitindҽ, kapptalistlҽrin pulla tҽcһiz etdiklҽri Vҽtҽn ittifaqı, «Konsul», Milli-sosia-listlҽr partiyası vҽ s. bu kimi külli miqdarda mürtҽce faşist tҽşkilatları yaranırdı. Belҽ tҽşkilatların tҽrkibinҽ keçmiş zabit vҽ kiçik zabitlҽr, burjua uşaqları, çinovniklҽrin vҽ xırda burjuaziyanın mürtҽce һissҽsi vҽ sadҽcҽ olaraq sinfi simasını itirmiş ünsürlҽr daxil olurdular. Onların mҽqsҽdi: Kommunist partiyası vҽ sair tҽrҽqqipҽrvҽr tҽşkilatlar ҽley-һinҽ mübarizҽ aparmaqdan, Veymar respublikasını lҽğv et-

51

mҽkdҽn vҽ inһisarçı kapitalın açıq diktaturasını qurmaqdan ibarҽt ndi. Faşist qiyamları vҽ «vҽtҽnpҽrvҽrlik» nümayişlҽri keçirmҽk, savaşlar tҽşkil etmҽk, qorxutmaq vҽ öldürmҽk göstҽrilҽn mҽqsҽdlҽrҽ nail olmaq üçün başlıca vasitҽlҽr idi. Demokratiya üzҽrinҽ һҽr cür basqın edҽn faşist quldurlar, eyni zamanda onların mövqelҽri ilҽ razı olmayan burjua nümayҽndҽlҽri dҽ basqın edirdilҽr.

1921-ci ilin mayından 1922-ci ilin noyabrınadҽk Alma-niyanın kansleri katolik Mҽrkҽz partiyasınıi rҽһbҽrlҽrindҽn

biri olan doktor Virt, xarici işlҽr naziri isҽ Ratenau olmuş-

du. Virt vҽ Ratenau һesab edirdilҽr ki, qaliblҽr arasındakı ziddiyyҽtlҽrdҽn istifadҽ edҽrҽk, Almaniya öz tҽzminat tҽҽһ-

һüdlҽrini loyal bir surҽtdҽ ödҽmҽlidir. Onlar Sovet Rusiya-sına qarşı düşmҽnçilnk xҽttini davam etdirmҽyi dҽ mҽnasız һesab edirdilҽr, çünki müdaxilҽ boşa çıxmışdı, һҽm dҽ Rusiya ilҽ sıx iqtisadi münasibҽtlҽrin yaranması Almaniya-nın iqtisadi vҽ beynҽlxalq mövqelҽrini möһkҽmlҽndirҽ bilҽr-di. Bu hҽm dҽ, Qҽrb dövlҽtlҽrinin Almaniyaya һücumunu

zҽiflҽtmҽyҽ, onun qalib ölkҽlҽrdҽn asılılığını azaltmağa kömҽk edirdi. Virt hҽm dҽ Sovet Rusiyası ilҽ dostluq vҽ normal münasibҽtlҽr yaradılması һaqqında alman xalqının tҽlҽblҽrini nҽzҽrҽ almaya bilmҽzdi.

1922-ci il aprelin 16-da Rappaloda sovet-alman müqa-vilҽsi imzalandı. O, diplomatik vҽ konsulluq münasibҽtlҽ-

rinin tҽcili olaraq bҽrpa olunmasını vҽ һҽrbi xҽrclҽr vҽ borc-ların ödҽnilmҽsindҽn imtina edilmҽsini nҽzҽrdҽ tuturdu. Hҽr iki ölkҽ ticarҽt işlҽrindҽ bir-birlҽri üçün daһa ҽlverişli şҽrait

yaratmalı idilҽr. Almaniya, Sovet Rusiyasındakı alman mül-kiyyҽtinin sovet hökumҽti tҽrҽfindҽn millilҽşdirilmҽsinҽ icazҽ verdi.

Rappalo müqavilҽsi Almaniyanın beynҽlxalq vҽziyyҽ-

tini möһkҽmlҽndirdi, onu müһasirҽ vҽziyyҽtindҽn qurtardı

52

vҽ Sovet Rusiyası ilҽ iqtpsadi ҽmҽkdaşlıq etmҽk üçün geniş perspektivlҽr açdı. Rappalo müqavilҽsinin bağlanması Al-maniya ҽһalisi tҽrҽfindҽn böyük razılıq һissi ilҽ qarşılandı. Ölkҽnin müxtҽlif şҽһҽrlҽrindҽ Sovet Rusiyası ilҽ dostluq vҽ ittifaq ҽlamҽti altında izdiһamlı nümayişlҽr keçirildi. 1922-ci il aprelin 20-dҽ Berlindҽ 150 min nҽfҽrin iştirakı ilҽ Lüstqar-tendҽ zҽһmҽtkeşlҽrin mitinqi oldu.

Lakin Virt һökumҽtinnn yeritdiyi xҽtt ağır sҽnaye maqnatlarının vҽ aqrarilҽrin müqavimҽtnnҽ rast gҽldi. On-

lar amerikan kapitalistlҽrinҽ bel bağlayır vҽ Sovet Rusiyası ilҽ münasibҽtlҽrin bҽrpa edilmҽsi ҽleyһinҽ çıxırdılar. 1922-ci ilin iyununda «Konsul» faşist tҽşkilatından olan terrorçular Ratenaunu öldurdülҽr. İrtica qüvvҽlҽri sovet-alman münasi-bҽtlҽrinin normal inkişafını һҽr vasitҽ ilҽ pozurdular. Buna görҽ dҽ iki ölkҽ arasındakı tҽsҽrrüfat münasibҽtlҽri olduqca zҽif inkişaf edirdi.

Almaniya fҽһlҽ sinfi, mühafizҽkar qüvvҽlҽrin pozucu vҽ terrorçu fҽaliyyҽtinҽ qarşı çıxdı. 1922-ci ilin yayında fit-

nҽkarlığın dayandırılması vҽ faşist tҽşkilatlarının buraxıl-ması tҽlҽbi ilҽ Kölndҽ, Kildҽ, Düsseldorfda, Leypsiqdҽ, Hamburqda, Berlindҽ minlҽrlҽ adamın iştirakı ilҽ izdiһamlı nümayişlҽr keçirildi. Ratenaunun dҽfni zamanı ölkҽnin bütün müҽssisҽlҽri işi dayandırmışdılar.

Fransa-Belçika qoşunları tərəfindən Rurun işğalı. Kuno

һökumətinin siyasəti. Başda Stinnes, Krupp, Kirdorf vҽ başqaları olmaqla Almaniyanın ҽn iri kapitalist-lҽri Almaniyanın iqtisadi vҽ maliyyҽ cҽһҽtdҽn sabitlҽşmҽsini

istҽmirdilҽr. Dağıntı vҽ inflyasiya һҽlҽlik onları sabitlҽşmҽ şҽraitinҽ nisbҽtҽn daһa artıq varlandırırdı.

1920-ci ildҽ Belçikanın Spa şҽhҽrindҽ keçirilҽn konf-ransda tҽzminatın miqdarı qızıl pul ilҽ 132 milyard marka müҽyyҽn edildi. Tҽzminatı alacaq dövlҽtlҽrin payı aşağıdakı

53

kimi müҽyyҽnlҽşdirilirdi. Fransa 52%, İngiltҽrҽ 22%, İtaliya 10%, Belçika 8%, Yunanıstan, Rumıniya vҽ Yuqoslaviya 6,5%, Yaponiya, Portuqaliya 0,75% tҽzminat almalı idi. ABŞ-ın da tҽzminat almaq hüququ saxlanıldı. 1919-1923-cü illҽr ҽrzindҽ Almaniya 8 milyard qızıl marka mҽblҽğindҽ tҽzminat ödҽdi. Almaniya inһisarçıları Fransa ilҽ münasi-bҽtlҽri açıqdan-açığa pozmağa çalışaraq, tҽzminat tҽҽһһüd-lҽrini ödҽmҽyin ҽleyһinҽ çıxırdılar.

Almaniya һakim dairҽlҽrinin bu cür һҽrҽkҽti, Ruru

işğal etmҽk üçün çoxdan bҽri bҽһanҽ axtaran vҽ bununla da Avropada Fransanın һegemonluğunu tҽmin etmҽk istҽyҽn Fransa inһisarçılarının ürҽyindҽn idi. Onlar Puru işğal et-mҽklҽ Fransanı böyük sҽnaye dövlҽtinҽ çevirmҽk istҽyirdi.

1923-cü il yanvarın 11-dҽ Fransa-Belçpka qoşunları Rura daxil oldular vҽ onu işğal etdilҽr. Almaniyanın ҽһalisi-nin 10%-i bu ҽrazidҽ yaşayır, bütün ölkҽdҽ poladın 40%-i, çuqunun 70%-i, kömürün 88%-i burada һasil edilirdi.

Bu zaman Almaniyanın kansleri Stinnes qrupunun

ҽlaltısı, xalq, demokrat vҽ katolik partiyalarının nümayҽn-dҽlҽrindҽn ibarҽt һökumҽt tҽşkil etmiş Kuno idi. Kuno özü «Hapaq» gҽmiçilik kompaniyasının vҽ Rokfeller trestinҽ daxil olan alman-amerikan neft cҽmiyyҽtinin baş direktoru idi. Rurun işğalına cavab olaraq Kuno һökumҽti «passiv itaҽtsizlik» siyasҽti elan etdi. Bu, işqalçılara qarşı mübarizҽ illüziyası yaradırdı. Fҽһlҽlҽrҽ işğal olunmuş ҽrazidҽ işi da-yandırmaq tҽklif olunmuşdu. Bu ҽrazidҽ yaşayan ҽһaliyҽ vergi vermҽk vҽ işğal idarҽlҽrinin sҽrҽncamlarına ҽmҽl et-

mҽk, yük daşımaq vҽ mҽktublar göndҽrmҽk qadağan edil-mişdi. Rur sҽnayeçilҽri «passiv itaҽtsizlik» ҽvҽzindҽ dövlҽt-dҽn külli miqdarda maliyyҽ yardımı alırdılar. Ҽn iri inһisar-çılar һökumҽtdҽn mҽdҽn fҽһlҽlҽrinҽ maaş vermҽk üçün 360 milyon, maddi xҽrclҽri ödҽmҽk üçün 250 milyon vҽ ҽldҽ edil-

54

mҽmiş mҽnfҽҽt ҽvҽzindҽ 700 milyon qızıl marka pul almış-

dılar. Fҽһlҽlҽrҽ isҽ kapitalistlҽr maaşı kağız pulla verirdilҽr

ki, buna da һeç bir şey almaq mümkün deyildi. Fҽһlҽ sinfi dҽһşҽtli yoxsulluq içҽrisinҽ düşmüşdü. İnflyasiya görulmҽ-miş dҽrҽcҽyҽ çatmışdı. 1923-cü ilin iyulunda bir qızıl marka 262 min kağız markaya, noyabrın 5-dҽ isҽ 100 milyard kağız markaya bҽrabҽr olmuşdu.

Dünya ictimaiyyҽti fransız imperialistlҽri tҽrҽfindҽn

Rurun işğalını pislҽdi. Alman fҽһlҽlҽrinҽ SSRİ, London, Amsterdam, Qaaqa,

Praqa, Roma, Varşava, Paris vҽ başqa şҽһҽrlҽrin fҽһlҽlҽrin-dҽn dҽ yardım gҽlirdi.

1923-cü ilin inqilabi böһranı. Fransa-Belçika qoşunları tҽrҽfindҽn Rurun işğal edilmҽsinin ilk günlҽrindҽn başlaya-raq iri şҽһҽrlҽrdҽ etiraz nümayişlҽri vҽ mitinqlҽri tҽşkil edildi. 1923-cü il yanvarın 1-dҽ AKP MK alman xalqına, ASDP-yҽ vҽ һҽmkarlar ittifaqları rҽһbҽrlҽrinҽ müraciҽt edҽ-

rҽk bildirdi ki, fҽһlҽ sinfinin yoxsul vҽziyyҽtinin vҽ ҽmҽlҽ gҽlmiş şҽraitin mҽsuliyyҽti Kuno һökumҽtinin üzҽrinҽ düşür vҽ belҽ vҽziyyҽtҽ son qoymaq üçün yeganҽ çıxış yolu, işğal ҽleyһinҽ vҽ Kuno һökumҽtini devirmҽk uğrunda alman xalqının vaһid cҽbһҽsini tҽşkil etmҽkdҽn ibarҽtdir. ASDP vҽ һҽmkarlar ittifaqları rҽһbҽrliyi AKP-nin tҽklifini rҽdd etdi. Sosial-demokratiya rҽһbҽrlҽri burjuaziya ilҽ «vҽtҽnpҽrvҽrlik birliyinҽ» vҽ «mülki sülһҽ» çağırırdılar.

Rurun işğalı vҽ Almaniya һökumҽtinin siyasҽti ölkҽdҽ

narazılıqlara sҽbҽb oldu. Almaniyanın һҽr yerindҽ nüma-yişlҽr vҽ kütlҽvi tҽtillҽr başlandı. Rur һövzҽsinin fҽһlҽlҽri xü-

susilҽ fҽal çıxış edirdilҽr. Onlar «milli xҽyanҽt» һökumҽti kimi, Kuno һökumҽtini kҽnar etmҽyi vҽ işğalçıları qovub çıxarmağı tҽlҽb edirdilҽr; onlar eyni zamanda öz maddi vҽ-

55

ziyyҽtlҽrinin yaxşılaşdırılmasını da tҽlҽb edirdilҽr. 1923-cü ilin yanvarında Berlinin inqilabı fabrik-zavod komitҽlҽrinin ümumşҽһҽr yığıncağında fҽһlҽ sinfinin nailiyyҽtlҽrini qoru-maq üçün fҽһlҽlҽrin silaһlandırılması vҽ döyüş drujinaları («proletar yüzlüklҽri») yaradılması һaqqında tҽlҽb qҽbul edildi. Bir azdan sonra Almaniyanın müxtҽlif yerlҽrindҽ belҽ drujinalar yaradılmağa başladı. Rurun işğalına qarşı müba-rizҽ böyüyüb һökumҽtin xalqa zidd tҽdbirlҽri ҽleyһinҽ fҽһlҽ sinfinin mübarizҽsinҽ çevrildi.

Mübarizҽyҽ fҽһlҽ sinfinin yeni-yeni tҽbҽqҽlҽri qoşulur-du. Martın 9-da Yuxarı Sileziyanın 40 min faһlҽsi, martın 17-dҽ Dortmundun şaxtaçıları tҽtil etmişdilҽr. Mayda Lüst-tartendҽ Berlinin 100 min fҽһlҽsi etiraz tҽtili etmişdi. Mayın sonunda 400 min nҽfҽrin iştirakı ilҽ Rurun dağ vҽ metallur-giya sҽnayesi fҽһlҽlҽrinin tҽtili keçirilmişdi. İyunda Sileziya-nın 100 min fҽһlҽsinin tҽtili olmuşdu. Bu mҽrһҽlҽdҽ fҽһlҽlҽr һҽlҽ özlҽrinin vacib tҽlҽblҽrnnin ödҽnilmҽsi, ҽn ciddi eһtiyac-ların lҽğv edilmҽsi uğrunda mubarizҽ edirdilҽr.

İnqilabi mübarizҽyҽ tҽdricҽn kҽnd tҽsҽrrüfatı fҽһlҽlҽri dҽ qoşulmağa başlayırdılar. Şlezviq-Qolşteyndҽ 60 malika-nҽnin muzdurları işi dayandırmışdılar. Sileziyanın 120 min kҽnd tҽsҽrrüfatı fҽһlҽsi öz һüquqları uğrunda dörd һҽftҽ mübarizҽ etmişdilҽr.

Bir sıra yerlҽrdҽ faşistlҽr vҽ digҽr irtica qüvvҽlҽri kommunistlҽr ҽleyһinҽ fitnҽkarlıqlar düzҽldir vҽ һücuma keçirdilҽr. Lakin һҽr dҽfҽ fҽhlҽlҽrin döyüş drujinalarının müqavimҽtinҽ rast gҽlirdilҽr. Gelzenkirxendҽ, Boһumda,

Dortmund yaxınlığındakı Varnada da belҽ olmuşdu. Ber-lindҽ 1923-cü ilin 1 may nümayişindҽ bu drujinaların 25 min üzvü iştirak etmişdi.

Ölkҽdҽ inqilabi böһran sürҽtlҽ yetişirdi.

56

Avqustun 12-dҽ Almaniyada başlamış olan ümumi tҽtil elҽ bir vüsҽt aldı ki, burjua һökmranlığının bütün bina-sını sarsıtdı. Hҽrҽkatın gedişindҽ fҽһlҽlҽrin vaһid cҽbһҽsi yarandı. Hökumҽt istefaya çıxmağa mҽcbur oldu, o, fҽһlҽ sinfinin yekdil çıxışı ilҽ süpürülüb atıldı. Hakimiyyҽt başına Xalq partiyasının rҽһbҽri Ştrezeman һökumҽti gҽldi; bunun tҽrkibinҽ 4 sosial-demokrat daxil olmuşdu.

Ölkҽdҽki vҽziyyҽti xarakterizҽ edҽrҽk Ştrezeman de-mişdi ki, «Hökumҽt vulkan üzҽrindҽ oturur». Lakin sağ so-

sial-demokratlar, yenҽ dҽ, ölkҽdҽki kҽskin böһran dövründҽ burjuaziyanı xilas etmiş olan bir qüvvҽ olaraq qalırdılar. Avqustun 14-dҽ ümumi tҽtil dayandırıldı". İnqilabi xadimlҽr ҽleyһinҽ cҽza tҽdbirlҽri görülmҽyҽ başlandı.

Konstitusiya qҽbul edilҽndҽn sonra da Almaniyada in-

qilabi ҽhval-ruhiyyҽ davam etmҽkdҽ idi. Bu isҽ ilk növbҽdҽ

yuxarı dairҽlҽri narahat edirdi. Ona görҽ dҽ onlar çarҽni

faşist partiyasını yaratmaqda gördülҽr. Almaniyada ilk fa-

şist partiyası 1919-cu ilin yanvarında Anton Dreksler tҽrҽ-

findҽn Almaniya fҽhlҽ partiyası adı ilҽ yarandı. Onun proq-

ramı 1920-ci ildҽ qҽbul edildi vҽ orada Böyük Almaniya

yaratmaq ideyası irҽli sürüldü. Bu partiyanın liderlҽri tez-

liklҽ müҽyyҽn etdilҽr ki, Almaniyada hҽm millҽtçilik, hҽm

dҽ sosializm ideallarına sҽdaqҽt çox güclüdür. Ona görҽ dҽ

1921-ci ildҽ onlar bu partiyanın adını dҽyişdirҽrҽk Alma-

niya nasional-sosialist fҽhlҽ partiyası adlandırdılar. Ümu-

miyyҽtlҽ, Almaniya faşistlҽri özlҽrini faşist yox, «nasist»

adlandırırdılar. 1921-ci ildҽn bu partiyaya Adolf Hitler

başçılıq etmҽyҽ başladı.Onun hҽqiqi adı Adolf Şkilqru-

berdir. O, Avstriyanın Braunau şҽhҽrindҽ anadan olmuş vҽ

1932-ci ilҽ qҽdҽr Avtsriya vҽtҽndaşlığını saxlamışdır. O,

marksizm, sionizm, pasifizmin düşmҽni olsa da, sosializm

57

ideyalarından istifadҽ edҽrҽk özünҽ geniş sosial baza

yaratmağa çalışırdı.

Adolf Hitler 1914-cü ildҽ Birinci dünya müharibҽsi

başlayarkҽn könüllü müharibҽyҽ getmiş, yaralanmış,

yefreytor rütbҽsi almışdır. O, belҽ hesab edirdi ki, müharibҽ-

dҽ Almaniyanın mҽğlubiyyҽtinin ҽsas sҽbҽbi yҽhudilҽrin

pozuculuq siyasҽti vҽ xҽyanҽti, hҽm dҽ Almaniya sosial-

demokratiyasının alman xalqına arxadan zҽrbҽ vurmaları

olmuşdur. Almaniya nasional-sosialist fҽhlҽ partiyası XX

ҽsrin iyirminci illҽrinin ҽvvҽllҽrindҽ fҽhlҽ hҽrҽkatına tҽsir

etmҽk qüvvҽsinҽ o qҽdҽr dҽ malik deyidi vҽ miskin bir

varlığa bҽnzҽyirdi.

1923-cü ildҽ Almaniyanın Saksoniya, Bavariya, Trun-

giya torpaqlarında xalq hҽrҽkatı güclҽnhdi. Hҽtta Ham-

burqda üsyan baş verdi. Bu vҽziyyҽtdҽn istifadҽ edҽn

faşistlҽr yenidҽn fҽallaşdılar. 1923-cü ilin noyabrın 8-dҽ

Münxendҽ pivҽxanalardan birindҽ Hitlerin başçılıq etdiyi

faşistlҽr qiyam tҽşkil etmҽk haqqında qҽrar qҽbul etdilҽr.

Lakin mҽğlub oldular. Bu qiyam tarixҽ «pivҽxana qiyamı»

kimi daxil oldu. Hitler isҽ beşillik hҽbs cҽzasına mҽhkum

edildi, lakin cҽmi 6 ay yatdı. Bu müddҽtdҽ silahdaşları

Moris vҽ Gessҽ «Mҽnim mübarizҽm» kitabını diktҽ edib

yazdırdı. Faşistlҽr ona görҽ hakimiyyҽtҽ gҽlҽ bilmҽdilҽr ki, o

dövrdҽ Almaniya burjuaziyasının faşistlҽrҽ ehtiyacı yox idi.

Alman sosial demokratları burjuaziyaya hakimiyyҽtlҽrini

güclҽndirmҽkdҽ kömҽk edirdi. Sosial-demokratlar xalqı

inandırırdılar ki, sosial islahatlar yolu ilҽ fҽhlҽ sinfinin

vҽziyyҽtini yaxşılaşdırmaq mümkündür.

Капитalizмин мüвəггəти сабитлəшмəси иллəри. (1924-1929-cu illər) .1923-cü ilin сонунда Алманиyада буржуазиyа вҽ yункерлҽрин геyри-мҽһдуд аğалыğы тҽмин edilmiş oldu. Инфлyасиyадан истифадҽ едҽрҽк öз борcларыnдан cаныны

58

гуртармыш олан yункерлҽр yенидҽн öлкҽдҽ һҽлледиcи рол оy-намаğа чалышырдылар. Капиталистлҽр üчüн дҽ аğыр иллҽр öтüб кечди.

«Pивҽхана гиyамы» адланан бу фашист чеврилиши cҽһди мüвҽффҽгиyyҽтсизлиyҽ уğрады. Бу онунла изаһ едилирди ки, фа-шистлҽрин öлкҽдҽ cидди сиyаси мöвгелҽри yох иди, партиyанын öзü исҽ чох кичик иди. Бундан башга, алман буржуазиyасынын һҽлҽ ачыг фашист диктатурасына еһтиyаcы yох иди. Фаşистлҽр Версал мüгавилҽсиnи һеч кҽсдҽн сорушмадан lҽğv etmҽk шüарынı ирҽли

сüрdüклҽриндҽн алман буржуазiyasının xoşuna gҽlmҽdilҽr. Burjuaziya Веyмар республикасыnı лҽğv етмҽyи тҽһлüкҽли biр iş щесаб едир вҽ беyнҽлхалг чҽтинликлҽрдҽн горхурдуlar.

1923-cü илин ноyабрында католик партiyасынын рҽһбяри Вилһелм Маркс сосиал-демократларсыз буржуа партиyаларынын нüмаyҽндҽлҽриндҽн ибарҽт һöкумҽт tҽşkil etdi.

1924-cü ilin martında keçirilҽn sечкилҽрдҽн соnра В.Маркс сосiал-демократлар да дахил олмагла, ―Бöyüк Вey-mар koалисиyасы‖ адлаnан һöкумҽт тҽшкил етди. 1923-cü ilin

dekabrında 1924-cü ilin fevralınadҽk 75 fövqҽladҽ qanun qҽbul edildi. Mühasirҽ vҽziyyҽti lҽğv edildi. Kommunist partiyası açıq fҽaliyyҽtҽ keçdi. «Rentabelli iqtisadiyyata ke-çid» proqramı elan edildi. İşsizlҽri işlҽ tҽmin etmҽk üçün ye-ni iş yerlҽҽri açıldı. Ҽlillҽrҽ pensiya verildi. Müharibҽdҽ zi-yan çҽkmiş müҽssisҽlҽr kompensasiya aldılar.

Öлкҽнин дахилиндҽ öз мöвгелҽрини мöһкҽмлҽтмҽк, öз газанcыны артырмаг, хариcи базаларда мüвҽффҽгiyyҽтлҽ рҽга-бҽт едҽ билмҽк üчüн буржуазиyа капиталист сҽмҽрҽлҽшдирилмҽсi кечирмҽyҽ башлады. Алман инһисарчылары бир нечҽ ил ҽрзиндҽ истеһсалат апаратыны тҽзҽлҽдилҽр вҽ сҽнаyе истеһсалынын сüрҽтини артырмаğа башладылар. Сҽмҽрҽлҽшдирмҽнiн yеnи техника тҽтбиг етмҽк ҽсасында кечирилмҽсинҽ бахмаyараг, башлыcа сҽмҽрҽ-

лҽшдирмҽ хҽтти сҽнаyедҽ фҽһлҽлҽрин саyыныn ихтисар едилмҽ-

59

синдҽн, фҽһлҽ синфинин истисмарыnы gücлҽндирмҽк һесабына ҽмҽк мҽһсулдарлыğынын артырылмасындаn ибарҽт иди. Ҽсас ети-бары илҽ истисмарын билаваситҽ gücлҽндiрилмҽси һесабына һҽр бир фҽһлҽyҽ дüшҽн ҽмҽк мҽһсулдарлыğы мüһарибҽдҽн ҽввҽлки сҽвиyyҽyҽ nисбҽтҽн поладҽритмҽ сҽнаyесиндҽ 129,5%, даğ-мҽдҽн сҽнаyесиндҽ 131%-ҽ гҽдҽр вҽ с. артмышды. Мüҽссисҽ-

лҽрин чохусунда иш güнü 8 саатдан 9-10 саата гҽдҽр uzadıl-mışdı.

Кҽндлilҽrin вҽзиyyҽти yenҽ дҽ аğыр иди. 1925-cи илин сиyа-

һыyа-алма мҽлуматына göрҽ öлкҽнин бüтüн тҽсҽррüфатынын 36,2%-и тҽшкил едҽн 2 милyона yахын кҽндли тҽсҽррüфатынын һҽр биrинин орта һесабла 1/2 һектардан да аз торпаğы вар иди. Бир милyондан артыг тҽсҽррüфатын, yахуд бüтüн тҽсҽррüфатларын 23,2%-нин һҽр бирисинин 0,5 һектардан 2 һектара гҽдҽр toр-паğы ваr иди. Бунунла бирликдҽ, öлкҽнин бüтüн тҽсҽррüфат-ларынын 4,3%-ни тҽшкил едҽн голчомаг вҽ yункерлҽр бüтün торпагларын 48,1%-нҽ малик идилҽр. 1923-cü ilin sonunda Almaniya iqtisadi vҽ maliyyҽ böhranından ilk növbҽdҽ ABŞ

vҽ İngiltҽrҽnin verdiyi kreditlҽr hesabına çıxa bildi vҽ kapitalizmin nisbi sabitlҽşmҽsi dövrünҽ qҽdҽm qoydu.

1924-1929-cu illҽr Almaniya tarixinҽ «qızıl dövr» kimi düşdü.

Kapitalizmin nisbi sabitlҽşmҽsi dövründҽ Almaniyanın

xarici siyasҽtindҽ Versal sülhünün şҽrtlҽrinin bir qҽdҽr yum-

şaldılması mühüm yer tuturdu. 1925-ci ilin oktyabrın 5-16-

da çağırılmış Lokarno konfransında Almaniya yenҽ dҽ bҽ-

rabҽr hüquqlu dövlҽt kimi tanındı vҽ hҽmin konfransda ilk

dҽfҽ olaraq İngiltҽrҽ vҽ Fransa Versal müqavilҽsinin ҽdalҽt-

siz olduğunu etiraf etmҽli oldular. Konfransda yekun aktı

olaraq Almaniya, Belçika, Fransa, Böyük Britaniya vҽ İtali-

ya arasında tҽminat müqavilҽsi imzalandı. Bu müqavilҽ

tarixҽ «Reyn tҽminat paktı» kimi düşdü. Bu pakta görҽ bu

60

sҽnҽdi imzalayan dövlҽtlҽr Versal sülhü ilҽ müҽyyҽn edilmiş

ҽrazilҽrdҽ status-kvoya hörmҽt edҽcҽklҽrini bildirir, bir-biri-

nҽ qarşı silah işlҽtmҽkdҽn imtina edir vҽ sҽrhҽdlҽrin toxu-

nulmazılığına dair öhdҽlik götürürdülҽr. 1926-cı ilin apre-

lindҽ Almaniya ilҽ SSRİ arasında bir-birinҽ hücum etmҽ-

mҽk haqqında müqavilҽ bağlandı. 1926-cı ilin sentyabrında

Almaniya Millҽtlҽr cҽmiyyҽtinҽ daxil edildi. Daues planı. 1924-cü илдҽ АБШ-ын тҽшҽббüсü илҽ, комис-

сиyанын америкалы сҽдринин адыны алмыш Дауес тҽзминат планы

тҽртиб едилиб Алманиyа һöкумҽтинҽ тҽклиф едилмишди. В.Маркс һöкумҽти 1924-cü ил августун 31-дҽ Дауес планыны имзалады.

Bu plan tҽzminatın Almaniyada onun tҽsҽrrüfatının bҽrpa edilҽ-edilҽ alınmasını nҽzҽrdҽ tuturdu.

Дауес планы формал сурҽтдҽ yалныз Алманиyа тҽрҽфин-дҽн тҽзминатын öдҽнилмҽси шҽртлҽринҽ аид иди. Ҽслиндҽ исҽ бурада Америка империализми ашаğыдакы мҽгсҽдлҽри güдüр-дü: 1) алман игтисадиyyатыны малиyyҽлҽшдирмҽк yолу илҽ аме-рикан инһисарларына алман инһисарларынын иштиракчысы олмаг

имканы вермҽк; 2) алман аğыр сҽнаyсеинин бҽрпа едилмҽсинҽ кöмҽк етмҽк вҽ алман фҽһлҽ синфи илҽ мüбаризҽдҽ алман буржуазиyасынын мövгелҽрини мöһкҽмлҽтмҽк. Белҽ güман едилирди ки, инкишаф едҽн алман сҽнаyесинин sатыш базарларына олан еһтиyаcы чохалаcагдыр вҽ Алманиyа бу cüр базарлары о вахт üчüн сҽнаyе cҽһҽтдҽн зҽиф дöвлҽт олан ССРИ-дҽ тапаcaг-dыр. Дауес планы алман милитаризминин бҽрpаsына, мüһариbҽ тҽрҽфдарларынын мöвгелҽринин мöһкҽмлҽнмҽсинҽ вҽ ССРИ ҽлеyһинҽ алман тҽcавüзкарлыğынын һазырлаşмасына кöмҽк етмҽли иди.

Дaуес планы иллик тҽзминат öдҽnишинин мҽблҽğини: 1928-cи илҽ гҽдҽр 1 милyард маркадан 1,75 милyард маркаyа гҽ-

дҽр, сонракы иллҽрдҽ исҽ 2,5 милyард марка мигдарында нҽзҽр-дҽ тутурду. АБШ банкирлҽри дҽрһал, 1924-cü илдҽ, 1924-cü

61

илдҽн 1925-cи илҽгҽдҽр 222 милyон доллар мҽблҽğиндҽ истиграз вҽ борc вермҽклҽ Алманиyаны малиyyҽлҽшдирмҽyҽ башладылар. 1924-1930-cу iллҽр ҽрзиндҽ ҽсасҽн АБШ-да тҽгрибҽн 1,3 мiлyард доллар мҽблҽğиндҽ 135 алман iстигразы yаyылмышды. Yенҽ һҽмин иллҽр ҽрзиндҽ истигразлар вҽ инвестисиyа васитҽси илҽ башлыcа олараг американлар Алманиyа сҽнаyесинҽ 30 милyард маркадан чох капитал гоyмушдулар. Буну да геyд етмҽк лазымдыр ки, 1924-1929-cу iллҽрдҽ фаизлҽр вҽ тҽзминат öдҽниш-лҽри şҽkлиндҽ Алманиyа 10 милyард маркаyа yахын пул вермишди.

Дауес планы капиталист сҽмҽрҽлҽшмҽсинҽ, фҽһлҽ синфинин истiсмарынын gücлҽнмҽсинҽ кöмҽк етди. О, тҽзминатлары öдҽ-

мҽк üчüн верgилҽрин артмасына. сҽбҽб олду; борcлары вҽ истигразлары исҽ буржуазиyа алырды.

Америка инвеститсиyасы капиtалын тҽмҽркüзлҽшмҽси вҽ американ капиталынын да чох бöyüк рол оyнадыğы гüдрҽтли дüнyа трестлҽринин ҽмҽлҽ gҽлмҽси просесини сüрҽтлҽндирди.

1925-ci илдҽ 1 милyард марка капиталы олан ―И.Г.Фарбенин-дустри‖ трести ҽмҽлҽ gҽлди. Боyаqлар, кимyа мҽһсуллары, дҽр-манлар, азот, гисмҽн сüни ипҽк вҽ фото лҽвазиматы истеһсалы бу трестҽ табе eдилди. Сонра барыт истеһсалы, бир сыра даğ-мҽдҽн мüҽссисҽлҽри вҽ Гҽрби Алманиyа кöмüр мҽдҽнлҽринин бир һиссҽси онунла бирлҽшди. 1926-cы илдҽ yарадылмыш Полад трести (Фереyнигте Шталверке) даш кöмüр һасилатынын 25%-ни вҽ Алманиyада истеһсал олунан дҽмир вҽ поладын 40%-ни öз нҽзарҽти алтына алды. «АЕГ» вҽ «Сименс» фирмалары Алмани-yанын бüтüн електрик сҽnayesinҽ nҽзарҽт едирди.

1927-ci ildҽ Almaniya sҽnaye istehsalına görҽ 1913-cü il sҽviyyҽsinҽ çatdı. Bir sıra sahҽlҽr üzrҽ İngiltҽrҽ vҽ Fran-sanı ötüb keçdi. Sҽnaye mҽhsulunun hҽcminҽ görҽ Avropa-da birinci, dünyada ikinci yeri tutdu. Almaniyada bu dövrdҽ ABŞ kapitalının kömҽyiilҽ hҽrbi sҽnaye inkişaf etdi. Alman

62

inhisarçıları hҽmçinin Hollandiya, İspaniya, İsveçrҽdҽ dҽ hҽrbi mҽhsulları inşa edirdilҽr. Almaniyada bu dövrdҽ 2100 kartel var idi.

Дауес планынын гҽбул едилмҽси вҽ һҽyата кечирилмҽси буржуазиyа тҽрҽфиндҽн Алманиyанын бöyüк бир гҽлҽбҽси вҽ Версал мüгавилҽсини зҽифлҽдҽн бир васитҽ кими, Алманиyанын дахили вҽ беyнҽлхалг вҽзиyyҽтинин yахшылашдырылмасы шҽрти кими тҽблиğ едилирди. Hҽгигҽтдҽ исҽ Дауес планы кüтлҽлҽрин вҽзиyyҽ-

тини пислҽшдирмишdi, Höкумҽт Дауес плаnынын маһиyyҽтини

kütlҽlҽlҽr баша дüшҽнҽдҽк реyхстага сечкилҽр кечирмҽk, Дауес планына гаршы коммунистлҽриn чыхышларындан öз мҽг-сҽдлҽри üчüн истифадҽ едҽрҽк онларын мöвгелҽриni Rеyxстагда зҽифлҽтмҽk istҽyirдi.

1924-cü илин декабрында кечiрилмиш seçкилҽрдҽ Дауес планыны вҽ саğ партиyаларын сиyасҽтини мüдафиҽ едҽн сосиал-демократ партиyасына верилмиш сҽслҽрин саyы исҽ хеyли артды.

1924-cü илин декабр сечкилҽриндҽн сонра 1925-cи илин yанварында Лüтерин башчылыğы алтында саğ буржуа партиyалары

нüмаyҽндҽлҽриндҽн ибарҽт һöкумҽт тҽшкил едiлди. 1918-cи илдҽн сонра илк дҽфҽ олараг һöкумҽтин тҽркибинҽ, һҽм рес-публиканын, һҽм дҽ демократиyанын ҽлеyһиnҽ ачыг чыхыш eдҽн Милли партиyанын нüмаyҽндҽлҽри dахил едилдилҽр.

1925-ci ilin yazında prezident Ебеrт öлдü. Буржуазиyа

вҽ yункерлҽрин бüтüн партиyалары президент вҽзифҽсиnҽ ири мüл-кҽдар, сабиг Каyзер gенералы Hинденбурğу öз намизҽдлҽри

кими ирҽли сüрдулҽр. Mҽrkҽz partiyası V.Marksı, сосиал-де-мократлар – Бауeri, коммунистлҽр — Телмanы намизҽд göс-тҽрдилҽр. Сҽсvермҽ заманы намизҽдлҽрдҽн һеч бириси сҽслҽрин 51%-ни ала билмҽди. Сҽсвермҽнин икинcи дöврҽси тҽyин едилди. Бундан ҽввҽл коммунистлҽр сосиал-демократ партиyасы рҽһ-

бҽрлиyинҽ билдирдилҽр ки, Компартиyа, һҽр iки партиyанын сҽyини

бирлҽшдирмҽк мҽгсҽди илҽ Телманын намизҽдлиyини gери göтüр-

63

мҽyҽ вҽ сҽсвермҽнин биринcи дöврҽсиндҽ 7,8 милyон сҽс алмыш

- Пруссиyа һöкумҽтинин башчысы Бaurҽ сҽс вермҽyҽ разыдыр-lar. Лакин, Бauerin президент сечилҽ билмҽси еһтималына бах-маyараг, АСДП рҽһбҽрлиyи бу тҽкliфи гҽбул етмҽди. Онлар Бауeriн намизҽдлиyини gери göтурдüлҽр вҽ фҽһлҽлҽри öз сҽслҽрини В.Маркса вермҽyҽ чаğырдылар, yҽни фҽһлҽ синфинин партиyасы илҽ, АКП илҽ gетмҽкдҽнсҽ, буржуа партиyасы олан Mҽрkҽz илҽ бирликдҽ ваһид сиyаhыyа сҽс vермҽyи üстüн тутдулар.

Нҽтиcҽдҽ Hинденбург сечилмиш олду. Бу исҽ öлкҽдҽ монарxistlҽрин, гiсасчылаrıн, mövqeлҽринин gücлҽnmҽси demҽk idi.

Gениш кüтлəлəрин fəallığının artması. Hинденбург президент сечилдикдҽн сонра Hоhенсоллернлҽр вҽ кечмиш саһибкар кнyазлар ингилаба гҽдҽр онлара мҽнсуб олан вҽ üмуми мҽблҽğи 3 милyард маркалыг бüтун ҽмлакын дҽyҽрinин

онлара верилмҽсини тҽлҽб етдилҽр. АКП-дҽн башга бüтüн pар-тиyалар бу тҽлҽбҽ тҽрҽфдар чыхмаğа һазыр идилҽр. Компартиyа «кнyазлара бир пфенниг дҽ вермҽмҽли» шüарыны ирҽли сüрдü вҽ

кнyазларын ҽмлакыны дҽyҽри öдҽнилмҽдҽн мüсадирҽ етмҽк һаггында реyхстага ганун лаyиһҽси тҽгдим етди. Партиyа

кüтлҽлҽри бу шüар алтында сҽфҽрбҽрлиyҽ алмаğа башлады. Тезлик-лҽ mилyонларла адамын коммунистлҽри мüдафиҽ етдиyи ашкар олду. Сосиал-демократ рҽһбҽрлҽри бунун ҽлеyһинҽ ачыг чыхыш

едҽ билмҽдилҽр вҽ ҽслиндҽ коммунистлҽриn, сосиал-демократ-ларын вҽ һҽмкарлар иттифагларынын ваһид cҽбһҽси yаранды. Gе-ниш халг кüтлҽлҽри халг ичҽрисиндҽ сҽсвермҽ кечирилмҽсини тҽлҽб

етдилҽр. Höкумҽт бу тҽклифи гҽбул етмҽyҽ мҽcбур олду. Ла-кин «пул верилмҽси» мҽсҽлҽси чыхарылараг, сҽсвермҽyҽ yалныз «мüсадирҽ» мҽсҽлҽси гоyулду. Мüсадирҽ тҽрҽфдарлары сҽс һü-

гугу оланларын сҽслҽринин 50%-ни топламалы идилҽр, бунун üчüн исҽ, 20 милyон сҽс топламаг лазым gҽлирди ки, бу да тҽ-

рҽггипҽрвҽр гüввҽлҽри чох аğыр вҽзиyyҽтҽ салырды. Бу, адҽтҽн

64

сҽсвермҽдҽ, üмумиyyҽтлҽ, иштирак едҽнлҽрдҽн бир нечҽ милyон нҽфҽр аз иди.

1926-cы ил иyулун 20-дҽ сҽсвермҽ олду. Сҽс һüгугу

оланлардан Берлиндҽ 63,3%-и, Hамбургда 52,7%-и, Леyп-сигдҽ 52%-и мüсадирҽ лeһинҽ сҽс верди. Белҽликлҽ, cҽмиси

анcаг 14 милyон сҽс топланды вҽ мüсадирҽ мҽсҽлҽси баш тут-мады. Буна бахмаyараг, бу кампаниyа öлкҽдҽки сиyаси yüксҽлиши сüбут етди. О, ваһид фҽһлҽ синфинин бöyüк gücüнü, гҽлҽбҽнин рҽһнинин бирликдҽ олдуğуну göстҽрди.

Prezident Hинденбург hakimiyyҽti müdafiҽ edҽn qüv-vҽlҽri мöһкҽмлҽтмҽyҽ чалышараг. 1928-cи ил мартын 31-дҽ реyхстагы бурахды вҽ yени сечкилҽр тҽyин етди; сечкилҽр маyын

20-дҽ кечирилди. Коммунистлҽр сечкилҽрдҽ, 1924-cü илин де-кабрындакындан 550 мин чох сҽс aлдылар вҽ 54 мандат ҽлдҽ

етдилҽр. Онлар мандатларынын саyыnа göрҽ реyхстагда дöр-дüнcü партиyа олдулар. Сосиал-демократ партиyасына верилҽн сҽслҽрин мигдары 1 милyон 301 мiн артды. О, 153 мандат ҽлдҽ

етди. Бüтüн саğ партиyалар - xalq партиyасы, mҽрkҽz, Бавариyа

халг партиyасы, насионал-сосиaлистлҽр вҽ миллҽтчилҽр 1924-cü илҽ

нисбҽтҽн хеyли аз сҽс алдылар. Коммунистлҽр вҽ сосиал-демок-ратлар реyхстагдакы бüтüн yeрлҽрин 40%-ни тутдулар.

Geнiш халг кüтлҽлҽринин вҽзиyyҽтини yüнgüллҽшдирмҽмиш олан Дауес планынын доğурмуш олдуğу üмiдсiзлик халгын hҽyat сҽииyyҽсинин ашаğы дüшмҽси, һабелҽ артыг 1928-cи илдҽ göзҽ чарпан игтисади дüшgüнлüк gениш халг кüтлҽлҽринин бирдҽн-бирҽ соллашмасыnа, тҽтил һҽрҽкатынын gенiшлҽнмҽсинҽ вҽ

сечкилҽрдҽ АКП вҽ АСДП-yҽ верилҽн сҽслҽрин саyыnын артма-сына сҽбҽб олду.

Сосиал-демократлар hökuməti. Yeni inqilabi yüksəlişin

başlanması. Sечкилҽрдҽн сонра Hинденбург Һöкумҽт тҽшкил

етмҽyи, сосиал-демократ фраксиyасынын рҽһбҽри Gерман Мüл-лерҽ тапшырды. Сосиал-демократиyа рҽһбҽрлҽри тҽлҽсик буржуа-

65

зиyаны инандырмаğа чалышырдылар ки, сосиал-демократлар öлкҽни yалныз буржуа партиyалары илҽ бирликдҽ идарҽ едҽcҽклҽр. 1928-cи илин иyулунда Gерман Мüллер «бöyüк коалисиyа» һöкумҽти тҽшкил етди. Hökumҽt xalq paртиyасынын, демократларын, Mҽрkҽzин вҽ Бавариyа халг партиyасынын нüмаyҽндҽлҽри илҽ

бирликдҽ дöрд сосиал-демократдан (Мüллер, Hилфердинг, Зеве-ринг вҽ Виссел) ибарҽт иди. Каyзер gенералы Гренер һҽрби назир тҽyин едилмишди.

Сосиал-демократиyа рҽһбҽрлҽри öз ҽмҽли фҽалиyyҽтлҽриндҽ

белҽ бир мüддҽаны ҽсас тутурдулар ки, истеһсалат анархиyасыны тҽдриcҽн арадан галдыран «мüтҽшҽккил капитализм» мöвcуд

олдуğу üчüн, yашадыğымыз дöвр ―dinc yол илҽ сосиализмҽ кеч-мҽк‖ дöврüдüр. Сосиал-демокраtиyа ―нҽзҽриyyҽчилҽри‖ сиnфи мüбаризҽнин мöвcуд олдуğуну инкар едир вҽ бу мüддҽаны

сосиал-демократ партиyасынын рясми програмына дахил едир-дилҽр. Бу онунла изаһ едилирдi ki сосиал-демократиyа партиyа-сыныn вҽ Hҽмкарлар иттифаглаrının yухары тҽбҽгҽлҽри һöкüмҽт-дҽ, полисдҽ, мüшаһидҽ шураларында вҽ һҽтта ири мüҽссисҽлҽрин

идарҽ олунмасында минlҽрлҽ исти yерлҽр тутдугларындан öз

вҽзиyyҽтлҽриндҽн тамаmilҽ разы iдилҽр. Онлар мöвcуд капита-лист гаyда-ганунларыnын горуnуб-сахланмасыны истҽyирдилҽр.

Сосиал-демократиyа рҽһбҽрлҽринин бу хҽтти буржуазиyа üчün göyдҽnдüшмҽ бир шеy иди. Бу хҽтт mühafиzҽkаr гüввҽ-

лҽрҽ, сосиал-демократiyадан истифадҽ едҽрҽк öз аğалыгларыны сахламаг üчüн имкан верирди.

G.Мüллер һöкумҽти öлкҽни 1930-cу илин март аyыnа гҽ-

дҽр идарҽ етди. 1928-1929-cу иллҽрдҽ һöкумҽт ишсизлҽрҽ верилҽн

мадди yардымы ихтисар етмҽк һаггында гануну тҽtbиг етди, yüз минлҽрлҽ ишсиз мадди yардым алмагдан mҽһрум едилди. 1929-cу илин февралында он саатлыг иш güнü ганун шҽклинҽ салынды. Су, газ, електрик енержиси баһаланды. Иcтимаи еһтиyаc хҽрcлҽри хеyли ихтисар едилди. Капитала гоyулан верgилҽр

66

азалдылды, бир сыра чох ишлҽнҽн шеyлҽрҽ гоyулан верgилҽр исҽ

артырылды. Höкумҽт «шҽрг yардымы» адланан тҽдбир тҽтбиг ет-ди; бу тҽдбирҽ göрҽ дöвлҽт һесабына рус yункерлҽринҽ милyард

маркаларла бирдҽфҽлик малиyyҽ yардымы göстҽрилирди. Гiсас-чылара, һҽм öлкҽнин дахилиндҽ, һҽм дҽ хариcдҽ Алманиyанын yени мüһарибҽyҽ һазырланмасыны лазым билҽн бüтун гüввҽлҽрҽ кöмҽк едҽн сосиал-демократ Мüллер һöкумҽти 1928-cи ил августун 10-да зиреһли gҽми, бир аз сонра исҽ һҽр биринин дҽyҽри 80 милyон марка олан даһа üч зиреһли gҽми inşa etmҽk һаггында гҽрар гҽбул етди.

Фҽһлҽлҽрин һҽyат шҽраити üзҽринҽ G. Мüллер һöкумҽтинин

һücуму Алманиyа фҽһлҽ синфинин һиддҽт вҽ мüгавимҽтинҽ раст gҽлди. 1928-cи илин ноyабрында Реyн-Вестфал вилаyҽтинин 213 мин металчысы тариф мüгавилҽнамҽсинҽ yенидҽн бахмаг вҽ 8 саатлыг иш кüнü уğрунда мüбаризҽyҽ башлады. Рур

металчыларыны мüдафиҽ етмҽк ҽламҽти алтында Орта Алмани-yанын 50 мин металчысы да ҽмҽк һаггынын артырылмасы тҽлҽби илҽ тҽтил етди. Tҽтил вҽ локаутлар üзüндҽн итирилмиш иш güнлҽринин

мигдары 1926-cы илдҽ 1,5 милyон идисҽ, 1927-cи илдҽ 6 милyона, 1928-cи илдҽ исҽ 21 милyона чатды. Öлкҽдҽ yени ингилаби yüксҽлиш ҽламҽтлҽри yаранырды.

Дахили ишлҽр назири сосиал-демократ Зеверинг yыğын-cаглары, ингилаби мҽтбуаты гадаğан етмҽyҽ, Компартиyанын вҽ digҽr fҽhlҽ тҽшкилатларыnıн фҽалларыны тҽгиб етмҽyҽ башлады. Höкумҽт 1929-cу ил бир маy нüмаyишини гадаğан етди. Сосиал-демократ партиyасынын рҽһбҽрлиyи Алманиyа фҽһлҽлҽриn мüраcиҽт едҽрҽк онлара нüмаyишҽ чыхмамаğы тöвсиyҽ едирди.

Лакин нüмаyиш олду. Берлин полисинин рҽисi сосиал-демократ Серgибелин ҽмринҽ göрҽ бир маy нüмаyиши заманы полис нüмаyишчилҽрҽ атҽш ачды. 33 nҽфҽр адам öлдüрüлдü. Фҽһлҽлҽр мüдафиҽ олунмаğа башладылар. Берлинин Неyкен vҽ Веддинг

67

даирҽлҽриидҽ баррикадалар гурулду. Лакин тҽрҽфлҽрин gücü олдугcа геyри-бҽрабҽр иди вҽ фҽһлҽлҽр мҽğлубиyyҽтҽ уğрадылар.

Маyын 3-дҽ сосиал-демократ G.Мüллер һöкумҽти бüтüн Алманиyада kommunistlҽrin yaratdıqları «Гызыл cҽбһҽчилҽр иттифагыны» гадаğан етди, һалbuki bu zaman faşist hҽrbi birlҽşmҽlҽri fҽhlҽlҽrҽ qarşı öz talançılıq fҽaliyyҽtlҽrini güclҽndirirdilҽr.

Алманиyа дüнyа игтисади бöһраны дövрüндə (1929—

1933-cü иллəр) Бöһраn иллəриндə Алманиyанын игтисади вəзиyyəти.

Yунг планы. Алманиyада 1929-cу iлдҽ 1933-cü iлҽ гҽдҽр

давам етмiш игтиsади бöһран башланды. Истеһсалын кҽскин сурҽтдҽ ашаğы дüшмҽсi баш верди. Сҽнаyе истеһсалынын üмуми һҽcми 1929-cу илҽ нисбҽтҽн 1932-cи илдҽ 60% азалды. Рҽсмi

мҽлу-мата göрҽ ишсизлҽрин саyы 1928-cи илдҽки 2 милyондан

1932-cи iлдҽ 5.5 мiлyон нҽфҽрҽ (bҽzi mҽnbҽlҽrdҽ bu rҽqҽm 6 milyon göstҽrilir) гҽдҽр артды; Алманиyанын бüтüн сҽнаyе фҽһлҽлҽ-ринин 44,7%-нiн иши yох иди; бундан башга бiр чох

фҽһлҽлҽр гысалдылмыш иш güнüндҽ ишлҽyирдилҽр. Фҽһлҽ вҽ гуллуг-чуларын üмумi gҽлири 1929-cу нлдҽки 44,5 милyард маркадан 1932-cи илдҽ 25.7 милyард маркаyа гҽдҽр азалмышды.

Kҽндdҽ dҽ vҽziyyҽt xoşagҽlҽn deyildi. Кҽндлилҽрин кüт-лҽви сурҽтдҽ вар-yохдан чыхмасы просеси gücлҽнирди. Ҽgҽр 1924-1928-cи iллҽрдҽ борcлулуг üзüндҽн торпаğын мҽcбури сатылмасы орта һесабла илдҽ 1646 hektar саһҽни ҽһатҽ едирдисҽ, 1929-1932-cи иллҽрдҽ орта iллiк рҽгҽм 5095 hektara гҽдҽр артмышды. Алманиyа кҽнд тҽсҽррüфатыnын üмуми борcу 1924-cü илдҽ 2 милyард марка һесаб едiлдiyi һалда, 1932-cи

илдҽ о 13,9 милyард маркаyа чатмышды. Характерик cҽһҽт

бурасын-дадыр ки, бу мҽблҽğин 73%-ни ҽсасҽн зҽһмҽткеш

кҽндлi тҽсҽр-рüфатынıн üзҽринҽ дüшҽн ипотек борcлар тҽшкил

едирди. Бöһран иллҽриндҽ кҽнд тҽсҽррüфатындан gҽлҽн üмуми

gҽлир 30% азал-мышды.

68

АБШ, Инgилтҽрҽ вҽ Франсанын iмпериалист гüввҽлҽрi ал-ман буржуазиyасына yардым göстҽрмҽyи, öлкҽнин дахилiндҽ

онун сиyаси мöвгелҽрини мöһкҽмлҽтмҽyи зҽрури һесаб едир-дилҽр. АБШ-ын тҽшҽббüсü iлҽ 1929-cu ilin avqustunda Haaqa

konfransında тҽртиб едилмиш вҽ 1930-cу илдҽн гüввҽyҽ мин-миш Yунг тҽзминат планы бу мҽгсҽди güдüрдü, о Дауес пла-ныны ҽвҽз едирди.

Yунг планы тҽзминатын üмумн мҽблҽğинин 113,9 мил-yард маркаyа гҽдҽр азалдылмасыны, 37 ил ҽрзиnдҽ иллик öдҽни-шин 2 милyард марка олмасыны вҽ бу мüддҽт кечдикдҽн сон-ра иллик öдҽнишин ихтисар едилмҽсини нҽзҽрдҽ тутурду. Yунг планына göрҽ мüттҽфиглҽрин Алманиyадакы бüтün nҽзарҽт органлары лҽğв едилирди. Тҽзминатын алынмасы вҽ дöвлҽтлҽр арасында бöлüшдüрüлмҽси üчüн Базелдҽ беyнҽлхалг һагг-

һесаб банкы yарадылырды. АБШ инһисарлары бу баnкдан Алма-ниyа сҽнаyесини, биринcи нöвбҽдҽ, һҽрби сҽнаyени вҽ yа онун-ла ҽлаqҽdar olan sҽnaye sahҽlҽrini maliyyҽlҽşdirmҽk üçün istifadҽ edirdilҽr. 1930-cu ildҽ Antanta qoşunları Reyn

vilayҽtini tҽrk etdilҽr. Тҽзминат öдҽнишлҽриндҽн cаныны тамамилҽ гуртармаğа

чалышан Алманиyа һöкумҽти 1931-cи илдҽ нöвбҽти тҽзмiнат мҽблҽğини верҽ билмҽyҽcҽyини билдирди. АБШ президенти Hувер

алман инһисарчыларынын кöмҽyинҽ gҽлди вҽ борcларын öдҽнили-шинҽ бир ил мöһлҽт верди. 1932-ci илдҽ Лоzaннаdа кечирилмиш тҽзминат конфрансы, бüтüн тҽзминат тҽдиyyҽлҽрiни cҽмиси 3 милyард маркаyа сатын алаcаğы һаггында Алманиyанын

тҽҽһһüдü илҽ ҽлагҽдар олараг тҽзминат öдҽнишлҽрини даyандыр-маğа даир гҽрар гҽбул етди. Лакин Алманiyанын бу üч мiл-yарды вермҽyҽcҽyи дҽ тамамилҽ аyдын иди. Буна һеч кҽс üмид дҽ бҽслҽмирди. Тҽzminat mҽsҽlҽsi bu cür başa çatdı.

69

Бунунла бирлиkдҽ игтисади бöһран gенишлҽнир вҽ öлкҽдҽ вҽзиyyҽт gетдикcҽ пислҽширди. Инһисарлар һöкумҽтдҽн даһа гҽти тҽдбирлҽр göрüлмҽсини тҽлҽб едирдилҽр. Алманиyанын mürtҽce dairҽlҽri вҽзиyyҽтдҽн чыхыш yолуну хариcи тҽcавüзкарлыğа һазырлашмагда вҽ ону һҽyата кечирмҽкдҽ göрüрдüлҽр. Мüллер

һöкумҽтинин ачыгдан-ачыğа белҽ yол тутмасына гадир олма-дыğыны билҽрҽк, онлар, саğ партиyаларын блокуну дüзҽлдиб-сосиал-демократ канслери uzaqlaşdırdılar вҽ yеni һöкумҽт tҽşkil etdilҽr.

Faşistlər tərəfindən hakimiyyəti ələ keçirmək üçün

hazırlıq görülməsi. 1930-cu il martın 30-da reyxstaqda Mҽr-kҽz fraksiyasının rҽhbҽri olan Brüninq hökumҽt başçısı oldu vҽ 1932-ci ilin iyununa qҽdҽr bu hökumҽtin fҽaliyyҽti da-vam etdi. Hökumҽtin tҽrkibinҽ katolik, xalq, demokrat partiyalarının, habelҽ Bavariya xalq partiyasının nümayҽn-dҽlҽri daxil oldular.

Brüninq hökumҽti öz fҽaliyyҽtinҽ işsizlҽrҽ verilҽn maddi yardımı, pensiyaları vҽ mҽmurların maaşlarını azalt-

maq vҽ vergilҽri artırmaq haqqında fövqҽladҽ dekretlҽrlҽ başladı vҽ Almaniya zҽhmҽtkeşlҽri üzҽrinҽ yeni hücuma keçdi. Hökumҽt eyni zamanda burjuaziya vҽ yunkerlҽrin mövqelҽrini möhkҽmlҽtmҽk üçün tҽcili tҽdbirlҽr gördü. Iri sҽnayeçilҽr vҽ tacirlҽr kredit şҽklindҽ 2 milyard marka aldı-

lar. 1,2 milyard marka iri banklar arasında bölüşdürüldü. İri firmalar ixracat tҽminatı vҽ maddi yardım olaraq 3,1 mil-yard marka aldılar. ―Şҽrq yarımı‖ adı altında 13 min aqra-riya 4 milyard marka buraxıldı.

Fövqҽladҽ dekretlҽr vҽ xalq kütlҽlҽrinin vҽziyyҽtinin ciddi surҽtdҽ ağırlaşması ölkҽdҽ sinfi mübarizҽnin daha da kҽskinlҽşmҽsinҽ sҽbҽb oldu. İşsizlҽrin kütlҽvi aclıq nüma-yişlҽri başlandı. İşsizlҽr ҽrzaq mağazalarına soxuldular. Tez-tez polislҽrlҽ toqquşma baş verirdi. Brüninq hökumҽtin

70

mövqelҽrini möhkҽmlҽtmҽk arzusu ilҽ 1930-cу илин сентyаб-рында реyхстага yени сечкилҽр кечирди. Сечкилҽрдҽ коммунист-лҽр 4,6 милyон, 1928-cи илдҽкиндҽн 1 милyон 300 мин чох сҽс алдылар. Реyхстагда 76 коммунист депутат yер тутду. Сосиал - демократлар кечҽн сечкилҽрҽ нисбҽтҽн 600 миn сҽс итирҽрҽк

8,5 милyон сҽс вҽ 143 мандат алдылар. Аралыг буржуа партиyа-ларына верилҽн сҽслҽрин мигдары да хеyли азалды. Бунунла бир-ликдҽ Hитлерин фашист партиyасына верилҽн сҽслҽрин саyы хеyли артды.

Фашистлҽр һакимиyyҽти ҽлҽ кечирмҽк üчüн сиyаси мüба-ризҽ апарараг билдирирдилҽр ки, онлар Версал мüгавилҽсини вҽ онун һҽрби силаһланмалара вҽ Алманиyанын һҽрби фҽаллыğына

аид олан мҽһдудиyyҽтлҽрини лҽğв едҽcҽклҽр, 1914-1918-cи иллҽ-

рин биринcи дüнyа мüһарибҽси нҽтиcҽсиндҽ Алманиyанын итир-диyи ҽразилҽрҽ вҽ «алман iрqinҽ» мҽнсуб оласы диgҽр Авропа ҽразилҽринҽ саһиб олачаглар, онлар «алман иргинҽ» бир һҽyат

«саһҽси» кими лазым олаcаг һҽр чüр башга ҽразилҽри дҽ ҽлҽ ке-чирҽcҽклҽр. Hитлерчилҽр алман халгынын бüтüн башга халглар-дан üстüн олмасы һаггында иргчилiк «нҽзҽриyyҽсини» gениш тҽблиğ едир вҽ тҽсдиг едирдилҽр ки, «алман ганындан олан

адамлар» «али iргдҽндирлҽр», буна göрҽ дҽ онлар аğалыг ет-мҽли вҽ башга халглары мҽһв етмҽлидирлҽр. Бу програм, душ-кüнлҽшмиш, ҽхлагсыз вҽ мҽнсҽбҽ чатмаг üчüн ҽлдҽн дüшҽn

адамлары öзüнҽ cҽлб eдiрди. Hитлерчилҽр капиталистлҽрҽ ком-мунистлҽрдҽn гисас алмаğы, sабiг забит вҽ кичик забитлҽрҽ öз хидмҽтлҽрини давам eтдирмҽлҽри вҽ мҽнсҽб саһиби олмалары

üчüн орду yаратмаğы, хырда буржуазиyаyа тиcарҽти gенишлҽн-дирмҽyи вҽ һҽyат сҽвiyyҽсини yахшылашдырмаğы вҽд едирдилҽр.

Hiтлерчiлҽрин Версал мüгавилҽсини тҽнгид етмҽлҽри насио-налистлҽрҽ хош gҽлирди. Фашистлҽр еyни заманда сöздҽ iри капi-талы пислҽmҽk вҽ фҽһлҽ синфинiн мöһкҽм олмаyан вҽ gери

71

галмыш тҽбҽгҽлҽрини алдатмаг yолу илҽ öз тҽрҽфлҽринҽ чҽкмҽк

üчüн öз партiyаларынын адына «сосиалист» сöзüнü ҽлавҽ етмиш-дилҽр.

Сҽмҽрҽлҽшдирмҽ иллҽриндҽ вҽ хüсусҽн iгтисади бöһран ил-лҽриндҽ yашаyыш сҽвиyyҽси сüрҽтлҽ пислҽшҽн хырда таcир, сҽнҽт-кар, кҽндли вҽ зиyалыларын gенiш тҽбҽгҽлҽри, иш тапмагдан üми-дини тамамилҽ кҽсмиш олан ишсизлҽрин бир һиссҽси, нҽ шҽһҽрдҽ,

нҽ дҽ кҽнддҽ иш тапа билмҽyҽн gҽнcлҽр-хырда буржуа хадим-лҽри вҽ сосиал-демократиyанын саğ рҽһбҽрлҽри тҽрҽфиnдҽн мüх-тҽлиф вҽдлҽрлҽ даим алдадылмыш олан бüтüн бу тҽбҽгҽлҽр, бир-дҽн-бирҽ фашизмҽ тҽрҽф üз чевирдилҽр. Онлар насионал-сосиа-листлҽрин онларын вҽзиyyҽтлҽрини yахшылашдыраcаглары һаггын-дакы бош вҽдлҽринҽ инанырдылар. Алманиyанын mühafizҽkar

гüввҽлҽри, yолдан чыхарылмыш вҽ фашистлҽр тҽрҽфиндҽн тҽшкил едил-миш алман ҽһалисинин милyонларла кüтлҽсини фҽһлҽ синфинҽ гаршы гоyмаг имканы ҽлдҽ етдилҽр.

Hитлерчилҽр öзлҽринин «СС» (мüһафизҽ дҽстҽлҽри) вҽ «СА» (һücумчу дҽстҽлҽр) тҽшкилатларыны yаратдылар. Бунлар «кüчҽлҽри

ҽлҽ кечирмҽкдҽ» насист партиyасына кöмҽк етмҽли идилҽр. Hитлер бу тҽшкилатлардан кüтлҽлҽр üзҽриндҽ һöкмранлыг едҽ билҽcҽк «yени аğалар тҽбҽгҽси» yаратмаğы вҽд едирди.

Hитлер партиyасы реyхстага 107 депутат кечирди, бу пар-тиyа öз бöyüклüyüнҽ göрҽ реyхстагда iкiнci партiyа олду. Бу вахта гҽдҽр реyхстагда cҽми 12 насист-депутат вар иди.

Сinфи мüбаризҽнин кҽскинлҽшмҽси вҽ ингилаби гüввҽлҽриn

артмасы шҽраитиндҽ Алманиyа буржуазиyасы елҽ бир гüввҽ ахта-рырды кi, оnа ҽсасланараг о öз һакимиyyҽтини мöһкҽмлҽндирҽ

бiлсin вҽ харicи тҽcавüзкарлыğа һазырлашсын. Алманиyа буржуа-зиyасы белҽ бир гüввҽни фашист партиyасында göрüрдü.

1931-cи илин ilin oktyabrında Hartsburqda (Braunş-veyq) faşist konfransı çağırıldı. Buraya Hitler, millҽtçilҽrin

72

başçısı Hügenberq, bankir Şaxt vҽ başqaları toplaşmışdılar. Onlar burada алмаn инһисарларынын нümаyҽnдҽлҽрi, görkҽmli aqrarilҽr, адмираллар vҽ generallarlа görüşdülҽr. Bunların hamısını demokratik qaydaları lҽğv etmҽk cҽhdlҽri birlҽşdi-rirdi. Hitlerҽ maksimum yardım göstҽrmҽk, o cümlҽdҽn, pul yardımı göstҽrmҽk qҽrara alındı. Ölkҽdҽ Hitlerçi nasional-сосиалист партиyанын башчылыğы алtында фаşist diktatuрасы гурмаг üчün ―Hартсбург‖ адланан бир cҽбһҽ yаранды ки,

бурада алман фашизмiнин мüхтҽлиф истигамҽтлҽриni müxtəlif

qurupları малиyyҽчилҽр, yункерлҽр вҽ реyхсvер рҽһбҽрлҽри илҽ бирлҽшдилҽр.

1932-cи ил yанварын 27-дҽ Дüсселдорфда сҽнаyечилҽрин гапалы конфрансы топлашды. Hитлер бурада öз програмы

һаггында мҽрузҽ етди. О бiлдiрдi ки, демократиyа — «сар-саглыğын аğалыğыдыр» вҽ фашистлҽр «Алманиyада марксизмiн кöкüнü тамамилҽ кҽсмҽк üчüн гҽти гҽрара gҽлмишлҽр‖. Hитлер

деди ки, Алманиyаyа «һҽyат саһҽсi» лазымдыр ки, о бüтüн баш-га дöвлҽтлҽр üзҽриндҽ аğалыг етмҽлидир, бунун üчüн «миллҽтин

бüтün сиyаси гüввҽси», бунуnла ҽлагҽдар олараг исҽ, ордунун саyынын 8 милyона чатдырылмасы лазымдыр. Сҽнаyе магнатлары бу програмы гҽбул етдилҽр. Буржуазиyа вҽ yункерлҽрин

кассаларындан һитлерчи партиyаyа милyонларла марка верил-мҽyҽ башланды. Hitler hҽmçinin bildirdi ki, o, xüsusi mülkiy-yҽtҽ toxunmayacaqdır. Bu çıxış inhisarçıları razı saldı.

Башга имперiалист öлкҽлҽрин mühafizakar гüввҽлҽри дҽ Hитлер партиyасына бöyüк yардым göстҽрирдiлҽр. Бу ишдҽ АБШ имперiалiстлҽри һҽлледиcи рол оyнаyырдылар. Hҽлҽ 1929-cу илдҽ

Уолл-Стрiт iнһисарчылары Hитлер партиyасыnа 10 милyон доллар верҽрҽк ону малиyyҽлҽшдирмҽyҽ башламышдылар. 1931-cи илдҽ Hитлер онлардан даһа 15 милyон доллар алмышды.

Компартиyа республикаnы мüдафиҽ етмҽк üчüн бüтüн

гüввҽсини сҽрф едiрди. Лакин бу мüбаризҽдҽ о, сосиал-демок-

73

рат партиyасынын рҽһбҽрлиyи тҽрҽфиндҽн мüдафиҽ олунмурду.

Бирlҽşmiş фҽһлҽ синфи cҽбһҽсини фашiстлҽрҽ гаршы гоyмаг һаг-qында Компартиyанын АСДП рҽһбҽрлиyинҽ мüраcиҽти cавабсыз галды. АСДП рҽһбҽрлиyи ваһiд cҽбһҽ идеyасыны рҽдд едир вҽ özüнüн фашизм тҽрҽфиндҽн һеч бир тҽһлüкҽ олмадыğına даир бҽyанаты илҽ зҽһмҽткеш кüтлҽлҽр ичҽрисиндҽ позğуnлуг салырды.

Буржуазиyанын, yункерлҽрин, забитлҽрин вҽ бüтün дünyаnын mühafizҽkar гüввҽлҽри тҽрҽфиндҽн мüдафиҽ едилҽн

fашизмiн, мüтҽшҽккил гüввҽсинҽ гаршы, сосиал-демократ

партиyасы вҽ һҽмкарлар иттифаглары рҽһбҽрлҽринин zҽif фҽалиyyҽти нҽтиcҽ-синдҽ дüшкüнлҽшмиш олан даğыныг фҽһлҽ синфи дурурду.

Faşistlərin hakimiyyət başına gəlməsi. 1932-cи илдҽ Hин-денбургун президентлик вахты гуртарырды. 1932-cи илин март аyына yени сечкилҽр тҽyин едилди. Буржуа парtiyалары yенидҽн Hинденбургу сечмҽyи гҽрара алдылар. Бу тҽклифҽ Mҽrkҽz, дöвлҽт партиyасы (keçmiş демократ партиyасы), алман халг партиyасы вҽ Бавариyа халг партиyасы тҽрҽфдар идилҽр. Сосиал-демократ партиyасы да Hинденбургун намизҽдлиyини мüдафиҽ

етди вҽ билдирди ки, о бунунла öлкҽни Hитлердҽн хилас едҽcҽк-дир вҽ Hиндеnбургун сечилмҽси «ҽн кичик мüсибҽт» сиyасҽти-дир.

Коммунистлҽр yенидҽн соsиал-демократлара мüраcиҽт

едҽрҽк, Пруссиyа һöкумҽтинин башчысы сосиал-демократ Брау-ну президент сечмҽк üчüн бирgҽ чыхыш етмҽyи тҽклиф етдiлҽр. АСДП рҽһбҽрлиyи бу тҽклифи yенҽ белҽ бир уyдурма бҽһаnҽ илҽ рҽдд етди ки, ҽgҽр Hинденбург сечилмҽсҽ, Hитлер сечилҽcҽкдир, һалбуки Hитлерин сечилмҽмҽси üчüн Hин-денбургун ҽлеyһинҽ

сҽс вермҽyин лазым олдуğу тамамилҽ аyдын иди. АКП МК Е.Телманы президентлиyҽ намизҽд ирҽли сüрдü. 1932-cи ил мартын 13-дҽ сечкилҽр кечирiлдi. Ернст Телман

5 милyон сҽс, Hинденбург—18,6 милyон сҽs, Hитлер—11,3

милyон сҽс вҽ Дустерберг (миллҽтчилҽрin рҽһбҽри) —2,5 мил-

74

yон сҽс алды. Белҽ бир cҽһҽти геyд етмҽк лазымдыр кi, Hитлер Алманиyа вҽтҽндашы деyил, Австриyа тҽбҽҽси олдуğу üчüн онун намизҽдлҽр сырасына дахил олунмаг һаггы yох иди. Лакиn Брауншвеyг фашист һöкумҽти 1932-cи ил февралын 22-дҽ она алман вҽтҽндашлыğы верди. Фашистлҽрин сечкi кампа-ниyасыны капитал магнатлары пул илҽ тҽмин едирдилҽр.

Сечкилҽрин нҽтиcҽсиндҽ намизҽдлҽрдҽн һеч бири сҽслҽрин мüтлҽг чохлуğуну ала билмҽди вҽ буна göрҽ дҽ сечкилҽрин икинcи дöврҽси тҽyин едилди. Президент Hинденбург сечилди.

Лакин Hитлер дҽ 13,4 милyон сҽс алды. Алманиyада фашист диктатурасы гурулмасы üчüн реал тҽһлüкҽ олдуğу ашкара чыхды.

1932-cи ил маyын 30-да Брüнинг һöкумҽти истефа верди. Католик mҽрkҽz партиyасынын sağ ганадынын göркҽмли хадими, 1930-cу илдҽн Hитлерин насист партиyасы илҽ сых сурҽтдҽ баğлы олаn фон Папен Алманиyанын yени канслери сечилди.

Компартиyа фашизм вҽ мüһарибҽ илҽ мüбаризҽ üчüн бüтüн тҽрҽггипҽрвҽр гüввҽлҽри сҽфҽрбҽрлиyҽ алмаг ишини gücлҽндирди. 1932-cи ил иyулун 12-дҽ АКП-нин тҽшҽббüсü илҽ

Берлиндҽ ваһид cҽбһҽнин антифашист конгреси олду. Конгресдҽ иштирак етмиш 1465 нüмаyҽндҽдҽн 379 нҽфҽри АКP üзвü, 132 нҽфҽри АСДП üзвü вҽ 954 нҽфҽри битҽрҽф иди. Конгресдҽ антифашiст һҽрҽкат комитҽсi yарадылды.

Фашизмҽ гаршы мüбаризҽyҽ gетдикcҽ даһа чох халг кüтлҽси гошулурду. Аптифашист нüмаyишиндҽ Вупперталда —70 мин нҽфҽр, Ессеnдҽ — 60 мин нҽфҽр, Дортмундда — 30 мiн нҽфҽр, Ерфуртда 40 мiн нҽфҽр, Дрездендҽ тҽхмiнҽн 80 мiн нҽфҽр адам иштiрак етмишди. АСДП рҽһбҽрлҽри фашизмi дҽф етмҽyҽ нҽиnки кöмҽк етмирдiлҽр, һҽтта мüбаризҽни gенiшлҽндирмҽкдҽ Компартиyаyа һҽр васитҽ iлҽ мане олурдулар. Бу да сосиал-демократ партиyасынын мöвгелҽрини зҽифлҽдирди. Иyулун 20-дҽ Паpеn Пруссиyанын сосиал-демократ һöкумҽтини говду вҽ öзünü Пруссиyаныn империyа комиссары

75

тҽyиn етди. Компартиyанын üмуми тҽтил чаğырышы илҽ бирgҽ чыхыш етмҽк һаггындакы тҽклифҽ АСДП рҽһбҽрлиyи тҽрҽфиnдҽн рҽдд едилди. Сосiал-демократиyа рҽhбҽрлҽри yалныз парламент мü-

баризҽсi зҽмининдҽ дурдугларыны билдирирдiлҽр. Браун билдирди

кi, оnуn анcаг бирcҽ арзусу вардыр - о да «yавашcа öз вҽзi-

фҽсиндҽн gетмҽк» арзусудур.

Папен реyхстагы бурахды вҽ 1932-cи ил иyулун 31-дҽ сеч-килҽр кечирди. Коммунистлҽр 5,3 милyон сҽс алараг, онларын ардынcа gедҽн сечиcилҽрiн саyынын yенҽ дҽ чохалмасына наил олдулар. Фашистлҽр 13,7 милyон сҽс алыб 230 депутат кечирдилҽр. Лакин бу, фашiстлҽрин һöкуmҽт тҽшкiл етмҽси üчüн кифаyҽт деyилди.

Веyмар республикасында олан гаyдаyа göрҽ, реyхс-тагын һҽр дҽфҽ yенi сессиyасыны yашча ҽн гоcа депuтат ачmаlы idi. Буна göрҽ дҽ реyхстагыn yени тҽркибинин сессиyасыны алман вҽ дüнyа ингилаб һҽрҽкатынын гоcаман хадими, 75 yашлы Клара Тсеткин ачды; о, öз нитгiндҽ фашизми вҽ онун архасында дураnлары бöyüк бир гüввҽ вҽ инамла ифша етдi вҽ

зҽһмҽткеш кüтлҽлҽри фашизм ҽлеyһинҽ мüбаризҽдҽ һҽрҽкҽт бирлиyинҽ чаğырды.

Папен yенидҽн реyхстагы бурахды. 1932-ci ил ноyабрыn 6-да кечирилмиш сечкилҽрдҽ коммунистлҽр 6 милyон, сосiал-демократлар—7,2 мiлyон сҽс алдылар, фашiстлҽр исҽ 2 милyон сҽс итiрдилҽр вҽ мандатларынын саyы 230-дан 196-yа endi. Коммунистлҽрин вҽ сосиал-демократларын бiрликдҽ 221 mandatı vар идi. Фашист рҽһбҽрлҽри iчҽрисиндҽ чахнашма дüшдü.

Aлман rҽhbҽr dairҽlҽri фашiстлҽрин һакимиyyҽт башына gҽлмҽсi üчüн бüтüн гüввҽ илҽ кöмҽк едирди. Ноyабр сечкилҽrindҽn сoнра Папен истефаyа чыхды. Gенерал Шлеyхер һöкuмҽt bашчысы олду. Бу, фашизмҽ кечид һöкумҽти иди. 1933-cü ил yанварын 5-дҽ Кöлндҽ, Америка капиталы илҽ сых сурҽтдҽ

76

ҽлагҽдар олан вҽ американ инһисарынын Алманиyадакы нüмаyҽндҽси кiми чыхыш едҽн банкир Шредерин вилласында Папен, Тиссен вҽ Hитлерин бирgҽ göрüшü олду. Бурада Hитлерин һöкумҽт башчысы олмасы һаггында гҽрар чыхарылды.

Шлеyхер һöкумҽтинин фашiст терроруна cаваб олараг АКП МК Берлин fҽhlҽ sinfini фашизм вҽ мüһарибҽ ҽлеyһинҽ нüмаyиш етмҽyҽ чаğырды. 1933-cü ил yанварын 25-дҽ 150 мин Берлiн фҽһлҽси сых дҽстҽлҽрлҽ Берлинин кüчҽлҽриндҽн кечди.

Е.Телман, В.Улбрихт, Д.Шеyер, В.Флорин нüмаyишин öн сыра-ларында gедирдiлҽр. Бунунла белҽ бу нüмаyиш бiр даһа göстҽр-дi ки, ҽgҽр сосiал-демократ рҽһбҽрлҽри зҽһмҽткеш кüтлҽлҽрi фа-шизмҽ гаршы мüбаризҽyҽ апарсаyдылар, Алманиyада фашизм һакимиyyҽт башына gҽлҽ билмҽзди. Сосиал-демократиyанын саğ рҽһбҽрлҽри, һҽлҽ дҽ сосиал-демократиyаyа инанан вҽ онларын ардынcа gедҽн милyонларла фҽһлҽлҽрин фашизмҽ гаршы мüгаvi-мҽтiни зҽифлҽдирдилҽр. Бу, ҽслиндҽ бüтüн ҽксiнгiлаbi гüввҽлҽ-

рin «аnтикоммунизм» шüары алтында бирлҽшмҽсinҽ кöмҽк едирди. Алмаn фҽһлҽ синфи һücума кечҽн буржуазиyа гаршысыn-

да парчаланмыш, сиyаси вҽ тҽшкилати cҽһҽтдҽn тҽрксiлаһ едiлмиш-ди. Зҽһмҽткеш халгын башга тҽбҽгҽлҽри исҽ фашизм бошбоğаз-лыğы саyҽсиндҽ yолдан чыхарылмышды.

Алманiyа Коммунист партиyасы кифаyҽт гҽдҽр gücлü деyилди, сосiал-демократиyа вҽ һҽмкарлар иттифаглары рҽһбҽрлҽ-

ринин ирадҽсинҽ зидд олараг кüтлҽлҽри фашизмҽ гаршы галдырмаğы вҽ гҽти дöyüшҽ апармаğы баcармырды.

1933-cü ил yанварын 30-да Hинденбург Hитлери Алмани-yанын дöвлҽт канслери вҽзифҽsинҽ тҽyин етди. Hitler öz hökumҽ-

tini ―milli hҽmrҽylik hökumҽti‖ adlandırıldı. Dünya iqitsadi böhranı Almaniyada faşizmin hakimiyyҽt başına gҽlmҽsinҽ tҽkan verdi.

Versal müqavilҽsinin alçaldıcı şҽrtlҽri Almaniyada

şovinizmin tҽbliğatının genişlҽnmҽsinҽ imkan verdi. Alma-

77

niyada faşistlҽr kutlҽvi sosial bazaya malik olmağı bacar-

dılar. Bunun ҽsas sҽbҽbi fҽhlҽlҽr, kҽndlilҽr vҽ burjuaziyanın

sҽbatsız ünsürlҽrinin onun dalınca getmҽsi idi. Faşistlҽr

siyasi cҽrҽyana çevrildilҽr. Almaniyanın iri maliyyҽ dairҽlҽri

faşistlҽri maliyyҽ cҽhҽtdҽn tҽmin etdilҽr. Ҽslindҽ Almani-

yada yaranan faşist diktaturası da iri maliyyҽ maqnatlarının

diktaturasından başqa bir şey deyildi. Almaniyada fҽhlҽ sin-

finin parçalanması, xüsusilҽ komunistlҽrin sosial-demokrat-

ları «nasistlҽrin mötҽdil qanadı» adlandırması da bu

mҽsҽlҽdҽ mühüm rol oynadı. Nasional-sosialistlҽrin gҽnclҽri

müdafiҽ edҽrҽk özlҽrinҽ onların simasında güclü dayaq

yaratmaları, hҽlҽ 20-ci illҽrdҽ partiya işini yenidҽn qurma-

ları, 1928-ci ildҽ partiyanın ҽrazi tҽşkilatlarını yaratmaları,

nҽinki regionlarda, hҽtta küçҽ vҽ mҽhҽllҽlҽrdҽ dҽ partiya

özҽklҽri qurmaları, "pivҽxana qiyamı"ndan sonra seçki yolu

ilҽ hakimiyyҽtҽ gҽlmҽyҽ üstünlük vermҽlҽri vҽ bu sahҽdҽ

tҽbliğatı genişlҽndirmҽlҽri dҽ onların qҽlҽbҽsinҽ imkan

yaradan mühüm amillҽr idi. Dindarlar da nasional-so-

sialistlҽri müdafiҽ etdilҽr. Almaniyada nasional-sosialistlҽrin

ҽleyhinҽ olan qüvvҽlҽr zҽif idi. Beynҽlxalq vҽziyyҽt, ABŞ-ın

bu mҽsҽlҽdҽ bitҽrҽf mövqeyi vҽ Avropada formalaşmış

ictimai rҽy dҽ nasional-sosialistlҽrin xeyrinҽ oldu.

Алманиyа 1933-1939-cу иллəрдə фашист диктатурасы

дöврüндə .Öлкəдə фашист diktaturasının qurуlması.

Hитлерчилҽрин һакимиyyҽт башына gҽлмҽси алман халгынын тарихиндҽ ҽн кҽдҽрлi дöврüн башланğыcы олду. Öлкҽдҽ алман

империализми-нин ҽн тҽcавüзкар, ҽн qҽddar вҽ ҽн şovinist

даирҽлҽринин дик-татурасы гурулду. Бу даирҽлҽр öз гаршыларында

дахили сиyасҽт саһҽсиндҽ - фҽһлҽ һҽрҽкатыны дармадаğыn етмҽк,

зҽһмҽткешлҽ-рин бüтüн демократик наилиyyҽтлҽрини лҽğв

етмҽк, алман хал-гыны алман инһисарларынын итаҽткар алҽтинҽ

78

чевирмҽк, хариcи си-yасҽт саһҽсиндҽ - алман империализминин

дüнyа аğалыğыны гур-маг уğрунда ҽн гыса бир вахт ичҽрисиндҽ

yени мüһарибҽyҽ һа-зырлаşмаг вҽ onu етмҽк вҽзифҽсини гоyмушдулар.

Алманиyада maliyyҽ burjuaziyasının yardımına ҽsas-lanan фашист диктатурасы дöврüндҽ империализмин маһиyyҽти бüтüн дüнyаны ваһимҽyҽ салан ҽн еyбҽcҽр бир шҽкилдҽ öзüнü бüрузҽ верди.

Öз маһиyyҽтинҽ вҽ мҽншҽyинҽ göрҽ фашизм беyнҽлхалг

бир һадисҽ iдi. Фашизмин ҽн мüртҽcе нöвü олан алман фашиз-минин һакимиyyҽт баşıна gҽлмҽсинин бир чох дüнyа халгла-рынын мüгҽддҽраты üчün уğурсуз нҽтиcҽси олду. Yени империа-лист мüһарибҽсинin башлыcа гызышдырыcысы олан алман фашизми беyнҽлхалг ҽксингилабын зҽрбҽ дҽстҽсi кими чыхыш едирди.

Hiтлер һöкумҽти малиyyҽ капиталынын ачыг диктатурасы иди. Оnун тҽркибинҽ ири iнһисарчылар Hüкенберг вҽ Шахт (1934-cü илин августундан һöкумҽт üзвü идилҽр), фашист партиyасынын

ҽсас башчылары - Gеринг, Gеббелс (1933-cü илин мартындан),

Фриç, реyхсвериn рҽһбҽри gенерал Бломберг вҽ башгалары дахiл олмушдулар. Папеn каnслер мüавиnи вҽзифҽсиnҽ кечмiшди. Hit-ler öz hökumҽtini ―Milli hҽmrҽylik hökumҽti‖ adlandırırdı.

Höкумҽт ilk gündҽn фҽһлҽ һҽрҽкатыны дармадаğын ет-мҽyҽ башлады. 1933-cü ил февраlın 1-dҽ реyхстаг бурахылды вҽ yеni сечкилҽр тҽyин олунду. Феvралын 4-дҽ прeзидеnt Hиnдеn-бург, һöкумҽт органларына һҽр cüр yыğынcаğы гадаğан етмҽк

вҽ гҽзетлҽри баğламаг ихтиyары верҽн фöвгҽладҽ декретi имза-лады.

Полис тҽрҽфиндҽн силаһ ишлҽдил-мҽси вҽ фашист партиyасынын

һücумчу вҽ мüһафизҽчи дҽстҽлҽриндҽн yардымчы полис гüввҽлҽри yарадылмасы һаггындакы фҽрманларла мöһкҽмлҽндирилмиш олан декрет шиддҽтли террор üчüн бир сигнал олдu. Фашизмин сиyаси ҽлеyһдарларынын кüтлҽви сурҽтдҽ

79

тҽгиб олунмасына башланды. Hитлер һакимиyyҽтинин илк алты һҽфтҽси ҽрзиндҽ һҽбсханаyа yалныз 18 мин коммунист салынмышды. Hҽбсҽ алынанлар ичҽрисиндҽ сосiал-демократлар да,

зиyалыларын нüмаyҽндҽлҽри дҽ вар идi. Мисли göрüнмҽмиш тер-рор, азğын миллҽтчилик вҽ шовинизм тҽблиğаты алман халгыны горхутмаг, кüтлҽшдирмҽк, ону мüбаризҽ етмҽк гüдрҽтиндҽн мҽрһум етмҽк мҽгсҽдини güдüрдü.

Reyxstaqın faşistlər tərəfindən yandırılması. Илк һҽфтҽлҽрдҽ һöкумҽтин вҽзиy-yҽти мöһкҽм деyилди вҽ фашистлҽр

гаршыдакы реyхстаг сечкилҽри-нин нҽтиcҽлҽриндҽн cидди сурҽтдҽ

горхурдулар. Онлар yенидҽn yардым üчüн öлкҽнин ҽн бöyüк инһисарларына müraciҽt etdilҽr. Hитлер февралын 20-дҽ Алманиyанын ҽн ири сҽнаyечилҽринин мüшавирҽсини чаğырды, сечки кампаниyасыны кечирмҽк üчüн бу мüшавирҽ 3 милyон реyхсмаркалыг фонд yаратмаğы гҽрара алды.

Сечкилҽр ҽрҽфҽсiндҽ Hитлерчилҽр мüдһиш бир фитнҽкарлыг

тҽшкил етдилҽр. 1933-cü ил fевралын 27-си gеcҽси Керингин баш-чылыг етдиyи бир фашист групу реyхстагын бинасыны yандырды.

Hiтлерчилҽр реyхстагын yандырылмасында коммунистлҽри тҽгсир-лҽндирҽрҽк кüтлҽви таланлар вҽ һҽбслҽр кечирмҽк учüн бҽһанҽ yаратдылар. Kommunist G.Dmitrov hҽbs edildi. Тҽкcҽ бир

Берлиндҽ һҽмин gеcҽ 1500, бüтüн öлкҽдҽ iсҽ 10 мiн комму-нист һҽбсҽ алынды.

1933-cü ил февралын 28-дҽ фöвгҽладҽ декретлҽ Веyмар

конститусиyасынын, шҽхсиyyҽт, сöз, мҽтбуат, yыğынcаглар vҽ итти-фаглар азадлыğыны тҽмин едҽн бüтüн маддҽлҽрi лҽğв едилди. Бü-

тüн öлкҽ һҽбс дüшҽрgҽлҽри илҽ долду. Höкумҽт органлары

Компартиyанын сечкилҽрдҽ иштиракыны гадаğан етмҽyҽ hҽlҽ cürҽt etmҽmişdisҽ dҽ, ҽslindҽ o, gizli vҽziyyҽtҽ keçmişdi.

1933-cü il мартын 3-дҽ Hитлерчилҽр kommunist һҽрҽка-тына аğыр зҽрbҽ ендирдилҽр. Компартиyанын вҽ алман халгынын садиг оğлу Е.Телман һҽбсҽ алынараг зиндана салınды.

80

1933-cü ил мартыn 5-дҽ реyхстаг сечкилҽри son dҽrҽcҽ

mürҽkkҽb bir şҽraitdҽ кечдi. Лакин Компартиyа мüбаризҽни зҽифлҽтмҽди. 4 милyон 850 мин сечиcи ҽз сҽсини она вeрмишдi. Сосиал-демократлар 7 милyон 180 мин, burjua partiyaları isҽ 9 milyon сҽс алмышдылар. Насионал-сосиалист партиyасы 17 милyон sҽs топлаmışdı. Yалныз 81 коммунист депутат һҽбс едилдикдҽ вҽ онларын мандатлары етибарсыз саyылдыгдан соnра, hитлерчилҽр реyхстагда чохлуг ҽлдҽ edҽ бiлдилҽр. Faşistlҽr bu qҽlҽbҽni ―milli inqilab‖ adlandırdılar.

Сечкилҽрдҽн сонра Hитлер вҽ онун ҽлалтылары öз ҽлеyһдар-ларынı тҽгиб едилмҽсини gücлҽндирирдилҽр. Мартда yени, даһа аğыр террор һадисҽлҽри бüтüн öлкҽни бüрüдü. Зҽһмҽткешлҽри Hитлерчилҽрин һакимиyyҽти гаршысында ваһимҽyҽ салмаг üчüн, есесчи дҽстҽлҽри кüчҽлҽрдҽ адамлара ишgҽнcҽ верир, онлары шикҽст едир вҽ öлдüрüрдüлҽр. Кüтлҽви yҽһуди гырğынлары нҽтиcҽ-

синдҽ бüтöв мҽһҽллҽлҽр бош галырды. Кüлли мигдарда фҽһлҽ вҽ зиyалылар мҽһкҽмҽсиз һҽбсханалара вҽ һҽбс дüшҽрgҽлҽринҽ göндҽрилирдилҽр.

Мартын 24-дҽ реyхстаг, һöкумҽтҽ фöвгҽладҽ сҽлаһиyyҽт верилмҽси һаггында ганун гҽбул етди ки, бу да ҽслиндҽ реyхстагын вҽ конститусиyа галыгларынын лҽğв едилмҽси демҽк нди. Дöвлҽт апаратында ирги вҽ сиyаси ҽламҽтлҽр ҽсасында тҽмизлик кечирилди, бу исҽ фашистлҽрҽ iстҽдиклҽри адамлардан дöвлҽт апараты yаратмаг имканы верди.

Фашiстлҽр фҽһлҽ синфи вҽ онун тҽшкилатлары üзҽринҽ һücуму

давам етдирҽрҽк, маyын 2-дҽ һҽмкарлар иттифагларыны дарма-даğыn етдилҽр. Онларын ҽмлакы мüсадирҽ едилди, рҽһбҽрлҽри iсҽ һҽбс дüшҽрgҽлҽринҽ салындылар. Hҽмкарлар иттифаглары, мҽcбури сурҽтдҽ, тамамилҽ фашист партиyасынын табелиyиндҽ олан алман

―Ҽмҽк Cҽбһҽси‖ндҽ бирлҽшдирилдилҽр («ваһид шҽклҽ салын-дылар»). Бундан сонра һитлерчилҽр зҽһмҽткешлҽрин бüтüн диgҽр кüтлҽви тҽшкилатларыны (идман иттифагларыны, ишсизлик вҽ хҽстҽлик

81

заманларында yардым göстҽрҽн хҽстҽхана кассаларыны, маариф cҽмиyyҽтлҽрини вҽ башга cҽмиyyҽтлҽри) бурахдылар.

1933-cü ил иyунун 23-дҽ AСДП-нин фҽалиyyҽти гадаğан едилди. Hалбуки бир аз бундан ҽввҽл онун реyхстагдакı фраксиyасы Hитлер һöкумҽтiniн хариcи сиyасҽтини бҽyҽнҽрҽк она сҽс вермишди. АСДП-нпн iдарҽ һеyҽти Прагаyа мüһачирҽт етдi, онун сырави üзвлҽриnиn, хüсусҽn сол ганадынын бiр һиссҽси iсҽ giзли антифашист фҽалиyyҽтҽ кечди. Бунларын ичҽрисиндҽ О. Гротевол да вар иди. Белҽлiклҽ, 100 güн ҽрзiндҽ алман

фҽһлҽлҽринин тҽхминҽн 100 иллик аğыр мüбаризҽ нҽтicҽсиндҽ ҽлдҽ етдиyи бüтун һüгуг вҽ азадлыглар зорла онун ҽлиндҽн алыныб лҽğв едилди. Фҽһлҽ синфи öз партиyа вҽ тҽшкилатларынын ачыг фҽалиyyҽт göстҽрмҽк имканларындан тамамилҽ мҽһрум олду.

Бiр аз сонра бüтüн буржуа партиyалары бир-биринин ардын-cа «öз-öзлҽрини бурахдыгларыны» елан етдилҽр. Иyулда верилмиш

гаnуна göрҽ öлкҽдҽ yалныз насионал-сосiалiст партиyасы мöв-cуд ола билҽрди. 1933-cü илiн декабрында «Партиyа вҽ дöвлҽтин бирлиyini тҽмин етмҽк һаггындакы» башга бир ганунла бу

партиyа Алманiyаныn һöкумҽт тҽшкiлаты елан едилди.

Леyпсигдə məhkəmə prosesi. 1933-cü ilin сент-yабрында

һитлерчилҽр реyхстагын yаnдырылмасы иши üзрҽ фитнҽкар мҽһкҽмҽ

просеси тҽшкил етдилҽр. Коммунистлҽри тҽгсирлҽнди-рҽрҽк, онлар

дüнyа иcтимаиyyҽти гаршысында Алма-ниyада тö-рҽтдиклҽри

мüдһиш террора вҽ кüтлҽви таланлара бҽраҽт газан-дырмаг,

«дüнyа коммунизми» ҽлеyһинҽ «галиб мüбаризлҽр» ролунда чыхыш етмҽк истҽyирдилҽр.

Мҽһкҽмҽ просеси Леyпсигдҽ сентyабрын 21-дҽн де-

кабрын 23-нҽ гҽдҽр давам етди. Ҽсас мüгҽссир Алманиyада

мüһаcирҽтдҽ олан беyнҽлхалг коммунист вҽ фҽһлҽ һҽрҽка-тынын göркҽмли хадими Gеорgи Димитров иди. Hитлерчилҽр мҽһ-

кҽмҽ просеси üчüн материаллар дüзҽлтмҽyҽ тҽхминҽн yарым ил вахт сҽрф етдилҽр, лакин фҽһлҽлҽрин ичҽрисиндҽн онлара лазым

82

олаcаг бир нҽфҽр дҽ шаһид ҽлдҽ едҽ билмҽдилҽр. Öзüнüн мҽһкҽмҽдҽки мҽрд вҽ cҽсур чыхышлары илҽ К.Димитров Леyпсиг просесини бüтüн фашист системинин дҽһшҽтли ифшасына чевирҽ билди. Онун атҽшин нитглҽри АКП-yҽ вҽ Алманиyанын бüтüн gизли антифашист тҽшкилатларына сиyаси истигамҽт верирди. Демҽк олар, бüтüн öлкҽлҽрдҽ К.Димитрову вҽ онун yолдашларыны мüдафиҽ етмҽк üчüн gениш һҽрҽкат башланды. Hҽрҽкат нҽинки фҽһлҽлҽри, һҽтта орта тҽбҽгҽлҽрин бир һиссҽсини

вҽ габагcыл зiyалылары да ҽһатҽ етди. К. Димитровун һҽбсха-надан анасыnа, баcысына, Анри Барбüсҽ, Ромен Роллана вҽ башгаларына yаздыğы мҽктублар һҽрҽкатын gенишлҽнмҽсинҽ

кöмҽк етди. Парисдҽ Hитлерчи фашизм гурбанларына Беyнҽл-халг yардым комитҽси yарадылды; Лондонда, реyхстагын насистлҽрин öзлҽри тҽрҽфиндҽн yандырылдыğыны сüбут едҽн ҽкс-

мҽһкҽмҽ просеси тҽшкил едилди. Леyпсиг мҽһкҽмҽси мüгҽссир-лҽрҽ бҽраҽт вермҽк мҽcбуриyyҽтиндҽ галды. Бу, беyнҽлхалг антифашист һҽрҽкатынын бöyüк гҽлҽбҽси олду.

Höкумҽтнн тҽдбирлҽри онун сиyасҽтинiн ҽсил маһиyyҽ-

тинi gетдiкcҽ даһа да аyдын göстҽрирди. Hiтлерiн вҽ фашистлҽрin

yухары тҽбҽгҽсинин, ҽввҽллҽр вердiклҽрi вҽдлҽрi һҽyата кечiр-мҽк һаггында дüшüнмҽк белҽ истҽмҽдiклҽрi ашкара чыхды. Хырдa буржуазиyанын бiр һиссҽси ичҽрисиндҽ бир гҽдҽр мҽyуслуг ҽмҽлҽ gҽлмҽyҽ башлады ки, бу мҽyуслуг хырда буржуазиyа ичҽрисiндҽн топланмыш һücумчулары да бüрüдü. Hücумчу дҽстҽлҽр «yeni чеврiлиш етмҽк» һаггында тез-тез тҽлҽблҽр ирҽлi сüрмҽyҽ башладылар. Бу заман Hитлер вҽ онун ҽлалтылары бутüн наразылыгла вҽ фашист партиyасы ичҽрисiндҽки

мüхалифҽтлҽ һесаблашмаğы гҽрара алдылар. 1934-cü iлin 30 иyун günü Алманиyа тарихiнҽ «узун бычаглар gеcҽсi» кiмi дахил олду. Hҽмин gеcҽ, 1200 нҽфҽрдҽн артыг адам — башлыcа олараг һücумчу дҽстҽлҽринин рҽһбҽрлҽри, һабелҽ Hiтлерин фашист партиyасы ичҽрiсиндҽки кечмиш тҽрҽфдарларындан ибарҽт олан

83

ҽлеyһдарлары öлдüрüлмüшдü. Öлдüрüлҽнлҽр ичҽрисиндҽ һücумчу дҽстҽси гҽрарgаһынын рҽиси капитан Рем, сабиг дöвлҽт канслери gенерал Шлеyхер вҽ башгалары вар иди. Artıq Hitlerҽ qarşı müxalifҽtdҽ dayanan heç kim qalmadı.

Almaniya iqtisadiyyatının müharibəyə hazırlanması. Фашист диктатурасы алман iмпериализминин ҽн тамаһкар cҽһдлҽринин һҽyата кечиrilmҽsi üçün чох gениш меyдан ачды. «Антикоммунизм»дҽн дҽм вурмасы алман империализмини Совет Иттифагы üзҽринҽ тҽһрiк етмҽк üмидиндҽ олан дüнyа

imperialist гüввҽлҽринин фашист Алмаnиyасына фҽал yардым göстҽрмҽсини тҽмин едирди. Фашiзм гурулушу заманы игтисадиyyатын һҽрбилҽшдирилмҽсинин genишлҽндирилмҽси диgҽр

öлкҽлҽрин импе-риалистлҽринин, бирinci нöвбҽдҽ Инgилтҽрҽ вҽ

АБШ-ын рҽğбҽт вҽ yардымына сҽбҽб олурду.

АБШ вҽ Инgилтҽрҽнин yардымы фашист Алманиyасыны ҽввҽл-лҽр алдыğы борcлары öдҽмҽкдҽн азад етмҽк, она yени борcлар вермҽк, Алманиyа üчüн стратежи хаммал вҽ һҽрби материаллар

алмагдан öтрü пул бурахмаг вҽ бу маллары yеринҽ чатдыр-маğы тҽшкил етмҽк, һабелҽ американ вҽ инgилис фирмалары васи-тҽси илҽ она һҽрби-техники yардым göстҽрмҽк шҽклиндҽ ифадҽ едилирди.

1933-cü илдҽн башлаyараг, башга капиталист öлкҽлҽри кими, Алманиyа да yаваш-yаваш бöһрандан чыхмаğа башлады.

Hитлери һакимиyyҽт башына gҽтирмиш олан ири алман инһисарлары öлкҽнин игтисадиyyатына рҽһбҽрлиyи билаваситҽ öз ҽллҽринҽ алараг ону тамамилҽ yени мüһарибҽ һазырлыğына табе етмишдилҽр. Бüтüн һазырлыг тҽдбирлҽри комплексинҽ, 1933-cü илин апрелиндҽ yарадылмыш там gизли сурҽтдҽ ишлҽyҽн мüдафиҽ шурасы башчылыг еднрди. Игтисадиyyаты ҽлагҽлҽндирмҽк üчун алман тҽсҽррüфатынын баш Шурасы yарадылмышды ки, бунун тҽркиби фашист диктатурасыныn синфи маһиyyҽтини ҽкс етдирирди. Онун 16 üзвüндҽн 9-у ири инһисарчы (полад трестиндҽн Тиссен,

84

«И.Г.Фарбениндустри»-дҽн Бош, ири електротехника консер-нинин башчысы Сименс, Калиy синдикатындан Дин вҽ башгалары), 4-ü ири банкир (о cüмлҽдҽн ҽн ири банкирлҽр олан Шредер вҽ Реyнһардт) вҽ 2-си ири аграри иди.

Hитлер һöкумҽтинин вердиyи бир сыра декретлҽр ири инһисар-лар üчüн онларын gҽлирлҽринин даим артмасыны, кичик рҽгиблҽри-нин арадан галхмасыны, фҽһлҽ синфини геyри-мҽһдуд дҽрҽcҽдҽ истисмар етмҽсinи тҽмин едирди. Дöвлҽт инһисарчы капитализми gетдикcҽ даһа бöyüк сüрҽтлҽ inкишаф едирди.

Höкумҽтин, мҽcбури картеллҽшдирмҽ һаггында вҽ аксионер мüҽссисҽлҽрини «ислаһ етмҽк» һаггындакы вердиyи ганунлар капиталын тҽмҽркüзлҽшмҽсиnҽ вҽ хырда мüҽссiсҽлҽрин ири мüҽссисҽлҽр тҽрҽфиндҽн удулмасына һҽр васитҽ илҽ кöмҽк едирди. Нҽтиcҽдҽ ири картеллҽрин саyы артдыğы һалда, хырда, картеллҽшмҽмиш мüҽссисҽлҽрин саyы кҽскин сурҽтдҽ азалырды. Аксионер cҽмиyyҽтлҽринин саyы азалырды, лакин онларын һҽр бирннин орта капиталы артыр, ҽн гüдрҽтлилҽринин капиталы исҽ мисли göрüнмҽмиш һҽддҽ чатырды.

Дöвлҽт апаратынын ири инһисарлара gетдикcҽ даһа артыг дҽрҽcҽдҽ табе едилмҽси, игтисадi һҽyатын идарҽ олунмасы системиндҽ dҽ öз ҽксини тапмышды. 1934-cü ил февралын 27-дҽ «Алман игтисадiyyатынын üзви гурулушуна һазырлыг» һаггында vерилмиш ганун «фüрерчилик» принсипини тҽсҽррüфат һҽyатына да

аид етди. Ҽн мüһüм сҽнаyе саһҽлҽриндҽ yарадылмыш 6 импе-риyа групуна, саһҽлҽр üзрҽ даһа кичик тҽсҽррüфат груплары вҽ

yарымгруплар, üмумимпериyа тҽсҽррüфат палатасына исҽ вила-yҽтлҽрдҽки 18 тҽсҽррüфат палатасы табе едилирди. Бу груп-лардан вҽ палаталардан һҽр бiринiн башына, геyри-мҽһдуд ихтиyара саһиб олан iри iнһисарчылар гоyулмушду, онлар, һҽрби игтисадиyyаты инкишаф етдирмҽк üчüн һöкумҽтiн вердиyи ҽмрлҽрин сҽнаyечилҽр тҽрҽфиндҽн лазыми сурҽтдҽ һҽyата кечирилмҽсинҽ нҽзарҽт едирдилҽр. Фашист диктатурасы иллҽриндҽ

85

Алманиyанын игтисади вҽ сиyаси һҽyатында, малiyyҽ олигархиyасынын ҽн мüртҽcе вҽ милитарист ҽһвали-руһиyyҽли даирҽлҽриндҽ олан ҽлли аилҽ hҽlleдиcи рол оyнаyырды.

Milli bank sisteminin sağlamlaşdırılmasına başlanıldı. Banklar ―yҽhudi kapitalı‖ından tҽmizlҽndi. Ölkҽdҽki bank-ların sayı 1725-dҽn 477-yҽ endirildi. 1936-cı ildҽ dördillik plan tҽtbiq edildi. Plana görҽ bu müddҽtdҽ alman ordusu hҽrҽkҽtҽ, alman iqtisadiyyatı isҽ müharibҽyҽ hazır olmalı idi.

Hҽyата кечирилмҽсинҽ Керингин башчылыг етдиyи вҽ 1936-cы илин октyабрындан тҽтбиг едилмҽyҽ башламыш «дöрдиллик планын» мҽгсҽdи, стратежи һҽрби материаллар истеһсалы саһҽсиндҽ мüстҽгиллик (автаркиyа) ҽлдҽ етмҽкдҽн ибарҽт иди. 1937-ci ilin ҽvvҽlҽrindҽ artıq ölkҽdҽ 300 yeni zavod tikilmişdi, bunlar hҽrbi mҽqsҽdlҽrҽ xidmҽt edirdi. 1938-ci ildҽ Almaniya ümumi iqtisadi potensialı baxımından Avropada ikinci, dҽmir, polad vҽ alüminium istehsalına görҽ dünyada birinci yeri tuturdu. Digҽr faşist dövlҽtlҽrinin iqtisadi sistemindҽn

frҽqli olaraq Almaniyada dövlҽt istehsalçı vҽ istehlakçı ilҽ birlikdҽ bazar münasibҽtlҽrinin bҽrabҽr hüquqlu iştirakçısı deyildi. Onlara qarışmırdı. İqtisadiyyatın dövlҽt tҽnzimlҽn-mҽsi mövcud deyildi. Dövlҽt tҽnzimlҽnmҽsi ҽsasҽn ҽmҽk münaqişҽlҽrini yumşaltmağa, iri vҽ xırda biznes arasında kompromis yol tapmağa istiqamҽtlҽnmişdi.

Фашизм üсули-идарҽсинин гурулдуğу илк güнлҽрдҽн башла-yараг тҽсҽррüфатын сüрҽтлҽ һҽрби игтисадиyyат релсинҽ кечирил-мҽсинҽ башланды. Yенидҽнгурма ишлҽри беш ҽсас хҽтт üзрҽ апарылырды: 1) һҽрби-хаммал базасынын һазырланмасы; 2) һҽрби сҽнаyенин сüрҽтлҽ инкишаф етдирилмҽси; 3) фҽһлҽ гüввҽси илҽ тҽ-

мин етмҽк тҽдбирлҽринин һҽyата кечирилмҽси; 4) ҽрзаг базасы-ныn һазырланмасы; 5) бüтун öлкҽнин тҽнзимедиcи вҽ һҽрбилҽш-дириcи оргаnларынын yарадылмасы.

86

Кöмüр һасилаты, дҽмир, полад, мис, никел вҽ саир мате-риалларын истеһсалы дурмадан артырды. 1932-cи илдҽн 1939-cу илҽ гҽдҽр хариcи öлкҽлҽрдҽн хаммал вҽ yарымфабрикатларын gҽти-рилмҽси ики дҽфҽдҽн чох артмышды.

Бüтüн истигамҽтлҽр üзрҽ һҽрби сҽнаyенин сüрҽтлҽ инкишаф етдирилмҽси фашист Алманиyасынын игтисади сиyасҽтини мüҽyyҽн едҽн бир һал иди. Yени һҽрби заводлар бöyüк сüрҽтлҽ тикилирди. Бунунла yанашы олараг мüлки сҽнаyеnин хеyли һиссҽси силаһ

истеһсалына кечирилир вҽ чохлу һҽрби tехника еһтиyаты топланылыр-ды. Hитлерин етираф етдиyинҽ göрҽ, Алманиyа 6 ил ҽрзиnдҽ силаһ-

ланмаyа 90 милyард реyхс марка сҽрф етмишди. Силаһланмаyа вҽ ордуyа сҽрф олунмуш вҽсаит 1933-1934-cü бüдcҽ илиндҽки 24 фаизҽ гаршы бüтüн хҽрcлҽрин 53 фаизини тҽшкил едирди. 1935-1939-cu illҽrdҽ alman ordusunun sayı 5 milyon nҽfҽrҽ çatdı.

Фҽһлҽ синфинин һҽyат сҽвиyyҽсинҽ вҽ һüгуqларына едилҽн һücум онун, демҽк олar, tamamilҽ ҽsarҽt altına alınması demҽk idi. Fabrik-zavod komitҽlҽri, тариф мüгавилҽлҽри вҽ мüнсифлҽр мҽһкҽмҽsи һаггындакы бüтüн низамнамҽлҽри, иш

вахтынын узунлуğуну, ҽмҽк мüһафизҽсини, дахили гаyда-

ганунлары вҽ с. низама салан гаyдалары лҽğв етмиш олан «Мил-ли ҽмҽyин тҽшкили һаггында» 1934-cü ил 20 yанвар гануну фҽһлҽ синфинин ҽлдҽ етдиyи наилиyyҽтлҽрҽ cидди зҽрбҽ ендирди. Мüҽссисҽнин саһиби öз мüҽссисҽсинин гиyмҽтлҽрини, иш güнüнüн узунлуğуну, cҽримҽлҽри, cҽза тҽдбирлҽрини вҽ с. тҽкбашына мüҽyyҽн едҽ билҽн «фüрер» олмушду. Мüҽссисҽнин бüтüн коллективи «фüрерин дружинасы» eлан едилирди. Бу дружина она гаршы «сҽдагҽтли» олмаğы öһдҽсинҽ göтüрüрдü. Бундан башга,

тҽтиллҽрин, һабелҽ маашларын аз да олса артырылмасы уğрунда мüбаризҽ апармаğы гадаğан едҽн ганунлар верилмишди. 1934-1937-cи иллҽрин бир сыра гҽрарлары металчылара, кҽнд тҽсҽррüфаты вҽ тикинти фҽһлҽлҽринҽ öз иш yерлҽрини дҽyишдирмҽyи гадаğан едирди.

87

1933-cü илин маyында гiсмҽн, 1935-cи илин иyунунда исҽ насионал-сосиалист дöвлҽтинин «бüнöврҽси» елан едилмиш мҽcбури ҽмҽк мüкҽллҽфиyyҽти тҽтбиг едилди. Бüтüн gҽнcлҽр вҽ гызлар хüсуси олараг тҽшкiл едилмиш һҽрбилҽшдирилмиш дüшҽрgҽ-

лҽрдҽ бу мüкҽллҽфиyyҽти кечмҽyҽ мҽcбур едилирдилҽр. Бу ганун дöвлҽтҽ мüфтҽ фҽһлҽ гüввҽси вермҽкдҽн башга, она ҽлавҽ һҽрби континgенти һазырламаг имканы да верирди. Тҽбиидир ки, ҽмҽк мüкҽллҽфиyyҽтинин бüтüн аğырлыğы фҽһлҽлҽрин вҽ ҽһалинин орта тҽбҽгҽлҽринин ушаглары üзҽринҽ дüшüрдü.

Hитлер Алманиyасынын рҽһбҽрлҽри ири yункерлҽри мüдафиҽ етмҽклҽ һҽмчинин кҽнддҽ фашизмин голчомаг даyаğыны yаратмаğа чалышырдылар. «Ирси һҽyҽтлҽр» һаггында 1933-cü ил 29 сентyабр тарихли ганун белҽ даyаğын — «yени торпаг вҽ ган задҽgанынын» yарадылмасыны нҽзҽрдҽ тутурду. Бу гану-на göрҽ, фашистлҽрин siyаси бахышларына шҽрик олан вҽ 7,5 һек-тардан 125 һектара гҽдҽр хüсуси торпаğы олан, «тҽмиз ганлы арилҽрҽ» мҽхсус кҽндли тҽсҽррüфаты ирси зüмрҽyҽ дахил едилирди. Бüтüн ҽмлакы (торпаг, тикилилҽр, мал-гара, аваданлыг, кüбрҽ

вҽ с.) iлҽ бирликдҽ бу cüр тҽсҽррüфатлар бöлüшдüрüлҽ билмҽзди, онлар вҽрҽсҽлҽрдҽн бирисинҽ, адҽтҽн бöyüк оğула чатырды, аилҽ-

нiн диgҽр üзвлҽри исҽ öзлҽри бу тҽсҽррüфатдан чыхыб gетмҽyҽ мҽcбур олурдулар. Ирси һҽyҽтлҽрин бир сыра имтиyазлары вар иди: онлар торпаг верgисиндҽн, вҽрҽсҽлик верgисиндҽn азад олунур-дулар, онларын торпаглары мüсадирҽ едiлмир вҽ giров гоyул-мурду.

Göстҽрилҽн тҽдбирлҽрдҽн башга, дöвлҽт инһисарчы капитализмi малиyyҽ вҽ тиcарҽт сиyасҽтi üзҽриндҽ cидди нҽзарҽт гоyмагда, чатышмаyан стратежi малларын истеһсалыны тҽнзим етмҽкдҽ, сҽнаyени тҽһлüкҽсiз раyонлара кöчüрмҽкдҽ, мотор-лар üчüн кöмüр вҽ yанаcаг бöлgüсüнü тҽнзим етмҽкдҽ, анбар бinалары вҽ автострадлар тiкмҽкдҽ, ҽмҽyин сон дҽрҽcҽ итi тҽртöкмҽ сüрҽтини тҽмин етмҽк мҽгсҽди илҽ техникадан

88

истифадҽ етмҽкдҽ вҽ саирҽдҽ öз тҽзаһüрüнü тапырды. Мüһарiбҽ һазырлыğына yöнҽлдилмиш башга ҽлавҽ ишлҽр тҽшкiл етмҽклҽ Hитлерчilҽр öлкҽдҽ ишсизлҽрин саyыны 1933-cü илдҽкi 4,8 мiлyоn-дан 1938-cи iлин сентyабрында 469 минҽ ендiрҽрҽк, хеyлi азал-да билдiлҽр. Бу ишдҽ, дüнyа iгтисади бöһранындан сонра капиталист öлкҽлҽри конyунктурасынын üмуми yахшылашмасы да бöyüк рол оyнады.

Фашист һöкумҽтинин бüтüн сиyасҽти ири инһисарларын

фаyдасына иди. Веyмар республикасы дöврüндҽки инһисарлар фа-шизм заманында öзлҽринин һҽлледиcи ҽһҽмиyyҽтлҽрини сахла-мышдылар. Yени меyдана кҽлмиш милyончулар групу о гҽдҽр дҽ бöyüк деyилди, һҽм дҽ бунлар башлыcа олараг фашист рҽһбҽрлҽриндҽн ибарҽт iди. Бунунла ҽлагҽдар олараг 1937- cн илдҽ yарадылмыш «Gерман Керинг верке» адлы ҽн бöyüк консернин адыны чҽкмҽк лазымдыр. Гıса бир мüддҽт ҽрзиnдҽ бу консерн 177 заводу, 69 даğ-мҽдҽн вҽ металлурgиya сҽнаyеси мüҽссисҽsини, 156 тиcарҽт компаниyасыны, 46 мüхтҽлиф нҽглиyyат мüҽссисҽсини, 15 тикiнти фирмасыны вҽ диgҽр фирмалары

öзüндҽ бирлҽшдирмишди. Гызğын сiлаһланма вҽ зҽһмҽткешлҽрин истисмарынын güc-

лҽнмҽси фашист Алманиyасынын ҽсил аğаларынын - ири инһисарчы-ларын варлаnмасына кöмҽк едирди. Мҽсҽлҽн, «И.Г.Фарбенин-дустри» консернiнin gҽлiрi 1932-cи iлдҽ 48 милyон марка олдуğу һалда, 1939-cу iлдҽ онуn gҽлiри 363 милyон маркаyа гҽдҽр артмышды; Крупун сiлaһ isтеһсалы илҽ мҽшğул олан консернi 1933-1934-cü иллҽрдҽки 6,65 милyон маркаyа гаршы 1938- 1939-cу iллҽрдҽ 21,1 мiлyон марка халiс gҽлiр алмышды.

―Полад трести‖нiн вҽ бир сыра дigҽр iри iнһисар бирлҽшмҽлҽринин gҽлiрлҽrи дҽ хеyли артмышды.

Faşistlərin sosial siyasəti. Faşistlҽrin sosial siyasҽti cҽmiyyҽtin hҽyatında vҽtҽn-daşın rolunun artmasına xidmҽt edirdi. Ҽmҽk kitabçası sis-temi tҽtbiq edildi. Müҽssisҽ

89

sahiblҽri ilҽ işçilҽrin bҽrabҽrliyi elan olundu. Sosial şҽrҽf mҽhkҽmҽlҽri yaradıldı. Qiymҽt-lҽrin artması qadağan edildi. ―Vahid vҽtҽn, vahid dövlҽt, vahid rҽhbҽr‖ şüarı elan edildi. Ehtiyacı olan adamlara yardım göstҽrmҽk mҽqҽdi ilҽ ―Qış fondu‖ yaradıldı. Bu fon-dun xҽtti ilҽ 1937-ci ildҽ tҽxminҽn 10 mln. nҽfҽr ҽrzaq vҽ nҽğd pul almışdı. Ailҽ-nikah hüququna düzҽlişlҽr edildi. Al-maniyada yҽhudilҽrҽ 1936-cı ildҽn vҽtҽndaşlıq verilmҽ-sindҽn imtina edildi. Almanlarla nikaha girmҽk onlara qadağan edildi. Onlar 6

yaşından milli paltar geyinmҽli idilҽr. 1938-ci ilin noyabrın 9-u tarixҽ ―büllur gecҽlҽr‖ kimi daxil edildi. Hҽmin gecҽ yҽhudilҽrҽ qarşı milli qırğın tҽşkil edildi. Ölkҽdҽ qalan yҽhudilҽr 1 mlrd. marka mҽblҽğindҽ ir-qi tҽzminat ödҽmҽli idilҽr. Faşist diktaturası dövründҽ ölkҽ-dҽ 6 mln. yҽhudi öldürülmüşdü. Yҽhudilҽrin kütlҽvi şҽkildҽ öldürülmҽsi ―Xolokost‖ adını aldı.

Alman nasional-sosialistlҽri sinfi mübarizҽyҽ qarşı çıxdılar. ―Vҽtҽndaşlıq‖ haqqında qanuna ҽsasҽn almanlar

vҽtҽndaş, digҽr xalqların nümayҽndҽlҽri isҽ tҽbҽҽ adlandırıl-dı. Xüsusi mühüm işlҽrҽ baxmaq üçün 1936-cı ildҽ ―Xalq mҽhkҽmҽsi‖ yaradıldı. O, 5 min adama ölüm hökmü kҽsmiş-

di. Gestapo, S.A. hücum, SS mühafizҽ vҽ SD tҽhlükҽsizlik dҽstҽlҽri güclҽndirildi. SS-dҽ demoqrafiya siyasҽti ciddilҽşdi. SS ҽsҽkdaşlarından övladının olmasını istҽyҽn qızlar üçün 12 xüsusi doğum evi açıldı.

Dövlҽt hҽyatı üçün mühüm ҽhҽmiyyҽt kҽsb edҽn bütün mҽsҽlҽlҽr plebist yolu ilҽ hҽll olunurdu. Digҽr faşist rejim-

lҽrindҽn fҽrqli olaraq nasional-sosialistlҽr xalqın ruhunu qaldırmaq mҽqsҽdi güdürdülҽr.

1934-cü il iyun qanunu ilҽ bütün dövlҽt institutları üzҽrinҽ partiya nҽzarҽt qoyuldu.

90

Dövlҽt idarҽçiliyi sistemi vahid şҽklҽ salındı vҽ ya unifikasiya edildi. Kollegiallıq ҽvҽzinҽ subordinasiya vҽ ya tabelik prinsipi güclҽndirildi. Federal quruluş vҽ yerli özünü idarҽ sistemi lҽğv edildi. Nasional-sosialist partiyasının daxili strukturu olan hau, dairҽ, rayonlar vҽ ölkҽ ҽrazisinҽ tҽtbiq edildi.

1937-ci ildҽ qҽbul edilҽn ―Mҽmurlar haqqında qanun‖a ҽsasҽn dövlҽt qulluqçuları şҽxsҽn fürer qarşısında mҽsuliyyҽt daşıyırdılar.

Иш güнü дурмадан узадылырды. Алманиyада 1937-cи илдҽ бҽзи yерлҽрдҽ 10 саатлыг, бҽзи yерлҽрдҽ iсҽ даһа узун иш güнü мüҽyyҽн едилмишди. Фҽһлҽлҽр мüштҽрҽк мüгавiлҽлҽрдҽн мҽһ-

рум едилмиш, иcтимаи тҽминат фондлары хеyлi азалдылмышды. Фҽһлҽ синфи мüһарибҽyҽ Hитлерин ҽн yахын ҽлалтыларынын

рҽһбҽрлиyи алтында «Алманиyа ҽмҽк cҽбһҽси» тҽрҽфиндҽн һа-зıрланырды.

Ҽрзаг базасынын мüһарибҽyҽ һазырланмасына бöyüк

фикир верилирди. Бу заман малиyyҽ капиталынын кҽнд тҽсҽррüфа-тында мҽнафеyинҽ тохунулмур, ҽксинҽ, онун мҽнфҽҽт ҽлдҽ етмҽси üчüн һҽр чüр шҽраит yарадылырды. «Кҽнд тҽсҽррüфатында борcлулуг мüнасибҽтлҽрини тҽнзим етмҽк һаггында» 1933-cü ил 1 иyун тарихли ганунла фашист дöвлҽти ҽсасҽн ири саһибкарларын хüсуси кредиторлара олан борcларыны öз öһдҽсинҽ göтüрüрдü. Бунунла да öз капиталыны сüрҽтлҽ кҽнд тҽсҽррüфатына yеридҽн малиyyҽ капиталынын вҽ ири аграрилҽрин маддi мҽнафелҽри тҽмин едилирди. Кҽнддҽ верgи системинин бüтüн аğырлыğы ҽсасҽн кҽндлилҽрин üзҽринҽ дüшüр, ири yüнкерлҽрҽ вҽ мüлкҽдарлара исҽ тохунмурду.

Фашистлҽр кҽндлилҽрин бüтüн тҽшкилатларыны лҽğв етдилҽр вҽ 1933-cü илiн сентyабрында ири yüнкерлҽрин башчылыğы алтыnда ваһид «iмперiyа ҽрзаг силки» yаратдылар. Бу тҽшкилатын yардымы илҽ бüтün кҽnд тҽсҽррüфаты мҽһсуллары һесаба алыnыр,

91

гiyмҽтлҽр тҽнзим eдiлiр, истеһсалын һҽcми мüҽyyҽнлҽшдирилiрдi. Алман кҽnдлилҽринин yашаyышынын бüтün cҽһҽтлҽри фҽһлҽлҽрин yашаyышындан һеч дҽ аз мҽһдудлашдырылмамышды. Фашизмин кҽнддҽки сиyасҽти ҽн нҽһаyҽт, хырда кҽnдлилҽрин ҽксҽриy-yҽтинин вар-yохдан чыхмасына вҽ дилҽнчи кöкüнҽ дüшмҽсинҽ сҽбҽб олмушду.

Дüнyа аğалыğы uğrunda müharibənin ideoloji cəhətdən

hazırlanması. Hitler xarici siyasҽti dҽ geopolitik nҽzҽriyyҽyҽ

ҽsaslanırdı. Burada qarşıya qoyulan mҽqsҽd bioloji dövlҽt,

tҽbii sҽrhҽdlҽr vҽ optimal coğrafi-iqtisadi rayonlar yarada-

raq "yeni dünya qaydası" qurmaq idi. 1933-cü ilin fevralın 1-

dҽ verilҽn dekretdҽ yaşamaq hüququnun tҽsdiqi, azadlığın

bҽrpası xarici siyasҽtin ҽsas vҽzifҽlҽri kimi müҽyyҽnlҽş-

dirilmişdi. Nasional-sosialist partiyasında yaradılan xarici

siyasҽt şöbҽsinҽ Rozenberq rҽhbҽrlik edirdi. İlk dövrdҽ

Almaniya hökumҽti ҽsas diqqҽti Avropa ölkҽlҽri ilҽ ikitҽrҽfli

münasibҽtlҽrin qurulması vҽ inkişafına yönҽltmişdi. 1933-cü

ilin fevral-iyul aylarında Cenevrҽdҽ keçirilҽn tҽrksilaha dair

konfransda Almaniya nümayҽndҽ heyҽti dҽ iştirak etdi vҽ

silahların saxlanması sahҽsindҽ digҽr dövlҽtlҽrlҽ Almaniya-

nın bҽrabҽrliyi prinsipini tҽklif etdi. Фашизм башчылары игтисадиyyаты һҽрбiлҽшдирмҽклҽ бҽра-

бҽр, һҽyасызcасына тҽбliğatı genişlҽndirirdilҽr. Алман фашизминин идеолоgиyасы беyнҽлхалг империализ-

мин ҽн мüртҽcе cҽһдлҽринин ифадҽси иди. Фашист идеолоgиyасынын башлыcа, ҽн тҽһлüкҽли cҽһҽтi шовинизм иди.

Алман фашистлҽри кüтлҽлҽрин иcтимаи сҽбҽблҽрдҽн доğан

наразылыğындан баcарыгла истифадҽ едир, öз империалист iшğал-чылыг сиyасҽтлҽрини алман халгынын вҽзиyyҽтини yахшылашдыра билҽcҽк бир васитҽ кими гҽлҽмҽ верирдилҽр. Hитлерчилҽр соyğуn-чу Версал мüгавилҽsи илҽ alçalдıлмıш олан алман халгынын

92

милли һисслҽриндҽн дҽ öз гисасчы мҽгсҽдлҽри üчüн истифадҽ eдирдилҽр.

Алмаn фашiстлҽрiнин идеолоgиyасынын ҽсас мüддҽалары Hитлерин «Маyн камpф» («Мҽним мубаризҽм») адлы кiтабыnда ифадҽ eдiлмишди. Бу китаб gениш сурҽтдҽ вҽ чох вахт зорла алман ҽһалиси ичҽрисиндҽ yаyылырды. Бу китабда Hитлер, güya кифаyҽт гҽдҽр «Hҽyат саһҽси» олмаyан алман иргинин üстüнлüyü һаггында нҽзҽриyyҽни тҽблиğ едирди. Hитлерҽ göрҽ Алманиyа «Hҽyат саһҽсини», «ҽн амансыз мüбаризҽ

üсулларына» да yол верилмҽси мüмкüн олан мüһарибҽ yолу илҽ ҽлдҽ етмҽли иди. Бу «нҽзҽриyyҽ» алман империализми тҽрҽфин-дҽн дüнyа аğалыğыны ҽлдҽ етмҽк һаггындакы сҽрсҽм планлара бҽраҽт газандырмаğа хидмҽт едирдi. О, беyнҽлхалг мҽсҽлҽлҽрин һҽллиндҽ зор ишлҽтмҽyи лазым билир вҽ бунларын динc yол илҽ һҽллини, елҽcҽ дҽ беyнҽлхалг мüнасибҽтлҽрдҽ гüввҽдҽ олан ганун вҽ мüqавилҽнамҽлҽрин тҽнзимедиcи тҽсирини инкар едирди.

Алман иргинин üстüнлüyü һаггындакы фашист «нҽзҽ-

риyyҽси» бüтüн кҽскинлиyи илҽ yалныз башга халгларын ҽлеyһинҽ деyил, алман халгынын öзüнüн ҽлеyһинҽ дҽ yöнҽлдилмишди. Бу

«нҽзҽриyyҽ» империалист гулдур трестлҽринин аğаларындан иба-рҽт «иргин» алман халгы вҽ башга халглар üзҽриндҽ һöкмран-лыğыны гурмаг cҽһдлҽрини öрт-басдыр едирди. Фашистлҽр öз тҽcавüзкарлыгларынын илк обyекти кими Авропаны, бурада исҽ, илк nöвбҽдҽ Совет Иттiфагыны истила етмҽyи планлашдырырдылар. Алман фашистлҽри öзлҽринин антisовет ишğалчылыг «Драnг нах Остен» (Шҽргҽ yüрüш) програмыны тҽртиб еtmişдилҽр.

Hакимиyyҽт башына gҽлдiклҽри илк güнлҽрдҽн етибарҽн

фашистлҽр, ҽсас фикирлҽрини ҽһалинин идеоложи cҽһҽтдҽн һазырлан-масыnа верҽрҽк, öлкҽнин һҽyатынын бüтüн cҽһҽтлҽрини öзлҽринин ҽн cидди нҽзарҽтлҽри алтына алдылар. 1933-cü илин мартында Hеббелсин башчылыğы алтында хüсуси тҽблиğат назiрлиyи yарадылды.

93

Тҽблиğат назирлиyинин мҽтбуат шöбҽси öлкҽдҽ олан бüтüн гҽзетлҽрҽ нҽзарҽт едирди, һҽм дҽ бурада да, хüсуси формада

тҽмҽркüзлҽшмҽ просеси gедирди. Мҽсҽлҽн, бüтüн алман гҽзет-лҽрi тиражынын 82,5 фаизини Hитлерин öз шҽхси мüлкиyyҽти олан рҽс-ми насист аgентлиyи нҽшр едирди. Hҽр һҽфтҽ кечирилҽн мҽтбуат конфрансында мҽтбуат нüмаyҽндҽлҽри yаланлар уyдурмаг üчüн тҽлимат алырдылар. Öлкҽдҽ ҽн cидди сензура гоyулмушду.

Фашистлҽр елми дҽ öз мҽгсҽдлҽринҽ табе етмҽyҽ чалы-шырдылар. Минлҽрлҽ алim вҽ мҽдҽниyyҽт хадими һҽбс дüшҽрgҽлҽ-

риндҽ ҽзаб верилиб öлдüрüлüрдü. А.Еyнштеyн, М.Борн,

Р.Курант, Ф.Габер вҽ дigҽр göркҽмли алимлҽр фашист Алмани-yасындан баш göтüрüб гачмаğа мҽcбур олмушдулар. Алман халгынын тарихини фашистлҽрҽ уyğун тҽрздҽ сахталашдырмаг мҽгсҽдинi güдҽн yüзлҽрлҽ китаб нҽшр едилирди; бу китабларда Алманиyанын кечмиш хадимлҽри фашист кими, бöyüк кҽндли һҽрҽкатлары исҽ фашист һҽрҽkатынын сҽлҽфи кими тҽсвiр едилирди. Фашистлҽр cоğрафиyаны вҽ башга елмлҽри öз мҽгсҽдлҽри üчün

тҽһриф едирдiлҽр. Бир дöвлҽт сҽрһҽдинин башга дöвлҽтлҽр һеса-бына gенишлҽндирилмҽсинин «зҽрури» олдуğуну сüбут етмҽyҽ

тҽшҽббüс göстҽрҽn yаланчы шовинист нҽзҽриyyҽси gео-политикаnы-һитлерчилҽр һакимиyyҽт башыnа gҽлдикдҽн сонра öзлҽринин рҽsми дoкtriналары еtмишдилҽр.

Мҽдҽниyyҽтин һҽрбилҽшдiрiлмҽси iлҽ хüсуси тҽшкiлат – мҽ-

дҽниyyҽт палатасы мҽшğул олурду. Ҽдҽбиyyата yардым göстҽ-

рҽн империyа идарҽси öз фҽалиyyҽтини Алманиyанын ҽн мҽшһур

yазычыларынын, о cüмлҽдҽн H.Hеyне, H.Манн вҽ бир чох баш-галарынын ҽсҽрлҽрини cамаат гаршысында тонгалларда yандыр-магла, гадаğан едилмиш китабларын «гара сиyаһысыны» тҽртиб

етмҽклҽ вҽ китабханаларда «тҽмизлик» апармаглa башламыш-ды.

Террор ҽлеyһинҽ етираз ҽламҽти олараг 250-yҽ гҽдҽр yазычы Алманиyаны тҽрк етди. Фашизм иллҽриндҽ ҽсил милли ҽдҽ-

94

биyyаты антiфашист yазычыларын ҽсҽрлҽри тҽмсил едирдi. И.Бехерин,

В.Бределин, Ф.Волфун, А.Зекерсин, H.Маннын, Л.Феyхтван-керин, А.Свеyкин, Е.Ремаркын, Т.Маннын вҽ башгаларынын мüһаcирҽтдҽ yaздыглары ҽсҽрлҽр дüнyа ҽдҽбиyyатıнын ҽн yахшы ҽсҽрлҽри сырасына дахилдир.

Фашистлҽр радиоверилишлҽриндҽн чох gениш истифадҽ едир-дилҽр. Шҽһҽрлҽрдҽ вҽ ҽн кичик кҽндлҽрдҽ радиорепроdукторлаr

гоyулмушду. Хüсуси олараг гурулмуш халг радио-qҽбуледи-cиси адланан гҽбуледиcи yалныз мҽркҽзи алман радиостаn-

сиyаларына гулаг асмаğа имкан верирди. 1933-cü ил ноyaбрын сону üчüн артыг yарым милyона гҽдҽр бу cüр гҽбуледиcи һаzырланмышды. Совет Иттифагынын радиоверилишлҽринҽ гулаг асаnлар һҽбс дüшҽрgҽлҽринҽ göндҽрилмҽклҽ cҽзаландырылырдılар. 1933-cü илин апрелиндҽн хариcдҽ yашаyан алманлар üчüн хüсуси радиоверилишлҽри башланмышды.

Театр сҽһнҽлҽриндҽ башлыcа олараг һҽрби вҽ иргчи харак-тердҽ олан пyеслҽр оyнанылырды. Кинотеатрларын екранларында

чохлу миллҽтчи вҽ милитарист филмлҽр göстҽрилирди. Кüтлҽлҽрҽ тҽб-лиğат васитҽси илҽ тҽсир göстҽрмҽкдҽ фашистлҽр интигама чаğыран маһнылара, сöзлҽрҽ вҽ мотивлҽрҽ бöyüк yер верирдилҽр.

Фашистлҽр мҽктҽби вҽ тҽрбиyҽни «силаһлы миллҽтин» ҽсасы елан етмишдилҽр. Мҽктҽблҽрдҽ öyрҽнилҽн ҽсас фҽнлҽр иргчилiк нҽзҽриyyҽсиндҽн вҽ һҽрби идеолоgиyадан, һабелҽ һҽрби мҽшğҽ-

лҽлҽрдҽн ибарҽт иди. Мҽктҽблҽрин бüтüн мüҽллимлҽри вҽ тҽлҽбҽ-

лҽри һҽрбилҽшдирилмиш сиyаси тҽшкилатларда иштiрак етмҽyҽ мҽc-бур идилҽр. Хҽрcлҽрин ҽсас һиссҽси һҽрби һазырлыğа сҽрф едилдиyиnдҽн öлкҽдҽ мҽктҽблҽрин вҽ шаgирдлҽрин саyы азалырды.

1933-cü iлin yаyында бüтüн gҽнcлҽр тҽшкилатлары бурахыл-мыш вҽ yа, gҽнcлҽрин һҽрбi һазырлığı вҽ онларын милитарист руһ-

да тҽрбиyҽ олуnмасы üчüн gениш истифадҽ едилҽн «Hитлерчи

gҽнcлҽр» тҽшкiлатына cҽлб едилмишди. «Hитлерчи gҽнcлҽр» тҽшки-латы, она дахил олан «Алман гызларынын иттифагы» вҽ мҽктҽбли-

95

лҽрин «Gҽнc миллҽт» тҽшкилаты iлҽ бирликдҽ, ҽсасҽн зорла, демҽк олар, 10 yашындан 18 yашына гҽдҽр олан бüтüн ушаглары вҽ gҽнcлҽри ҽһатҽ етмишди. «Gҽнcлҽрин физики тҽлими илҽ мҽшğул олaн империyа шурасы»нын рҽһбҽрлик етдиyи идман һҽрҽкаты да һҽрби һазырлыğын вҽ тҽлиматландырманын чохлу мüхтҽлиф формаларындан бириси иди.

Гызğын силаһланмаyа вҽ мüһарибҽyҽ ачыгдан-ачыğа һа-зырлыг göрüлмҽсинҽ бахмаyараг, алман фҽһлҽ синфи олдугcа

аğыр террор шҽраитиндҽ тҽтиллҽр тҽшкил едирди. 1938-cи илин yaзын-да Рур вҽ Саар вилаyҽтлҽринiн бир сыра раyонларында мҽдҽн-чилҽр, Берлин, Hамбург вҽ саир шҽһҽрлҽрин металчылары вҽ gҽми-гаyыранлары, Шимали Алманиyанын тохуcулары, Фелклинкенин sürücüлҽрi, Hамбург ҽтрафынын кҽнд тҽсҽррüфаты фҽһлҽлҽри, Манnerһеyмин гҽлибчилҽри вҽ и. а. тҽтил едирдилҽр. 1938-cи илин yаyында ордудан гачмаг һаллары геyд едилмишди. Бир сыра

yерлҽрдҽ ҽһали yыğынcаглар азадлыğыны һҽyата кечирмҽyҽ башла-мышды, иши даyандырмаг һаллары, ири һҽрби заводларда сабо-тажлыг актлары вҽ диgҽр мüгавимҽт формалары öзüнü бüрузҽ

верирди. Hитлерчи режимdҽн наразылыq tҽкcҽ фҽһлҽлҽр ичҽрисиндҽ деyil, кҽндлилҽр, хырда буржуазиyа вҽ һҽтта буржуазиyанын бир һиссҽси ичҽрисиндҽ дҽ мüшаһидҽ олуnурду. Антимüһарибҽ ҽһвали-руһиyyҽси вҽ gҽнcлҽрин чыхышлары артырды.

Alman faşizminin xarici siyasəti. Авропаны истила етмҽк вҽ дüнyа аğалыğы гурмаг програмы фашист Алманиyасынын хариcи сиyасҽтинин ҽсасыны тҽшкил едирдi. Мüһарибҽyҽ һазырлыг göрҽн һитлерчилҽр бир сыра öлкҽлҽрдҽ фҽал кҽшфиyyат ишинҽ башладылар. Онлар хариcи iшлҽр назирлиyи органларыны cасуслуг

мҽркҽзлҽринҽ чевирир вҽ чохлу yардымчы идарҽлҽр тҽшкил едирдилҽр. Фашист дöвлҽти, башга öлкҽлҽрлҽ gениш тиcарҽт ҽмҽлиy-

yаты апаран алман консернлҽриндҽн дҽ лазыми cасуслуг мҽлу-матлары алырды. Консернлҽр фашiст тҽблиğаты саһҽсинҽ дҽ yардым göстҽрирдилҽр.

96

Алман фашистлҽри ҽввҽллҽр мöвcуд олан бüтüн беyнҽл-

халг мüнасибҽт нормаларыны бир кҽнара атдылар; онлар хҽyа-нҽткарлыğы, üмуми cасуслуğу, алдатманы, бöһтаны, интриганы, сатгынлыğы, гҽсди, коррупсиyаны вҽ и.a. öзлҽри üчüн сиyаси силаһ етдилҽр. Фашистлҽрин ҽсас шüары олан «мҽгсҽдҽ наил олмаг üчüн һҽр cüр васитҽ yахшыдыр» — шüары хариcи сиyасҽт саһҽсиндҽ gеniш тҽтбиг едилирди.

Мüһарибҽyҽ һазырлыг göрüлҽн заман-һитлерчилҽр башга öлкҽлҽрдҽ ―бешинcи дҽстҽ‖ адланан дҽстҽнин yарадылмасына

бöyüк фикир верирдилҽр. Hитлерчiлҽр мҽтбуаты пул илҽ сатын ал-маг, аgентлҽрҽ пул вермҽк вҽ саирҽ üчüн Гҽрби Авропа, Латын Америкасы дöвлҽтлҽринҽ, Шҽрг öлкҽлҽринҽ, Скандинавиyа вҽ Прибалтика öлкҽлҽринҽ кüлли мигдарда пул göндҽрирдилҽр.

Фашист Алманиyасы «коммунизм илҽ мüбаризҽ» баyраğы алтыnда чыхыш етдиyиндҽн, беyнҽлхалг иртиcа, биринcи нöвбҽдҽ АБШ, Инgилтҽрҽ вҽ Франсанын һаким даiрҽлҽри тҽрҽфиндҽн даим

мüдафиҽ олунурду. Faşizm беyнҽлхалг сиyасҽтин вҽ беyнҽл-халг мüнасибҽтлҽрин даһа мüртҽcе амили иди.

Hитлер һöкумҽтинин фҽал хариcи сиyасҽти Версал мüгави-лҽсини öзбашына тҽфтиш етмҽк, бир аз сонра исҽ ону тамамилҽ-лҽğв етмҽклҽ башланды. Тeзликлҽ Алманиyа дüнyаны yенидҽн бöлüшдüрмҽк üчüн, ҽввҽлcҽ gизли, сонра исҽ ачыгдан-ачыğа силаһланмаğа башлады.

Гызğын силаһланма yолуна дüшмüş олан һöкумҽт, öзüнü Миллҽтлҽр cҽмиyyҽтинин гоyдуğу тҽҽһһüдлҽрдҽn хiлас етмҽyи гҽрара алды вҽ 1933-cü iл октyабрыn 14-дҽ Миллҽтлҽр cҽмиyyҽтиндҽн чыхдыğыны билдирди.

1935-cи илин мартында һитлер һöкумҽти билдирди ки, о, һҽр-би-һава гüввҽлҽри yаратмаğы она гадаğан едҽн маддҽлҽрҽ табе олмур. Yенҽ һҽмин ил мартын 16-да һҽрби мüкҽллҽфиyyҽт тҽтбиг едилмҽси һаггында декрет, маyын 21-дҽ исҽ, — игтисадиyyаты gизли сурҽтдҽ мüһарибҽyҽ һазырламаг üчüн Шахты

97

баш мüвҽккил тҽyин едҽrҽk империyаны «мüдафиҽ» һаггында ҽмр верiлди. Белҽликлҽ, Версал мüгавилҽсинин һҽрби маддҽлҽри, һабелҽ Локарно сазишлҽри, бир-биринин ардынcа yа лҽğв едилир, yа да садҽcҽ олараг нҽзҽрҽ алынмырды.

Öлкҽдҽ сüрҽтлҽ гызğын силаһланма gедирди. Ҽgҽр 1933-cü илдҽ һҽлҽ Алманиyанын һава донанмасы yох идисҽ, 1939-cу ил üчüн онун артыг 21 ескадрасы (240 ескадрилиyасы) вар идi.

1933-cü илдҽ алман ордусу cҽмиси 3 пиyада вҽ 3 атлы дивизи-yадан ибарҽт идисҽ, 1939-cу илдҽ онун 51 yахшы силаһланмыш

дивизиyасы вар иди. 1933-cü илдҽ алман һҽрби-дҽниз донанмасы бир креyсердҽн вҽ 6 yüngül креyсердҽн ибарҽт идиsҽ, 1939-cу

илдҽ онун, демҽк олар, yениcҽ yарадылмыш һҽрби-дҽниз донан-масына 4 хҽтт gҽмиси, 1 тҽyyарҽдашыyан gҽми, 6 креyсер, 22 есминес вҽ 54 суалты гаyыğы дахил иди.

1935- cи ил иyунун 18-дҽ баğланмыш инgилис-алмаn дҽниз

сазиши һҽрби-дҽниз донанмасы тҽшкил етмҽк üчüн фашист Алма-ниyасынын ҽл-голуну ачды.

1936- cы ил мартын 7-дҽ алман гошунлары Реyн даирҽсинҽ

yеридилdi vҽ bununla беyнҽлхалг сазишлҽр yенидҽн биртҽрҽфли позулду. Бу һҽрҽкҽт илҽ Версал мüгавилҽсинин сонунcу һҽрби мҽһдудиyyҽтлҽри, демҽк олар, арадан галдырылмыш олду.

1936-cы илин иyулунда Алманиyа вҽ Италиyанын фашист дöв-лҽтлҽри Испаниyаyа гаршы силаһлы мüдахилҽyҽ башладылар; Hитлер һöкумҽти бу фитнҽкарлыğын тҽшҽббüсчüсü кими чыхыш етди.

Гҽрб дöвлҽтлҽринин һаким даирҽлҽри тҽрҽфиндҽн yеридилҽn вҽ хüсусилҽ Испаниyа һадисҽлҽриндҽ даһа кҽскин сурҽтдҽ öзüнü

göстҽрҽн ―сакитлҽшдирмҽ‖ вҽ ―гарышмамаг‖ сиyасҽти Hитлер-чiлҽрин тҽcавüзкарлыг һҽрҽкҽтлҽрини даһа чох фҽаллашдырырды.

Гҽрби Авропа вҽ АБШ-ын мüртҽcе даирҽлҽри тҽрҽфиндҽн ширникдирилҽн Алманиyа вҽ Италиyа «антикоммунизм» шüары илҽ пҽрдҽлҽнҽрҽк, 1936-cы ил октyабрын 25-дҽ, ҽсасҽн хариcи сиyасҽт мҽсҽлҽлҽри üзрҽ сых ҽмҽкдашлыğы нҽзҽрдҽ тутан сазиш

98

имзаладылар. Бу сазиш тарихҽ «Берлин — Рома оху» ады илҽ дахил олду. Бир аyдан сонра, 1936-cы ил ноyабрын 25-дҽ, Алманиyа һҽрби иттифагыn диgҽр вҽсилҽсинин ―Антикоминтерн‖ пакты ады алтында тҽшкил едилмиш Yапониyа илҽ сазишин тҽшҽббüсчüсü кими чыхыш етди.

Hҽмин дöврдҽ Алманиyа Дунаy һöвзҽси вҽ Балкан yарымадасы öлкҽлҽри һаггында öз сиyасҽтиnи фҽаллашдырды. Hитлерчилҽр, шантаж вҽ алдатмаyа ҽл атараг, бу öлкҽлҽрдҽн максимум мигдарда хаммал вҽ ҽрзаг чҽкиб апармаğа вҽ

онлары игтисадi cҽһҽтдҽн öзüнҽ табе етмҽyҽ чалышырдылар. Мҽсҽлҽн, Алманиyа Балкан öлкҽлҽриндҽн кҽнд тҽсҽррüфаты мҽһсуллары алыр, сонра исҽ онлары ҽвҽзиндҽ мал алмагла һагq-

һесаб göрмҽyҽ мҽcбур едирди. Бу yол илҽ алман империалист-лҽри нҽинки öзлҽрини лазыми ҽрзаг мҽһсуллары илҽ тҽмин едир-дилҽр, һабелҽ öз мҽмулат вҽ капиталларыны апармаг üчüн базар да yарадырдылар.

Балканлара гаршы гҽсбкарлыг етмҽклҽ бҽрабҽр, Hитлер

Алманиyасы Австриyа вҽ Чехословакиyаны зҽбт етмҽк план-ларыны да һҽyата кечирирди. 1936-cы ил иyунун 11-дҽ Австриyа илҽ сазiш баğлаyараг, Алманиyа оnун xариcи сиyasҽтини öзüнҽ табе етмишди. 1937-cи ил ноyабрын 19-да Оберзалтсбургда Hитлерлҽ Инgилтҽрҽнин портфелсиз назири лорд Hалифакс арасында данышыглар олду. Бу данышыгларын gедишиндҽ инgилис назири,

Мҽркҽзи Авропада алман фашизминин планлары һҽyата кечи-рилҽркҽн, Инgилтҽрҽнин гарышмамазлыг сиyасҽти yеридҽcҽyини

вҽд етди. АБШ-ын һаким даирҽлҽри дҽ Алманиyанын тҽcавüз-карлыг cҽһдлҽрини һҽвҽслҽндириcи сиyасҽт yеридирдилҽр.

1937-ci ilin sonu vҽ 1938-ci ilin ҽvvҽllҽrindҽ alman rҽh-

bҽr dairҽlҽrindҽ Almaniyanın silahlandırılmasının sürҽti,

metodları vҽ Qҽrb dövlҽtlҽrinҽ münasibҽt mҽsҽlҽsindҽ fikir

ayrılığı meydana gҽldi. Şaxt, Tissenin rҽhbҽrlik etdiyi bir

qrup inhisarçılar göstҽrirdilҽr ki, Almaniya hҽlҽ müharibҽyҽ

99

hazır deyildir. O, Avropa vҽ Amerika ölkҽlҽri ilҽ iqtisadi

ҽlaqҽlҽri davam etdirsin, ixracı artırsın, tam hazırlıqdan

sonra müharibҽyҽ başlasın. Digҽr qrupa Hitler başda ol-maqla daxil olan "Farbenindustri", elektrotexnika konserni,

Flik, Krupp, Mannesmanın şirkҽtlҽrinin nümayҽndҽlҽri gös-

tҽrirdilҽr ki, Almaniya müaribҽyҽ elҽ indi başlamalıdır.

Birincilҽrin etirazı onların rҽhbҽr vҽzifҽlҽrdҽn götürülmҽsinҽ

sҽbҽb oldu. Belҽ ki, 1937-ci ilin noyabrında Şaxt tҽsҽrrüfat

naziri vҽzifҽsindҽn istefa verdi. 1938-ci ilin yanvarında

Blomberq hҽrbi nazir, Neyrat xarici işlҽr naziri, hҽmin ilin

fevralında Fric isҽ quru qoşunlarının komandanı vҽzifҽsin-

dҽn azad edildi. Bu vҽzifҽyҽ Hitlerin hҽmfikirlҽri tҽyin

edildilҽr. Hitler özü hҽm kansler, hҽm dҽ hҽrbi nazir oldu,

Vermaxın, yҽni alman silahlı qüvvҽlҽrinin baş komandanı

Keytel, Hҽrbi hava qüvvҽlҽrinin baş komandanı Q.Gerinq

oldu. Quru qoşunlarının baş komandanı vҽzifҽsini Brauxic,

Tҽsҽrrüfat naziri vҽzifҽsini Funk tutdu. Xarici işlҽr naziri

Ribbentrop tҽyin edildi.

1938-cи ил мартын 1-дҽ фашист Алманиyасы Австриyаны зҽбт етди вҽ ону «Üчüнcü империyанын» ҽразисинҽ гатды;

(һiтлерчилҽр алмaн дöвлҽтини бу cüр адландырırдылар). Австрiyа-нын зҽбтини апрелин 2-дҽ Инgилтҽрҽ һöкумҽти, онун ардынcа исҽ диgҽр Гҽрб дöвлҽтлҽринин һöкумҽтлҽри тҽсдиг етдилҽр.

Австриyаны зҽбт етдикдҽн сонра алман империализми Чехословакиyа üзҽринҽ öз һҽмлҽлҽрiни gücлҽндирди. 1938-cи ил сентyабрын 30-да Мüнхендҽ Алманиyа, Инgилтҽрҽ, Франса вҽ Италиyа сазиш баğладылар, бу сазишҽ göрҽ Чехословакиyаныn Алманиyа илҽ һҽмсҽрһҽд олан раyонлары Алманиyаyа верилди вҽ орада олан бüтüн һҽрби тикилилҽр Алманиyанын ихтиyарына кечди. Еyни заманда Мüнхендҽ гаршылыглы сурҽтдҽ һücум етмҽмҽк һаггында инgилис-алман бҽyаннамҽси имзаланды. 1938-ci ил декабрын 6-да Алманиyа илҽ Франса арасында да бу

100

чüр сазиш баğландı. Инgилис вҽ франсыз һöкüмҽтлҽри бу сазишлҽрлҽ Hитлер тҽчавüзкарлыğыны öзлҽриндҽн узаглашдырмаг вҽ ону Совет Иттифагына тҽрҽф yöнҽлтмҽк истҽyирдилҽр.

Гҽрб дöвлҽтлҽри тҽрҽфиндҽн Hитлерин тҽcавüзкарлыг cҽһд-лҽринҽ yол вермҽк сиyасҽти yеридилмҽси Алманиyаны yени-yени

iшğаллара һҽвҽслҽндирирди. 1939-cу ил мартын 15-дҽ алман го-шунлары, Маcарыстан тҽрҽфиндҽн тутулмуш cҽнуb-шҽрг раyонла-рындан башга, Чехословакиyанын бüтüн ҽразисини ишğал етдилҽр. Словакиyа формал сурҽтдҽ мüстҽгiл, ҽслиндҽ iсҽ Алманиyадан

асылы бир дöвлҽт һалына салынды. Боһемиyа вҽ Моравиyа «протекторат» ады алтында Алманиyанын tҽркибинҽ дахил олду. Чехословакиyа һитлерчилҽр тҽрҽфиндҽн гарҽт едилдi. Алман банклары Прага банклары вҽ онун шöбҽлҽри üзҽриндҽ nҽзарҽти,

банклар васитҽси илҽ исҽ сҽнаyе üзҽриндҽ нҽзарҽти öз ҽллҽринҽ ал-дылар. Алманиyанын «Gерман Керinг верgе», «И.Г.Фарбе-ниндустри» консернлҽри вҽ Маннесмаn консерни Чехослова-киyанын бiр сыра ири муҽссисҽлҽрини öзлҽрiнҽ гатдылар. Öлкҽнин зорла алманлашдырылмасына башланды. Алман директорлары, нҽзарҽтчи вҽ усталары дöвлҽт мüҽссисҽлҽриндҽ чехлҽри ҽвҽз етдилҽр, кҽндлилҽрин ҽрзаğı мҽcбури сурҽтдҽ тҽһвил вермҽси, сҽнаyенин мҽcбури тҽшкили вҽ с. гаyдалары мüҽyyҽн едилди. Чехословакиyанын зҽбти Алманиyаnın ağыр сҽнаyесиндҽ тҽкcҽ истеһсал базaсıнı gенишлҽндирмҽдi, о, silah истеһсалыны да хеyлi артырды.

Чехословакиyа зҽбт едилдикдҽн сонра да Гҽрб дöвлҽт-лҽрi тҽcавüзкары ширникдирмҽк сиyасҽти yеритмҽкдҽ давам

едирдилҽр. Бу истигамҽтдҽ Инgилтҽрҽnин һаким даирҽлҽри хüсу-сiлҽ фҽаллыг göстҽрирдiлҽр. Мҽһз Прага iшğал едилҽн güн, 1939-cу ил мартын 15-дҽ, Дüсселдорфда İмpериyа сҽнаyе групунун нüмаyҽндҽлҽри илҽ Британиyа сҽнаyечилҽри федерасиyасы арасыn-да сазиш баğланмышды. 1939-cу iлin бüтün yаyы ҽрзиндҽ сиyасi,

игтисади вҽ һҽрби мҽсҽлҽлҽрҽ даир gизли инgилис-алман данышыг-

101

лары давам етди. Бу данышыглардан мҽгсҽд империалист дöвлҽт-лҽр арасында вҽ хüсусҽn Иngилтҽрҽ илҽ Алманиyа арасында нüфуз даирҽлҽри сҽрһҽдлҽрини мüҽyyҽнлҽшдирмҽк üчüн gениш сазиш ҽлдҽ етмҽкдҽн ибарҽт иди. ―Hадсон-Волтат данышыглары‖ ады илҽ мҽшһур олан вҽ öз ҽсаs иштиракчыларыnын ады илҽ адланан бу данышыглар антисовет характер дашыyыр вҽ Инgилтҽрҽнин тҽшҽббусü илҽ кечирилирди.

1939-cu ildҽ artıq Almaniya ayrı-ayrı ölkҽlҽri işğal

etmҽk üçün hҽrbi planlar işlҽyib hazırladı. O, Polşa üçün

"Vays", Skandinaviya ölkҽlҽri üçün "Vezerdҽ tҽlim", Fransa

üçün "Sarı", İngiltҽrҽ üçün "Dҽniz şiri", İspaniya üçün

"İzabella" planını tҽrtib etdi.

1939-cu ilin aprelindҽ Almaniya Litvadan Klaypedi,

Polşadan Odanski tҽlҽb etdi. Birinci istҽyinҽ nail oldu,

Klaypedi götürdü, lakin Polşa hökumҽti Qdanski vermҽk-

dҽn imtina etdi. Polşa ona arxalanırdı ki, Fransa vҽ İngiltҽrҽ

onun tҽhlükҽsizliyi üçün tҽminat veriblҽr. 1939-cu ilin ma-

yında Mussolini ilҽ Hitler arasındakı danışıqlar nҽticҽsindҽ

Almaniya ilҽ İtaliya arasında «polad» vҽ ya «möhkҽm pakt»

bağlandı. Гҽрб дöвлҽтлҽринин һаким даирҽлҽринин Hитлерлҽ разылыğа

gҽлмҽк вҽ алман тҽcавüзкарлыğыны билаваситҽ Совет Иттифагына гаршы yöнҽлтмҽк тҽшҽббуслҽри баш тутмады. Ири империалист дöвлҽтлҽр арасында дурмадан артан зиддиyyҽтлҽр буна мане олду. Алманиyа сҽнаyе истеһсалынын üмуми һҽcминҽ göрҽ 1938-cи ил üчüн Инgилтҽрҽ вҽ Франсаны öтüб кечди вҽ капиталист öлкҽлҽрi ичҽрисиндҽ АБШ-дан сонра дüнyада икинcи yерҽ чыхды.

Алман фiрмалары интенсив сüрҽтдҽ Cҽнуб-Шҽрги Авропа,

Yахын Шҽрг, Латын Америкасы öлкҽлҽринҽ соху-лараг, öз

рҽгиблҽрини оралардан сыхышдырыб чыхардылар. Алман империалiзми мüстҽмлҽкҽлҽрин вҽ нüфуз даiрҽлҽриnин yенидҽн бöлüшдüрüлмҽсини тҽкидлҽ тҽлҽб едiрди. Империалист дöвлҽтлҽр

102

арасындакы зиддиyyҽтлҽр һҽмин дöврдҽ бу öлкҽлҽрлҽ Совет öлкҽси арасындакы зиддиyyҽтлҽрдҽн даһа gücлü иди. Бир тҽрҽфдҽн Алманиyа, диgҽр тҽрҽфдҽн исҽ Инgилтҽрҽ вҽ Франса арасында һҽрби тоггушма лабüд шҽкил алырды.

1939-cу илин yаyында фашист Алманиyасы Совет Иттифагына һücум етмҽмҽк һаггыnда мüгавилҽ баğламаğы тҽклиф етди. Инgилтҽрҽ вҽ Франса Совет һöкумҽти тҽрҽфиндҽн тҽклиф едилмиш

коллектив тҽһлüкҽсiзлiк сиyасҽтини рҽдд етдикдҽн вҽ тҽcа-вüзкара гаршы бiрлiкдҽ мüбаризҽ апармаг һаггында данышыг-лары поздугдаn сонра ҽмҽлҽ gҽлмiш беyнҽлхалг шҽраитдҽ Совет һöкумҽти Алманиyанын тҽклiфi илҽ разылашмаğа мҽcбур олду. 1939-cу iл августун 23-дҽ мüгавилҽ iмзаланды.

Bu müqavilҽnin gizli protokolunda Polşa vҽ Pribalti-

kanın Almaniya vҽ SSRİ arasında tҽsir dairҽlҽrinҽ bölün-

mҽsi öz ҽksini tapdı.

Бунунла да Советлҽр öлкҽси дҽрһал башланаcаг мüһари-бҽдҽн yахасыны гуртарды вҽ öз мüдафиҽ гüдрҽтини даһа да мöһкҽмлҽтмҽк üчün вахт ҽлдҽ етди.

1938-ci илiн iкiнci yарысында алман iгтисадиyyаты, синфи зiддiyyҽтлҽри даһа чох кҽскинлҽшдирмиш олан yени дüнyа игтисадi бöһранынын илк зҽрбҽлҽрини һисс етди. Öлкҽдҽ бöyüк мüһарибҽyҽ башламаг üчüн сüрҽтлҽ һазырлыг gедирди. 1939-cу iлiн yаyында һҽрбi мҽгсҽдлҽрдҽн öтрü истифадҽ етмҽyҽ yарарлы олуб-олмадыğыnы мüҽyyҽн етмҽк üчüн 180 миn мüҽссисҽ нҽзҽрдҽн кечирилдi; һҽрби сифаришлҽр системинҽ yенидҽн бахылды; һҽрби ҽмҽлиyyат раyонларындан мüтҽхҽссис фҽһлҽлҽрин вҽ һҽрби материалларын köчüрüлмҽси планлары тҽртиб едилди; 80 милyон

ҽрзаг карточкасы чап олунуб yерлҽрҽ göндҽрилди; 20 милyон мüтҽхҽссис фҽһлҽнин ихтисасларıны göстҽрҽн хüсусi карточкалар һазырланды.

Ишчи гüввҽси һазырлыğы мҽсҽлҽсинҽ һитлерчилҽр хüсуси диг-гҽт yетирирдилҽр. Мüһарибҽнин башланмасына бир илдҽн дҽ чох

103

галмыш Алманиyаны нҽһҽнg иcбари ҽмҽк дüшҽрgҽсинҽ чевир-мҽк üчüн бüтüн лазым олан тҽдбирлҽр göрüлмüшдü. 1938-cи ил 22 иyул ганунuна ҽсасҽн üмуми иcбари ҽмҽк мüкҽллҽфиyyҽтi gеnишлҽндирилмишди. Хüсуси гҽрарла 1939-cу ил yанварын 1-дҽн етибаrҽn иш güнüнüн 10 саатдан 14 саата гҽдҽр узадылмасына icазҽ верилирди. Сҽнаyедҽ, ҽмҽк мҽһсулдарлыğынын сüрҽтини артырмаг üчüн «сҽмҽрҽлҽшдирмҽ» кечирилди. Сҽнҽткарлыг мüҽссисҽлҽрини «тҽмизлҽмҽк» вҽ диgҽр хüсуси иcбари тҽдбирлҽр göрмҽк yолу илҽ ишлҽyҽнлҽрин саyы 1932-cи илдҽки 12,6

милyондан 1939-cу илдҽ 21,3 милyон нҽфҽрҽ гҽдҽр артырылды. Hҽрби хидмҽтчилҽрин, mҽmurların, идарҽетмҽ вҽ inzibati органларда ишлҽyҽнлҽрин саyы да артды.

Hитлерчилҽр, мüһарибҽ заманы ишğал едилҽcҽк вилаyҽтлҽрiн фҽһлҽ гüввҽсиндҽн истифадҽ етмҽyи ҽввҽлcҽдҽn планлаш-дырырдылар. Мҽсҽлҽн, мüһарибҽнин башланмасына һҽлҽ üч аy

галмыш, 1939-cу илин иyун аyында Керингин yанында кечирил-миш хüсуси мüшавирҽдҽ Полша ҽһалисинин Алманиyада ишлҽдилмҽси мҽсҽлҽси планлашдырылмышды.

Алманийа Икинъи Дцнйа мцщарибяси илляриндя

1939-cu il sentyabrın 1-dҽ Almaniyanın Polşaya hücu-

mu ilҽ ikinci qrupun ideyası reallaşdı. Birinci dünya mühari-

bҽsi kimi İkinci Dünya müharibҽsi dҽ Almaniya tҽrҽfindҽn

başlanmış oldu.

Müharibҽnin birinci ili böyük qҽlҽbҽlҽr haqqında Almaniyada sҽs-küy ҽmҽlҽ gҽtirdi. İlk zamanlar Almaniya-

nın qitҽdҽ mövqelҽri xeyli möhkҽmlҽndi. İşğal edilmiş ölkҽlҽrdҽn çoxlu mҽhsul vҽ zҽngin xammalın gҽtirilmҽsi Almaniyanın iqtisadi vҽziyyҽtini yaxşılaşdırdı. Alman xalqında qҽlҽbҽyҽ olan inam yarandı. Hitlerҽ millҽtin rҽh-bҽri, ali baş komandan, hökumҽtin vҽ ali mҽhkҽmҽnin baş-

104

çısı, partiyanın füreri sҽlahiyyҽtlҽrinin verilmҽsi haqqında 1942-ci il aprelin 26-da reyxstaq qҽrar verdi. Lakin almanların ―ildırım sürҽtli müharibҽ‖ planının pozulması vҽ müharibҽnin uzanması qҽlҽbҽyҽ olan inamı tҽdricҽn sarsıtmağa başladı.

Hҽrbi ҽmҽliyyatların gedişindҽ antihitlerçi koalisiyaya daxil olan ölkҽlҽr üçün ҽsaslı dönüşün yaradılması vҽ ağır hҽrbi xҽrclҽr Almaniyanın iqtisadi-sosial vҽziyyҽtini ağırlaş-

dırdı. 1943-cü ildҽ ҽmҽk mükҽllҽfiyyҽti 16-65 yaşlı kişilҽrҽ vҽ

17-45 yaşlı qadınlara da aid edildi. Kartoçka sistemi tҽtbiq olundu. Xalqın qҽlҽbҽ ruhunu qaldırmaq üçün genişlҽnҽn rҽsmi tҽbliğat da istҽnilҽn nҽticҽni vermҽdi. Gözlҽnilҽn qҽlҽbҽyҽ böyük ümidsizlik, hҽyat şҽraitinin pislҽşmҽsi müharibҽdҽ verilҽn böyük canlı itkilҽr ölkҽ rҽhbҽrliyindҽn olan narazılığı güclҽndirirdi. Belҽ vҽziyyҽtdҽ yüksҽk rütbҽli zabitlҽr Hitlerҽ qarşı ―Qurd yuvası‖ adlanan sui-qҽsd hazır-ladılar. K.Fon Ştaufenberqin başçılığı ilҽ 1944-cü il iyulun 20-dҽ Hitlerҽ qarşı törҽdilҽn bu sui-qҽsd uğursuzluqla nҽti-

cҽlҽndi. İyulun 30-da Hitler "Terror vҽ sabotaj haqqında" ҽmr verdi. Ҽmrҽ görҽ sui-qҽsddҽ şübhҽli bilinҽnlҽrҽ vҽ anti-faşist hҽrҽkatla ҽlaqҽsi olanlara qarşı dҽhşҽtli repressiya tҽdbirlҽri hҽyata keçirildi. Mҽhkҽmҽlҽrin hökmü ilҽ 50 min adam öldürüldü, minlҽrlҽ şҽxs hҽbsxana vҽ islah düşҽrgҽlҽrinҽ salındı.

Düşdüyü vҽziyyҽtdҽn çıxmaq üçün Almaniya rҽhbҽr-liyi ölkҽdҽki bütün maddi vҽ insan ehtiyatlarmı sҽfҽrbҽrliyҽ aldı. 1944-cü sentyabrın 25-dҽ Hitlerin ҽmri ilҽ yaradılan

xalq könüllü dҽstҽlҽrinҽ 16-60 yaşadҽk olan kişilҽr cҽlb edildilҽr. Vermaxt zabitlҽri bu dҽstҽlҽrҽ rҽhbҽrlik etmҽkdҽn uzaqlaşdırıldılar. Onlar nasional-sosialist zabitlҽrin koman-danlığı altına keçdilҽr. Lakin bu cҽhdlҽr dҽ nҽticҽ vermҽdi. Artıq 1944-cü ilin sonunda hҽrbi ҽmҽliy-yatlar Almaniya

105

ҽrazisinҽ keçirildi. İdarҽetmҽ sistemini vҽ ölkҽ iqtisadiy-yatını böhran bürüdü. Hҽyat fҽaliyyҽti üçün zҽruri olan so-sial vҽ iqtisadi strukturlar dağıdıldı. Qaçqınların köçürül-mҽsi qarışıq hal aldı. Ölkҽ idarҽolunmaz hҽddҽ çatdı. Alman xalqını bürüyҽn psixoloji böhran hakim dairҽlҽri dҽ ҽhatҽ etdi.

1945-ci ilin mayın 9-da Almaniya tҽslim oldu vҽ müharibҽdҽn mҽğlub dövlҽt kimi çıxdı.

Almaniya İkinci dünya müharibəsindən sonrakı ilk

dövrdə. (1945-2010-cu illər)

Almaniya İkinci dünya müharibəsindən sonrakı ilk

dövrdə.Almaniya Ikinci dünya müharibҽsindҽ dҽ mҽğlub oldu. Birinci dünya müharibҽsindҽ Almaniyanın öz ҽrazisi o qҽdҽr dҽ dağıntıya mҽruz qalmamışdı. Lakin İkinci dünya müharibҽsi dövründҽ Almayniyanın şҽrqi vҽ mҽrkҽzi sovet silahları qüvvҽlҽri, qҽrbi isҽ ingilis-fransız qoşunları tҽrҽfin-dҽn bir xarabazara çevrilmişdi. Müharibҽ nҽticҽsindҽ Alma-

niya 13,5 milyon adam itirmişdi ki, bunlardan 6,9 milyonu sovet cҽbhҽsindҽn geri qayıtmamışdı. Krım vҽ Potsdam konfranslarının qҽrarlarına ҽsasҽn Almaniya Oder vҽ Neyse çaylarının qҽrb sahillҽrini Polşaya, Kalininqrad vilayҽtini isҽ SSRİ-yҽ vermҽli oldu. Hҽmin ҽrazilҽrdҽ yaşayan 9 mil-yon alman qaçqın vҽziyyҽtindҽ Almaniyaya qayıtmış, mҽn-zilsiz vҽ ҽrzaqsız qalmışdı. Almaniyada sҽnaye istehsalı mü-

haribҽ dövründҽ 30% azalmış vҽ ҽhalinin hҽyat sҽviyyҽsi müharibҽdҽn ҽvvҽlkinҽ nisbҽtҽn 30% aşağı düşmüşdü. Mad-

di itkilҽr hҽm dҽ böyük maliyyҽ böhranına sҽbҽb olmuşdur. Dövlҽt borcları 1938-ci ilin sonundakı 27,2 milyard marka-dan 1945-ci ilin mayına kimi 377,3 milyard markaya qalx-mışdı. İnflyasiya müharibҽdҽn ҽvvҽlki dövrlҽ müqayisҽdҽ 600% tҽşkil edirdi. İş günü 16 saata qҽdҽr uzanmışdı, ҽmҽk

106

haqqı isҽ 1940-cı il sҽviyyҽsindҽ qalırdı. Ҽn dҽhşҽtlisi ҽhalidҽ çox böyük ruh düşükünlüyünün olması idi.

İkinci dünya müharibҽsinin Almaniya üçün ҽn faciҽli nҽticҽlҽrindҽn biri dҽ onun vahid dövlҽt kimi varlığını itir-mҽsi idi. Almaniyanın taleyi mҽsҽlҽsi antihitler koalisiyasına daxil olan ҽsas dövlҽt başçılarının müharibҽdҽn sonrakı dünyanın tҽnzimlҽnmҽsindҽ müzakirҽ etdiklҽri ҽn başlıca mҽsҽlҽ idi. 1944-cü ilin sentyabrında ABŞ-ın maliyyҽ naziri Henri Morqantaunun Almaniya barҽsindҽ işlҽyib hazırla-

dığı plan müttҽfiqlҽrin Kvebekdҽki konfransında bҽyҽnildi. Bu plan Almaniyanın ҽrazisinin müttҽfiqlҽr arasında bölün-mҽsi, onun sҽnaye potensialının vҽ kҽnd tҽsҽrrüfatının sti-mullaşdırılması üzҽrindҽ ciddi beynҽlxalq nҽzarҽt qoyulma-sını tҽlҽb edirdi. Bu plan müttҽfiqlҽrin Yalta konfransında da bҽyҽnildi. 1945-ci ilin iyul ayının 17-si ilҽ avqust ayının 2-si arasında olan Potsdam konfransında Almaniyanın ҽrazisi dörd-şҽrqi-sovet, şimal-şҽrqi-ingilis, qҽrbi-fransız, cҽ-

nubu isҽ ABŞ-ın işğal zonasına bölündü. Hҽmin işğal zona-

larında bu dövlҽtlҽrin qoşunları saxlanılırdı. Sovet işğal zo-nası Almaniya ҽrazisinin 40%-ni, ҽhalisinin 30%-ni, istehsal potensialının isҽ 33%-ni ҽhatҽ edirdi. SSRİ Almaniyadan Qҽrb dövlҽtlҽrinin xeyrinҽ olaraq qızıl almaqdan imtina etdi, lakin qҽrb işğal zonasından sҽnaye avadanlığının 10%-ni almaq hüququnu özündҽ saxladı. Almaniyanın donan-ması SSRİ, ABŞ vҽ Böyük Britaniya arasında bölüşdürül-müşdü. Almaniyadan 20 milyard dollar tҽzminat alınmalı idi ki, onun da 50%-i SSRİ-yҽ çatmalı idi. Almaniyaya aid

ümumi mҽsҽlҽlҽr isҽ hҽmin dövlҽtlҽr tҽrҽfindҽn tҽyin edilmiş nҽzarҽt şurası tҽrҽfindҽn yekdillik prinsipi ҽsasında hҽll edilirdi. Sovet işğal zonasına Jukov, ingilis işğal zonasına Manthomeri, fransız işğal zonasına Latr de Tassini, ABŞ işğal zonasına isҽ ikinci cҽbhҽnin komandanı olmuş

107

Eyzenhauer başçılıq edirdi. Nҽzarҽt şurası Almaniyada «D» planını hҽyata keçirmҽli idi. Hҽmin plana ҽsasҽn Almaniya tamamilҽ silahsızlaşdırılmalı, faşizmin kökü kҽsilmҽli, o, demokratik dövlҽtҽ çevrilmҽli idi. 1945-ci ilin noyabrından 1946-cı ilin oktyabrına qҽdҽr Nürnberqdҽ Beynҽlxalq tribunal hҽrbi vҽ nasist canilҽrinin işinҽ baxdı. Cinayҽtin dҽrҽcҽsinҽ görҽ ittiham olunanlar beş qrupa bölünürdü. Ҽn şiddҽtli cҽzaya ҽsas günahkarlar mҽruz qaldılar. İttiham olunanların, demҽk olar ki, 95%-i bҽraҽt aldı.

1946-cı ilin iyunun 30-da dörd işğal zonası rҽhbҽrlҽ-

rinin razılaşması nҽticҽsindҽ sovet vҽ qҽrb işğal zonaları arasında insanların vҽ malların hҽrҽkҽti üzҽrindҽ ciddi nҽzarҽt rejimi hҽyata keçirilmҽyҽ başladı. Bu rejim yalnız dörd işğal zonasına bölünmüş. Berlinҽ aid edilmҽdi. Bu da onun dҽfҽlҽrlҽ mübahisҽ mҽnbҽyi olmasına gҽtirib çıxartdı. Lakin müharibҽnin son dövründҽ müttҽfiqlҽr arasında yaranan fikir ayrılıqları vҽ qarşıdurma Almaniyanın vahid dövlҽtdҽ birlҽşmҽsinҽ mane oldu, onun parçalanmasını

labüd etdi. SSRİ Almaniyanı bitҽrҽf dövlҽt kimi görmҽk istҽyirdi,

qҽrb dövlҽtlҽri isҽ onun kapitalizm quruluşunda qalmasını istҽyirdilҽr.

Müharibҽnin qurtarması Qҽrbi Almaniyanın müxtҽlif tҽbҽqҽlҽrinin siyasi fҽallığını canlandırdı. İlk dövrlҽrdҽ qҽrb zonasında antifaşist tҽşkilatları fҽallıq göstҽrirdi. Dövlҽt Krup, Flik, Rexlinq, «İQ-Farbenindustri» firmasının müҽs-sisҽlҽrini, hҽmçinin Rur metallurgiya müҽssisҽlҽrini müsa-

dirҽ etdi vҽ millilҽşdirdi. İkinci Dünya müharibҽsindҽn sonra Almaniyanın qҽrb

işğal zonasında sinfi qüvvҽlҽrin yenidҽn qruplaşması baş verdi. Faşizm dövründҽ fҽaliyyҽti qadağan edilmiş sosial-demokrat vҽ kommunist partiyaları açıq fҽaliyyҽtҽ başla-

108

dılar. Onlar birlҽşmҽk istҽdilҽr. Lakin sosial-demokratların sağ qanadının başçısı Kurt Şumaxer Hannoverdҽ «büro» tҽşkil etdi vҽ birlҽşmҽyҽ qarşı çıxdı. 1945-ci ilin oktyabr ayının 5-6-da sosial-demokratlar öz konfranslarını çağırıb özlҽrini bütün Qҽrbi Almaniyada yeganҽ sosial-demokrat partiyası elan etdilҽr. Almaniya sosial-demokrat partiyası o zaman Almaniyada ҽn çox saylı partiyalardan biri idi. 1948-ci ildҽ onun üzvlҽrinin sayı 711 min nҽfҽri ötmüşdü. Alma-niya kommunist partiyası da yenidҽn tҽşkil edilҽrҽk 1948-ci

ilin aprelindҽ öz konfransını çağırdı. Maks Reyman Alma-niya Kommunist partiyasının sҽdri seçildi. Lakin burjuazi-ya da yaranmış şҽraitҽ rҽhbҽrlik etmҽk üçün öz siyasi partiyalarını yaratdı. Bu partiyalardan biri 1945-ci ilin yayında Kölndҽ yaradılmış Xristian demokratlar ittifaqı (XDİ) partiyası idi. Bu partiyanın ҽsas şüarı ümumi rifahı tҽmin etmҽk, inhisarların tҽzyiqini azaltmaq, ölkҽdҽ xristian sosializmi qurmaq idi. Bu partiya öz proqramında mühafi-zҽkar dҽyҽrlҽrҽ - intizam, sabitlik, dövlҽt, ailҽ, nikah mҽsҽ-

lҽlҽrindҽ keçmiş ҽnҽnҽlҽrҽ sadiq qaldığını göstҽrmҽklҽ yanaşı sҽrbҽst bazar, şҽxsiyyҽtin azadlığını reallaşdırmaq mҽsҽlҽsini ön plana çҽkirdi. Bu partiyanın rҽhbҽri keçmiş katolik mҽrkҽz partiyasından olan Konrad Adenauer idi. Bu partiya qҽrb dövlҽtlҽrindҽn güclü maliyyҽ yardımı aldı. 1947-ci ildҽ onun tҽrkibindҽ 400 min üzv var idi. O bütün qҽrb işğal zonasına öz tҽsirini yaya bildi vҽ tezlikdҽ kütlҽvi siyasi burjua partiyasına çevrildi.1945-ci ilin oktyabrında isҽ Bavariyada onun filialı olan Xristian sosialistlҽr ittifaqı

(XSİ) yarandı. Tezliklҽ bu iki tҽşkilat vahid bir blokda (XDİ-XSİ) çıxış etmҽyҽ başladı. 1948-ci ildҽ ticarҽt vҽ sҽnaye burjuaziyasının mҽnafeyini müdafiҽ edҽn Azad demokratlar partiyası yarandı. Bu dövrdҽ bir sıra digҽr tҽşkilatlar da meydana gҽldi ki, bunlardan ticarҽt-sҽnaye

109

palatasını, tҽsҽrrüfat sahҽlҽri birliyini, işçilҽr ittifaqını vҽ s. göstҽrmҽk olardı.

Faşizmin darmadağın edilmҽsi fҽhlҽlҽrҽ hҽmkarlar ittifaqlarını yaratmağa imkan verdi. İlk hҽmkarlar ittifaqları 1945-ci ilin mayında tҽşkil edildi. Lakin ona kommunistlҽr başçılıq etdiyinҽ görҽ hökumҽt tҽrҽfindҽn buraxıldı. 1947-ci ilin aprelindҽ ingilis işğal zonasında Ümumi hҽmkarlar ittifaqı tҽşkilatı yaradıldı. 1949-cu ilin oktyabr ayının 12-14-dҽ Münxendҽki qurultayda o, Alman Hҽmkarlar İttifaqı

Birliyi adlandı.

Almaniyanın parçalanması AFR-in və ADR-ın yaradıl-

ması. Artıq 1946-cı ildҽ ABŞ vҽ İngiltҽrҽ hökumҽtlҽri ayrı-

lıqda Qҽrbi Almaniya hökumҽtinin yaradılması uğrunda tҽdbirlҽr hҽyata keçirmҽyҽ başladılar. 1946-cı il dekabrın 20-dҽ Bizoniyanın yaradılmasına dair Biris-Bevin sazişi im-zalandı. Razılaşma 1947-ci ilin yanvar ayının 1-dҽ qüvvҽyҽ mindi. 1948-ci ilin fevralında sazişҽ Fransa da qoşuldu. ―Üç zonalı Komitҽ‖nin yaradılması Almaniyanın bölüşdü-

rülmҽsindҽ ilkin addım kimi özünü göstҽrmҽyҽ başladı. 1947-ci ilin iyulunda Qҽrbin işğalçı hökumҽtlҽri Almaniya inhisarlarının mövqeyinin bҽrpa olunmasına dair açıq siyasҽt hҽyata keçirmҽyҽ başladılar. Kartellҽrin lҽğvi ilҽ ҽlaqҽdar 1067 №-li direktiv 1779 №-li tҽlimatıla ҽvҽz edildi.

Tezliklҽ qҽrb işğal zonasında, yҽni ingilis, fransız vҽ amerikan zonasında müharibҽdҽn sonra dҽrhal SSRİ-yҽ qarşı dura bilҽcҽk qüdrҽtli Almaniyanı bҽrpa etmҽk mҽsҽlҽsi ön plana keçdi. Artıq müttҽfiqlҽr bu zonada

Almaniyanı zҽiflҽtmҽk planından ҽl çҽkҽrҽk tҽzminatı dayandırdılar. Hҽmçinin ona avadanlıq vҽ ҽrzaqla kömҽk etmҽyҽ başladılar. 1945-1946-cı illҽrdҽ Qҽrb zonada yerli özünüidarҽ orqanları tҽşkil edildi. Nasist partiyasının keçmiş üzvlҽri hҽbsdҽn azad edilҽrҽk ölkҽnin siyasi vҽ

110

tҽsҽrrüfat hҽyatında fҽal iştirak etmҽyҽ başladılar. Eyni zamanda antifaşist tҽşkilatlar sıxışdırılmağa başladı. 1948-ci ilin iyunun 20-dҽ qҽrb zonasında inflyasiya hökm sürdüyünҽ görҽ şҽrq zonası nҽzҽrҽ alınmadan seperat pul islahatı keçirildi. Qiymҽtdҽn düşmüş reyx-marka alman markası ilҽ, yҽni doyçmarka ilҽ ҽvҽz edildi. Pulun dҽyҽri birҽ on qat artırıldı. Belҽ ki, ҽhaliyҽ 40 marka ҽvҽzinҽ 40 doyçmarka verilirdi. Qalan pullar isҽ 6,5-in 100-ҽ nisbҽtindҽ ödҽnilirdi. Qalan 65% pullar lҽğv edildi. Tҽqüdlҽr, ҽmҽk haqları,

müavinatlar 1:1 nisbҽtindҽ yenidҽn hesablanılırdı. Bütün keçmiş dövlҽt öhdҽliklҽrinin hamısı lҽğv edildi. Bu hadisҽ SSRİ tҽrҽfindҽn qҽti etiraza sҽbҽb oldu. Nҽticҽdҽ SSRİ 1948-ci ilin iyunun 24-dҽ qҽrbi Berlini mühasirҽyҽ aldı. Bu zaman müttҽfiq dövlҽtlҽr «Berlinin havaya qalxması» ҽmҽ-

liyyatı hҽyata keçirҽrҽk oradakı ҽhalini aviasiya vasitҽsi ilҽ ҽrzaqla tҽchiz etdilҽr. Yeni dünya müharibҽsinin başlana-cağından qorxuya düşҽn Stalin Berlinin mühasirҽ-sindҽn ҽl çҽkmҽk barҽdҽ ҽmr verdi. 1948-ci ilin avqustun 30-da apa-

rılan dövr tҽrҽfli danışıqlar nҽticҽsindҽ Berlindҽ qҽrb markası götürüldü. Xüsusi statusa Malik Qҽrbi Berlin tҽşkil edildi. Almaniyada ҽvvҽl pul çoxluğu, mal qıtlığı var idisҽ, pul islahatından sonra isҽ mal çoxluğu, pul qıtlığı başladı. Ölkҽ iqtisadiyyatı canlandı. Ҽn çox neftçıxarma, maşın-qayırma, elektrotexnika, avtomobil vҽ digҽr sahҽlҽr inkişaf etmҽyҽ başladı. 1948-ci ilin iyunun 24-dҽ Sovet işğal zona-sında da köhnҽ markalar xüsusi kuponlarla ҽvҽz edildi.

1948-ci ilin payızında kapitalist yenidҽn qurulmasının

ҽsaslı dҽyişikliklҽri hҽyata keçirilmҽyҽ başladı. Hҽmin ilin iyun ayından dekabr ayına kimi keçҽn müddҽtdҽ bank kre-ditlҽri 4 dҽfҽ yüksҽlҽrҽk 1.300 milyon markadan 5.200 milyon markaya çatdı. 1948-ci ilin dekabr ayında sҽnayeyҽ ümumi kapital qoyuluşu 1936-cı il sҽviyyҽsinҽ yaxınlaş-

111

dırıldı. Sҽnaye istehsalının ümumi hҽcmi 1936-cı ildҽ 63,1% olduğu halda, 1949-cu ilin sonlarında 89,8% tҽşkil edirdi. Ağır sҽnayenin neftayırma, maşınqayırma, elektrotexnika, avtomobil sahҽlҽri, ticarҽt ҽhҽmiyyҽtli dҽrҽcҽdҽ yüksҽldi. Zҽhmҽtkeşlҽrin vҽziyyҽti tҽdricҽn yaxşılaşmağa başladı. Ҽhalinin vҽziyyҽti yenҽ dҽ ağır olaraq qalırdı, qiymҽtlҽr olduqca yüksҽk idi. Hҽmçinin vergilҽr dҽ yüksҽlmişdir. Vergilҽrin ağırlığı zҽhmҽtkeş kütlҽlҽrin üzҽrinҽ düşürdü. Orta hҽftҽlik ҽmҽk haqqının hҽcmi (pul islahatından keçҽn

yarım il ҽrzindҽ) 1938-ci illҽ müqayisҽdҽ, 1948-ci ilin dekabr ayında 67% tҽşkil edirdi. Pul islahatının hҽyata keçiril-mҽsinҽ qҽdҽrki dövrdҽ işsizlҽrin sayı o qҽdҽr dҽ çox deyildi. 1948-ci ilin iyulunda işsizlik 50% artdı. Dekabr ayında artıq işsizlҽrin sayı 800 min nҽfҽrҽ, 1949-cu ilin dekabrında isҽ daha da artaraq 1,6 milyon (fҽhlҽlҽrin 19%-i) tҽşkil edirdi. İqtisadi yüksҽliş zҽhmҽtkeşlҽrin istismarının güclҽndirilmҽsi hesabına hҽyata keçirildiyini göstҽrirdi. 1948-ci ildҽ iyul ayında Qҽrbi Almaniyanın ―Marşall planına‖ cҽlb edilmҽsi

az ҽhҽmiyyҽt daşımadı. 1948-1949-cu illҽrdҽ ölkҽ bu plana görҽ 1,4 milyard dollar almışdı.

Hҽyata keçirilmiş pul islahatı vҽ Qҽrbi Almaniyanın ―Marşall planı‖na cҽlb edilmҽsi alman iqtisadiyyatının bҽr-pa olunması ilҽ yanaşı hҽm dҽ ölkҽnin bölüşdürülmҽsi, Qҽr-bi Almaniyanın Şҽrqdҽn qoparılması, ölkҽnin iqtisadi vҽ siyasi hҽyatının ingilis-amerikan imperializminin maraq-larına tabe etdirilmҽsi demҽk idi.

1948-ci ilin iyul ayının 1-dҽ ABŞ, İngiltҽrҽ vҽ Fransa

hökumҽtlҽri Qҽrb zonasının 11 torpaq şöbҽsinin baş naziri-nҽ 1948-ci ilin sentyabr ayının 1-dҽn gec olmayaraq Qҽrbi Almaniya dövlҽtinin Konstitusiyasının layihҽsinin hazırlan-masına dair tҽsis yığıncağı çağırılmasını tҽklif etdi. Bu ҽmri yerinҽ yetirҽrkҽn Qҽrbi Almaniyanın hakim dairҽlҽri öz

112

nümayҽndҽlҽrindҽn ibarҽt Parlament Şurası yaratdılar. Bu şuraya tҽsis yığıncağı çağırmaq vҽzifҽsi tapşırıldı. Bu ―tҽsis yığıncağı‖ öz fҽaliyyҽtinҽ ekspertlҽr komissiyası tҽrҽfindҽn işlҽnmiş Konstitusiya layihҽsinҽ 1948-ci ilin sentyabr ayının 1-dҽ Bonn şҽhҽrindҽ baxmaqla başladı.

Şurada Almaniya Kommunası Partiyasını Maks Rey-man vҽ Quqo Paul tҽmsil edirdilҽr (Sonralar şurada Quqo Paulu Xeys Renner ҽvҽz etmişdi) Kommunistlҽr ayrılıqda konstitusiyanın hazırlanmaması, bütün alman demokrat

partiyalarının ümumi müşavirҽsinin çağırılması tҽlҽbi ilҽ çıxış etdilҽr. Lakin kommunistlҽrin tҽklifi rҽdd edildi. Lakin bütün bunlarla yanaşı kommunistlҽr konstitusiya layihҽsinin müzakirҽlҽri prosesinin gedişindҽ layihҽnin bir sıra maddҽlҽrindҽ zҽhmҽtkeşlҽrin demokratik vҽ sosial hüquqları ilҽ bağlı bir sıra ҽlavҽlҽr edilmҽsinҽ nail oldular. Lakin onların tҽkliflҽrinin ҽksҽriyyҽti nҽticҽsiz qaldı.

Sosial-demokratlar da şurada ABŞ, İngiltҽrҽ vҽ Fransa hökumҽtlҽrinin mҽqsҽdlҽrinҽ öz narazılıqlarını

bildirdilҽr. Onlar 1945-ci illҽrdҽn öz tҽşkilatlarının fҽaliy-yҽtini canlandırmağa başladılar. 1945-ci ilin may ayında Hannoverdҽ sonralar Almaniya Sosial-Demokrat Partiyası-

nın ҽsası olan ―Şumaxer bürosu‖ fҽaliyyҽt göstҽr-mҽyҽ baş-

ladı. Partiyanın lideri Şumaxer (1892-1952) sosial democrat-ların antikommunist ҽhvali-ruhiyyҽsinin daşıyıcıları olan sağ qanadını tҽmsil edirdi. O vҽ tҽrҽfkeşlҽri fҽhlҽ sinfinin vahid partiyasının tҽşkilinҽ qarşı çıxış edirdilҽr.

Qҽrb dövlҽtlҽri Qҽrbi Almaniyanın ҽrazisindҽ Vahid

Sosialist Partiyasının tҽşkilini qadağan etmişdilҽr. Bu siyasҽt sosial-demokratların antikommunist mҽqsҽdlҽri ilҽ üst-üstҽ düşürdü. Bu siyasҽti hҽm dҽ sosial-demokratların kommunistlҽrlҽ birlҽşmҽsinҽ mane olurdu. Qҽrbi Almaniya fҽhlҽ hҽrҽkatında vahid birliyin olmaması tҽrҽqqipҽrvҽr

113

qüvvҽlҽrin ölkҽnin bölüşdürülmҽsinҽ qarşı aparılan mübari-zҽsini ciddi şҽkildҽ çҽtinlҽşdirirdi. Ağır şҽraitdҽ fҽaliyyҽt göstҽrҽn kommunistlҽrin mübarizҽlҽri siyahısında Potsdam razılığının yerinҽ yetirilmҽsi, ümumalman hökumҽtinin ya-radılması, demokratik dҽyişikliklҽrin hҽyata keçirilmҽsi vҽ s. dҽ var idi. Şҽrqi vҽ Qҽrbi Almaniyanın inkişafının müxtҽ-

lifliyi ilҽ ҽlaqҽdar 1948-ci ilin aprel ayında Pur vilayҽtinin Kerj şҽhҽrindҽ keçirilҽn konfransda kommunistlҽr partiya-sının ―siyasi vҽ tҽşkilati müstҽqilliyi haqqında‖ qҽrar qҽbul

etdi. Hҽmçinin konfransda Qҽrb zonası üçün Almaniya Kommunist Partiyasının vahid rҽhbҽrliyi seçildi. Almaniya Kommunist Partiyasının Federativ idarҽçiliyinin sҽdri al-man vҽ beynҽlxalq kommunist hҽrҽkatının görkҽmli xadimi Maks Peyman oldu. Fҽhlҽ tҽşkilatlarının bҽrpası fҽhlҽlҽrin uğurlu mübarizҽsindҽ mühüm ҽhҽmiyyҽtҽ malik idi. 1946-cı ilin sonundan 1947-ci ilin yazınadҽk olan dövrdҽ Qҽrbi Almaniyada fҽhlҽlҽrin mübarizҽsi davam etdi, nümayişlҽr vҽ tҽtillҽr baş verdi. Bu çıxışlar sırasında ҽn diqqҽtҽlayiq 1947-

ci ilin aprel ayında baş vermiş Rur mҽdҽnlҽrinin 334 minlik tҽtili – 1948-ci ilin noyabr ayının 12-dҽ baş vermiş ümumi tҽtil olmuşdu. Bütün bu kimi tҽtillҽr ölkҽdҽ Qҽrb dövlҽtlҽ-

rinin vҽ ABŞ-ın apardığı parçalanma siyasҽtinҽ qarşı yönҽldilmişdi.

Ölkҽdҽ Parlament şurasında konstitusiyanın hazırlan-ması ilҽ eyni zamanda Qҽrb dövlҽtlҽri inhisarların möhkҽm-lҽndirilmҽsi vҽ ölkҽni öz maraqlarından asılı vҽziyyҽtҽ sal-maq istiqamҽtindҽ siyasҽt yeridirdilҽr. 1948-ci ilin dekabr

ayının 28-dҽ АБШ, Инэилтяря, Франса hökumҽtlҽri Rur höv-zҽsi üçün rҽsmi status qҽbul etdilҽr. Bu statusla onun sҽna-yesinҽ nҽzarҽt işi ―beynҽlxalq nҽzarҽt orqanı‖na verildi. Bu orqana ABŞ, İngiltҽrҽ, Fransa, Qҽrbi Almaniya, Belçika, Niderland vҽ Lüksemburq daxil idi. Bu orqana nҽzarҽt fak-

114

tiki baxımdan ingilis-amerikan işğalçı hakimiyyҽtlҽrinҽ mҽxsus idi. Rur üzҽrindҽ nҽzarҽt dörd işğalçı dövlҽtin qar-şılıqlı qҽrarı üzrҽ hҽyata keçirilirdi. Hҽmin qҽrarın hҽyata keçirilmҽsindҽ mҽqsҽd Almaniyada millilҽşdirmҽnin qarşısı-

nı almaq üçün Rur hövzҽsinҽ nҽzarҽt idi. Sovet İttifaqına qarşı mübarizҽdҽ vҽ öz mҽqsҽdlҽrinҽ nail olmaqda ingilis-amerikalı imperialistlҽr yeganҽ çıxış yolunu Almaniya imperializminin yenidҽn silahlandırmaqda görürdülҽr.

1949-cu ilin aprel ayında Qҽrb dövlҽtlҽri тяряфиндян

Parlament şurasına ―İşğal Statusu‖ tҽqdim edildi. ABŞ, İngiltҽrҽ vҽ Fransa bu sҽnҽdҽ görҽ beynҽlxalq вя maliyyҽ münasibҽtlҽriндя, xarici ticarҽtdҽ, daxili siyasi tҽdbirlҽrdҽ öz nҽzarҽtlҽrini saxlayırdılar.

Landtaq Müҽssisҽlҽr mҽclisinҽ çevrildi vҽ 1948-ci ilin sentyabrın 1-dҽ Bonda açıldı. Mҽclis komissiya tҽrҽfindҽn hazırlanmış Konstitusiya layihҽsini nҽzҽrdҽn keçirdi. Sosial-demokratlar bütövlükdҽ konstitusiya layihҽsini müdafiҽ etdilҽr.

1949-cu ilin may ayının 8-dҽ Parlament şurası ―Alma-niya Federativ Respublikasının Ҽsas Qanunu‖nu tҽsdiq etdi. Qanunun qҽbulunda 53 sҽsdҽn 12-si qanunun qҽbulu-nun ҽleyhinҽ verildi. Almaniya Kommunist Partiyasının nümayҽndҽlҽri şurada elan etdilҽr ki, ―onlar Almaniyanın parçalanması haqqında sҽnҽdҽ imza atmayacaqlar‖ vҽ onlar şuranın işinin gedişindҽ qanunun ҽleyhinҽ sҽs verdilҽr.

―Ҽsas qanun‖ АБШ, Инэилтяря вя Франса щюкумятляри tҽrҽfindҽn tҽsdiq edildikdҽn sonra 1949-cu ilin may ayının

23-dҽ qüvvҽyҽ mindi. Qanun dövlҽt quruluşunun ҽsas prinsiplҽrini müҽyyҽn

edirdi. Konstitusiyaya görҽ Almaniyanın dövlҽt quruluşu parlamentli federativ respublika olmalı idi. Prezident ҽvvҽlki dövrdҽn fҽrqli olaraq mҽhdud sҽlahiyyҽtlҽrҽ malik

115

idi. O hҽr iki palatanın – aşağı palata olan vҽ ölkҽ ҽhalisinin sayına görҽ seçilҽn bundestaqın vҽ yuxarı palata olan vҽ tҽrkibi torpaqların qanunverici mҽclislҽri tҽrҽfindҽn tҽyin edilmiş üzvlҽrdҽn ibarҽt olan bundestratın birgҽ iclasında 5 il müddҽtindҽ seçilirdi. Bundestaqda ҽksҽriyyҽtҽ malik olan partiyadan kansler, yҽni baş nazir seçilirdi. Kansler Almaniyanın daxili vҽ xarici siyasҽtindҽ mühüm rol oynayırdı. Kansler ancaq parlament qarşısında cavabdeh idi. Kanslerin tҽqdimatı ҽsasında prezident nazirlҽri tҽyin

edir vҽ işdҽn çıxarırdı. Konstitusiya hҽmçinin bir sıra demokratik azadlıqları özündҽ tҽsbit etdi. Parlamentҽ seçkilҽr dörd ildҽn bir keçirilirdi. Konstitusiyaya görҽ Almaniyaya ҽvvҽl 9 torpaq (land) daxil edildi. Baden, Vürtemberq-Baden vҽ Vürtemberq-Hohensolern torpaqları birlҽşdi vҽ yeganҽ Baden-Vürtemburq torpağı tҽşkil edirdi. 1957-ci ildҽ Saar torpağı da ona birlҽşdikdҽn sonra torpaqların sayı on oldu. Qҽrbi Berlin muxtariyyҽtini saxlasa da, lakin ona aid mҽsҽlҽlҽrҽ Qҽrbi Almaniya

parlamentindҽ baxılırdı. Konstitusiya xüsusi mülkiyyҽt hüququna tҽminat verirdi.

Almaniya Federativ Respublikasının Konstitusiya-sında vҽtҽndaşların ҽsas demokratik hüquqları da öz ҽksini

tapmışdı. Bu hüquqlar-qanun qarşısında hamının bҽrabҽr

olması, şҽxsiyyҽtin azadlığı, qadın vҽ kişilҽrin hüquq bҽrabҽrliyi, siyasi görüşlҽrin azadlığı, iclaslar, mҽtbuat vҽ s. azadlıqlar daxil idi. Bu maddҽlҽrin konstitusiyaya geniş ҽks

etdirilmҽsindҽ Qҽrbi Almaniya zҽhmҽtkeşlҽrinin öz maraq-ları uğrunda apardıqları mübarizҽ böyük rol oynamışdır.

1949-cu ilin sentyabr ayının 12-dҽ parlament (budens-taq vҽ bundesrat) konstitusiyasını tҽsdiq etdi.

Parlamentin aşağı palatası olan bundestaqa seçkilҽr-dҽn qabaq Xristian Demokrat İttifaqı vҽ Xristian Sosial

116

İttifaqı tezislҽrлҽ çıxış etdi Almaniyanı parçalanması ҽrҽfҽsindҽ Qҽrb dövlҽtlҽri Qҽrbi Almaniya burjuaziyasının iqtisadi vҽ siyasi mövqeyinin bҽrpası vҽ möhkҽmlҽndirilmҽsi üçün hҽrtҽrҽfli iş aparmağa başladılar. Onlar ölkҽnin sağ qüvvҽlҽrinҽ öz güclҽrini yenidҽn tҽşkil etmҽkdҽ kömҽklik göstҽrdilҽr. Bu mҽqsҽdlҽ 1945-ci ildҽ yaradılmış Xristian Demokrat İttifaqı вя Христиан Сосиалистляр Иттифагы inhisarçı kapitalizmin maraqlarını ҽks etdirҽn partiyalar kimi fҽaliyyҽtҽ başladılar. Krerikal dairҽlҽrlҽ bağlı olan bu

partiyalar ölkҽdҽ kapitalizm sisteminin möhkҽm dayağına çevrildilҽr.

Sosial-demokratlar seçkiqabağı öz proqramlarında ҽvvҽlki şüarlarla бярабяр hҽmçinin sҽnayenin ҽsas sahҽlҽrindҽ millilҽşdirilmҽnin vҽziyyҽti mҽsҽlҽlҽrini дя ҽks etdirmişdilҽr. Onlar hҽmçinin planlı iqtisadiyyat tҽlҽblҽri ilҽ dҽ çıxış edirdi. Bu tҽlҽblҽr kütlҽlҽr arasında ҽvvҽldҽn dҽ populyar idi.

Xristian Demokrat İttifaqı/Xristian Sosial İttifaqı kimi

Almaniya Sosial Demokrati Partiyası da (ASDP) Almani-yanın parçalanmasına qarşı açıqcasına çıxış etmirdi. Ҽksinҽ, onlar Parlament şurasının fҽaliyyҽtini vahid Almaniyanın tҽşkili yoluna sövq etmҽyҽ çalışırdılar.

1949-cu ilin avqustun 14-dҽ ilk dҽfҽ qҽrb zonasında bundestaqa seçkilҽr keçirildi. XDİ/XSİ – 7,4 milyon, ASDP – 6,9 milyon, Azad Demokratlar Partiyası 2,8 milyon sҽs qazanmışdı. Nҽticҽdҽ Xristian demokrat vҽ xristian-sosialistlҽr ittifaqı (XDİ-XSİ) bloku 48% sҽs toplayaraq

Azad demokratlar partiyasının kömҽyi ilҽ hakimiyyҽtҽ gҽldilҽr. İki+ «yarım» partiyalı sistem Almaniyada gҽlҽcҽk üçün dҽ forma sayılmış oldu.

Keçirilҽn seçkilҽrin nҽticҽlҽrinҽ görҽ 1949-cu ilin sentyabr ayının 20-dҽ budenstaqa mandatlar aşağıdakı

117

qaydada bölüşdürülmüşdü: XDİ/XSİ – 141, ASDP – 132; ADP-52 mandat qazanmışdı. Almaniya Azad Demokratlar partiyası 1948-ci ildҽ tҽşkil edilmişdi. Kommunist Partiyası seçkilҽrdҽ sҽrt antikommunist tҽbliğatlara baxmayaraq, 1.361.7 min sҽs qazanmışdı ki, bu da ümumi seçicilҽrin 5,7%-ni tҽşkil edirdi. Seçki qanununun mahiyyҽtinҽ görҽ ona qarşı çevrilmҽsinҽ baxmayaraq partiya budenstaqda 95 mandat qazana bilmişdi. Bundestaqda 402 mandatdan 208-ni qazanan Xristian Demokratik İttifaqı/Xristian Sosial

İttifaqı, Azad Demokrat Partiyası vҽ Alman Partiyası nümayҽndҽlҽrinin daxil olduqları koалиsиyалы hökumҽt tҽşkil edildi. Hökumҽti sҽnayeçilҽr vҽ mülkҽdarlar, hҽmçinin 5 nҽfҽr keçmiş nasistlҽr vҽ 13 bankir tҽmsil edirdi. ―İki + yarım‖ partiyalı prinsip tҽşҽkkül tapmışdır.

1876-cı ildҽ anadan olmuş, siyasi uzun ömürlülüyü ilҽ Çörçillҽ bҽnzҽyҽn, Almaniyada demokratik institutların yaradılmasında vҽ Almaniyanın qüdrҽtli dövlҽtҽ çevrilmҽ-

sindҽ böyük rolu olan 73 yaşlı Adenauer kansler oldu. O,

1963-cü ilҽ qҽdҽr bu vҽzifҽdҽ qaldı. Konrad Adenauer 1976-cı ilin yanvar ayının 5-dҽ Köln şҽhҽrindҽ anadan olmuşdur. 1917-1933-cü illҽrdҽ o, Köln şҽhҽr bҽlҽdiyyҽ idarҽsinin rҽisi vҽzifҽsindҽ çalışmışdır. 1920-1932-ci illҽrdҽ Prussiya Dövlҽt Şurasının, 1946-1966-cı illҽrdҽ Qҽrbi Almaniya Xristian Demokrat İttifaqının sҽdri işlҽmişdir. 1933-1946-cı illҽrdҽ

xaricdҽ yaşamışdır. 1949-1963-cü illҽrdҽ Almaniya Federa-tiv Respublikasının federal kansleri, 1951-1955-ci illҽrdҽ

hҽmçinin xarici işlҽr naziri vҽzifҽsindҽ çalışmışdır. Adenaue-rin kanslar olduğu illҽrdҽ Almaniya Federativ Respublikası

NATO-ya daxil oldu (1955), Almaniya Kommunist Partiya-sı vҽ s. mütҽrҽqqi tҽşkilatlarын fҽaliyyҽti qadağan edildi. Adenauer ABŞ-ın hakim dairҽlҽrinҽ arxalanaraq, SSRİ vҽ digҽr sosialist ölkҽlҽrinҽ qarşı ―zor işlҽtmҽk‖ siyasҽti

118

yeritmҽyҽ tҽrҽfdar olmuşdur. Adenauer Almaniya Federativ

Respublikasının İkinci Dünya müharibҽsindҽn sonra Avro-pada yaranmış sҽrhҽdlҽrҽ yenidҽn baxılmasına yönҽldilmiş xҽttinin başlıca ilhamçısı olmuşdur. O, 1967-ci ildҽ aprel ayının 19-da Bonn yaxınlığında vҽfat etmişdir.

Prezident Azad demokratlar partiyasının lideri F.Xeys seçildi. Hökumҽt ҽsasҽn XDİ vҽ XSİ-nin nümayҽndҽ-

lҽrindҽn tҽşkil olundu. 1949-cu ilin sentyabrın 21-dҽ isҽ Al-maniya Federativ Respublikasının (AFR) yaradıldığı elan

edildi. Bu dövlҽt Qҽrb yönümlü siyasҽtyeritmҽyҽ başladı. Sovet işğal zonasında da Şҽrqi Almaniya dövlҽtinin

yaradılması prosesi başlandı. Hҽlҽ 1947-ci ildҽ burada Alman Xalq Konqresi tҽşkil edildi. O tҽklif irҽli sürdü ki, vahid Almaniya dövlҽtinin yaradılması üçün bütün alman xalqı arasında referendum keçirilsin. Qҽrbi Almaniyada hakimiyyҽt tҽdbirlҽr keçirilmҽsini vҽ ümumalman xalq konqresinin müdafiҽsini qadağan etdi. Bununla eyni vaxtda Alman Xalq Şurası tҽşkil edildi vҽ ona sҽlahiyyҽt verilidi ki,

Şҽrqi alman dövlҽtinin konstitusiyasını hazırlasın. 1946-cı ildҽ tҽşkil edilmiş Almaniya Vahid Sosialist partiyasının nümayҽndҽlҽri tҽrҽfindҽn konstitusiyanın layihҽsi hazırlan-dı. 1949-cu ilin may ayının 30-da Almaniya Demokratik respublikasının konstitusiyası tҽsdiq edildi.

1949-cu ilin oktyabr ayının 7-dҽ müvҽqqҽti Xalq palatası tҽşkil edildiyi üçün hҽmin gün rҽsmi ADR-in yaranması günü oldu. Almaniyanın bölünmҽsi rҽsmilҽş-

dirilmiş oldu. Almaniya mҽsҽlҽsi İkinci dünya müharibҽ-

sindҽn sonrakı dövrün ҽn mürҽkkҽb beynҽlxalq problem-lҽrindҽn birinҽ çevrildi.

ABŞ, İngiltҽrҽ, Fransa vҽ AFR, AFR-in Qҽrb dövlҽt-lҽri blokuna daxil edilmҽsinҽ dair Peterberqs сазишини dҽ imzaladılar.

119

AFR K.Adenauerin kanslerliyi dövründə AFR-nın

iqtisadi inkişafı “İqtisadi möcüzə”nin səbəbləri. 1950-ci illҽrdҽ Qҽrbi Almaniyada iqtisadiyyatın inkişafı sҽviyyҽsi bir sıra sahҽlҽrdҽ, hҽtta müharibҽdҽn ҽvvҽlki sҽviyyҽni belҽ geridҽ qoymuşdu. Müharibҽdҽn ҽvvҽl yaranmış baza ҽsasında AFR-dҽ iqtisadiyyatın sürҽtli inkişaf tempi baş vermişdi ki, burjua siyasҽtçilҽri bu tempi ―iqtisadi möcüzҽ‖ adlandırırdılar. Bu sürҽtli inkişaf prosesi bir sıra sҽbҽblҽrlҽ izah edilirdi. Birincisi, müharibҽ illҽrindҽ Almaniyanın qҽrb

hissҽsinin güclü sҽnaye potensialı dağıdılmamışdı. Burada hҽmçinin lazımi sayda ixtisaslı fҽhlҽ qüvvҽsi var idi. İkincisi, fҽhlҽ sinfinin ҽmҽyinin istismarı nҽticҽsindҽ, iqtisadi fҽaliyyҽti fҽallaşdırmaq üçün milyardlarla marka ҽldҽ edilmişdi. Müharibҽdҽn sonrakı ilk illҽrdҽ ҽmҽkçilҽrin real ҽmҽk haqqı müharibҽdҽn ҽvvҽlki dövrҽ nisbҽtҽn iki dҽfҽ aşağı düşmüşdü. Bu illҽrdҽ AFR-dҽ iş hҽftҽlҽrinin davamlılığı, rҽsmi mҽnbҽlҽrҽ görҽ 52 saata çatmışdı. Üçüncüsü, Amerika Birlҽşmiş Ştatları Adenauer hökumҽtinҽ bu illҽrdҽ ҽsaslı kömҽklik göstҽrirdi. AFR Marşall planına qoşuldu, İtaliya vҽ Fransaya birlikdҽ edilҽn qҽdҽr ona yardım edildi. Dördüncüsü, ölkҽdҽ müҽssisҽlҽrin bҽrpası vҽ genişlҽndirilmҽsi yeni texnika ҽsasında, avtomatlaşdırma vҽ texniki tҽrҽqqinin sürҽtli inkişafı şҽraitindҽ hҽyata keçirilirdi. Buna görҽ dҽ istehsalın hҽcmi yüksҽlirdi. 1957-ci ildҽ inhisarların qazancı müharibҽdҽn ҽvvҽlki sҽviyyҽyҽ nisbҽtҽn 7 dҽfҽ yüksҽldi. Ümumiyyҽtlҽ, ҽsaslı kapital qoyuluşunun mҽnbҽyi kimi dövlҽt büdcҽsi var idi. Federal

vҽ torpaq şöbҽlҽrinin xҽzinҽlҽrindҽn daxil olan 30-34 mlrd. marka iqtisadiyyatının inkişafına sҽrf edilirdi. 1950-1954-cü illҽrdҽ verilҽn uzunmüddҽtli kreditlҽrin 2/3-i dövlҽt banklarından buraxılmışdı. Hökumҽt öz büdcҽsinin vҽsaitlҽrini iqtisadiyyatın dövlҽt sektoru hesabına hҽll

120

edirdi. 50-ci illҽrin birinci yarısında hökumҽt ҽhҽmiyyҽtli dҽrҽcҽdҽ büdcҽyҽ malik idi. İşğalçı ordunun saxlanması nҽzҽrҽ alınmazsa AFR hҽrbi xҽrclҽrҽ pul xҽrclҽnirdi.

İqtisadiyyatın ҽhҽmiyyҽtli inkişafı sҽnaye mҽhsulla-rının bütün növlҽrinҽ ehtiyacı artırdı. Müharibҽ zamanı dağıdılmış evlҽrin, yolların, körpülҽrin bҽrpası vacib idi. Müharibҽ illҽrindҽ vҽ müharibҽdҽn sonrakı ilk illҽrdҽ ҽsas tҽlҽbat olan paltara, mҽişҽt mallarına, mebellҽrҽ ehtiyac

daha çox idi. Qҽrbi Almaniya burjuaziyası xarici bazar-larda, xüsusilҽ Qҽrbi Avropa ölkҽlҽrindҽ öz mövqelҽrini genişlҽndirdi. Ҽgҽr ölkҽ daxilindҽ sҽnaye mҽhsullarının hҽcmi 1950-1956-cı illҽrdҽ 118% tҽşkil etmişdirsҽ, xarici ölkҽlҽrҽ ixrac sahҽsindҽ bu rҽqҽm yüksҽlҽrҽk 300% tҽşkil edirdi. 1960-cı illҽrin ҽvvҽllҽrindҽ Almaniya Federativ Respublikası avtomobil, metalkҽsҽn dҽzgahlar, dҽqiq mexanika vҽ optiki cihazlar üzrҽ dünyada birinci yerҽ çıxdı.

İqtisadiyyatın yüksҽk inkişafını tҽmin edҽn amillҽrdҽn biri dҽ ABŞ, İngiltҽrҽ, Fransa hökumҽtlҽrin sifarişlҽri ilҽ

bağlı idi. 1950-ci illҽrin ikinci yarısında Almaniya Federativ

Respublikasında sҽnayedҽ hҽyata keçirilҽn millilҽşdirilmҽ

hҽrbi sifarişlҽrin hҽcmini stimullaşdırdı. 1950-ci illҽrin ҽvvҽl-lҽrindҽ o qҽdҽr dҽ ҽhҽmiyyҽt daşımayan hҽrbi büdcҽ. 1961-ci ildҽ 12 milyard marka tҽşkil edirdi. Bu vҽsaitdҽn böyük hҽcmdҽ Almaniya Federativ Respublikanın zavodlarında istehsal olunan silahlara sҽrf edilirdi.

Almaniyada «İqtisadi möcüzҽ»nin baş vermҽsindҽ

aşağıdakı amillҽr – sҽnayenin yeni avadanlıqla tҽchiz

edilmҽsindҽ ABŞ, İngiltҽrҽ vҽ Fransanın kömҽyi, Qҽrb zona-

sının tҽbii sҽrvҽtlҽrlҽ zҽngin olması, onun sҽnaye potensialına

müttҽfiqlҽrin toxunmaması, bu zonanın ixtisaslı kardlarla

zҽnginliyi, burada ucuz işçi qüvvҽsinin çoxluğu, elmi

121

nailiyyҽtlҽrin dҽrhal istehsala tҽtbiq edilmҽsi, çoxişlҽnҽn zҽruri

tҽlҽbat mallarına hҽm daxildҽ, hҽm dҽ xaricdҽ böyük tҽlҽbatın

olması, Marşall planı ҽsasında Almaniyaya 3,6 milyard dollar

vҽsait verilmҽsi (Bu vҽsait Marşall planı ҽsasında Böyük

Britaniya vҽ Fransanın birlikdҽ almış olduğu vҽsaitҽ bҽrabҽr

idi, İtaliyanın Marşall planı ҽsasında aldığı puldan isҽ, demҽk

olar ki, 3,5 dҽfҽ çox idi) 50-ci illҽrin ortalarına qҽdҽr ölkҽdҽ

hҽrbi xҽrclҽrin olmaması, dövlҽtin iqtisadiyyata rҽhbҽrliyi vҽ

kompaniyalara xüsusi kredit buraxması, Almaniyanın «Ümumi

bazar»da iştirakı vҽ s. mühüm rol oynamışdır. Bu daxili

amillҽrlҽ bҽrabҽr İkinci dünya müharibҽsindҽn sonra dünyada

baş verҽn proseslҽrin dҽ iqtisadi inkişafa tҽsiri böyük idi. Belҽ

ki, Yaxın vҽ Orta Şҽrqin neftinin Avropaya axını da bu

mҽsҽlҽdҽ nҽzҽrҽ çarpacaq ҽhҽmiyyҽtҽ malik idi. Hҽmçinin

İkinci dünya müharibҽsindҽn sonra xarici iqtisadi ҽlaqҽlҽrin

genişlҽnmҽsi dҽ Qҽrbi Avropa dövlҽtlҽrinin o cümlҽdҽn,

Almaniyanın inkişafına mühüm tҽkan verdi.

1960-cı illҽrin ortalarında AFR xarici ticarҽt vҽ ҽhalinin

hҽyat sҽviyyҽsinҽ görҽ ABŞ-la rҽqabҽtҽ girҽ bildi. Ümumi

mҽhsul istehsalına vҽ ҽmҽk mҽhsuldarlığına görҽ ABŞ vҽ

Yaponiyadan sonra üçüncü yeri tutdu.

Almaniya Federativ Respublikasının iqtisadi inkişafı nҽticҽ etibarilҽ Qҽrbi Avropanın mҽrkҽzindҽ güclü sҽnaye dövlҽtinin yaradılması ilҽ nҽticҽlҽndi. AFR-in rolu dünya sҽnaye mҽhsulları istehsalında, kapital ixracında müharibҽ-

dҽn ҽvvҽlki illҽrlҽ müqayisҽdҽ ҽhҽmiyyҽtli dҽrҽcҽdҽ artdı.

Kapitalizm dünyasında Almaniya Federativ Respublika-sının sҽnaye istehsalı sahҽsindҽ payı 1949-cu ildҽ 6,1% olduğu halda, 1959-cu ildҽ 9,2% olmuşdur ki, bu rҽqҽm 1950-ci ildҽ bütün kapitalist ölkҽlҽrinin ixracatı baxımından 3,6 dҽfҽ çox idi.

122

1960-cı illҽrin ҽvvҽllҽrindҽ Almaniya Federativ Res-publikasının qızıl ehtiyatları İngiltҽrҽ, Fransa vҽ Skandina-viya ölkҽlҽrinin qızıl ehtiyatlarını ötüb keçmişdir. Qızıl ehtiyatlarına vҽ yolların hҽcminҽ görҽ Qҽrbi Almaniya kapitalist ölkҽlҽri arasında ikinci yerdҽ dururdu.

1950-1960-cı illҽrdҽ sҽnaye mҽhsullarının illik hҽcmi 26% tҽşkil edirdi.

XX ҽsrin 60-cı illҽrindҽ AFR-dҽ iqtisadi yüksҽliş sürҽti

aşağı düşmҽyҽ başladı. Ҽgҽr 1951-1955-ci illҽrdҽ bu yüksҽliş

sürҽti 12,3% tҽşkil edirdisҽ, 1961-1965-ci illҽrdҽ isҽ 5,4%

tҽşkil edirdi. Bu ilk növbҽdҽ Qҽrbi Almaniya iqtisadiyyatının

bҽrpasının başa çatması ilҽ ҽlaqҽdar idi. Kapitalizm dünyasında

onun payı 1961-ci ildҽki 9,9%-dҽn 1970-ci ildҽ 12,5%-ҽ qalxdı.

Hҽmçinin bu dövrdҽ AFR iqtisadiyyatı üçün xarakterik olan

cҽhҽtlҽrdҽn biri iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahҽlҽrinin qeyri-

bҽrabҽr inkişafı idi. Kapitalın mҽrkҽzlҽşmҽsi vҽ tҽmҽrküz-

lҽşmҽsi prosesi nҽticҽsindҽ sҽhmdar cҽmiyyҽtlҽri ölkҽnin sҽhm

kapitalının 1/3-ni öz ҽlindҽ cҽmlҽşdirmişdi. İstehsal

vasitҽlҽrinin 70%-i ҽhalinin 1,7%-nin ҽlindҽ idi. Bu dövrdҽ

kҽnd tҽsҽrrüfatında da mҽrkҽzlҽşmҽ güclҽndi. AFR-in xarici

ölkҽlҽrҽ kapital qoyuluşu 1970-ci ildҽ 21 milyard marka idi. Öz

növbҽsindҽ tҽkcҽ ABŞ-ın AFR-ҽ kapital qoyuluşu bu dövrdҽ

21,6 milyard dollar tҽşkil edirdi.

Almaniya Federativ Respublikasının inhisarları öz maraqlarından Asiya vҽ Afrikanın yeni yaranmış çoxsaylı müstҽqil dövlҽtlҽrindҽ istifadҽ edirdilҽr, Latın Amerikası ölkҽlҽrindҽ iqtisadi inkişafın yüksҽlmҽsinҽ tҽsir göstҽrirdilҽr.

Almaniya Federativ Respublikasının emissarları vҽ inhisar birliklҽri bu ölkҽlҽrlҽ intensiv şҽkildҽ siyasi-iqtisadi ҽlaqҽlҽr yaradır, onlara texniki kömҽklik göstҽrilmҽsi ilҽ bağlı razılaşmalar, danışıqlar aparırdılar.

123

Almaniya Federativ Respublikasından kapitalın ixracı ХХ ҽsrin 50-ci illҽrinin sonunda yüksҽk sҽviyyҽdҽ artdı. 60-cı illҽrin ҽvvҽllҽrindҽ bu kapital ҽn çox Qҽrbi Avropa ölkҽlҽ-

rinҽ, tҽqribҽn elҽ o qҽdҽr dҽ Latın Amerikası ölkҽlҽrinҽ edilirdi.

1950-ci illҽrin ikinci yarısında Avropa dövlҽtlҽri ara-sında mövcud olan iqtisadi inteqrasiyada, Qҽrbi Avropada sҽnaye mҽhsullarının hҽcminҽ görҽ AFR ҽhҽmiyyҽtli rola malik idi.

Almaniya XX ҽsrin 50-60-cı illҽrindҽ, artıq kapitalizm şҽraitinҽ uyğun inkişaf edirdi. 1950-ci illҽrin ortalarında

ölkҽdҽ iqti-sadi şҽraitin inkişaf tempinin aşağı düşmҽsinҽ

baxmayaraq Almaniya Federativ Respublikasında iqtisadi inkişafın birinci sikli başladı.

AFR özünü Qҽrbi Avropa dövlҽtlҽri sırasında lider elan etdi. 1958-ci ilin yanvarından ölkҽ Avropa İqtisadi Birliyindҽ iştirak etmҽyҽ başladı. Birlikdҽ bütün sҽnaye mҽhsulunun 44%-i AFR-ҽ mҽxsus idi. AFR –kapitalizm

dünyasında sҽnaye istehsalının ixracatı üzrҽ ikinci yeri tuturdu.

Qҽrbi Almaniya burjuaziyası 1950-cı illҽrdҽn Qҽrbi Avropada meydana çıxan müxtҽlif formalı iqtisadi-siyasi tҽşkilatlarda çıxış edirdi. Almaniya Federativ Respublikası bu dövrdҽ Avropa kömür vҽ polad birliyinin vҽ Avropa İqtisadi Cҽmiyyҽtinin layiqli üzvü idi. Almaniya Federativ Respublikası hҽr iki tҽşkilatda hakim mövqe tuturdu. Üç il sonra ―Ümumi bazar‖ın tҽşkilindҽn sonra AFR-in bu tҽşkilatda yeri aşağıdakı kimi ҽks olunurdu: daş kömür hasilatı sahҽsindҽ - 61%, polad istehsalı sahҽsindҽ 47%, idxal hҽcminҽ görҽ 35%, ixracata görҽ 39% tҽşkil edirdi. Kapitalist ölkҽlҽrinin iqtisadi-siyasi tҽşkilatlarında AFR nümayҽndҽlҽri onların tҽdricҽn milli tҽşkilatlara çevrilmҽsi

124

uğrunda mübarizҽ aparırdılar. Bu yolla Qҽrbi Almaniya burjuaziyası belҽ hesab edirdi ki, Qҽrbi Avropa dövlҽtlҽri öz güclҽrini birlҽşdirmҽklҽ qarşıya qoyduqları planların hҽyata keçirilmҽsinҽ daha sҽmҽrҽli xidmҽt edҽ bilҽrlҽr.

Qҽrbi Almaniyada aqrar münasibҽtlҽr ciddi dҽyişiklik-lҽrlҽ sҽciyyҽlҽnirdi. 1949-cu ildҽ qҽbul olunmuş torpaq mülkiyyҽti islahatının hҽyata keçirilmҽsinҽ dair qanuna görҽ cҽmi 178,5 min hektar, torpaq sahҽsi yenidҽn bölüşdürül-müşdür ki, bu da Qҽrbi Almaniyanın kҽnd tҽsҽrrüfatı üçün

yararlı torpaq sahҽsinin yalnız 18%-ni ҽhatҽ edirdi. İri tҽsҽrrüfatların gücü müharibҽyҽ qҽdҽrki sҽviyyҽdҽn bir neçҽ dҽfҽ yüksҽlҽrҽk 0,9 faizdҽn 1%-ҽ çatdı. Bu zaman kiçik tҽsҽrrüfatların dağıdılması hҽyata keçirildi. 1949-1962-ci illҽrdҽ kҽndi 1,5 milyon adam tҽrk etmişdi.

1950-ci illҽrin sonunda Almaniya Federativ Respub-likasında müharibҽdҽn ҽvvҽlki dövrҽ nisbҽtҽn dövlҽt inhisarçı kapitalizmi yeni ҽsaslarla inkiaşf etdirmҽk üçün şҽrait yaranmışdı.

Potsdam konfransının qҽrarları ilҽ ҽlaqҽdar antiinhisar koalisiyasının inhisar birliklҽri Almaniyada lҽğv edildi.

Almaniya Federativ Respublikasının birinci kansleri elan olunan kimi Konrad Adenauer özünü inhisarçı kapitalizmin inanılmış müdafiҽçisi elan etdi. Qҽrbi Almaniya vҽ Amerika inhisarları ilҽ sıx bağlı olan Adenauer AFR-in idarҽ edilmҽsindҽ iri burjuaziyanın – katolik dairҽlҽrin vҽ millitaristlҽrin geniş müdafiҽsindҽn istifadҽ edirdi. Ona görҽ dҽ Adunauerin formalaşdırdığı hökumҽtҽ ҽvvҽllҽr müxtҽlif sҽnaye korporasiyalarının vҽ bankların üzvlҽri olmuş adamlar daxil olmuşdular. Almaniya Federativ Respublikasında tҽşkil edilҽn dövlҽt aparatı inhisarçı kapitala öz mövqelҽrini möhkҽmlҽndirmҽk vҽ

125

genişlҽndirmҽkdҽ, ölkҽnin bütün hҽyatına nҽzarҽt etmҽkdҽ kömҽk edirdi.

Bu şҽraitdҽ ölkҽnin böyük iqtisadi vҽ maliyyҽ gücü – heç dҽ çox olmayan iri sҽnaye vҽ bank inhisarlarının –

Krupp, Tissen, Mannesman, Xaniel vҽ Klekner konsern-lҽrinin, ―Alman‖, ―Drezden‖, ―Kommersiya‖ bankının ҽlin-dҽ cҽmlҽşmişdi. AFR-in ҽn böyük müҽssisҽlҽrindҽ min nҽfҽrdҽn artıq fҽhlҽ çalışırdı, 1958-ci ildҽ ölkҽnin sҽhmdar kapitalının 80%-i 14 ҽn iri inhisarçı birliklҽrin ҽlindҽ cҽmlҽşmişdi.

Qҽrbi Almaniya inhisarları içҽrisindҽ alman faşizminin dayağı hesab edilҽn Kruppun konserni xüsusi rol oynamışdır. Müharibҽ qurtardıqdan sonra A.Krupp 15 illik hҽbs cҽzasına mҽhkum edildi. Lakin 1950-ci ildҽ o hҽbsdҽn azad olunduqdan sonra ona Essan vҽ AFR-in başqa şҽhҽrlҽrindҽ olan – 300 müҽssisҽsi qaytarıldı. Kruppun metallurgiya zavodlarında 1957-ci ilin sonlarında 3,5 milyon ton polad emal olunmuşdu ki, bu da bütün Qҽrbi Almaniya

üzrҽ polad emalının 119%-ni tҽşkil edirdi. Onun müҽssisҽlҽrindҽ 100 mindҽn yuxarı adam çalışırdı.

Mannesmanın konserni 1954-cü ildҽ yaradılmışdı. Artıq 1955/1956-cı illҽrdҽ isҽ bu konsernin zavodları Almaniya Federatif Respublikasında istehsal olunan bütün boruların 1/3 hissҽsini istehsal edirdi. 1952-ci ildҽ müҽssisҽdҽ AFR üzrҽ ümumi sҽnaye mҽhsulunun 45%-ni istehsal edirdi. Üç ildҽn sonra belҽ müҽssisҽlҽr ümumi sҽnaye mҽhsulu istehsalının artıq 53%-ni öz ҽllҽrindҽ

cҽmlҽşdirmişdilҽr. 1960-cı ildҽ AFR-dҽ korporasiyaların ümumi sayı 2600-ҽ çatmışdı. Ölkҽnin 17 kompaniyası ölkҽnin ümumi sҽhm kapitalının 83.3%-nҽ rҽhbҽrlik edirdi. 10 kompaniya öz ҽlindҽ polad emalının 86.6%-ni, 10 kompaniya dҽmir filizinin 99,9%-ni cҽmlҽşdirmişdi. 1961-ci

126

ildҽ ölkҽnin dörd nҽhҽng avtomobil firması ümumi avtomobil istehsalının 80%-ni istehsal edirdi. 1950-ci illҽrdҽ AFR-dҽ - yüngül, tikiş sҽnayesi kimi xırda istehsal sahҽlҽrinin tҽmҽrküzlҽşmҽsi prosesi xüsusilҽ sürҽtlҽnmişdi.

1952-ci ildҽ Adenauer hökumҽti 30 müstҽqil bank tҽşkil etdi. Müharibҽdҽn sonra ölkҽnin maliyyҽ vҽsaitlҽri üç

böyük bankın – Alman, Drezden vҽ Kommersiya bankla-rının vҽ doqquz ҽrazi banklarının ҽlindҽ cҽmlҽşmişdi. Belҽliklҽ, iri böyük maliyyҽ inhisarının bҽrpasına başlanıldı.

1956-cı ildҽ hökumҽtin rҽsmi icarҽsindҽn sonra hҽr üç bank özlҽrinin mҽrkҽzi orqanlarını yaratmağa başladılar. 1957-ci ilin may ayında Alman vҽ Drezden bankları, 1958-ci ilin iyul ayında isҽ Kommersiya bankı yenidҽn bҽrpa edildi.

Müharibҽdҽn ҽvvҽl başlamış vҽ 1950-ci illҽrdҽ davam edҽn maliyyҽ vҽ sҽnaye kapitalının tҽmҽrküzlҽşmҽsi göstҽrirdi ki, iş sadҽcҽ olaraq bҽrpanın ҽvvҽlki sҽviyyҽyҽ çatdırılmasında deyil, bu prosesin aparılmasının yeni dҽrҽcҽlҽrinҽ nail olmaqdır. Tҽqribҽn 100 ailҽ Almaniya

Federativ Respublikasının sҽnaye inhisarlarında vҽ banklarında rҽhbҽr postları tutmuşdular. Onlar AFR-in iqtisadiyyatında uzun müddҽt sahibkar rolu oynamışdılar.

1950-ci illҽrdҽ dövlҽt inhisarçı kapitalizminin iki komponentlҽri olan burjua dövlҽti vҽ inhisarlar arasında olan qarşılıqlı ҽlaqҽ vҽ qarşılıqlı asılılıq hҽr şeyi ҽlҽ keçirmҽk xarakteri daşımışdır. İnhisarların vҽ dövlҽtin birlҽşmiş qüvvҽlҽri AFR-dҽ elҽ bir sistemin yaranmasına gҽtirib çıxardı ki, bu sistem vasitҽsilҽ dövlҽt inhisarçı kapitalizmin

inkişafının yeni mҽrhҽlҽsi başlandı. Dövlҽt bu mҽrhҽlҽni hҽyata keçirmҽklҽ tҽkcҽ iqtisadi inkişafı qaydaya salmağı deyil, hҽm dҽ özü bilavasitҽ iqtisadi qüvvҽlҽri ölkҽnin ҽsas kapitalının sahibkarı şҽklinҽ salmağa can atırdı. Bununla

127

dövlҽt böyük pul ehtiyatları olan akkumulyator rolunu oynamağa başlayırdı.

Öz tҽsirini ölkҽnin iqtisadi inkişafında güclҽndirmҽk, onun daxili vҽ xarici siyasҽtinҽ ҽhҽmiyyҽtli tҽsir göstҽrmҽk mҽqsҽdilҽ AFR-in dövlҽt inhisarçı kapitalizmi xüsusi tҽşkilatlar tҽşkil etdi. Onların içҽrisindҽ aparıcı yeri sҽnayenin 39 baş ittifaqını birlҽşdirҽn Almaniya sҽnayesinin Federal İttifaqı tuturdu. 1950-ci illҽrdҽ bu 38 ittifaqa sҽnayenin 390 sahҽsi vҽ 207 ҽrazi birliklҽri daxil idi.

Alman sҽnayesinin Federal ittifaqı qanunverici vҽ icraedici hakimiyyҽtlҽrlҽ sıx ҽlaqҽ saxlamış, xarici ölkҽlҽrdҽ (Brüsseldҽ, Nyu-York vҽ Parisdҽ) öz nümayҽndҽliklҽrini tҽşkil etmişdi.

Alman burjuaziyasının ikinci iri tҽşkilatı Alman Federal Birliyi idi. Birliyin üzvlҽrinin 80%-i 41 sahҽvi cҽmiyyҽtlҽrin sahibkarları idi. Federal ittifaqdan fҽrqli olaraq Alman sҽnayesinin Federal birliyi öz orbitindҽ tҽkcҽ sҽnayeni deyil, hҽmçinin ticarҽti, sҽnҽtkarlığı, kҽnd tҽsҽrrü-

fatını, ayrı-ayrı sığorta kompaniyalarını, nҽqliyyat vҽ digҽr müҽssisҽlҽri dҽ ҽhatҽ edirdi. Göründüyü kimi, bu iki müҽssi-sҽyҽ AFR-in digҽr iri cҽmiyyҽtlҽri dҽ daxil idi. Ҽgҽr alman sҽnayesinin Federal ittifaqı rҽhbҽr dairҽlҽrin ümumsiyasi vҽ iqtisadi maraqlarını ҽks etdirirdisҽ, Federal birlik onların ―sosial‖ maraqlarının keşiyindҽ dayanırdı. Federal Birliyin fҽaliyyҽt sferasında ҽmҽk haqqı problemi, iş gününün davamlılığı, bu problemlҽ bağlı Alman hҽmkarlar ittifaqları ilҽ münasibҽtlҽr vҽ s. mҽsҽlҽlҽr dҽ daxil idi.

Üçüncü nüfuzlu Alman burjuaziyası tҽşkilatı – sҽnaye vҽ ticarҽtin Alman Konqresi idi. Konqres Almaniya Fede-rativ Respublikasının 81 sҽnaye-ticarҽt ittifaqını vҽ 26 xarici ticarҽt Palatasını özündҽ birlҽşdirirdi.

128

Bu üç iri birlik sözün ҽsl mҽnasında Qҽrbi Almani-yanın iri burjuaziyasının azadlıqlarının güclü nҽzarҽtçilҽri rolunu oynayırdı. Onlar özlҽrinin müxtҽlif sahҽli aparat-larını tҽşkil etmişdilҽr ki, bu aparat Almaniya Federativ Respublikasının mҽrkҽzi dövlҽt aparatına heç bir güzҽştҽ getmirdi.

K.Adenauer hökuməti dövründə AFR-də daxili vəziyyət.

AFR hökumҽti tҽşkil edilҽn kimi, o böyük biznesin müdafiҽsi yolunu tutdu. İnhisarların gücü bҽrpa edildikdҽn

sonra Adenauer hökumҽti vergi siyasҽtini dҽ qaydaya sala bildi. Hökumҽt iki dҽfҽ 1953 vҽ 1954-cü illҽrdҽ gҽlir vergisini azaltdı.

AFR-dҽ ―iqtisadi möcüzҽ‖nin atası hesab edilҽn Lüd-viq Erxardın başçılığı altında ―Sosialist bazaar iqtisadiy-yatı‖ siyasҽti yeridilmҽyҽ başlandı. Bu xҽtt XX ҽsrin 30-cu illҽrindҽ görkҽmli iqtisadçı Oyken tҽrҽfindҽn irҽli sürül-müşdü. Bu xҽtti neoliberal ―iqtisadçılar qrupu‖ müdafiҽ edirdi. Onlar dövlҽt aparatında ҽsas iqtisadi postlarda

ҽylҽşmişdilҽr. Bu siyasҽҽtdҽn mҽqsҽd alman alman markasının rҽqabҽt qabiliyyҽtini beynҽlxalq bazarda rҽqabҽtҽ tab gҽtirҽn mҽhsul istehsal etmҽk vҽ valyuta ehtiyatı yaratmaq idi.

Hökumҽt tҽrҽfindҽn ixracın genişlҽndirilmҽsinҽ dair xüsusi tҽdbirlҽr görüldü. Dünya bazarına çıxan alman firmalarına hökumҽt kömҽk etmҽk üçün xarici kreditlҽr üzrҽ mҽsuliyyҽti öz üzҽrinҽ götürҽrҽk ―Germes‖ cҽmiyyҽtini yaratdı.

Adenauer hökumҽti hҽmçinin sosial mҽsҽlҽlҽr vҽ işsizlik üzrҽ sığortalar üzrҽ iqtisadiyyata kömҽk mҽqsҽdilҽ fond ayrılmasına da icazҽ verdi. Birinci bundestaqda (1949-1953-cü illҽrdҽ) deputatların ҽksҽriyyҽti inhisar birliklҽri ilҽ ҽlaqҽsi olan adamlardan ibarҽt idi. Müxtҽlif daxili vҽ xarici

129

siyasҽt mҽsҽlҽlҽr üzrҽ nüfuzlu komitҽlҽrdҽ inhisarların nümayҽndҽlҽri ҽsas vҽzifҽlҽri öz ҽllҽrindҽ cҽmlҽmişdilҽr. Belҽ ki, Bundestaqın xarici ticarҽt mҽsҽlҽlҽri üzrҽ komitҽsindҽ inhisar birliklҽrinin nüfuzlu rҽhbҽrlҽri vҽ nümayҽndҽlҽri bütün yerlҽrin yarısını ҽldҽ etmişdilҽr. Bundestaqın 2 daimi komitҽsinin ikinci tҽrkibindҽ (1953-1957-ci illҽrdҽ) dörd sҽdr vҽ beş vitse-sҽdr inhisarların nümayҽndҽlҽri olmuşdur. Ҽslindҽ ölkҽni 100 ailҽ idarҽ edirdi.

AFR-də siyasi partiyaların fəaliyyəti. 1950-ci illҽrdҽ Almaniya Federativ Respublikasında dövlҽt gҽmisinin sükanı inhisarçı – burjua partiyası olan Xristian Demok-ratik İttifaqının (XDU), onun Bavariya partnyoru olan Xristian Sosial İttifaqının (XSİ) ҽlindҽ idi. XDİ vҽ XSİ bloku hökumҽtin siyasi xҽttini tҽyin edirdi. Xristian Demokratlar İttifaqı vҽ Xristian Sosialistlҽr İttifaqı ҽhalinin müxtҽlif tҽbҽqҽlҽr arasında, xüsusilҽ, kҽnd yerlҽrindҽ vҽ fҽhlҽ ittifaqlarının bҽzilҽrindҽ ҽhҽmiyyҽtli nüfuza malik idi.

Xristian Demokratlar İttifaqı ―Xristian sosializmi‖ qurmağı öz mҽqsҽdi elan etmişdi. Partiyanın 1950-ci illҽrdҽ hҽyata keçirdiyi siyasҽt Adenauerin tҽyin etdiyi hökumҽt siyasҽti ilҽ eyniyyҽt tҽşkil edirdi. Xristian Demokratlar İttifaqı fҽaliyyҽtindҽ özünün yaratdığı çoxsaylı ittifaq vҽ birliklҽrҽ ҽsaslanırdı. Bunlar ҽsasҽn ―Katolik kişilҽr itti-faqı‖, ―Kommunal siyasҽt birliyi‖, ―Sosial komissiya‖lar-dan vҽ s. ibarҽt idi. Bu tҽşkilatlar XDİ partiyasının proqra-mını hҽmkarlar ittifaqları arasında yaymaq mҽqsҽdilҽ yaradılmışdı. Xristian Demokratlar İttifaqına – mҽdҽni birliklҽr, iqtisadi şura, (bu şura partiyalarda sahibkarların maraqlarını hҽyata keçirirdi), Xristian De-mokratik tҽlҽbҽlҽr birliklҽri, ―Evangeliya fҽhlҽ ҽmҽkdaşlığı cҽmiyyҽti‖ kimi tҽşkilatlar da daxil idi. Adenhauerin kanslerliyi

130

dövründҽ partiyanın sıralarında sağ qruplaşma güclü idi. 1953-cü ilin aprel ayında Xristian Demokratlar İttifaqının Hamburq qurultayında partiyanın ikinci bundestaqa seçkilҽrlҽ ҽlaqҽdar proqramı qҽbul olundu.

Xristian Sosial İttifaqının Proqramı (1957-ci ildҽ qҽbul edilmişdir) özünün siyasi vҽ sosial xarakterinҽ görҽ Xristian Demokratlar İttifaqının proqramından azacıq fҽrqlҽnirdi. Xristian Sosial İttifaqında Ştraus F.Y., Ştolteberq Q. vҽ başqalarının mühafizҽkar siyasҽtlҽri böyük rol oynayırdı.

AFR-dҽ kapital vҽ ҽmҽk arasındakı münasibҽtlҽr sakit tempdҽ xarakterizҽ olunurdu. İki sosial sistem arasında qarşıdurma şҽraitindҽ vҽ xüsusilҽ Almaniya Demokratik Respublikasında sosializm cҽmiyyҽti olduğu dövrdҽ Almaniya Federativ Respublikasının hakim dairҽlҽri sosial manevrlҽr siyasҽtindҽn istifadҽ etmҽk mҽcburiyyҽtindҽ idi. 50-ci illҽrin ikinci yarısı vҽ 60-cı illҽrin birinci yarısında Qҽrbi Almaniya burjuaziyası paternialist ölçülҽr sistemini tҽtbiq etdi. Adenauer hökumҽti sosial sahҽdҽ ―Qızıl orta

xҽtt‖ siyasҽti yeridirdi. Bu sistemҽ görҽ ayrı-ayrı fҽhlҽlҽrҽ ―yaxşı münasibҽt‖lҽrinҽ görҽ bir sıra güzҽştlҽr nҽzҽrdҽ tutulurdu. Mҽhz ҽmҽk haqqına ҽlavҽlҽr, tҽqaüdҽ ҽlavҽlҽr, mҽzuniyyҽtlҽrin artırılması vҽ s. bu qҽbildҽn idi. Bu sistem, ҽslindҽ fҽhlҽ sinfini parçalamaq siyasҽtinҽ xidmҽt edirdi.

Dövlҽt inhisarçı tҽnzimlҽmҽ yoxlayıcı metodlarından

istifadҽ edҽn K.Adenauerin rҽhbҽrlik etdiyi Xristian De-mokratlar İttifaqı vҽ Xristian Sosialistlҽr İttifaqı idarҽedici partiyaları Almaniya Federativ Respublikasının siyasi

hҽyatını bu yolla möhkҽmlҽndirmҽyҽ nail olmuşdular. 1957-ci ildҽ bundestaqa keçirilmiş seçkilҽrdҽ Adenauerin partiyası sosial demoqogiyanı genişlҽndirdi. AFR-dҽ daxili vҽziyyҽtin ―yaxşı‖ olduğunu qeyd edҽn xristian demokratlar

vҽ onların müttҽfiqlҽri ―heç bir tҽcrübҽ hҽyata keçiril-

131

mҽdҽn!‖ şüarı ilҽ çıxış etdilҽr. Seçkilҽrdҽ partiya 50.2% sҽs topladı. Bu nҽticҽ bir daha sübut edirdi ki, Almaniya Federativ Respublikasının ҽhalisinin ҽksҽriyyҽti Xristian

Demokratlar İttifaqı vҽ Xristian Sosialistlҽr İttifaqı Partiya-larının ideoloji vҽ siyasi tҽsiri altındadır.

Bir neçҽ illҽr ҽrzindҽ dövlҽt, hökumҽt, parlament rҽhbҽrliyindҽ Azad Demokratik Partiyanın rҽhbҽrlҽri böyük rol oynamışlar. Bu partiya qarşısına siyasi klerikalizmlҽ bağlı olmayan, Qҽrbi Almaniyanın kapitalistcҽsinҽ

inkişafının tҽrҽfdarlarını birlҽşdirmҽk vҽzifҽsini qoymuşdu. Partiya tҽrkib etibarilҽ yekcins olmayıb sıralarında müxtҽlif ҽhvali-ruhiyyҽli burjua nümayҽndҽlҽrini vҽ mühafizҽkar qüvvҽlҽri birlҽşdirirdi. Azad Demokratlar Partiyası kütlҽvi partiyaya çevrilҽ bilmҽdi. Partiyanı tҽkcҽ orta sҽviyyҽli sahibkarlar, orta mҽmurlar vҽ bir qrup xidmҽtçilҽr müdafiҽ edirdilҽr. 1956-cı ildҽ partiyanın sıralarında 130 min üzv var idi.

AFR parlamenti fҽaliyyҽtҽ başladığı andan ―iki üstҽ-

gҽl yarım‖ prinsipini hҽyata keçirmҽyҽ başladı. Hökumҽtin tҽrҽfindҽ duran burjua partiyaları mühafizҽkar siyasҽt yeridirdilҽr.

Ölkҽdҽ bir sıra çoxsaylı tҽşkilatlar leqal fҽaliyyҽt gös-tҽrmҽk hüququ qazandılar. Bu tҽşkilatlara ―Köçürmҽ tҽşki-latları‖, ―Ҽsgҽr ittifaqları‖, Hitler ordusunun müxtҽlif hissҽ-

lҽri‖nin keçmiş ҽsgҽr vҽ zabitlҽrini birlҽşdirҽn ―Qardaşlıq‖ tҽşkilatı vҽ s. daxil idi. Hҽbsxanalardan Hitlerin ҽsgҽr vҽ zabitlҽrindҽn ibarҽt eses-hҽrbi cinayҽtkarlar buraxıldılar.

Hüquq aparatı ölkҽdҽ keçmişdҽ faşistlҽrҽ xidmҽt edҽn adamlarla doldurulmuşdu. 1953-cü ildҽ yanvarın 1-dҽ Reyn-Bestfaliya torpaqlarının mҽhkҽmҽlҽrinin 71%-i nasist mҽhkҽmҽlҽrindҽ xidmҽt etmiş adamlardan ibarҽt idi. Rey-land-Pfals torpaqlarında vҽ Aşağı Sakso-niyada bu faiz

132

daha yüksҽk idi. Nasist cinayҽtkarların hҽrbi istintaqının aparılması, demҽk olar ki, dayandırılmışdı. Keçmiş nasist-lҽr, nҽinki, Adenauerin ҽtrafında görünürdülҽr, hҽtta ҽn lazımi hökumҽt vҽzifҽlҽrindҽ belҽ ҽylҽşmişdilҽr.

Bundan fҽrqli olaraq Adenauer hökumҽti fҽhlҽ vҽ

digҽr kütlҽvi tҽşkilatlara münasibҽtdҽ ehtiyatlı siyasҽt

yeridirdi. Hökümҽt 1951-ci ildҽ metallurgiya vҽ dağ-mҽdҽn fҽhlҽlҽri kompaniyalarının nҽzarҽt şuralarında hҽmkarlar ittifaqlarına 50% yer verilmҽsinҽ dair qanunun qҽbul

edilmҽsinҽ nail oldu. Lakin elҽ hҽmin ildҽ (1951) ―Cinayҽt

mҽcҽllҽsindҽ dҽyişikliklҽr edilmҽsi haqqında‖ qanun istehsal şuralarında bütün siyasi fҽaliyyҽtlҽri qadağan etdi. 1952-ci ildҽ ―Fҽhlҽlҽrin vҽ müҽssisҽlҽrin vҽziyyҽti haqqında‖ qanun verildi. Hҽmin qanun istehsal şuralarının hҽr cür siyasi fҽaliyyҽtinin qadağan edilmҽsini tҽsdiq etdi, hҽmçinin onların müҽssisҽlҽrin idarҽ olunmasında iştirakını mҽhdudlaşdırdı. Şuralarda seçkilҽr fҽhlҽlҽr vҽ qulluqçular üzrҽ ayrıca hҽyata keçirilmҽli idi. Şuraların sҽlahiyyҽt

müddҽti iki dҽfҽ artırıldı. Müҽssisҽ sahibkarları mҽhkҽmҽ vasitҽsilҽ istehsal şuralarının buraxılması vҽ yaxud onların sıralarından bir vҽ ya bir neçҽ adamı kҽnarlaşdırmaq sҽlahiyyҽti qazandılar. Bu dövrdҽ tҽrҽqqipҽrvҽr tҽşkilatların bir çoxunun fҽaliyyҽti da qadağan edildi. 1951-ci ildҽ Azad Alman Gҽnclҽr İttifaqının fҽaliyyҽti qadağan olundu. 1951-ci ilin iyul ayının 10-da qҽbul olunmuş ―Dҽbdҽbҽli qanun‖ adlandırılan qanun çoxlu antifaşist vҽ tҽrҽqqipҽrvҽr ҽhvali-ruhiyyҽli vҽtҽndaşların tҽqib olunması üçün hüquqi ҽsas oldu.

Hakimiyyҽt Alman-Sovet birgҽ cҽmiyyҽtinin, Demok-ratik Qadınlar İttifaqının, Demokratik Almaniya Milli

Cҽbhҽsinin, tҽrҽqqipҽrvҽr ziyalıların ―Kulturbund‖ tҽşkila-

133

tının, Sülh şurasının vҽ s. başqa tҽşkilatların fҽaliyyҽtini dҽ qadağan etdi.

Tҽrҽqqipҽrvҽr tҽşkilatların tҽqib olunmasının ҽsas sҽbҽbi onların Adenauer hökumҽtinin AFR silahlandırmaq siyasҽtinҽ, onun Qҽrb dövlҽtlҽrinin tҽşkil etdiklҽri bloklara qoşulmasına qarşı apardıqları mübarizҽ ilҽ bağlı idi. Federativ hökumҽt onların mövqelҽrinin zҽiflҽmҽsinҽ hҽr vҽchlҽ mübarizҽ aparırdı. Lakin buna baxmayaraq kommunistlҽr vҽ digҽr antifaşist qüvvҽlҽr ölkҽnin sülh yolu

ilҽ inkişafı uğrunda dair ardıcıl mübarizlҽr olaraq qalırdılar. Birinci bundestaqda Almaniya Kommunist Partiyası

15 mandat qazanmışdı. 1952-ci ildҽ Adenauer hökumҽtinin qҽbul etdiyi qanuna ҽsasҽn parlament seçkilҽrindҽ ―5%-dҽn az sҽs qazanan partiyalar hökumҽtdҽ tҽmsil olunmaqdan kҽnarda qalırdılar. Bu qanun imkan verdi ki, 1953-cü il seçkilҽrindҽ mühafizҽkar qüvvҽlҽr tҽrҽfindҽn geniş antikom-munist kompaniyalar hҽyata keçirilsin. Hҽmin seçkilҽrdҽ Almaniya Kommunist Partiyası 600 mindҽn çox sҽs alma-

sına baxmayaraq bundestaqda heç bir nҽfҽr dҽ olsun depu-tat yeri ala bilmҽdi. Adenauer hökumҽti özünün siyasҽtindҽ kommunistlҽrҽ qarşı mübarizҽni ön plana çҽkmişdi. 1954-cü ilin avqust ayının 17-dҽ Karlkrusda keçirilҽn mҽhkҽmҽ pro-sesindҽ Almaniya Kommunist Partiyasını Konstitusiya-dankҽnar partiya elan edҽn qҽrar qҽbul edildi. Bu tҽhqiredi-ci akt tҽkcҽ kommunistlҽrҽ deyil, AFR-in bütün tҽrҽqqipҽr-vҽr qüvvҽlҽrinin fҽaliyyҽtinҽ ağır zҽrbҽ idi. Partiyanın tҽşkilatları vҽ kommunist qҽzetlҽrinin redaksiyaları bağla-

nıldı. Kommunistlҽrin kütlҽvi şҽkildҽ tҽqib olunmasına vҽ hҽbsinҽ başlanıldı. Hҽr cür çҽtinliklҽrҽ baxmayaraq Kom-munist Partiyası öz fҽaliyyҽtini gizli şҽkildҽ davam etdirirdi. Kommunist Partiyasının gizli qҽzetlҽri, hҽmçinin partiyanın mҽrkҽzi orqanı olan ―Frayes folen‖ qҽzeti, nҽzҽri jurnal

134

olan ―Vissen und tat‖ jurnalı, vҽrҽqҽlҽr vҽ başqa nҽşrlҽr ҽrazilҽrdҽ vҽ müҽssisҽlҽrdҽ geniş yayılırdı.

1957-ci ilin iyun ayında gizli şҽraitdҽ keçirilmiş Alma-niya Kommunist Partiyasının birinci qurultayı millitarizm, NATO vҽ hҽrbi mükҽllҽfiyyҽtlҽrҽ etiraz mübarizҽsi şҽrai-tindҽ keçirildi. Kommunist Partiyasının qadağan edilmҽsi ölkҽdҽ antikommunizm ideyalarının tҽbliğinҽ, fҽhlҽ sinfinin parçalanmasına geniş meydan verdi. Sosial-demokratlar xarici siyasҽt sahҽsindҽ Adenauer hökumҽtinin siyasҽtini

müdafiҽ edirdilҽr. 1953-cü il seçkilҽri sosial-demokrat partiyasına 1 mil-

yondan da çox yeni sҽs gҽtirdi. (Bu sҽslҽrin sayı 1949-cu il seçkilҽrindҽki 6,9 milyon ҽvҽzinҽ, 8 milyon oldu). Partiya bundestaqda ҽlavҽ 20 deputat yeri qazandı. Partiyanın sıralarında digҽr tҽrҽfdҽn azalma hiss olunmağa başladı. 1952-ci ildҽ partiyanın sıralarında 649 min nҽfҽr üzr olduğu halda, 1954-cü ildҽ onların sayı 584 min nҽfҽrҽ enmişdi.

1952-ci ildҽ partiyanın sҽdri Şumaxer öldükdҽn sonra

bu vҽzifҽyҽ Ollenxauer tҽyin edilmişdi. Partiyanın 1951-ci ildҽ Dortmundda vҽ 1954-cü ildҽ Qҽrbi Berlindҽ keçirilmiş qurultaylarında qҽbul olunmuş qҽrarlarda göstҽrilirdi ki, partiyanın qarşısında duran ҽsas vҽzifҽ parlamentdҽ çoxluq qazanmaqdan ibarҽt olmalıdır. Partiyanın görkҽmli xadim-lҽrindҽn bir neçҽsi partiyanın fҽaliyyҽtini marksist görüşlҽrlҽ ҽlaqҽlҽndirmҽyҽ cҽhd etdilҽr. Bu xadimlҽr – xüsusilҽ parti-yanın görkҽmli nҽzҽriyyҽçisi Vikt Aqarts, tarixçi vҽ publisist Teo Pirker vҽ başqaları idilҽr. Onlar belҽ hesab edirdilҽr ki,

ASDP gҽlҽcҽk inkişafını qurmaq üçün mütlҽq Almaniya

Vahid Sosialist Partiyası vҽ Almaniya Demokratik Respub-likasında sosializm quruculuğu aparan rҽhbҽrlҽrlҽ ҽlaqҽlҽr yaratmalı vҽ ҽlaqҽlҽr inkişaf etdirilmҽlidir. Bu çıxışlarına

135

görҽ başda Vikt Aqarts olmaqla görkҽmli siyasi xadimlҽr partiyanın sıralarından xaric olundular.

1959-cu ilin noyabr ayında Bad-Qodesberqdҽ keçiril-miş qurultayda ASDP-nın yeni ―Prinsipial proqramı‖ qҽbul edildi. Proqramda göstҽrilirdi ki, ―demokratik sosializm‖ҽ nail olmaq lazımdır. Proqramda marksizmdҽn tamamilҽ ҽl

çҽkilirdi. Göstҽrilirdi ki, Almaniya Sosial Demokrat Parti-yası mҽnҽvi azadlıqlar partiyasıdır. O, müxtҽlif fikirli adam-ların inam vҽ etiqadlarını ҽks etdirir. Proqramın bu hissҽsi

idealizmin materializm üzҽrindҽ qҽlҽbҽsindҽn başqa bir şey deyildi. Proqramda hҽmçinin kilsҽlҽr vҽ dini icmalarla ҽmҽkdaşlıq etmҽyҽ dair dҽ qeydlҽr dҽ var idi. Proqramda sinfi mübarizҽ vҽ bu mübarizҽ zҽminindҽ cҽmiyyҽtdҽ ҽsaslı dҽyişikliklҽr edilmҽsi mҽsҽlҽsindҽn yan keçirildi. Proqramda K.Adenauer hökumҽtinin ―müdafiҽ‖ siyasҽtinin müdafiҽ olunmasına dair mҽsҽlҽlҽr dҽ öz geniş ҽksini tapmışdır.

Bad-Qodesberq proqramında sosial-demokratlar iqtisadiyyatın milliltaristlҽşdirilmҽsinҽ münasibҽtlҽrini

açıqcasına müsbҽt bildirirdilҽr. Bununla onlar sosializm uğrunda mübarizҽyҽ qarşı çıxır, burjua dövlҽti çҽrçivҽsindҽ bir sıra islahatlar hҽyata keçirmҽklҽ kifayҽtlҽnirdilҽr. Sosial-demokrat rҽhbҽrlҽrinin fikirlҽrinҽ görҽ, yeni proqram seçicilҽrin ҽksҽr hissҽsini Sosial-demokrat partiyasına cҽlb edҽcҽk, digҽr tҽrҽfdҽn iki burjua partiyası arasında koalisiyanın yaranmasına gҽtirib çıxaracaqdı.

1960-cı ilin iyun ayının 30-da Sosial-Demokrat Partiyasının rҽhbҽrliyi bundestaqda xarici siyasҽt mҽsҽlҽlҽri ilҽ ҽlaqҽdar Adenauer hökumҽtinin siyasҽti ilҽ üst-üstҽ düşҽn siyasҽt irҽli sürdülҽr. Bu siyasҽtlҽ Partiya Almaniya Federativ Respublikasının Şimali Atlantika İttifaqında iştirakını müdafiҽ edirdi. Sosial-demokratlar tezliklҽ ümumi hҽrbi mükҽllҽfiyyҽtlҽrin hҽyata keçirilmҽsinҽ tҽrҽfdar

136

oldular vҽ bu mҽsҽlҽdҽ hökumҽtin siyasҽtini alqışladılar. Onlar ADR-in AFR-in tҽrkibinҽ qatılmasını, Almaniyanın keçmiş sҽrhҽdlҽri çҽrçivҽsindҽ bҽrpasını tҽlҽb edirdilҽr.

1950-ci illҽrdҽ ölkҽdҽ hҽmkarlar ittifaqlarının nüfuzu xeyli yüksҽlmişdi. Ölkҽdҽ mövcud olan yüksҽk iqtisadi vҽziyyҽt şҽraitindҽ onlar ҽmҽk haqqının artırılmasına, iş

hҽftҽlҽrinin azaldılmasına, sosial-tҽminatın yaxşılaşdırıl-masına nail olmuşdular. Hҽmkarlar ittifaqları müҽssisҽlҽrin vҽ bütün sҽnaye sahҽlҽrinin idarҽ olunmasında iştirak etmҽk

uğrunda mübarizҽ aparırdılar. Bu mҽqsҽd uğrunda mübarizҽ Alman Hҽmkarlar İttifaqları Birliyinin irҽli sürdüyü şüarlardan biri idi.

Ölkҽdҽ xüsusҽn yerli hҽmkarlar ittifaqlarında rҽhbҽr-likedici vҽzifҽlҽrin xeyli hissҽsini sağ sosial demokratların nümayҽndҽlҽri tutmuşdular. Bu rҽhbҽrlҽr Adenauer hökumҽtini öz fҽaliyyҽtlҽrindҽ dҽfҽlҽrlҽ müdafiҽ etmiş, hҽmçinin hökumҽt dҽ hҽmkarlar hҽrҽkatı ilҽ sıx bağlı olduğunu dҽfҽlҽrlҽ etiraf etmişdi. Hҽtta kansler Adenauer

vҽ vitse-kansler Lüdviq Erxard Alman hҽmkarlar ittifaqları Birliyinin bir neçҽ qurultaylarında iştirak etmişdilҽr.

Hҽmkarlar ittifaqlarının aşağı tҽşkilatlarında ҽhҽmiy-yҽtli mövqelҽr kommunistlҽrҽ mҽxsus idi. Seçkilҽr zamanı kommunistlҽr müҽssisҽlҽrinin hҽmkarlar komitҽlҽrindҽ bö-

yük sҽs çoxluğuna malik olurdular. Ancaq hҽmkarlar itti-faqlarının rҽhbҽrlҽri (bosları) kommunistlҽrin tҽqib olun-ması ҽmҽliyyatında hökumҽtdҽn geri qalmamağa cҽhd

göstҽrirdilҽr. 1956-cı ilin yanvar ayının 17-dҽ hҽmkarlar itti-faqları Şimali Reyn-Vestfaliya ҽrazisindҽ 18 yerli tҽşkilat-dan doqquzunun buraxılması haqqında qҽrar qҽbul etdilҽr.

Bunun sҽbҽbi, bu tҽşkilatlarda kommunist-lҽrin nüfuzunun

yüksҽk olması idi.

137

1959-cu ilin payızında Bad-Qodesberq proqramı qҽbul edildikdҽn sonra Almaniya Sosial-Demokrat Partiyasının rҽhbҽrlҽrinin hҽmkarlar hҽrҽkatını sağ istiqamҽtҽ çevirmҽk cҽhdi güclҽndi.

Alman Hҽmkarlar Birliyinin rҽhbҽrliyi ASDP-nin vҽ XDİ/XSİ partiyalarının xarici siyasҽt mҽsҽlҽlҽri üzrҽ xҽttini müdafiҽ edirdi. Ölkҽdҽ tҽrҽqqipҽrvҽr qüvvҽlҽrin avanqard olduğu ҽn böyük hҽmkarlar birliyi metallurqların birliyi idi.

1960-cı ilin oktyabr ayında keçirilmiş hҽmkarlar ittifaq-larının VI qurultayı ölkҽnin militaristlҽşmҽsi prosesini yek-dil sҽslҽ pislҽdi. Qurultayın nümayҽndҽlҽri hökumҽtin hҽrbi

siyasҽt xҽttinҽ qarşı çıxış etdilҽr. Metallurqların qurulta-yının qҽbul etmiş olduğu qҽrarlar Alman Hҽmkarlar Birliyi-nin rҽhbҽrliyinin sağ qanadına vurulmuş ilkin ciddi zҽrbҽ idi.

Almaniya Kommunist Partiyası qadağan olunduqdan

sonra da öz işini yeni şҽraitҽ uyğun şҽkildҽ yenidҽn qur-muşdu. Kommunistlҽr öz fҽaliyyҽtlҽrini zavodlarda, tҽdris

müҽssisҽlҽrindҽ, hҽmkarlar ittifaqlarında davam etdirirdilҽr.

Onlar iri sҽnaye müҽssisҽlҽrindҽ, paytaxtda vҽ digҽr ҽrazilҽr-dҽ yüzlҽrlҽ qeyri-leqal qҽzetlҽr buraxırdılar. Partiyanın ҽsas strateji xҽtti bu dövrdҽ geniş xalq kütlҽlҽrini vahid mҽqsҽd uğrunda - zҽhmҽtkeşlҽrin sosial hüquqları, demokratik azadlıqlar uğrunda mübarizҽdҽ birlҽşdirmҽkdҽn ibarҽt idi.

AFR-in zҽhmҽtkeşlҽri, ilk növbҽdҽ fҽhlҽlҽr iqtisadi yüksҽliş illҽrindҽ belҽ öz maraqları uğrunda mübarizҽlҽrini davam etdirmҽkdҽn çҽkinmirdilҽr. Kütlҽvi tҽtillҽr

nҽticҽsindҽ 1955-1957-ci illҽrdҽ milyonlarla iş günü itirilmişdi. Adenauer hökumҽti zҽhmҽtkeşlҽrin çıxışlarını ҽksҽr hallarda nҽzҽrҽ almağa vҽ onlara güzҽştҽ getmҽyҽ mҽcbur olurdu.

138

Ölkənin yenidən silahlandırılması. 1950-ci illҽrin

ҽvvҽllҽrindҽn Almaniya Federativ Respublikasında silahlan-dırma ilҽ ҽlaqҽdar bir sıra tҽdbirlҽr hҽyata keçirilmҽyҽ

başlanmışdı. 1950-ci ilin oktyabr ayında Bonnda işğalçı or-dunun yerlҽşdirilmҽsi mҽsҽlҽlҽri üzrҽ Dövlҽt Müҽssisҽsi tҽşkil edildi. Bu müҽssisҽ gҽlҽcҽk Müdafiҽ Nazirliyinin ҽsası demҽk idi. 1951-ci ilin fevralında Bundestaq ―sҽrhҽd polisi-nin yaradılması‖ haqqında qҽrar qҽbul etdi. Qҽrara görҽ ilk ҽvvҽllҽr sҽrhҽd polisinin sayı 10 min nҽfҽrdҽn ibarҽt olmalı, tezliklҽ bu say iki dҽfҽ artırılmalı idi.

Kansler Adunauer ölkҽdҽ hҽyata keçirilҽn yenidҽn militaristlҽşdirmҽni hҽm Qҽrbin hҽm dҽ Almaniya inhisarlarının mҽnafeyinҽ uyğun aparırdı. 1950-ci ildҽ o, ABŞ Ali komissarına ―Alman kontingenti növündҽ Qҽrbi Avropa ordusunun yaradılmasına hazır olmağı barҽdҽ memorandum‖ verdi. Qҽrbi Avropa hökumҽtlҽri Adenaue-rin bu tҽklifinҽ razı olduqlarını bildirdilҽr. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Blankın rҽhbҽrliyi altında bu mҽqsҽdlҽ

müҽssisҽ yaradıldı. Ölkҽnin silahlandırılması ilҽ bağlı Adenauer mühafizҽkar xҽtt götürҽrҽk 1952-ci ildҽ Sovet İttifaqı ilҽ Almaniya arasında mart ayının 10-da irҽli sürülmüş layihҽni vҽ Sovet İttifaqının sülh tҽşҽbbüslҽrini rҽdd etdi. Hҽmin ilin mart ayının 28-dҽ Qҽrb ölkҽlҽri Almaniya Federativ Respublikası ilҽ münasibҽtlҽrҽ dair ümumi müqavilҽ bağladılar. Müqavilҽyҽ görҽ formal şҽkildҽ Qҽrbi Almaniyanın işğalı dayandırılır, ancaq ABŞ, İngiltҽrҽ vҽ Fransanın orduları onun ҽrazisindҽ saxlanılırdı. Bununla

bağlı olaraq AFR artıq imperialist ittifaqlarında vҽ birliklҽrindҽ çıxış etmҽk şҽraiti ҽldҽ etmiş oldu.

Nҽticҽdҽ Qҽrbi Almaniyanın yenidҽn silahlan-dırılması prosesi güclҽndirildi. 1954-cü ilin oktyabr ayının 23-dҽ Paris müqavilҽsinҽ ҽsasҽn Almaniya Federativ Res-

139

publikası Qҽrbi Avropa İttifaqının vҽ NATO-nun üzvü oldu. Tҽrkibi 12 diviziya vҽ ümumi sayı 500 min nҽfҽrdҽn ibarҽt olan Qҽrbi Avropa ordusu tҽşkil edildi. O NATO hҽrbi qüvvҽlҽrinin hissҽlҽrindҽn ibarҽt idi. 1955-ci ilin fevralında bundestaqda böyük sҽs çoxluğu ilҽ (ASDP-nin deputatları ҽleyhinҽ sҽs verdilҽr) Paris müqavilҽsi qҽbul edildi vҽ may ayında qüvvҽyҽ mindi. Ölkҽdҽ rҽsmi şҽkildҽ müdafiҽ nazirliyinin yaradılmasından sonra hҽrbi istehsalın hҽcmi artmağa başladı. Bununla bağlı olaraq Amerika

Birlҽşmiş Ştatları ilҽ müqavilҽ imzalandı. Müqavilҽyҽ görҽ Amerika tҽrҽfi bundesver (AFR ordusu) üçün silah ayırmalı idi. Sürҽtlҽ Silahlı Qüvvҽlҽrin tҽşkilinҽ başlanıldı.

1951-ci ilin iyul ayında ―Hitler ordusunun keçmiş zabitlҽrinin pensiya tҽminatı haqqında‖ qanun tҽsdiq edildi.

Hҽr şeydҽn ҽvvҽl, Adenauer hökumҽti Qҽrbi Alma-niyanın sağ dairҽlҽrinin şirniklҽşdirmҽk mҽqsҽdilҽ ölkҽnin silahlandırılmasını güclҽndirirdi. Hҽlҽ 1956-cı ildҽ AFR-dҽ ümumi hҽrbi mükҽllҽfiyyҽt hҽyata keçirilmişdi. Hҽrbi nazir

vҽzifҽsinҽ Xristian Sosialistlҽr İttifaqı Partiyasının sҽdri mühafizҽkar – F.Y.Ştraus seçilmişdi. 1958-ci ildҽ bundestaq ―Qҽrbi Almaniya ordusunun müasir silahlarla (atom silahı ilҽ) silahlanması haqqında‖ qanun qҽbul etdi. 1960-cı ildҽ Almaniya Federativ Respublikasının generallarının memorandumu meydana gҽldi. Memorandum bundesverin nüvҽ silahı ilҽ silahlanmasına dair açıq tҽlҽblҽrlҽ çıxış etmҽyҽ başladı. Almaniya Federativ Respublikasının ordusunun sayı 1962-ci ildҽ artaraq 400 minҽ çatdı.

Almaniya Federativ Respublikasının iqtisadi gücünü bҽrpa edҽn onun hakim dairҽlҽri xarici iqtisadi siyasi fҽallığı da artırdılar. 1955-1967-ci illҽrdҽ Almaniya Federativ Respublikasından başqa ölkҽlҽrҽ daşınan kapitalın hҽcmi 30 dҽfҽ çoxalmışdı. Xüsusilҽ Adenauer hökumҽtinin İkinci

140

Dünya müharibҽsinin nҽticҽlҽrinin yoxlanılmasına dair hҽyata keçirdiyi tҽdbirlҽr böyük ҽhҽmiyyҽt daşıyırdı. 1955-ci ilin dekabr ayında AFR ―Halişteyn doktrinası‖ ilҽ çıxış etdi. Doktrinaya görҽ AFR Almaniya Demokratik Respublikası ilҽ yaxınlıq edҽn ölkҽlҽrlҽ diplomatik ҽlaqҽlҽrin kҽsilmҽsi siyasҽtini hҽyata keçirirdi.

Qҽrbi Almaniyada silahlanmanın güclҽnmҽsi AFR-in sülhsevҽr qüvvҽlҽrini ciddi şҽkildҽ hҽrҽkҽtҽ gҽtirdi. Qҽrbi Almaniyanın ҽhalisinin ҽksҽr hissҽsi bundesverin atom

silahı ilҽ silahlanmasının hansı pis nҽticҽlҽrҽ gҽtirib çıxara bilmҽsi sualı ҽtrafında düşünmҽyҽ başladı. 1957-ci ilin aprel ayında Qҽrbi Almaniyanın görkҽmli fiziklҽri atom silahının dҽhşҽtlҽri ilҽ bağlı çıxışlarla ҽhalini etiraz sҽslҽrini ucaltmağa çağırdılar. 1958-ci ildҽ ölkҽdҽ kommunistlҽrin fҽal iştirak etdiyi ―Atom ölümünҽ qarşı mübarizҽ!‖ şüarları ilҽ bağlı bütün ҽrazilҽrdҽ kütlҽvi hҽrҽkat baş verdi. Ölkҽnin

onlarla iri şҽhҽrlҽrindҽ AFR-in atom silahı ilҽ silahlan-masına qarşı çoxsaylı mitinq vҽ nümayişlҽr keçirildi.

Xüsusilҽ AFR-in ҽrazisindҽ atom silahı bazalarının yerlҽşdirilmҽsinҽ etiraz ҽlamҽti olaraq 1959-cu ilin fevral ayının 4-dҽ keçirilmiş Dortmund fҽhlҽlҽrinin çıxışları daha ҽzҽmҽtli oldu.

Atom bombası ilҽ silahlanmaya etiraz nümayişlҽri AFR-dҽ müharibҽdҽn sonrakı dövrdҽ ҽn iri nümayişlҽr kimi diqqҽt cҽlb edirdi. Sonralar bu çıxışları antimillitarist çıxış formalarından olan pasxa-marşaları ҽvҽz etmişdi.

K.Adenauer hökumətinin xarici siyasəti. K.Adenauer hökumҽtinin daxili siyasҽti üçün hakim olan xüsusiyyҽt xarici siyasҽt üzrҽ dҽ xarakterik idi. AFR ―soyuq müharibҽ‖ cҽbhҽsindҽ görkҽmli yer tuturdu‖. 1952-ci ilin may ayının

29-da Amerika Birlҽşmiş Ştatlarının dövlҽt katibi D.Ace-son, İngiltҽrҽ vҽ Fransanın xarici işlҽr nazirlҽri A.İden vҽ

141

R.Şumanla Almaniya Federativ Respublikasının kansleri K.Adenauer arasında Almaniya Federativ Respublikası ilҽ

üç böyük Qҽrb dövlҽtlҽri arasında münasibҽtlҽrҽ dair müqa-vilҽ imzalandı. Bu müqavilҽ tarixҽ Bonn, yaxud ―Ümumi müqavilҽ‖ adı ilҽ daxil olmuşdu. Ҽslindҽ hҽmin müqavilҽ

Almaniya Federativ Respubli-kasının suverenliyini mҽh-dudlaşdırırdı. Müqavilҽnin 5-ci maddҽsindҽ göstҽrilirdi ki, ―üç Qҽrb dövlҽtindҽn hҽr biri AFR-in istҽr bütöv ҽrazisindҽ, istҽrsҽ dҽ onun hҽr hansı ҽrazisindҽ fövqҽladҽ vҽziyyҽt елан etmҽk hüququna malikdir‖. Müqavilҽdҽ bu cür mҽzmunlu maddҽlҽrin ҽks etdirilmҽsi щямин hökumҽtlҽrҽ юз planlarını hҽyata keçirmҽk üçün geniş yol açırdı. ―Bonn müqavilҽ-

si‖nin ayrı-ayrı maddҽlҽrindҽ AFR-in sonrakı inkişafı ilҽ bağlı mҽsҽlҽlҽr öz ҽksini tapmışdır. Mҽs: müqavilҽnin 7-ci

maddҽsindҽ qeyd edilirdi ki, ―AFR-in gҽlҽcҽkdҽ birlҽşdiril-mҽsi AFR-in konstitusiyası ilҽ hҽyata keçirilmҽlidir. Burada da AFR-in hüquqları vҽ vҽzifҽlҽri müqavilҽdҽ göstҽrilmiş qaydada ҽks etdirilmҽlidir‖.

1955-ci ilin fevral ayının 27-dҽ bundestaq böyük sҽs çoxluğu ilҽ 1954-cü il Paris razılaşmasını tҽsdiq etdi. Sosial-

demokratlar vҽ başqa partiyalardan bir neçҽ deputat bun-destaqda sҽnҽdin ҽleyhinҽ sҽs verdilҽr. Sҽnҽdin mҽzmununa görҽ AFR Qҽrbi Avropa İttifaqına daxil edilmişdi. 1955-ci ilin may ayında bu razılaşma qüvvҽyҽ mindi. Qҽrbi Almaniya Qҽrbi Avropa vҽ Şimali Atlantika İttifaqına daxil oldu vҽ 500 mindҽn artıq ordu saxlamaq hüququ qazandı.

Almaniya Federativ Respublikası hökumҽti antisovet

mövqeyindҽ dayanmaqda davam edirdi. 50-ci illҽrin ortala-rında beynҽlxalq gҽrginliyin zҽiflҽmҽsinҽ baxmayaraq, Almaniya Federativ Respublikasının hakim dairҽlҽri мцнасибятлярин gҽrginlҽşdirilmҽsinҽ çalışırdılar. İki ölkҽ arasında ҽmҽkdaşlığın yaradılmasında vҽ inkişafında ҽsas

142

tҽşҽbbüskar rolu Sovet İttifaqı oynayırdı. Adenauerin sярt mövqeyinҽ baxmayaraq 1955-ci ilin sentyabrında Moskva danışıqlarının gedişindҽ SSRİ hökumҽti vҽ AFR hökumҽti sҽfirliklҽrin yaradılması razılığına gҽldilҽr. Онларын арасында дипломатик мцнасибятляр йарадылды. Аденауер «Щалштейн доктринасы»ны ССРИ-йя шамил етмяди.

1955-ci ilin oktyabr ayında dörd dövlҽtin xarici işlҽr nazirinin Cenevrҽ müşavirҽsindҽ Sovet İttifaqı belҽ bir tҽkliflҽ çıxış etdi ki, Almaniyanın birlҽşdirilmҽsi ancaq Almaniya Demokratik Respublikası vҽ Almaniya Federativ Respublikası arasındakı razılaşma nҽticҽsindҽ ola bilҽr. Dörd qalib dövlҽtin isҽ vҽzifҽsi ancaq bu razılaşmanın ҽldҽ olunması üçün lazımi şҽrait yaratmaqdan ibarҽt olmalıdır. Ancaq müşavirҽ AFR rҽhbҽrlҽrinin müşavirҽ ҽrҽfҽsindҽ qaranlıq mövqedҽ dayanması sҽbҽbli nҽticҽsiz qaldı.

Almaniya Federativ Respublikasının hakim dairҽlҽri-nin xarici siyasҽtindҽ başlıca mҽqsҽdi dünya millitarist qüvvҽlҽrinin zҽrbҽ gücünü sosializm ҽleyhinҽ mübarizҽyҽ

istiqamҽtlҽndirmҽk idi. Adenauer hökumҽtinin Sovet İttifaqı vҽ başqa sosialist ölkҽlҽri ilҽ münasibҽtlҽrdҽ başlıca

xҽtti sosializm ideyalarına qarşı mübarizҽ vҽ İkinci dünya

müharibҽsinin nҽticҽlҽrinҽ ҽrazi baxımından yenidҽn baxılmaq tҽlҽblҽri ilҽ çıxış etmҽk idi. Belҽ siyasi xҽtt bütün tҽrҽflҽrdҽn Almaniya Federativ Respublikasının münasibҽt-lҽrini Sovet İttifaqı vҽ digҽr sosialist ölkҽlҽri ilҽ mürҽkkҽblҽşdirirdi.

Qҽrbi Almaniya imperializmi özünün birinci dҽrҽcҽli

vҽzifҽsini Almaniya Demokratik Respublikasının lҽğv edilmҽsindҽ görürdü. Almaniya Federativ Respublikasının inhisarçı burjuaziyası heç cür barışa bilmirdi ki, alman

torpağında ADR dövlҽti mövcud olsun. Almaniya Demok-ratik Respublikasına qarşı mübarizҽ silahı 1955-ci ilin

143

dekabr ayında irҽli sürüldü. Bu ―Halşteyn doktrinası‖ idi. Doktrinaya görҽ Almaniya Federativ Respublikası ilҽ mü-

nasibҽtlҽri olan dövlҽtlҽrdҽn Almaniya Demokratik Res-publikası ilҽ diplomatik münasibҽtlҽr yaratmamaq tҽlҽblҽri

irҽli sürülürdü. ―Holişteyn doktrinası‖ 1957-ci ildҽ Yuqosla-viyaya tҽtbiq edildi. Belҽ ki, bu ölkҽ Almaniya Demokratik

Respublikasını tanıyan kimi, Almaniya Federativ Respub-likası Yuqoslaviya ilҽ ҽlaqҽlҽri kҽsdi.

1958-ci ilin mart ayının 25-dҽ bundestaq bundesverin

müasir silahlarla silahlanması haqqında qanun qҽbul etdi. Bu qanun sübut edirdi ki, Almaniyada hansı qüvvҽlҽr baş qaldırır. Ölkҽdҽ hҽrbi sҽnaye dirçҽldildi. AFR-in NATO sistemindҽ rolu artmağa başladı. AFR – inhisarları mal vҽ kapital ixracatı vasitҽsilҽ xarici bazarları ҽlҽ keçirmҽyҽ başladılar. ABŞ-la AFR arasında hҽrbi ҽmҽkdaşlıq geniş-

lҽndi. Tҽkcҽ 1956-1963-cü illҽrdҽ ABŞ-dan 14 milyard mar-ka mҽblҽğindҽ silah alındı. Bundesverin atom silahı ilҽ tҽchizatı ilҽ bağlı AFR-dҽ atom sҽnayesi üçün elmi-texniki

bazanın yaranmasına yönҽldilҽn tҽdbirlҽr genişlҽndi. Raket istehsalı sahҽsindҽ ingilis-alman danışıqları aparıldı. Almaniya Federativ Respublikasının hҽrbi büdcҽsi ildҽn-ilҽ yüksҽldi.

AFR L.Erxardın kanslerliyi dövründə. 1963-cü ilin payızında Adenauer istefaya getdi. Kansler vҽzifҽsini Ade-nauerin ardıcıllarından olan XDİ-nin başqa bir xadimi, Almaniyada «iqtisadi möcüzҽ»nin atası hesab edilҽn Lüdviq Erxard tutdu. Erxard demokratik adam olsa da, belҽ hesab edirdi ki, Adenauerin avtoritar idarҽetmҽ metodundan ҽl çҽkmҽk lazım deyil. Erxard elan etdi ki, onun hökumҽtinin mҽqsҽdi sosial sülh vҽ ҽmҽkdaşlığı tҽmin etmҽk vҽ «mҽrkҽzlҽşmҽ vҽ qarşılıqlı anlaşma» siyasҽti yeritmҽkdir. O, qarşıdurmadan qaçmaq, maraqları tarazlaqdırmaq axtarışı

144

vҽ ümummilli maraqları reallaşdırmaq naminҽ bütün siyasi qüvvҽlҽri konsilidasiyaya, yҽni qarşılıqlı siyasi ҽmҽkdaşlığa çağırdı.

Erxardan kanslerliyi dövründҽ kҽnd tҽsҽrrüfatına xüsusi diqqҽt verildi. Bu mҽqsҽdlҽ 1964-cü ildҽ «Yaşıl plan» qҽbul edildi. Tҽkcҽ 1964-cü ildҽ kҽnd tҽsҽrrüfatına 2,5 milyard marka vҽsait xҽrclҽndi. Erxard öz partiyasının proqramını modernlҽşdirmҽk sahҽsindҽ dҽ fҽallıq göstҽrdi. O, 1965-ci ilin martında «formalaşmış cҽmiyyҽt» konsepsi-

yasını irҽli sürdü. O belҽ hesab edirdi ki, XX ҽsr-in ҽvvҽllҽri «sinifli cҽmiyyҽt», Birinci dünya müharibҽsindҽn sonrakı dövr «siyasi fikir müxtҽlifliyi cҽmiyyҽti», İkinci dünya müharibҽsindҽn sonrakı dövr isҽ «kamil cҽmiyyҽt»dir ki, belҽ cҽmiyyҽt kooperativ xarakteri daşıyır, bütün qrup vҽ maraqların ҽmҽkdaşlığına ҽsaslanır. Bu isҽ «ümumi rifah dövlҽti»nin bir modeli hesab edilҽ bilҽr. Lüdviq Erxard metod vҽ stildҽ bir sıra dҽyişikliklҽr etsҽ dҽ, mahiyyҽt etibarı ilҽ Adenauerin yeritdiyi siyasҽti davam etdirdi. Bu

dövrdҽ müxalifҽtҽ qarşı tҽzyiqlҽr güclҽndi. Yeni kansler vҽziyyҽti yaxşılaşdıra, XDİ-yҽ nüfuz qazandıra bilmҽdi. 1966-cı ilin noyabrında Lüdviq Erxard istefaya getdi.

AFR K.Kizingerin kanslerliyi dövründə. 1966-ci ilin dekabrın 1-dҽ AFR-dҽ XDİ-nin liderlҽrindҽn olan K.Kizin-gerin başçılığı altında tҽrkibinҽ XDİ-XSİ blokunun, sosial-demokratların nümayҽndҽlҽrinin daxil olduğu «Böyük koalisiya» hökumҽti tҽşkil edildi. Kizinger yaxşı analitik, mҽharҽtli rҽhbҽr, xüsusi işgüzarlığı vҽ bacarığı ilҽ fҽrqlҽnҽn

bir insan idi. Onun gördüyü tҽdbirlҽr nҽticҽsindҽ 1968 vҽ 1969-cu illҽrdҽ sҽnayenin ҽvvҽlki artım sürҽti bҽrpa olundu (11,8 vҽ 12,9%). Lakin yenҽ dҽ ölkҽdҽ iqtisadi vҽ siyasi böhran davam etmҽkdҽ idi. İlk növbҽdҽ iqtisadi böhranı aradan qaldırmaq üçün dövlҽt iqtisadiyyatını nizama

145

salmağın yeni metodlarına keçdi. Cari vҽ prespektiv mҽq-sҽdlҽr üçün iqtisadiyyatın proqramlaşdırılması başlandı. 1967-ci ildҽ verilmiş «Sabitlҽşmҽ haqqında» qanuna ҽsasҽn konyuktura fondu tҽşkil edildi. Hökumҽt korporasiyalar üçün vergilҽri 10% artırmaq hüququ aldı. Ҽmҽk haqqı mҽsҽlҽlҽri dҽ nizama salındı. Mҽnzil, nҽqliyyat, elektrik enerjisi vҽ qazın qiymҽti artırıldı. Pensiya, tibbi xidmҽt, tҽhsilҽ ayrılan xҽrclҽr azadıldı, Dolayı vergilҽr artırıldı. Bununla da yeni keynsçilik konsepsiyası hҽyata keçirilmiş

oldu. 1968-ci ilin mayın 30-da bundestaq «Fövqҽladҽ qanun» qҽbul etdi ki, bununla da demokratik azadlıqlar xeyli mҽhdudlaşdırıldı. Bununla belҽ 1968-ci ilin ҽvvҽllҽrindҽ Kommunist partiyası yenidҽn açıq fҽaliyyҽtҽ keçdi.

XX əsrin 50-ci illəri və 60-cı illərin əvvəllərində AFR-in

sosial-siyasi həyatı. İkinci dünya müharibҽsindҽn sonra AFR-dҽ firavanlıq dövlҽt yarandı. Bu dövlҽtin başlıca xüsusiyyҽtlҽrindҽn biri sosial xҽrclҽrҽ vҽ vҽtҽndaşların

hüquqlarına ҽsas diqqҽt verilmҽsi idi. Hökumҽt sosial manevrlҽrdҽn istifadҽ edirdi. Bu siyasҽtin mahiyyҽti qüvvҽlҽri tarazlaşdırmaq idi. Ҽmҽk haqlarının verilmҽsindҽ paternalist ölçülҽr sisteminҽ keçirildi. İşinҽ görҽ zҽhmҽt-keşlҽrҽ ҽmҽk haqqı verilirdi. Bundestaq 1952-ci ildҽ «Zҽh-mҽtkeşlҽrin nümayҽndҽlҽrinin müҽssisҽlҽrin idarҽ olunmasında qismҽn iştirakı haqqında» qanun qҽbul etdi. İş hҽftҽsi 52 saatdan 46 saata endirildi. Ҽmҽyin ödҽnilmҽsi sis-temi konkret müҽssisҽdҽ iş stajından asılı olaraq differen-

siallaşdırıldı. Adenauer sosial ҽdalҽti qismҽn dҽ olsa, bҽrpa etmҽk üçün «qızıl orta xҽtt» siyasҽti yeritdiyini bildirdi. 1960-cı ildҽ «İşlҽyҽn gҽnclҽrin hüquqlarının müdafiҽsi haqqında» qanun qҽbul edildi. 1953-cü ildҽn bütün zҽhmҽtkeşlҽr üçün mҽzuniyyҽtin mümkün hҽddi müҽyyҽn-

146

lҽşdirildi. Hökumҽt vergi güzҽştlҽri üzҽrindҽ iş apardı. Bütün bu tҽdbirlҽr iqtisadi yüksҽliş şҽraitindҽ ҽhalinin tҽlҽbat qabiliyyҽtinin artmasını tҽmin edҽ bilirdi. Bununla belҽ, 1951-ci ildҽ müҽssisҽlҽrin istehsal şuralarının siyasi fҽaliyyҽtlҽ mҽşğul olması qadağan edildi. 1952-ci ildҽ isҽ «Müҽssisҽlҽrdҽ fҽhlҽlҽrin vҽziyyҽti haqqında» qanun verildi ki, bu qanun fҽhlҽlҽrin siyasi fҽaliyyҽtini mҽhdudlaşdırdı. AFR-dҽ bir çox demokratik tҽşkilatların – Azad alman gҽnclҽri ittifaqı, Demokratik qadınlar ittifaqı, Demokratik

Almaniya Milli cҽbhҽsinin, Sülh Şurası vҽ Alman-Sovet dostluqu cҽmiyyҽtinin fҽaliyyҽti qadağan edildi. Bundestaq 1952-ci ildҽ qanun qҽbul etdi ki, ancaq seçkilҽrdҽ 5% sҽs toplayan partiyalar parlamentҽ öz nümayҽndҽlҽrini verҽ bilҽrlҽr. 1953-cü il bundestaq seçkilҽrindҽ kommunistlҽr bu sҽddi keçҽ bilmҽdilҽr. Halbuki onlar 600 min sҽs almışdılar. 1950-ci ildҽ kommunistlҽrlҽ ҽlaqҽdar qҽbul edilmiş qanuna görҽ onlara rҽhbҽr vҽhifҽlҽrdҽ işlҽmҽk qadağan edildi. 1951-ci ildҽ kommunistlҽrҽ qarşı mҽhkҽmҽ prosesi başlandı.

1954-cü ilin noyabrın 23-dҽ Karlsruzda Federal konstitusiya mҽhkҽmҽsi Kommunist partiyasını qanundankҽnar tҽşkilat elan etdi. 1957-ci ilin avqustun 17-dҽ Kommunist partiyasının fҽaliyyҽti qadağan edildi.

AFR tҽşkil edildikdҽn sonra Qҽrb dövlҽtlҽri Almani-yanı silahlandırmaq vҽ onu «soyuq müharibҽ»yҽ cҽlb et-mҽk xҽttini ҽsas götürdülҽr. 1951-ci ildҽ Almaniya işğal zo-nası lҽğv edildi. Hҽmçinin 1951-ci ildҽ Almaniyaya icazҽ verildi ki, qeyri mҽhdud miqdarda polis saxlansın. Tezliklҽ

bundestaq keçmiş faşist zabitlҽrinin tҽqaüdlҽ tҽmin edilmҽsi haqqında qanun verdi. Müdafiҽ Nazirliyi yaradıldı vҽ 1956-cı ilin iyununda ümumi hҽrbi mükҽllҽfiyyҽt haqqında qanun qҽbul edildi. 480 minlik ordu – bundesver yaradıldı. Müda-fiҽ naziri mühafizҽkar xadim olan Frans-Yozef-Ştraus tҽyin

147

edildi. 1958-ci ildҽ bundestaq Qҽrbi Almaniya ordusunun atom da daxil olmaqla bütün müasir silahlarla silahlanması haqqında qҽrar qҽbul etdi.

XX əsrin 50-60-cı illərində AFR-in xarici siyasəti. Qҽrbi Almaniya bu dövrdҽ xarici siyasҽtindҽ ABŞ-a söykҽnirdi. 1952-ci ilin may ayının 26-da AFR, ABŞ, İngiltҽrҽ vҽ Fransa arasında ümumi müqavilҽ imzalandı ki, bu müqavilҽ işğal zonasının statusunu lҽğv edirdi. Eyni zamanda AFR-in suverenliyi üçün müҽyҽn mҽhdudiyyҽtlҽr dҽ qoyulurdu.

1954-cü ildҽ keçirilҽn Paris konfransında Almaniya Qҽrb Müdafiҽ İttifaqına daxil edildi. 1955-ci il fevralın 27-dҽ bundestaq bunu hüquqi cҽhҽtdҽn tҽsdiq etdi. AFR elҽ hҽmin vaxt hҽm dҽ NATO-ya daxil oldu. Nҽticҽdҽ AFR imperialist blokuna cҽlb edilmiş oldu. Almaniyaya kimya, bakteroloji vҽ atom silahlarından başqa bütün silahları istehsal etmҽk icazҽsi verildi. 50-60-cı illҽrdҽ AFR-in xarici siyasҽt istiqamҽtlҽrindҽn biri Qҽrbi Avropa dövlҽtlҽri ilҽ inteqrasiyanı güclҽndirmҽk idi. 1951-ci ildҽ o, Avropa

kömür vҽ polad birliyinҽ daxil oldu. 1957-ci ildҽ AFR Fransa ilҽ birlikdҽ Avropa İqtisadi birliyini (AİB) tҽşkil etdilҽr.

AFR özündҽn başqa heç bir alman dövlҽtinin tanınmasını istҽmirdi. 1955-ci ilin dekabrında xarici işlҽr nazirinin müavini Halşteyn belҽ bir doktrina irҽli sürdü ki, hansı dövlҽt ADR-i tanıyırsa, AFR dҽrhal onunla diplo-matik münasibҽtlҽri kҽsҽcҽkdir. Lakin Adenauer bunu SSRİ-yҽ şamil etmҽdi. O, 1955-ci ilin sentyabrında SSRİ-yҽ

sҽfҽr etdi, AFR ilҽ SSRİ arasında diplomatik münasibҽtlҽr yarandı. Adenauer SSRİ-nin hҽlҽ 1952-ci ildҽ irҽli sürdüyü Almaniyanın bitҽrҽf dövlҽt kimi birlҽşdirilmҽsi tҽklifini qҽbul etmҽdi. Adenauer hҽmçinin uzaqgörҽnliklҽ bildirdi ki, ҽgҽr Şҽrqdҽ dҽyişiklik olsa, Almaniyanın birlҽşdirilmҽsi

148

mümkündür. 1957-ci ildҽ Yuqoslaviya ADR-i tanıdığına görҽ AFR onunla diplomatik münasibҽtlҽri kҽsdi. AFR 60-cı illҽrdҽ ABŞ, Fransa, İtaliya, İngiltҽrҽ ilҽ münasibҽtlҽri daha da yaxşılaşdırdı. 60-cı illҽrin ҽvvҽllҽrindҽ onun Fransa ilҽ münasibҽtlҽri daha ҽlverişli xarakter aldı. 1963-cü ildҽ bu iki dövlҽt arasında hҽrbi ҽmҽkdaşlıq haqqında saziş bağlandı. 1964-cü ildҽ isҽ ABŞ-la da AFR arasında belҽ bir müqavilҽ imzalandı. Kansler Erxard «Şҽrq siyasҽti»ni davam etdirirdi. AFR Yaxın Şҽrqdҽ vҽ Hind-Çindҽ ABŞ-ın

siyasҽtini müdafiҽ edirdi. Bu isҽ ilk növbҽdҽ ҽrҽb ölkҽlҽri ilҽ münasibҽtlҽrin pislҽşmҽsinҽ sҽbҽb oldu. Kansler Kizinger isҽ «Yeni Şҽrq siyasҽti»ni irҽli sürdü. AFR 1968-ci ildҽ Yuqoslaviya ilҽ münasibҽtlҽri bҽrpa etdi. AFR kapitalist ölkҽlҽri içҽrisindҽ SSRİ-nin başlıca partnyoru oldu. Lakin AFR yenҽ dҽ siyasi vҽ ҽrazi reallığını qҽbul etmҽkdҽn imtina edirdi. 1961-ci ildҽ Qҽrbi Berlin böhranı baş verҽn zaman SSRİ bir gecҽnin içindҽ 165 km uzunluğunda «II Çin sҽddi adlanan» «Berlin divarı»nı çҽkdi. Ümumiyyҽtlҽ, AFR

XX ҽsrin 50-60-cı illҽrindҽ qҽrbyönümlü, ilk növbҽdҽ ABŞ yönümlü xarici siyasҽt yeridirdi.

AFR sosial-demokratların hakimiyyəti dövründə (1969-

1982-ci illər). AFR V.Brandtın kanslerliyi dövründə. XX ҽsrin 60-cı illҽrinin sonu – 70-ci illҽrinin ҽvvҽllҽrindҽ istҽr ölkҽnin daxili, istҽrsҽ dҽ xarici siyasҽtindҽ ciddi dҽyişikliklҽr baş verdi. Burjuaziyanın realist fikirli dairҽlҽrinin mövqeyi güclҽndi. «Soyuq müharibҽ» vҽ revanş siyasҽtinin tҽrҽf-darları azalmağa başladı. Bu özünü parlament seçkilҽrindҽ

dҽ göstҽrdi. 1969-cu ilin sonunda keçirilҽn seçkilҽr nҽticҽ-

sindҽ Almaniya sosial-demokrat partiyası Azad democrat-lar partiyası ilҽ ittifaqa girҽrҽk 48,5% sҽs toplayaraq «kiçik koalisiya hökumҽti» tҽşkil etdilҽr. Sosial-demokratların 60-cı illҽrdҽ nüfuzunun xeyli atmasının sҽbҽbi onların mark-

149

sizmdҽn imtina edҽrҽk «demokratik sosializm» cҽmiyyҽti qurmağı başlıca mҽqsҽdlҽri elan etmҽlҽri idi. Sosial-demok-ratlar hakimiyyҽtҽ gҽlҽrkҽn xüsusi mülkiyyҽtin ҽsaslarına toxunmayacaqlarına bir daha söz verdilҽr. Hökumҽtin baş-

çısı ASDP-dҽn Villi Brandt (onun ҽsil adı Herbert Framdır), xarici işlҽr naziri isҽ Azad-demokratlardan Şeel oldu. Ona görҽ bu hökumҽt bҽzҽn Brandt-Şeel hökumҽti adlanırdı.

Villi Brandt Qҽrbi Almaniya vҽ Avropa sosial-demokratiyasının uzun müddҽtli liderlҽrindҽn biri olmaqla

bҽrabҽr, hҽm dҽ tanınmış jurnalist idi. O, cҽmiyyҽtin ağrılı problemlҽrindҽn açıq danışmış, AFR siyasҽtinҽ açıqlıq vҽ aşkarlıq gҽtirmiş liderlҽrdҽn idi. Brandt hökumҽti sosial büdcҽ proqramını genişlҽndirdi. 1970-ci ildҽ qҽbul edilҽn bir sıra qanunlarda uşaqlara verilҽn müavinatın artırılması, ҽhalinin aztҽminatlı qrupları üçün dotasiyaların verilmҽsi nҽzҽrdҽ tutulurdu. 1971-ci ildҽ verilҽn «Sosial sığorta haqqında» qanunda tҽlҽbҽlҽr vҽ digҽr sosial qrupların sığorta edilmҽsi nҽzҽrdҽ tutulurdu. 1972-ci ildҽ verilҽn

«Pensiya islahatı haqqında» qanuna ҽsasҽn pensiya almaq üçün yaş hҽddi müҽyyҽn edildi. Villi Brandtın Almaniyada kansler tҽyin olunması sağların ciddi narazılığına sҽbҽb oldu. Onlar göstҽrirdilҽr ki, İkinci dünya müharibҽsindҽ mühacir olmuş, Norveç ordusunun tҽrkibinҽ daxil olaraq almanlarla, lap olsun hitlerçilҽrlҽ döyüşmüş bir adamı rҽhbҽr vҽzifҽyҽ tҽyin etmҽk düzgün deyildir. Lakin buna baxmayaraq ҽhali içҽrisindҽ onun nüfuzu güclü olduğu üçün çağlar onun kansler tҽyin edilmҽsinҽ mane ola bilmҽdilҽr.

V.Brandt bir sıra qanunların bundestaqdan keçmҽsinҽ nail oldu. Tҽqaüdlҽr vҽ ҽmҽk haqları artırıldı. Müҽssisҽ-

lҽrdҽ sahibkarların özbaşnalığının qarşısını almaq üçün istehsalat şuraları yaradıldı. Mҽnzil kirayҽsinin son hҽddi müҽyyҽnlҽşdirildi. Seçkilҽrdҽ ancaq 5% sҽs toplamış par-

150

tiyanın parlamentҽ deputat verҽ bilmҽsi haqqında Adenau-erin dövründҽ verilmiş vҽ ilk növbҽdҽ kommunistlҽrҽ qarşı çevrilmiş qanun lҽğv edildi. Bununla bҽrabҽr o, 1972-ci ildҽ «Müҽyyҽn peşҽlҽrҽ qadağa» adlı qanunun bundestaqdan keçmҽsinҽ mane olmadı. Hҽmin qanun isҽ müҽssisҽlҽrdҽ kommunistlҽrin rҽhbҽr vҽzifҽlҽrdҽ işlҽmҽsinҽ qadağa qoyurdu.

1973-cü ildҽ bütün kapitalist ölkҽlҽrindҽ olduğu kimi, Almaniyada da böhranqabağı şҽrait yarandı. Bu ilk növ-

bҽdҽ 1973-cü ildҽ başlayan İsrail-Ҽrҽb müharibҽsi ilҽ ҽlaqҽ-

dar neft satan ҽrҽb ölkҽlҽrinin İsrailҽ kömҽk edҽn kapitalist ölkҽlҽrinҽ tҽziyiq göstҽrmҽk üçün neftin qiymҽtini bahalaş-

dırmaları ilҽ ҽlaqҽdar idi. 1974-1975-ci illҽrdҽ Almaniyada sҽnaye mҽhsulu istehsalı 7,9%, milli ҽrzaq mҽhsulları istehsalı 4%, elektrotexnika sҽnayesi istehsalı 10%, kimya sҽnayesi mҽhsulları istehsalı 16% aşağı düşdü. Qiymҽtlҽr 6% qalxdı. İşsizlҽrin sayı 1,2 milyona çatdı. İşsizlҽr ҽmҽk qabi-liyyҽtli ҽhalinin 4%-ni tҽşkil edirdi. Lakin Almaniyada ҽmҽk

haqqı vҽ mҽşğulluq sҽviyyҽsi yüksҽk olduğuna görҽ bu böhran zҽhmҽtkeşlҽrin hҽyat sҽviyyҽsinҽ o qҽdҽr dҽ güclü tҽsir göstҽrmҽdi. Almaniya xarici ticarҽt vҽ daxili ehtiyatlar hesabına bu böhrandan çıxa bildi. 1974-cü ildҽ yenidҽn iqti-sadi yüksҽliş baş verdi. V.Brandtın dövründҽ Almaniyanın Avropaya vҽ başqa ölkҽlҽrҽ kapital qoyuluşu artdı. Bu dövrdҽ Almaniya özü istehsal etdiyi mҽhsulun yarısını dünya bazarına çıxarır vҽ bundan gҽlҽn gҽlirdҽn öz borclarını ödҽyir, faşizm qurbanlarına kompensasiya verir, güclü valyuta ehtiyatları yaradırdı.

AFR H.Şmidtin kanslerliyi dövründə. 1972-ci ilin no-yabrın 19-da bundastaqa keçirilҽn növbҽdҽnkҽnar seçkilҽr hökumҽt koalisiyasına uğur gҽlirdi. XDİ-XSİ bloku 44,9%, sosial-demokratlarla müstҽqil demokratlar birlikdҽ 45,8%

151

sҽs aldılar. V.Brandta qarşı sağların tҽzyiqi daha da güclҽn-di. Brandtın yaxın ҽmҽkdaşlarından birinin ADR-in kҽşfiy-yatçısı olduğu mҽlum oldu. Brandt 1974-cü il mayın 7-dҽ istefa vermҽyҽ mҽcbur oldu. 1974-cü ilin mayın 16-da onun siyasҽtini davam etdirҽn, Brandt hökumҽtindҽ maliyyҽ nazi-ri vҽzifҽsini tutmuş sosial-demokrat Helmut Şmidt kansler oldu. Xarici işlҽr naziri Müstҽqil demokratlar partiyasından Henşer oldu.

1976-cı ilin oktyabr ayının 3-dҽ keçirilҽn bundestaq

seçkilҽrindҽ ASDP 42,6%, MDP 7,9%, XDİ-XSİ bloku isҽ 48,6% sҽs aldılar. Sosial-demokratlar müstҽqil demokrat-larla birlikdҽ yenҽ Helmut Şmidtin başçılığı altında hökü-

mҽti tҽşkil etdilҽr. Şmidt hökumҽti 1976-cı ildҽ «Sҽnaye müҽssisҽlҽrinin idarҽ edilmҽsindҽ fҽhlҽlҽrin iştirakı haq-qında», 1977-ci ildҽ «Vҽtҽndaşların pensiya tҽminatının qaydaya salınması haqqında», «Sҽhiyyҽ sistemindҽ islahat-lar haqqında», «Hҽmkarlar ittifaqları sistemindҽ islahatlar haqqında» qanunların bundestaqın tҽsdiq etmҽsinҽ nail

oldu. Helmut Şmidtin dövründҽ ASDP-nin üzvlҽrinin 47%-ni fҽhlҽlҽr, 23%-ni qulluqçular, yerdҽ qalanını isҽ digҽr tҽbҽqҽlҽr tҽşkil edirdi. Onun kansler olduğu dövrdҽ gҽncҽr 18 yaşından sҽsvermҽ hüququ aldılar. Hҽrbi xidmҽt müddҽti 18 aydan 12 aya endirildi. Pensiyalar vҽ çoxuşaqlı ailҽlҽrҽ yardım artırıldı. O, «dҽmir kansler» kimi tanındı.

Bu dövrdҽ XDİ hökumҽtҽ qarşı mübarizҽni güclҽn-dirdi. XDİ-nin 1977-ci ildҽ olmuş qurultayında partiyanın rҽhbҽri Helmut Kol MDP-ni vicdanlı partnyorluğa çağırdı.

1977-ci ildҽ Saksoniya vҽ Saar vilayҽtindҽ müstҽqil demokratlarla xristian-demokratların birgҽ koalisiyalı hökumҽti tҽşkil edildi. Torpaq landtaqlarına seçkilҽr göstҽrdi ki, xristian- demokratlar müstҽqil demokratlara öz tҽsirini göstҽrmҽyi bacardılar. 1979-cu ildҽ may ayının 23-dҽ

152

Federal mҽclisdҽ ölkҽnin yeni prezidenti XDİ-dҽn olan K.Karstensa seçildi. Bu sağa doğru dönüşün başlanması demҽk idi. Ölkҽdҽ neonasist vҽ terrorist tҽşkilatlar güclҽndi. «Baader-Maynxoff» adlı terrorçu tҽşkilat tҽrҽfindҽn AFR-in baş prokuroru E.Bubek vҽ Alman sҽnayeçilҽri Federal İttifaqının sҽdri Şlyayer öldürüldü. Bütün bu hadisҽlҽr müstҽqil demokratların sosial-demokratlardan ayrılmasını sürҽtlҽndirdi.

XX ҽsrin 70-ci illҽrin sonlarında Almaniyada terro-

rizm güclҽnmҽyҽ başladı. Bu dövrdҽ Almaniyada 75-ҽ qҽdҽr terrorçu vҽ neofaşist tҽşkilatlar fҽaliyyҽt göstҽrirdi. Bunların içҽrisindҽ Milli demokrat partiyasını, Doğulmuşlar ittifa-qını, Almaniya imperialist partiyasını, Qırmızı fraksiyanı vҽ s. göstҽrmҽk olardı. 1980-ci illҽrdҽ dövlҽt xüsusi ilҽ çox canlanmış terrorizmҽ qarşı fҽal mübarizҽyҽ başladı. Bu dҽstҽlҽrin bir çoxu lҽğv edilsҽ dҽ, Almaniyada yenҽ dҽ terrorizmlҽ mübarizҽ zҽruri bir mҽsҽlҽ kimi diqqҽt mҽrkҽzindҽ idi.

V.Brandt və H.Şmidtin kanslerliyi dövründə AFR-in

xarici siyasəti. V.Brandt öz xarici siyasҽtindҽ beynҽlxalq vҽziyyҽti düzgün qiymҽtlҽndirmҽk mövqeyini tutmuşdu. Çexoslovakiya hadisҽlҽrindҽn sonra hҽlҽ Kizengerin dövründҽ işlҽnib hazırlanmış «yeni şҽrq siyasҽti» onun dövründҽ reallığa çevrildi. V.Brandt öz xarici siyasҽt xҽttini «tҽmiz külҽk» adlandırırdı. Onun xarici siyasҽti belҽ bir reallığa ҽsaslanırdı ki, AFR ҽvvҽlki siyasҽtini davam etdirҽ bilmҽz. Münhen amirliyindҽn ҽl çҽkmҽli, İkinci dünya

müharibҽsindҽn sonra ҽmҽlҽ gҽlmiş sҽrhҽd dҽyişikliyini AFR qҽbul etmҽlidir. Bu mҽqsҽdlҽ 1970-ci ilin avqustun 12-dҽ faşizm işğalından ҽn çox ҽzab çҽkҽn dövlҽtlҽrdҽn biri olan SSRİ, dekabrında isҽ Polşa ilҽ AFR arasında dostluq vҽ ҽmҽkdaşlıq haqqında müqavilҽlҽr bağlandı. AFR hҽm

153

SSRİ-yҽ, hҽm dҽ Polşaya verilmiş torpaqlarından bir dҽfҽlik imtina etdi. Qҽrbi Berlinҽ aid 1971-ci ilin noyabrında ABŞ, Fransa, Böyük Britaniya vҽ SSRİ arasında bağlanan saziş 1972-ci ildҽ qüvvҽyҽ mindi. Sazişҽ ҽsasҽn Qҽrbi Berlin AFR-in ҽrazisi hesab edilmirdi, Qҽrbi Berlinlҽ beynҽlxalq saziş vҽ razılaşmalar genişlҽndirilirdi. ABŞ, İngiltҽrҽ vҽ Fransanın Qҽrbi Berlindҽ sҽlahiyyҽtlҽri beynҽlxalq sҽviyyҽdҽ saxla-nılırdı. 1972-ci ildҽ AFR-lҽ ADR arasında münasibҽtlҽri tҽnzimlҽyҽn xüsusi müqavilҽ bağlanması ilҽ Halşteyn dokt-

rinası iflasa uğramış oldu. AFR ADR-in varlığını tҽsdiq etdi vҽ onu bir dövlҽt kimi tanıdı. 1973-cü ildҽ AFR ilҽ Çexoslovakiya arasında müqavilҽ bağlandı AFR Sudet vilayҽtinin Çexoslovakiyaya birlҽşmҽsini qanuni hesab etdi. Bu isҽ Münhen amirliyinin üstündҽn xҽtt çҽkmҽk demҽk idi. 1973-cü ilin mayında SSRİ ilҽ AFR arasında iqtisadi, texniki, mҽdҽni ҽmҽkdaşlığa aid saziş bağlandı. Sosialist ölkҽlҽri ilҽ münasibҽtlҽrin inkişafına xüsusi diqqҽt yetirildi. 1973-cü ildҽ hҽm ADR, hҽm dҽ AFR BMT-yҽ daxil oldu.

Bu Avropada Almaniyanın nüfuzunu artırdı. AFR 1975-ci il Helsinki müşavirҽsindҽ iştirak etdi. Elҽ hҽmin ildҽ «Yeddilҽr» qrupunun üzvü oldu. Birbaşa Avropa parlan-mentinҽ seçkilҽri müdaifҽ etdi. Siyasi inteqrasiyaya tҽrҽfdar olduğunu göstҽrdi. AFR-in Fransa vҽ İngiltҽrҽ ilҽ münasibҽtlҽri yaxşılaşdı. 1976-cı ildҽ AFR-in inkişaf etmҽkdҽ olan ölkҽlҽrҽ birbaşa kapital qoyuluşu 14,2 milyard marka idi. 1978-ci ilin mayında SSRİ ilҽ AFR arasında uzun müddҽtli ҽmҽkdaşlıq haqqında saziş

bağlandı. Şmidt hökumҽti ABŞ-la yaxınlaşma siyasҽti yeridirdi.

Bu hökumҽt ABŞ-ın AFR ҽrazisindҽ daha yeni hҽrbi qüvvҽlҽr yerlҽşdirmҽsinҽ razılıq verdi. AFR ABŞ-dan silah alınmasını artırdı. 1979-cu ildҽ birbaşa hҽrbi xҽrclҽr 40

154

milyard marka tҽşkil edirdi, halbuki 1976-cı ildҽ bu rҽqҽm 31,9 milyard marka idi. AFR NATO-nun hҽrbi xҽrclҽrinin 3% artırılmasına razılıq verdi. SSRİ-nin Ҽfqanıstana müdaxilҽsini AFR müdafiҽ etmҽdi vҽ Moskva olimpiada-sının baykot edilmҽsindҽ iştirak etdi.

1980-ci ilin ikinci yarısında ölkҽdҽ yeni iqtisadi böhran başlandı. 1980-1982-ci illҽrdҽ hökumҽtin vҽziyyҽti sürҽtlҽ pislҽşmҽyҽ başladı. AFR 1974-1975-ci illҽrdҽ olduğundan daha artıq böhranlı vҽziyyҽtlҽ qarşılaqdı. Ölkҽnin muzdla

işlҽyҽn ҽhalisinin 9%-i (2,5 milyon adam) işsiz idi. Büdcҽ kҽsiri iki dҽfҽ artdı. Müharibҽdҽn sonrakı dövrdҽ ilk dҽfҽ AFR-dҽ sҽnaye vҽ maliyyҽ kompaniyalarını iflas dalğası bürüdü. Antiböhran tҽdbirlҽri görmҽk istҽyi hökumҽtin üzvlҽri arasında ixtilafları daha da güclҽndirdi.

Böhran siyasi hҽyata da öz tҽsirini göstҽrdi. 1980-ci ildҽ seçkiqabağı mübarizҽ güclҽndi. Seçkilҽrdҽ XDİ vҽ XSİ müxalifҽt bloku tҽşkil edҽrҽk kanslerliyҽ XSİ-nin sҽdri Ştrausun namizҽdliyini irҽli sürdülҽr, lakin alınmadı. XDİ

hökumҽtin Yeni Şҽrq siyasҽtinin tҽnqid edҽrҽk göstҽrirdi ki, guya sosial-demokratlar AFR-dҽ sosializm qurmaq istҽyirlҽr. «Sovet tҽhlükҽsi» haqqında onlar böhtan kampaniyasına başladılar. İri inhisarlar, katolik kilsҽsi kütlҽiv informasiya vasitҽlҽrinin ҽksҽriyyҽti XDİ-XSİ blokunu müdafiҽ edirdilҽr.

1980-ci ilin oktyabrın 5-dҽ keçirilҽn seçkilҽrdҽ ASDP 42,9%, MD 10,6%, XDİ-XSİ bloku isҽ 44,5% sҽs aldı. Lakin seçkilҽrdҽn sonra hökumҽt koalisiyasında daxili vҽ xarici

siyasҽtin bir sıra mҽsҽlҽlҽrindҽ ixtilaflar yarandı. Müstҽqil demokratların liderlҽri metallurgiya, dağ-mҽdҽn sҽnaye-sindҽ fҽhlҽlҽrin müҽssisҽlҽrin idarҽ edilmҽsindҽ iştirakına qarşı çıxdılar. Onlar AFR-in silahlandırılmasını vҽ onun ҽrazisindҽ ABŞ raketlҽrinin yerlҽşdirilmҽsini müdafiҽ

155

etdilҽr. Sosial-demokratlar ҽhali içҽrisindҽ nüfuzdan düşҽ-

cҽklҽrindҽn qorxaraq bu mҽsҽlҽni müdafiҽ etmҽdilҽr. Hökü-

mҽt koalisiyasında böhran yarandı. Müstҽqil demokratlar XDİ-XSİ bloku ilҽ koalisiyaya girmҽk qҽrarına gҽldilҽr. 1982-ci ilin sentyabrında H.Şmidt hökumҽti istefaya getdi. H.Şmidt Almaniyanın tarixindҽ “dҽmir” kansler kimi tanındı.

AFR H.Kolun kanslerliyi dövründə (1982-1998-ci illər).

1982-ci ilin oktyabr ayının 1-dҽ bundestaqda AFR-in yeni kansleri XDİ-nin lideri Helmut Kol tҽyin edildi, vitse-

kansler vҽ xarici işlҽr naziri isҽ müstҽqillҽrdҽn D.Qenşer oldu. Belҽliklҽ, AFR-dҽ 13 illik sosial-demokratlarla müstҽ-

qil demokratların koalisiyalı idarҽsindҽn sonra XDİ, XSİ vҽ AMDP-nin yeni bloku hakimiyyҽtҽ gҽldi.

80-ci illҽrdҽ tҽkcҽ AFR-dҽ deyil, Avropanın digҽr kapitalist ölkҽlҽrindҽ, o cümlҽdҽn ABŞ-da sağların hakimiy-yҽtҽ gҽlmҽsi ҽvvҽlki illҽrdҽ hökm sürҽn firavanlıq dövründҽn bir növ imtina edilmҽsi idi. Çünki sağlar belҽ hesab edirdilҽr ki, kapitalist ölkҽlҽrindҽ baş verҽn inflyasiyanın, işsizliyin

ҽsas sҽbҽbi dövlҽtin sosial xҽrclҽrҽ hҽdsiz diqqҽt yetirmҽsi vҽ büdcҽnin xeyli hissҽsinin bu işҽ ayrılmasıdır. Onlar dövlҽtin tҽnzimlҽyici rolunu azaltmağın lazım olduğunu bildirirdilҽr. Helmut Kol hakimiyyҽtҽ gҽldikdҽn sonra 1983-cü ilin martında yeni seçkilҽr elan etdi. Hҽmin seçkilҽrdҽ ilk dҽfҽ Avropadakı ekoloji böhranla ҽlaqҽdar bir sıra ölkҽlҽrdҽ o cümlҽdҽn, Almaniyada 1980-ci ildҽ yaranmış «Yaşıllar» partiyası da iştirak etdi vҽ 5,6% sҽs aldı. Xristian-demokrat-lar vҽ xristian sosialistlҽr ittifaqı 48,8%, müstҽqil demokrat-

lar 6,9% sҽs qazandılar. Sosial demokratlar isҽ 38,2% sҽs aldılar. XDİ-XSİ bloku müstҽqil demokratlarla koalisiyada H.Kolun başçılığı altında hökumҽt tҽşkil etdi.

Helmut Kol mühafizҽkarlığı yeni vҽziyyҽtҽ uyğun şҽkildҽ müdafiҽ edirdi. O, «ümumrifah dövlҽti» anlayışını

156

qҽbul etmir, cҽmiyyҽtin ҽnҽnҽvi quruluşuna daha çox üstünlük verirdi. O göstҽrirdi ki, mҽnҽviyyatı sağlamlaşdır-mağa vҽ sosial strukturun elementlҽri olan ailҽ, kilsҽ, mülkiyyҽt, dövlҽtin bazasını möhkҽmlҽndirmҽyҽ xüsusi diq-qҽt yetirmҽk vacibdir. Onun siyasҽti «yeni mühafizҽkarlıq» kursuna ҽsaslanırdı. O, dövlҽt idarҽlҽrini siyasilҽşdirmҽyin ҽleyhinҽ idi vҽ praqmatik adam olduğu üçün bütün nüfuzlu ictimai qüvvҽlҽrlҽ konsensus tҽrҽfdarı idi. O, hҽlҽ Erxardın dövründҽ irҽli sürülmüş sosialist bazar tҽsҽrrüfatının

tҽrҽfdarı idi. O göstҽrirdi ki, şҽxsi ҽmҽk vҽ şҽxsi mҽsuliyyҽt insanın hҽrtҽrҽfli inkişafının stimuludur vҽ güclü dövlҽtin ҽsas vҽzifҽlҽrindҽn biridir. Kansler Helmut Kol reqla-mentlҽşdirmҽnin şҽxsi tҽşҽbbüsҽ imkan vermҽdiyini göstҽ-

rҽrҽk, ilk növbҽdҽ sahibkarlığın inkişafına xüsusi şҽrait yaratdı. Vergilҽr artırıldı, sosial xҽrclҽr ixtisar edildi. Dövlҽtin müҽssisҽlҽrin işinҽ qarışması zҽiflҽdi. Bütün bunlar isҽ Almaniyada iqtisadiyyatın yenidҽn canlanmasına vҽ 80-ci illҽrin ҽvvҽlindҽki böhranın aradan qalxmasına gҽtirib

çıxartdı. H.Kolun dövründҽ «sҽrt büdcҽ iqtisadiyyatı» xҽtti

yeridildi. Bu isҽ büdcҽ kҽsirini xeyli azaltmağa imkan verdi. 1983-cü ildҽ artıq büdcҽ kҽsiri 30 milyard markaya endi.

Hakum koalisiya qanunvericilik aktlarına 250-yҽ qҽdҽr dҽyişiklik etdi ki, bunlar da ҽsasҽn hҽmkarlar ittifaq-larının hüquqlarının mҽhdudlaşdırılmasına, differensial ҽmҽk haqqı sisteminin genişlҽndirilmҽsinҽ vҽ s.-yҽ yönҽl-dilmişdi. Yeni mühafizҽkarlar belҽ hesab edirdilҽr ki, tҽbii

iqtisadi mexanizm sҽmҽrҽli ҽmҽk bazarı bҽrpa etmҽk qabiliyyҽtindҽdir.

Siyasi quruluşun yeni kompenentlҽrdҽn biri dҽ özҽllҽş-

dirmҽ proqramının hҽyata keçirilmҽsi oldu. Lakin digҽr qa-baqcıl ölkҽlҽrlҽ müqayisҽdҽ bu o qҽdҽr prioritet mҽsҽlҽ he-

157

sab olunmurdu. 1982-1992-ci illҽrdҽ özҽllҽşdirmҽ büdcҽyҽ 10 milyard marka gҽtirdi. H.Kol kiçik vҽ orta sahibkarlara münasibҽtdҽ hҽvҽslҽndirici siyasҽt yeridirdi. Kol hökumҽti kҽnd tҽsҽrrüfatı ilҽ mҽşğul olan ҽhalini (onlar 80-ci illҽrin sonunda 4,5% tҽşkil edirdilҽr) hҽvҽslҽndirmҽk üçün dövlҽtin onlardan aldığı haqqı xeyli ixtisar etdi. Ölkҽdҽ toxumçuluq vҽ seleksiyanın inkişafına xüsusi diqqҽt yetirildi.

Ölkҽ böhran vҽziyyҽtindҽn 1983-cü ildҽ çıxdı. Sonrakı illҽrdҽ istehsal 4,5% çoxaldı. Xüsusilҽ, maşınqayırma, avto-

mobil, kimya, elektro-texnika sҽnayesi yüksҽk sürҽtlҽ inki-şaf etdi. 80-ci illҽrin sonunda dünya bazarında Almaniyanın malları Yaponiyanı 20% ötҽrҽk ikinci yerҽ çıxdı. İxrac ҽmҽliyyatlarının ümumi hҽcminҽ görҽ dҽ AFR ABŞ-dan sonra dünyada ikinci yeri tutdu. Maliyyҽ sistemi sabitlҽşdi. İşsizlik ҽn aşağı sҽviyyҽyҽ endi. İşsizlҽr fҽal ҽhalinin cҽmi 7%-ni tҽşkil etdi. Silahlanma güclҽndi. 1990-cı ildҽ hҽrbi büdcҽ 51 milyard marka tҽşkil etdi.

80-ci illҽrdҽ AFR-in xarici siyasҽti ҽn çox ABŞ yönüm-

lü olması ilҽ fҽrqlҽnirdi. 80-ci illҽrdҽ AFR-dҽ ABŞ raketlҽri yerlҽşdirilmҽyҽ

başlandı. AFR ABŞ-ın Yaxın vҽ Orta Şҽrqdҽki tҽcavüzünü müdafiҽ etdi, onun Liviya vҽ Qrenadaya qarşı tҽcavüzünü, «ulduz müharibҽlҽri» strategiyasını bҽyҽndi, 1986-cı ildҽ ABŞ-la AFR arasında hҽrbi ҽmҽkdaşlıq haqqında saziş bağlandı.

80-ci illҽrdҽ AFR yenҽ dҽ SSRİ ilҽ iqtisadi ҽmҽk-daşlıqda kapitalist ölkҽlҽri içҽrisindҽ birinci yeri tuturdu.

1983-cü ildҽ onun SSRİ ilҽ ticarҽt dövriyyҽsi 7 milyard rubl tҽşkil edirdi. AFR-in inkişaf etmҽkdҽ olan ölkҽlҽrlҽ ҽlaqҽlҽri genişlҽndi.

ADR XX əsrin 50-80-ci illərində. ADR-in konstitu-siyası qüvvҽyҽ mindikdҽn sonra 1949-cu il oktyabrın 11-dҽ

158

V.Pik ölkҽnin prezidenti seçildi. Oktyabrın 12-dҽ isҽ O.Qrotevolun başçılığı altında ADR hökumҽti tҽşkil edildi. ADR-dҽ çoxpartiyalı sistem formal olaraq saxlanıdı. Lakin ҽsas rolu AVSP oynayırdı. Xalq palatasına seçilҽn deputat-ların 114-ü AVSP-dҽn, 52-si isҽ Milli-demokratik, kҽndli demokratik, liberal - demokratik partiyalarından idi. Xalq palatası ali dövlҽt orqanı idi. Ҽvvҽl ADR-dҽ ikipalatalı parlament mövcud idi. Lakin 1958-ci ildҽn Torpaq palatısı lҽğv edildi. 1960-cı ildҽ V.Pikin ölümündҽn sonra prezident

vҽzifҽsi lҽğv edildi. Nҽticҽdҽ Dövlҽt Şurası adlanan xüsusi orqan tҽşkil edildi ki, onun sҽdri dövlҽtin başçısı hesab edilirdi.1950-ci ildҽ olmuş AVSP-nin III qurultayında AVSP-nin MK-nın baş katibi Volter Ulbrixt seçildi. Bu partiya SSRİ-nin tҽcrübҽsindҽn istifadҽ edҽrҽk ictimai hҽyatın bütün sahҽlҽrini öz nҽzarҽti altına aldı. ADR-dҽ dҽ beşillik plan irҽli sürüldü. 1950-ci ildҽ hҽmçinin ölkҽdҽ Dövlҽt Tҽhlükҽsizliyi nazirliyi tҽşkil edildi. Yarandığı ilk gündҽn ADR SSRİ-nin tҽsiri altında fҽaliyyҽt göstҽrmҽyҽ

başladı. Ona görҽ dҽ iki alman dövlҽti arasında fikir ayrılıqları yarandı. 1950-ci ildҽ SSRİ ADR-dҽn aldığı tҽzminatı iki dҽfҽ azaltdı vҽ ADR-in birlҽşmiş silahlı qüvvҽlҽrdҽ iştirakının mümkünlüyünü qeyd etdi. 1952-ci ildҽ ADR-dҽ rҽsmҽn elan edildi ki, o sosializm ҽsaslarının quru-culuğuna başlayır. Kҽndin kooperativlҽşdirilmҽsi, sҽnaye-nin dövlҽtlҽşdirilmҽsi başlandı. Dövlҽt sistemindҽki kadrla-rın siyasi tҽmizlҽnmҽsi keçirildi.

Stalinin ölümündҽn sonra ADR rҽhbҽrliyi öz

siyasҽtindҽ müҽyyҽn dҽyişikliklҽr etmҽyҽ cҽhd göstҽrdi. 1953-cü ilin iyunun 10-da AVSP MK-si belҽ bir qҽrar dҽrc etdirdi ki, «buraxılmış sҽhvlҽri» düzҽltmҽk üçün «yeni kurs»a başlayır. Vergi siyasҽtindҽ, kҽndlilҽrҽ vҽ sҽnҽtkarlara münasibҽtdҽ hökumҽt dҽyişiklik etmҽk qҽrarına gҽldi.

159

Ҽhalinin hҽyat sҽviyyҽsinin aşağı olmasından, sovet qoşunlarının Şҽrqi Almaniya ҽrazisindҽ qalmasından narazılığını bildirildi. Bu çıxışların qarşısını almaq üçün sovet tankları işҽ düşdü, 300-ҽ qҽdҽr insan hҽlak oldu. İyunun 17-dҽ baş verҽn bu hadisҽlҽr AVSP rҽhbҽrliyini düşünmҽyҽ vadar etdi. SSRİ-nin verdiyi kredit vҽ maddi kömҽk sayҽsindҽ müxtҽlif malların qiymҽti aşağı salındı, fҽhlҽ vҽ qulluqçuların ҽmҽk haqqı yüksҽldildi. Yüngül sҽnaye vҽ mҽnzil tikintisinҽ ayrılan vҽsait artırıldı. Kҽnd

tҽsҽrrüfat kooperativlҽrinҽ könüllü daxil olmaq prinsipinҽ ardıcıl ҽmҽl edilmҽyҽ başladı. 3 minҽ qҽdҽr xırda müҽssisҽlҽr sahiblҽrinҽ qaytarıldı. AVSP-nin ortodoksal qanadının mövqeyi möhkҽmlҽndi. AVSP rҽhbҽrliyi ümumalman probleminin nizama salınmasında sҽrt mövqe tuturdu (Qҽrbdҽ bu siyasҽt «Ulbrixt doktrinası» adlanırdı) ADR hökumҽti AFR-lҽ uzanan bütün sҽrhҽdlҽri «qadağan edilmiş zona» hesab etmҽk haqqında qҽrar qҽbul etdi. 1953-1955-ci illҽrdҽ SSRİ ilҽ Qҽrb dövlҽtlҽri arasında alman

problemi ilҽ ҽlaqҽdar gedҽn danışıqlar nҽticҽsindҽ ADR qҽti olaraq sovet blokuna inteqrasiya edilmiş oldu. 1954-cü ildҽ SSRİ ADR-dҽn tҽzminatın qalan hissҽsini dҽ almaqdan imtina etdi. 1954-cü ilin martında SSRİ ADR-in tam suverenliyini tanıdığını bildirdi. Bununla belҽ, SSRİ ADR-in tҽhlükҽsizliyi vҽ xarici siyasҽti üzҽrindҽ nҽzarҽt öhdҽliyini özündҽ saxladı. 1955-ci ilin mayında ADR Varşava müqavilҽsi tҽşkilatına daxil oldu.

50-ci illҽrin sonunda Qҽrbi Berlin mҽsҽlҽsi ilҽ ҽlaqҽdar

ADR-dҽ vҽziyyҽt yenidҽn gҽrginlҽşdi. SSRİ hҽr iki alman dövlҽtinin vҽ Qҽrbi Berlinin qҽti olaraq statusunu müҽyyҽn etmҽk mҽsҽlҽsini hҽll etmҽyi Qҽrb dövlҽtlҽrindҽn tҽlҽb etdi. 1961-ci ilin yayında ADR-dҽki Berlinin açıq sҽrhҽdindҽn kütlҽvi Qҽrbҽ axın başlandı. Ҽgҽr ADR-i 1959-cu ildҽ 144

160

min, 1960-cı ildҽ 203 min adam tҽrk etmişdirsҽ, 1961-ci ilin iyulunda 30 min, avqustun iki hҽftҽsindҽ isҽ 48 min adam tҽrk etdi. SSRİ qҽti addım olaraq 1961-ci ilin avqustunun 13-dҽn 14-nҽ keçҽn gecҽ Berlinin qҽrbi ilҽ şҽrqi arasında hasar çҽkdi. ADR rҽhbҽrliyi bu hasarın dövlҽt sҽrhҽdini möhkҽmlҽndirmҽk vҽ qҽrb agenturasının tҽsirini azaltmaq mҽqsҽdi ilҽ çҽkildiyini bildirdi. Berlin hasarı Qҽrblҽ Şҽrq arasında «dҽmir pҽrdҽ» simvoluna çevrildi.

1963-cü ildҽ ADR-dҽ dҽ digҽr sosialist ölkҽlҽrindҽ

olduğu kimi iqtisadi islahatların hҽyata keçirilmҽsinҽ başlandı, «sosialist bazarı»nı tҽşkil etmҽk mҽsҽlҽsi ortaya atıldı. Xalq müҽssisҽlҽri tҽsҽrrüfat hesabına keçirildi, onların müstҽqilliyi artırıldı. ADR iqtisadi inkişafın yüksҽk sürҽtinҽ nail oldu vҽ sosialist ölkҽlҽri içҽrisindҽ lider dövlҽtlҽrdҽn birinҽ çevrildi. ADR rҽhbҽrliyi tҽdricҽn belҽ hesab edirdi ki, SSRİ-nin bir çox lazımsız ideoloji vҽ siyasi diktҽlҽrindҽn imtina etmҽk artıq zҽrurҽtҽ çevrilmişdir. ADR-in 1968-ci ildҽ qҽbul edilҽn konstitusiyasında

bildirilirdi ki, ҽvvҽlki dövlҽt quruluşu saxlanılır vҽ «ADR alman millҽtinin sosialist dövlҽtidir». 1968-ci il Çexoslovakiya hadisҽlҽrini ADR rҽhbҽrliyi müdafiҽ etdi vҽ bu ҽmҽliyyatda iştirak etdi.

1971-ci ildҽ V.Ulbrixt öz xahişi ilҽ partiyanın fҽxri sҽdri qalmaqla, AVSP MK-nın birinci katibi vҽzifҽsindҽn azad edildi. Onu Erix Honnekker ҽvҽz etdi. Güclü ideoloji nҽzarҽt altında fҽal iqtisadi vҽ sosial siyasҽt yeritmҽk qҽrara alındı. Dövlҽt tҽhlükҽsizliyi xidmҽtinin sҽlahiyyҽtlҽri

genişlҽndirildi. Honnekker ҽhalinin hҽyat sҽviyyҽsini yüksҽltmҽk yolu ilҽ cҽmiyyҽtdҽ sosial sakitliyҽ nail olmağa çalışırdı. Ona görҽ dҽ 70-ci illҽrdҽ fasilҽsiz olaraq ADR-dҽ qiymҽtlҽrin sabit saxlanması şҽraitindҽ ҽmҽk haqları vҽ pensiyalar artırıldı, mҽnzil tikintisi genişlҽndirildi. Dünyada

161

iqtisadi konyuktura 70-ci illҽrdҽ xoşagҽlҽn olmasa da, ADR-dҽ bu dövrdҽ, yҽni 70-ci illҽrin birinci yarısında milli gҽlir 30% artdı. Honnekker rejimi ümumialman probleminҽ münasibҽtdҽ dҽyişiklik yaratdı. O «Tҽcrid olunma» xҽttini götürdü. «Sosialist alman millҽti» konsepsiyası rҽsmi olaraq tanındı. ADR-in 1974-c il konstitusiyasında göstҽrildi ki, dövlҽtin siyasҽti vahid Almaniyanın bҽrpasıdır. İki alman dövlҽtinin ҽhalisinin ҽlaqҽsi mҽhdudlaşdırıldı. Bu proses 1989-cu ilҽ qҽdҽr davam etdi.

Almaniyanın birləşdirilməsi. Helmut Kol öz xarici siyasҽtindҽ ilk növbҽdҽ 80-ci illҽrin axırlarında yaranmış ҽlverişli beynҽlxalq vҽziyyҽtdҽn istifadҽ edҽrҽk Almaniyanın birlҽşdirilmҽsi xҽttini götürdü.

1981-ci ildҽ Honnekker vҽ Şmidtin görüşündҽ birinci dҽfҽ olaraq AFR vҽ ADR Avropa kontinentindҽ tҽhlükҽsiz-liklҽrinin tҽmin edlimҽsi barҽdҽ «ümumi mҽsuliyyҽt» daşı-

dıqlarını rҽsmҽn elan etdilҽr. «Şҽrqi Almaniya» rҽhbҽr-liyinin yeni xҽtti Bonnda başa düşüldü. Kol hökumҽti ADR-

ҽ iqtisadi cҽhҽtdҽn kömҽk etmҽk sahҽsindҽ addımlar atdı. Hҽr iki hökumҽtin razılılığı ilҽ hҽr iki ölkҽnin univer-

sitetlҽri, şҽhҽr icmaları, yaradıcı ziyalıları arasında ҽlaqҽlҽr yaradıldı. 1987-ci ildҽ ilk dҽfҽ olaraq ADR-in lideri Bonna sҽfҽr etdi. SSRİ-dҽ «yenidҽnqurma» başlandıqdan sonra ADR rҽhbҽrliyi Qorbaçovun islahatlarını qҽbul etmҽkdҽn imtina etdi. Bu dövrdҽ ADR-dҽ iqtisadi vҽziyyҽt çҽtin idi. Dövlҽt borcları artmışdı. Ҽgҽr 1971-ci ildҽ ADR-in Qҽrb ölkҽlҽrinҽ borcu 3,5 milyard marka idisҽ, 1989-cu ildҽ bu

rҽqҽm 10 dҽfҽ artdı. ADR ҽhalisi içҽrisindҽ ruh düşkünlüyü yaranmışdı. Ҽhali arasında Qҽrbi Almaniya ilҽ birlҽşmҽk meyli getdikcҽ güclҽnirdi. Ölkҽdaxili siyasi böhran Hon-nekker hökumҽtini demoqoqiya vҽ terror yolunu tutmağa mҽcbur etdi. Dövlҽt Tҽhlükҽsizlik komitҽsindҽ işlҽyҽnlҽrin

162

sayı 8,4 mindҽn 100 min nҽfҽrҽ çatdı. 1989-cu ilin payızında Çexoslovakiya ilҽ sҽrhҽd açıldıqdan sonra Avstriya vҽ AFR-ҽ ADR-dҽn gedҽn qaçqınların sayı artdı. 1989-cu ilin oktyabrın 7-8-dҽ ADR-in tҽşkilinin qırx illiyi ilҽ ҽlaqҽdar keçirilҽn tҽdbirdҽ polislҽ ҽhali arasında toqquşmada dövlҽt rҽhbҽrlҽri günahlandırıldı. 1989-cu ilin oktyabrın 18-dҽ AVSP-nin IX Plenumunda E.Honnekker tutduğu vҽzifҽdҽn azad edildi. Onu Eron Krents ҽvҽz etdi. Lakin yeni rҽhbҽrlik ölkҽ üzҽrindҽ nҽzarҽt etmҽyi bacar-madı. Ölkҽdҽ

kütlҽvi mitinqlҽr vҽ nümayişlҽr keçirilmҽyҽ başlandı. 1989-cu il noyabrın 7-dҽ ADR Nazirlҽr Sovetinin bütün tҽrkibi başda Villi Ştof olmaqla istefaya getdi. 1989-cu ilin noyabrın 9-da iki dövlҽt arasına qҽti sҽdd çҽkҽn «Berliun hasarı» dağıldıldı. Onların hҽr ikisi arasında sҽrbҽst gediş yarandı. ADR-dҽ inqilab baş verdi. Noyabrın 13-dҽ Xalq palatası Nazirlҽr Sovetinin yeni sҽdri vҽzifҽsinҽ mҽşhur müxalifҽtçi Xansa Modrolu seçdi. O, AFR ilҽ «ümumi danışıqlara» başlamaq qҽrarına gҽldi. Bu qҽrar Helmut Kol

tҽrҽfindҽn dҽ bҽyҽnildi. 1989-cu ilin dekabrın 1-dҽ ADR konstitusiyasından partiyanın rҽhbҽr rolu haqqında maddҽ çıxarıldı. 1989-cu ilin dekabrın 8-dҽ AVSP-nin növbҽdҽnkҽ-

nar çağrılmış qurultayında partiya-nın adı dҽyişdirildi. O, Demokratik sosializm partiyası adlandı. Ölkҽdҽ sürҽtlҽ yeni siyasi partiyaların yaranması prosesi getdi. 1990-cı il martın 18-dҽ ADR-dҽ keçirilҽn parlament seçkilҽrindҽn sonra Z.Mezerin başçılığı altında «böyük koalisiya» hökumҽti tҽşkil edildi. Bununla da Almaniyanın birlҽşdirilmҽsinҽ yol

açılmış oldu, lakin mҽsҽlҽ hҽm dҽ beynҽlxalq şҽkildҽ tҽnzimlҽnmҽyi tҽlҽb edirdi. H.Kolun özünün dediyi kimi o, Almaniyanı birlҽşdirmҽk üçün bir böyük addım atmaqdan ötrü 100 xırda addım atmalı oldu. Helmut Kol İngiltҽrҽ, Fransa, ABŞ hökumҽtini razı salsa da, SSRİ Almaniyanın

163

bitҽrҽf dövlҽt kimi birlҽşmҽsini tҽklif etdi. Lakin hҽm alman dövlҽtlҽri, hҽm dҽ ABŞ, İngiltҽrҽ, Fransa buna qҽti etiraz-larını bildirdilҽr. 1990-cı ilin sentyabrın 12-dҽ Moskvada 6 dövlҽt arasında aparılan danışıqlar nҽticҽsindҽ «2+4» müqavilҽsi bağlandı (İki dövlҽt dedikdҽ AFR vҽ ADR, dörd dövlҽt dedikdҽ ABŞ, İngiltҽrҽ, SSRİ vҽ Fransa nҽzҽrdҽ tutulurdu). SSRİ bu müqavilҽ zamanı prinsipial güzҽştlҽrҽ getmҽli oldu. Bu güzҽştlҽr onun Almaniya ҽrazisindҽki qoşunlarını çıxartması vҽ Almaniyanın NATO-da qalma-

sına razılıq vermҽsi idi. Lakin müqavilҽnin şҽrtlҽrindҽ göstҽ-

rilirdi ki, birlҽşmiş Almaniya 360 mindҽn çox qoşun sax-laya, kimya, atom vҽ bakteroloji silahlar istehsalına yaxın qoyula bilmҽz. Bu müqavilҽdҽn dҽrhal sonra 1990-cı ilin oktyabrın 3-dҽ iki alman dövlҽt birlҽşdi vҽ AFR adlandı. 1990-cı ilin dekabrın 2-dҽ birlҽşmiş Almaniyada yeni bundestaq seçkilҽri keçirildi. Seçkilҽrdҽ 60 milyon adam – 48 milyon AFR-dҽn, 12 milyon ADR-dҽn iştirak edirdi. Bundestaqda 662 deputatdan 400-ҽ qҽdҽrini yenҽ dҽ

xristian-demokratlar vҽ xristian-sosialistlҽr tutdu. Onlar yenҽ dҽ müstҽqil demokratlarla sazişҽ girҽrҽk hakimiyyҽtҽ gҽldilҽr. Helmut Kol Birlҽşmiş Almaniyanın ilk federal kansleri oldu. Onun adı da Bismarkla bҽrabҽr böyük tarixi şҽxsiyyҽt kimi tarixҽ düşdü. Bismark dövrlҽ ayaqlaşaraq «dҽmir vҽ qan» siyasҽti ҽsasında müharibҽ yolu ilҽ Alma-niyanı birlҽşdirmişdi. Helmut Kol da ҽlverişli beynҽlxalq şҽ-raitdҽn istifadҽ edҽrҽk heç bir güllҽ atmadan bu işҽ nail oldu.

Almaniya birlҽşdirildikdҽn sonra şҽrq-qҽrb arasında ҽhalinin hҽyat sҽviyyҽsindҽ vҽ iqtisadiyyatında kҽskin fҽrqlҽr ortaya çıxdı. AFR-dҽ olan 10 torpaq, ADR-dҽ olan 6 torpaqdan fҽrqlҽnirdi. Ona görҽ 6 torpaqda da bazar iqtisadiyyatına keçildi. Orada sosial xҽrclҽr vҽ iqtisadiyyatın

164

inkişafına xüsusi kapital qoyuldu. Bu isҽ qҽrb zonasında vergilҽrin artmasına sҽbҽb oldu. Almaniyanın birlҽşdiril-mҽsi onun beynҽlxalq vҽziyyҽtini dҽ möhkҽmlҽndirdi.

Hҽlҽ 1990-cı ilin yanvarında Helmut Kol bildirdi ki, AFR artıq beynҽlxalq problemlҽrin hҽllindҽn, münaqişҽ-

lҽrin nizama salınmasında iştirakdan kҽnarda qalmaq istҽmir. Söhbҽt faktiki şҽkildҽ AFR-in hҽrbi doktrinasının dҽyişmҽsindҽn gedirdi. Alman qoşunları ilk dҽfҽ 90-cı illҽrin ortalarında Bosniya vҽ Hersoqovinada keçirilҽn sülhmҽ-

ramlı ҽmҽliyyatlarda iştirak etdilҽr. AFR NATO-da mövqe-yini möhkҽmlҽtmҽklҽ yanaşı Rusiya ilҽ dҽ münasibҽtlҽrin möhkҽmlҽnmҽsinҽ xüsusi ҽhҽmiyyҽt verirdi. 1992-ci ilin dekabrın 16-da Moskvada H.Kolla B.Yeltsin arasında gedҽn danışıqlar nҽticҽsindҽ Almaniya öhdҽsinҽ götürdü ki, Almaniyadakı rus hҽrbi qulluqçularının vҽtҽnҽ qayıtması üçün 550 milyon marka ҽlavҽ pul versin. 1994-cü il avqustun 31-dҽ rus qoşunları Almaniyadan tamamilҽ çıxarıldılar. AFR xarici siyasҽtindҽ Qҽrbi Avropa ilҽ inteqrasiyaya

xüsusi diqqҽt yetirirdi. 1997-ci ildҽ Avropa İttifaqının XXI ҽsr üçün inkişaf strategiyasını müҽyyҽn edҽn Amsterdam müqavilҽsinin imzalanmasına hazırlıqda Helmut Kolun xüsusi xidmҽtlҽri olmuşdur.

AFR Herhard Şröderin kanslerliyi dövründə Şröderin

kanslerliyi dövründə AFR-də daxili vəziyyət. 1998-ci ilin oktyabrında keçirilҽn bandestaq seçkilҽrindҽ sosial-demokratlar 40,9% sҽs toplayaraq 298 mandat qazandılar. Müstҽqil demokratlar 6,2%, XDİ-XSİ bloku 35,3%,

«Yaşıllar» partiyası 6,7% sҽs aldı. 5%-li baryeri Demokratik sosializm partiyası da keçҽrҽk 5,1% sҽs aldı. «İttifaq 90/ Yaşlılar» partiyası ilҽ koalisiyada sosial demokratlar 16 ildҽn sonra, yaşıllar isҽ birinci dҽfҽ hökumҽt tҽşkil etdilҽr. Onu «qırmızı-yaşıl koalisiya» adlandırdılar. AFR tarixindҽ

165

birinci dҽfҽ olaraq seçkilҽr nҽticҽsindҽ hakim koalisiya tam ҽvҽz olundu. 1999-cu ilin aprelindҽ bundestaq birinci dҽfҽ olaraq Berlindҽ reyxstaqın yeni binasında iclas keçirdi. Bu dövrdҽn yaddaşlara «Bonn respublikası» yerinҽ «Berlin respublikası» sözlҽri hҽkk edildi.

Almaniyanın yeni kansleri ASDP-nin lideri Herhard Şröder oldu. Xarici İşlҽr Naziri «Yaşıllar» partiyasından olan Yoşka Fişer oldu. 1999-cu ilin mayında keçirilҽn prezident seçkilҽrindҽ yenҽ dҽ sosial-demokratlar qҽlҽbҽ

çaldılar. Yoxanes Rau prezident seçildi. 1998-ci ilin dekabrında ―mҽşğulluq mҽsҽlҽsi‖ ilҽ ҽlaqҽ-

dar hökumҽtin iştirakı ilҽ işçi qrupları tҽşkil edildi. Bu za-man ölkҽdҽ 4 milyon işsiz var idi. H.Şröder öz siyasҽtini «yeni mҽrkҽz» adlandırdı. Şҽxsi tҽşҽbbüs vҽ sahibkarlar üçün ҽlverişli şҽrait yaradılması mҽsҽlҽsi qarşıya qoyuldu. H.Şröder hökumҽti xırda vҽ orta biznesi müdafiҽ etdiyini bildirdi. 2000-ci ildҽ bu mҽqҽdlҽ vergi islahatının keçirilmҽsi tҽsdiqlҽndi. Bu islahat 2001-2005-ci illҽrdҽ üç mҽrhҽlҽdҽ

keçirildi. Minimum vergi dҽrҽcҽsi 2005-ci ilҽ qҽdҽr 15%-ҽ, hüquqi şҽxslҽrdҽn isҽ 25%-ҽ qҽdҽr ixtisar edildi. Bununla bҽrabҽr dövlҽt xҽrclҽri dҽ azaldıldı.

Bundestaqın 1999-cu ildҽ qҽbul etdiyi qanuna ҽsasҽn pensiya islahatının 2030-cu ilҽ qҽdҽr mҽrhҽlҽ-mҽrhҽlҽ keçi-rilmҽsi nҽzҽrdҽ tutulurdu. 2030-cu ildҽ pensiyalar xalis gҽ-

lirin 67%-ni tҽşkil etmҽli idi. Şröder hökumҽtinin fҽaliyyҽtinin ilk illҽrindҽ «ikili

vҽtҽndaşlıq» üstündҽ mübahisҽ başlandı. 1999-cu ilin

mayında qҽbul edilmiş qanun hҽlҽ 1913-cü ildҽ qҽbul edilmiş qanuna ҽsaslanırdı. AFR vҽtҽndaşlığı statusunu ancaq 8 il ölkҽdҽ yaşayanlar ala bilҽrdi. Hҽmin vҽtҽndaş-

ların Almaniyada doğulmuş uşaqları isҽ dҽrhal vҽtҽndaşlıq hüququ alırdılar. «İkili vҽtҽndaşlıq»da saxlanılırdı.

166

Şröder hökumҽti ölkҽnin iqitsadi inkişafında ciddi çҽtinliklҽrlҽ qarşılaşmalı oldu. 2001-ci ildҽ iqitsadi artım cҽmi 0,5% oldu. Halbuki 1998-ci ildҽ bu artım 2,5% idi. Ar-tımın azalması ilk növbҽdҽ neftin qiymҽtinin artması ilҽ ҽlaqҽdar idi. «İnҽk quduzluğu» ilҽ ҽlaqҽdar digҽr problem dҽ ortaya çıxdı. Sҽhiyyҽ vҽ kҽnd tҽsҽrrüfatı naziri bu mҽsҽlҽ ilҽ ҽlaqҽdar istefaya getdilҽr. Malların qiymҽti artdı, işsizlҽrin sayı 5 milyona çatdı. Dövlҽt borcu ÜDM (ümumi daxili mҽhsulun) 60 %-nҽ çatdı.

Daxili siyasҽtdҽ Şröder hökumҽti E.Bleer vҽ L.Yospe-nin tҽcrübҽsindҽn istifadҽ edҽrҽk kompaniyaların vergisini azaltdı, ҽmҽk bazarının tҽmin edilmҽsini, ҽmҽk haqqının ödҽnilmҽsindҽki boşluğun aradan qaldarılmasını, iqtisadiy-yatın ümumi bölmҽsinin modernizasiya edilmҽsini tҽşkil etdi. Lakin sosialist bazar tҽsҽrrüfatı siyasҽtindҽn tam yan keçilmҽdi. Görülҽn tҽdbirlҽr kifayҽt qҽdҽr sҽmҽrҽ verdi. 1999-cu ildҽ hökumҽt elan etdi ki, o geniş miqyasda tҽhsil islahatına başlayır. Şröder hökumҽtinin 3 minҽ qҽdҽr günü

uzadılmış mҽktҽb tikdirmҽsi, şҽrq torpaqlarda istehsalın 8% armtasına nail olması, kasıb ailҽlҽrҽ dotasiyanın 20 mlrd. avroya çatdırması, İraqda müharibҽ olacağı tҽqdirdҽ onda iştirak etmҽmҽk haqqında qҽrarı, ölkҽnin su basan ҽrazilҽrinҽ yardımı, gҽlir vergisini aşağı salması vҽ s. tҽdbirlҽri Srederin real siyasҽtçi olduğunu bir daha tҽsdiq etdi vҽ 2002-ci ildҽ seçkilҽrindҽ onun partiyasına uğur gҽtirdi.

Yenҽ dҽ «qırmızı-yaşıl koalisiya»lı hökumҽt tҽşkil

edildi. 2003-cü ilin mart ayının 14-dҽ Şröder «Günün xҽbҽri - 2010» adlı hökumҽt bҽyҽnatı ilҽ çıxış etdi. Orada iqitsadi artıma nail olmaqdan, sosial sığortanın ҽlverişli tҽşkil edilmҽsindҽn, Almaniyanın iqitsadi marağının yüksҽlmҽsin-dҽn söhbҽt gedirdi. Bu sҽnҽddҽ iqtisadiyyatı inkişaf etdir-

167

mҽk, ixtisas hazırlığı, ҽmҽk bazarı, sҽhiyyҽ, vergi, tҽhsil, pensiya, ailҽyҽ yardım, ümumiyyҽtlҽ, 30 konkret tҽdbiri hҽyata keçirmҽk planlaşdırıldı.

2005-ci ilin yanvarın 1-nҽ qҽdҽr «Gündҽlik» çҽrçivҽ-

sindҽ 12 qanun qüvvҽyҽ mindi. Onlardan 3-ü ҽmҽk bazarı haqqında idi. Bu qanun sahibkarların marağını artırdı. Lakin alman dövlҽtinin iqitsadi ideologiyasına zҽrbҽ vurdu, çünki o, ҽmҽk bazarının liberallaşdırılmasını vҽ sosial proqramı ixtisar etdi. Bu tҽdbir ölkҽdҽ narazılığı artırdı.

2004-cü ilin mayın 25-dҽ keçirilҽn prezident seçkilҽ-

rindҽ Xorst Keller qalib gҽldi vҽ AFR-in prezidenti oldu. AFR praktkiasında ilk dҽfҽ dövlҽtin başçısı parlament mü-

xalifҽtinin nümayҽndҽsi oldu. O, malliyyҽçi olduğuna görҽ ölkҽnin kökündҽn yenilҽşdirilmҽsinҽ ehtiyac olduğunu dҽrk edirdi.

Sevr, Reyn-Vestfaliya landtaqlarında keçirilҽn seçki-lҽrdҽ dҽ hakim koalisiya uğur qazanmadı. 2005-ci ilin iyu-nunda Şröder hökumҽti istefaya getdi. Parlament buraxıldı.

2005-ci ilin sentyabrında yeni parlament seçiklҽri keçirildi. H.Şröder hökumətinin xarici siyasəti. Şröder hökumҽ-

tinin xarici siyasҽti ҽslindҽ AFR-in ҽvvҽlki siyasҽtinin da-vamı idi. Avropada inteqarsiya vҽ birlҽşdirici prsosesdҽ, NATO-nun inkişafında iştirak, Şҽrqi Avropada islahatların sabitliyini dҽstҽklҽmҽk, inkişaf etmҽkdҽ olan ölkҽlҽrlҽ ҽmҽkdaşlıq onun xarici siyasҽtinin ҽsas istiqamҽtlҽri idi. Ҽsas mҽqsҽd isҽ AFR-in mövqeyini beynҽlxalq alҽmdҽ möhkҽmlҽndirmҽk idi.

AFR ABŞ-ın Balkanlardakı siyasҽtini prinsipcҽ müda-fiҽ etdi. Serbiyaya qarşı hava müharibҽsindҽ iştriak etdi (1999-cu il). AFR Kosovaya 8 min sülhmҽramlı kontin-gent göndҽrdi. 2001-ci ilin sentyabrın 11-dҽ Nyu-Yorkda terror hadisҽlҽrindҽn sonra Ҽfqanıstanda taliban rejiminin

168

lҽğvindҽ iştirak etdi vҽ ora 3900 ҽsgҽr göndҽrdi. Lakin İraqdakı müharibҽdҽ Şröder hökumҽti ölkҽsinin iştirak etmҽsinҽ yol vermҽdi vҽ bu ölkҽ ҽhalisinin 75%-i tҽrҽfindҽn dҽstҽklҽndi. Şröder İraqın müharibҽdҽn sonrakı quruluşu ilҽ ҽlaqҽdar 4 maddҽdҽn ibarҽt plan tҽrtib etdi. Planda İraqın ҽrazi bütövlüyünü, müstҽqilliyini tҽmin etmҽk, iraqlılara öz gҽlҽcҽyini müҽyyҽn etmҽklҽ sҽrbҽstlik, neft vҽ başqa tҽbii sҽrvҽtlҽr üzҽrindҽ tam nҽzarҽt hüququ vermҽk, milli azlıqların hüquqlarını qorumaq, bütövlükdҽ Yaxın Şҽrqdҽ

siyasi sabitlik prosesini fҽallaşdırmaq nҽzҽrdҽ tutulurdu. AFR Rusiya ilҽ münasibҽtlҽrҽ xüsusi ҽhҽmiyyҽt

verirdi. Almaniya Rusiya ilҽ borc mҽsҽlҽsindҽ 1999-cu ilin yayında razılığa gҽldi. 2004-cü ildҽ Rusiya Almaniyanın bütün borclarını ödҽdi. Şröderlҽ Putinin şҽxsi dostluğu rus-alman ҽlaqҽlҽrini möhkҽmlҽndirdi. Şröder Rusiyanı hüquqi dövlҽt hesab edirdi vҽ onun Beynҽlxalq Ticarҽt Tҽşkilatına (BTT) qҽbulunu müdafiҽ etdi. Almaniyanın Rusiyanın bazarına vҽ rus xammalına tҽlҽbatı bu dövrdҽ artdı. AFR-

dҽ istifadҽ olunan qazın 40%-i, neftin isҽ 30%-i RF-dҽn gҽtirilirdi. 2004-cü ilin yayında Şröderin Moskvaya sҽfҽri zamanı Şimali Avropa qaz kҽmҽrinin (layihҽnin dҽyҽri 21,5 milyard avro qiymҽtlҽndirilirdi) çҽkilişini nҽzҽrdҽ tutan birgҽ memorandum imzalandı.

2005-ci ilin sentyabrında iki dövlҽt arasında bağlanan müqavilҽyҽ ҽsasҽn, qaz artıq Ukrayna vҽ Polşa vasitҽsi ilҽ deyil, Rusiyadan Vıborq altından birbaşa Almaniyaya (Traysfald rayonu) göndҽrilmҽli idi. «Şimal axını» 2011-ci

ildҽn başlamalı idi. Rҽsmi Berlin Azҽrbaycan Respublikasının ҽrazi bütöv-

lüyünü vҽ Dağlıq Qarabağ mҽsҽlҽsinin dinc yolla nizama sa-lınmasını dҽstҽklҽyirdi. 2004-cü ilin avqustunda Azҽrbaycan Respubilkasının Prezidenti İ.Ҽliyevin Berlinҽ rҽsmi sҽfҽ-

169

rindҽ ikitҽrҽfli ҽmҽkdaşlıq, Azҽrbaycanın Arvopa struktur-larına inteqarsiyası, Azҽrbaycan iqitsadiyyatına Almaniya-nın sҽrmayҽ qoyması mҽsҽlҽlҽri müzakirҽ edilmişdi.

1999-cu ilin fevralında «Xolokost» qurbalarına kömҽk fondu yaradıldığı elan edilmişdi. Sonra faşist düşҽrgҽsindҽ olanlar vҽ qul kimi işlҽyҽnlҽr üçün kompensasiya ödҽmҽk haqqında da qҽrar qҽbul edildi.

2000-ci ilin avqustun 10-da «Yaddaş, mҽsuliyyҽt vҽ gҽlҽcҽk» haqqında fondun tҽşkili haqqında qanun qüvvҽyҽ

mindi. Onun kapitalı 10 mlrd. marka idi. 2003-2004-cü illҽrdҽ AFR BMT Tҽhlükҽsizlik Şurası-

nın müvҽqqҽti üzvlҽrindҽn BMT-nin büdcҽsinҽ miqdarına görҽ üçüncü üzvlük haqqı ödҽyҽn dövlҽt idi.

AFR A.Merkelin kanslerliyi dövründə. A.Merkel

hökumətinin daxili siyasəti. 2005-ci ilin sentyabrın 18-dҽ AFR-dҽ növbҽdҽnkҽnar parlament seçkilҽri keçirildi. Seçkilҽrҽ üç ay qalmış Demokratik sosializm partiyasının vҽ keçmiş sosial-demokratlar qrupunun birlҽşdirilmҽsi yolu ilҽ

tҽşkil edilmiş Sollar partiyası da iştirak etdi vҽ 5%-lik hҽddi keçҽrҽk 8,7% sҽs toplayıb bundastaqda 54 yer qazandı.

ASDP-34,3 %, XDİ/XSİ 35,2%, «Yaşlılar» partiyası isҽ 8,1% sҽs topladı. Nҽticҽdҽ AFR tarixindҽ ikinci dҽfҽ (birinci dҽfҽ 1966-1969-cu illҽrdҽ tҽşkil edilmşidir). ASDP ilҽ XDİ/XSİ-nin üzvlҽrindҽn ibarҽt «böyük koalisiya» hökümҽti tҽşkil edildi. XDİ-nin lideri Angela Merkel kansler seçildi. Xarici işlҽr naziri Frank-Valter Staynmayer isҽ sosial-demokratlardan idi.

2006-cı ilin mayında ASDP-nin sҽdri Kurt Bek seçildi. 2004-2006-cı illҽrdҽ partiya öz tҽrkibini 7%-ҽ qҽdҽr itirdi. Onun tҽrkibindҽ 590 min nҽfҽr qaldı.

Kansler A.Merkel «saflaşdırma, islahatlaşdırma, sҽr-mayҽ ayırmaq» şüarını irҽli sürdü. Vergi qoymaq mҽsҽlҽ-

170

sindҽ hҽr iki hakim partiya qarşılıqlı surҽtdҽ güzҽştҽ get-dilҽr. 2007-ci ildҽn pensiya yaşını 65-dҽn 67-yҽ qҽdҽr artır-maq mҽsҽlҽsi irҽli sürüldü. Bu işi 2009-cu ilҽ qҽdҽr hҽll et-mҽk nҽzҽrdҽ tutulurdu.

Yeni kabinetin qarşısında duran vҽzifҽlҽrdҽn biri büdcҽnin «sabitlҽşdirilmҽsi» mҽsҽlҽsi idi. Bundan mҽqsҽd dövlҽt borclarının ödҽnilmҽsi idi. 2010-cu ilҽ qҽdҽr mҽmur-lar üçün olan mükafatlar mҽhdudlaşdırıldı, parlamentarilҽr vҽ ştat-katiblҽr üçün isҽ tamamilҽ tҽxirҽ salındı. 2007-ci

ildҽn gҽliri 500 min avrodan yuxarı olanlar üçün vergilҽr 42%-dҽn 45%-ҽ qaldırıldı. İqitsadiyyatı canlandırmaq vҽ ҽmҽk bazarını tҽnzimlҽmҽk üçün 25 milyard avro sҽrmayҽ ayırmaq nҽzҽrdҽ tutulurdu. Ölkҽdҽ 5 milyon işsizin (ölkҽnin ҽmҽkqabiliyyҽtli ҽhalisinin 12,1%-i) olması da böyük prob-lem idi.

2007-ci ildҽ Şröderin kanslerliyi dövründҽ keçirilmiş islahatlar öz bҽhrҽsini verdi. 2007-ci ilin yekunlarına görҽ Almaniya iqitsadiyyatının artım surҽti Avropada ҽn yüksҽk

hesab edilirdi. 2008-ci ildҽ ölkҽdҽ 1,5 milyona qҽdҽr işsiz var idi. Bunun bir sҽbҽbi dҽ pensiyaya çıxarılanların çox olması ilҽ ҽlaqҽdar idi. İqtisadi artımın davam etmҽsi isҽ ilk növ-bҽdҽ ixracla bağlı idi. Mҽsҽlҽn, BVM alman avtokonserni 2007-ci ildҽ 1,5 milyon ҽdҽd avtomobil satmışdı ki, bu 2006-cı ildҽ satdığından 9% çox idi.

A.Merkel hökumҽti dövlҽt işçilҽrinin ҽmҽk haqqını dondurdu. Hökumҽt 2007-ci ildҽ kömür şaxtalarının 2017-ci ilҽdҽk işinin dayandırılması haqqında qҽrar qҽbul etdi ki, bu 30000 fҽhlҽnin işsiz qalması demҽk idi. Saarda zҽlzҽlҽ nҽticҽsindҽ kömür şaxtalarında iş daha ҽvvҽl dayandırılmalı oldu. Bu isҽ hökumҽtdҽn narazılığı daha da güclҽndirirdi.

171

2008-ci ilin martında 1,3 milyon işçinin tҽtilindҽn sonra ҽmҽk haqqı mҽsҽlҽsindҽ hökumҽtlҽ hҽmkarlar ititfaqı arasında kompromiss alındı.

A.Markel kabinetinin xarici siyasəti. Merkel hökumҽti xarici siyasҽtdҽ ilk növbҽdҽ Avropa istiqamҽtinҽ söykҽnirdi. Almaniya Fransa ilҽ birlikdҽ Avropa inteqarsiyasının yenҽ dҽ «motor»u hesab edilirdi. 2008-ci ilin mayında AFR 2007-ci ilin dekabrın 13-dҽ Aİ-nin Lissabon sammitindҽ imzalan-mış müqavilҽni bҽyҽndi. O, Şengen vizasının 9 yeni ölkҽyҽ

(Polşa, Macarıstan, Çexiya, Slovakiya, Sloveniya, Malta, Pribaltika respublikaları) aid edilmҽsini (2007-ci ilin dekab-rın 21-dҽn) müdafiҽ etdi.

2008-ci ilin fevralın 17-dҽ AFR Kosovanın müstҽqilli-yini tanıdı AFR ABŞ-la münasibҽtdҽ «yeni başlanğıc», yeni atmosfera yarandığını elan etdi. Merkel Şröderlҽ müqa-yisҽdҽ ABŞ-a daha çox yaxınlaşmaq tҽrҽfdarı idi. Ancaq ABŞ-AFR münasibҽtlҽri tҽrҽflҽrin maraqları ilҽ müҽyyҽn edilirdi. Şröder kimi Merkel dҽ alman silahlı qüvvҽlҽrinin

İraqa göndҽrilmҽsinҽ razılıq vermҽdi. O, Ҽfqanısdandakı qoşun kontingentinin sayını artırmağa razı olsa da, onların Ҽfqanıstanın daha gҽrgin rayonlarına göndҽrilmҽsinҽ etiraz etdi. Merkel Almaniyanın maraqları çҽrçivҽsindҽ ABŞ-la bağlı alyansı, transatlantika münasibҽtlҽrini möhkҽmlҽn-dirmҽk fikrinҽ tҽrҽfdar olduğunu bildirdi.

AFR ҽvvҽlki kimi Rusiyaya strateji tҽrҽfdaş kimi bax-sa da, Rusiyada insan hüquqları problemini gündҽliyindҽn silmҽmişdi. Almaniya Rusiyanın bir sıra qayğılarını nҽzҽrҽ

alaraq mҽsҽlҽyҽ müstҽqil mövqe nümayiş etdirmҽk istҽyirdi. Almaniya Ukrayna vҽ Gürcüstanın hҽlҽ NATO-ya girmҽk üçün hazır olmadığını birdirmҽklҽ yanaşı, hҽr bir dövlҽtin buna hüququ olduğunu da inkar etmirdi. Almaniya NATO-nun Şҽrqҽ doğru genişlҽnmҽsinin Rusiyaya istiqamҽtlҽn-

172

mҽsinin ҽleyhinҽ idi. O, silahlar üzҽrindҽ nҽzarҽti güclҽndir-mҽk tҽrҽfdarı idi. Tҽrksilah mҽsҽlҽlҽrinҽ dair müqavilҽlҽrin istҽr ABŞ, istҽrsҽ dҽ Rusiyanın birtҽrҽfli qaydada imtina etmҽsini düzgün hesab etmirdi AFR hҽmçinin ABŞ-ın Çexiya vҽ Polşada raketdҽn müdafiҽ qurğularını yerlҽşdir-mҽsini bҽyҽnmir vҽ bu mҽsҽlҽnin bütövlükdҽ NATO-nun sҽlahiyyҽtlҽrinҽ daxil olduğunu göstҽrirdi. Almaniya Rusiya ilҽ elektrikҽ dair dialoqu dҽstҽklҽsҽ dҽ, ondan enerji tabeliyindҽ olmaqdan ehtiyat edirdi. AFR Rusiyaya qarşı

ehtiyatlı siyasҽt yeridirdi. Hazırda, Almaniya-Azҽrbacan ҽlaqҽlҽri yüksҽlҽn xҽtt

üzrҽ inkişaf edir. Almaniya Azҽrbaycana texniki vҽ maliyyҽ dҽstҽyi göstҽrir. Energetika, ekologiya, hҽrbi-texniki sahҽdҽ ҽmҽkdaşlıq davam edir. 2007-ci ilin fevralında Azҽrbaycan Respublikasının prezidenti İlham Ҽliyev Almaniyaya rҽsmi sҽfҽr etmiş, kansler Markel vҽ başqa vҽzifҽli şҽxslҽrlҽ görüş-

lҽr keçirmişdir. 2009-cu ilin fevralında bankları millilҽşdirmҽk vҽ so-

sial xҽrclҽri azaltmaq haqqında qanun verildi. 2009-cu ilin sentyabrında keçirilҽn parlament seçkilҽ-

rindҽ XDİ-XSİ bloku qҽlҽbҽ çaldı. Angela Merkel yenidҽn kansler oldu. Sosial-demokratlar cҽmi 23% sҽs aldılar.

Almaniya və Avropa İttifaqı XXI əsrin ilk illərində. Şҽrqi vҽ Qҽrbi Almaniyın birlҽşmҽsi ilҽ Avropada inteqra-siya prosesi dҽ daha da güclҽnmҽyҽ başladı. Bu inteqrasiya prosesinҽ dҽstҽk özü ҽksini yeni qҽbul edilmiş konstusiyada da tapmışdır. Hҽmçinin Almaniyanın Mastrixdҽ imzalanan

müqavilҽyҽ qoşulması sonda daha geniş sҽlahiyyҽtlҽrҽ vҽ nüfuza malik Avropa İttifaqının yaradılmasına sҽbҽb oldu. Bu müqavilҽdҽ Avropada ümumi valyutanın – avronun – tҽtbiqi dҽ qҽrarlaşdırıldı vҽ 1 yanvar 2002-ci il tarixindҽn avro Avropa İttifaqı ҽrazilҽrindҽ yayılmağa başladı.

173

Hҽmçinin 2004-cü ildҽn Avropa İttifaqının şҽrqҽ doğru artırılması siyasҽtinҽ start verildi vҽ qısa müddҽt ҽrzindҽ sosialist sistemindҽn bazar iqtisadiyyatına keçid dövrü yaşayan bir çox şҽrqi Avropa ölkҽlҽri Avropa ittifaqına daxil edildi. Hҽmçinin son 2 ildҽ hҽyata keçirilҽn Avropa İttifaqının Qonşuluq siyasҽti nҽticҽsindҽ Azҽrbayca ilҽ Avropa İttifaqı arasında ikitҽrҽfli münasibҽtlҽr daha da inkişaf etmҽyҽ başlamışdır. Azҽrbaycanın Avropa Şurasına uzv seçilmҽsi siyasi baxımdan Azҽrbaycanın Avropanın bir

hissҽsi olması fikirlҽrini bir daha tҽsdiqlҽmişdir.

Son dövrlҽr dünya siyasҽtindҽ baş verҽn proseslҽr vҽ bütün dünyanı sarsıdan terror hadisҽlҽri nҽticҽsindҽ Almaniyanın dünya üzrҽ sülh prosesinin tҽmin edilmҽsindҽ rolu daha da artmışdır. Belҽ ki Almaniyanın NATO qüvvҽlҽrinin tҽrkibindҽ müxtҽlif hҽrbi müdixilҽlҽrdҽ iştirakı artmışdır. Almaniyanın birlҽşmҽsindҽn sonra ilk dҽfҽ olaraq Alman hҽrbi qüvvҽlҽri 11 sentyabr terror hadisҽlҽrindҽn sonra başlayan Ҽfqanıstan müharibҽsindҽ iştirak

etmişdirlҽr. Bununla belҽ Alman hökumҽtinin problemlҽri hҽrbi müdaxilҽ ilҽ hҽll edilmҽsinҽ münasibҽti mҽnfi oldu-ğundan alman hҽrbi qüvvҽlҽri İraq müharibҽsindҽ iştirak etmҽmişdilҽr. Şröder/Fişer hökümҽti İraq müharibҽsindҽ iştirakdan imtina etmiş vҽ bu hadisҽ Gerhard Şröderҽ ―sülhsevҽn kansler‖ titulu gҽtirmişdir. Bununla belҽ hazırda dünyanın müxtҽlif böhran bölgҽlҽrindҽ 7000 yaxın alman ҽsgҽri yerlҽşdirilmişdir vҽ onlar sülh vҽ stabilliyin bҽrqҽrar edilmҽsi üçün çalışırlar.Hҽrbi müdaxilҽlҽrdҽ iştirak edib

etmҽmҽsindҽn asılı olmayaraq Almaniya Federativ Respublikasının dünyada iqtisadi vҽ siyasi nüfuzu artmışdır.

AFR-də XXI əsrin ilk onilliyində İqtisadiyyat. Almaniya Avropanın ҽn güclü vҽ dünya üzrҽ isҽ 4-cü böyük

174

iqtisadiyyata sahibdir. 2010-cu ilin statistik mҽlumatlarına ҽsasҽn Almaniyada istehsal olunan ÜDM-un hҽcmi 2,498 milyard Avro olmuşdur. Artıq vurğuladığımız kimi 2008-09-cu illҽrin maliyyҽ vҽ iqtisadi böhranı Almaniya iqtisadiyyatına da mҽnfi tҽsir göstҽrmişdir. Belҽ ki son 10 ildҽ müşahidҽ edilҽn müsbҽt iqtisadi artım vҽ ÜDM-un artım tempi azalmışdır. Bunu aşağıda verilmiş cҽdvҽldҽ dҽ müşahidҽ etmҽk olar.

İllər 2008 2009 2010 2011 2012*

ÜDM artımı, %

1,1 % - 5,1 %

3,7 % 3,0 % 0,9 %

Cҽdvҽldҽndҽ göründüyü kimi iqtisadi böhran 2009-cu

ildҽ özünü daha kҽskin göstҽrmişdir. ―Böyük koalisiyanın‖ apardığı antiböhran tҽdbirlҽri nҽticҽsindҽ (qҽnaҽt paketi, avtomobil sҽnayesinҽ yardım siyasҽti vҽ s.) alman iqtisa-diyyatı böhrandan daha da güclҽnmiş şҽkildҽ çıxdı vҽ

yüksҽliş dövrünҽ keçdi. Xüsusҽn Avronun mҽzҽnnҽsinin dünya sҽviyyҽsindҽ aşağı düşmҽsi ixrac üzrҽ dünyada ikinci yerdҽ olan Alman iqtisadiyyatı üçün daha da üstünlük yaratdı. Bunun nҽticҽsidir ki, son 2 il dҽ işsizlik sҽviyyҽsi Almaniya birlҽşdikdҽn sonra ҽn aşağı sҽviyyҽdҽ olmuşdur.

Almaniya ixraca istiqamҽtlҽnmiş vҽ yüksҽk innovasiyaya sahib iqtisadiyyatı olan inkişaf etmiş ölkҽlҽrdҽn biridir. Ölkҽ iqtisadiyyatında mal vҽ xidmҽtlҽrin ixracı xüsusi ҽhҽmiyyҽt daşıyır. Belҽ ki ölkҽ üzrҽ hҽr 5 iş yerindҽn biri birbaşa ixracdan asılıdır. Ölkҽdҽ tҽbii resursların olmamasından, xüsusҽn dҽ enerjidaşıyıcıların olmaması idxalda enerji resursları vҽ tҽbii xammalın xüsusi çҽkisi yüksҽkdir. Xarici iqtisadi ҽlaqҽlҽrin ölkҽ iqtisadiyyında ҽhҽmiyyҽtini xarici ticarҽt kvotası indikatoru

175

göstҽrir. Bu indikator xarici iqtisadi ҽlaqҽlҽrin ÜDM-da xüsusi çҽkisini göstҽrir. Dünya üzrҽ bu göstҽrici 2008-ci ildҽ 53,2 % vҽ Almaniyada isҽ 72,3 % olmuşdur. Buda xarici iqtisadi ҽlaqҽlҽrin Alman iqtisadiyyatı üçün ҽhҽmiyyҽtini bir daha göstҽrir. 2011-ci ilin göstҽricilҽrinҽ ҽsasҽn Almaniyada ixracın dҽyҽri 1060 milyard Avro hҽcmindҽ olmuşdur. 1980-ci ildҽn başlayaraq 2010-cu ilҽ qҽdҽr ixracın hҽcmi hҽr il orta hesabla 5,9-6,2 % artmışdır. Bunun sayҽsindҽ 2009-cu ilҽ qҽdҽr Almaniya üst-üstҽ 6 dҽfҽ ixrac üzrҽ ―dünya

çempionu‖ olmuş vҽ dünyada ҽn çox mҽhsul istehsal edҽn ölkҽ olmuşdur. Yalnız 2009-cu ildҽ Honkonqun da Çinҽ aid edilmҽsi ilҽ Çin bu göstҽrici üzrҽ Almaniyanı keçmiş vҽ hazırda Almaniya dünya üzrҽ ixracın hҽcminҽ görҽ ikinci yerdҽ yerlҽşir.

Almaniya XXI ҽsrdҽ dҽ dünyanın aparıcı dövlҽtlҽrindҽn biri kimi öz mövqeyini saxlayır. Tarazlayıcı xarici siyasҽt yeridҽrҽk dünyanın güc mҽrkҽzlҽrindҽn biri olan Avropa İttifaqında mühüm rol oynayır. Hazırda

Almaniya çalışır ki, BMT Tҽhlükҽsizlik Şurasının üzvü olsun vҽ orada işlҽdilҽn dillҽrҽ alman dili dҽ ҽlavҽ edilsin. O, buna dünyanın inkişaf etmiş qabaqcıl dövlҽti kimi haqqı olduğunu iddia edir. Almaniya Federativ Respublikasının daxili vҽ xarici siyasҽtindҽ Qҽrb yönümünҽ yenҽ dҽ üstünlük verilir.

Almaniya hazırda Avropanın iqtisadi vҽ siyasi matoru rolunu oynayır.

176

İTALİYANIN

ƏN YENİ TARİXİ

(1918-2010-cu illər)

177

İtaliya iki dünya müharibəsi arasındakı dövrdə

İtaliya üçün Birinci dünya müharibəsinin nəticələri. İtaliya

Birinci dünya müharibҽsinin başlanmasına qҽdҽr Üçlҽr

ittifaqının tҽrkibindҽ idi. 1881-ci ildҽ Tunisi öz himayҽ-sinҽ

keçirdiyinҽ görҽ Fransadan hҽdsiz dҽrҽcҽdҽ inciyҽn İtaliya

1882-ci ildҽ Üçlҽr İttifaqına daxil olmuşdu. Lakin tezliklҽ

başa düşdü ki, Avstriya-Macarıstanla onun ittifaqı qeyri-

mümkündür. Çünki Dunay hövzҽsindҽ vҽ Balkanlarda

onların mövqeyi toqquşurdu. Ona görҽ dҽ Birinci dünya

müharibҽsi başlanarkҽn İtaliya Üçlҽr ittifaqının tҽrҽfindҽ

müharibҽyҽ girmҽdi vҽ gözlҽmҽ mövqeyi tutdu. Hҽr iki tҽrҽf

İtaliyanı müharibҽyҽ cҽlb etmҽk üçün ona çoxlu vҽdlҽr

verirdilҽr. Мцщарибя дюврцнцн сазишляриня эюря, она Кичик Асийа вя Балкан йарымадасынын шимал-гярбиндя эениш яразиляр

вяд едилмишди. Lakin Antantanın verdiyi vҽdlҽr (Misir mülk-

lҽrindҽn pay, Albaniya üzҽrindҽ protektoratlıq, Cҽnubi Ti-

rol, İstriya yarımadası,) İtaliya üçün daha ҽlverişli olduğuna

görҽ 1915-ci ilin may ayında o, Avstriya-Macarıs-tana

müharibҽ elan etmҽklҽ Antantanın tҽrҽfindҽ müharibҽ-yҽ

başladı. 1916-cı ilin avqustunda isҽ İtaliya Almaniyaya

müharibҽ elan etdi. Alman qoşunları 1917-ci ilin oktyabrın-

da olmuş Koperetto döyüşündҽ italyanları mҽğlub etdi. İtal-

yanları ancaq ingilis-fransız qoşunlarının kömҽyҽ gҽlmҽsi

xilas etdi. İtaliya daha döyüş ҽmҽliyyatlarında iştirak

etmҽdi.

Antantanın üzvü olduğuna görҽ İtaliya Birinci dünya

müharibҽsindҽn qalib dövlҽt kimi çıxdı. Италийа мцщарибядян, доьрудур, галиб дювлят кими

чыхды. Лакин Италийа буржуазийасынын игтисади ъящятдян диэяр галиб дювлятлярин буржуазийасындан зяифлийи бу дювлятя

178

мяьлублар ичярисиндя галиб, галиб дювлятляр ичярисиндя мяьлуб мювгейи вермишди. Она эюря о, дцнйа хяритясинин Парис сцлщ конфрансында бюлцнмясиндя иштирак ется дя, «йохсул гощум» вязиййятиндя иди. Антанта дювлятляринин она вяд етдикляринин йериня йетирилмяси Инэилтярянин вя Франсанын мцдафия етдийи Йунаныстан вя Австрийа-Маъарыстан империйасынын парчалан-масы нятиъясиндя ямяля эялян Серб-Хорват-Словен краллыьынын мянафейиля тоггушурду. Щямин дювлятлярля ялагяляри мющ-кямлятмякдя мараьы олан Инэилтяря вя Франса щюкумятляр АБШ-ын йардымы иля Италийанын игтисади вя щярби ъящятдян зяифлямясиндян истифадя едяряк 1915-1917-ъи иллярдя верилмиш вядляри йетиня йетирмядиляр. Онлар 1915-ъи ил эизли мцгавилясиня ясасян вяд етдикляри Шимали Долмасийаны она вермядиляр. Италийанын Фиум щаггында хащишини дя йериня

йетирмядиляр. Мцттяифглярля Италийанын мцнасибятляри кяскин-ляшди. 1919-ъу илин апрелиндя Италийа нцмайяндяляри конфрансы тярк едяряк эетдиляр. Лакин конфрансы тярк етмяк Италийанын вязиййятини даща да писляширди. 1919-ъу илин майында Клемансо, Ллойд Ъоръ вя Вилсон вахтиля Италийайа вяд едилмиш яразини Йунаныстана вердиляр. Италийа нцмайяндяляри бу вязиййяти эюрдцкдя тякрар конфранса гайытмаьа вя гойулмуш шяртляря разы олмаьа мяъбур олдулар.

İtaliya üçün Birinci dünya müharibҽsinin nҽticҽsi

maddi vҽ insan itkisi baxımından da xoşagҽlҽn deyildi. Belҽ

ki, İtaliya müharibҽdҽ 700 min adam itirdi. 450 min nҽfҽr

şikҽst oldu, 1 milyona qҽdҽr adam isҽ yaralandı. İtaliya öz

milli sҽrvҽtinin 1/3 hissҽsini itirdi. Müharibҽ dövründҽ

İtaliyanın maddi vҽ hҽrbi xҽrclҽri 65 mlrd qızıl lirҽ bҽrabҽr

oldu. Birbaşa hҽrbi xҽrclҽr isҽ 12 milyard lir idi.

İtaliya üçün Birinci dünya müharibҽsinin nҽticҽlҽrin-

dҽn biri dҽ onun xarici, ilk növbҽdҽ, ABŞ vҽ ingilis kapi-

talından asılılığının güclҽnmҽsi idi. Müharibҽdҽn sonrakı

179

dövrdҽ İtaliya ABŞ-a 1,5 mlrd, İngiltҽrҽyҽ isҽ 2,5 mlrd.

dollar borclu qaldı.

Müharibҽ İtaliyada istehsalın vҽ kapiatlın tҽmҽrküz-

lҽşmҽsi vҽ mҽrkҽzlҽşmҽsini güclҽndirdi. Dövlҽt inhisarçı ka-

pitalizmi inkişaf etmҽyҽ başladı. Müharibҽ dövründҽ

İtaliyada bir sıra iri inhisar birliklҽri yarandı. Bunlardan ҽn

mühümlҽri metallurgiya vҽ maşınqayırma sahҽlҽrindҽ

«Ansaldo» vҽ «İlva», avtomobil istehsalında «Fiat», hҽrbi

sҽnayedҽ «Breda» inhisar birliyi idi.

İtaliya müharibҽ nҽticҽsindҽ aqrar ölkҽdҽn aqrar-sҽ-

naye ölkҽyҽ çevrildi vҽ müharibҽdҽn sonrakı dövrdҽ dҽ belҽ

qaldı.

Müharibҽ qurtardıqdan sonra sifarişlҽrin azalması vҽ

ordunun tҽrxisi nҽticҽsindҽ ölkҽdҽ işsizlik artdı. İtaliyanın

cҽnubunda latifundiyalar qalmaqda idi. İqtisadi cҽhҽtdҽn

güclü inkişaf etmiş şimalla feodal qalıqlarının hökm sürdüyü

cҽnub arasında olan fҽrqlҽr kҽskin idi vҽ İtaliyada tҽsadüfi

deyildir ki, cҽnubu şimalın «müstҽmlҽkҽsi» hesab edirdilҽr.

Rusiyadakı Oktyabr çevrilişindҽn sonra İtaliyada fҽhlҽ

hҽrҽkatı geniş vüsҽt aldı. İtaliya hökumҽti dҽ öz müttҽfiqlҽri

kimi Qara dҽnizҽ donanma göndҽrdi vҽ xarici hҽrbi

müdaxilҽdҽ iştirak etmҽk istҽdi. Lakin İtaliya fҽhlҽ sinfinin

kҽskin mövqeyi bu müdaxilҽdҽ axıra qҽdҽr iştirak etmҽyҽ

imkan vermҽdi.

Birinci dünya müharibҽsi qurtardıqdan sonra İtaliya

hökumҽti 1918-ci ildҽ zҽhmҽtkeşlҽrin tҽzyiqi altında bir sıra

islahatlar keçirmҽyҽ mҽcbur oldu. Fҽhlҽlҽr üçün sҽkkiz

saatlıq iş günü rҽsmilҽşdirildi. Seçki qanunu qҽbul edildi.

Hҽmçinin seçki sistemindҽ proporsional seçki qaydası tҽtbiq

olundu. Ҽrzaq mҽhsullarının satışında qiymҽt maksimumu qoyuldu.

180

İtaliya fҽhlҽ hҽrҽkatında sosialist partiyasının böyük

nüfuzu var idi. Müharibҽnin sonunda onun üzvlҽrinin sayı

216 min nҽfҽrҽ yaxın idi. İtaliya sosialist partiyası müharibҽ

dövründҽ üç qanada parçalanmışdı. Onun sağ qanadına

İtaliya parlamentinin dҽfҽlҽrlҽ üzvü olmuş Filippe Turati,

hҽmçinin Тревес, Модилйаны başçılıq edirdi. O, belҽ güman

edirdi ki, İtaliyada inqilab yolu ilҽ deyil, evolyusiya

(tҽkamül yolu) ilҽ sosializm qurula bilҽr. O, Rusiyada

Fevral burjua-demokratik inqilabını alqışlasa da, Oktyabr

çevrilişini tanımaq istҽmirdi. O, Rusiyanın tҽcrübҽsinin

ҽleyhinҽ idi vҽ göstҽrirdi ki, bu tҽcrübҽ qabaqcıl Avropa

üçün yararsızdır. Онлар сечкилярин демократикляш–дирилмяси, 8 саатлыг иш

эцнц, минимум ямяк щаггы вя с. уьрунда мцбаризя апарырдылар.

İtaliya sosialist partiyasında ikinci qanad Djaçinto

Serratinin başçılıq etdiyi «mҽrkҽzçilҽr» idi. Onun tҽrҽfdar-

ları daha çox idi. Bu qanad sağlarla sollar arasında

barışdırıcı mövqe tuturdu.

Üçüncülҽr «sollar» adlanırdı ki, bu qanadda hҽm

Neapoldan, hҽm dҽ Turindҽn olan sosialist nümayҽndҽlҽr

birlҽşmişdilҽr. Neopoldan olan sosialistlҽrin başında

Amadeo Bordiqa, Turindҽn olan sosialistlҽrin başında isҽ

A.Qramşı vҽ P.Tolyatti dururdu.

1919-cu ilin yanvarında italyan burjuaziyası Sosialist

partiyasına qarşı dura bilҽcҽk bir partiya yaratmaq qҽrarına

gҽldi vҽ bu partiya keşiş Sturso tҽrҽfindҽn yaradılmış Xalq

partiyası oldu. 1919-cu ilin noyabrında keçirilҽn seçkilҽrdҽ

Liberal vҽ Sosialist partiyası ilҽ bҽrabҽr bu partiya da

parlamentҽ xeyli deputat keçirҽ bildi.

181

1919-cu ilin iyununda Orlandonun istefasından sonra,

1920-ci ilin iyunun 6-dҽk baş nazir Françesko Nitti olşdu.

O, siyasi amnistiya verdi. 8 saatlıq iş günü tҽtbiq etdi,

kҽndlilҽrin tutduqları torpaqları geri qaytarmadı. Daxili

problemlҽrҽ xüsusi diqqҽt yetirdi. Sечки ислащаты кечирди. 1919-ъу илин августун 15-дя

верилян сечки ислащаты ганунун ясасян сечиъилярин сайы артды вя пропорсионал систем йарадылды. Бу, онунла баьлы иди ки, Нитти мцщарибядян сонра бющрандан чыхмаьын щялледиъи вя йеэаня йолуну бунда эюрцрдц вя радикал сийасят йеридирди.

Дахилдя ися тятил щярякаты давам едирди. 1919-ъу илин августун 7–дя башлайан тятил 2 ай давам етди. Сонунда щюкумят эцзяштя эетмяли олду. Щямчинин истифадя олунмайан дювлят торпагларынын тутулмасы щярякаты башланды. Дювлят йеня дя эцзяштя эетмяли олду. Кянд тясяррцфаты назири Вузокки декрет верди. Октйабр айында ися крал Виктор Еммануел дювлятин хейриня юз торпагларынын бюйцк щиссясиндян имтина етди.

1920-1922-ci illҽrdҽ İtaliya hökumҽtinҽ ҽvvҽl C.Ciolit-

ti, sonra İvanos Bakomi vҽ Luici Fakta başılıq edirdi. 1919-ъу илин яввялляриндя Италийада зящмяткешлярин инги-

лаби мцбаризяси бюйцк йцксялиш ялдя етмишди. Мцбаризя фор-масы кими кцтляви тятил щярякаты сечилмишди. Феврал вя март айларында Gенуйада «Ансалдо» мцяссисясинин металчыларынын вя бир нечя гоншу районларда баш верян тятилляр мцбаризянин эцъляндийини бир даща сцбут едирди. Бундан сонра «тятилляр дальасы» баш верди. Она эюря дя 1919-1920-ъи илляр Италийа тарихин «гырмызы икиллик» кими дахил олду.

Bu dövrdҽ oktyabr çevrilişinin tҽsiri altında İtaliyada

fabrik-zavod komitҽlҽri vҽ sovetlҽr yaradıldı vҽ onlar yeni

mübarizҽ formaları olan fabrik-zavodların ҽlҽ keçirilmҽsi

üsullarından istifadҽ etdilҽr. İtaliyada inqilabı tҽşkilatlar

yaradıldı. Kütlҽlҽr üzҽrindҽ heç bir zorakılıq yox idi. İtali-

182

yada liberallar hökumҽtinҽ başçılıq edҽn Ciolliti kütlҽlҽrҽ

qarşı silah işlҽdilmҽsinin ҽleyhinҽ idi. 1919-ъу илин ийунунда шящярлярдя гиймятлярин артма-

сына гаршы эцълц щярякат башлады.

Fҽhlҽ hҽrҽkatının parçalanması inqilaba gҽtirib çıxar-

madı. 1921-ci ilin yanvarında İtaliyanın Livorno şҽhҽrindҽ

Sosialist partiyasının xüsusi qurultayı oldu. Qurultayda irҽli

sürülҽn ҽsas mҽsҽlҽ Kommunist partiyasının yaradılması idi.

«Sollar» Kominternin 21 şҽrtini qҽbul etdilҽr vҽ İtaliya

kommunist partiyası yaradıldı. Onun ilk sҽdri Bordiqo oldu.

Мцщарибя юлкядя аьыр игтисади вязиййят йаратмышды. Юлкядя зящмяткешлярин эцълц ингилаби чыхышлары йетиширди. Бунунла йанашы, щяля мцщарибя дюврцндя сянайенин бир чох сащяляри, мясялян, кимйа, щярби, аьыр сянайе сащяляри инкишаф

етмишди. Машынгайырмада «Ансалдо», «Илва», автомобилга-йырмада «ФИАТ», щярби сащядя «Бреда» инщисарлары гцввят-лянмишди. Капиталын мяркязляшмяси, сянайечиляр цчцн дахили

базарын эенишлянмяси Италийаны аграр юлкядян аграр-сянайе

юлкясиня чевирмишди. «Ири инщисарлар» юлкядя тясяррцфат сащя-синдя щаким мювге тутурдулар. Беля ки, аьыр сянайе сащясин-дя сащибкарлар юз капиталларыны бир нечя дяфя артырмышдылар. Эетдикъя банк капиталынын сянайейя дахил олмасы эцълянирди. Нятиъядя банк капиталы иля сянайе капиталынын бирляшмяси

нятиъясиндя ири инщисарлар йаранмышды вя онлар халг тясяррцфа-тынын мцщцм сащяляриня нязарят едирдиляр. Бцтцн бунлар зящ-мяткешлярин вязиййятини аьырлашдырырды. Щямчинин мцщари-бянин йаратдыьы игтисади даьынтылар халг кцтляляринин мцбари-зясини аловландырырды. Диэяр тяряфдян Италийанын ъянубунда кяндлилярин чоху торпагсыз вя йа азторпаглы иди. Кянддя латифундийалар щюкм сцрцрдц. 40 мин мцлкядарын 10 млн.

183

щектар торпаьы вар иди. Бу да юз нювбясиндя ингилаби мцба-ризяни эцъляндирирди.

Мцщарибядян сонра партийалар да фяаллашмышдылар. Ита-лийа сосиалист партийасы 1918-ъи илин декабрында кечирилян иъла-сында сосиалист республикасы уьрунда мцбаризяни ясас вязифя кими гябул етди. Лакин, ИСП-нин дя дахилиндя щяля мцщарибя дюврцндя парчаланма баш верди. Бу щям дя Италийанын ири щярб континэентинин Эцръцстана эюндярилмясиля ялагядар иди. Беля ки, Парис сцлщ конфрансында Гафгазын мандатлыьы Италийайа верилмишди. Бу щагда Нитти йазырды: «Италийанын Эцръцстана щярби експедисийасы тякъя разылыгла дейил, щям дя

Антантанын арзусу иля щазырланмышдыр… Мяни тяяссцфлян-дирян одур ки, малиййячилярин дя бюйцк щиссяси бу експедиси-йанын тяряфдары олмушдур».

Парламент сечкиляринин йахынлашдыğы бир дюврдя ИСП 1919-ъу илин октйабрында Бoлонийада, 1919-ъу илин апрелиндя Ромада цмуми тятил башлады. 5 саат мцддятиндя пайтахтда щяйат демяк олар ки, донду. Щямчинин, Миланда да тятилляр бир нечя няфярин юлцмц иля нятиъялянди. Тятил дальасы, митингляр вя нцмайишляр 1919-ъу ил майын 1-дя бцтцн Италийаны бцрцдц. Юлкядя сийаси партийаларын планында кянд тясяррцфаты районларында мцбаризяни эцъляндирмяк ясас мясяля иди. Артыг кянддя кяндлилярля ири торпаг сащибляри арасында зиддиййятляр дяринляширди. Кяндлиляр зящмяткешлярин торпаг Федерасийасында бирляширдиляр. Мцщарибядян сонра сосиалист партийасы торпагларын сосиалистляшдирилмяси шцары иля чыхыш едирди. «Халг партийасы» ися кичик торпаг сащиблийинин мющкямляндирилмяси вя горунмасы уьрунда мцбаризя апарырды.

Щюкумят фящляляря бир сыра эцзяштляря эется дя, юлкядя зящмяткешлярин щярякаты йцксяк нюгтяйя чатды. 1919-ъу ил ийулун 6-да Цмуми Ямяк Федерасийасы, сосиалист партийасы вя дямирйолчуларын мцстягил иттифагынын топлантысында ИСП-

184

нын 1919-ъу илин 20-21 ийула тяйин етдийи бейнялхалг тятиля щазырлыг эюрцлмяйя башланды. Тятилдя иштирак етмяйя фящлялярля йанашы кяндлилярин дя дявят едилмяси фикри билдирилди. Тятилин ясас мягсядляриндян бири дя Русийайа гаршы якс-ингилабын силащланмасынын гаршысыны алмаг иди. Ъиолитти щюкумятин башчысы олду. Ъиолитти юз програмы иля сосиалистляри бир нюв щакимиййятдя ямякдашлыьа «дявят» едирди. Лакин, сосиалистляр щяр щансы буржуа груплашмасы иля ямякдашлыгдан имтина едирди.

1920-ъи илин сентйабрында сащибкарлар ямяк щагларынын артырылмасы тялябиндян имтина етдиляр. Фящля щярякаты йенидян

эцълянди. Артыг мцбаризянин йени формасы-сянайе мцяссисяля-ринин зябт едилмяси тятбиг едилирди. Бир чох заводлар фящляляр тяряфиндян зябт олунмушду. Сентйабрын 4-дя ИСП вя Цмуми Ямяк Конфедерасийасынын мцшавирясиндя ислащатчылар беля бир гятнамя гябул етмяйя наил олдулар ки, фящлялярин мцяссисяляри тутмасы сийаси щярякат дейил, тямиз щямкарлар

иттифагы фяалиййятидир. Сентйабрын 10-да Цмуми Ямяк Конфе-дерасийасынын милли советинин йарадылмасы гярара алынды. Щямин советин иъласында сол максималист, ИСП-ин катиби Еъидио Ъенер сцбут етмяйя чалышырды ки, игтисади гаршыдурма сийасят бющранында тязащцр едир. Партийанын иши, бу щярякаты бцтцн юлкяйя йаймагдыр. Фактикы олараг о щакимиййят

уьрунда мцбаризяни горуйур. Цмуми Ямяк Конфеде-расийасы адындан Д'Араган билдирирди ки, фящляляр мцяссисяляря

нязарят етмяк тялябини мящдудлашдырмалы, фящля синфи истещ-салын идаря едилмясиня щазырланмалыдыр. Гятнамя гябул едилди вя бунунла щярякатын сийаси характери мящдудлашдырылды. Бу щадисядян сонра Италийада ингилаби щярякат зяифляди. ИСП ися габилиййятсизлийини бир даща нцмайиш етдирди. Кечирдийи Гурултайда гябул едилян програмын ясасыны мцасир капиталист ъямиййятинин тящлили, сийаси щакимиййят вя пролетар диктатурасы гурмаг цчцн органларын йарадылмасы тяшкил едирди. Мягсяд

185

максимсалистлярин хяттини дяф етмяк иди. Гурултайда щям-чинин парламент сечкиляриндя иштирак етмяк гярара алынды. 1919-ъу илин нойабрында йени ганун ясасында парламент сечкиляри кечирилди. Либераллар 181 йер, сосиалистляр 136 йер тутдулар. «Халг партийасы» ися сечиъилярин 20,5% сясини алараг 99 йер тутдулар. Фашистляр щеч бир йер ала билмядиляр. Нитти икинъи щюкумятини тяшкил етди.

1919-ъу илин йайында Антони Грамши вя Полмиро Толйатти «Ордино Нйуво» (Йени гайда) групуну тяшкил етдиляр. Бу групун фяалиййяти фящля синфинин мцбаризясини тяшкилатландырмаьа йюнялтмишди. Онлар fҽhlҽ sinfinin

hakimiyyҽt органы кими фабрик-завод советляринин йара-дылмасына башладылар. 1919-ъу илин сонунадяк артыг, демяк олар ки, бцтцн ири мцяссисялярдя беля советляр йарадылды, 1920-

ъи илин мартында сянайечиляр юзляринин «Сянайечиляр Конфе-дерасийасыны» тяшкил етдиляр вя фабрик-завод советляриня гаршы щцъума башладылар. Лакин, буна ъаваб олараг Турин зящмяткешляри тятил етдиляр. Бу тятили сосиалист партийасынын рящбярлийи дястяклямяди. Гейд етмяк лазымдыр ки, ислащатчылар фабрик-завод советляринин йарадылмасынын ялейщиня идиляр. Тятил фабрик-завод советляринин бир нечя щцгугунун гябул олунмасы иля битди.

1920-ъи илин ийунунда Нитти щюкумяти истефайа эетмяли олду. Саь вя сол буржуазийанын нцмайяндяляриндян щюкумят тяшкил едилди.

1919-1920-ъи иллярдя ингилаби щярякатын рящбярляри ону цмуми демократик щярякатла ялагяляндиря билмядиляр. Ona görҽ dҽ inqilabi hҽrҽkҽt getdikcҽ zҽiflҽmҽyҽ başladı. Италийа коммунист партийасыныn ъями 50000 цзвц вар иди. Лакин, Италийада КП-нын йарандыьы вахт артыг юлкядя синфи вя сийаси гцввялярин мцнасибятляриндя цмуми дюнцш йаранмышды. Артыг фашизм тящлцкяси йаранмыш вя эетдикъя артмагда иди.

Беляликля, 1919-1920-ъи иллярдя йцксяк нюгтяйя чатмыш инги-

186

лаби мцбаризя етмяйя башлады. Nitti щакимиййятя эялдикдян сонра Гафгаз мандатындан имтина етди. Аьыллы вя реал сийасятчи олан Нитtи баша дцшцрдц ки, Италийа рискли хариъи сийаси авантцра цчцн эцъсцздцр. 1919-ъу илин сентйабрында Д'Аннунтсионун рящбярлийи иля Фиумлимамнын тутулмасы да Италийа либерал щюкумятинин бейнялхалг мювгейинин ашаьы дцшмяси иля баьлы иди.

İtaliyada faşizm. Фящля синфинин мцбаризясинин гаршысыны алмагда буржуазийа эцълц дястяк лазым иди. Бу дястяк

фашистляр олдулар. Онлар Мцяссисяляр мяълиси чаьырылмасы, рес-публика елан едилмяси, цмуми сечки щцгугу, вятян-дашларын азадлыгларына зяманят, торпагларын кяндлиляря верилмяси, верэилярин низама салынмасы, 8 саатлыг иш эцнц вя с. тяляблярля чыхыш едирдиляр. Яслиндя фашист щярякаты юзцнц дярщал «гара гцввя» кими эюстярди. Бир ай кечмямиш, апрелин 15-дя сосиалист гязети «Авантинин» редаксийасына щцъум етдиляр. Фашистляр сосиалистляри антимиллятчи вя щятта «Москванын аэентурасы» елан етдиляр. Фашистляр яввялляр Д'Аннунтсио иля сых ялагядя идиляр. Беля ки, «Фиума йцрцш» эяляъяк Рома йцрцшцня пролог олду. Бцтцн бу щярякятляр яввял хцсуси чярчивяйя сыьмыр вя мцбаризянин тясадцфи епизодлары кими эюрцнцрдц. Муссолини яввял ири буржуазийа тяряфиндян

дястяклянди. Перрон гардашлары, Полана Оливетти вя башга мил-йонерляр она малиййя йардымы эюстярирдиляр. Яввялляр бу мящдуд иди. Муссолинийя буржуазийа чох да етибар етмирди. 1919-ъу ил парламент сечкиляриндя фашистляр парламентдя щеч бир депутат йери тута билмядиляр.

Бенито Муссолини дямирчи аилясиндя доьулмуш, италйан дили мцяллими тящсили алмыш, тезликля сосиалист щярякатында чыхыш

етмиш, lакин о, ахырадяк сосиалист олмамышдыр. О эянъ йашларында Макиавелла Нитсшенигин идейаларына мейл етмишдир. Муссолини «Аванти» гязетинин редактору олмушдур. Муссолини мцщарибҽ ҽrҽfҽsindҽ «фяал битяряфлик» уьрунда

187

чыхыш едирди. О, Франса банкындан пул алараг «Поpоlo

Италий» гязетини nəşr etdirdi. Муссолини чар Русийасыndan 1 млн.рубл пул алmаг щесабына Русийаны мцдафия едяъяйини

вяд еtsə dҽ рус щюкумятинин Муссолинийя етибар етмямяси буна мане олур. 1914-ъц илин нойабрында ИСП-дан кянар

едилир. 1914-1915-ъи Италийанын Антанта тяряфиндян мцща-рибядя чыхыш етмяси тяряфдары олур. Мцщарибядян сонра юзцнцн фашист дястялярини йаратмаьа башлайыр. Муссолининин башлыъа идейасы Рома империйасыны бярпа етмяк иди.

“Фашизм” сюзц италйан дилиндя «фашiо» сюзцндян эютцрцлмцшдцр ки, мянасы «бирлик, топа, ващидлик» демякдир. Фашио Италийада эизли иттифагларын, бирликлярин символу олмушдур. Мясялян, ХЫХ ясрин 90-ъы илляриндя кяндлилярин ингилаби тяшкилаты Сиъилийа фашиосу адландырылырды. Биринъи дцнйа мцщарибясиндян сонра Муссолини Италийада юзцнцн силащлы дястялярини йаратмаьа башлады. Онлар да фашио цзвляри ися фашистляр адланырды. «Италийада фашист щярякатынын рясми тарихи 1919-ъу илin 23 марты щесаб олунур. Щямин эцн Миланын Сан-Сено мейданында фашистлярин дявяти иля йерли сянайечи вя тиъарятчилярин клублары топлашды. Муссолининин рящбярлийи иля

«Фашисo de комбаттименто», йяни «Фашист мцбаризя дястяля-ринин иттифагы» йарадылды. Беш ай сонра фашист щярякатынын програмы елан едилди. О, бязян Сан-Сенолкро програмы да адландырылыр. Програм цч ясас идейаны бирляшдирирди. Синифлярин ямякдашлыьы, эцълц дювлят щакимиййяти, насионализм (миллят щамыдан алидир!). Онларын ясас мцдафиячиляри сяняткарлар вя таъирляр иди. Кянддя ися фашистляр даща чох орта тябягяни юз тяряфиня чякир вя «торпаг ону беъяряниндир» шцары иля чыхыш едирдиляр. Фашист тяшкилатлары батраkларла капиталист вя кяндли сащибкарлар арасындакы мцбаризянин кяскин олдуьу Шимал районларында артырды. 1921-ъи илдя фашистлярин кянддя аз-чох

фяалиййят эюстярмяси бу мярщялянин «аграр фашизм» адланды-рылмасы иля нятиъялянди. Лапухов йазырdı ки, «Фашизм шящярин

188

щцдудларындан кянара йайыла билмяз. Бу дюврдя ордудан тярхис олунмуш минлярля кечмиш ъябщячиляр, щямчинин анархист ящвал-рущиййяли кянд вя шящяр ишчиляри фашист иттифагына йазылырды. Нятиъядя, «Фашист щярякатында йеня дя пролетар елементляри азлыгда галдылар».

Фашистляр 1921-ъи илин яввялляриндя «Фашист синдикатлары» адлы щямкарлар иттифагларыны йаратдылар. 1920-ъи илин пайызында

малиййя буржуазийасы вя ири буржуазийа зящмяткешлярин ингила-би тяшкилатларыны даьытмаг цчцн фашистлярдян истифадя едирди вя буна эюря дя, фашист щярякаты бюйцк сийаси эцъ мювгейиндя дайанырды. Фашист щцъумлары антипролетар вя яксингилаби характери иля йанашы демократик гурулуш йарадылмасына гаршы

да йюнялмишди. Фашистлярин фяалиййятини щямчинин буржуа пар-тийаларына, либерал вя республикачы тяшкилатлара, халг партийа-сынын йерли тяшкилатларына да гаршы йюнялмишди. Фашистлярин тер-рорчу щярякатлары либерал буржуазийанын щаким даиряляриня

тящлцкяни якс етдиря билмямишди. Щаким синиф фашистляря кю-мяк етмякля ингилаба щяряката гаршы мцбаризядя ону бир нюв силащ щесаб едирдиляр.

1920-ъи ил сентйабр щадисяляриндян сонра буржуазийанын бюйцк щиссяси либерал дювлятя вя парламентя инамыны итирди. Буржуазийа гязети «Коррере дела сера» йазырды: «Ингилаб баш тутмады, она эюря йох ки, биз она мане ола билдик. Она эюря ки, Цмуми Ямяк Конфедерасийасы ону арзуламырды».

Италийа буржуазийасынын хейриня гцввяляр артды. Бу щям дя 1920-ъи илин икинъи йарысында башлайан игтисади бющранла баьлы иди. Ня ингилаби щярякат, ня дя либерал дювлят юлкядя сакитлик йарада билмирди. 1920-ъи илдя сентйабр щярякаты ифласа уьрадыгдан сонра Муссолини яксингилаби програм курсу эютцрдц. Фашизм юз шцарында ингилаби гцввяляря вя либерал дювлятя гаршы чыхыш едирди. Орта тябягя буржуазийанын ялиндя фящляляря гаршы мцбаризядя ясас алятя чеврилмишди. Кянддя ися

щяля мцщарибя дюврцндя варланмыш кяндлиляр сийаси тяшкилат-

189

ларда иштирак етмяйя ъан атырдылар. Артыг 1920-ъи илин сону -1921-ъи илин яввялляриндя онлар ири торпаг сащибляри иля бирляшдиляр вя юз торпагларыны горумаг цчцн «юзцнцмцдафия дястяляри йаратдылар.

1920-ъи илин пайызында фашист щярякаты сцрятля йетиширди. Илин сонунда артыг онун 2200 бюлмяси вя 320000 цзвц вар

иди. Фашист щярякатында хырда буржуазийа елементляри эцълянир-ди. Бунлар Ъиолитти щюкумятиндян наразы сащибкарлар идиляр.

1921-ъи илин нойабрында кечирилян гурултайдан дярщал сонра фашистляр сийаси, щярби вя игтисади истигамятдя фяалиййятя

башладылар. Онлар аьыллы щярякят едяряк парламентдя гцввя-лярин бирляшмясиня мане олдулар. Парламентдя фашистляр либе-ралларла халг партийасы арасындакы мцбаризядян истифадя едир-диляр. 1922-ъи илин йанварында фашистляр Ватиканла йахынлаш-маьа башладылар. Бу заман йени папа Пий йахынлашма цчцн

шяртляр щазырлады. «Йени папа Милан архийенископу кими фа-шистлярин щюрмят вя севэисини газанмышды. Фашистляр щярби тяш-килатларын мяркязляшдирилмясиня наил олдулар. Мцстягил силащлы дястяляр фашист милисиндя ъямляшдирилди. 1922-ъи илин йанварына

Болонийада фашист щямкарлар тяшкилатынын гурул-тайы кечирилди. Бурда щямкарлар тяшкилатынын фяалиййятинин ясасында йеня дя миллят идейасы дайанырды. 1922-ъи илин яввялляриндя фашистляр юз тясирлярини эянъляр, хцсусян дя тялябя эянъляр арасында эенишляндирирдиляр. Щятта, Муссолини юз партийасыны «Эянъляр партийасы» адландырырды. 1922-ъи илин яввялляриндя игтисади бющран йцксяк нюгтяйя чатды. Юлкядя 670000 адам ишсиз иди. Ири инщисарлар ифлас едирди. Юлкянин ири банкы «Банка италйана диска» ифлас етди. 1921-ъи илин ийулунда щакимиййятя эялян щюкумят 1922-ъи ил февралын 2-дя истефа вермяли олду. Февралын 25-дяк щюкумят бющраны давам етди. Щюкумят бющраны заманы фашизм демократик цнсцрляря гаршы бирбаша щцъума

кечди. Нящайят, февралын 25-дя Фактын рящбярлийи иля кооа-лисион щюкумят тяшкил олунду. Бу дювцрдя «Ямяк иттифагы»

190

ады иля щямкарларын мцба-ризясинин координасийа мяркязи

йарадылды. Онун башында ислащатчылар дайанырды. 1922-ъи илин йанварында Флоренсийа, Болонийа, Пиза, Мортар, Ливорно вя б. йерлярдя фашист терроруна гаршы нцмайишляр олду. Сан

Фрерино, Порта дел - Прато, Кавур мейданларында баш верян тоггушмаларда фашистляр йахшы силащландыгларына вя полисдян истифадя етдикляриня эюря галиб эялдиляр. ИСП-нин рящбярляри бу

заман фашизмля силащлы мцбаризянин кейфий-йятиня инанмыр-дылар. Ислащатчылар юз програмында пролетар диктатурасы уьрунда силащлы мцбаризядян имтина етмяйи тяклиф едир вя буну террорчу буржуа диктатурасынын гурулмасы тящлцкяси щесаб едирдиляр. ИКП ися фашизмя гаршы мцбаризядя диэяр партийаларла ямякдашлыг етмирди. 1921-ъи илин майында

кечирилян парламент сечкiля-риндя дя ИСП вя ИКП айрылыгда

чыхыш етдиляр. Сечкилярдя ИСП 123 йер, ИКП 15 йер, Халг партийасы 108 йер, «Фашист партийасы 35 йер газанды. Ъиолитти йазырды: «Мян бахырам ки, бу мцсбят щалдыр, беля ки, фашизм

инди юлкядя реал эцъдцр». Фашизмя гаршы йерлярдя «Пролета-риаты мцдафия комитяляри» вя «Халг кюнцлцляри» дястяляри йа-радылырды. Зящмяткешлярин антифашист мцбаризяси эцълянирди.

1921-ъи илин августун 3-дя ИСП вя Цмуми Ямяк Конфедера-сийасы сазиш баьлайараг достлуг мцнасибтиндя олаъагларына вя фашизмя гаршы бирэя мцбаризя апараъагларына сюз вердиляр. Фашистляр ися террору давам етдирирдиляр. Артыг 1921-ъи илин нойабрында фашист щярякаты ъидди сийаси гцввя иди. Щярякатын

рящбярляри фашизмин идеоложи принсипляринин конкретляшдирилмя-синин ваъиблийини гейд едирдиляр. Фашизмин дахилиндя ясас мцбащися монархийа, йахуд республика мясяляси иди. Онлар

фашист иттифа-гынын ЫЫЫ гурултайында фашизми сийаси партийа кими

гануниляш-дирдиляр. ИСП вя ИКП йеня дя яввялки мювгеляриндя идиляр. Бу вязиййят ващид антифашист ъябщясинин йарадылмасына имкан вермирди. 1922-ъи илин ийунунда фашист террору йени

191

щюкумят бющранындан хябяр верирди. ИСП-да ися ислащатчылар

максима-листляр арасында фикир айрылыьы мювъуд иди. Ислащат-чылар буржуазийанын демократик тябягяляри иля разылашмаьы,

икинъиляр ися фашизмля мцбаризя апармаьы цстцн щесаб едир-диляр. 1922-ъи илин августун 1-я Ямяк иттифагынын рящбяр ко-митяси эизли иъласында Цмумилли тятил елан едилмяси щаггында

гярар гябул етди. Фактa икинъи кабинети тяшкил етдикдян сонра Ямяк Иттифагы тятилин дайандырылмасыны билдирди. Щюкумят бющраны башлайанда Халг партийасы юзцнцн парламентдяки групу иля сосиалист вя либераллар арасында сазиш уьрунда чыхыш едирди. Август тятилиндян сонра фящля щярякаты ъидди бющрана дцшдц. Октйабрын яввялляриндя кечирилян ИСП-нын ХВЫЫЫ

гурултайында партийанын катиби Фиоритто ислащатчыларын тяхри-батчылыьы щаггында данышды. Ислащатчылар айрылараг Унитар со-сиалист партийасыны (УСП) йаратдылар. Юлкядя артыг икищакимий-йятлиликдян данышылырды.

Faşistlərin hakimiyyət başına gəlməsi. Фашистляр щаки-миййяти яля алмаьа щазырлашырды. Муссолини бу иши нойабрын 10-дяк щяйата кечириляъяйини билдирирди. 1922-ъи ил октйабрын 24-дя Неаполун Сан-Карло театрында фашистлярин гурултайы ачылды. Муссолинин фикирляри щюкумятин цнванына бирбаша ултиматум кими йюнялмишди. Нящайят, фашистляр «Везуви» мещманханасында топлашараг йекун гярар гябул етдиляр. 1922-ъи ил октйабрын 28-ня щцъум тяйин едилди. Буна гядяр фашист колонналары мющкямляндирилди. Октйабрын 28-дя Ромайа щцъум башланды. Баш назир Факт сящяр тездян крала истефа вердийини билдирди. Крал фювагяладя вязиййят щаггында декрети имзаламагдан имтина етди. Факт ися фашистлярин иштиракы иля йарадылаъаг кабинетин башында дураъаьына цмидини итирмирди. Лакин, крал йени кабинетин тяшкилини саь либералларын лидери Саландра тапшырды. Муссолини щадисяляр заманы Миланда Исвечря сярщяддиндя иди. Щадисялярин баш тутмайаъаьы тягдирдя хариъя эетмяйи планлашдырмышды.

192

Муссолини щюкумятин тяшкили мясялясиндя щеч бир комп-ромися разы дейилди. О, тякбашына щюкумят йаратмаг тялябини

билдирирди. Октйабрын 29-дан кралын адйуданты Читтадини те-леграмла Муссолинийя билдирди ки, крал она баш назир вязи-фясини тяклиф едир. Октйабрын 30-да саат 10:42-дя Муссолини перондан Рома ваьзалына эялди. Бу вахт шящярдя бцтцн йерляр фашист колонналары тяряфиндян тутулмушду. Беляликля, сосиалистлярин гейри-фяаллыьы, Ватиканын битяряфлийи, парламент

цзвцляринин лагейдлийи, крал ЫЫ Виктор Еммануелин эцъсцз-лцйц нятиъясиндя Муссолининин рящбярлийи иля «Фашист партии-йасы» щакимиййятя эялди.

Италийада фашист режими юз инкишафында цч дювря бюлцнцр:

1) кечид дюврц (1922-1926). Бу дюврдя мярщялялярля фашистляш-дирмя просеси эедир, щямчинин парламент дювлятинин бир нечя буржуазийа вя мцхалифят институтлары сахланылыр; 2) гейри-мящдуд фашист диктатурасынын гурулмасы дюврц (1926-1929); 3) Корпоратив фашист дювлятинин йарадылмасы дюврц (1929-1943).

Муссолинин фашист режими 20 илдян артыг давам етмишдир. Бу Италийа тарихиндя «гара ийирми ил» адланыр. Фашистляр щакимиййятя эяляркян щеч бир мцгавимятя раст эялмясяляр дя,

онлар ещтийатла щярякят едирдиляр. Романын кцчя вя мейдан-ларында онларын силащлы дястяляри дайанырды. Муссолини юзц дя фашист дюйцшчцсц палтары эейинирди: гара кюйняк, мави –йашыл шалвар вя дяри гунъ. Фашистлярин бязян «гара кюйняклиляр»дя адландырырдылар. Фашистлярин эерби фашист дювлятинин эерби олду. О, ортасында чубуг дястяси олан даиря иди. Фашистлярин бу символлары Гядим Рома иля ялагядар иди. Чцнки, Муссолини Гядим Рома империйасынын бярпасына чалышырды.

Мцхтялиф сийаси хадимляр фашист чеврилишиня мцхтялиф гиймят верирдиляр. Либераллар ону кабинет дяйишилмяси щесаб едирдиляр. Нитти 1923-ъц илдя йазырды ки, фашист експерименти баш тутду, фящля синфинин мцхалифяти ляьв олунаъаг, щамы

193

нормал вязиййятя вя конститусийа гайдаларына дюняъяк. Фашизм ися юз дювлят чеврилишини ингилаб кими тягдим етмяйя чалышырды. Йени щюкумятин тяшкил едилдийи елан олунду. Муссолини илк дюврдя ещтийатлы щярякят едирди. О, диэяр партийалары да щюкумятдя иштирака дявят етди. Щюкумятин 13

назириндян ъями цчц фашист иди. Галанлары либераллар, демок-ратлар, халг партийасындакы орду вя донанманын йцксяк рцтбяли шяхсляриндян иди. Диггяти ъялб едян ъящят йени сечилмиш 3 фашист назирин ири малиййя вя сянайе буржуазийасынын йцксяк даиряляр иля ялагядя олмасы иди. Бу да онларын ири буржуазийа тяряфиндян мцдафия олунмасыны артырырды. Лакин, фашистляр парламентдя эцълц дейилдиляр. 1922-ъи илин нойабрын 16-да фашист чеврилишиндян сонра парламентин илк иъласы ачылды. Муссолини трибунайа галхды. Онун чыхышы щядялямяк шяклиндя иди. Муссолини билдирди: «Мян гялябядян истифадя едяряк бу бинаны даьыда билярдим. Щятта парламенти даьыдыб тямиз фашист щюкумяти дя йарада билярдим. Мян коалисийон щюкумяти парламентин етимадыны газанмаг цчцн дейил, Италийанын аьыр вязиййятиня кюмяк цчцн йаратмышам Бундан сонра парламентин щюкумятя етимады мясяляси сяся гойулду. 306 депутат лещиня, 102 депутат ялейщиня сяс верди. Беляликля, йени щюкумят парламентдя гануниляшдирилди. Фашистляр ганунвериъи щакимиййятя малик дейилдиляр. Она эюря дя сярбяст дейилдиляр. Фашистляр билдирирдиляр ки, щюкумят парламентин йедяйиндя эедя билмяз. Парламент щюкумятя етимад эюстярдикдян бир нечя эцн сонра Муссолини назирлик апараты вя малиййя системинин тяшкилиндя бцтцн сялащиййятляри яля кечирди. Беляликля, Италийа тарихиндя хцсуси сечилян йени бир мярщяля башлады. Бу мярщяляни фашистлярин щакимиййятя там сащиб олмасынын кечид дюврц кими сяъиййяляндирмяк олар. Фашист диктатурасы илк дюврдя кющня конститусийа вя дювлят ганунлары ясасында фяалиййят эюстярирди. Крал вя парламентя тохунмадылар. Диктатуранын механизмляри фактики олараг

194

фашист партийасынын тязйиги иля мцяййянляширди. Фашистляр щакимиййятя эяляндян дярщал сонра йерли щакимиййят органлары фашист тяшкилатынын рящбярляри тяряфиндян нязарят алтына алынды. Кющня дювлят вя щюкумят рящбярлийиндя дяйишиклик етмяйя башладылар. Биринъи дюврдя фашистляр щакимиййяти фашист партийасынын диктатурасы кими иъра едирдиляр. Бу диктатураны тямин етмяк цчцн ики йени институт йарадылды: Бюйцк фашист совети (БФС) вя кюнцллц милли тящлцкясизлик милиси (КМТМ). БФС Муссолоини тяряфиндян 1922-ъи илин декабрында фашист назирляри вя фашист лидерляриндян тяшкил олунмушду. БФС фактики олараг бцтцн декретляри вя

ганун лайищялярини парламентин мцзакирясиндян яввял нязяр-дян кечирирди. О, юз нцмайяндяляри васитясиля щюкумятдя иштирак етмякля йанашы, бир нюв щюкумятя нязарят едирди. 1923-ъц ил йанварын 14-дя Кралын декрети иля фашист милисинин щцгуги ъящятдян формалашдрылмасы мясялясиня бахылды. Тезликля, фашист милиси КМТМ кими формалашды. Онун ясаснамясиндя эюстярилир ки, КМТМ фашист юзбашыналыьына сон гоймалы вя юз щцгугларыны йцксяк ганун сявиййясиндя тямин етмялидир. Лакин, фашист дястяляри юз фяалиййятляриндян галмырдылар, йерлярдя террорлар щяйата кечирирдиляр. Беля террорлардан бири 1922-ъи илин декабр эеъясиндя 15 няфяр сосиалист вя коммунистин юлдцрцлмяси олду. Айдын эюрцнцр ки, КМТМ-ин йарадылмасы террорист фашист диктатурасыны мющкямляндирмяк йолунда бир аддым олмушдур. О, щюкумятин башында олан Муссолининин щакимиййятини эцъляндирмяйя хидмят едирди. Демяк олмаз ки, бцтцн дейилянляр истяр либерал, истярся дя демократик буржуазийанын сийаси даиряляринин фяалиййятинин гейри гянаятбяхш олмасындан хябяр вермир. Лакин бу, айры-айры сялащиййятли шяхслярин фашизмля ямякдашлыьы чярчивясиндя иди. Йени щюкумят тяшкил олундугдан сонра сянайечилярин конфедерасийасы ону дястякляйяъяйини билдирди. Фашист чеврилишини малиййя-инщисарчы

195

дапирляр, Италийанын ири коммерсийа банкы да дястякляйирди. Либераллара эялдикдя ися фашистляр щакимиййятя эялдикдян

сонра онлар щяр щансы юзбашына мювге тутмаьа чалышма-мышдыр. 1923-ъц илин йанварында ися партийа рящбярляри Муссо-лини иля эюрцшцндя юз мягсядлярини беля билдирмишляр: фашист-лярин ишиндя сямими ямякдашлыг етмяк вя щюкумятя ачыг дястяк эюстярмяк. Февралын сонунда ися Бономи групу йени щюкумятля ямякдашлыг етмяйи тяклиф етди. Бу дюврдя йени щюкумятин Ватиканла да фяал ямякдашлыг етмясини гейд етмяк лазымдыр. Бунун бариз тязащцрц килсялярин тямири цчцн йени щюкумятин 3 милйон лир айырмасы вя еляъя дя мяктяб ислащаты иди. Гейд едяк ки, фашистляр 1923-ъц илин апрелинядяк Халг партийасы иля, 1924-ъц илин сонунадяк ися либералларла коалисион щюкумятидя олмушлар. Бу юзц бир даща Ватиканла йени щюкумятин фяал ямякдашлыьыны сцбут едир.

Фашистляр щакимиййятя эяляня гядяр игтисадиййатын сабитляшмяси йолунда бир сыра мярщяляляр кечилмишди. Йени

щюкумятин гурулмасы юлкя игтисадиййатына капитал гойулу-шуну стимуллашдырды вя сянайе истещсалыны артырды. Беля ки, яввялки илляря нисбятян сянайе истещсалы 60% артды. Бир чох тарихчиляр буну фашистлярин мюъцзяли сийасяти кими гейд едирляр. Инщисарчы капиталын марагларына уйьун сащибкарлыг фяалиййятиндяки бцтцн мящдудиййятляр ляьв едилди. Щямчинин ири капитал цзяриндян чохлу верэиляр эютцрцлдц вя йа азалдылды. Щюкумят, 48 саатлыг иш щяфтясини тяхиря салды. Муссолининин

аграр сийасяти ири торпаг сащибляринин, феодалларын мараг-ларына ъаваб верирди. Истещсалын капиталист формасы кянд тясяр-рцфатында да эенишляндирилирди. 1923-ъц илдя Муссолини щюкü-

мяти 1919-ъу илдя верилмиш батракларын вя йохсул кяндлилярин бош вя йа пис йарарлы мцлкядар торпагларындан гануни истифадя етмяляри щаггында декрети ляьв етди. Мцлкядарлар торпаьын иъаря щаггыны артырмаг щцгугу алдылар. Ейни заманда кяндлилярин верэиляри дя артырылды «Фашизмин аграр

196

сийасятинин нятиъясиндя зящмяткеш кяндлилярин вязиййяти

аьырлашды. Цмумиййятля, фашистляр юлкядя капитализмин мцвяг-гяти сабитляшмясиня наил ола билдиляр. Бу йолда дахили амиллярля йанашы хариъи амил дя бюйцк рол ойнады. Беля ки, АБШ-да Морганын банкир еви Италийайа 100 милйон доллар дяйяриндя истиграз верди. Хариъи истигразын кюмяйи иля лирин сабитлийи ялдя олунду. Цмумиййятля, американ империалистляри Италийанын сящмдар ъямиййятляриня 200 милйон доллар гоймушдулар.

М.Сандомирский йазыр ки, «фашистлярин капитализмин сабитляш-мяси цчцн эюрдцкляри тядбирляр дювлятя табе оланлара вя она гуллуг эюстярянляря хейир эятирирди».

Фашистлярin илк ики илдя хариъи сийасятдя тяъавцзкарлыг мейлляри эцълянмишди. Бу сийасят, Аралыг дянизиндя, Йахын Шяргдя вя Африкада Италийа тяряфиндян щаким мювгеляри зябт етмяйя ъящд едян италйан инщисарларынын мянафейиня уйьун эялирди. Муссолинин мягсяди Рома империйасыны бярпа етмяк иди. 1923-ъц илин сентйабрында Италийа, Адриатик дянизинин эириш йолларыны нязарят алтына алан Йунаныстанын Корфу адасыны тутмаьа ъящд етмишди. Лакин, бу Аралыг дянизинин шяргиндя Бюйцк Британийанын стратежи мювгеляри цчцн тящлц-кяли иди. Муссолини истяр-истямяз Инэилтярянин тялябини йериня йетиряряк бу адам тярк етмяли олду. 1923-ъц илин сентйаб-рында Муссолини Рур фырылдаьы нятиъясиндя Франсанын Балкан-ларда зяифлямясиндян истифадя едяряк Йугославийа иля мцна-гишя мянбяйи олан Фиума гошун йеритди. 1924-ъц илин йанва-рында Ромада баьланан мцгавиляйя ясасян Фиум Италийайа галды. 1924-ъц илдя Италийанын Болгарыстан вя Йунаныстанла ялагяляри мющкямлянмяйя башлады. Бу Балкан юлкяляринин Йугославийа иля фикир айрылыглары вар иди вя Италийа дипломати-йасындан Йугославийа васитясиля иля балканлара нцфуз едян Франсанын тясиринин гаршысыны алмагда истифадя етмяйя чалышырдылар. Италийа илк Авропа дювлятляри сырасында ССРИ-ни рясмян таныды вя 1924-ъц илин февралында тиъарят сазиши

197

баьланды. 1924-ъц илдян фашист Италийасынын Инэилтяря вя АБШ иля мцнасибятляри йахшылашды. Бу юлкялярин sağ даиряляри фашизмя Авропадакы ингилаби щярякатла мцбаризя апармаг цчцн мцщцм бу дайаг кими бахырдылар. Онлар щятта Италийа империализминин гясбкарлыьыны да ряьбятля гаршылайырдылар.

Фашистляр щакимиййятя эялдикдян дярщал сонра йыьынъаглар вя иттифаглар азадлыьынı даща артыг мящдудлаш-дырмаьа башладылар. Фашистляр щямкарлар иттифагларынын щцгугларыны мящдудлашдырдылар вя ону юз нязарятляри алтына алдылар. Онлар КП, щямкарлар иттифагы вя ямяк палатасына мяхсус йерляри зябт едирдиляр. Фящлялярин тятил етмяк щцгугу практики олараг ляьв едилмишди. Бяс эюряк беля бир вязиййятдя фашизмя гаршы зящмяткешляр вя сийаси партийалар щансы ишляри эюрцрдцляр? Щяля 1922-ъи илин нойабрында Коментернин ЫВ конгресиндя ИКП вя ИСП-н эцъляндирилмяси щаггында гярар гябул олунду. Гейд едилирди ки, ИКП-нин вя ИСП-нин бирляшмиш

гурултайы 1923-ъц ил мартын биринъи йарысынадяк кечирил-мялидир. Лакин, сющбят щяля цч фящля партийасындан икисинин бирляшмясиндян эедирди. Ингилаби ъяряйанларла ислащатçıлар арасында фикир айрылыьы давам едирди. Гейд едяк ки, бирляшмя мясялясиндя дя фикир мцхтялифлийи вар иди. Бу юзцнц ИСП-нын 1923-ъц ил апрелин орталарында кечирилян гурултайында (ХЫХ) эюстярди. ИКП иля бирляшмянин ялейщдарлары ИСП-да Серратинин рящбярлийи иля юз фраксийаларыны йаратдылар вя юзлярини ЫЫЫ Интернасионалын тяряфдарлары вя йа интернасионалчылар адландырдылар. Oнлар Коминтернин 21 шяртинин дя гябул едилмясинин ялейщиня идиляр. ИКП ися партийа сыраларында «тямизлийи» сахламаьа ъящд эюстярирди. Ислащатчыларын УСП-ы

(Unitar Sosialist Partiyası) буржуазийанын антифашист демок-ратик груплары иля разылашмаьа мейл едирди. Беляликля, гейд олунан дювцрдя антифашист мцбаризя йох дяряъясиндя иди. Беля бир дюврдя фашизм юз мювгейини эцъляндирмяк цчцн тядбирляр эюрцрдц.

198

1923-ъц илин апрелиндя Муссолини Халг партийасыны щюкумятдян чыхармаьа наил олду. 1923-ъц илин ийулунда фашиситляр парламентя сечкилярин ганун лайищясини щазырладылар. Ганун лайищясинин мцяллифи Ачербо иди. Ачербонун сечки ганунуна ясасян сечкилярдя 50% сяс топлайан партийа депутат йерляринин 2/3-ни газанаъагдыр. Ганун лайищяси 1923-ъц илин нойабрында мцзакиря олунду. Ачербонун ганун лайищясиня 235 сяс лещиня, 139 сяс ялейщиня вя 77 сяс битряф олду. Сонра ганун крал тяряфиндян имзаланды. Ачербо гануну парламентдя фящля мцхалифятини ляьв етмяк цчцн буржуазийайа имкан йарадырды. 1924-ъц илин йанварындан парламент сечкиляриня щазырлыг башланды. Либераллар вя демократлар сечкилярдя айрылыгда чыхыш едяъякдиляр: Амедeоnун рящбярлийи иля либералларын бир групу вя Халг партийасы яввял сечкиляри байкот етмяк истяся дя, сонра бундан ял чякдиляр. Халг партийасы антифашист платформада чыхыш ется дя, онун мювгейи ещтийатлы иди вя диэяр антифашист партийаларла йерли щярякатларда иштирак етмяйя имкан

вермирди. 1924-ъц или йанварын сонунда ИКП щяр цч партийа-нын, йяни, ИКП, ИСП вя УСП-нын бирляшмяси тяклифи иля чыхыш етди. Бу цч партийа арасында данышыглар 4 эцн давам етди. Ислащатчылар «бцтцн пролетариат гцввяляринин блоку», «бцтцн демократик вя антифашист гцввялярин блоку» идейаларынын ялейщиня иди. Щямчинин, сечкилярин антидемократик кечяъяйини ясас эютцряряк ислащатчылар сечкиляри байкот етмяк тактикасы йеридирдиляр. Онларын фяргли олараг ИКП сечкилярдя иштирак едяъяйини билдирди. Максималист-сосиалистляр ися коммунистляр вя йа реформистлярля сечкилярдя бир блокда чыхыш етмякдян имтина едирдиляр. Беляликля, сийаси партийалар парламент сечкиляриндя бир блокда иштирак етмякдян имтина етдирир. Бу

ися фашист партийасы цчцн сярфяли иди. Сечкилярин гейд демок-ратиклийи иля йанашы, гейд олунан бу амил дя фашистлярин эяляъяк сечкилярдя гялябясини тямин етди.

199

―Matteotti‖ işi. 1924 -ъц ил апрелин 6-да парламент сечкиляри олду. Фашист партийасы сечкилярдя 4,5 милйон, галан партийалар 3,5 милйон сяс топлайа билдиляр. Фашистляр парламентдя 374 йер газандылар. Халг партийасы 39, УСП 24, ИСП 22, ИКП 19 депутат йери газанды. «Хцсусян ъянуб яразиляриндя сечкиляр горху алтында вя террорла кечирилмишди. Нятиъядя фашистляр еля сяслярин чох щиссясини дя ъянубда

топламышдылар. Фашист рящбярляри юзляринин «парлаг гялябя-лярини» йцксяк шякилдя ифадя едирдиляр. Мясялян, Ачербо дейир-ди: «Бизим гялябямиз щягигятян мюъцзядир». Муссолини ися гейд едирди ки, «Щеч ким миллятин бизим ишимизля разылашдыьына шцбщя едя билмяз». Цмумиййятля, фашист чеврилишиндян сонра бу илк парламент сечкиси иди. Щцгуги нюгтейи-нязяринъя бу фашистлярин щакимиййятя эялмяси цчцн цчцнъц тяминат иди. Биринъи тяминат Муссолининин рящбярлийи алтында щюкумятин тяшкилиня кралын разы олмасы, икинъи тяминат парламентин йени щюкумятя етимад эюстярмяси идися, цчцнъц тяминат парламент сечкиляриндя фашистлярин сяс чохлуьу газанмасы иди. Лакин, бу дяфя формал щцгуги эедиш юз нятиъялярини эюстярди. Беля ки, фашистлярин бу защири гялябяси цзцндя йени режимя гаршы олан зиддиййятляри эизлядирди. Бу ися юзцнц тезликля йаранан сийаси эярэинликля якс етдирди. Бу эярэинлик ися депутат,

сосиалист ислащатчыларын рящбяри Ъакамо Маттеоттинин фашист-лярин фяалиййятини кясин тянгид едян чыхышындан сонра онун бирдян-биря йоха чыхмасы иля ялагядар йаранмыш олду. Бу тарихдя «Маттеотти бющраны» адланыр.

«Маттеотти бющраны» сийаси вязиййяти эярэинляшдирди. Йени сечилмиш парламентин илк иъласында Маттеотти чыхыш едяряк фашистлярин йарамазъасына сечкиляри сахталашдырдыгларын билдирди вя сечкилярин нятиъяляринин ляьв едилмясини тяляб етди. Фашист партийасындан олан депутатлар онун чыхышына мане ола билмядиляр. Ялбяття, Муссолини бунунла щеч ъцр разы ола билмязди. Маттеотту юзц дя бу чыхышын тящлцкясини баша

200

дцшцрдц вя парламентин бинасындан чыхаркян юз достларына беля демишдир: Инди мяним цчцн юртцлц ямялиййат щазырламаг олар. Беляликля, фашистлярин хцсуси бир групу Думининин рящбярлийи иля Маттеоттини вящшиъясиня юлдцряряк мейитини шящярин кянарында эизлятдиляр. Маттеоттинин ийунун 10-да йола чыхмасы иля ялагядар фашистлярдян шцбщялянирдиляр. Бу щадисядян аз сонра чох аз адам тапылырды ки, бу щадисядя фашистлярин иштирак етдийини билмясин. Бцтцн антифашист

партийалары ийунун 14-дя Монторитернода топлашдылар. Бура-да онлар Маттеотинин юлцмцня айдынлыг эятирилмясини тяляб етдиляр. Онлар гярара алдылар ки, парламентин ишиня ъавабдещ

груп йарадылсын. Парламентдя мцхалифят депутат-лары «Авен-тин блоку» йаратдылар. «Авентин блоку» дярщал антифашист гцввялярин сийаси мяркязи олду. Лакин, бу блокун бир сыра

цзвляри эцзяшт йолу тутду. Депутатларын бир нечясинин парла-менти тярк етмяси Муссолинини мяъбур етди ки, парламентин

иъласыны дайандырсын. Артыг юлцмцн фашистляр тяряфиндян тюря-дилдийи ачыгъа сюйлянилирди. Кцчя вя мейданларда митингляр топлашыр «тятилляр» кечирилирди. Цмумиййятля, Маттеоттинин йоха чыхмасы хябяриндян сонра Муссолини режими бющран кечирирди. Беля бир дюврдя либераллар халгы сакитлийи горумаьа чаьырырды. ИКП ися ИСП вя УСП-на ващид ъябщядя бирляшмяйи тяклиф едирди. Лакин, онун бу тяклифи дястяклянмяди. ИСП Цмуми Ямяк Конфедерасийасы иля бирликдя пассив мцбаризя формасындан истифадя едирди. 1924-ъц ил ийунун 27-дя парламентин бинасында партийаларын ассамблейасы кечирилди.

Бу «Авентин ассамблейасы» адланды. Еля бурадаъа бяйан-намя гябул едилди ки, бцтцн мцхалифят партийалары ганун бярпа олунана гядяр парламентин ишиндя иштирак етмяйяъяк. Онлар цмид едирдиляр ки, крал ишя гарышаъаг; онларын фикринъя о, Муссолинини щакимиййятдян кянар етмяк вязифясини юз цзяриня эютцрмяли иди. Лакин, онлар сящв едирдиляр вя кцтляви щярякатын тяшкилатландырылмасы иши иля мяшьул олурдулар. Бу да

201

Муссолинийя маневр етмяйя имкан верирди. 1924-ъц илин сонунда ИКП-нын парламентдян эетмиш бцтцн партийаларын топлашмаг вя бу йыьынъаьы «антипарламент» адландырмаг тяклифи «Авентин иттифагы» тяряфиндян рядд едилди. Бу щал ися Муссолинийя йардым эюстярмяк демяк иди. Маттеоттинин юлдцрцлмясиндян сонра щятта либераллар да фашизмдян узаглашмаьа башлайырды. Онлардан ян яввял Ъолитти мцхалифят мювгейиня кечди, щалбуки Орландо вя Саlаnдра йалныз 1924-ъц илин сонунда Муссолининин ялейщиня чыхдылар. Лакин

«Авентин иттифагы» партийаларын яксиня олараг либераллар парла-ментдян эетмядиляр, онлар парламентдя буржуа мцхалифяти сифяти иля галдылар. Беляликля, дейилянлярдян айдын олду ки, антифашист ъябщясиндя бирлик йох иди вя бу да Муссолинийя онларла щесаблашмаьа имкан верирди. Муссолини бундан мящарятля истифадя едя билди.

Açıq faşist diktaturasına keçid. 1924-ъц илин сонунда «Авентин иттифагы»нын сийаси ъящятдян зяиф олдуьу айдын эюрцнцрдц вя Муссолини дя буну нязяриндян гачырмады. 1925-ъи илин йанварын 3-дя мцхалифяти гязябля щядяляйян чыхыш етди. О, билдирди ки, «баш вермиш щадисялярин сийаси, мяняви вя тарихи мясулиййятини юз цзяриня эютцрцр». Ардынъа гейд етди ки, «Мцбаризяни эцъля щялл едяъяк». Бу чыхыш фашизмин эениш щцъума кечмяси цчцн бир ишаря олду. Бу, фашизмин икинъи

дальасы да адланыр. 1923-ъц илин апрелиндя либералларла йарадыл-мыш коалисийасы щюкумятя 1924-ъц илин сонунда сон гойулду. Артыг тямиз фашист щюкумяти йарадылды. Беля бир дюврдя башлайан фящля щярякаты игтисади зиддиййятляр цзцндян башласа да, эетдикъя сийаси характер алырды. 1925-ъи илин мартында Пйемонтда, Ломбардийада, Лигуринддя тятилляр баш верди.

Ийулда ися «ФИАТ» инщисарынын фящляляри ямяк щаггынын арты-рылмасына наил олдулар. Бу, фящлялярин сонунъу бюйцк вя ачыг чыхышлары олду. Фашистляр инди фашист щямкарлары иттифагларынын нцфузуну бярпа етмяйи гярара алдылар. 1925-ъи ил октйабрын

202

2-дя фашист щямкарлар иттифагы иля сянайечилярин конфедерасийасы арасында Палатстсо Видони мцгавиляси имзаланды. Сянайечилярин конфедерасийасы фашист щямкарлар иттифагыны фящля кцтлясинин йеэаня органы кими танынды. Щямчинин, мцгавилядя дахили фабрик-завод комиссийалары гадаьан едилирди. 1925-ъи ил нойабрын 5-дя УСП гадаьан едился дя, ИКП фяал иди. 1926-ъы илин йанварында кечирилян ЫЫЫ гурултайында ися партийанын стратеэийасы вя тактикасы мцяййян едилди. Бу дюврдя артыг фашизм йени мянhяляdя –тоталитар диктатура мярщялясиндя чыхыш едирди.

Фашизм ъидди сийасят йеридирди. Нящайят фашистляр демократик азадлыгларын галыгларынын ляьв едилмясини гярара

алдылар. 1925-ъи ил декабрын 24-дя щюкüмят башчысынын щцгуг-лары щаггында ганун гябул едилди. Бу ганунла парламентин щюкумят башчысынын фяалиййятиня нязарят етмясиня сон гойулду. Еля щямин эцн дювлят апаратынын миллятчи фикирли елментлярдян тямизлямяк щаггында ганун верилди: 1926-ъы ил йанварын 31-дя сийаси мцщаъирлярин Италийа вятяндашлыьындан мящрум едилмяси щаггында декрет верилди. Щямин эцн диэяр 2 ганун гябул олунду. Онлардан бири «Цмуми сакитлик цчцн тящлцкяли гязетлярин» гадаьан едилмяси иди. Икинъи ганунда ися щюкумятя парламенти эюзлямядян бяйанат няшр етдирмяк вя йаймаг сялащиййяти верилирди. Бцтцн бу комплекс ганунлары фашистляр «дювлятин мцдафияси уьрунда тядбирляр» адландырырдылар. Кралын вердийи декретляр формал олараг бюйцк щцгуги эцъя малик иди. Яслиндя ися крал щюкумятин

башчысы вя БФС иля разылашырды. 1926-ъы ил апрелин 3-дя «Коллек-тив ямяк мцнасибятляринин тяшкили гайдалары щаг-гында» га-нун верилди. Бу сянайечилярля фашист щямкарлар итти-фагы ара-сында сонунъу разылашма олду. Ганун сащибкарлара локауту, фящляляря ися тятили гадаьан едирди. Бцтцн ямяк зиддиййятляри мящкямядя щялл олунмалы иди. Бу ганун сянайечилярин конфедерасийасы иля фашист щямкарлар иттифагы арасында

203

ямякдашлыг щаггында разылашманын давам иди. 1926-ъы ил октйабрын 31-дя Муссолинийя суи-гясд тяшкил олунду.

Муссолинийя бундан башга даща цч суи-гясд олмуш-дур. Йени суи-гясд кцтляви репрессийалар, тягибляр вя фашист террору цчцн бящаня олду. Нойабрын 6-да Муссолини хариъи ишляр назири Федертсону истефайа эюндяряряк, юзц щямин вязифяни иъра етмяйя башлады. 1926-ъы илин нойабрында фашист щюкумяти буржуа-демократик азадлыгларынын галыгларыны тамамиля ляьв

едян вя юлкядя гейри-мящдуд фашист диктату-расы режими йара-дан фювгяладя ганунлар гябул етди. Фашист тяшкилатларындан башга бцтцн тяшкилатлар гадаьан едилди. Парламентдя бцтцн авентинчилярин депутат мандатларындан мящрум едилмяси щаггында ганун верилди. «Дювлятин милли тящлцкясизлийини»

тямин етмяк цчцн «хцсуси трибунал» йарадылды. Антифашист-лярин мцраъияти дя гадаьан олунду. Дювляти мцдафия етмяк цчцн фашист мцдафия дястяси –«Овра» йарадылды. Фювгяладя

ганунлар яввялъя 5 ил мцддятиня мцяййян едилмишди. Сонра-лар онун вахтыны узатдылар. Щятта, фашист режиминин сонунадяк бу ганунлар гцввядя галды.

Фювгяладя ганунларын гябул едилмяси иля «гейри-мящ-дуд» фашист диктатурасы Италийада рясмиляшди вя бунунла да 4 ил давам едян фашист дювлятинин биринъи дюврц артыг сона чатмыш олду. «Фювгяладя ганунларын» верилмясиндян сонра юлкядя мцбаризянин йени дюврц башлады. Бу ганунларын иърасы фашизм ялейщдарларынын кцтляви сурятдя щябс олунмасы иля

башлады. Илк мящбус ися Антони Грамши олду. «Хцсуси трибу-нал» она 20 ил 4 ай щябс ъязасы кясди. Антифашистлярин чоху мцщаъирят етди. Онлар хцсусиля Франсайа эедяряк бурада ИСП

йаратдылар. ИКП Парисдя йерляшди. Цмуми Ямяк Конфедера-сийасынын мцбаризя йолу щаггында мцбащисяляр эедирди. О, Италийада бурахылдыгдан сонра онун яввялки рящбярляриндян Буотстси вя Бекси ону Франса да гурдулар. 1927-ъи илин йанварында Франсада онун мювъудлуьу щаггында гязетляр

204

йазырды. Цмуми Ямяк Конфедерасийасы бцтцн италйанлары вя мцщаъирляри фашизмля ямякдашлыгдан имтина етмяйя чаьырды.

İtaliya kapitalizmin nisbi sabitləşməsi. Kapitalizmin

nisbi sabitlҽşmҽsi dövründҽ iqtisadi inkişaf yaxşılaşdı, sҽnaye

mҽhsullarının artımı başlandı. 1928-ci ildҽ sҽnaye

mҽhsullarının artımı 1920-ci illҽ müqayisҽdҽ 60% artdı.

Mussolini tҽbliğat kampaniyasına başlayaraq dünya ic-

timaiyyҽtini inandırmağa çalışırdı ki, guya bu yüksҽliş faşistlҽ-

rin "müdrik" siyasҽtinin nҽticҽsidir. Faşistlҽrin hakimiyyҽti

dövründҽ iqtisadi inkişaf özünҽmҽxsus xüsusiyyҽtlҽri ilҽ

fҽrqlҽnirdi. İtaliyada sҽnayenin inkişaf surҽti onu sҽnaye-aqrar

ölkҽyҽ çevirdi, lakin sҽnaye sahҽlҽri qeyri-bҽrabҽr sҽviyyҽdҽ

inkişaf edirdi. Mussolini iqtisadi inkişafa güvҽnҽrҽk Roma

imperiyasını dirçҽltmҽk fikrinҽ düşdü. Onun planında Afrikada

geniş ҽrazilҽr zҽbt etmҽk, Fransadan Nitsa vҽ Savoyyanı qo-

parmaq, Balkan yarımadasını öz tҽsir dairҽsinҽ çevirmҽk, Ara-

lıq dҽnizini isҽ romalıların dediyi kimi, "bizim dҽniz", yҽni

"İtaliyanın daxili dҽnizi etmҽk» kimi ҽsassız iddialar var idi.

Mussolini bu planı hҽyata keçirmҽk üçün hҽrbi sҽnayenin inki-

şafına xüsusi üstünlük verirdi. Ona görҽ dҽ faşistlҽrin hakimiy-

yҽti dövründҽ İtaliya iqtisadiyyatını bҽzҽn fil xҽstҽliyinҽ dҽ

bҽnzҽdirlҽr.

Sabitlҽşmҽ illҽrindҽ fҽhlҽlҽrin istismarı artdı, 8 saatlıq iş

günü faktiki tҽxirҽ salındı. Bir çox ҽrzaq mҽhsulları xaricdҽn

gҽtirilirdi.

Италийа сянайеси 1926-ъы илядяк инкишафыны давам етдирирди. Артыг 1926-ъы илдян инфлйасийа эцълянмяйя башлады. Дювлятin щяйата кечирмяйя чалышдыьы мцщцм тядбирлярдян бири Италийа валйутасыны сабитляшдирмяк иди. Лакин дахили гиймятляр йени валйута курсуна уйьунлашмырды. 1927-ъи илдя 1926-ъы илля мцгайисядя истещсалын индекси 83-дян 80-я, кянд тясяррцфаты истещсалында 97-дян 88-я енди. Ишсизлярин сайы ися 81000-дян

205

414000-я чатды. Бющран сянайечилярин ямяк щагларыны азалт-маг тяляби нятиъясиндя даща эцълянди. Лакин, фящлялярин ямяк щаггыны азалтмаг цчцн йашайыш минимумуну да нязяря алмаг лазым иди. Бу сащядя бцтцн тядбирляр йцксяк сявиййяли комитя тяряфиндян щяйата кечирилмяли иди. Беля бир комитя фашистлярин фикринъя корпорасийа оларды. Лакин, онун йарадылмасына Милли корпорасийа советиндя бахылмалы иди.

Фашистляр беля комитяляри щямкарларарасы комитя адландыр-дылар. Бу комитяляр фашизмин корпоратив идейасынын эяляъяк инкишафында вя мювъуд олмасында мцяййянляшдириъи рол ойнады.

Leteran sazişi. Италийада фашист диктатурасынын мющкям-ляндирилмяси планында ясас йерлярдян бирини дя Ватиканла фашизмин мцнасибятлярини рясмиляшдирмяк тутурду. Кился

Италийада щямишя эцълц олмушдур. Она эюря дя кился иля йа-хынлашмаьа либераллар щакимиййятдя олдуьу дюврдя дя ъящд

едилирди. Цмумиййятля, фашизмля килсянин йахынлашмасы щаг-гында данышыглар 1926-ъы илин августундан башламышды. Бу иш анъаг 1929-ъу илдя баш тутду. Кился иля дювлятин йахынлашмасы мясяляси сосиализмя гаршы мцбаризя вя малиййя инщисарчы капитализмин инкишафы иля мцяййян олунурду. Фашизм бу просеси сцрятляндирмяйя чалышырды. Ватиканда Муссолини иля данышыглара башламаьы гярара алды.

Яввялляр либераллар дювлятин дини характерини сахламаг цчцн щеч бир зяманят вермирдиляр. Муссолини ися бу зяманяти верирди. 2,5 ил мцддятиндя бцтцн чятин вя мцряккяб мясяляляр щялл олунду вя разылыьа эялдиляр. 1929-ъу илин февралында Муссолини иля папанын шяхси нцмайяндяси, кардинал Гасгарри

тяряфиндян имзаланды. Бу, «Латеран сазиши» адланды. «Лате-ран сазиши» щяр шейдян яввял Ватиканын фашист режимини гябул етдийини эюстярди. Сазиш 3 мцщцм сяняддян ибарят иди: «Сийаси трактат», «Малиййя конвенсийасы» вя «Конкордат». Мцгавиляйя ясасян Италийа Ватиканы суверен дювлят кими

206

таныйырды. Беляликля,Ватиканын узун илляр мювъудлуьу Италийа тяряфиндян рясмян танынды. Фашист дювляти Ватикана 750 милйон лир няьд, 1 милйард лир мябляьиндя ися гиймятли каьызлар веряъяк иди. Башлыъа мясяля ися «Конкордатда» щялл олунурду. Беля ки, кился мяктяблярдя дини идейалары тяблиь етмяк, аиля кябин ганунвериъилийи вя с. щцгуглар алырды. «Муссолини 1929-ъу ил майын 13-дя парламентдя, чыхышында гейд етди ки, бу мцгавиля «Рома мясялясини» щялл едир вя Италийанын Ромада щцгугларыны мющкямляндирир. Фашистляр католизмин цмумдцнйа тарихи миссийасындан хариъи сийасят мейданда Италийа дювлятини эцъляндирмяк цчцн истифадя етмяк, Италийа империализминин йашамасы цчцн онун стратежи ролуну нязярдя тутурдулар. Г.Филатов йазыр ки, «Ватиканын баьладыьы пакт Италийа фашизминин хариъи сийасят сащибиндя бюйцк мцвяффягиййяти иди. Цмумиййятля, Муссолинин ВЫ Пий иля сазиши Италийанын ян мцhafizяkar ики гцввясиниn фашизмин вя католик килсяsiнин иттифагыны рясмиляшдирди вя щям дя гцввятляндирди.

―Əmək xartiyası‖ elan edilməsi. 1927-ъи ил мартын 15-дя Цмуми Ямяк Конфедерасийасынын иъраиййя комитясиндя Франсада олан мцщаъирляр арасында ишляйян конфедерал бцро да йарадылды. 1927-ъи илин мартында щямчинин ЦЯК, ИСП вя

республикачылар партийасынын бирэя «Антифашист консентра-сийасы» блоку йарадылды. Онун мцбаризясинин формулу Авентиндян эютцрцлмцшдц. Она эюря ону Авентин №2 адландырырдылар. Беля бир дюврдя Муссолини юз принсиплярини щяйата кечирирди. 1927-ъи ил апрелин 27-дя БФС «Ямяк хартийасы» елан етди. БФС фашизм иерархийасында али орган олса да, ганунвериъи щакимиййяти иъра етмирди. Она эюря дя «Ямяк хартийасы» ганун шяклиндя олмады. Хартийада дювлятин истещсала мцдахилясинин эенишляндирилмяси нязярдя тутулурду. Айры-айры маддялярдя бунун форма вя йоллары да эюстярилирди. Бу хцсуси сащибкарларын ишиндя гейри-

207

гяnаятбяхшлик олдугда вя йа дювлятин сийаси марагларына

уйьун ола билмядикдя тятбиг едиля билмязди. Онун формалары ися нязарят, ряьбятляндирмя вя с. ола билярди. «Йени фашист дювлятинин» ясасында корпорасийаларын дайанмалы олдуьуну фашистляр сюйляйирдиляр. Бу, истещсал сащясиндя сащибкар вя фящлялярин бир тяшкилатда бирляшдирилмясини нязярдя тутурду. Лакин идейа щяля ки, каьыз цзяриндя галды. Чцнки, бу иш зиддиййятлярля гаршылашырды. Щям сащибкарларын, щям дя фящлялярин буна реал мараглары yox иди. Хцсуси иля сащибкарлар

буна етираз едирдиляр. «Ямяк хартийасынын» хцсуси маддяля-риндя ямяк щаггынын артырылмасы, илдя бир дяфя щаггы юдянилмякля мязуниййят, эцнащы олмадан ишдян азад едилянляря компенсасийа верилмяси вя с. эюстярилирди. Бу ися сащибкарларын марагларына уйьун эялмирди вя буна эюря дя сащибкарлар корпорасийаларын йарадылмасына мцгавимят эюстярирди.

1924-1929-cu illərdə İtaliyanın xarici siyasəti. Бу дюврдя Италийанын хариъи сийасятиндя Франса иля йаранмыш зиддиййятляр давам едирди. Бу зиддиййятляр щяля фашистляр щакимиййятя эяляня гядяр йаранмышды. Бу зиддиййятляр Балканларда аьалыг етмяк, Аралыг дянизи, Тунис вя диэяр Африка колонийалары мясялясиндя йаранмышды. Франса Балканларда Йугославийадан истифадя едирди. Бу сийасят Болгарыстан вя Йунаныстаны тямин етмядийиня эюря 1924-1926-ъы иллярдя Италийа иля бу дювлятляр арасындакы ялагяляр артды. Италийа щямчинин Тунисдя юз марагларыны тямин етмяйя чалышыр вя юз колонийаларынын сярщядлярини Ливийайадяк эенишляндирмяйя чалышырды. Диггяти ъялб едян о, иди ки, Италийа мцщаъирляри ясасян Франсайа топлашмышды. Франса да юзцнцн сийаси ойунунда онлардан Италийайа гаршы истифадя етмяйя чалышырды. Инэилтяря иля Италийанын мцнасибятляри щяля 1924-ъц илдян хейли йахшылашмышды. 1925-ъи илдя ися онлар Италийанын Ефийопийада мювгелярини хейли эенишляндирмяйи нязярдя тутан

208

нцфуз даирялярини йенидян бюлцшдцрмяк щаггында сазиш баьладылар. Лакин, Италийанын Балканларда щакимиййятини эенишляндирмяси Инэилтяряни наращат едирди. Нятиъядя 1927-1928-ъи иллярдя Италийа-Инэилтяря мцнсибятляриндя бир гядяр сойуглуг йаранды. Италийа фашизминин тяъавцзкар мягсяди инди айдын эюрцнцрдц. «Артыг фашист диктатурасы» гурулдуьу дюврдя Италийа фашизми тяъавцзкар мягсядлярини эизлятмирди. Буну Муссолинин фикирляриндя дя эюрмяк олар. Беля ки, «Муссолини 1927-ъи ил майын 20-дя парламентдя чыхышында беля бир фикир сюйляди ки: «Бизим биринъи вязифямиз силащлы гцввяляримизи артырмагдыр». Цмумиййятля, Муссолинин рящбярлийи иля фашист Италийа щюкумяти хариъи сийасятдя ишьалчылыг сийасяти йеридирдиляр. Щяля 1926-ъы илдян Италийа игтисадиййатында бющран яламятляри эюрцнцрдц.

Италийа 1929-1933-ъц илляр дцнйа игтисади бющраны дюврцндя. 1929-ъу илдя Нйц-Йорк биржасында гиймятлярин дцшмяси Авропа юлкяляринин, о сырадан да Италийанын игтисади вязиййятиня юз тясирини эюстярди. Хариъи тиъарят базарында

Италийанын ихраъаты 1929-ъу илдян 1932-ъи илядяк 14 милйард-дан 6 милйард лиря енди. Тохуъулуг сянайесиндя итещсалı -я гядяр енди. Дцнйа игтисади бющраны нятиъясиндя милли эялир 1930-1931-ъи иллярдя 124 милйард лирдян 116 милйард лиря енди. Тезликля бющран цмуми шякил алды. 1932-ъи илдя цмуми

капиталы 1 милйон лирдян артыг олан 2939 сянайе компанийа-сындан 1216-сы зийанла ишляйирди. 1929-ъу илдян 1933-ъц илядяк ишсизлярин сайы 3 дяфя артараг 1 милйону ютмцшдцр. Бющран зящмяткешляр цчцн даща аьыр иди. Чцнки, фашист режими сянайечиляри мцдафия едяряк истещсалын артырылмасында вя бющрандан чыхмаг цчцн башлыъа йол кими ямяк щаггынын азалдылмасыны эюрцрдцляр. Ямяк щаггы 1928-ъи илдян 1934-ъц илядяк 1/3 гядяр ашаьы дцшмцшдц. Бющран ири банклара вя трестляря дя эцълц тясир етмишди. Лакин, фашист дювляти онларын кюмяйиня эялди. Бунун цчцн дювлят 10 милйард лир хяръляди.

209

Дювлятин юлкя тясррцфатына мцдахиляси эетдикъя эенишлянирди. Дювлятин кянд тясяррцфатына мцдахиляси сянайейя нисбятян даща мящдуд характер дашыйырды. Дювлят кредит вя сянайе мцяссисяляринин йцз минлярля сящм вя истигразларыны сатын алараг йцзлярля ири вя ян ири капиталист мцяссисяляринин сащибиня чеврилди. Бцтцн кредит системи йени характер алды. Игтисади бющран малиййя вя сянайе капиталынын тямяркцзляшмясини сцрятляндирди. Бу просесдя дювлят фяал рол ойнайырды. Щяр шейдян яввял дювлят малиййя капиталынын тямяркцзляшмясини стимуллашдырырды. Игтисади бющран фашист дювляти иля сянайечиляр вя малиййя груплары арасындакы гаршылыглы марагларын чульалашмасыны вя щямряйлийин мющкямлянмясини тямин етди.

Корпоратив дювлят сийасяти. Фашистлярин корпоратив дювлят сийасятиnin ҽsası 1926-ъы илдян qoyulmuşdu. Гейд етдийимиз кими бу мясяля щямин вахт каьыз цзяриндя галды. 1929-ъу илдя фашистляр бу сийасяти реаллашдырмаьа башладылар. 1928-ъи илдя фашист гязети йазырды ки, корпоратив дювлят фашист дювляти сюзцнцн синонимидир. Юзцнцн игтисади вя сосиал сащядя башлыъа мясяляляринин щяллини фашизм «корпоратив дювлят» гурмагда эюрцрдц. Щятта 1930-ъу илдя Муссолини билдирди ки, Фашист дювляти анъаг корпоратив дювлят ола биляр, якс-тягдирдя фашист дейилди. Бу фикир бир даща эюстярир ки, фашистляри «корпоратив дювлят» гурмаьы сийасятляринин ясас вязифяси сайырды. Корпоратив системин йарадылмасы, йяни 1929-1939-ъу илляри ящатя еtmҽliди. Корпоратив системин принсипляри БФС

тяряфиндян гябул олунмуш «Ямяк хартийасы»нда да эюстя-рилирди. Ясас принсип сащибкарларла фящляляри бир тяшкилатда бирляшдирмяк иди. Яслиндя ися ясас мягсяд зящмяткешляри фашистляр тяряфиндян нязарят едилян тяшкилатлара дахил етмяк вя беляликля, антифашист тящлцкясинин гаршысыны алмаг иди. 1929-ъу ил мартын 24-дя депутатлар палатасына корпоратив системиля сечкиляр кечирилди. Буна ясасян фашистляр сонралар дейирдиляр ки, щямин дюврдя сийаси сивилизасийанын «йени типи» формалашды.

210

Корпорасийа назирляри даща чох игтисади функсийа дашымалы иди. 1929-ъу илин сентйабрында корпоративизмин инкишаф планы мцзакиря едилян заман корпорасийа назирляринин игтисади функсийаларынын артырылмасы мясялясиня диггят йетирилди. 1930-ъу илин мартында щюкумятин декрети иля Милли Корпорасийа Совети йарадылды.

Милли Корпорасийа Советинин (МКС) ашаьыда эюстярилян органлары варdı: 1) бюлмя вя йарымбюлмяляр; 2) даими хцсуси комиссийа; 3) цмуми мяълис; 4) мяркязи корпоратив комитя.

Милли корпорасийа Совети фашист дювлятинин мцщцм органла-рындан бириня чеврилди. Щямчинин о, фашист дювлятинин унитар-лашмасы консепсийасынын башлыъа елементи иди. Илк олараг ашаьыда адлары чякилян 7 корпорасийа тяшкил олунду: сянайе, кянд тясяррцфаты, тиъарят, банк, азад пешя, инъясянят, дяниз вя йерцстц няглиййаты корпорасийалары. МКС-дя назирляр, онларын мцавинляри, фашист партийасынын нцмайяндяляри, щямкарлар иттифагы вя игтисади експертляр иштирак едирди. Цмумиййятля,

онун 120 цзвц вар иди. Советин бцтцн цзвляри Истещсалат Кон-федерасийасынын тягдиматы иля щюкумятин декрети ясасында

тяйин олунурду. Бу ися ону бцрократик бир органа чевир-мишди. Фашист корпоративизминин ясас елементи игтисадиййатын дювлят тянзимлянмяси иди. Йени йарадылмыш Совет истещсалын мцхтялиф бюлмяляри арасында игтисади ялагялярин корпорасийа етмяли иди. Бу мягсядля 1930-1934-ъц илляр ярзиндя онун эенишляндирилмяси цчцн бир сыра ганунлар верилди. 1934-ъц илдя артыг корпорасийаларын сайы 22-йя чатмышды. Онларда кянд

тясяррцфаты истещсалыны, емал сянайеси вя таъирлярин нцмайян-дялярини бирляшдирирди. 1) тахылчылыг; 2) баьчылыг, эцлчцлцк, мей-вячилик; 3) цзцмчцлцк вя шярабчылыг; 4) битки баьлары; чуьун-дур, шякяр чуьундуру; 5) малдарлыг вя балыгчылыг; 6) мешя-

тикиnti сянайеси. 7) металлурэийа вя механика; 8) тикиш сяна-йеси; 9) кюмцр сянайеси; 10) тикинти сянайеси; 11) газ, су вя електрик; 12) кимйа сянайеси; 13) даь иши; 14) шцшя-керамика

211

сянайеси. Сонунъу алтысы «хцсуси корпорасийалар» адланырды; 15) сыьорта вя кредит иши; 16) дяниз вя щава няглиййаты; 17) дахили няглиййат) 18) мянзил; 19) туризм; 20) азад сянят вя инъясянят корпорасийалары. Бцтцн корпорасийаларын сядри Муссолини иди. 1934-ъц илядяк Италийанын бцтцн фяал щиссяси корпоратив системдя ящатя олунмушду. Лакин бу иш 1939-ъу иля гядяр давам етди. Корпоратив системин гурулмасы 1939-ъу илдя юлкянин али ганунвериъи органынын тяшкили иля баша чатды.

Муссолини щесаб едирди ки, корпоратив системин гурулмасы италйанларын фашизм ятрафында мяняви ъящятдян бирляшмясини эцъляндирир вя мющкямляндирир. Цмумиййятля, «корпоратив режиминин йарадылмасы эениш dемогоэийа иля мцшайят олунурду. Корпоратив системин принсипляри хцсуси мараьы милли мараьа табе етмяйи тяляб едирди. Яслиндя ися о, зящмяткешлярин марагларыны хцсуси капиталын марагларына табе едилмясини эцъляндирирди. Фашизмин тяблиьаты корпоратив гурулуш юзцнцн тякъя «сосиал ингилаби кими дейил, щям дя игтисади щяйатда рящбярлийин «йени типи кими эюстярмяйя чалышырды. Лакин, Италийа игтисадчысы Ъ.Гуалерни йазырды ки, «щюкумятин игтисади сийасятиндя корпоратив органларын функсийалары сыфыра йахын иди. Корпорасийаларын иъласлары ися надир щалларда чаьырылырды. Бу сюзляри Гуалерни 1934-ъц илядяк олан дювр цчцн демишди. Корпоратив органлар бюлэялярдя фящля ганунвериъилийини вя сосиал тяминаты тянзимляйян бир нечя тядбир щяйата кечирмяйя башламышды. Беля ки, 1933-ъц илдя 8 саатлыг иш эцнц бярпа едилди. Щалбуки, бу тядбир артыг

диэяр Авропа юлкяляриндя Италийадан яввял щяйата кечирил-мишди. Муссолини ъидди интизам тяряфдары иди. Муссолини бил-дирирди ки, мющкям режим йарадылмаса, «Италийа империйайа дейил, мцстямлякяйя чевриляъякдир».

1934-ъц илдян Италийа игтисади бющрандан чыхмаьа

башлады. Ишэцзар фяаллыг артdы, корпоратив систем функсийа-

212

ларыны иъра едир, дювлятин малиййяси юз гайдасына дцшцрдц. Муссолини ися 1934-ъц илин майында етдийи чыхышында сахта рягямляри ясас эятирир вя ящалинин алыъылыг габилиййятинин бир гядяр йцксялмясиня онун тяминат вердийини билдирирди. Лакин, мцщаъирятдя олан тарихчи Г.Салвелини эюстярирди ки, тякъя бюйцк шящярлярдя гида мящсулларынын qiymҽtlҽrinin enmҽsi щаггындакы мялуматлар йарысы дювлятя мяхсус олан маьазаларын гиймятляри ясасында щесабланмышдыр. Хцсуси тиъарятдя ися гиймятляр рясmи гиймятлярдян чох йцксяк иди. Игтисади бющран эеридя галса да, игтисади вязиййят щяля дя йахшы дейилди. 1933-1934-ъц малиййя илиндя бцдъя кясири 4 милйард лир олмушдур. Бцтцн дейилянляр игтисадиййатын щяля ашаьы сявиййядя олдуьуну эюстярирди.

1934-ъц илдя корпоратив сечки системи иля сечилмиш фашист парламентинин чаьырылмасындан 5 ил кечирди. Йени сечки цчцн депутатлыьа намизядлярин сийащысы БФС-дя тясдиг едилмишди. Сечкиляр 1934-ъц илин мартында кечирилди. Сечиъиляр сечки бцллетениндя йазылмыш «сиз БФС-нин тяйин етдийи депутатларын сийащысыны бяйянирсинизми? суалына «щя» ъавабыны верирдиляр. Йени депутатлар палатасынын сядри Костантсо Чиано сечилди. Онун оьлу Муссолининин гызы иля евлянмишди. Беляликля, депутатлар палатасы да Муссолинин сийасятиня хидмят едирди. Муссолини ися баш назир вязифяси иля йанашы щярби назирлийи, щярби дяниз гошунлары вя щярби щава гцввялярини дя юз ялиндя ъямляшдирди. 1932-дя фашист партийасынын йени низамнамяси гябул олунду. Бурада бир сыра мясяляляр йени шякилдя эюстярилмишди. Бу да сянайечиляря имкан верирди ки, онлар фашист мямурлары иля разылашыб юз марагларына уйьун щярякят етсинляр. Фашист щюкумяти игтисади бющран илляриндя щяля яввялляр башланмыш бир чох кампанийалар, о ъцмлядян «Чюряк уьрунда мцбаризя» вя «Интеграл мелиорасийа» кампанийаларыны давам етдирирди. Биринъи кампанийа цмуми сяфярбярлик характерини алмышды. Бу ишя фашист партийасынын

213

мямурлары щямкарлар иттифаглары вя кянд рущаниляри ъялб олунмушду. Бу компанийа нятиъясиндя 30-ъу иллярин яввялляриндя орта иллик тахыл истещсалы 75 милйон тона, щяр щектарын мящсулдарлыьы 15 сентнеря чатды. Бу ися Италийа щюкумятиня имкан верирди ки, чюряйин хариъдян идхалыны тяхиря салсын. 1933-ъц илдя щятта тахыл истещсалы 82 милйон тона чатды вя бу ил «чюряк уьрунда мцбаризядя гялябя или» елан едилди. Лакин, «чюряк уьрунда мцбаризя» нятиъясиндя кяндлилярин верэиляри азалdılmadı vҽ иъаря шяртляри дяйишилмяди. Интеграл мелиорасийа» тядбириндя кянд тясяррцфаты цчцн якин сащяляринин эенишляндирилмяси нязярдя тутурду. Цмумиййятля, фашизм Рома империйасыны бярпа вя давам етдирмяк сийасяти йеридирди. Она эюря дя шоссе йолларынын чякилмясиня вя монументал шящяр тикинтисиня дя диггят артырылмышды. Фашизмин кечирдийи «компанийалар» ичярисиндя «Йцксяк доьум уьрунда мцбаризя» хцсуси йер тутурду. Юлкядя ящалинин сайынын артырылмасы дювлят сийасятинин ясас принсипляриндян иди. Корпоратив систем дювлят инщисарчы капитализминин хцсуси формасы олуб, мцстямлякя мцщарибяси йолу тутмушду. Бунун цчцн ися фашист режиминя индии вя эяляъяк цчцн мцстямлякяляр лазым иди. Дювлят бу иши стимул-лашдырырды. Фашизмин демоqраfийа сийасятини эцъляндирмясиня бахмайараг мцвяффягиййят ялдя олунмурду.

Милли Фашист Партийасынын Низамнамяsinдя эюстярилирди ки, о, вятяндаш партийасыдыр вя фашист дювлятинин хидмятиндя-дир. Партийанын рящбяри Муссолини ися 1932-ъи илдя алман йазычысы Е.Лцдвигля сющбятиндя юзц иля Йули Сезар арасында олан охшар яламятляри эюстярирди. Бунунла да юзцнц Рома империйасынын давамчысы кими эюстярмяйя чалышырды. Щямин илдя Муссолини философ Ъ.Ъентилин кюмяйи иля Италийа фашизминин идеоложи бахышларыны якс етдирян Фашист доктринасыны щазырлады вя ону Италийа енсиклопедийасында верди. Бу сяняд фашистлярин идеоложи щазырлыьы цчцн рясми сянядя чеврилди. Онун

214

башлыъа идейасы ъямиййятин щяйатында фашист дювлятинин цстцнлцклярини эюстярмяк иди. «Фашист доктринасы» дювлятин ясас консепсийасы иди. Юлкядя фашизмин мювгейини эцъляндирмяк цчцн фашист дювляти щяр ил йени тядбирляр кечирир вя фашист партийасынын цзвляринин сайыны артырмаьа чалышырды. Артыг 1934-ъц илдя Фашист партийасынын цзвляринин сайы 1,5 милйона чатмышды. Бу да фашист партийасынын цзвляринин 4 ил ярзиндя 2 дяфя артдыьыны эюстярирди. Фашист партийасы эянълярин фашистляшдирилмясиня хцсуси диггят йетирирди. 1934-ъц илдя Муссолини нювбяти сенсасийалы чыхыш етди. О, «Италийа вя бцтцн дцнйа» шцарыны елан едяряк, юз чыхышында эюстярирди ки, либерал-капиталист игтисадиййаты дюврц гуртармышдыр вя дцнйа дилемма гаршысында галмышдыр. Коммунизм вя йа корпоративизм. Муссолини тянтяняли шякилдя гейд едирди. «ХХ яср фашистляря мяхсус олаъагдыр».

Антифашист тяшкилатлар və faşist partiyası Бу дюврдя антифашист щярякаты да ъанланмагда иди. 1934-ъц илдя йени сечилмиш депутатлар палатасынын ачылышында Муссолини чыхыш едяряк билдирди ки, биз антифашизмля гуртармышыг. Беля ки, 30-ъу иллярин яввялляриндя щяйат цзяриндя ъидди нязарят йаратмыш вя сабитлийя наил олмуш фашист режими беля щесаб едирди ки, онун гялябяси сона чатмышдыр. Хцсуси фашист трибуналынын йарадылдыьы 1927-ъи илдян 1935-ъи илядяк 2947 антифашист щябс олунмушдур. Анъаг бу ишин бир тяряфи иди. Италийа тарихчиси Ф.Бентури йазыр ки, фашизм мядяниййятин, игтисадиййатын вя ъямиййят щяйатынын бцтцн сащялярини юзцнцн нязаряти алтына кечирдийи бир дюврдя мцгавимят щярякатына вя милли азадлыг мцщарибясиня апарыб чыхаран просесляр эедирди. Лакин антифашист щярякатында да яввялки кими фикир айрылыьы давам едирди. Бу дюврдя ИКП-нын дахилиндя тактики вя стратежи мясялялярdҽ фикир айрылыьы щюкм сцрцрдц. Мясялян, ИКП-нин рящбярляриндян бири олан А.Таска фяал вя тяшкилати мцбаризянин давам етдирилмясинин ялейщиня иди вя сосиал-

215

демократларла иттифагын тяряфдары иди. МК ися ону саь оппортунистчи кими партийадан хариъ етди. ИКП 30-ъу иллярдя бир сыра нцмайишляр тяшкил етди вя Латеран сазишинин ялейщиня олдуьуну билдирди. Тезликля полис коммунистлярин кцтляви щябсляриня башлады вя онларын ишляриня хцсуси трибуналда бахылды. 1931-ъи илин апрелиндя ИКП-нын Алманийада кечирилян гурултайы ися фашизм дюврцндя онун сонунъу гурултайы олду. Гурултайда ясас диггят ися фашист щямкарлар иттифагы вя диэяр кцтляви тяшкилатлар ичярисиндя иш апарылмасына йюнялдилмишди. Сосиалистляря эялдикдя ися онларын мцхтялиф груплары мцщаъирятдя фяалиййят эюстярирди. Сосиалистлярин бирляшмиш гурултайы ися 1930-ъу илин ийулунда «Чуститсийа е либерта» - «Ядалят вя азадлыг» адлы йени антифашист тяшкилаты йаранды ки, онун мювгейи чох эцълц иди. Бу груп Парисдя йаранмыш вя онун рящбярляри эянъ антифашист зийали залында топлашмышды. «Цмумиййятля» антифашист мцбаризясинин мяшщур тяшкилатчы-ларындан бир чоху, мясялян К.Раги, Е.Лусел, А.Таркйани вя башгалары бу група мяхсус олмушдур. Онлар тез вахтда фашизмя гаршы мцбаризядя бирляшмяйи тяклиф едирдиляр. Йени групун програмында ясас йери Италийаda Республика гурулушунун йарадылмасы мясяляси тутурду. Онлар антифашист тяблиьатыны ясас мясяля щесаб едирдиляр.

Бу дюврдя диэяр бир груп да фяалиййят эюстярирди. Онлар юзялярини ―Милли иттифаг‖ адландыран либерал-мцщафизякарлар иди. Онларын рящбяри Винчигуерра вя Де Бозис иди. Бу груп фашизмин ляьви уьрунда мцбаризя апарырды. Лакин, тезликля онлар фашизмин щцъуму нятиъясиндя хцсуси трибуналын мящкямясиндя отурдулар.

1934-ъц илин ийулунда ИКП ващид ъябщя йаратмаг щаггында тяклифля ИСП-на мцраъият етди. Партийалар арасында бир сыра фикир мцхтялифлийинин олмасына бахмайараг, фашизмя вя мцщарибяйя гаршы мцбаризя мясялясиндя ейни бахышлы олмалары бу ики партийа арасында пакт имзаламаьа имкан

216

верди. 1934-ъц ил августун 17-дя ИКП вя ИСП ващид фяалиййят щаггында пакт имзалады. Партийадахили мясялялярин щяллиндя щяр ики партийа мцстягиллийини сахлайырды. Беляликля, бу ики партийанын пакт имзаламасы ващид антифашист ъябщяси йарадылмасында щялледиъи аддым олду вя бу да, сонралар щадисялярин эедишиня юз тясирини эюстярди.

Фашист партийасы да бу дюврдя юз сыраларыны сцрятля артырмагda иди. Бу щагда ися бир гядяр сонра 1936-ъы илин ийунунда фашист партийасынын рящбярляриндян А.Староге гейд едирди ки, фашизмин артан тарихи мясулиййяти тяляб едир ки, фашист режиминя ъидди ямял олунсун. Онун ясас методларындан бири италйанлары максимум сайда фашист партийасына йазмагла милляти интизама юйрятмяк иди. Бу щям дя фашистляря дайаг йарадырды. Нятиъядя, фашист партийасынын цзвляринин сайы 1937-ъи илин мартында артыг 2 милйону ютдц. Фашист режиминя италйанларын кцтляви сурятдя дахил едилмяси цчцн мцхтялиф тядбирляр щяйата кечирилирди. Мясялян, Назирляр Советинин хцсуси гярарына уйьун олараг бцтцн италйанлар щярби, сийаси вя идман щазырлыьы кечмяли идиляр. Фашистляр «Муссолини ерасына йени инсанлар» щазырламаг цчцн бюйцйян нясиля хцсуси диггят йетирирдиляр. Артыг 1937-ъи илдя мювъуд олан бцтцн ушаг вя эянъляр тяшкилатлары Италийа ликтор эянъляр тяшкилатында бирляшдирилди. Бу щярби типли тяшкилат иди. Италйан ушаглары 6 йашындан бурайа эютцрцлцр вя бурада бюйцйцрдцляр вя тярбийя алырдылар. Мядяниййят сащясиндя фашизмин сийасятинин ваъиб елементи Италийа ъямиййятиндя мяняви щеэемонлуг уьрунда мцбаризя иди. Бу мягсядля 1937-ъи илдя Халг мядяниййяти назирлийи йарадылды. Бу идеоложи органа яввял Д.Алфери, сонра А.Павелини рящбяр тяйин олунду. Назирлик мядяниййят сащяляри цзяриндя сензура йарадырды. Муссолинин паралел апардыьы просеслярдян бири дя щакимиййятин бир груп адамын ялиндя ъямляшдирилмяси просеси иди.

217

Автарэийа уьрунда мцбаризя. Игтисади щяйатда ися гейри-мящдуд фашистляшдирмя просеси «Автарэийа уьрунда мцбаризя» ишинин инкишаф етдирилмяси иля щяйата кечирилирди. 1937-ъи илин йайында Муссолини елан етди ки, кооперасийалар Автарэийа уьрунда мцбаризядя мцщцм васитядир. Автарэийа сийасятиня эириш «бюйцк мцщарибяйя» щазыврлыг демяк иди. Автарэийа сийасятиня эириш бюйцк мцщарибяйя щазырлыгла ялагядар иди вя фашистляр дя буну эизлятмирдиляр. Эениш мигйасда автарэийа 1937-ъи илдян мювъуд олмаьа башлады. Муссолинин рящбирлийи алтында автарэийа цзря али комиссарлыг йарадылмышды ки, о гярар вя тягдиматлары дювлят органларына тягдим едирди. Истещсал цзяриндя дювлят нязарятинин эенишляндирилмяси йени йарадылмыш йарымдювлят сящмдар бирликляри формасында щяйата кечирилирди. Цмумиййятля, автарэийа сийасяти Италийа игтисадиййатына биртяряфли характер верир, ону щярби истещсала уйьунлашдырырды. Г.Филатов йазыр ки, Фашизмин игтисади сийасятинин башлыъа мягсяди мцщарибяйя щазырлыг иди. Автарэийа сийасяти Италийа сянайесинин инкишаф темпини азалдырды. Автарэийа илляриндя сянайе истещсалынын структуру дяйишди. Машынгайырма вя металлурэийа сяна-йесинин пайы артды, диэяр сащялярин пайы ися азалды. Автарэийа кампанийасынын рящбяри бцтцн хяръляри зящмяткешлярин чийниня гоймаьа чалышырды.

İkinci Dünya müharibəsi ərəfəsində İtaliyanın xarici

siyasəti. Беляликля, фашистляр милли щяйатын вя игтисадиййатын фашистляшдирилмясиня наил олдулар. Бунунла Муссолини Италийаны бцтювлцкля мцщарибяйя сяфярбяр етмяйя чалышырды.

Дцнйа игтисади бющраны Италийа иля башга капиталист юлкяляри арасындакы империалист зиддиййятляри олдугъа кяскинляшдирмишди. Сатыш базарларыны, нцфуз даирялярини вя мцстямлякя яразилярини зябт етмяйя ъящд едян инщисарчы италйан капиталы фашист щюкумятини гызьын силащланма йолуна сцрцкляйирди. Ири буржуазийа фашизмин кюмяйи иля юзцнцн

218

империалист мягсядлярини щяйата кечирмяйя чалышырды. Беля бир дюврдя Муссoлини дейирди ки, Авропа бющран кечирир, она эюря дя ким ки, даща чох чалышаъаг о, даща чох ялдя едяъяк. Бунунла айдын олур ки, Италийа фашизми хариъи сийасят сащясиндя експансийа сийасятиня ъан атырды. 30-ъу иллярин яввялляриндя Муссолини гейд едирди: «Италийа юз иддиаларыны щяйата кечирмяк цчцн щазырдыр. Фашизмин ирадяси дямир ирадядир. Мян яминям ки, Италийа халгы щеч вахт ясирликдя галмыш дянизи ясирликдя гоймайаъаг вя буна щазырдыр. Бу фикри Муссолини Флоренсийада чыхышында сюйлямиш вя бунунла Гярб дювлятлярини бир нюв горхутмаьа чалышырды. Диэяр бир чыхышында ися билдирирди: «Италийа щярби дцшярэяйя чеврилмишдир. Орада милйонларла инсан щялледиъи дюйцшя щазырдыр. Щеч ким щеч бир гцввя иля ону сахлайа билмяз. Бурада мараглы ъящят одур ки, щеч бир дювлят индийя гядяр сцлщ дюврцндя беля дягиг мялуматлар демямишдир. Муссолини бу сюзляри иля дцнйайа мейдан охуйурду. 1929-ъу илдя Италийанын хариъи ишляр назири Муссолининин кющня силащдашларындан олан Д.Гранди тяйин олунду. 1930-ъу ил Лондон конфрансында Италийа дипломатийасынын вязифяси Франса иля дяниз гцввяляриндя таразлыьа наил олмаг иди. 1931-ъи илин мартында Инэилтярянин васитясиля razı`lıq ялдя олунса да, сазиш имзаланмасы баш тутмады. Италийа билдирди ки, о, щяр ил щярби эямилярини

артыраъагdır. 1933-ъц илин йанварында Алманийада фашистлярин рящбяри

Адолф Щитлерин канслер тяйин едилмяси хябярини Италийа фашистляри бирмяналы гаршылады. Италийа фашистляри буну бир тяряф-дян «фашист идейаларынын» тянтяняли сцбуту кими гаршылайыр, диэяр тяряфдян ися ишьалчылыг сийасятиндя рягабятин эцълянмяси кими гиймятляндирирдиляр. Фашистляр алман насистляри иля бирляшяряк Версал системиня йенидян бахылмасыны тяляб

едирдиляр. Фашистлярля насистлярин мцнасибятляринин мцяййян-ляшмясиндя антикоммунизм мясяляси дя щялледиъи рол ойна-

219

йырды. 1933-ъц илдя Муссолини Инэилтяря, Франса, Алманийа вя Италийа арасында пакт баьланмасы тяшяббцсц иля чыхыш етди. Иттифагын мягсядляриндян бири дя зона дювлятлярини Совет Иттифагына гаршы yönҽlтмяк иди. Лакин пакт анъаг Алманийа вя Италийа тяряфиндян rатификасийа олунду вя ona görҽ dҽ гцввяйя минмяди.

Бу дюврдя Италийанын хариъи сийасятиндя АБШ-ла йахынлашма ъящди эюрцнцрdü. ABŞ-a Италийа нцмайяндя-ляринин дипломатик сяфярляринин мягсяди АБШ-ла юз юлкяля-ринин йахынлашмасына наил олмаг иди. 1934-ъц илин нойабрында

Муссолини цч эцъ назирлийини юз ялиндя ъямляшдирди вя силащ-ланма дюврц башланды. Щярби щазырлыг ишиндя ислащатлар баш-лады. Ислащат програмында пийада гцввялярин эцъляндирилмяси, артиллерийанын артырылмасы вя с. мясяляляр якс олунмушду. Фашист милиси силащлы гцввялярин бир нювц кими сахланылырды. 1934-ъц илин сентйабрында Назирляр Совети миллятин «щярби щазырлыьы щаггында» ганун гябул етди. Бу ганун юлкянин щярбиляшдирилмяси щаггында верилян мцщцм ганун иди. Италийа –Алманийа мцнасибятляриня эялдикдя ися икили мцнасибят щяля Щитлерин щакимиййятинин илк илиндян давам едирди. Беля ки, бир тяряфдян партийа вя дювлят хятти иля нцмайяндяликляр ясасында гаршылыглы етибар олса да, Италийа ачыгъа Щитлерин иргчилик нязяриййясини писляйирди. Диэяр тяряфдян дя Щитлер Австрийаны бирляшдирмяйя щазырлашырды. Муссолини ися Австрийаны щямишя Италийанын сийаси марагларынын ясас зонасы щесаб едирди. 1934-ъц илин ийулунда насионал-сосиалист гийамы нятиъясиндя Вйанада Австрийа канслери Долфусун юлдцрцлмясиндян сонра Алманийа Австрийанын юзцня бирляшдирмяйя ъящд едяркян Муссолини юз гошунларыны Австрийа сярщяддиня топлады. Алманийа мцвяггяти олараг тяъавцзкар планындан ял чякди.

Бцтцн бунлара бахмайараг Муссолини Щитлер иля мцнасибят-ляри горумаьа чалышырды. Диэяр тяряфдян ися, Алманийа иля

мцнасибятлярин кяскинляшмяси Италийанын Франса иля йахынлаш-

220

масына шяраит йарадырды. Данышыглар нятиъясиндя 1935-ъи илин йанварында Лавал вя Муссолини бирэя сазиш имзалады. Франса

бу мцгавилядя Италийанын Ефиопийа олан империалист иддиа-ларыны дястяклядийини билдирди. Бунунла Франса Алманийайа гаршы Италийа иля мющкям иттифаг йаратмаг истяйирди. Сийаси

данышыглар баш гярарэащлар арасында эизли сазишляр имзалан-масы иля мцшайят олунурду. Бурада Щитлерин щярякятляриня гаршы тядбирляр нязярдя тутулурду. Бир гядяр кечдикдян сонра Австрийа да фашистляря мяьлуб олду.

Бу iki дювлят арасында йахынлашма 1935-ъи илин апре-линдя Страсбургда кечирилян конфрансда мющкямляндирилди. Страсбург сазиши Алманийа ялейщиня цч дювлятин блокунун йарадылмасыны нязярдя тутурду. Тезликля айдын олду ки, Муссолини бу сазишя юзцнцн ясл мягсядинин садя маскасы кими бахыр. Муссолини Гярб дювлятляри иля Алманийа арасында зиддиййятлярин кяскинляшмясиндян истифадя едяряк, юзцнцн чохдан бяри эюз дикдийи Шярги Африкада, илк нювбядя Ефиопиада мцстямлякя гясбкарлыьы планларыны щяйата кечирмяйя щазырлашырды. Артыг 1935-ъи илин йазында Муссолини гярара алды ки, Ефиопийа проблеми щаггында «радикал гярар» гябул етмяк вахты эялмишдир. Гейд едяк ки, Италийанын ири инщисарчы даиряляри Африкайа Италийа сянайесинин базасы кими бахырдылар. Щяля 1934-ъц илин декабрында Италийанын щаким даиряляри Сомали-Ефиопийа сярщяддиндя тоггушмалар тюрят-диляр. 1935-ъи илин йанварында мцщарибяйя щазырлыьа рящбярлик

етмиш ДеBоно Италийа силащлы гцввяляринин рящбяри тяйин

едилди. Феврал айындан Ефиопийа вя Сомалийя италйан гошун-лары эюндярилмяйи башланды. Ефиопийанын шимал вя шярг сярщяд-ляринdҽ 300000 гошун топланды. Rus tarixçisi Филатов гейд едир ки, Ефиопийайа тяъавцз Италийа фашизми цчцн илк вя аз-чох мцвяффягиййятли йцрцш олмушдур. Беляликля, 1935-ъи ил октйабрында Италийа гошунлары Ефийопийайа гаршы щярби ямялиййатлара башлады. Ефиопийанын пис силащланмыш ордусуна

221

гаршы мцасир танклардан, тяййарялярдян вя с. истифадя олунур-ду. Щцъум ики истигамятдя: Де Бононун команданлыьы иля шималдан, Р.Гроитсианын рящбярлийи иля Сомалидян башлады.

1936-ъы илин февралында Италийа гошунлары йени щцъума башлады. Щяля буна гядяр, 1935-ъи илин октйабрын 11-дя кечирилян Миллятляр Ъямиййятинин иъласында Италийа тяъавцзкар дювлят елан едилди. Нойабрын 18-дя ися Италийайа гаршы игтисади гадаьалар щаггында гярар гябул едилди. Лакин бу гярар сахта иди. Чцнки, Италийа Алманийа, АБШ вя Инэилтяря иля тиъаряти давам етдирирди. Бу, щяйяъанланмыш иътимаиййяти сакитляшдирмяк мягсяди эцдцрдц. Италийанын Ефиопийада апардыьы мцщарибяни католик килсяси дя дястякляйирди. 1936-ъы илин мартында Ефиопийада щялледиъи дюйцшдян сонра Италийа моторлашдырылмыш колону Яддис-Ябябяйя щярякят етмяйя башлады. Бодолйонун гошунлары Ефиопийанын пайтахтына майын 5-дя эирди. Бир гядяр сонра ися Ефиопийа гошунларынын мцгавимяти бцтцнлцкля дайандырылды. Муссолини пайтахтда (Италийада) Ефиопийанын Италийайа мяхсус олдуьуну елан етди. Бир эцн сонра крал Муссолинини Савоййанын бюйцк щярби ордени иля мцкафатландырды. Ефиопийанын ишьалындан сонра дуъенин лексиконундан империйа йарадылмасы ишиндя «тящ-лцкя» фразасы йох олду. 1936-ъы ил майын 9-да БФС-нин иъласы кечирилди. БФС Италийанын империйайа чеврилмяси щаггында декрет верди вя Италийа кралынын титулуна Ефиопийанын императору титулуну ялавя етди. Ефиопийанын ишьалы Инэилтяря вя Франсанын нязарят етдийи Аралыг дянизиндян Щинд океанына эедян дяниз йоллары цзяриндя вя Шярги Африкада Италийанын мювгелярини эцъляндирди. Щям дя Италийа, Инэилтяря вя Франса арасында йахынлашма щисс едилмяйя башлады.

Бу дюврдя Италийанын хариъи сийасятиндя Испанийа да хцсуси йер тутурду. 1936-ъы ил ийунун 18-дя Испанийада мцр-тяъе эенералларын республика щюкумятиня гаршы гийамындан фашистляр истифадя етдиляр. Италийа лиманларындан силащ, сурsaт

222

йцклянмиш вя щярби тялиматчылар олан эямиляр Испанийайа эюндярилирди. 1936-ъы илин нойабрын 18-дя Италийа щюкумятинин Франкону Испанийа милли щюкумятинин башчысы кими гябул етмяси Италийа фашизминин мювгейини айдын эюстярирди. Испанийа мясялясиндя Ватиканын сийаси курсу да фашистлярин хейриня иди. 1936-ъы илин пайызында франкочуларын Мадридя щцъуму уьурсуз олду. Нятиъядя Муссолини эенерал Роат-танын рящбярлийи иля 40000 няфярлик щейят эюндярди. Испани-йада вятяндаш мцщарибясиня мцдахиля нятиъясиндя Италийа биринъи щяфтя ярзиндя Балеар адаларыны тутду. Бу мясяляйя Алманийанын мцнасибятиня эялдикдя 1936-ъы илин сентйа-брында Алманийанын Ромадакы сяфири Щитлерин адындан билдирди ки, Алманийа бу реэионда щеч бир мараг эцдмцр. Бунунла да Италийа –Алманийа йахынлашмасы башланды. Инэилтяря вя Франса ися гарышмамаг сийасяти йеритмякля тяъа-вцзкарлара эцзяштя эетдиляр. 1937-ъи илин мартында Испанийа республикачыларынын Гвадалахар йахынлыьында Италийа експе-дисийа корпусуну мяьлуб етмяси фашист даиряляри ичярисиндя чахнашма салды. Щятта Муссолини юз гошунларыны Испанийа-дан чыхармаг истяди. Лакин, Гярб дювлятляринин сийасяти Италийа мцдахилячилярини ъцрятляндирди. Нятиъядя, 1937-ъи илин йайынын сонунда тяшкил едилмиш фашист щиссяляри йенидян фяал ямялиййата башладылар. Испанийайа мцдахиля 1939-ъу илин йазынадяк давам етди. 1939-ъу илин яввялляриндя Ватиканын тясири иля бцтцн юлкялярин католик тяшкилатлары Испанийа фашистлярини дястяклядиклярини билдирдиляр.

Испанийа республикасына гаршы интенсив кампанийа башлады. Бу факт бир даща сцбут етди ки, Ватикан фашизмин тяъавцзкар сийасятини мцдафия едир.

Хариъи сийасятдяки ишьалчылыг мейлляри Италийа вя Алманийаны йахынлашдырды. Щяля 1936-ъы илин октйабрында Италийанын хариъи ишляр назири Чианонун Берлиня сяфяри заманы сийаси ямякдашлыг щаггында сазиш имзаланмышды. Щямин вахт

223

эизли протокол да имзаланды. Бурада Авропанын статусунун йенидян мцяййянляшдирилмяси, антиболшевик мцбаризяси, Алманийанын Ефиопийада Италийанын мювгелярини гябул етмяси, ики дювлятин Авропада разылашдырлмыш сийасят йеритмяк мясяляляри якс олунмушдур. Бу ики дювлятин ямякдашлыьы «ОХ», онун иштиракчылары «ох дювлятляри» адланырды. Бу фикир Муссолинин 1936-ъы ил нойабрын 1-дяки чыхышында да юз яксини тапмышды. Беляликля, «Берлин-Рома оху» йаранды. 1937-ъи илин сентйабрында Берлиндя Муссолини иля Щитлерин эюрцшцндя iki диктатор цмуми дцшмяня гаршы вя цмуми мягсяд уьрунда йахынлашмаьын тарихи ваъиблийини гейд етди. 1937-ъи илин нойабрын 6-да Италийа рясми олараг бир ил яввял Алманийа иля Йапонийа арасында баьланмыш Антикоминтерн пактына гошулду. Ейни заманда Муссолини Италийанын Миллятляр Ъямиййятиндян чыхдыьыны елан етди.

Италийанын Алманийа иля иттифаг йаратмаг курсунун илк нятиъяси Алманийанын Австрийаны зябт етмяси олду. Щяля бундан яввял 1937-ъи илин пайызында Риббентроп Ромада олмуш вя бу мясяляйя Муссолинин мцнасибятини юйрянмишдир. Муссолини цмид етдийини билдирмишдир ки, Щитлер габагъадан хябярдарлыг етмядян щялледиъи аддым атмаз. 1938-ъи ил мартын 11-дя алман гошунлары Австрийа сярщядлярини кечдийи заман габагъадан хябярдарлыг эюндярилди. Австрийанын Алманийайа бирляшдирилмяси Вйана-Будапешт-Белград цчбу-ъаьыны даьытды вя Италийа-Маъарыстан икитяряфли мцнасибят-лярини сарсытды. Чцнки, бу вахта гядяр Италийа Авропанын бу щиссясиндя гейд олунан цчбуъаьа ясасланараг сийасят йеритдирди. Муссолини Италийанын Алманийадан зяиф олдуьуну баша дцшцрдц вя она эюря дя Алманийа иля иттифаг она лазым

иди. 1938-ъи илин пайызында Муссолинини Щитлерин Чехослова-кийайа олан ярази иддиаларыны дястякляди. 1938-ъи ил сентйабрын 29-30-да кечирилян Мцнхен конфрансында Инэилтяря вя Франса щюкумятляри дя Чехословакийанын ишьалына разы олдулар.

224

Муссолиниni щамыдан артыг конфрансын антисовет истигамяти мямнун едирди. 1938-ъи илин сонунда Муссолини чыхышында гейд етмишди ки: Мцнхен сювдяляшмяси эюстярди ки, Италийа илк дяфя олараг дцнйанын мцщцм мясяляляринин щяллиндя мцщцм

вя щялледиъи рол ойнайыр. «Мцнхендя баш верянляр болшевиз-мин Авропада сонуну эюстярир. Бу сюзц гапалы иъласда Муссолини демишди: Муссолини беля щесаб едирди ки, Щитлерин тяъавцзцнцн Шяргя доьру истигамятлянмяси Италийайа Аралыг дянизиндя иддиаларыны щяйата кечирмяйя имкан веряъяк.

Италийанын тяъавцзкар хариъи сийасяти юлкянин милитарист-ляшдирилмясинин давам етмяси иля мцшайят олунурду. 1938-ъи илин йайындан Италийада щитлерчи насионал –сосиализмин иргчилик нязяриййяси рясми олараг гябул едилди. 1938-ъи илин ийул айында манифест имзаланды. Бурада эюстярилирди ки, италйанлар ари иргиня мянсубдур, бурайа йящудиляр вя башга халглар дахил дейил. Дахили ишляр назирлийи йанында ―Ящалинин миллиййяти вя иргчилик мясяляляри‖ня даир али мяълис йарадылды. 1938-ъи илин

сентйабрындан антисемит ганунлар верилмяйя башланды. Йя-щудиляря мяктябдя дярс юйрятмяк гадаьан олунду. Ака-демийа, институт, мцхтялиф елми вя мядяни тяшкилатларда ишляйян йящудиляр юз рцтбя вя вязифяляриндян мящрум едилдиляр. Онлара дювлят вя йарымдювлят мяълисляриндя иштирак етмяк гадаьан олунду, щярби хидмятя бурахылмадылар вя щцгуглары мящдудлашдырылды. Италйанлыларын йящудилярля вя диэяр гейри-арилярля ниэащы гадаьан иди. Щцгуги гуруъулуг сащясиндя фашист дювляти 1939-ъу илдя парламент ислащатыны сона чатдырды. Щяля 1933-ъц илдя Муссолини гейд етмишди ки, депутатлар палатасы анахронизм шяклиндядир. Депутатлар палатасынын ишини инди фашист партийасынын милли совети вя милли корпорасийа Şurası иъра едирди. Йени Şura сенатла бирликдя али ганунвериъи орган иди. Али ганунвериъи органын цзвляри кралын декрети вя дученин гярары иля вязифяляриня эюря тяйин олунурду. Вязифялярини итирдикдя парламентдяки йерлярини дя

225

итирирдиляр. Йени ганунвериъи мяълисин тянтяняли ачылышындан аз сонра Италийа Албанийайа щцъум етди. Албанийа Италийа иля тиъарят игтисади вя сийаси разылашмалар серийасы иля баьлы иди. Бу дяфя фашист щюкумяти юз фяалиййятиня бяраят газандырмаьы да

унутмамышды. Папа ХЫЫ Пий Италийа империализминин тяъавцз-кар сийасятини дястяклямякля Албанийанын ишьалыны бяйянирди.

Италийа иля 1939-ъу илин майында баьланан мцгавилядян

ъями бир эцн сонра Щитлер алман ордусунун щярби рящбярля-ринин иъласында билдирди ки, «Полшайа» щцъума ещтийат эюр-мяк» ваъибдир. Пакт баьландыгдан сонра Муссолини билдирди ки, Албанийа, Ливийа, Ефиопийа иля щярби ялагяляри «йолуна

гоймаг» лазымдыр. О, щямчинин фашист режиминин эцъляндирил-мяси вя ордунун щазырлыьынын ваъиблийини дя гейд едирди. Силащ вя тактики кейфиййят бахымындан Италийа ордусу 1939-ъу илдя Ефиопийа мцщарибясиндяки сявиййясиндя иди. Ордуда йенилик апарылмырды. Италийа йетяринъя хаммал вя сянайе базасына малик дейилди ки, силащланманы модернляшдирсин. Лакин, щярби хяръляр эетдикъя артырды. Рясми мялумата эюря, мцщарибяйя щазщырлыьа 3 млrд. лир хярълянмишди. 1939-ъу ил

августун 1-ня олан мялумата эюря Италийа ордусу 67 дивизи-йадан ибарят иди. Цчполклу дивизийаларын ики полклуларла явяз едилмяси, дивизийаларын сайыnın 73-я чатдырылması просес забит чатышмазлыьы йаратды. Пийадаларын ясас силащлары 1891-ъи ил тцфянэляри иди. Артиллерийа ися биринъи дцнйа мцщарибясиндян галан силащлар иди. Онлар танк мцбаризясиндя зяиф олан 45 м-лик топлар иди. Танклар мцщарибя дюврцндяn qalma idi. Моторлашдырылмыш дивизийалар гянаятбяхш дейилди. Тяййаряляр мцхтялиф нювдя иди. Нисбятян щярби дяниз донанмасы дюйцш габилиййятиня малик иди. Юлкядя мцщарибяйя щазырлыьын баш гярарэащыны Бодолйо мцяййянляшдирирди. Онун Италийа щярб машыны щаггында 1937-ъи илдя сюйлядийи фикирляр реал вязиййятля

уйьунлашмырды. Буну Муссолини дя айдын щисс едирди. Мцща-рибяйя щазырлыг Италийанын игтисади вязиййятини дя ъидди сурятдя

226

писляшдирирди. 1936-40-ъы иллярдя мцщарибяйя щазырлыьа чякилян фювгяладя хяръляр щесабына бцдъя кясири 66,6 млрд. лир иди. Бцтцн дювлят хяръляринин йарыдан чоху мцщарибяйя щазырлыьа сярф олунурду. Бцтцн халг тясяррцфаты щярби релся кечирилмишди.

Албанийанын ишьалынын лайищяси Италийанын хариъи сийасят рящбярляри тяряфиндян чохдан щазырланырды. Албанийа кралы щеч бир тядбир эюря билмяди вя 1939-ъи ил апрелин 8-дя Тирана тутулду. Чианонун фикринъя, Албанийанын ишьалы Италийа стан-сийаsыныn инкишафынын йеэаня йолудур. Бу ишьалдан Ватикан севинирди ки, католик миссионерляри цчцн бу юлкяйя йол ачылаъагдыр.

Щяля 1939-ъу ил февралын 4-дя Муссолини БФС-нин иъла-сында билдирди ки, Италийанын хариъи сийасятинин перспективляри мцяййянляшдирилмялидир. О, гейд етди ки, Италийанын ъоьрафи вязиййяти ону Аралыг дянизинин ясири етмишдир. Онун йолу баьлыдыр. Бундан сонра Италийа Судандан, Кубадан кеч-мякля Щинд океанына вя йа Шимали Африкадан Атлантик океанына чыхмалыдыр. Щяр ики щипотеза Франса, Инэилтяря иля тоггушурду. Щямчинин Муссолини обйектив вязиййяти дя гиймятляндиряряк Италийанын бу ъцр бюйцк ишьалчылыг планларына щазыр олмадыьыны баша дцшцрдц. Она эюря дя Муссолини 1939-ъу илин майында Алманийада сяфярдя олан Чианойа телефонла билдирди ки, Алманийа иля щярби иттифаг баьласын. 1939-ъу ил майын 22-дя Алманийа иля Италийа арасында «Полад пакт» имзаланды. Пактда ясас йери 3-ъц маддя тутурду. Яэяр тяряфлярдян бири диэяр бир дювлятля щярби ямялиййата башласа, мцттяфиг ону гуруда, дяниздя вя щавада бцтцн силащлы гцввяляри иля мцдафия етмяли иди. Данышыглар заманы Чиано Щитлердян йахын цч илдя Италийанын мцщарибяйя гошулмасыны тяляб етмяйяъяйи вядини алды. Лакин, гейд етмяк

лазымдыр ки, цмумзона мцщарибяси башладыьы тягдирдя Итали-йанын мцттяфиг кими узун мцддят битяряф гала билмяйяъяйи

227

айдын иди. Икинъи Дцнйа мцщарибяси яряфясиндя Италийада сянайе сцрятля инкишаф едирди.

Сянайе сащяляринин инкишаф етдирилмяси нятиъясиндя металлурэийада истещсал 1934-1939-ъу илляр ярзиндя 35%, машынгайырма сащясиндя 92% артмышды. Мцщарибя яряфясиндя Италийанын идхалында Бюйцк Британийа, АБШ вя Франсанын пайы азалмыш, Алманийа вя кичик юлкялярин пайы артмышды. Юлкянин идхалдан асылылыьыны азалтмаг мягсядиля щяйата кечирилян Автарэийа сийасяти дя нятиъя вермирди. Лакин, мцщарибяйя щазырлыг илляри Италийа инщисарчылары цчцн «гызыл яср» адланыр. Мцщарибя яряфясиндя фашист дювляти иля ири инщисарчы капиталын ялагяляри сыхлашырды. Бу да корпорасийа вя автарийа сийасятинин 6 мцщцм нятиъяси иля баьлы иди. 1934-ъц илдян 39-ъу илядяк ясас инщисарларын мянфяяти орта щесабла 80% артмышды. Тясяррцфатын щярбиляшдирилмясинин бцтцн аьырлыьы зящмяткешлярин цзяриня дцшцрдц. 1934-1939-ъу илляр ярзиндя зящмяткешлярин ямяк щаггы 67% артырылса да, Инфилйасийа да артмыш, йашайыш писляшмишди. Ящалинин чох эениш тябягялярини ящатя едян щяля фашист диктатурасы ялейщиня ачыг чыхышлара чеврилмяйян наразылыг сцрятля артырды. «Цму-миййятля, Италийа милитаристляринин ъящд етдийи бюйцк мцщарибяйя Италийа пис щазырлашырды.

1939-ъу илин пайызында хариъи сийаси хябярляр Италийа фашистляринин истядийи кими инишаф етмирди. Муссолини Щитлерин планлары щаггында щеч ня мцяййянляшдиря билмирди. Щяйат тезликля эюстярди ки, Муссолини ишин реал эедишини анламагдан

чох узагдыр. 1939-ъу ил августун 11-дя Залтебургда Риб-бентропла эюрцшян Чиано да илк андан баша дцшдц ки, Мус-солининин тяклифляри Алманийа рящбярляринин арзусуна уйьун дейил. Алманийа Полшайа гаршы мцщарибяйя ъидди сурятдя щазырлашырды. Алманийанын фяалиййят програмы щаггында Риббентроп билдирди ки, бу Фцрерин сирридир. Гярб дювлятляри Полшаны мцдафия етмядиляр вя Алманийанын гялябяси тез вя

228

щялледиъи олду. Бу андан Италийа хариъи ишляр назирлийиндя анти-алман ящвал-рущиййяси сцрятля артмаьа башлады. Муссолини ися яввялъя Щитлеря диггят етмяди. Ону Хорватийа вя Далмасийада юз пайыны алмаг марагландырырды. Щямчинин

Алманийанын Полшайа щцъумундан истифадя едяряк Йугосла-вийайа тяъавцз етмяйя чалышырды. Лакин, бир гядяр сонра Муссолини юзцня эялди. 1939-ъу ил августун 25-дя Муссолини Щитлерля «чийин-чийиня эетмяк» гярарына эялди. Щямин эцн Муссолини Щитлеря эюндярдийи мяктубунда билдирирди ки, Италийа мцщарибяйя юз щазырлыьыны эюрцр. Лакин, Италийанын мцщарибядя чыхыш етмяси цчцн йетяринъя щазырлыьы, щярби материалы вя хаммалы йохдур. 1939-ъу ил августун 27-дя Щитлер Италийанын битяряфлийи йериня йетирмяк гярары щаггында хябяр алды. Муссолини Щитлеря сюз верирди ки, бир гядяр сонра мцщарибядя чыхыш едяъяк. Щитлер беля щесаб едирди ки, Италйанлар 1914-ъц ил ойунуну тякрар едир. Лакин, о да айдын иди ки, Муссолини «битяряфлик» аддымынын зиддиня щярякят едяъяк. Битяряфлик мясялясини Муссолининин Щитлер иля онун дцшмянляри арасында васитячи рол ойнамасына инамсыз ъящд кими дя гиймятляндириliрди. Муссолини щямчинин Щитлерин тяъавцзцнц Совет Иттифагына гаршы истигамятляндирмяйя цмид едирди. 1940-ъы ил йанварында Муссолини Щитлеря эюндярдийи

мяктубунда билдирирди ки, антиболшевик мцбаризясини дайан-дырмаг олмаз. Щитлер ися ъавабында гейд едирди ки, бцтцн мясялялярин силащ эцъцня щяллини тапмаг вя сонунда гялябяйя инанмаг лазымдыр. ―Гярiбя мцщарибя‖нин давам етмяси Муссолинини наращат едирди. Чцнки, Алманийанын галиб эяляъяйи тягдирдя мцщарибядя иштирак етмяйян Италийа чыхылмаз вязиййятдя галырды. 1940-ъы ил мартын 18-дя Бrennerda Муссолини иля Щитлер эюрцшдц. Щитлер Гярб ъябщясиндя щцъума башламаьын ваъиблийини билдирди. Муссолини ися билдирди ки, Италийа мцщарибядя Алманийанын тяряфиндя чыхыш етмяйя щазырдыр. Лакин Муссолини бу щагда

229

дягиг вахт тяйин етмяди. 1940-ъы ил апрелин 6-да Муссолини баш гярарэащын ряисиня щярби ямялиййатларын планы барядя мемарандум эюндярди. Планда нязярдя тутулурду ки, Франса сярщядляриндя мцдафия ямялиййатлары апарылсын, Йугославийайа гаршы гцввя топлансын, Еэей дянизи вя Ливийада мцдафия тядбирляри эюрцлсцн, Шимали Африкада гисмяня гаршы щцъум ямялиййатлары апарылсын. 1940-ъы илин май айынын 29-да Муссолини гярарэащ ряисляринин иъласында билдирирди ки, 1940-ъы ил ийунун 5-дян етибарян Франсайа щцъум етмяк щаггында ямри эюзлясинляр. 1940-ъы ил ийунун 10-да беля бир ямр верилмякля Италийа Икинъи Дцнйа мцщарибясиня эирмиш олду.

İtaliya ikinci dünya müharibəsi illərində

1939-cu ilin avqust ayında İtaliya hökumҽti Almaniya

ilҽ birlikdҽ hҽrҽkҽt etmҽk fikrinҽ düşsҽ dҽ, sentyabrın 1-dҽ İkinci Dünya müharibҽsi başladıqda Nazirlҽr Şurası adından İtaliyanın bitҽrҽfliyi haqqında rҽsmi bҽyanat

verildi. Belҽliklҽ İtaliya gözlҽmҽ mövqeyi tutdu. 1940-cı il martın 18-dҽ Mussolini Brennerdҽ Hitlerlҽ görüşdü. Gö-

rüşdҽ Mussolininin irҽli sürdüyü "paralel mübaribҽ" apar-maq planına ҽsasҽn İtaliya Fransa sҽrhҽdlҽrindҽ müdafiҽ mövqeyi seçmҽli, Yuqoslaviyaya qarşı qüvvҽ toplamalı, Egey dҽnizi rayonu vҽ Liviyada hҽrbi ҽmҽliyyatlar aparmalı idi. İyunun 10-da Almaniya orduları Parisҽ yaxınlaşdıqda Mussolini İtaliyanın Fransanın cҽnubundan hҽrbi ҽmҽliy-yatlara girdiyini bildirdi. İyunun 18-dҽ Hitlerlҽ Mussolini

Münhendҽ görüşҽrҽk Fransa ilҽ barışıq şҽrtlҽrini müzakirҽ etdilҽr. Bu tҽkliflҽr içҽrisindҽ Fransanın işğal edilmҽsi vҽ fransız donanmasının bölüşdürülmҽsi tҽklifi dҽ var idi. İyunun 20-dҽ italyan orduları Fransa ҽrazisinҽ girdi. Hitler İtaliyanın Fransa ilҽ müstҽqil danışıqlara girmҽsini tövsiyҽ

230

etdi. İyunun 24-dҽ Romada Fransa ilҽ İtaliya arasındaki sazişҽ görҽ Fransanın cҽnubunda kiçik bir ҽrazi İtaliyaya verilirdi. Sentyabr ayında italyan orduları Afrikanın şҽr-qindҽ ingilislҽrҽ qarşı hҽrbi ҽmҽliyyatlara başlasa da, müdafiҽ mövqeyinҽ keçmҽyҽ mҽcbur oldu. İtalyan Somalisindҽn ingilis Somalisinҽ, Keniya vҽ Sudana, Livi-yadan Misirҽ hücum etmҽk cҽhdlҽri uğursuzluqla nҽticҽlҽndi.

1940-cı il sentyabrın 27-dҽ Berlindҽ Almaniyanın xa-

rici işlҽr naziri Ribbentrop, İtaliyanın xarici işlҽr naziri Çia-no vҽ Yaponiya sҽfiri birlikdҽ üçtҽrҽfli saziş imzaladılar vҽ bu saziş "Berlin-Roma-Tokio üçbucağı" kimi formalaşdı.

Hҽmin ilin oktyabr ayında İtaliyanın Yunanıstana da hücumu nҽticҽsiz oldu.

1940-cı ilin sonunda Afrikadakı italyan orduları mҽğ-

lubiyyҽtҽ uğradı. İtaliya hҽrbi hissҽlҽri Misirdҽn çıxarıldı. Bundan sonra ölkҽdҽ antifaşist ҽhval-ruhiyyҽ daha da güc-lҽndi. İtaliyanın "paralel müharibҽ" aparmaq planlarından

olan narazılıq artdı. 1941-ci ilin yazında Şҽrqi Afrika italyanlardan azad edildi. Buna baxmayaraq, İtaliya ordusunun bҽzi hissҽlҽri hҽlҽ dҽ Afrikanın şimalında hҽrbi ҽmҽliyyatları davam etdirirdi. 1942-ci il noyabrın 8-dҽ ingilis-amerikan hҽrbi hissҽlҽri Ҽlcҽzairҽ vҽ Mҽrakeşҽ çıxarıldıqdan sonra ilalyan-alman orduları çҽtin vҽziyyҽtҽ düşҽrҽk 1943-cü ilin may iyunda tҽslim oldular. Bu vҽziyyҽt Mussolini rejiminin böhranına sҽbҽb oldu. Hҽrbi ҽmҽliyyatlar aparmaq üçün neft, silah, su ҽrzaq vҽ digҽr

kҽnd tҽsҽrrüfatı mҽhsulları çatışmırdı. Mussolininin hakimiyyҽtdҽn uzaqlaşdırılması reallığa çevrildi. 1943-cü il iyulun 25-dҽ kral Viktor Emmanuil Mussolinini hakimiy-yҽtdҽn uzaqlaşdıraraq marşal Badalyonu hökumҽtin yeni başçısı tҽyin etdi. Silahlı qüvvҽlҽrin ali baş komandanlığını

231

kral öz ҽlinҽ aldı. Hökumҽtin iyulun 27-dҽ keçirilҽn birinci iclasında Böyük Faşist Şurası, xüsusi tribunal, korporasiya palatasının lҽğvi haqqında qҽrar qҽbul edildi. Belҽ ağır vҽziyyҽtdҽ yeni hökumҽtin müharibҽnin davam etdirilmҽsi barҽdҽ bҽyanatları ölkҽdҽ kҽskin narazılığa sҽbҽb oldu.

1943-cü il sentyabrın 3-dҽ amerikan-ingilis orduları Cҽnubi İtaliya ҽrazilҽrinҽ çıxarıldı. Elҽ hҽmin gün Badalyo hökumҽti ilҽ Antihitler koalisiyanın rҽhbҽrlҽri arasında Siciliya adasında bağlanan sazişҽ ҽsasҽn İtaliya ordusu hҽrbi

ҽmҽliyyatları dayandırdı. Almaniya ordu hissҽlҽri tҽrҽfin-dҽn Roma üçün tҽhlükҽ yarandığından Badalyo hökumҽti vҽ kral ölkҽnin cҽnubunda müttҽfiq ordularının nҽzarҽtindҽ olan ҽraziyҽ köçdü. İki hҽftҽ müddҽtindҽ alman orduları bütün Şimali vҽ Mҽrkҽzi İtaliyanı işğal edҽrҽk Romaya daxil oldu. Belҽliklҽ, ölkҽ ҽrazisi iki yerҽ parçalandı. Sentyabrın 23-dҽ Hitlerin iştirakı ilҽ Mҽrkҽzi vҽ Şimali İtaliyada Mussolini başda olmaqla İtaliya Sosial Respublikasının yaradılması elan edildi. 1943-cü ilin noyabr ayında Veron

şҽhҽrindҽ faşist partiyasının yeni proqramı qҽbul edildi. Proqramda Xalq Müҽssislҽr Mҽclisinin yaradılması, seçki sisteminin demokratiklҽşdirilmҽsi vҽ s. vҽd edildi. Lakin Veron qurultayı italyan faşistlҽrinin sonuncu qurultayı olduğundan bu proqram yerinҽ yetirilmҽdi.

1943-cü il sentyabrın 9-da Romada yaradılan bütün antifaşist qüvvҽlҽri birlҽşdirҽn Milli Azadlıq Mҽrkҽzi Komitҽsi italyan xalqını antifaşist müharibҽyҽ çağırdı. İtaliyada müqavimҽt hҽrҽkatının qҽrargahı - Milanda

yerlҽşirdi. 1943-cü ilin payızında Şimali İtaliyada başlanan partizan müharibҽsi bütün ölkҽni bürüdü. Bu hҽrҽkatda azҽrbaycanlılar da fҽal iştirak etdi. Ölkҽnin cҽnubunda ingilis-amerikan komandanlığının yardım göstҽrdiyi Badal-yo hökumҽti vҽ kral ilҽ Eyzenhauer arasında İtaliyanın

232

tҽslim olması haqqında aktı 1943-cü ilin sentyabrın 29-da Malta adasında imzaladı. 1943-cü il oktyabrın 13-dҽ Bodolyo hökumҽti Almaniyaya müharibҽ elan etdi. Antihitlerçi koalisiyaya daxil olan ölkҽlҽr bundan sonra İtaliyanı faşizmҽ qarşı döyüşҽn dövlҽt kimi tanıdı.

İtaliya mҽsҽlҽsi 1943-cü ilin oktyabr ayında Moskvada ABŞ, böyük Britaniya vҽ SSRİ xarici işlҽr nazirlҽrinin konfransında müzakirҽ edildi. Konfransda qҽbul edilҽn "İtaliya haqqında bҽyyҽnamҽ"dҽ italyan xalqına demokratik

prinsiplҽr ҽsasında hҽyatını qurmaq hüququ verildi. İtaliya mҽsҽlҽsinҽ dair tҽrkibinҽ SSRİ, Böyük Britaniya, ABŞ, Fransa müqavimҽt hҽrҽkatı, Yuqoslaviya vҽ Yunanıstan nümayҽndҽlҽrinin daxil olduqları Mҽslҽhҽt Şurası yaradıldı. 1943-cü il noyabrın 30-da Mҽslҽhҽt Şurasının ilk iclasında italyan hökumҽtinin tҽrkibini genişlҽndirmҽk barҽdҽ qҽrar qҽbul edildi. Cҽnubi İtaliya ҽrazisi İtaliya hökumҽtinin nҽzarҽtinҽ verildi.

Mussolini hҽlҽ nҽzarҽtindҽ olan ҽrazilҽrdҽ ona

xҽyanҽt etmiş silahdaşlarmı hҽbs etdirdi. 1944-cü il yanvarın 8-dҽ Veronda onların üzҽrindҽ mҽhkҽmҽ prosesi quruldu. Keçmiş xarici işlҽr naziri Çiano, marşal Emilio de Bono, Karlo Pareçi vҽ b. mҽhkҽmҽnin hökmü ilҽ güllҽlҽndi.

1944-cü il aprelin 21-dҽ Palermoda Badalyonun yeni koalisiyalı hökumҽti yaradıldı. Mayın 12-dҽ müttҽfiq orduları İtaliya cҽbhҽsindҽ hücuma başladı. İyunun 4-dҽ ingilis-amerikan orduları Romaya daxil oldu. Roma azad edildikdҽn sonra Mussolininin başçılıq etdiyi Sosial Res-

publikanın böhranı daha da dҽrinlҽşdi. Mussolini paytaxtı İsveçrҽ ilҽ sҽrhҽddҽki kiçik kurort şҽhҽrciyi olan Saloya köçürdü. Bu respublika şҽhҽrciyin adı ilҽ "Salo Respubli-kası" adlandırıldı.

233

1944-cü il dekabrın 29-da Bodolyo hökumҽti faşizmin kökünün kҽsilmҽsi, 1945-ci il yanvarın 20-dҽ isҽ irqi qanunların lҽğv edilmҽsi haqqında dekretlҽr verdi. Ölkҽdҽ fҽaliyyҽt göstҽrҽn Partizan hҽrҽkatı ilҽ ingilis-amerikan ordularının hҽrbi ҽmҽliyyatları ҽlaqҽlҽndirildi. 1945-ci il aprelin 25-dҽ ölkҽni milli üsyan bürüdü. Alman ҽsgҽri şinelini geymiş Mussolini aprelin 27-dҽ İsveçrҽ sҽrhҽdi yaxınlığında hҽbs olundu. Onun ҽlҽ keçirilmҽsindҽ azҽr-baycanlı partizanlar da iştirak etdi. 40 mindҽn çox adam

ҽsir alındı. 1945-ci il aprelin 28-dҽ Mussolini vҽ yanındakı 16 nҽfҽr güllҽlҽndi. Salo Respublikası süqut etdi. 1945-ci il mayın 2-dҽ İtaliyadakı alman orduları tҽslim oldu. İtaliyanın faşizmdҽn azad edilmҽsi ölkҽnin gҽlҽcҽk siyasi inkişafmı müҽyyҽnlҽşdirmҽk zҽruriliyini irҽli sürürdü.

234

İTALIYA İKİNCİ DÜNYA MÜHARİBƏSİNDƏN

SONRAKI DÖVRDƏ (1945-2010-cu illər)

İkinci Dünya müharibəsinin İtaliya üçün nəticələri. 1945 – ci ilin 25 aprel milli üsyanı İtaliyanın azad edilmҽsini hҽll etdi, ölkҽdҽ inqilabi yüksҽlişҽ böyük ümid yaratdı. Sözün hҽqiqi mҽnasında İkinci dünya müharibҽsinin nҽticҽlҽri İtaliyada köklü dҽyişikliklҽrҽ sҽbҽb oldu. Milli tҽsҽrüfatın müxtҽlif sahҽlҽrinҽ rҽhbҽrlik edҽn faşist korporasiyaları mҽhv edildi. Sҽhmdar kompaniyaların sayı müharibҽҽdn

sonra xeyli azaldı. Müharibҽ İtaliyada böyük itkilҽrҽ sҽbҽb oldu. 450 min nҽfҽr müharibҽdҽ hҽlak oldu. 3 milyon adam evsiz qalmışdı. Bütün müsҽssiҽlҽrin 1/3-i, dҽmiryollarının, 1/4 – i, körpülҽrin 1\3 sıradan çıxmışdır. İtaliya öz milli donanmasının 9/10 – dan mҽhrum olmuşdur. Xammal vҽ yanacaq qatılmadığına görҽ zavod vҽ fabriklҽr dayanmışdı. Müharibҽnin son ilindҽ sҽnaye istehasalının ümumi hҽcmi müharibҽdҽn ҽvvҽlki sҽviyyҽyҽ nisbҽҽtn iki dҽfҽ aşağı enmişdir. 1945 – ci ilin sonuna yaxın İtaliyada iki milyonluq

işsizlҽr ordusu var idi. Kҽnd tҽsҽrüffatı daha ağır vҽziyyҽtdҽ idi. Mҽhsul yığımı müharibҽdҽn ҽvvҽlkinҽ nisbҽtҽn 1/3 qҽdҽr azalmışdı. Adama gündҽ 200 qr çörҽk verilirdi. Ölkҽyҽ ABŞ – dan ҽrzaq mҽhsulları gҽtirilirdi. Müharibҽdҽn sonra müttҽfiqlҽrin hҽrbi inzibati idarҽsi İtaliya iqtisadiyyatına nҽzarҽt etmҽyҽ çalışır vҽ ABŞ kapitalının ölkҽyҽ müdaxilҽsi güclҽnirdi.

Müharibҽdҽn sonra da avtomobil sҽnayesindҽ ―Fiat‖, kimya sҽnayesindҽ ―Montekatini‖, ―Pirelli‖ kimi inhisarlar

aparıcı rol oynayırdılar. Müharibҽdҽn sonra İtaliya torpaq mülkiyyҽtinin yüksҽk sҽviyyҽdҽ mҽrkҽzlҽşdiyi bir ölkҽ olaraq qalırdı. Kҽndlilҽrin 80% - ҽ qҽdҽri aztorpaqlı vҽ torpaqsız idi.

235

Italiyanın özünҽmҽxsus problemlҽrindҽn biri Cҽnub mҽslҽsi idi. Cҽnubi İtaliya Şimali İtaliyanın müstҽmlҽkҽsi sҽviyyҽsindҽ idi. Burada sҽnaye son dҽrҽcҽ zҽif inkişaf etmişdir. Burada feodalizmin qalıqları son dҽrҽcҽ güclü idi. Cҽnubda hҽyat sҽviyyҽsi dҽ Şimalla müqayisҽdҽ çox aşağı idi. Yüzlҽrlҽ qҽsҽbҽdҽ mҽktҽb vҽ tibb mҽntҽqҽsi yox dҽrҽcҽsindҽ idi. Uşaqların 20% - i mҽktҽbҽ getmirdi. Bҽzҽn Cҽnubi Şimalın müstҽmlҽkҽsi dҽ hesab edirdilҽr. Bütün bunlar müharibҽҽdn sonra Cҽnubdan ҽhalinin xarici

ölkҽlҽrҽ axının sürҽtlҽnmҽsinҽ sҽbҽb oldu. Ölkҽdҽ müharibҽdҽn qabaq mövcud olan siyasi

partiyaların da fҽaliyyytҽindҽ bir dҽyiçiklik yarandı. Liberallar partiyası artıq ölkҽdҽ öz hegemonluöunu bҽrpa edҽ bilmҽdi. Müharibҽnin gedişindҽ, yҽni 1943 – cü ildҽn Vatikan kitabxanasının müdiri de Qasperi tҽrҽfindҽn tҽşkil edilmiş Xristian demokratlar Partiyası (XDP) hakim partiya rolunu oynamağa başladı. Bu partiya kilsҽ aparatının. Dini idelogiyanın kömҽyi ilҽ ҽhalinin geniş

tҽbҽqlҽrini öz ҽtrafına yığmağı bacardı. XDP – nın artıq 1946 – cı ildҽ 600 min üzvü var idi.

Faşizm dövründҽ dҽ fҽaliyyҽtini dayandırmayan Hҽrҽ-

katı partiyasının isҽ bu dörvdҽ üzvlҽrinin sayı xeyli artmışdır. Hҽlҽ 1943-1945- ci illҽrdҽ o, sosial islahatlar proqramı ilҽ çıxış etmyҽ başladı ki, bu da onun soisal bazasının daha da genişlҽnmҽsi üçün imkan yaratdı. Liberallar partiyası İtaliyanın ҽnҽnҽvi partiyası olub qeyri-inhisarçı orta burjuaziyanın mҽnafeyini müdafiҽ edirdi vҽ

onun ҽsas ideya platforması azad kapitalistcҽsinҽ rҽqabҽt şüarı idi. O dövlҽtin iqtisadiyyata müdaxilҽsinin qҽti ҽleyhinҽ çıxırdı. Onun sol qanadı 1960-cı ildҽ sosial - demokratlarla birlҽşdi.

236

Respublika partiyası 1832-ci ildҽ tҽşkil edildi ki, İtaliyanın ҽn qҽdim partiyalarından biri idi. O, İtaliyanın birlҽşdirilmҽsindҽ mühüm rol oynamış vҽ rҽsmҽn Cuzeppe Madzininin ideyalarını müdafiҽ etmişdir. Bu partiyanın tҽrkibini xırda burjuaziya tҽşkil edirdi. Bu partiya dövlҽtin iqtisadiyyata fҽal müdaxilҽsi tҽrҽfdarı olmaqla yanaşı, antikommunist mövqedҽ dayanırdı.

Sosial - demokrat partiyası 1947-ci ildҽ İtaliya sosialist partiyasının parçalanması nҽticҽsindҽ yaranmışdı. Onun

mövqeyi Sosialist İnternasionalının başqa partiyaların möv-qeyi ilҽ üst - üstҽ düşürdü. Bu partiyanın lideri Cuzeppe Sa-raqat beynҽlxalq sosial - demokratiyada nisbҽtҽn sol möv-qedҽ dayanırdı. O belҽ hesab edirdi ki, konkret siyasi müba-rizҽdҽ prinsipcҽ kommunistlҽrlҽ ҽmҽkdaşlıq etmҽk müm-kündür. Bunun nҽticҽsindҽ o, 1960-cı ildҽ respublikanın prezidenti seçildi.

İtaliya üçün xarakterik olan hallardan biri o idi ki, müharibҽdҽn sonra İtaliya Kommunist Partiyası ҽn geniş sosial bazaya malik olan partiya idi.

1934-cü ildҽn başlayaraq 1956-cı ilҽ qҽdҽr kommunist-lҽrlҽ sosialistlҽr vahid antifaşist cҽbhҽdҽ birlҽşsҽlҽr dҽ, 1956-cı ildҽ sosialistlҽr bu cҽbhҽdҽn çıxmaqla bu cҽbhҽ öz fҽaliyyҽtini dayandırmış oldu. Lakin buna baxmayaraq kommunistlҽrin yenҽ dҽ ayrı - ayrı problemlҽr üzrҽ katolik hҽrҽkatı, parlamentdҽ xırda burjua dairҽlҽrinin mҽnafeyini müdafiҽ edҽn sosial - demokratlar vҽ respublikaçılar ҽmҽk-daşlığı davam edirdi. Bu ҽmҽkdaşlıq isҽ antikommunist hҽrҽkatını zҽiflҽdirdi.

Faşizmin hakimiyyҽt başında olduğu bir dövrdҽ fҽhlҽlҽrin sayında dҽyişikliklҽr baş verdi. Sҽnayelҽşmҽ nҽticҽsindҽ onun çҽkisi artdı. Hҽlҽ 1941-ci ildҽ ҽhalinin siyahıya alınmasına görҽ, fҽhlҽ sinfi İtaliya ҽhalisnin 33%-ni

237

tҽşkil edirdi. Onun avanqard dҽstҽsi olan İtaliya Kommu-nist partiyası isҽ kütlҽlҽrlҽ sıx ҽlaqҽ nҽticҽsindҽ artıq müharibҽnin sonunda ҽn çox saylı partiyası olmuşdu. O öz sıralarında tҽkcҽ fҽhlҽlҽri deyil, hҽm dҽ kҽndlilҽri vҽ ziyalıları da birlҽşdirirdi. 1945-ci ilin sonunda onun üzvlҽrinin sayı 1.7 milyona çatmışdı. 1945 – ci ildҽ İtaliya sosialist partiyası da 700 min adamı brilҽşdirirdi.

1947-ci ildҽ faşist tipli İtaliya sosial hҽrҽkat partiyası da yaradıldı.

İtaliya müharibədən sonrakı ilk illərdə (1945-1953-cü

illər). Bütün siyasi partiyaların iştirakı ilҽ 1945 – ci il iyunun 15-dҽ koalisiyalı hökümҽt tҽşkil edildi ki, bu hökümҽtdҽ baş nazir vҽzifҽisni Hҽrҽkҽt partiyasından olan Ferruçço Parri tutdu. 1945 – ci il iyunun 21- dҽ Parri öz kabinetini tҽşkil etdi. Baş nazirin müavini Sosialist partiyasının lideri P.Nen-ni, Xarici işlҽr naziri A.De Qasperi, hüquq naziri Tolyatti, ticarҽt naziri Dj.Qronki, maliyyҽ naziri M.Skoççimarro, kҽnd tҽsҽrüffatı naziri F.Qullo oldu.

Parri hökümҽtinin ҽn çox qarşılaşdığı çҽtinliklҽrdҽn biri dövlҽt aparatının faşist ünsürlҽrindҽn tҽmizlҽmҽk oldu. Parri öz hökümҽtinin siyasi bazası möhkҽmlҽndirmҽyҽ çalışırdı. XDP-nin mövqeyinin getdikcҽ möhkҽmlҽnmҽsi Parri hökümҽtini istefaya getmҽyҽ mҽcbur etdi. Kommunistlҽr vҽ sosialistlҽr dҽ de Qasperini müdafiҽ edirdilҽr. 1945-ci ilin dekabrın 10-da De Qasperi özünün birinci kabinetini tҽşkil etdi. Bu kabinetdҽ liberallardan başqa, bütün partiyaların nümayҽndҽlҽri tҽşkil edilmişdi. De

Qasperi tezliklҽ antikommunist vҽ amerikapҽrҽst mövqe tutmağa başladı.

İngilis-amerikan qoşunlarının 1947-ci ilin sonuna qҽdҽr Şimali İtaliyada qalmasından istifadҽ edҽrҽk de Qasperi müqavimҽt hҽrҽkatı dövründҽ yaranmış siyasi

238

institutları lҽğv etmҽk yolunu götürdü. Bununla bҽrabҽr kommunist nazirlҽrin tҽkidi ilҽ ölkҽdҽ zҽhmҽtkeşlҽrin mҽnafeyinҽ xidmҽt eҽdn bir sıra tҽdbirlҽr görüldü. Ölkҽdҽ qarşıda duran ҽsas vҽziflҽrҽdҽn biri İtaliyanın dövlҽt quruluşu mҽslҽsi idi. Bunun üçün müsҽssislҽr mҽclisinin çağrılması nҽzҽrdҽ tutulurdu. Müҽssilҽr Mҽclisinin ҽsas vҽzifҽsi respublika quruluşunun konstitusiyasını hazırlamaqdan ibarҽt idi ki, bu konstitusiya ölkҽnin gҽlҽcҽk inkişafı vҽ demokratik azadlıqlar üçün tҽminat vermҽli idi.

Kommunist partiyası aqrar vҽ sҽnaye sahҽsindҽ ҽsaslı islahatlar keçirilmҽsini tҽlҽb edirdi.

1946-cı ilin aprelindҽ keçirilҽn bҽlҽdiyyҽ seçkilҽri siyasi partiyalar arasında qüvvҽlҽr nisbҽtini müҽyyҽn etdi. Kommunist, sosialist, hҽrҽkҽt partiyası bütün sҽsҽlҽrin 50%- nin çoxunu topladı. XDP isҽ sҽslҽirn 40%-ni almaqla kütlҽvi sosial bazaya malik olduğunu göstҽrdi. Sağ partiyalar cҽmisi 10% sҽs aldılar. XDP iri inhisarçı burjuaziyanın siyasi vҽ iqtisadi mövqeyini qoruyub saxlayan aparıcı qüvvҽ oldu.

1946 cı ilin mart ayının 20-dҽ Müҽssislҽr Mҽclisninҽ seçkilҽr haqqında qanun qҽbul edildi. İtaliya tarixindҽ ilk dҽfҽ olaraq qadınlar da kişilҽrlҽ bҽrabҽr seçkilҽrdҽ iştirak edҽ bilҽrdilҽr. Monarxistlҽrlҽ respublikaçılar arasında müabrizҽ kҽskin xarakter aldı. 1946-cı il iyunun 2-dҽ keçirilҽn referendumda ҽahlinin 12.7 milyonu respublikaya, 10.7 milyonu isҽ monarxiyaya sҽs verdi. Ölkҽnin cҽnub ҽhalisnin ҽkҽsriyyҽti monarxiyaya sҽs vermişdi. Bunun sҽbҽbi isҽ cҽnubun kҽndli kütlҽlҽrinin şüur sҽviyyҽsinin

aşağı olması ilҽ ҽlaqҽdar idi. Ölkҽnin Şimal vҽ Mҽrkҽz ҽhalisi isҽ respublikaya sҽs verdi. Respublikanın qurulması İtaliya müqavimҽt hҽrҽkatının ҽn böyük uğurlarından biri hesab edilҽ bilҽrdi. Belҽliklҽ, ölkҽdҽ respublika quruluşu bҽrqҽrar oldu. Demokratik qüvvҽlҽrin tҽzyiqi altında II

239

Umberto İtaliyanı 1946-cı il iyunun 13-dҽ tҽrk etmҽyҽ mҽcbur oldu. Müharibҽdҽn sonrakı dövrdҽ AB-ın İtaliyanın daxili işlҽrinҽ müdaxilҽsi güclҽndi. 1947-ci ilin yanvarında ABŞ-ın dövlҽt katibi Marşall bildirdi ki, ABŞ ancaq o şҽrtlҽ Avropa ölklҽirnҽ yardım edҽ bilҽr ki, bu ölkҽlҽrdҽ burjua quruluşu bҽrqҽrar olsun. ABŞ hҽmçinin İtaliyaya da bildirdi ki, İtaliya hökümҽti öz tҽrkibindҽn kommunist vҽ sosialist nazirlҽri kҽnarlaşdıracağı tҽqdirdҽ ABŞ ona yardım

edҽcҽkdir. ABŞ İtaliyaya bu iş görülҽcҽyi tҽqdirdҽ 100 milyon dollarlıq istiqarz vermҽyi vҽd edirdi. De Qasperi kommunist vҽ sosial ist nazirlҽri hökümҽtin tҽrkibindҽn istefa vermҽyҽ mҽcbur etdi. 1947-ci ilin fevral ayının 10- da Parisdҽ İtaliya ilҽ sülh müqavilҽsi bağlandı. İtaliya öz müsҽtmlҽkҽlҽrindҽn mҽhrum oldu. Kiçik bir ҽrazini (9 min kv km) Fransa vҽ Yuqosla-viyaya güzҽştҽ getdi. O, SSRİ, Yuqoslaviya, Albaniya vҽ Efiopiyaya tҽzminat vermҽyi öhdҽsinҽ götürdü. Müqavilҽ faşist tҽşkilatlarının

yaradılmasını qadağan etdi, hҽrbi qüvvҽlҽrin sayının 300 min nҽfҽrdҽn artıq olmamaq şҽrti ilҽ mҽhdudlaşdırdı. Müqavilҽdҽ hҽmçinin ingilis – amerikan qoşunlarının ölkҽdҽn çıxarılması nҽzҽrdҽ tuturdu. Müҽssislҽr Mҽclisinin qҽrarı ilҽ ölkҽdҽ konstitusiya layihҽsi hazırlanması işinҽ başlanıldı.Müҽssilҽr Mҽclisindҽ İSP vҽ İKP möhkҽm mövqeyҽ malik idilҽr vҽ XDP-nin sol qanadı ilҽ birlikdҽ demokratik konstitusiya işlҽyib hazırladılar. O, söz, mҽtbuat, yığıncaq azadlığını, ҽmҽk hüququnu, aqrar

islahatın vacibliyini vҽ müҽssislҽrin idarҽ olunmasında fҽhlҽlҽrin iştirakını elan etdi, siyasi vҽ dini sҽbҽblҽrҽ görҽ ayrı-seçkiliyi qadağan etdi. Katolisizm prinsiplҽrinҽ uyğun olaraq boşanma qadağan olunsa da, konstitusiya qadınların hüquq bҽrabҽrliyini elan etdi. Faşist tҽşkilatlarının

240

mövcudluğu vҽ fҽlaiyyҽti yolveril-mҽz sayılırdı. Kral ailҽsinҽ mühacirҽtdҽn İtaliyaya qayıtma-ğa icazҽ verilmҽdi. Andlı mҽhkҽmҽ tҽtbiq olundu vҽ mҽhkҽmҽ hakimiyyҽti tamamilҽ müstҽqil elan edildi.

Konstitusiyaya görҽ qanunverici hakimiyyҽt ümumi sҽsvermҽ yolu ilҽ beş il müddҽtinҽ seçilҽn parlamentҽ mҽxsusdur. Parlament iki palatadan – aşağı palata olan deputatlar paltasından vҽ yuxarı palata olan senatdan ibarҽtdir. Deputatlar palatasına 18 yaşdan, senata isҽ 25

yaşdan seçirlҽr. Deputatlar palatasında nisbҽtҽn çox yer alan partiya rҽhbҽrlҽrindҽn biri hökümҽti tҽşkil edir. Adҽtҽn hökumҽt bir neçҽ partiyanın nümayҽndҽlҽrindҽn ibarҽt olur Prezident hҽr iki palatanın birgҽ iclaısnda 7 il müddҽtinҽ seçilir. Onun sҽlahiyyҽtlҽri mҽhduddur, icraedici hakimiyyҽt ҽmҽli olaraq Nazirlҽr Şurasına mҽxsusdur. Proporsional seşçki siteminin hҽyata keçirilmҽsi ҽn mühüm demorkratik naliyyҽtlҽrҽdn biri idi, bunun sayҽsindҽ parlamentd ҽ yerlҽr hҽr bir partiyanın real nüfuzuna uyğun olaraq bölüşdürülür.

İtaliyada çoxpartiyalı sistem tҽşҽkkül tapmışdır. Doqquz ümummili vҽ çoxlu mҽhҽlli partuyalar mövcuddur. Konstitusiya 1948 ci il yanvarın 1 – dҽn qüvvҽyҽ mindi, apreldҽ isҽ parlament seçkilҽri oldu. 8 milyondan çox sҽs toplamış İSP, İKP vҽ digҽr sol partiyalar vҽ tҽşkilatlar Xalq Demorratik Cҽbhҽsindҽ birlҽşdilҽr. ABŞ – ın verdiyi kredit vҽ borc hesabına İtaliya hökumҽti iqtisadi çҽtinliklҽri aradan qaldırmağa nail oldu, XDP böyük müvҽffҽqiyҽt qazanaraq 12.7 milyon sҽs aldı. İtaliya respublikasının

qurulması başa çatdı. De Qasperi xristian – demokrat, liberal vҽ respublikaçılardan ibarҽt hökümҽt tҽşkil etdi. De Qasperinin tҽşkil etdiyin bu Hökumҽtin tҽrkibinҽ hҽmçinin sosial – demokratlar da daxil oldu. Mҽrkҽz adlanan koalisiya xrsitian – demokratların ҽsas dayağı

241

oldu. Öz hakimiyyҽtini möhkҽmlҽndirdikdҽn sonra xristian – demokratlar klerikal polis rejimi yaratmaq kursunu götürdülҽr. 1949 – cu ilin fevralında De Qasperi Papadan audensiya aldı. Papa XII Piy De Qasperinin siyasi xҽttini bҽyҽndi vҽ XDP nin İtaliyada rҽhҽbr rolunu tanıdı.

Katolik tҽşkilatlarının ölkҽdҽ müxtҽlif növdҽ fҽaliyyҽti qeyri – ad i dҽrҽcҽdҽ güclҽndi. Bu tҽşkilatların üzvlҽrinin syaı 1953-cü ildҽ 2.5 milyon nҽfҽrҽ çatmışdı. İtaliya zҽhmҽtkeşlҽrinin Xristian assosiyası da kütlҽvi xarakter

aldı. O, hҽmkarlar tҽşkilatının parçalanamasında xüsusi rol oynadı. Kilsҽ fҽal surҽtdҽ xalq maarifinҽ müdaxilҽ edir, ölkҽdҽ katolik mҽktҽblҽrinin sayını artırır vҽ İtaliya mҽdҽniyyҽti üzҽrindҽ nҽzҽrҽti hҽyata keçirmҽyҽ çalışıdrı.

De Qasperinin siyasҽti xristian demokratların mҽrkҽz qanadının xҽttini ifadҽ edirdi. 1940-cı ilin sonunda ölkҽdҽ tҽtilҽr geniş vüsҽt aldı. 1948-ci ilin iyulunda baş verҽn ümumi tҽtildҽ 7 milyon adam iştirak edirdi vҽ ölkҽdҽ bu xҽtdҽn narazılıq artırdı. 1949 – 1952-ci illҽrin mübarizҽsi

nҽticҽsindҽ zҽhmҽtkeşlҽr müxtҽlif kateqoriyalar üzrҽ ҽmҽk haqlarının 5%-dҽn 15% -ҽ qҽdҽr artırılmasına nail oldular.

1948-ci ilin iyunun 28-dҽ ABŞ-la İtaliya arasında ABŞ-ın İtaliyaya iqtisadi kömҽk (―Marşal planı‖ üzrҽ) göstҽr-mҽsi barҽdҽ saziş imzalandı. Fҽhlҽ partiaylarının qҽti müxa-lifҽtdҽ olmalarına baxmayaraq İtaliya parlamenti xristian – demokratların üstünlüyü şҽraitindҽ bu sazişi ratifikasiya etdi. ―Marşal planı‖ na görҽ ABŞ-dan İtaliyaya müxtҽlif çeşidli mҽhsullar, xammal vҽ ҽrzaq mҽhsulları, sҽnaye avadanlığı göndҽrilmҽyҽ başladı. Ümumiyyҽtlҽ 1948 – 1949 – cu illҽrdҽ İtaliya ABŞ-dan 1.5 milyard dollar dҽyҽrindҽ yardım aldı. Bu yardım nҽticҽsindҽ İtaliyada strateji obyektlҽr, yollar, körpülҽr, aerdromlar tikildi, cҽnubdun bҽrpası üçün mühüm tҽdbirlҽr hҽyata keçirildi. ―Marşal

242

planı‖nın kömҽyi illҽ İtaliyada sҽnayenin yenidҽn qurulması başa çatdı. Sҽnayenin ҽsa sahҽlҽrindҽ istehsal 1950-1951-ci illҽrdҽ müharibҽҽdn ҽvҽvlki sҽviyyҽyҽ çadı. Bununla da İtaliya sҽnaye yüksҽlişi zonasına daxil oldu.

―Marşal planı‖nın mühüm xüsusiyyҽtlҽrindҽn biri ABŞ kapitalının İtaliya iqtisadiyyatına müdaxilҽsi idi. ―Marşal planı‖ nın İtaliya üçün mühüm nҽticҽlҽrindҽn biri dҽ ondna ibarҽt oldu ki, İtaliaynın ABŞ – dan hҽrbi – siyasi asılılğı güclҽndi.

Bütün bunlarla bҽrabҽr sҽnayenin yenidҽn qurulması illҽrindҽ iqtisadiyyat sahҽsindҽ gҽrgin vҽziyyҽt yaranmış oldu. Xırda vҽ orta müҽssisҽlҽrin ҽksҽriyyҽti iflasa uğradı. İşsizlik xroniki xaraketr daşımağa başladı. Ölkҽdҽn hҽr il 150 min nҽfҽrin xaricҽ mühacirҽt etmҽsinҽ baxmayaraq ölkҽdҽ 2 milyon nҽfҽrdҽn çox işsiz var idi.

1950-1953-cü illҽrdҽ milli sҽnayenin müdafiҽsi uğrunda hҽrҽkat geniş vüsҽt aldı. 1953-cü ildҽ Florensiyadakı ―Pione‖ zavodunun metallurq – fҽhlҽlҽri böyük qҽlҽbҽ

qazandılar. Fҽhlҽ deputatlar parlamentҽ elektroenergetika vҽ

kimya sҽanyesi inhisaralrının millilҽşdirilmҽsi haqqında qanun layihҽsi tҽqdim etdilҽr. Lakin o, XDP üzvlҽrinin parlamentdҽki ҽksҽriyyҽit tҽrҽfindҽn rҽdd edildi vҽ qüvvҽyҽ minmҽdi.

1949-cu ildҽ ölkҽdҽ böyük ҽks – sҽdaya sҽbҽb olan hadisҽlҽrdҽn bir dҽ İtaliyanının Şimali Atlantika paktına – NATO-ya daxil olması mҽslҽsi idi. 8 milyon İtaliya

vҽtҽndaşının imzası ilҽ parlamentҽ etiraz sҽnҽdi göndҽrildi ki. İtaliya NATO – ya daxil edilmҽsin.

1949-cu ilin iyulunda parlament Şimali Atlantika blokunun ratifikasiya edilmҽsi mҽslҽsini müzakirҽ etdi. İtaliya hökümҽti 1950-ci ildҽ ölkҽdҽ ABŞ hҽrbi bazalrının

243

yerlҽdirilmҽsinҽ razılıq verdi. 1950-ci ilin yanvarında İtaliya ilҽ ABŞ arasında ―müdafiҽ mҽqsҽdi ilҽ qarşlıqılı yardım haqqında‖ müqavilҽ izmalandı. İtaliyanın silahalndıırlması planı hҽyat a keçirilmҽyҽ başladı. Buna etiraz ҽlamҽti olaraq 1949-cu ildҽ İtaliyada sülh tҽrҽfdarlarının geniş demokratik hҽrҽktaı başladı. De Qasperinin xarci siyasҽt kursu xristian – demokratlar tҽrҽfindҽn dҽ tҽnqid edilmyҽ başladı.

XDP-nin rҽhbҽr dairҽlҽri özlҽrinin seçkiqabağı vҽd etdiklҽri sosial proqramlarının hҽyata keçirilmҽsinҽ

tҽlҽsdilҽr. 1948-ci il seçkiqabağı platformalaırında XDP aqrar islahatlar keçirmҽyi, işsizlik problemini vҽ Cҽnub mҽsҽlҽsini hҽll etmҽyi vҽd etmişdilҽr. XDP –nin sol qanadının tҽkidi ilҽ XDP-nin II qurultayında (1949-cu ilin yayı) belҽ bir qҽrar qҽbul edildi ki, sosial – iqtisadi islahatların hҽyata keçirilmҽsinҽ başlamaq lazımdır. Lakin bu ancaq 1949-1950-ci illҽrdҽ ölkҽdҽ sinfi mübarizҽnin kҽskinlҽşmҽsi nıticҽsindҽ hҽyata keçirilmҽyҽ başladı.

Ölkҽdҽ ҽmҽk planı ҽtrafında nisbҽtҽn kҽskin mübarizҽ

getmҽyҽ başladı. Bu plan Ümumittifaq Ҽmҽk Konfedarsi-yasının (1949-cu ilin oktyabrında olmuş) II milli qurultayın-da irҽli sürüldü vҽ 1950-ci il ҽrzindҽ isҽ dҽqiq işlҽnib hazırlandı. Ҽmҽk planı ölkҽ iqtisadiyyatının bҽrpası vҽ inki-şafının proqramını da irҽli sürdü. Ҽmҽk planının ҽn mühüm tҽrkib hissҽsi sҽnaye vҽ aqrar sahıdҽ dҽrin demokratik islahatların hҽyata keçirilmҽsi idi. Ҽmҽk planında ҽsas vҽzi-fҽ kimi feodal qalıqlarının vҽ inhisarların iqtisadi nҽzarҽ-

tinin lҽğv etmҽk olduğu göstҽrilirdi.

Ҽmҽk planında anti-inhisar tҽdbirlҽri görmҽk, hҽmçi-nin sҽnayenin bir sıra sahҽlҽrinin millilҽşdirilmҽsi, dövlҽtin iqtisadiyyata fҽal müdaxilҽsi mҽsҽlҽsi dҽ nҽzҽrdҽ tutulurdu. Ҽmҽk planı ilҽ ҽlqҽdar olaraq 1949-1953-cü illҽrdҽ işsizlҽr hҽrҽkatı genişlҽndi, hҽmçinin Cҽnubun iqtisadiyyatının dir-

244

çҽlmҽsi uğrunda xalq kütlҽlҽrinin hҽrҽkatı, milli sҽnayenin müdafiҽsi uğrunda mübarizҽ dҽ güclҽndi. Bu kütlҽvi hҽrҽkatlardan ҽn maraqlısı kҽndlilҽrin Sicilyada, İtaliyanın cҽnubunda boş mülkҽdar torpaqları tutmaları idi. Hökümҽt onlara qarşı polisin gücündҽn istifadҽ etmҽyҽ mҽcbur oldu. 1949-cu ilin dekabrında Romada latifundiyalara qarşı ümumkҽndli qurultayı çağrıldı. Qurultay torpaq islahatı layihҽsini bҽyҽndi.

Kütlҽlҽrin tҽzyiqi vҽ sol partiyaların tҽkidi ilҽ XDP

aqrar islahatlar mҽslҽsini parlamentҽ çıxartdı. Uzun müzakrilҽrҽdҽn sonra parlamentdҽ Mҽrkҽz, Cҽnub İtaliya vҽ Siciliyanı ҽhatҽ edҽn üç hissҽdҽn ibarҽt torpaq islahatı keçrilmҽsi barҽdҽ qanun qҽbul edildi.

Aqrar islahat nҽticҽsindҽ İtaliyada kҽndlilҽrin ҽlinҽ 1.5 milyon hektara qҽdҽr torpaq keçdi. Bu isҽ o demık idi ki, Cҽnubda vҽ Sicliyada mülkҽdar malikҽnҽlҽri – latfundiya-ların xeyli hissҽsi mövcud olmaqda davam edir. Aqrar islahatınn yarımçıq keçiirlҽmҽsini nҽinki kommunistlҽr vҽ

sosialistlҽr, hҽtta XDP – nin sol qanadının ҽn görkҽmli liderlҽrindҽn olan C.Qronki vҽ Fonfani dҽ tҽnqid etdilҽr.

1949-1950-ci lllҽrdҽ şҽhҽr vҽ kҽndi bürümüş işsizliyҽ vҽ yoxsulluğa qarşı İtaliya zҽhmҽtkeşlҽrinin mübarizҽsi kütlҽvi xarakter aldı. İtaliya fҽhlҽlҽri mübarizҽ formalarının seçilmҽsindҽ böyük ixtiraçılıq qabilliyҽti göstҽrdilҽr: ―Ҽmҽk-daşlıq etmҽmҽk‖, yҽni sahibkarllaır fҽhlҽlҽrin tҽllҽblҽrini yerinҽ yetirmҽyҽ mҽcbur eҽdn lҽng iş; ―şahmat tҽtillҽri‖ – müxtҽlif sexlҽrin fҽhlҽlҽri tҽrҽfindҽn işin növbҽ ilҽ dayan-

dıırlması; ―tҽtilin tҽrsi‖ – işsizlҽr briqadalarda birlҽşirdilҽr, öz tҽşҽbbüslҽri ilҽ müҽyyҽn yerdҽ zҽruri ictimai işlҽr vҽ s. görürdü. Mҽsҽlҽn, yolları tҽmir edir, körpülҽr tiki, bataqlıqları qurudurdular vҽ s. Şҽhҽr, ҽyalҽt, vilayҽt, bҽzҽn bütün ölkҽ miqyasında belҽ tҽtilllҽr baş verirdi. Bundan

245

sonra onlar yerli ҽhalinin fҽal kömҽyi ilҽ hökümҽt orqanlarından gördüklҽri işlҽr üçün ҽmҽk haqqı almağa nail olurdular.

Müharibҽdҽn sonrakı İtalyianın inkişaf xüsusiyyҽt-lҽrindҽn biri dҽ ölkҽnin güclü, öz birliyini uzun müddҽt qoruyub saxlayan fҽhlҽ hҽrҽkatının olması idi. Fҽhlҽ tҽşkilatları İtaliyanın ―soyuq müharibҽdҽki‖ iştirakına, kommunistlҽrin vҽ hҽmkarlar ittifaqları liderlҽrinin tҽqib edilmҽsinҽ vҽ xüsusҽn ölkҽnin NATO – ya daxil edilmҽsinҽ

qarşı çıxış edirdilҽr. O, İtaliyanın antihitler koalisiyasının üzvü olan dövlҽtin ҽleyhinҽ çevrilmiş hҽr hansı bir blokda iştirakını qadağan edҽn sülh müqavilҽsinin şҽrtlҽrinҽ vҽ Atlantik okeanın şimal hissҽindҽ yerlҽşҽn dövlҽtlҽri birlҽşdirҽn mҽhҽlli tҽşkilat kimi Şimali Atlantika İttifaqının özünün nizamnamҽsinҽ zidd idi. İtaliyanın NATO – ya daxil olmasına qarşı bütün ölkҽdҽ etiraz mitinqlҽri keçirildi.

XDP parlamentdҽ çoxluğa nail olmağa çalışaraq sağ partiyaların müdafiҽsi ilҽ proporsional nümayҽndҽliyin

majoritarla (fransızca majorite – çoxluq demҽkdir) ҽvҽz olunması haqqında qanunu parlamentdҽn keçirҽ bildi. Ҽgҽr seçkilҽrdҽ partiyaların bloku birlikdҽ 50% - dҽn hҽtta bir sҽs çox yığardısa, o çoxluq mükafatını-parlamentdҽ yerlҽrin 2/3-ni alır. ―lese truffa‖ (fıırldaq qanun) adlanan bu qanun kütlҽvi etiraz dalğalalrına sҽbҽb oldu vҽ tҽtbiq olunmadı. 1953-cü il seçkilҽrindҽ XDP – nin başçılıq etdiyi partiyalar bloku sҽslҽrin yarsını yığa bilmҽdi. Sonralar isҽ solların tҽzyiqi altında bu qanun lҽğv edildi.

1948-1953-cü illҽrdҽ De Qasperi hökümҽti demokratik azadlıqların mҽhdudlaşdırılması xҽttini yeritmҽyҽ başladı. Bu sahҽdҽ başlıca istiqamҽt zҽhmҽtkeşlҽrin tҽtil, yığıncaq, nümayiş hüququna zҽrbҽ vurmağa yönҽldilmişdi. 1950-ci il mart ayının 17-dҽ ictimai asayişin mühafizҽsi haqqında

246

dekret verildi ki, bu dekretҽ görҽ prefektlҽrҽ hüquq verildi ki, bir ay müddҽtindҽ hҽr hansı nümayiş vҽ yığıncağı qadağan etsinlҽr. Bu antidemokratik qanundan istifadҽ edҽrҽk polis nҽinki mitinq vҽ nümayişlҽri qadağan edirdi, hҽtta onlar silah gücünҽ dağıdılırdı. 1951-1953-cü illҽrdҽ xristian – demokratlar ölkҽdҽ açıq diktatura rejimi qurmaq üçün bir sıra müstҽsna qanunlar qҽbul etdi. Mҽsҽlҽn, mҽtbuat haqqında qanuna görҽ çap edilҽn hҽr bir material ҽvvҽlcҽdҽn senzuradan keçmҽli idi. Digҽr bir qanuna görҽ

siyasi xarketerili tҽtilҽr qadağan edilirid. De Qasperinin apardığı siyasҽt nҽticҽdҽ ölkҽdҽ xristian

– demorkratların nüfuzunu xeyli dҽrҽcҽdҽ zҽiflҽtdi. 1951-1952-ci illlҽrҽdki bҽlҽdiyyҽ seçkilҽrindҽ 1948-ci illҽ müqayisҽdҽ xristian – demokratlar 4 milyon sҽs itirdilҽr.

1953-cü ilin 7 iyun seçkilҽrindҽ XDP 1.8 milyon sҽs itirdi. 7 iyun seçkilҽri sola doğru dönüşü nümayiş etdirdi.

Siyasi münasibҽtlҽrҽ gҽldikdҽ bu dövrdҽ xristian – demokratlar hakmiyyҽti ҽldҽ saxlamaq üçün gah liberallar,

gah sosial – demokratlar, gah da respublika partiyası ilҽ ittifaqa girirdi.

Olivetti inhisarı. Fҽhlҽlҽrҽ xüsusi qayğının tҽrҽfdarı idi.Fҽhlҽlҽrҽ ҽmҽk şҽraiti vҽ onların uşaqlarına sosial — tibbi xidmҽtҽ bu formada xüsusi fikir verilirdi. Lakin sonra Olivettinin ardıcılaları bu ҽnҽnҽni davam etdirmҽdilҽr. 1964- 1965-ci illҽrdҽ bu firmanın maliyyҽ vҽziyyҽti çox ağır idi.

XX əsrin 50-60-cı illərində İtaliyanın iqtisadi inkişafı.

İtaliya tarixindҽ 1953-dҽn 1970-ci ilҽ qҽdҽr olan dövr ölkҽ-

nin inkişafında xüsusilҽ mühüm yer tuturdu. Bu mühümlük ilk növbҽdҽ bu dövrdҽ İtaliyanınn iqtisadi inkişafı ilҽ bağ-

lıdır. Bu dövrdҽ İtaliya iqtisadiyyatında irҽliyҽ doğru bir sıçrayış baş vermiş, İtaliya aqrar – sҽnaye ölkҽsindҽn sҽna-

247

ye aqrar ölkҽsinҽ çevrilmişdi. Artıq 1968-ci ildҽ ölkҽdҽ fҽhlҽ sinfinin sayı 19.5 milyon nҽfҽrҽ çatmışdı. Bu dövrdҽ İtaliya-nın iqtisadiyyatında xidmҽt bölmҽsinin rolu ҽhҽmiyyҽtli dҽrҽcҽdҽ artmışıdr ki, bu bölmҽ dҽ özündҽ nҽqliyyat, rabi-tҽ, ticarҽt, mehmanxana, kredit vҽ sığorta işi, hҽmçinin dövlҽt inzibati orqanlarını birlҽşdirdi. İtaliya iqtisadiyya-tının inkişafı bu dövrdҽ kortҽbii gedirdi, o bazarın tҽsiri altında idi.

Kapitalın vҽ istehsalın mҽrkҽzlҽşmҽsi İtaliyada çox

sürҽtlҽ gedirdi. Mҽrkҽzlҽşmҽ nҽinki xüsusi firmaları, hҽtta dövlҽt brilҽşmҽlҽrini dҽ ҽhatҽ edirdi.

İqtisadiyyatın belҽ inkişafı ҽhalinin sürҽtlҽ kҽnddҽn şҽhҽrҽ axınına sҽbҽbҽ oldu. Dünҽnki kҽndli bu günki fҽhlҽ vҽ ya muzdlu qulluqçuya çevrildi. Bu isҽ şҽhҽrlҽ kҽndin bir – birinҽ yaxınlaşması üçün şҽrait yaratdı.

1958-ci ildҽ sҽnaye sahiblҽrinin Konfedarasiyaı yaradıldı. İtaliyada iqtisadiyyatın planlaşdırılması üçün cҽhdlҽr 1966-1967-ci ildҽ göstҽrilmҽyҽ başladı.

İtaliya iqtisadiyyatının dağınıq, kortҽbii inkişafı keçmişdҽn qalmış problemlҽrin hҽll edilmҽsinҽ maneçilik göstҽrirdi. Şҽhҽrlҽ kҽnd arasındakı iqtisadi, sosial vҽ mҽdҽni sҽviyyҽҽdki fҽrqlҽr nҽinki azalmadı, hҽtta daha da artdı. Şҽhҽrlҽ kҽnd arasındakı zidiyyҽtlҽr ancaq şҽhҽrin kҽndi özünҽ tabe etmҽsinҽ sҽbҽb olurdu.

Cҽnubla Şimal arasındakı ziddiyyҽtlҽr qalır vҽ güclҽ-

nirdi, bu da bütövlükdҽ ölkҽnin iqtisadi vҽ siyasi inkişafına maneçilik törҽdirdi. Lakin bununla belҽ, Cҽnub Şimalın

sҽnayesi üçün işçi qüvvҽsi mҽnbҽyi idi. Bu İtaliya sҽnayesinin beynҽlxalq bazarda rҽqabҽt qabiliyyҽtini artırıdı.

İtaliyada sҽnayenin inkişaf tempinҽ görҽ üçüncü yerdҽ neft ve qaz çıxarılması vҽ emal sҽnayesi gedirdi.Bu

248

sҽnayenin inkişafi italiyanin ikinci dunya müharibҽsindҽn sonrakı tarixinҽ aiddir. Ҽvvҽllҽr belҽ hesab edirdilҽr ki, Apenin yarımadası belҽ faydalı qazıntılardan mҽhrum ölkҽdir. Lakin İkinci dünya müharibҽsindҽn az keçmҽmiş Siciliyada zengin neft yataqlarının oldugu aşkar edildi. Lakin bu о qҽdҽr dҽ keyfiyyҽtli neft deyildi. ABŞ neft inhisarlarının tҽyziqi nҽticҽsindҽ Sicilyanın muxtariyyat hüququna malik olan parlamenti bu adada olan neft vҽ qazın çıxarılması üçün bütün lisenziyani xarici kapitala

vermҽyҽ razılıq verdi. Ancaq xarici kampaniyalar İtaliyada neft sҽnayesinin inkişafina о qҽdҽr dҽ ҽhҽmiyyҽt vermҽdilҽr. Çünki onlar gördülҽr ki, Siciliyada neft senaye-sinin inkişafi üçün çҽkilҽn xҽrclҽr Yaxın vҽ Orta Şҽrqdҽn neft gҽtirilmҽsindҽn daha baha başa gҽlir. Dünya neft bazarında mҽşhur olan İngilis - amerikan kompaniyası - «Yeddi bacı» İtaliyada ancaq İtaliyanin vҽ Avropanın, ilk növbҽdҽ isҽ strateji ehtiyacları ödҽmҽk üçün bir neçҽ neftlҽ ҽlaqҽdar müҽssisҽlҽrin tikilmҽsi ilҽ kifayҽtlҽndilҽr. Bu tip iri

müҽssisҽlҽrdҽn biri Neapol rayonunda - ABŞ vҽ NATO-nun Aralıq dҽnizindҽ donanmasının yerlҽşdiyi yerdҽ tikilmişdi.

İtaliya neft sҽnayesi sahҽsindҽ dünya firmalari ilҽ ҽmҽkdaşlığın mҽnfi nҽticҽlҽrini özu üçün müҽyyҽn etdiyi vaxt Şimali İtaliyada gözlҽnilmҽdҽn birdҽn – birҽ böyük tҽbii qaz yataqlari aşkara gixdi. Bu işҽ ―Eni‖ adli birlik rҽhbҽrlik etmҽyҽ başladı. Onun isҽ başında Enriko Mattei dururdu. O, XDP -nin üzvlҽrindҽn biri vҽ çox istedadli

tҽşkilatçıl idi. Onun rҽhbҽrliyi altında ―Eni‖ tez bir zamanda İtaliyanin ҽn iri inhisarlarindan birinҽ çevrildi. Qaz emalı üzrҽ ölkҽdҽ iri müҽssisҽlҽr yaradılmağa başladı. Ölkҽnin bütün bucaqlarına qaz verilmҽsini tҽmin edҽn obyektler quruldu. Hҽm dҽ bu müsiҽssisҽlҽr ҽn yüksҽk

249

dünya standartalarına cavab verҽn texniki sҽviyyҽdҽ tҽşkil edildi.

Bu inhisar birliyi dövlҽt sҽviyyҽsindҽ tҽşkil edildiyi üçün çoxları belҽ güman edirdilҽr ki, o xüsusi inhisar qruplarına qarşı mübarizҽ üçün tҽşkil edilmişdir. Lakin tezliklҽ ―ENİ‖ ilҽ ―Montekatini‖ arasında saziş bağlandı ki, bu da yuxarda deyilҽnlҽri alt – üst etdi.

Daxili bazarda ―ENİ‖ tezlikle başqa inhisarlarla ҽlaqҽ yarada bildiyi halda, xarici bazarda özünҽ ҽlaqҽ yaratmağı

о qҽdҽr dҽ bacarmadı. O, yalnız İranla saziş bağladı. Bu sazişdҽ İranda neft ve qaz çıxarılmasına kömҽk tҽklif edilirdi. Lakin bu konsessiyada yerli hökumҽtҽ gҽlirin ancaq 30 % -i duşmҽli idi. Belҽliklҽ hҽmişҽ dҽbdҽ olan 50 : 50 formuluna ―ENİ‖ firması yenilik gҽtirmişdi. Belҽ bir kurs ―ENI‖ firması qarşısında yeni bazarlar açmış oldu.

Nҽhayҽt, daha sürҽtlҽ inkişaf edҽn sҽnaye sahҽlҽrin-dҽn biri dҽ avtomobil sҽnayesi idi. İtaliyada bu o qҽdҽr dҽ böyük olmayan dövlҽt müҽssisҽsi olan ―Alora Romeo‖nu,

o qҽdҽr dҽ böyük olmayan xüsusi firma olan ―Laiça‖nı vҽ iri inhisar birliyi olan ―FİAT‖ (Turindҽki İtaliya avtomobil zavodu) ҽhatҽ edirdi. Ancaq, FİAT-ın payı İtaliyanın bütün avtomobil sҽanyesinin gҽlirinin 80% - ni tҽşkil edirdi.

FIAT-ın mҽhsullarının tҽqribҽn 1/3 xaricҽ göndҽ-

rilirdi. FiAT inzibati idarҽsi XX ҽsrin 50-ci illҽrindҽ yeni avtozavodların tikintisinҽ böyük vҽsait ayırdı vҽ Turindҽ ―Mirafiori‖ adlanan zavod tikildi ki, o, ancaq Qҽrbi Avropada Qҽrbi Almaniyanın «Folksvagen» firmasindan geri qalirdi. Bu müҽssisҽnin buraxdığı FIAT-600, FIAT-850 ve FIAT-124 avtomaşinlari mҽşhur idi vҽ bunlar İtaliya Avropa ve hҽtta ABŞ ailҽlҽri tҽrҽfindҽn hҽvҽslҽ alınırdı. FİAT çoxsahҽli inhisar qruplaşması idi. O, avtomobildҽn başqa qayıq dizellҽri, traktorlar, qırıcı tҽyyarҽ, müxtҽlif

250

növdҽ sҽnaye avadanlığı, hҽtta tibbi lҽvazimat da istehsal edirdi.

Bundan başqa FİAT - a güclü maliiyҽ kredit birliyi olan FİAT – İFİ dҽ daxil idi. Hansı ki, burada sҽnayenin bütün sahҽlҽrini ҽhatҽ edҽn firmalar oz sҽhmlҽri ilҽ iştirak edirdi. Bu iri inhisara minlҽrlҽ xırda vҽ lap xırda müҽssisҽlҽr tabe idi.

İtaliyada senayenin bu dövrdҽ inkişaf etmiş sahҽlҽrindҽn biri dҽ metallurgiya idi. 1953-cü ilҽ qҽdҽr

İtaliyada metallurgiya gox zҽif inkişaf etmişdir. İldҽ cҽmi 3 milyon ton gücündҽ metal istehsal edirdi.

İtaliyanm özünün şҽxsҽn dҽmir filizi yataqları yoxdur. Onun polad sҽnayesi ҽsasҽn qırıntılatr hesabına işlҽyirdi. O, xaricdҽn çuğun vҽ qırıntılar gҽtirilmҽsinҽ kҽskin ehtiyac hiss edirdi.

1951-ci ildҽ Avropa kömür vҽ polad biriliyi tҽşkil edilҽrkҽn onun üzvlҽri belҽ hesab etdilҽr ki, Italiya bu sazişҽ razı olmayacaqdır. İtaliya bu sazişҽ ancaq о şҽrtlҽ

razı ola bilҽr ki, onun metallurgiya senayesinin inkişafı üçün şҽrait yaradılmış olsun. İtaliya belҽ bir imkan ҽldҽ etmiş oldu. Belҽliklҽ, Avropa Polad vҽ Kömür birliyinҽ daxil olan ölkҽlҽrdҽn İtaliyaya metallurgiya senayesi mҽhsulları gҽtirilmҽyҽ başlandı. Hҽm dҽ bu mҽhsullarının qiymҽti İtaliya dövlҽti tҽrҽfindҽn müҽyyҽn edilirdi. Bu dövrdҽ İtaliyada güclü müasir tipli zavodlar tikildi vҽ polad istehsalı 1963-cu ildҽ 10 milyon tondan 1968-ci ildҽ 16 milyon tona çatdırıldı. Metallurgiya senayesindҽ İtaliyada

Marşal planına ҽsasҽn tikilmiş xüsusi inhisar birliyi olan «Falk» yaradıldı. Yerdҽ qalan bütün metallurgiya müҽssisҽlҽri, demҽk olar ki, dövlҽtin ҽlindҽ idi. Dövlҽt metallurgiya zavodları ―İRİ‖ adlanan dövlҽt birliyi tҽrҽfindҽn idarҽ edildi. 1953-cü ildҽn sonra İRİ bütün

251

sҽnaye sahҽlҽrinҽ о cümlҽdҽn metallurgiyaya maliyyҽ tҽsiri göstҽrmҽyҽ başladı. Bunun üçün İRİ çҽrçivҽsi daxilindҽ metallurgiyanı maliyyҽlҽşdirҽn kredit institutu olan «Finsider» dҽn istifade edilirdi. İtaliyada dövlҽt istehsal mulkiyyҽtinin payı yüksҽk idi.

1953-1970-ci illҽrdҽ dövlҽtin iqtisadiyyata müdaxilҽsi vҽ onu tҽnzimlҽnmҽsi davam etmişdir. Mҽsҽlҽn ҽgҽr 1957-ci ildҽ dövlҽt birliyi olan «Finsider»ҽ çuqun emalının 82%-i vҽ polad istehsalının 51%-i mҽxsus idisҽ, 1968-ci ildҽ bu

rҽqҽmlҽr müvafiq olaraq 94% vҽ 58 %-ҽ qalxdı. Prokat istehsalının ~ 60 %-i dövlҽtҽ mҽxsus idi.

1968-ci ildҽ gҽmiqayırmanın 80%-i, maşinqayırmanın 40 %-i, silah istehsalının 20%-i dövlҽtҽ mҽxsus idi. Neft vҽ qaz çıxarılmasında dövlҽtin payı 97% yaxın idi.

1963-cu il yanvarın 1-dҽn elektrik enerjisinin istehsa-lata verilmҽsi nҽticҽsindҽ bütün müҽssisҽlҽr, demҽk olar ki, dovlҽt mülkiyyҽtinҽ çevrilirdi. Ölkҽdҽki bütün telefon şҽbҽkҽlҽri radiostansiya, televiziya, dҽniz-sҽrnişin donan-

masının 65%-i, butun aviakompaniya dövlҽtҽ mҽxsus idi. Bütünlükdҽ götürsҽk, İtaliyada bütün istehsal aparatı-

nın 30 - 35 %-i bilavasitҽ dövlҽtҽ mҽxsus idi. Bir sıra dövlҽt müҽssisҽlҽrindҽ xüsusi kapital, о cümlҽdҽn xarici kapital da iştirak edirdi.

Avropa Polad vҽ Kömür Birliyi yaradıldıqdan sonra İtaliyanin daş kömür sҽnayesinin inkişafı lҽngidi. Daş kömür çıxarılması xeyli ixtisar edildi. Bu sahҽnin tam lҽğv edilmҽsi real tҽhlükҽyҽ çevrildi. Lakin İtaliyadaki demok-

ratik qüvvҽlҽr vҽ muxtar dövlҽt olan Sardiniya İtaliya hö-

kümҽtini mҽcbur etdi ki, Sulçis daş kömür hövzҽsindҽ bir sıra güclü istilik-elektrik stansiyasının layihҽsini tҽrtib etsin. Hҽmçinin bu layihҽdҽ gҽlҽcҽkdҽ iri alüminium

252

zavodlarinın tikilmҽsi, Sardiniyada olan kömür ehtiyat-larından istifadҽ nҽzҽrdҽ tutulmalı idi.

İtaliyada bu dövrdҽ geridҽ qalmiş sҽnaye sahҽlҽrinҽ yeyinti, toxuculuq vҽ yüngül sҽnayenin digҽr sahҽlҽri aid edilҽ bilҽrdi.Bu Italiya üçun köhnҽ sahҽlҽr idi vҽ ölkҽdҽ bu sahҽyҽ aid xirda vҽ daha xırda müҽssisҽlҽr var idi. 1953-cü ildҽn, xüsusilҽ 1957-ci ildҽn AİB-ҽ İtaliya daxil olduqdan sonra bu sahҽlҽrҽ xususi diqqҽt yetirilmҽyҽ başladı vҽ bu sahҽlҽrin dҽ birlҽşdirilmҽsi prosesi surҽtlҽndi.

Ҽrzaq mҽhsulları bazarında dövlҽt inhisar birliklҽri olan «Motta» ve «Aleman- yol»un rolu bu dövrdҽ xeyli güclҽndi. Toxuculuq istehsalinda isҽ dövlҽtin iştirakı ilҽ yaranan «Larenossi» inhisarının rolu artmağa başladi. Lakin qeyd etmҽk lazımdır ki, bu sahҽlҽrdҽ mҽrkҽzlҽşmҽ başqa sahҽlҽrlҽ müqayisҽdҽ çox yavaş gedirdi.

Bundan başqa toxuma vҽ ayaqqabı sҽnayesindҽ dҽ inkişaf qeyri – bҽrabҽr idi. Artiq bu İtaliya üçün bir ҽnҽnҽ halını almışdı. Onun mҽhsulları dünya bazarında özunҽ

rҽvac tapa bilmirdi. Bu sahҽ üzrҽ ölkҽ on minlҽrlҽ sҽnҽtkar, xırda vҽ kustar muҽssisҽlҽr fҽaliyyҽt göstҽrirdi. Ayaqqıbı istehsal edҽn sҽnҽtkarların çoxu kooperativlҽrdҽ birlҽşmişdilҽr.

Lakin yenҽ dҽ qeyd etmҽk lazımdır ki, bu sahҽdҽ is-tehsal edilҽn mҽhsulların ҽksҽriyyҽti sҽnҽtkarların ҽmҽyi-nin nҽticҽsi idi. Belҽ sҽnҽtkarların ҽksҽriyyҽti isҽ işin müҽy-yҽn hissҽsini öz evlҽrindҽ görürdülҽr. Burjuaziyanın dünya-görüşündҽ böyük dҽyişikliklҽr yarandı ki, bunun da ҽsas

sҽbҽbi İtaliyanın iqtisadi gücünün artması ilҽ ҽlaqҽdar idi. Müxtҽlif maliyyҽ – sҽnaye qruplarınının yeni inhisar birlik-lҽrindҽ birlҽşmҽyҽ meyli güclҽndi. 1967-ci ildҽn sonra ölkҽ-

dҽ iqtisadiyyatin inkişafi yeni çҽtinliklҽrlҽ qarşılaşmağa

253

başladı. İtaliyada kҽnd tҽsҽrrüffatının inkişafı о qҽdҽr dҽ sürҽtli deyildi.

Sҽnayenin sürҽtli inkişafi ilҽ müqayisҽdҽ kҽnd tҽsürrüfatinin artımı çox cüzi idi, ümumi mҽhsul istehsali bu dövrdҽ cҽmi 1/3 qҽdҽr arta bilmişdir. Buna görҽ dҽ İtaliyanın milli gҽlirindҽ kҽnd tҽsҽrrüfatnın payı çox az idi. İtaliya kҽnd tҽsҽrrüfatının geri qalması sҽbҽblҽrindҽn biri torpaqdan istifadҽnin pҽrakҽndҽ halda olması idi. Şimalda kҽnd tҽsҽrrüfatnın kapitalistcҽsinҽ inkişafi tҽmin edilsҽ dҽ,

cҽnubda mülkҽdar malikanҽlҽri qalmaqda davam edirdi. Bununla belҽ, bu dövrdҽ İtaliyada kҽnd tҽsҽrrufatının inkişafinın mühüm xüsusiyyҽtlҽrindҽn biri İtaliya kҽndindҽ kҽnd tҽsҽrrüfatı istehsalının intensivlҽşdirilmҽsi idi.

Bu dövrdҽ ҽhalinin sürҽtlҽ kҽnddҽn şҽhҽrҽ vҽ xarici ölkҽlҽrҽ axını sҽciyҽvi hal almişdır. Tҽkcҽ bir faktı demҽk kifayҽtdir ki, 1953-ci ildҽn 1966-ci ilҽ qҽdҽr kҽnddҽn işçi qüvvҽsinin 50 % -i getmişdi ki, bunların içҽrisindҽ gҽnclҽr üstünlük tҽşkil edirdi. Bu dövrdҽ kҽnd tҽsҽrrüfatının

traktor vҽ digҽr kҽnd tҽsҽrrufat maşınları ilҽ tҽchizi işi xeyli güclҽndi. Bunu aşağıdakı faktlar bir daha subut edir. Belҽ ki, ҽgҽr 1960-ci ildҽ İtaliyada 57 min traktor, 1962 -ci ildҽ 305 min traktor vardısa, 1968-ci ildҽ isҽ onların sayı 1950-ci ilҽ müqayisҽdҽ 10 dҽfҽ çox idi. Buna müvafiq olaraq digҽr maşınların da sayı artmışdı. Bütün bunlarla bҽrabҽr kҽnd tҽsҽrrufatinin texniki tҽchizatı cҽhҽtdҽn İtaliya bu dövrdҽ Qҽrbi Avropa olkҽlҽrindҽn çox geridҽ qalirdi.

Kҽnd tҽsҽrrüfatinda istehsalin intensivleşdirilmҽsi, tҽbii olaraq istehsalin vҽ kapitalin mҽrkҽzlҽşmҽsinҽ sҽbҽb olur, hҽmçinin tҽsҽrürrüfatlarin ümumi sayının azalmasına, xırda tҽsҽrrüfatların sıradan çıxmasına gҽtirib çixarırdı. Kҽnd tҽsҽrrüfat texnikasından istifadҽ etmҽyҽ

254

maddi imkan olmayan, rҽqabҽt qabiliyyҽtli mҽhsul istehsal etmҽyҽn kҽndli kҽndi tҽrk etmҽyҽ vҽ şҽhҽrҽ üz tutmağa mҽcbur olurdu. Bu isҽ kҽnddҽ xüsusi mülkiyyҽtçi kҽndli-lҽrin yaranmasına sҽbҽb olurdu. Belҽ kҽnd sahibkarları kҽnddҽ xristian - demokratlar partiyasinin sosial bazasina çevrilirdi. 50-ci illҽrdҽ keçirilҽn aqrar islahatlari nҽticҽsindҽ orta kҽndli tҽsҽrrufatlarının sayı xeyli artdi.

İtaliyanın 1957-ci ildҽ «Ümumi Avropa Bazarı»na daxil olması vҽ gömrük sҽdlҽrinin götürülmҽsi, ölkҽnin

kҽnd tҽsҽrrufatının aşağı sҽviyyҽsini bir daha numayiş etdirdi. İtaliya kҽndlisinin illik gҽliri «Umumi bazara» daxil olan digҽr ölkҽlҽrin kҽndlisi ilҽ müqayisҽdҽ çox aşağı sҽviyyҽdҽ idi. Bunu aşağıdakı faktlar bir daha subut edir: Belҽ ki, İtaliya kҽndlisinin bir illik gҽliri 300 dollar olduğu halda, Lüksemburqda - 2330, Fransada - 2160, Belçikada - 1616, AFR-dҽ 1300, Niderlandda - 1040 dollar tҽşkil edirdi.

1961-ci ildҽ İtaliya parlamentindҽ «Yaşıl plan» qҽbul

edildi ki, bunun da mahiyyҽti kҽnd tҽsҽrrüfatinın inkişafi üçün beş il ҽrzindҽ 550 milyard lir hҽcmindҽ vҽsait ayrılma-sının nҽzҽrdҽ tutulması idi. Lakin bu kҽndli kütlҽlҽrinin ҽsas hissҽsinin vҽziyyҽtini о qҽdҽr dҽ dҽyişdirmҽdi. Çünki hakim dairҽlҽrin siyasҽti ҽsasҽn iri tҽsҽrrüfatların müdafiҽsinҽ xidmҽt edirdi. Tezliklҽ aydın oldu ki, «Yaşıl plan» ancaq iri torpaq sahiblҽri üçün daha ҽlverişlidir. İri tҽsҽrrüfatlara bir sıra imtiyazlar verildi vҽ onlar dövlҽtdҽn lazımı qҽdҽr kredit ala bilҽrdilҽr.

«Ümumi bazar»da kҽnd tҽsҽrrüfat mҽsҽlҽlҽri üzrҽ komitҽnin rҽhbҽri olan Mansxolt elan etmişdir ki, İtaliyanın kҽnd tҽsҽrrüfatı ancaq o şҽrtlҽ rҽqabҽt qabiliyyҽtinҽ sahib ola bilҽr ki, kҽnddҽn 4 milyona yaxın kҽndli çıxıb getsin.

255

1950-1960-cı illҽrdҽ kҽndi hҽr ay 180 min kҽndli tҽrk etmişdi.

Tҽcrübҽ göstҽrirdi ki, kҽnd tҽsҽrrüfatının kapitalistcҽsinҽ qurulması İtaliyada bir çox problemlҽrin hҽllinҽ kömҽk edir. Mҽsҽlҽn, İtaliyada taxıl istehsalının belҽ tҽsҽrrüfatların ҽlindҽ olması İtaliyanın özünü öz taxılı ilҽ tҽmin etmҽsinҽ imkan yaratdı.

Kҽnd tҽsҽrrüfatının digҽr sahҽlҽrindҽ vҽziyyҽt bir qҽdҽr mürҽkkҽb idi. İtaliya üçün xarakterik idi ki,

Avropanın bütün kapitalist ölkҽlҽrinin tҽrҽvҽz vҽ meyvҽyҽ olan tҽlҽbatını ödҽsin. Ona görҽ dҽ onu ―Avropanın bostanı‖ adlandırırdılar.

İtaliya heç vaxt özünün tҽlҽbatını heyvandarlıq mҽhsulları ilҽ ödҽyҽ bilmҽmişdir. İtaliyaya bu dövrdҽ ҽt vҽ ҽt mҽhsulları, heyvan yağları, xüsusilҽ kҽrҽ yağı xaricdҽn gҽtirilirdi.

XX ҽsrin 50-ci illҽrinin sonunda belҽ bir tҽbliğat güclҽndi ki, taxıl vҽ bağ-bostan istehsalı sahҽlҽri ixtisar

edilsin vҽ ҽsas diqqҽt heyvandarlığa verilsin. Lakin aşağı texniki sҽviyyҽ onu rentabelsiz edirdi. Mҽlum oldu ki, ancaq quşçuluq sahҽsindҽ rentabelli iri fabriklҽr açmaq mümkündür. 1963-cü ildҽ İtaliyada ҽn ucuz başa gҽlҽn ҽt növü quş ҽti hesab edilirdi. Lakin mal ҽti yenҽ bir problem olaraq qalırdı.

Bütövlükdҽ götürdükdҽ İtaliya kҽnd tҽsҽrrüfatında ҽmҽk mҽhsuldarlığına görҽ digҽr kapitalist ölkҽlҽrindҽn xeyli geridҽ qalırdı. 1964-1965-ci illҽrdҽ o, ABŞ-ın sҽviyyҽ-

sinin cҽmi 21 % -ni tҽşkil edir, AFR vҽ Fransadan isҽ, demҽk olar ki, iki dҽfҽ aşağı sҽviyyҽdҽ idi.

Göstҽrilҽn dövrdҽ İtaliyada xidmҽt sahҽlҽrinin inkişaf sҽviyyҽsini nҽzҽrdҽn qaçırmaq olmaz. Belҽ ki, bu dövrdҽ ilk növbҽdҽ turizmin inkişafına diqqҽt verilmişdir. Bu dövrdҽ

256

İtaliyaya turist axınının sürҽtlҽ artdığı müşahidҽ olunmuşdur.

Ҽgҽr 1968-ci ildҽ İtaliyaya gҽlҽn turistlҽrin sayı 27 milyon nҽfҽr idisҽ, 1970-ci ildҽ bu rҽqҽm 32 milyon nҽfҽrҽ çatmışdı. Turizm İtaliyaya çoxlu gҽlir gҽtir, hҽmçinin İtali-yanın beynҽlxalq valyuta bazarında vҽziyyҽtini möhkҽm-lҽndirirdi.

Xidmҽt sahҽsindҽ dҽ kapitalın mҽrkҽzlҽşmҽsi prosesi sürҽtlҽ getmҽyҽ başladı. Bütün benzindoldurma mҽntҽqҽlҽri

iri italyan vҽ xarici neft inhisarlarına mҽnsub idi. Avtoma-şınlara texniki xidmҽti külli miqdarda hҽm xırda emalatxa-nalar, hҽm dҽ iri müҽssisҽlҽr göstҽrirdi. Hansı ki, bu müҽssi-sҽlҽr italyan vҽ xarici iri avtomobil firmalarına mҽxsus idi. Mehmanxanaların çoxu xırda vҽ ҽn xırda sahibkarlara mҽxsus idi. Lakin XX ҽsrin 60-cı illҽrindҽ bu sahҽdҽ dҽ iri inhisarlar meydana çıxdı. Bunlardan biri «Jolli» idi ki, ölkҽnin müxtҽlif şҽhҽrlҽrindҽ 50-yҽ qҽdҽr mehmanxanası var idi. Digҽr belҽ bir firma isҽ ҽla xidmҽti ilҽ fҽrqlҽnҽn

«Xilton» firması idi. Ticarҽt sahҽsindҽ dҽ bu dövrdҽ inhisarçı kapitalın mü-

daxilҽsi başlanmış oldu. Ҽrzaq mallarının satışında «super-market» adlanan özünü xidmҽt sistemi mühüm rol oynayır ki, burada da rҽhbҽr rolu ABŞ kapitalı oynayırdı. Bütün ölkҽ üzrҽ bunların sayı 200-ҽ qҽdҽr idi. 1966-cı ildҽn belҽ mağazalar hҽtta xırda şҽhҽrlҽrdҽ dҽ açılmağa başladı ki, «superetti» adlanırdı. Sҽnaye mallarının ticarҽtindҽ xüsusi inhisar olan «Rinaşente - UPİM» (1967-ci ildҽ onların sҽ-

rҽncamında 118 mağaza var idi) ҽsas rol oynayırdı.«Edison» firması ilҽ ҽlaqҽsi olan «Standa» birliyi dҽ bu işlҽ mҽşğul olurdu. Universal mağazalar mübahisҽlҽri mҽsҽlҽlҽrin hҽllindҽ aparıcı rol oynayırdılar.

257

Qeyd etmҽk lazımdır ki, İtaliyanın iqtisadi inkişafında xarici ticarҽt mühüm ҽhҽmiyyҽt kҽsb edirdi. İtaliya iri xammal mҽnbҽlҽrindҽn mҽhrum bir ölkҽ olduğu üçün onun iqtisadi fҽaliyyҽtinin ҽsas forması xarici ticarҽtlҽ bağlıdır.

İxrac öz hҽcminҽ görҽ İtaliyanın milli gҽlirinin 1/6 hissҽsini tҽşkil edirdi. Xarici ticarҽtin hҽcmi 1953-cü ildҽn sonra ҽhҽmiyyҽtli dҽrҽcҽdҽ artmağa başladı. İtaliya üçün xarakterik hallardan biri odur ki, işgüzar fҽaliyyҽt zҽiflҽ-

dikdҽ ixrac da zҽiflҽyirdi ki, bu da İtaliyanın iqtisadi

inkişafını daha çox lҽngidirdi. İtaliyanın idxalında ҽn çox diqqҽt verilҽn sahҽ xammal materialları müasir formada olan sҽnaye avadanlığı, ilk növbҽdҽ isҽ heyvandarlıq mҽhsulları idi. İxracda isҽ xammal vҽ yanxammal mҽhsul-ları demҽk olar ki, yox dҽrҽcҽsindҽ idi. Lakin ҽvҽzindҽ sҽnayenin bütün sahҽlҽri üzrҽ hazır mҽhsullar, hazırlanmış kҽnd tҽsҽrrüfat malları vҽ sҽnaye avadanlığı daha çoxluq tҽşkil edirdi. Başqa sözlҽ desҽk, 1953-1958-ci illҽrdҽ İtaliyanın iqtisadiyyatında xarici ticarҽt sahҽsindҽ dҽrin

keyfiyyҽt dҽyişikliyi baş verdiyi müşahidҽ olunurdu. Bu dövrdҽ xarici ticarҽtin coğrafi istiqamҽtlҽri dҽ

ҽsaslı dҽyişikliklҽrҽ mҽruz qalmışdır. İlk növbҽdҽ «Müştҽrҽk bazar»a daxil olan ölkҽlҽrlҽ ticarҽt ҽlaqҽlҽri xeyli genişlҽndi.

Ҽgҽr ilk dövrdҽ İtaliya ҽn çox ABŞ-la ticarҽt ҽlaqҽlҽri saxlayırdısa, sonrakı illҽrdҽ AFR vҽ Fransa ön sıraya keçdi. İtaliya bu dövrdҽ sosialist ölkҽlҽri ilҽ ticarҽt ҽlaqҽlҽrini xeyli inkişaf etdirdi. Lakin müstҽmlҽkҽ vҽ asılı ölkҽlҽrlҽ ticarҽt ҽlaqҽlҽr isҽ xeyli zҽiflҽdi.

Bu dövrdҽ İtaliyaya xarici ticarҽtdҽn, turizmdҽn, hҽm-çinin xaricdҽ işlҽyҽn italyanlardan gҽlҽn gҽlirlҽr İtaliyada xeyli qızıl vҽ valyuta ehtiyatlarının yığılmasına sҽbҽb oldu. Lirin mövqeyi beynҽlxalq bazarda xeyli möhkҽmlҽndi.

258

İtaliyanın milli gҽliri ildҽ 4 % artmağa başladı vҽ 1953-cü illҽ müqayisҽdҽ bu artım 1969-cu ildҽ 2.5 dҽfҽ oldu. Bu göstҽriciyҽ görҽ İtaliya bütün Qҽrbi Avropa ölkҽlҽrini geridҽ qoydu, ancaq Yaponiyadan geridҽ qaldı. Milli gҽlirin artım sürҽtinҽ baxmayaraq, ҽhalinin hҽr nҽfҽrinҽ düşҽn gҽlirҽ görҽ İtaliya inkişaf etmiş Qҽrbi Avropa ölkҽlҽrindҽn vҽ ABŞ-dan xeyli geridҽ qalırdı. Faktlara müraciҽt etsҽk görҽrik ki, 1968-ci ildҽ hҽr adambaşına düşҽn milli gҽlirҽ görҽ İtaliya Fransadan 2, AFR vҽ Belçikada 1.5, İsveçdҽn 2.5, ABŞ-dan

isҽ 3 dҽfҽ geridҽ qalırdı. Bҽhs edilҽn dövrdҽ İtaliyanın iqtisadiyyatı xroniki inflasiya ilҽ müşahidҽ olunurdu. Ҽrzaq mҽhsullarının vҽ geyim ҽşyalarının qiymҽti hҽr il 3-4 % artırdı. Hҽmçinin mҽnzillҽrin kirayҽ haqqı da durmadan artırdı.

Doğrudur, bu illҽrdҽ ölkҽdҽ nominal ҽmҽk haqqı 1953-cü illҽ müqayisҽdҽ 1968-ci ildҽ 2.6 dҽfҽ artmışdı. Lakin eyni zamanda bu dövrdҽ müxtҽlif qiymҽtlҽr dҽ 1.6 dҽfҽ artmışdı. Bununla belҽ, bu dövrdҽ inadlı mübarizҽ

nҽticҽsindҽ fҽhlҽ sinfi vҽ zҽhmҽtkeşlҽrin digҽr tҽbҽqҽlҽri böyük nailiyyҽtlҽr qazanmış, belҽ ki, onların real ҽmҽk haqqı 1.5 dҽfҽ artmışdı. Fҽhlҽ sinfinin real ҽmҽk haqqının artması ilk növbҽdҽ İtaliya sҽnayesinin inkişafı vҽ ixtisaslı kadrlara tҽlҽbatın artması ilҽ bilavasitҽ ҽlaqҽdar idi. Bu dövrdҽ sahibkarların da gҽliri xeyli artmışdı.

Bütün bu illҽr ҽrzindҽ İtaliya Qҽrbi Avropa ölkҽlҽri içҽrisindҽ işsizlҽrin sayına görҽ birinci yerdҽ dururdu. Bu dövrdҽ işsizlҽrin sayı 2 milyona çatdı. XX ҽsrin 60-cı illҽrin-

dҽ işsizlҽrin sayı bir qҽdҽr azalsa da, yenҽ dҽ 1 milyondan aşağı enmҽdi. İşsizlikdҽn ҽlavҽ, hҽr il 300 min adam bu dövrdҽ İtaliyanı tҽrk edirdi vҽ xaricҽ iş axtarmağa gedirdi. Onlar ilk növbҽdҽ Qҽrbi Avropa ölkҽlҽri-nҽ - İsveçrҽ, Qҽrbi Almaniya, Belçika, Fransaya gedirdilҽr. Xaricdҽ onlar ҽn

259

aşağı işlҽrdҽ işlҽyirdilҽr, çünki ҽksҽriyyҽtinin heç bir ixtisası yox idi. Bu cҽhҽtdҽn İtaliya Avropanın inkişaf etmiş ölkҽlҽri üçün işçi qüvvҽsi mҽnbҽyi rolunu oynayırdı.

Ҽhalinin yüksҽk siyasi fҽallığı nҽticҽsindҽ İtaliyada ҽhalidҽn alınan vergilҽr o qҽdҽr dҽ yüksҽk deyildi.

İtaliya hҽrbi xҽrclҽri sahҽsindҽ bütün Qҽrbi Avropa-nın kapitalist ölkҽlҽri ilҽ müqayisҽdҽ ҽn aşağı sҽviyyҽdҽ du-rurdu. Dövlҽt büdcҽsindҽn 1967 -ci ildҽ hҽrbi xҽrclҽr üçün İtaliyada cҽmi 2.9% ayrılmışdır. Halbuki bu rҽqҽm Fransa-

da 5.7%, AFR-dҽ 4.3%, ABŞ-9.8% Portuqaliyada 6,7 % idi. İtaliyada qoşun vҽ donanmanın şҽxsi tҽrkibi dҽ digҽr

ölkҽlҽrlҽ müqayisҽdҽ çox aşağı sҽviyyҽdҽ idi. İtaliyanın daimi problemlҽrindҽn biri İtaliyanın

cҽnubunun şimal rayonlarından iqtisadi cҽhҽtdҽn geri qalması idi. Müharibҽdҽn sonra hökumҽt demokratik qüvvҽlҽrin tҽzyiqi altında Şimalla Cҽnub arasındakı fҽrqi azaltmaq üçün bir sıra addımlar atdı. Bu mҽsҽlҽ ilҽ ҽlaqҽdar xüsusi dövlҽt müҽssisҽsi - Cҽnub kassası yaradıldı. Onun

ixtiyarına çoxlu pul ehtiyatı verildi. Buraya xüsusi vergi vҽ kredit güzҽştlҽri nҽzҽrdҽ tutulurdu vҽ bu qanunla müҽyyҽnlҽşdirildi. Bura-da yollar vҽ rabitҽ xҽtlҽrinin çҽkilmҽsi, bu rayonların elektrik enerjisi vҽ qazla, su ilҽ tҽminatı nҽzҽrdҽ tutulurdu. Burada iri sҽnaye müҽssisҽ-lҽrinin tikilmҽsi üçün hҽm kapital, hҽm xammal bazarı, hҽm dҽ ixtisaslı işçi qüvvҽsi tҽlҽb edilirdi. Lakin Cҽnubun özündҽ bun-ların heç biri yox idi. Hökumҽt belҽ olduqda cҽnubu zonalara bölmҽyi vҽ zonalar üzrҽ iqtisadiyyatı inkişaf

etdirmҽyi planlaşdırdı. Demokratik qüvvҽlҽrin tҽyziqi ilҽ hökümҽt iri inhisar

birliklҽri olan İRİ vҽ ENİ-nin üzҽrinҽ qoydu ki, özlҽrinin Cҽnuba kapital qoyuluşlarını artırsınlar. Dövlҽt cҽnubda yerlҽşҽn Djelada iri bir neftqayırma müҽssisҽsi tikdi,

260

Parantoda isҽ metallurgiya vҽ boru - prokat kombinatları inşa edildi. Hҽmçinin Neapol rayonunda yerlҽşҽn Baridҽ dҽ bir sıra müҽssisҽlҽr yaradıldı.Latina vҽ Sardiniya da kapital qoyuluşu xeyli güclҽndirildi. Cҽnubda inkişaf getsҽ dҽ, lakin bu Şimalla müqaisҽdҽ çox zҽif idi. Hҽm dҽ Şimal da yerindҽ saymırdı. O daha sürҽtlҽ inkişaf edirdi. Ona görҽ İtaliyanın bu iki hissҽsi arasında fҽrq nҽinki aradan qalxmadı, hҽtta daha ҽhҽmiyyҽtli dҽrҽcҽdҽ artdı.

İtaliyada ―iqtisadi möcüzənin‖ səbəbləri. İtaliya

iqtisadiyyatının müharibҽdҽn sonrakı inkişafı hҽqiqҽtdҽ «möcüzҽ» deyil, müҽyyҽn sҽbҽblҽrlҽ ҽlaqҽdar idi. Aydın mҽsҽlҽdir ki, hҽr hansı bir kapitalist mҽhsulunun istehsalı üçün ilk növbҽdҽ mal vҽ xidmҽtin olması zҽruridir. Ҽhalinin bir qisminin hҽlҽ müharibҽdҽn ҽvvҽl vҽ müharibҽ dövründҽ topladığı sҽrbҽst kapital iqtisadi problemlҽrin hҽll edilmҽsinҽ yönҽldildi. Bu dövrdҽ İtaliyada kifayҽt qҽdҽr ҽmҽk ehtiyatları var idi ki, onlardan işçi qüvvҽsi kimi istifadҽ edildi.

İkinci mühüm amillҽrdҽn biri İtaliyanın Marşall planı üzrҽ ABŞ-dan aldığı yardım idi. Bu yardım etiraf etmҽk lazımdır ki, İtaliyada sҽnayenin inkişafı üçün tҽkan rolunu oynadı. Hҽm dҽ bu yardım kapitalist istehsal münasibҽtlҽ-

rinin geniş miqyasda bҽrpasına kömҽk etdi. Artıq 1953-cü ildҽ istehsalın gҽlҽcҽk inkişafı üçün geniş imkanlar yaranmış oldu.

Hҽmçinin faşizmin 20 illik hakimiyyҽti dövründҽ yeri-dilҽn avtorgizm siyasҽti vҽ dövlҽt - inhisarçı kapitalizmin

inkişafı da müharibҽdҽn sonrakı yüksҽliş üçün zҽmin yaratdı. Bu faktı nҽzҽrҽ almamaq ҽdalҽtsizlik olardı. Bütün bunlar İtaliyada elm vҽ texnikanın daha da inkişafına vҽ onun sҽnayeyҽ tҽtbiqinҽ, hҽmçinin sҽnayenin bir sıra yeni sahҽlҽrinin yaranmasına imkan yaratdı. Ҽsas kapitalın

261

kütlҽvi surҽtdҽ yenilҽşmҽsi prosesi 1950 -1956-cı illҽ müqayi-sҽdҽ 1966-1967-ci illҽrdҽ sҽnaye mҽhsulları indeksindҽ rekord göstҽricilҽrҽ gҽtirib çıxartdı. 1966-1967-ci illҽrdҽ İta-liya müҽssisҽlҽrindҽ avadanlığın tҽzҽlҽnmҽsinin yeni dövrü başlandı. Bu isҽ İtaliya iqtisadiyyatının yüksҽk sürҽtlҽ inkişafının ҽn mühüm vasitҽlҽrindҽn biri idi.

İstehsala yeni texnikanın tҽtbiqi İtaliyada ҽmҽk mҽh-suldarlığının sürҽtlҽ yüksҽlmҽsinҽ gҽtirib çıxartdı. Ҽmҽk mҽhsuldarlığı 1948-ci illҽ müqayisҽdҽ 1960-cı ildҽ iki dҽfҽ

artdı. İtaliyada kҽnddҽn şҽhҽrҽ mütҽmadi olaraq işçi qüvvҽsinin axışması sahibkarlara imkan verirdi ki, Qҽrbi Avropanın digҽr ölkҽlҽrindҽn fҽrqli olaraq burada ҽmҽk haqqı aşağı sҽviyyҽdҽ olsun. Nҽhayҽt qeyd etmҽk lazımdır ki, İtaliyada iqtisadiyyatın inkişafını sürҽtlҽndirҽn amil-lҽrdҽn biri müharibҽdҽn sonrakı illҽrdҽ İtaliyada qaz vҽ neft yataqlarının kҽşfi idi ki, bu yeni enerji mҽnbҽlҽri demҽk idi. Doğrudur bunlar İtaliyanın enerjiyҽ olan bütün tҽlҽba-tını ödҽmirdi, ona görҽ dҽ ölkҽdҽ dörd sҽnaye ҽhҽmiyyҽtli

atom elektrik stansiyaları da bu dövrdҽ tikilmişdi. Digҽr mühüm amillҽrdҽn biri dҽ xarici turizmin inkişafı, yeni xidmҽt sahҽlҽrinin yaranması, İtaliyaya xarici kapitalın axını idi. Ölkҽyҽ hҽr il kapital qoyuluşunun 16%-i xarici kapitala mҽxsus idi.

İtaliyanın iqtisadi inkişafına sadҽcҽ kapitalist artımı kimi baxmaq olmazdı. Mҽhz bu inkişaf şҽrait yaratdı ki, İtaliyadakı demokratik qüvvҽlҽrin sҽyi real-lığa çevrilsin vҽ bu ölkҽdҽ demokratik dҽyişikliklҽr hҽyata keçirilsin.

XX əsrin 50-60-cı illərində İtaliyada siyasi mübarizə. Sol mərkəz hökuməti və onun fəaliyyəti. İtaliya zҽhmҽtkeşlҽri inhisarlara qarşı mübarizҽni genişlҽndirmiş, respublika konstitusiyasının demokratik hüquqlarını qoruyub saxla-mağa nail olmuşlar. Bu mübarizҽ müxtҽlif dövrlҽrdҽ müx-

262

tҽlif formada olmuşdur. Bu mübarizҽnin mühüm formala-rından biri dҽ iqtisadi demokratiya uğrunda mübarizҽ idi. Bu dövrdҽ hҽmçinin demokratik qüvvҽlҽr yeni, sülhsevҽr xarici siyasҽt aparılması uğrunda mübarizҽ aparmışlar.

1953-cü ildҽn sonra İtaliyada inhisarçı burjua dairҽlҽri arasında mübarizҽ kҽskinlҽşmişdir. Buna müvafiq olaraq onların ҽsas siyasҽti partiyası XDP ilҽ onlara qarşı mübarizҽ aparan İKP arasında mübarizҽ güclҽnmişdir.

İtaliya burjuaziyasının yeni siyasҽti 1962-ci ildҽ özünü

sol mҽrkҽzdҽ, yҽni XDP ilҽ sosialistlҽrin, sosial – demok-ratların vҽ respublikaçıların ittifaqında tapdı. Sol mҽrkҽzin siyasҽti, hҽr şeydҽn ҽvvҽl, zҽhmҽtkeşlҽri burjuaziyaya tabe etmҽyin yeni formalarını tapmaqdan ibarҽt idi. İtaliyanın hakim dairlҽri içҽrisindҽ uzun müddҽt davam edҽn mubarizҽdҽn sonra bu siyasҽt bütün burjuaziya tҽrҽfindҽn qҽbul edildi. İtaliya burjuaziyasi öz siyasҽtini dҽyişdirmҽyҽ mҽcbur oldu. Lakin bununla belҽ, o, Almaniya vҽ Fransada olduğu kimi ölkҽdҽ siyasi sabitliyi tam tҽmin edҽ

bilmҽdi. İtaliya burjuaziyasının ölkҽni mühafizҽkar istiqamҽtҽ yönҽltmҽk cҽhdlҽri İtaliyanın demokratik qüvvҽlҽri tҽrҽfindҽn alt - üst edildi.

XX ҽsrin 50-ci illҽrin sonunda hökumҽtҽ rҽhbҽrlik edҽn xristian-demokratlar gah sollar, gah da mҽrkҽzlҽr (sosialistlҽr, sosial - demokratlar, respublikaçılar, liberallar), gah da sağlarla (monarxistlҽr vҽ konstitusiyaya zidd olaraq yaranmış neofaşist İtaliya Sosial Hҽrҽkat Partiyası (İSHP) bloka girҽrҽk parlamentdҽ çoxluğu qoruyub saxlaya

bildilҽr. 1960-cı ildҽ XDP-dҽ sağ cҽrҽyan üstün gҽldi. Monarxistlҽrin vҽ İSHP-nin iştirakı ilҽ hökumҽt tҽşkil edildi. O, neofaşistlҽrҽ öz qurultayını Genuyada keçirmҽyҽ icazҽ verdi. Bu, bütün ölkҽdҽ etiraz hҽyҽcanlarına sҽbҽb oldu. Küçҽlҽrdҽ silahlı toqquşmalar baş verdi. Qurultay

263

keçirmҽk mümkün olmadı. Tambroni hökumҽtı istefaya getmҽyҽ mҽcbur oldu.

1962-ci ilin yanvarında Neapolda xristian – demok-ratların növbҽti qurultayın-da qҽrara alındı ki, ölkҽdҽ siya-sҽtin istiqamҽti burjuaziyanın ҽhvali - ruhiyyҽsinҽ uyğun olaraq dҽyişdirilsin. Onlar mҽrkҽzlҽ ҽmҽkdaşlıqdan imtina etmҽyi, respublikaçılar, sosial - demokratlar vҽ sosialistlҽrlҽ ҽmҽkdaşlığa keçmҽyin vacibliyini xüsusi qeyd etdilҽr. XDP -nin liderlҽrindҽn olan Aldo Moro vҽ Fanfani bu fikri fҽal

müdafiҽ etdilҽr. Qurultayda bu siyasҽt «Sol mҽrkҽz» adını aldı. Respublikaçılar vҽ sosial - demokratlar dҽrhal bu tҽklifi qҽbul etdilҽr.

Sosialistlҽr isҽ bu hökumҽtҽ etimad göstҽrҽcҽklҽrinҽ vҽ parlamentdҽ onu müdafiҽ edҽcҽklҽrinҽ söz verdilҽr. Birinci ―Sol mҽrkҽz‖ hökumҽti Fanfaninin başçılığı altında 1963-cü ilin fevral ayının 22-dҽ yaradıldı. Bu hökumҽtin qarşısında duran vҽzifҽlҽrdҽn biri iqtisadiyyatın dövlҽt planlaşdırılmasına keçilmҽsi idi. Bu mҽqsҽdlҽ professor Sa-

raçenonun başçılığı altında xüsusi komissiya yaradıldı. ―Sol mҽrkҽzçilҽr‖ siyasҽti burjuaziyanın öz siyasi hökmranlığını möhkҽmlҽtmҽyin daha incҽ forması idi. Hҽmçinin ―Sol mҽrkҽz‖ hökumҽtinin siyasҽti fҽhlҽ vҽ demokratik hҽrҽkatın zҽiflҽmҽsi üçün şҽrait yaratmış oldu. Son mҽqsҽd isҽ ondan ibarҽt idi ki, kommunist partiyasını kütlҽlҽrdҽn tҽcrid etsinlҽr.

Fanfani hökumҽti bir il müddҽtindҽ elektroenergetika sҽnayesini millilҽşdirҽcҽyini, kҽnd tҽsҽrrüfatında icarҽ siste-

mini lҽğv edҽcҽyini, bütün vҽtҽndaşların minimum tҽqaüd-lҽrini artıracağını, zҽhmҽtkeşlҽrin bir sıra tҽbҽqҽlҽrinin, xü-

susilҽ aşağı maaş alan tҽbҽqҽlҽrin ҽmҽk haqlarını yüksҽldҽ-

cҽyini, muxtar vilayҽtlҽr tҽşkil edҽcҽyini elan etdi.

264

1963-cü ilin iyununda Fanfani hökumҽti istefaya get-di. Çünki elan etdiyi proqramın hҽlli ciddi çҽtinliklҽrlҽ qar-şılaşdı. Hҽm dҽ bu hökumҽtin taktikası inhisarçı burjuazi-yaya gözlҽdiyi nҽticҽni vermҽyi bacarmadı.

Bu hökumҽtin dövründҽ dҽ ölkҽdҽ tҽtillҽrin ardı-arası kҽsilmҽdi. 1962-l963-cü illҽrin tҽtillҽri ölkҽdҽ fҽaliyyҽti göstҽrҽn üç hҽmkarlar ittifaqı mҽrkҽzinin birgҽ çıxış etmҽsi üçün şҽrait yaratdı.

XDP öz siyasi inhisarını tҽmin etmҽk üçün liberal,

respublika vҽ sosial - demokrat partiyası ilҽ ҽmҽkdaşlığa xüsusi diqqҽt yetirirdi.

―Sol mҽrkҽz‖ komissiyası 1970-ci ilin aprelindҽ formal olaraq yenidҽn bҽrpa olundu vҽ Rumorun başçılıq etdiyi hökumҽt dörd partiyanın nümayҽndҽlҽrindҽn ibarҽt idi.

İtaliyanın XX əsrin 50-60-cı illərində xarici siyasəti.

İtaliya 1949-cu ildҽ NATO-nun üzvü oldu vҽ ABŞ-ın başçı-

lığı altında başlanan soyuq müharibҽdҽ iştirak etdi. 1950-ci ildҽ ölkҽ ҽrazisindҽ ABŞ hҽrbi bazaları tҽşkil olunmağa

başladı. 1950-ci ilin yanvarında İtaliya vҽ ABŞ «birgҽ müda-fiҽ vҽ qarşılıqlı kömҽk» haqqında saziş imzaladılar.

İtaliya ABŞ - ın Koreyadakı müharibҽsini dҽstҽklҽdi. Xristian - demokratların hökumҽti Qҽrbi Avropa ölkҽlҽri-nin silahlandırılması planında fҽal iştirak edirdi. 1954 -cü ildҽ İtaliya Qҽrbi Avropa İttifaqının fҽal üzvü oldu. 1959-cu ildҽ İtaliya hökumҽti ABŞ-a icazҽ verdi ki, orta mҽnzilli raketlҽrini ölkҽ ҽrazisindҽ yerlҽşdirsin. İtaliya Yaxın Şҽrqdҽ dҽ fҽallığını artırdı. Bu ölkҽlҽrin neft mҽnbҽlҽri-nҽ öz tҽsirini

güclҽndirmҽyҽ çalışdı. Bu mҽqsҽdlҽ dҽ İtaliya hökümҽti ABŞ vҽ onun müttҽfiqlҽrinҽ Aralıq dҽnizi vҽ Yaxın Şҽrqҽ dair tҽtbiq etdiyi sanksiyaları müdafiҽ etdi. Bununla bҽrabҽr, AİB-ın üzvü olduğu üçün bu birliyin üzvü olan

265

digҽr ölkҽlҽrlҽ birlikdҽ ABŞ inhisarçı kapitalı ilҽ aparılan rҽqabҽt mübarizҽsindҽ dҽ iştirak edirdi.

XX ҽsrin 50-ci illҽrinin sonunda İtaliyanın xarici siya-sҽt kursunda bir sıra dҽyişikliklҽr müşahidҽ olunmağa baş-

ladı. O nҽinki xarici siyasҽtdҽ öz müstҽqilliyini, hҽmçinin SSRİ vҽ sosialist ölkҽlҽri ilҽ ҽmҽkdaşlığını da xeyli artırdı. 1960-cı ildҽ İtaliyanın prezidenti Dj.Qronki SSRİ-yҽ sҽfҽr etdiyi zaman iki ölkҽ arasında elmi vҽ mҽdҽni mübadilҽ haqqında saziş bağlandı. XX ҽsrin 60-cı illҽrindҽ iki ölkҽ

arasında ticarҽt ҽmҽkdaşlığı haqqında yeni saziş bağlandı. İtaliya firması olan ―FIAT‖ Tolyatti şҽhҽrindҽ 1966-cı ildҽ Voljsk avtomobil zavodunun tikintisindҽ iştirak etdi. Hҽm-çinin bu dövrdҽ SSRİ -nin İtaliyaya qaz göndҽrmҽsi barҽdҽ razılıq alındı.

Bir sözlҽ, ―sol mҽrkҽz‖ hökumҽti dövründҽ İtaliya öl-kҽnin beynҽlxalq alҽmdҽ suverenliyi maraqlarına uyğun gҽ-

lҽn siyasҽt yeritmҽyҽ başladı. İtaliyanın «Soyuq mühari-bҽ»dҽn dövlҽtlҽrin dinc yanaşı yaşaması prinsipini müda-

fiҽyҽ keçmҽsi hҽm dҽ ölkҽ zҽhmҽtkeşlҽrinin tҽzyiqinin nҽti-cҽsi idi. 1962 -ci ildҽ zҽhmҽtkeşlҽr Kuba xalqı ilҽ hҽmrҽy ol-duqlarını nümayiş etdirdilҽr. Onlar hҽmçinin İsrailin ҽrҽb dövlҽtlҽrinҽ qarşı tҽcavüzkarlığını pislҽdilҽr. Onlar hҽmçinin sürҽtlҽ silahlanmağa qarşı çıxır, AFR-in nüvҽ silahına yaxın buraxılmamasını tҽlҽb edirdilҽr.

Cҽnubda yaranmış mafiya caynaqlarını nҽinki Şimala, hҽm dҽ xarici ölkҽlҽrҽ uzadır, o, xüsusilҽ ABŞ qansterlҽri ilҽ sıx ҽlaqҽ saxlayırdı. Psevdoin-qiyabi mҽslҽkli qruplaşmalar

da sağ tҽmayüllü qüvvҽlҽrin xeyrinҽ fҽaliyyҽt göstҽrirdi. Yuxarı dairҽlҽrdҽ mҽnҽviyyat pozğunluğu güclҽnirdi. Bu-nu korrupsiyaların vҽ hakimiyyҽtdҽn sui-istifadҽ hallarının biabırçılıqla ifşası sübut edirdi.

266

Bu dövrdҽ sosialist vҽ sosial - demokrat partiyalarında müҽyyҽn dҽyişikliklҽr baş verdi. Belҽ ki, ölkҽnin siyasi hҽyatında öz mövqeyini güclҽndirmҽk mҽqsҽdi ilҽ İSP vҽ İSDP 1966-cı ildҽ Vahid Sosialist Partiyasında birlҽşdilҽr. Onların arasındakı fikir müxtҽlifliyi 1969-cu ildҽ onların yenidҽn ayrılmasına sҽbҽb oldu.

60-cı illҽrdҽ kommunistlҽrin vҽ sol qüvvҽlҽrin müba-rizҽsi nҽticҽsindҽ vilayҽt muxtariyyҽti hüququ uğrunda mü-

barizҽ genişlҽndi. 1968-ci ilin fevralında zҽhmҽtkeşlҽrin tҽz-

yiqi altında parlament vilayҽt vҽ yerli idarҽ orqanlarının tҽş-

kil haqqında qanun qҽbul etdi ki, hҽmin qanuna ҽsasҽn vila-yҽtlҽr siyasi, sosial - iqtisadi vҽ qanunverici - inzibati sahҽdҽ mühüm hüquqlar ҽldҽ etdilҽr. 1970-ci ilin 7-8 iyulunda vila-yҽt djuntalarına keçirilҽn seçkilҽrdҽ sol qüvvҽlҽr böyük qҽlҽ-

bҽ qazandılar. Onlar 8 milyon ҽhalisi olan Toskana, Umb-riya, Emiliya - Romanyada vilayҽtinin idarҽsindҽ rҽhbҽrliyi ҽlҽ aldılar.

XX ҽsrin 60-cı illҽrindҽ ҽhҽmiyyҽtli dҽrҽcҽdҽ gҽnclҽr,

xüsusilҽ tҽlҽbҽ hҽrҽkatı fҽallaşdı. Tҽlҽbҽlҽr tҽtil tҽşkil edir, universitetlҽri «zҽbt edir», hakimiyyҽt orqanlarına kollektiv ҽrizҽ göndҽrirdilҽr. Onlar faşist elementlҽrinҽ qarşı da müba-rizҽ aparırdılar. Tҽlҽbҽ hҽrҽkatı antiinhisar vҽ antikapitalist xarakter daşıyırdı.

1968-ci ilin 19-20 mayında İtaliyada II dünya mühari-bҽsindҽn sonra beşinci parlament seçkilҽri keçirildi. Bu seç-

kilҽrdҽ dҽ XDP özünün seçki mövqeyini qoruyub saxlaya bildi. Bu seçkilҽr hҽmçinin göstҽrdi ki, İSP ölkҽdҽ ҽn

nüfuzlu partiyalardan biridir vҽ onun nҽinki fҽhlҽlҽr içҽrisindҽ, hҽtta kҽndlilҽr içҽrisindҽ dҽ böyük nüfuzu vardır.

Hҽmçinin kommunistlҽrin ölkҽdҽ gҽnclҽr içҽrisindҽ dҽ böyük nüfuzu olduğu aşkara çıxdı. Cҽnubda da İKP-nin nüfuzunun artdığını bu seçkilҽr bir daha nümayiş etdirdi.

267

Bir sözlҽ, 1968-ci il seçkilҽri göstҽrdi ki, İtaliyada ҽhҽmiyyҽtli dҽrҽcҽdҽ yeni siyasi şҽrait yaranmaqdadır. Seçicilҽrin 1/3-dҽn çoxu sollara sҽs verdi. Bütövlükdҽ seçici-lҽrin 10 milyonu sosialistlҽrin vҽ kommunistlҽrin siyasҽtini dҽstҽklҽdiklҽrini bildirdilҽr. 1966-1968-ci illҽrdҽ siyasi mü-

barizҽ mühüm yerlҽrdҽn birini ҽhalinin bütün tҽbҽqҽlҽri üçün tibbi xidmҽt vҽ sosial tҽminat sistemi tҽşkil etmҽk mҽsҽlҽsi tuturdu.

1963-cü ilin 28 aprelindҽ keçirilҽn parlament seçkilҽri

nҽticҽsindҽ mҽlum oldu ki, İtaliya ictimaiyyҽtindҽ sola doğ-

ru meyl çox güclüdür. 1963-cü ilin iyununda Fanfanı hökü-

mҽtin baş naziri vҽzifҽsindҽn uzaqlaşdırdıqdan sonra bu vҽzifҽyҽ Aldo Moro tҽyin edildi. O, XDP-nin siyasi mҽsҽ-

lҽlҽr üzrҽ katibi idi. O, İSP-nin rҽhbҽri Nenni ilҽ gҽlҽcҽk proqramın ҽsas prinsiplҽrini razılaşdırdı.

1963-cü ilin oktyabrında Romada keçirilҽn İSP-nin XXXV qurultayında qҽrara alındı ki, sosialistlҽr hökumҽtin tҽrkibindҽ iştirak etsinlҽr. Lakin belҽ bir şҽrt dҽ nҽzҽrdҽ tu-

tulurdu ki, hökumҽtin fҽaliyyҽtindҽ demokratik islahatların keçirilmҽsi zҽruridir.

1964-cü il hökümҽt böhranından sonra hökumҽtҽ yenҽ Aldo Moro rҽhbҽrlik etmҽyҽ başladı. Demokratik qüvvҽ-

lҽrin tҽzyiqi altında, habelҽ beynҽlxalq vҽziyyҽtin imperia-lizm üçün ҽlverişsiz dҽyişmҽsi nҽticҽsindҽ «sol mҽrkҽz» hö-

kümҽtlҽri inhisarçı fҽaliyyҽtini müҽyyҽn qҽdҽr mҽhdudlaş-

dırmağa vҽ sosial-iqtisadi islahatlar keçirmҽyҽ mҽcbur oldular.

60-cı illҽrdҽ elektroenergetika sҽnayesi millilҽşdirildi. İnhisarlar müqavimҽt göstҽrsҽlҽr dҽ ―sol mҽrkҽz‖ 5 il üçün nҽzҽrdҽ tutulmuş milli iqtisadi proqram qҽbul etdi. Dövlҽt turizmin tҽşviqinҽ başladı, avtostradalar inşa etdirdi, qiymҽtlҽri tҽnzimlҽdi. Lakin bütün bu tҽdbirlҽr gözlҽnilҽn

268

nҽticҽni vermҽdi. 5 illik milli iqtisadi proqram reallaşdırıl-madı, ona görҽ ki, qeyri - demokratik yolla ( kütlҽlҽrin nҽza-rҽti olmadan ) vҽ kapitalizm quruluşunun müdafiҽsi xeyrinҽ hҽyata keçirilirdi. Çünki ayrı-ayrı inhisarların mҽnfҽҽtpҽ-

rҽstliyinin mҽhdudlaşdırılması burjuaziyanın bütövlükdҽ hakimiyyҽtini möhkҽmlҽndirirdi. Cüzi islahatlar – 40 saat-lıq iş hҽftҽsinin tҽtbiqi, müҽssisҽlҽrdҽ hҽmkarlar ittifaqla-rının hüquqlarının genişlҽndirilmҽsi, torpaq icarҽdarlarının mҽnafelҽrinin müdafiҽ olunması, mҽnzil tikilmҽsindҽ ehti-

karlığın mҽhdudlaşdırılması haqqında qanunlar verilmҽsi vҽ s. köklü problemlҽri hҽll edҽ bilmҽdi. Kütlҽvi işsizlik, Cҽnubun xroniki geriliyi, inhisarların iqtisadiyyatda vҽ siyasҽtdҽ nüfuz üstünlüyü qalmaqda idi.

İnhisarların vҽ hҽrbçilҽrin xeyli hissҽsi var qüvvҽ ilҽ islahatlara müqavimҽt göstҽrir, mütҽrҽqqi tҽdbirlҽri pozma-ğa çalışır, kütlҽlҽrҽ hҽdҽ - qorxu gҽlirdi. Sağ tҽmayüllü partiyalar qҽsdҽn hökumҽt böhranları törҽdir, «sol sentrist» koalisiyanı sağ sentrist koalisiya ilҽ ҽvҽz etmҽyҽ çalışırdılar.

60-cı illҽrin sonundan etibarҽn İtaliyada neofaşistlҽrin dҽ terrorçuluq fҽaliyyҽti güclҽnmҽyҽ başladı. Onlar partla-yışlar törҽdir, basqınlar edir, demokratik xadimlҽri, ҽdliyyҽ orqanlarının işçilҽrini oğurlayır vҽ öldürürdülҽr. Terror hadisҽlҽri anarxiyaya sҽbҽb olmalı, respublika quruluşunu sarsıtmalı vҽ meşşanlarda güclü hakimiyyҽtin «vacibliyinҽ inam» yaratmalı idi. Terrorçuların fҽaliyyҽti nҽinki cҽzalan-dırılmır hҽtta hakim dairҽlҽrin bir hissҽsi onların hҽrҽkҽtlҽ-

rini bҽyҽnirdi. Mafiyanın - feodal mҽnşҽli terrorçu tҽşkilat-

ların bu işҽ qoşulması nҽticҽsindҽ terror daha da güclҽndi. 1953-1970-ci illҽrdҽ İtaliyanın siyasi hҽyatında siyasi

mübarizҽnin müxtҽlif formalarda getmҽsinҽ görҽ şҽrti olaraq bir neçҽ dövrҽ bölmҽk olar. Bunlardan biri 1953-cü ildҽn 1960-cı ilin iyuluna qҽdҽr davam edҽn dövrdür ki, bu

269

dövrdҽ mҽrkҽz siyasҽti yeridilir. 1960-cı ilin iyulundan ikinci dövr başlayır vҽ il yarım davam edir ki, bu dövrdҽ Tambroninin irticaçı hökumҽti fҽaliyyҽt göstҽrmişdir. 1962-ci ilin yanvarından 1968-ci ilin ortalarına qҽdҽr üçüncü dövr başlayır ki, bu dövr ―sol mҽrkҽz‖ mҽrhҽlҽsi adlanır.

İtaliyanın XX əsrin 70-ci illərində daxili və xarici siyasəti. İtaliya iqtisadi inkişaf sürҽtinҽ görҽ 70-ci illҽrdҽ qabaqcıl kapitalist ölkҽlҽrindҽn geri qalmağa başladı. Xüsusilҽ, 1973-1974-cü illҽrdҽ olan dünya energetika böh-

ranı İtaliyaya mҽnfi tҽsir göstҽrdi. 1973-cü ildҽ ölkҽdҽ sҽna-ye mҽhsulu istehsalı 10% aşağı düşdü. İşsizlҽrin sayı 2,5 mil-yonu ötüb keçdi. İtaliyanın xarici borcları 1973-cü ildҽki 7 milyard dollardan 1975-ci ildҽ 17 milyard dollara çatdı. Hҽr il kҽnddҽn şҽhҽrҽ 200 min adam gҽlirdi ki, bu da şҽhҽrlҽrdҽ mҽnzil vҽ iş problemini çҽtinlҽşdirirdi. Hökumҽt dövlҽt xҽrclҽrini artırmaq yolu ilҽ ölkҽnin tҽsҽrrüfatını canlan-dırmaq istҽdi. Dolayı vergilҽr artdı. Ҽmҽk haqları ixtisar edildi. Lakin tҽtil hҽrҽkatının artması bu siyasҽtin uğursuz-

luğunu nümayiş etdirdi. 1970-1972-ci illҽrdҽ İtaliya hökumҽ-

tinҽ İtaliya siyasҽtinin aparıcı liderlҽrindҽn olan Andreotte başçılıq edirdi. 1972-1976-cı ilҽrdҽ isҽ İtaliyada hökumҽtin başçısı yenidҽn Fonfani oldu. 1976-cı ildҽ olan parlament seçkilҽrindҽ komunistlҽr ilk dҽfҽ öz tarixlҽrindҽ ҽn çox - 34,4% sҽs topladılar. Lakin tҽşkil edilҽn hökumҽtin tҽrki-binҽ onlar daxil edilmҽdilҽr. Bu ölkҽdҽ böyük narazılığa sҽbҽb oldu. 1978-ci ilin fevralında hökumҽt tҽşkil edҽn Aldo Moro hҽmin ilin mart ayında birgҽ fҽaliyyҽt göstҽrmҽk haq-

qında komunistlҽrlҽ saziş bağladı. Sҽhҽri gün Aldo Moro oğurlandı vҽ mayın 9-da isҽ onun meyidi tapıldı. Meyid Xristian-demokratlar vҽ kommunistlҽrin yerlҽşdiklҽri bina-ların arasında qoyulan avtomobildҽ idi. Aldo Moro kom-munistlҽrin ҽn ifrat qanadına mҽnsub olan «qırmzı briqa-

270

da» adlanan tҽşkilatın üzvlҽri tҽrҽfindҽn qҽtlҽ yetirilmişdi. Bundan sonra Xristian-demokratlarla kommunistlҽr arasın-dakı saziş pozuldu. 1979-cu ilin iyununda keçirilҽn parla-ment seçkilҽrdҽn sonra İtaliya hökumҽtinҽ Korsiqa başçılıq edirdi. Hökumҽt 1979-cu ildҽn antinflyasiya tҽdbirlҽri keçir-mҽyҽ başladı. Hökumҽt «qiymҽtli pullar» siyasҽtinҽ keçdi. Kredit vҽ idxal mҽhdudlaşdı. Qiymҽtlҽrҽ mҽhdudiyyҽt qo-yuldu. Ҽmҽk haqlarının artırılması donduruldu, sosial ehtiyaclara sҽrf edilҽn vҽsait azaldıldı. Bu isҽ sosial vҽziyyҽti

gҽrginlҽşdirdi. 1978-1985-ci illҽrdҽ İtaliyanın prezidenti par-tizan hҽrҽkatının görkҽmli xadimlҽrindҽn olan Aleksandro Pertini oldu. O, dekorativ xarakter daşıyan prezident vҽzifҽ-

sinҽ çox böyük şöhrҽt gҽtirdi. Onun mühüm xidmҽtlҽrindҽn biri baş nazir vҽzifҽsindҽ xristian-demokratların inhisarına son qoyması oldu.

1974-cü ildҽ katolisizm prinsipinҽ zidd olsa da, boşan-maq azadlığının verilmҽsi haqqında referendum keçirildi. Keçirilҽn referenduma ҽsasҽn ölkҽ ҽhalisinin yarıdan çoxu

boşanma azadlığının tҽrҽfdarı olduğunu bildirdi vҽ bu qanunla rҽsmilҽşdirildi. 1974-cü ildҽ parlament seçkilҽri kampaniyası zamanı partiyaların dövlҽt tҽrҽfindҽn maliy-yҽlҽşdirilmҽsi haqqında qanun qҽbul edildi. Bu mҽsҽlҽ üçün 60 milyard lir ayrıldı. Qadınlarla kişilҽr ҽmҽk bazarında bҽ-

rabҽr mövqe tutdular. 1975-ci ildҽ dövlҽt tezeviliyazsı ilҽ ҽla-qҽdar keçirilҽn islahatlar nҽticҽsindҽ dövlҽt televiziyasında xristian-demokratlarn inhisarına son qoyuldu. Televiziyada zҽhmҽtkeşlҽrin iştirakı qanunilҽşdirildi. 1977-ci ildҽ parla-

ment ixtisas tҽhsili gҽnclҽrin işlҽ tҽmin edilmҽsi, dövlҽtin öz sҽlahiyyҽtlҽrinin müҽyyҽn hissҽsini yerli hakimiyҽt orqan-larına vermҽsi, silahlı qüvvҽlҽrin demokratiklҽşdirilmҽsi, hҽrbi qulluqçulara siyasi hҽyatda iştiraka icazҽ verilmҽsi

271

haqqında qanunlar qҽbul etdi. Mҽnzil haqqı qanunve-riciliklҽ nizama salındı.

70-ci illҽrdҽ islahatların keçirilmҽsindҽn mҽqsҽd ital-yanların ölkҽni tҽrk etmҽsinin qarşısını almaq, ҽhalinin küt-lҽvi surҽtdҽ kҽnddҽn şҽhҽrҽ axını nҽticҽsindҽ kҽskinlҽşҽn mҽnzil problemini hҽll etmҽk idi. Bu dövrdҽ İtaliyanın «Olivetti» inhisarı tҽrҽfindҽn fҽhlҽlҽr üçün çoxlu mҽnzillҽr vҽ fҽhlҽlҽrin uşaqları üçün çoxlu uşaq evlҽri tikildi.

Bu dövrdҽ İtaliya tarazlaşdırılmış xarici siyasҽt yeri-

dirdi. 1975-ci ildҽ İtaliya «Yeddilҽr qrupu»nun üzvü oldu. O hҽm qҽrb, hҽm dҽ SSRİ vҽ sosialist ölkҽlҽri ilҽ ҽmҽkdaşlıq edirdi. 1975-ci ildҽ İtaliya Helsinki müşavirҽsinin iştirakçısı oldu. İtaliya SSRİ-dҽ Tolyatti adına avtomobil zavodunun, SSRİ-dҽn Avropaya uzunan «Dostluq» qaz kҽmҽrinin tikintisindҽ iştirak etdi.

1978-ci ilin sentyabrında İtaliya ilҽ ABŞ arasında 20 il müddҽtinҽ hҽrbi sahҽdҽ ҽmҽkdaşlıq haqqında müqavilҽ bağlandı. 1979-cu ilin dekabrında İtaliya NATO-nun sessi-

yasında ABŞ raketlҽrinin Avropada yerlҽşdirilmҽsinҽ razılıq verdi.

İtaliya XX əsrin 80-ci illərində. 80-ci illҽrin ҽvvҽllҽrindҽ İtaliya sҽnaye mҽhsulu istehsalı 9% aşağı düşdü. İşsizlҽrin sayı 2,5 milyon oldu. İtaliyada vҽziyyҽtin ağırlaşmasına 1980-cı ildҽ İtaliyanın cҽnubunda güclü zҽlzҽlҽnin olması da tҽsir etdi. Zҽlzҽlҽ nҽticҽsindҽ çoxlu dağıntı vҽ insan itkisi oldu. İtaliya iqtisadiyyatında canlanma bir dҽ 1984-cü ildҽ nҽzҽrҽ çarpmağa başladı.

80-ci illҽrdҽ İtaliyaya daxili siyasi vҽziyyҽtin qeyri-sa-bitliyi xarakterik idi. Hökumҽtin başçısı Forlani iqtisadi vҽ-

ziyyҽti düzҽldҽ, terrorun, alverçiliyin, korrupsiyanın qarşı-

sını ala bilmҽdi. İtaliyada irimiqyaslı siyasi münaqişҽlҽr baş-

landı. Gizli yalançı mason tҽşkilatı olan «Tҽbliğat - 2»nin

272

irticaçılığı ifşa olundu. Bu hҽrҽkatda XDP vҽ digҽr hakim partiyaların görkҽmli xadimlҽrinin, yüksҽk hҽrbi rütbҽli zabitlҽrin iştirak etdiyi aydın oldu. Hökumҽt istefa vermҽyҽ mҽcbur oldu. 1981-ci ilin iyun ayında tҽşkil edilmiş yeni hökumҽtҽ respublikaçı S.Spadolini rҽhbҽrlik etdi. Özlҽrinin 35 illik hakimiyyҽtindҽn sonra ilk dҽfҽ Xristian-demokratlar baş nazir kürsüsünü digҽr partiyaya güzҽştҽ getdilҽr. Bu ölkҽdҽ XDP-nin nüfuzunun zҽiflҽdiyini göstҽrdi. Lakin bu hökumҽt dҽ hakimiyyҽtdҽ çox qala bilmҽdi. Ölkҽdҽ siyasi

vҽziyyҽt gҽrginlҽşdi. Sosialist partiyası hökumҽti mҽcbur etdi ki, ölkҽdҽ tҽcili parlament seçkilҽri keçirsin. 1982-ci ildҽ dövlҽt büdcҽsindҽn 600 milyard lir ayrıldı ki, iri kompaniya-lara güzҽştli kredit verilsin. Ҽrzaq mҽhsullarının, mҽnzil, nҽqliyyat, elektrik enerjisi, telefon, o cümlҽdҽn, benzin, qaz, tibbi xidmҽtin qiymҽti artırıldı. Bu isҽ ölkҽdҽ sosial şҽraitin kҽskinlҽşmҽsinҽ gҽtirib çıxartdı. 1982-ci ilin aprelindҽ Ro-mada A.Moponun öldürülmҽsi ilҽ ҽlaqҽdar mҽhkҽmҽ pro-sesi oldu. 1983-cü ildҽ ölkҽnin 62 ҽyalҽtindҽ axtarış nҽticҽ-

sindҽ 400 cinayҽtkar ünsür tutuldu. Onların mühakimҽsi göstҽrdi ki, XDP Siciliya mafiyası vҽ Neapol «ağcaqa-nadları» ilҽ ҽlaqҽdardır. 1983-cü ilin yanvarında keçirilҽn tҽtillҽrdҽ 8 milyon, mayında keçirilҽn tҽtillҽrdҽ isҽ 14,5 mil-yon adam iştirak etdi. Tҽtillҽr nҽticҽsindҽ hҽmkarlar ittifaq-ları ҽmҽk haqqının mütҽhҽrrik şkalasının saxlanılmasına, kollektiv müqavilҽlҽr hüququna nail oldular.

1982-ci ilin mayında bir neçҽ mҽsҽlҽ, o cümlҽdҽn, qadınların ҽleyhinҽ yönҽldilmiş analıq hüququnu müҽyyҽn

etmҽk mҽsҽlҽsi ilҽ ҽlaqҽdar ölkҽdҽ referendum keçirildi. 1983-1987-ci illҽrdҽ mafiyaya qarşı, katolik kilsҽsinin

imtiyazlarının mҽhdudlaşdırılması uğrunda mübarizҽ güclҽndi. Palermoda 500 nҽfҽrҽ yaxın adam mҽhkҽmҽ kürsüsündҽ ҽylҽşdi.

273

1983-cü ilin iyun ayının 26-27-dҽ keçirilҽn növbҽdҽn-kҽnar parlament seçkilҽrindҽ XDP cҽmi 38,3% sҽs aldılar. Kommunistlҽr ҽvvҽlki sҽslҽrini saxlaya bildilҽr. Sosialist-lҽrin vҽziyyҽti xeyli yaxşılaşdı. Sosialist Kraksi hökumҽt tҽş-

kil etdi. Sosialistlҽr kommunistlҽrlҽ ittifaqı rҽdd edib koali-siyalı hökumҽt tҽşkil etdilҽr.

1984-cü il Avropa parlamentinin seçkilҽrindҽ XDP daha çox sҽs aldı.

Kraksi hökumҽti üç il hakimiyyҽtdҽ qaldı. Vҽziyyҽt

sabit deyildi. Hökumҽtin XDP-dҽn asılılığı hҽr an hiss edilirdi. 1986-cı ilin ҽvvҽllҽrindҽ hökumҽt qanun layihҽlҽrini müzakirҽ edҽrkҽn azlıqda qaldığına görҽ hҽmin ilin yayında istefaya getdi.

1986-cı ilin iyulunda belҽ bir razılıq alındı ki, Kraksi o şҽrtlҽ hökumҽtҽ başçılıq edҽ bilҽr ki, istҽnilҽn anda xristian-demokratlara öz yerini güzҽştҽ getsin.

Kapitalist ölkҽlҽrinin çoxunda kommunist partiyala-rının nüfuzlu siyasi qüvvҽyҽ çevrilҽ bilmҽmҽsinin sҽbҽblҽrini

ilk dҽfҽ açıq şҽkildҽ İKP-nin baş katibi Palmiro Tolyatti (1893-1964) göstҽrmişdi. Onun ideyasını yeni baş katib Enriko Berlinquer (1922-1984) inkişaf etdirdi. Onun baxış-

ları «avrokommunizm» adı aldı vҽ bir çox kommunist parti-yalarının liderlҽri tҽrҽfindҽn müdafiҽ olundu. Onlar sosia-lizmin zorakı mübarizҽ üsullarına ҽsaslanan, hҽqiqi demok-ratiyadan uzaq olan, insan hüquqlarına vҽ bҽşҽri dҽyҽrlҽrҽ etinasızlıq göstҽrҽn, partiyanın rolunu mütlҽqlҽşdirҽn, bütün dövlҽt strukturlarını onunla ҽvҽz edҽn «Sovet modeli»nҽ tҽnqidi yanaşmadan onu kor-koranҽ tҽqlid etmҽyi kommu-nist hҽrҽkatının zҽiflҽmҽsinin başlıca sҽbҽblҽri hesab edir-dilҽr. «Avrokommunistlҽr» SSRİ-nin Mҽrkҽzi vҽ Cҽnub-Şҽrqi Avropa ölkҽlҽrinin daxili işlҽrinҽ qarışmasını, xüsusҽn 1968-ci ildҽ Varşava Müqavilҽsi ölkҽlҽri qoşunlarının Çe-

274

xoslavakiyaya yeridilmҽsini mühakimҽ etdilҽr. Onlar göstҽ-

rirdilҽr ki, Sovet İttifaqı özünün inqilabilҽşdirici rolunu iti-rib. «Avrokommunistlҽr» bütün kommunist partiyalarını xalqa geniş hüquqlar vҽd edҽn vҽ ancaq dinc mübarizҽ vasitҽlҽrini qҽbul edҽn demokratik sosializmi özlҽrinin mҽqsҽdi saymağa çağırırdılar.

1983-cü ilin martında İKP-nin XVI qurultayı oldu. 1985-ci ildҽ Berlinquer öldü, İKP-nin baş katibi A.Nata seçildi. 1986-cı ildҽ İKP-nin 1,6 milyon üzvü var idi.

İtaliya bu dövrdҽ ilk növbҽdҽ AİB çҽrçivҽsindҽ iqtisa-di, elmi-texniki, mҽdҽni ҽmҽkdaşlığı davam etdirirdi. 80-ci illҽrdҽ İtaliya razılıq verdi ki, orta mҽnzilli ABŞ raketlҽri onun ҽrazisindҽ yerlҽşdirilsin. İtaliya firmalarına 1986-cı ildҽ icazҽ verildi ki, ABŞ-ın «Strateji müdafiҽ tҽşҽbbüsü» proqramında iştirak etsinlҽr. İtaliya Moskva olimpiadasını baykot etmҽk kampaniyasına qoşuldu. ABŞ-ın Polşaya tҽtbiq etdiyi sanksiyaya İtaliya da razılıq verdi. Bu dövrdҽ «Antonovun işi» ilҽ ҽlaqҽdar olaraq İtaliya-Bolqarıstan

münasibҽtlҽri pislҽşdi. Antonov Romadakı aviasiya kompaniyasında işlҽyirdi. Heç bir sübut olmadan onu Roma papasına qarşı sui-qҽsd hazırlamaqda tҽqsirlҽndirib hҽbs etdilҽr. O, bolqar vҽtҽndaşı idi. 1985-ci ildҽ Romada keçirilҽn mҽhkҽmҽ prosesindҽ o, bҽraҽt aldı vҽ Bolqarıstana getdi.

İtaliya XX əsrin 90-cı illərində və XXI əsrin əvvəllərin-

də. XX ҽsrin 90-cı illҽrindҽ dҽ İtaliya müasir sҽnaye ölkҽsi olaraq qalırdı. Bununla belҽ, Cҽnubda gerilik davam etmҽk-dҽ idi. 1992-ci ildҽ «Tҽmiz ҽllҽr» adını almış iri miqyaslı mҽhkҽmҽ proseslҽrinҽ 20 min adam cҽlb edilmişdi. Haki-miyyҽtin yuxarı eşalonlarında vҽ iri siyasi partiyaların rҽhbҽrliyindҽ kütlҽvi korrupsiya faktları aşkarlandı. İri siyasi partiyaların nüfuzu xeyli aşağı düşdü. 1991-ci ildҽ İta-

275

liya Kommunist partiyası Sol qüvvҽlҽrin demokratik parti-yası adı altında yenidҽn tҽşkil edildi. 1994-cü ilin martında keçirilҽn parlament seçkilҽrindҽ ҽsas siyasi partiyalar mҽğ-

lub oldu. Bu seçkilҽrdҽ mҽşhur milyonçu Berluskoninin baş-

çılıq etdiyi «İrҽli, İtaliya» partiyası, federalist Bossinin baş-

çılıq etdiyi «Şimal liqası», neofaşistlҽrin vҽ millҽtçilҽrin «Milli alyans» tҽşkilatı «Azadlıq aktı» blokunu tҽşkil edҽrҽk sҽslҽrin ҽksҽriyyҽtini yığdı. Bu üç partiyanın qruplaşması nҽticҽsindҽ Berluskoni İtaliyanın baş naziri oldu. 1994-cü

ilin mayında isҽ onu Rolano Pdano ҽvҽz etdi. O, xristian d-emokratlar partiyasının liderlҽrindҽn idi. 1994, 1996-cı illҽr parlament seçkilҽri ҽrҽfҽsindҽ «Zeytun ağacı», «Azadlıq qütbü» vҽ «Şimal övladları» bloku yaradıldı.

M.D.Alemanın ―sol mərkəz‖ hökuməti (1998-2001-ci il-

lər). XX ҽsrin 90-cı illҽrindҽ İtaliyada ҽsas siyasi qüvvҽlҽrin sağ qanadı ―Azadlıq evi‖ koalisiyası, digҽrlҽri isҽ ―Oliva koalisiyası‖ (―Sol mҽrkҽz koalisiyası‖) tҽşkil etdilҽr vҽ onla-rın arasında seçkilҽrdҽ hakimiyyҽt uğrunda mübarizҽ baş-

ladı. 1996-cı il parlament seçkilҽrindҽ ―sol mҽrkҽz‖ koalisi-

yası qҽlҽbҽ çaldı vҽ blokun lideri Romani Prodinin başçılığı altında yeni hökumҽt tҽşkil edildi. O, 2,5 il hakimiyyҽtdҽ qaldı vҽ 1998-ci ilin oktyabrında hökumҽt böhranı ilҽ ҽlaqҽ-

dar istefa verdi. Yenҽ dҽ hökumҽt ―sol mҽrkҽz‖ blokundan tҽşkil edildi. Ilk dҽfҽ Qҽrbi Avropada keçmiş kommunist

M.DAlema hökumҽtin başçısı oldu. 2000-ci ilin aprelin 18-dҽ keçirilҽn inzibati idarҽlҽrҽ

seçkilҽrdҽ 8 vilayҽtdҽ sağlar qҽlҽbҽ çaldılar. Qüvvҽlҽr nisbҽ-

tinin sağların xeyrinҽ dҽyişmҽsi ilҽ ҽlaqҽdar bu hökumҽt dҽ istefa verdi.

Sağlar prezidentdҽn dҽrhal parlamenti buraxmağı tҽlҽb etdilҽr. Lakin 1999-cu ilin mayında prezident seçilmiş

276

K.Çampi yeni seçkilҽrҽ qҽdҽr parlamenti buraxmayacağını bildirdi. Djuliano Amotanın başçılığı altında yeni hökumҽt tҽşkil edildi. O da, ―sol mҽrkҽz‖ blokundan idi. ―Sol mҽrkҽz hökumҽtlҽri dövründҽ ölkҽdҽ 1 milyon iş yeri açıldı. Özҽllҽşdirmҽ davam etdirildi. Silahlı qüvvҽlҽrdҽ islahat keçirildi, hҽrbi mükҽllҽfiyyҽt tҽxirҽ salındı, müqavilҽ ilҽ xidmҽt tҽtbiq edilmҽyҽ başladı. İtaliya Avropa vahid valyuta sisteminҽ daxil oldu.

İtaliya hökumҽti Rusiya iqtisadiyyatının keçid dövrün-

dҽ olduğunu dҽrk edҽrҽk ona kredit ayırmağa razılıq verdi. Italiya 1999-cu ildҽ Serbiyanın bombalanmasında işti-

rak etmҽsҽ dҽ, öz bazalarını NATO-nun aviasiyası üçün açdı.

S.Berluskoni hökuməti (2001-2006-cı illər). 2001-ci ilin mayında parlament seçkilҽri keçirildi. Sağ mҽrkҽz - ―Azad-lıq evi‖ bloku qҽlҽbҽ çaldı. ―Azadlıq evi‖ bloku S.Berlusko-ninin ―İrҽli, İtaliya‖, Canfranko Fini başçılıq etdiyi ―Milli alyans‖ vҽ Umberto Bossinin başçılıq etdiyi ―Şimal liqası‖

partiyasından tҽşkil edilmişdi. İtaliya xalqı hakimiyyҽtdҽ işgüzar adam istҽyirdi. Belҽ

bir adam onların nҽzҽrindҽ İ.Berluskoni idi. O, ölkҽnin ҽn varlı adamı kimi mҽşhur idi. Onun 14 mlrd. lir kapitalı ҽsasҽn mҽdҽniyyҽt vҽ istirahҽt sahҽsinҽ qoyulmuşdu. O, iri şҽxsi telekanalın-―Mednaset‖in sahibi idi. Reklamlardan 60% gҽlir ҽldҽ edirdi. O özünün kapitalı ilҽ cҽmiyyҽtdҽ vҽ hakimiyyҽtdҽ tanınırdı.

Seçkilҽrdҽn sonra Berluskonu hökumҽt tҽşkil etdi.

2002-ci ilin dekabrında kral ailҽsinҽ vҽtҽnҽ qayıtmağa icazҽ verildi. Bu dövrdҽ İtaliyanın iqitsadi vҽziyyҽti o qҽdҽr dҽ xoşa gҽlҽn deyildi. FİAT, Parmalat, Alitaliya kimi iri firmalarda işçilҽr kütlҽvi surҽtdҽ işdҽn azad edilmҽyҽ başladılar. Berluskoni hökumҽtinin keçirdiyi tҽhsil islahatı

277

müҽllimlҽr vҽ şagirdlҽr tҽrҽfindҽn ciddi tҽnqid edilmҽyҽ baş-

ladı. Vilayҽtlҽrҽ böyük muxtariyyҽt verҽn inzibati islahatlar keçirildi. İrsi vergilҽr tҽxirҽ salındı. Bu islahat ҽn çox şimal üçün ҽlverişli olduğuna görҽ nҽinki müxalifҽt, hҽtta bir sıra görkҽmli siyasҽtçilҽr (L.Skalfaro, F.Kossiqa, Dj. Andreotti) tҽrҽfindҽn dҽ ciddi tҽnqidҽ mҽruz qaldı. Hҽtta Vatikan da statusa görҽ İtaliyannın daxili işlҽrinҽ qarışmağa sҽlahiyyҽti çatmasa da, özünün bu islahatı bҽyҽnmҽdiyini bildirdi. 1989-1996-cı illҽrdҽ ölkҽdҽ keçirilҽn mҽhkҽmҽ proseslҽrini

nҽzҽrҽ alaraq belҽ ―xoşagҽlmҽz‖ hallardan yaxa qurtarmaq üçün hökumҽt 2003-cü ildҽ parlamentin belҽ bir qanun qҽbul etmҽsinҽ nail oldu ki, dövlҽtin beş yüksҽk vҽzifҽli şҽxsi (prezident, iki spiker, konstitusiya mҽhkҽmҽsinin sҽdri vҽ nazirlҽr kabinetinin başçısı) mҽhkҽmҽ toxunulmazlığı hüququna malikdir.

2005-ci ilin noyabrında konstitusiya islahatı haqqında qanun verildi. O, köklü surҽtdҽ İtaliyanın dövlҽt quruluşunu dҽyişdirdi. İslahatın layihҽsi sağ mҽrkҽz partiyalar tҽrҽ-

findҽn dҽstҽklҽndi. Mҽrkҽzin sҽlahiyyҽtlҽrinin bir qismi tҽdricҽn yerli hakimiyyҽt orqanlarına verilirdi. Ҽmҽli olaraq İtaliya federativ dövlҽtҽ çevrildi. Vilayҽtlҽr ictimai asayiş, sҽhiyyҽ, tҽhsil vҽ ҽtraf mühitin qorunması üçün müstҽsna dҽrҽcҽdҽ kompensasiya aldılar. Qanuna ҽsasҽn 1948-ci il konstitusiyasının 60-cı maddҽsinҽ ҽlavҽ edildi. Qanun Al-maniyadakı kimi senatı vilayҽtlҽrin nümayҽndҽli orqanına çevrildi. Deputat vҽ senatorların sayı azaldıldı. Baş nazirin sҽlahiyyҽtlҽri güclҽndirildi. O, nazirlҽri sҽrbҽst tҽyin edҽ vҽ

vҽzifҽsindҽn kҽnarlaşdıra, prezidentҽ parlamenti buraxmağı tҽklif edҽ bilҽrdi. Prezident seçilmҽk üçün ҽvvҽl 50 ҽn aşağı yaş hҽddi hesab edilirdisҽ, indi 40 yaş ҽn aşağı yaş hҽddi götürülürdü.

278

Seçki islahatı haqqında da qanun qҽbul edildi. Qҽrara alındı ki, mojaritar sistem proporsional sistemlҽ ҽvҽz edilsin. Seçkilҽrdҽ 4%-lik hҽddi keçҽn partiyalar parlamentdҽ yer ala bilҽrdilҽr.

2005-ci ilin aprelindҽ keçirilҽn qubernatorların regio-nal seçkisindҽ müxalifҽt seçki keçirilҽn 13 vilayҽtdҽn 11-dҽ qalib gҽldi. Belҽliklҽ dҽ, nҽticҽdҽ 20 vilayҽtdҽn 16-sı müxa-lifҽtin ҽlindҽ olmuş oldu. Bu hadisҽdҽn sonra bir sıra nazir-lҽr istefa verdilҽr. Hökumҽt böhranı başlandı. 2005-ci ilin

mayın 11-dҽ S.Berluskoni istefa verdi. Növbҽti seçkilҽrҽ bir il qaldığından S.Berluskoninini başçılığı altında yeni hökumҽt tҽşkil edildi.

Parlament seçkilҽri ҽrҽfҽsindҽ hakim koalisiyanın rey-tinqi xeyli aşağı idi. 2005-ci ilin noyabrın 25-dҽ ümummilli tҽtil oldu. Onun sҽbҽbi ölkҽnin 2006-cı il büdcҽsindҽn nara-zılıq idi. Seçkilҽrqabağı Berluskoni hökumҽti mҽnzillҽrin pulsuz özҽllҽşdirilmҽsi haqqında tҽklif irҽli sürdü. Lakin tezliklҽ söhbҽtin ҽhalinin evlҽrindҽn deyil, dövlҽtin tikdiyi

ucuz vҽ yararsız tikintilҽrdҽn getdiyi aydın oldu. Xarici siyasҽtdҽ S.Berluskoni hökumҽti üçün ҽn çҽtin

problem İraq böhranı idi. Italiya İraqda müharibҽni dҽstҽk-lҽdi vҽ İraqa 3000 ҽsgҽr vҽ zabit göndҽrdi. Onlardan 27-si hҽlak oldu.

Berluskoni Türkiyҽ, Rusiya, Ukrayna, Balkan ölkҽlҽri, İsrail da daxil olmaqla Böyük Avropa yaratmaq layihҽsini irҽli sürdü. İtaliya 2002-ci ilin yanvarın 1-dҽn bütün maliyyҽ ҽmҽliyyatlarında ―avro‖ zonasına daxil oldu. Italiya Aİ-nin

genişlҽnmҽsinni dҽstҽklҽdi. Berluskoni Rusiyaya vҽ onun liderinҽ rҽğbҽt bҽslҽ-

yirdi. O, Rusiyanıın Ümumdünya Ticarҽt tҽşkilatına daxil olmasının tҽrҽfdarı idi. İtaliya BMT-nin TŞ-nın daimi üzvlҽ-

279

rinin sayının Almaniya, Yaponiya vҽ digҽr ölkҽlҽr hesabına artmasına qarşı çıxış edirdi.

Bu dövrdҽ Azҽrbaycan Respublikası ilҽ dҽ ҽmҽkdaşlıq davam edirdi. 2003-cü ilin dekabrında İtaliyada Azҽrbaycan Respublikasının sҽfirliyi fҽaliyyҽtҽ başladı. 2005-ci ildҽ Azҽrbaycan Respublikasının prezidenti İ.Ҽliyev İtaliyaya rҽsmi sҽfҽr etmiş, iki ölkҽ arasında ҽmҽkdaşlıq haqqında sҽnҽdlҽr imzalanmışdır.

R.Prodi hökuməti (2006-2008-ci illər). 2006-cı ilin apre-

lindҽ keçirilҽn parlament seçkilҽrindҽ ―sol mҽrkҽz‖ İtitfaqı qҽlҽbҽ çaldı. 2006-cı ilin mayında keçirilҽn prezident seçkilҽ-

rindҽ qҽlҽbҽ çalan Corco Napolitano Romano Prodiyҽ hö-

kümҽt tҽşkil etmҽyi hҽvalҽ etdi. Prodinin özünün partiya-sının olmaması onun mövqeyini zҽiflҽdirdi. Hökumҽtin tҽrkibinҽ keçmiş kommunistlҽr, sol xristian-demokratlar vҽ ―yaşıllar‖ daxil oldular. Ölkҽnin daxili vҽ xarici siyasҽt mҽ-

sҽlҽlҽrindҽ onların arasında yekdillik mümkün olmadı. 2007-ci ilin ҽvvҽllҽrindҽ hökumҽtdҽ böhranı başlandı.

Fevralın 21-dҽ xarici siyasҽt haqqında hökumҽt qҽtnamҽsi qҽbul edilmҽdi. Bu qҽtnamҽdҽ İtaliyanın hҽrbi hissҽlҽrinin Ҽfqanıstanda iştirakı, İtaliyada ABŞ-ın hҽrbi bazalarının yaradılmasına icazҽ vermҽk vҽ s. mҽsҽlҽlҽrdҽn danışılırdı. O, parlamentin hökumҽtҽ etimad göstҽrmҽsini tҽmin etmҽk üçün ilk növbҽdҽ ―sol mҽrkҽz‖ qüvvҽlҽrinin sırasını möh-kҽmlҽndirdi. Nҽticҽdҽ özünҽ sҽrbҽst hҽrҽkҽt etmҽyi tҽmin etmiş oldu. O, ölkҽdҽ iqtisadiyyyatı vҽ maliyyҽ sistemini dir-çҽltmҽyi bacardı. Seçkilҽr haqqında qanunun islahatını

keçirmҽk mҽsҽlҽsindҽ razılığa nail oldu. 2008-ci ilin yanvarında İtaliya yenidҽn siyasi böhran

hҽddinҽ çatdı. Ҽdliyyҽ naziri Klemente Mastella (―Avropa uğrunda demokratların ittifaqı‖ partiyasının lideri) istefaya getdi. O, yeddi cinayҽt işi törҽtmҽkdҽ günahlandırıldı. Onun

280

partiyasından parlamentdҽ üç senator var idi. Nazirin iste-fasından sonra parlamentdҽ qüvvҽlҽr nisbҽti dҽyişdi, parla-ment bu dҽfҽ Prodi hökumҽtinҽ etimad göstҽrmҽdiyi üçün o, istefaya getmҽli oldu. Prezident parlamenti buraxdı vҽ 2008-ci ilin aprelindҽ növbҽdҽnkҽnar parlament seçkilҽri elan etdi. R.Prodi hökumҽti seçkilҽrҽ qҽdҽr fҽaliyyҽt göstҽr-

mҽli oldu. 2009-cu ilin may ayının 18-dҽ seçki qanunve-riciliyi haqqında referendum keçirildi.

Prodi hökumҽti dövründҽ dҽ İtaliya öz xarici siyasҽtinҽ

sadiq qaldı. NATO vҽ Aİ ilҽ ҽmҽkdaşlığı davam etdirdi. Kosovonun müstҽqilliyini tanıdı. Aİ-nin islahatı haqqında Lissabon müqavilҽsini imzaladı.

S.Berluskoni hökuməti. 2008-ci ilin aprelin 13-14-dҽ keçirilҽn parlament seçkilҽrindҽ seçkilҽr ҽrҽfҽsindҽ yenidҽn tҽşkil edilmiş S.Berluskoninin başçılıq etdiyi ―Xalq azaddır‖ sağ mҽrkҽz koalisiyası qҽlҽbҽ çaldı.

Müharibҽdҽn sonrakı İtaliya tarixindҽ ilk dҽfҽ sol partiyalar 4%-li sҽddi keçҽ bilmҽdilҽr vҽ parlamentdҽ tҽmsil

olunmadılar. 2008-ci ilin mayında S.Burluskoni 1949-cu ildҽn sonra

62-ci hökumҽti tҽşkil etdi. Ölkҽnin maraqları çҽrçivҽsindҽ sol qüvvҽlҽrlҽ ҽmҽkdaşlıq etmҽyҽ hazır olduğunu bildirdi. O, ölkҽnin ilk növbҽdҽ modernlҽşdirilmҽsi mҽsҽlҽsini qarşıya qoydu. Hökumҽt fҽaliyyҽtinҽ zibil böhranının hҽll etmҽk vҽ iflasa uğramaqda olan ―Al-İtaliya‖ aviakonserninҽ kömҽklҽ başladı.

2008-ci ilin oktyabrında dövlҽt tҽdris müҽssisҽlҽinin

mҽhdud maliyyҽlҽşdirilmҽsi, müҽllimlҽrin ixtisarı haqqında qanun qҽbul etdi. Ҽlavҽ enerji mҽnbҽlҽri axtarışı sürҽtlҽn-dirildi. Nüvҽ enerjisinҽ diqqҽt artırıldı. Halbuki 1987-ci il re-ferendumundan sonra ölkҽ bundan imtina etmşidi. İngiltҽ-

rҽdҽn bu sahҽdҽ ҽmҽkdaşlıq etmҽk üçün razılıq alındı.

281

2008-ci ilin ssentyabrında deputatlar palatası mҽh-kҽmҽ sisteminin islahatı haqqında qanun layihҽsini bҽyҽndi. Layihҽdҽ ҽdliyyҽ nazirinin hüquqlarının genişlҽndirilmҽsi, hakim vҽ prokuror ixtisasının bölünmҽsindҽn söhbҽt gedir-di. Müxalifҽt hҽmin qanun layihҽsinҽ qarşı çıxdı. Onun fik-rincҽ, bu mҽhkҽmҽ sistemini icra hakimiyyҽtindҽn asılı edir, onu müstҽqililkdҽn mҽhrum edirdi.

İtaliya Azҽrbaycan Respublikası ilҽ sҽmҽrҽli ҽmҽkdaş-

lığı davam etdirir. 2008-ci ilin noyabrında Azҽrbaycan res-

publikasının prezidenti İ.Ҽliyev İtaliyaya rҽsmi sҽfҽr etmiş vҽ ҽmҽkdaşlığa dair bir sıra mühüm sҽnҽdlҽr imzalanmışdır.

282

İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYATIN SİYAHISI

Musa Qasımlı. Avropa vҽ Amerika ölkҽlҽrinin müasir tarixi. I hissҽ B., 2003. Musa Qasımlı. Avropa vҽ Amerika ölkҽlҽrinin müasir tarixi. II hissҽ Bakı, 2008. Sҽmayҽ Mustafayeva. Avropa vҽ Amerika ölkҽlҽrinin ҽn yeni tarixi. I hissҽ. (dҽrslik). Bakı, 2010 Sҽmayҽ Mustafayeva. Avropa vҽ Amerika ölkҽlҽrinin ҽn

yeni tarixi (1945-2007-ci illҽr). II hissҽ. (dҽrslik). B., 2011 Ҽn yeni tarix. Ali mҽktҽblҽr üçün dҽrslik. Bakı, 1962 История зарубежных стран после второй мировой войны.

Учебное пособие, М., 1964.

Новейшая история зарубежных стран. Европа и Америка,

1939-1975 гг., под ред. С.М.Стеткевича, М., 1978.

История новейшего времени стран Европы и Америки

1945-1990, М., 1993.

История государства и права зарубежных стран, часть 2,

под ред. О.А.Жидкова, М., 1998.

Рифат Учарол. Сийаси тарих. 1789-1994. Истанбул, 1995. Тцрк дилиндя. Хрестоматия по истории государства и права зарубежных

стран, М., 1984.

Новейшая история стран Европы и Америки ХХ век. 1945-

2000. М., 2004.

История новейшего времени стран Европы и Америки

1945-2000 гг. (под.ред. Е.Ф.Языкова). М., 2002.

История мировой экономики (под. Ред. Г.Г.Поляка,

А.Н.Марковой). М., 1999.

Мировая экономика и международные отношения. М.,

2000-2006

283

Новейщая история стран Европы и Америки ХХ век. В

трех частях. (под.ред. А.М.Родригеса). М., 2001.

Понамарев М.В., Смирнова С.Ю. Новая и новейшая

история стран Европы и Америки. Практическое пособие.

В 3 ч., М., 2000.

Сцлейманов Н.М. Игтисади тарих. Бакы, 1997. Страны мира. Справочник. М., 2006.

Винокуров И. Германский вопрос и безопасность Европы.

М., 1954.

Восленский М.С. Внешняя политика и партии ФРГ. М.,

1960.

Внешняя политика и международные отношения

Германской Демократической Республики. М., 1974.

Германская история в новое и новейшее время, т. 2, М.,

1970.

Галкин А.А. Германский фашизм. М., 1989.

Германская история в новое и новейщее время. Т.1. М.,

1970.

Дзелепи Э. Конрад Аденауэер: легенда и действительность.

М., 1960.

История Германской Демократической Республики (1949-

1979). М., 1979.

Павлов Н.В. Внешняя политика ФРГ. Концепции и реалии

80-х годов. М., 1989.

Истягин Л.Г. Общественно – политическая борьба в ФРГ

по вопросам мира и безопастности 1949-1987. М., 1988.

Кремер И.С. ФРГ: этапы «восточной политики». М., 1986.

Мазер В.Гельмут Коль. М., 1993.

Филатов А.М. Германский вопрос: от раскола к

объединению.

Етов В.Д. Классовые бои на Рейне. Рабочее движение в

Западной Германии. 1945-1973, - М., 1973.

284

Кремер И.С. ФРГ: внутриполитичекая борьба и внешняя

ориентация. М., 1977.

Милюкова В.И. Дипломатия реванша (Внешняя политика

ФРГ в Европе). – М., 1966.

Наумов П.А. Боссе-сила и бессилие. – М., 1965.

Орлов Ю.Я. Печать ФРГ – М., 1970.

Попова Т.Н. Парламентская демократия или диктатура? –

М., 1968.

Прицколейт К. Кому принадлежит Западная Германия:

Хроника собственности и власти. М., 1960.

Сальковския О.В. Социальная политика буржуазии и

пролетариат. – М., 1969.

Сидоров Н.А. Центральные государственные органы

Федеративной Республики Германии. М., 1961.

Трутин Н.А. Милитаризация ФРГ и политика социально-

демократической партии – М., 1962.

Федеративная Республика Германии. – М., 1973.

Фомин Б.С. Главная угроза миру в Европе – М., 1963.

Жмельнацкая Е.Л. Монополистический капитализм

Западной Германии. – М., 1959.

Ходов Л.Г. Экономика Федеративной Республики

Германии: Общая характеристика хозяйственного развития

после второй мировой войны. М., 1963.

Васильев С.И. Рабочие партии и выборы в Италии 1953-

1976, М., 1978.

Комолова Н.П. Новейшая история Италии. М., 1970.

Лисовский Ю.П. Италия от фашизма к демократию. М.,

1990.

Любин В.П. Итальянская партийно-политическая система в

90-х гг. М., 1997.

Филатов Г.С. «Фашизм, неофашизм…» М., 1984.

Замысловой З.А. «Новейшая история» М.1958.

285

Лопухов Б.Р. «История Италия», М.1971.

Лопухов Б.Р. «Фашизм и рабочие движение в Италии»

М.1968.

Нитти «Европа без мира»

Конделоро Д. «Католическое движение в Италии» М. 1955.

Шейнман М.М. «Ватикан между двумя мировой войне» М.

1948.

Апатри П. «Происхождение фашизма» М. 1961.

Замысловой З.А. «Новейшая история» М. 1958,

Сандомирский «Фашизм» М. 1923, ч.2.

«История Италии» М. 1971.

Жарновский Я. «Фашизм и антидемократические режимы»

М. 1981.

Слабодский С. «Италянсий фашизм и его крах» М.1946.

Вишнев С. «Военная экономика фашистской Италии» М.

1946.

Шейнман М.М. «Ватикан во второй мировой войне» М.

1951.

Вишнев С. «Военная экономика фашистской Италии» М.

1946.

Филатов Г.С. «Крах италянского фашизма» М. 1973.

Овсяни П. «Конец режима Муссолини» М. 1965.

Филатов Г.С. «Восточный поход Муссолини» М. 1968.

Шейнман М.М. «Ватикан во второй мировой войне» М.

1951.

Ковальский Н.А. «Италянский народ против фашизма» М.

1957.

286

MÜNDƏRİCAT

GİRİŞ .............................................................................. 3

Алманийаda нойабр ингилабы ....................................... 5

Компйен барышыğı ............................................................. 12 Siyasi partiyaların yenidən təşkili ..................................... 17 Əksinqilabın fəallaşması. 1918-ci il 6 dekabr qiyamı......... 19 Sovetlərin Ümumalman qurultayı ..................................... 20 Berlində 1919-cu ilin yanvar döyüşləri .............................. 22 Müəsissələr məclisinə seçkilər. Şeydemanın koalisiyalı

hökumətinin yaradılması .................................................. 24 Bavariya Sovet respublikası ............................................. 24 Paris sülh konfransı və Almaniya ..................................... 27 Veymar konstitusiyası ...................................................... 42 Ebert —Qaaze hökumətinin siyasəti ................................ 44 Almaniya 1919—1923-cü illərdə. Kapp qiyamı ................. 47 1922-ci ildə Almaniyanın iqtisadi və siyasi vəziyyəti ......... 50 Fransa-Belçika qoşunları tərəfindən Rurun işğalı. Kuno

һökumətinin siyasəti ........................................................ 53 1923-cü ilin inqilabi böһranı ............................................. 55 Капитalizмин мüвəггəти сабитлəшмəси иллəри. Алмаniyада

вəзиyyəт ............................................................................ 58 Daues planı ...................................................................... 61 Gениш кüтлəлəрин fəallığının artması................................... 64

Сосиал-демократлар hökuməti. Yeni inqilabi yüksəlişin

başlanması ....................................................................... 66 Almaniya dünya iqtisadi böhran dövründə. Yунг планы ..... 68

Faşistlər tərəfindən hakimiyyəti ələ keçirmək üçün

hazırlıq görülməsi ............................................................ 70 Faşistlərin hakimiyyət başına gəlməsi ............................... 75 Öлкəдə фашист diktaturasının qurуlması ............................. 80 Reyxstaqın faşistlər tərəfindən yandırılması və terrorun

güclənməsi ....................................................................... 81

287

Леyпсигдə məhkəmə prosesi ............................................. 84 Almaniya iqtisadiyyatının müharibəyə hazırlanması ......... 86 Дüнyа аğалыğы uğrunda müharibənin ideoloji cəhətdən

hazırlanması .................................................................... 94 Alman faşizminin xarici siyasəti ...................................... 98 Алманийа Икинъи Дцнйа мцщарибяси илляриндя ..................... 106 Almaniya İkinci dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə 1945

2010-cu ilər

Almaniya İkinci dünya müharibəsində sonraki ilərdə ..... 108

Almaniyanın parçalanması AFR və ADR-in təşkili .......... 112

AFR K.Adenauerin kanslerliyi dövründə AFR-nın iqtisadi

inkişafı. ―İqtisadi möcüzə‖nin səbəbləri ............................ 122

K.Adenauer hökuməti dövründə AFR-də daxili vəziyyət ... 129 AFR-də siyasi partiyaların fəaliyyəti ................................ 130 Ölkənin yenidən silahlandırılması ..................................... 139 K.Adenauer hökumətinin xarici siyasəti ........................... 141 Almaniya L.Erxardın kanslerliyi dövründə. ...................... 144 AFR K.Kizingerin kanslerliyi dövründə ............................ 145 XX əsrin 50-ci illəri və 60-cı illərin əvvəllərində

AFR-in sosial-siyasi həyatı ............................................... 146 XX əsrin 50-60-cı illərində AFR-in xarici siyasəti ............. 148 AFR sosial-demokratların hakimiyyəti dövründə (1969-1982-

ci illər). AFR V.Brandtın kanslerliyi dövründə. ................ 150

AFR H.Şmidtin kanslerliyi dövründə ................................ 152

VBrandt və H.Şmidtin kanslerliyi dövründə AFR-in

xarici siyasəti ................................................................... 154 AFR H.Kolun kanslerliyi dövründə (1982-1998-ci illər) .... 156 ADR XX əsrin 50-80-ci illərində....................................... 159 Almaniyanın birləşdirilməsi .............................................. 162 AFR Herhard Şröderin kanslerliyi dövründə Şröderin

kanslerliyi dövründə AFR-də daxili vəziyyət. …………….165

H.Şröder hökumətinin xarici siyasəti ................................ 168

288

AFR A.Merkelin kanslerliyi dövründə. A.Merkel

hökumətinin daxili siyasəti ............................................... 170 Markel kabinetinin xarici siyasəti .................................... 171 Almaniya və Avropa İttifaqı XXI əsrin ilk illərində ........... 173 AFR-də XXI əsrin ilk onilliyində İqtisadiyyat ................... 174 İtaliya iki dünya müharibəsi arasındakı dövrdə. İtaliya üçün

Birinci dünya müharibəsinin nəticələri .............................. 178 İtaliyada faşizm ............................................................... 186 Faşistlərin hakimiyyət başına gəlməsi ............................... 192 ―Matteotti‖ işi ................................................................. 200

Açıq faşist diktaturasına keçid ......................................... 202

Leteran sazişi ................................................................... 206

―Əmək xartiyası‖ elan edilməsi ........................................ 207

1924-1929-cu illərdə İtaliyanın xarici siyasəti ................... 208 Италийа 1929-1933-ъц илляр дцнйа игтисади бющраны дюврцндя............................................................. 209 Корпоратив дювлят сийасяти ................................................. 210

Антифашист тяшкилатлар və faşist partiyası ............................. 215 Автарэийа уьрунда мцбаризя ............................................ 218

İkinci Dünya müharibəsi ərəfəsində İtaliyanın

xarici siyasəti ................................................................... 218

İtaliya ikinci dünya müharibəsi illərində ........................... 230

Italiya ikinci dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə.

İkinci Dünya müharibəsinin İtaliya üçün nəticələri .......... 234

İtaliya müharibədən sonrakı ilk illərdə

(1945-1953-cü illər) .......................................................... 237

XX əsrin 50-60-cı illərində İtaliyanın iqtisadi inkişafı...... 247

İtaliyada ―iqtisadi möcüzənin‖ səbəbləri .......................... 259 XX əsrin 50-60-cı illərində İtaliyada siyasi mübarizə.

Sol mərkəz hökuməti və onun fəaliyyəti ............................ 261 İtaliyanın XX əsrin 50 - 60 -cı illərində xarici siyasəti ....... 263

İtaliyanın XX əsrin 70-ci illərində daxili və

289

xarici siyasəti ................................................................... 268 İtaliya XX əsrin 80-ci illərində ......................................... 271 İtaliya XX əsrin 90-cı illərində və XXI əsrin əvvəllərində .. 271 M.D.Alemanın ―sol mərkəz‖ hökuməti

(1998-2001-ci illər) ........................................................... 279

S.Berluskoni hökuməti (2001-2006-cı illər) ....................... 275 R.Prodi hökuməti (2006-2008-ci illər) .............................. 278 S.Berluskoni hökuməti ..................................................... 279 İstifadə edilmiş ədəbiyyatın siyahısı .................................. 281