albert hourani - historia arabów pl

7/27/2019 Albert Hourani - Historia Arabw PL

1/530


2/530

Errata do ksiki Alberta Houraniego Historia ArabwJ E S T P O W I N N O B Y C W E R S

O D G R YW E R S

O D D O L US T R O N A

J d 16 7 11h h 18 5 11h b 18 5 Ua r - R a h m a n I b n C a J d u o ar-R ahm an Ibn eakiun 35 6 15A l - M u k a d d i m a A l - M u q a d d i m a 35 6 15Ibn Cha ldun Ibn H a ldun 3 9 Z 15Al-Tar if h i Inb Chald ur t A t-Ta ' r if b i - Ibn Hald un 39 2 15at -Tandi al-Tang i 39 2 15a$-sab'al-t t \va[ as- sab ' at-t iwiil 33 A 26al-Gahili j j i i l al-gahili j jal 3 3 4 26h o r a m u ha ram u 1 35ywno ywnoci 15 46A l-Halib al-Iiagdudi A l-H a t ib a l -Bagdad! 2 47nie le 17 17 49Tahnr t Tahar! 13 51( 9 0 5 - 1 0 0 4 ) (905-945) 4 5 tdel ty Dei ly 4 53wiciu wiele 8 58

. n i e m u zu m a nam i n i em uzu lm anam i 7 58| ( 973 -1057) (973-10S5) 3 62(zm. 928) (zm. 956) 10 65

j (973-ok . 1050) (97 3-o k. 1048) 22 16 65j l i - l -Hind li-l-Hind 2 65| Karaci Kar ach i 4 69[gmniny gminy 13 71isna nszarij jn isna 'aszar i j ja 9 72Fi Sl-fal safa al -u a R 51-falsafa al-u;l 4 86Sadyci Sadydzi 8 94(1511-1628) (1511-1649) 8 9-1A z j i w ew n t r zne j A z j i rodkow e j 10 96te l luryjski Tellski 19 101M a r a k e s z M a r r a k e s z 7 102Atlas saharyjski At las Saharyjski 8 10 8Wysokiego At lasu At lasu Wysokiego 11 10 8M a r a k e s z M a r r a k e s z 17 117a d - D i n a ad -D ina 18 131M u ham inad Ibn A bd A l lah Ibn Ba t t u t a M uh am m nd Ibn 'A bd Al li ih Ibn Ba t t u t a 4 135Rihla Rihla 4 135H a r b H a r b A 135wa-al - f ichl ; iq wa-Sl-ahlag 1 144a l -G haza l i al-Giiza l! 1 150azanu azun 19 154mawlawi j j i manlawi j j i 3 16 1K a j r aw an i A l -K a j r aw an i 5 166


3/530

AJ-Munqiz Ai-Munqid 5 174Fasl-maqal Fasl al-maqal 4 18 0husajrytuw nusajrylw l 191Wiach ii Wooszczyzny 4 22 4Dabal Aqhdar Al-Dabal Al-Achdar 15 245' A bd ar-Rahmana a l- Gabarli ' A bd ar-Rahman al- Oabarli 2 257Inalcik Inalcik 2 27 4su'udyjskiego saudyjskiego 6 318d-diJcriyyat &d-dikrayat 1 342Zajtun Az-Zajtan J 3 8 7Kairski kairski 7 387AJ-Baas Baas 19 400Hasajn Hasan 19 4 12rodkowym Bliskim 12 415Sakir kir 13 426al-Azmem Al-Azmem 4 437Muammad Muhnmmad 15 456Ali Ibn al-Husayn Ali Ibn al-Husayn 19 45 6ad-dahab ad-dahab 19 456ZIJANIDZI ZAJJANIDZI 46 0ALGECIRHS ALGECIRAS 462av-Raszid ar-Raszid 6 480Sadyci Sadydzi 3 481Su'udyci Su'udydzi 4 482gezira Gezira 13 487al-Baladuri al-Baladuri 4 88(hulba) (hutba) 13 524Ahmad B ey Ahmad B ej 16 528Sadyci Sadydzi 5 534Alina Aleksandra 9 537


4/530

Albert HouraniHISTORIA ARABW

Przekad: Janusz Danecki

Wydawnictwo MARABUT Gda sk 1995


5/530

Tytu oryginau: A HISTORY OF THE ARAB PEOPLESCopyright (c) by Albert Hourani, 1991Maps copyright by John Flower, 1991

Copyright for the Polish edition b y Wydaw nictwo Marab ut, Gdask 1995Wydan ie pierwsze w jzyku polskim

Redakcja: Daria MajewskaKorekta: Aleksandra Bednarska-Apa , Katarzyna Budna,Magorzata Makowska, Aneta ZalesikaIndeks: Janusz DaneckiOpracowanie graficzne: Tomasz Bogusawski

ISBN 83-85893-21-0

Wydawnictwo MARABUTul,. Franciszka Hynka 71, 80-465 Gdask - Zaspa, tel (0-58) 56-54-75Skad: Maria Chojnicka

Druk: Zakady Graficzne im. KEN, ul. Jagielloska 1, 85-950 Bydgoszcz


6/530

Moim wsppracownikom i studentomz StAntony's College w Oxfordzie


7/530

PrzedmowaPrz edm iotem tej ksiki jest historia tych czci wiata m uzuma skiego,gdzie od chwili powstania islamu po dzi dzie mwi si po arabsku. Nie-kiedy jednak musiaem wykracza poza te ramy, na przykad kiedy rozwaamwczesne dzieje kalifatu, imperium osmaskie oraz ekspansj handlu europej-

skiego i euro pejsk iej wadzy imperialnej- M on a by wysun argumen t, e za-kres przedmiotu jest nazbyt szeroki albo te zbyt wski, e historia Maghreburni si od h istorii Bliskiego W schodu , albo e dzie je krajw, w ktrych arab -ski jest gwnym jzykiem, nie mog by przedstawiane w izolacji od innychkrajw muzumaskich. Jednake gdzie trzeba wytyczy granic, i ja j tampostanowiem wyznaczy; czciowo wynikao to z niedostatkw mojej wasnejwiedzy. Chciabym, aby niniejsza ksika wykazaa, e dla tych wszystkich od-rbnych regionw istnieje wystarczajca jedno dowiadczenia historycznego,pozwalajca rozwaa je i opisywa jako jedn cao.Ksika jest przeznaczona dla zainteresowanych, ktrzy podejmuj stu-dia nad tymi zagadnieniami oraz dla osb, ktre chciayby si czego na ichtem at dow iedzie. Dla specjalistw bdz ie oczywiste, e w pracy o tak sze-rokim zasigu tematycznym wiele z tego, o czym mwi, jest wynikiem ba-da innych. Zasadnicze fakty staraem si po da w a i interpretowa w wietletego, co napisali moi poprzednicy. Dziea, ktrym co zawdziczam, wymie-niem w bibliografii.Pisanie ksiki obejmujcej tak dugi okres wymagao podjcia decyzji do-tyczcych nazw. Ok rel aj c poszczeglne rejo ny geog raficzne posugiwaem sinazw am i wspczesnych krajw, nawe t jeli w przeszoci nie byy one uyw ane.Prostszym zab iegiem wydawao si uywanie tych sam ych nazw w caej ksice ,a nie ich zmienianie w zalenoci od okresu historycznego. A wic Algie-ria" odnosi si do pewnego regionu w Afryce Pnocnej, mimo e nazwa ta


8/530

8 Przedmowapojawia si dop iero w spczenie. Na og posugiwaem si okreleniami zna-nymi tym, ktrzy czytaj po angielsku. W yraz M agh reb" jest zapewn e n a tylepowszechny, e mona si nim posugiwa zamiast okrelenia pnocno-za-chodnia Afryka". Natomiast termin Maszrik" nie jest zbyt popularny, korzy-staem w ic zamiast n iego z nazwy Bliski Ws ch d" 1 . Muzumaskie tereny naPwyspie Iberyjskim nazywam Andaluzj (A l-Andalus), bo atw iej jest uywajednego wyrazu zamiast caej frazy. Kiedy za posug uj si nazw , ktr a d zisiajodnosi si do suwerennego pastwa, i s tosuj j do okresu, zanim to pastwopowstao, chodzi m i o pew ien oglnie zdefiniowany region. Jedynie wtedy, gdypisz o czasach najnowszych, okrelam ni terytorium zawarte w granicachdanego pastwa. Na przykad w caej niemal ksice termin Syria" oznaczapewien region o wsplnym dowiadczeniu historycznym, natomiast do pa-stwa syryjskiego odnosi si od momentu jego powstania po pierwszej wojniewiatowej. Nie musz podkrela, e takie stosowanie nazw nie implikuje ad-nych ocen politycznych dotyczcych tego, ktre pastwa winny istnie i jakwinny przebiega ich granice.Gwne nazwy geograficzne, jakimi si posuguj, zna jdu j si na m api e 1.

1 Angielski termin Middle East znaczy dosownie rodkowy Wschd; w jzyku polskim przy-jo si uywa jako jego odpowiednika terminu Bliski Wschd. Z kolei angielskie Near East -dosownie Bliski Wschd - raczej odpow iada polskiemu terminowi rodkowy .Wschd i oznaczaobszar wikszy od Bliskiego Wschodu, bo obejmujcy rwnie Iran, Afganistan.


9/530

PodzikowaniaChciabym podzikowa Patrickowi Seale 'owi, ktiy zachca mnie donapisania tej ksiki i do jej opublikowania, oraz tym przyjacioom, kt-rzy powicili wiele godzin na jej czytanie, korygujc bdy i sugerujc spo-sb ich poprawienia: Patrycji Crone, Paulowi Dreschowi, Leili Fawaz, Cor-

nellowi Fleischerowi, nie yjcem u ju Mar tinow i Hindsow i, Charlesowi Issa-wiemu, Tarifowi Kh alidiem u, Philipowi Khou iy'em u, Irze Lapidusowi, W ilfer-dowi Madelungowi, Basimowi Musallamowi, Robinowi Ostle, Rogerowi Owe-nowi, Michaelowi Rogersowi i Mary Wilson. Spord nich szczeglnie wielezawdziczam Paulowi Dreschowi, ktry nadzwyczaj wnikliwie, a take z wielkwiedz ledzi mj sposb mylenia.Inni przyjaciele i koledzy dostarczali mi potrzebnych informacji, a wrdnich: Julian Baldick, Karl Barbir, Tourkhan Gandjei, Israel Gershoni i Ve-netia Porter.Jestem bardzo wdziczny Elizabeth Bullock, ktra niezwykle umiejtniei z wielkim oddaniem przepisywaa na maszynie kolejne wersje ksiki, a takemoim re dakto rom w wydawnictwie Faber and F aber - Willowi Sulkinowi i Joh-nowi Bodleyowi, Johnow i Flowerowi, ktiy wyrysowa mapy , Brendzie Th om p-son, ktra z wyczuciem i inteligentnie redagowaa trudny rkopis, BryanowiAbrahamowi, ktry z wielk skrupulatnoci czyta korekty, oraz Hilary Bird,ktra przygotowaa indeks.Niektre teksty z arabskiego przetumaczyem sam, niektrych dokonaliinni tumacze, a jeszcze inne zapoyczyem z ju istniejcych tumacze. Dzi-kuj nastpujcym wydawcom za zgod na pozwolenie przedrukowania frag-mentw lub wyjtkw z nastpujcych ksiek:


10/530

10 PodzikowaniaCambridge University Press za przekady z: A. J . Arberry, Arabie Poetry,

19652 oraz Poems of al-Mutanabbi, 19673 oraz z John A. Williams, Al-Tabari:the Earfy Abbasid Empire, t. I, 19884.Columbia University Press za fragmenty poematu Badra Szakira as-Saj-jaba, w przekadzie Christophera Middletona i Leny Jayyusi w: Salma Kha-dra Jayyusi (wyd.), Modern Arabie Poetry, Columbia University Press, NowyJork 1987.Edinburgh Univers i ty Press za fragment z George 'a Makdis iego The Riseof Colleges, 1981.Quarte t Books za fragment z Alify Rifa 'a t Distant View of a Minaret,w przekadzie Denysa Johnstona-Daviesa 1983.State University of New York Press za fragment z The History ofal-TabariE. Yar-Shater, t . 27, The Abbasid Revolution w przekadzie J . A. Williamsa,State University of New York 1985 4.Unwin Hyman Limited za cytaty z : A. J . Arberry, The Koran Interpreted,George Allen and Unwin Limited, 1955 5.Wayne State University Press za przekad z J . Lassnera The Topographyof Baghdad in the Earfy Middle Ages, 1970.

2 W polskim wydaniu wykorzystano tumaczenia z: Siedem kasyd staroarabskich. Mu'allaki,PIW, Warszawa 1981, nowa wersja: Antologia poezji arabskiej, Ossolineum, w druku.3 Wykorzystano tumaczenia zawarte w: Klasyczna poezja arabska. Poezja epoki Abbasydw ,LSW, 1987, nowa wersja: Antologia poezji arabskiej, Ossolineum, w druku.4 Prze!, z arabskiego J. Danecki.5 Prze!. J. Bielawski, PIW, Warszawa 1987.


11/530

Od tumaczaW tumaczeniu polskim cytowano istniejce przekady dzie arabskich; jelitakich nie byo, wwczas tumaczyem cytowane fragmenty z oryginau arab-skiego. W kilku tylko wypadkach nie udao mi si dotr ze do tekstw arabsk ich,i wwczas - horribile dictul - poprzestawaem na przekadzie z angielskiego.

Nota o transkrypcjiW pracy posuono si uproszczon transkrypcj polsk dla jzyka arab-skiego opracowan przez Bogusawa R. Zagrskiego, stosowan m.in. w pol-skich encyklopediach PWN i wydawnictwach arabistycznych. W tej transkiypcjinie uywa si znakw diakrytycznych. Specyficznym znakiem jest apostrof (')oznaczajcy dwie arabskie spgoski: ajn i hamz, ktre notuje si jedyniew pozycji midzysamogoskowej, natomiast w innych pozycjach pomija si je.W wymowie naley wyranie oddziela od siebie samogoski.W transkrypcji tej nie s zaznaczane spgoski midzyzbowe i emfa-tyczne, w rezultacie polska litera s" oznacza zarwno odpowiadajce pol-skiemu arabskie s, a take emfatyczne arabskie s, oraz / (odpowiadajce angiel-skiemu bezdwicznemu th). Z kolei z" oznacza arabskie z i d (odpowiada jcedwicznemu angielskiemu th) i em fatycznemu midzyzbowemu d. Spgoskad odpowiada arabskiemu zwykemu i emfatycznemu d (d). Za pomoc znakuh" oddaje si dwie spgoski arabskie: krtaniow h i gardow h. Dwugoskagh" oddaje arabskie jzyczkowe g przypo min ajce paryskie r.Te znaczne uproszczenia powoduj, e nie zawsze atwo jest odtworzy

arabsk form danego transkrybowanego wyrazu. Dlatego te w Indeksie nakocu ksiki podano wszystkie arabskie terminy w transkrypcji naukowej.Janusz Danecki


12/530

Informacja o datachOd najwczeniejszych lat is lamu muzumanie datowali wydarzenia od wy-jazdu Mahometa z Mekki do Medyny w 622 roku. Po arabsku ta emigracjanosi nazw hidry. Dlatego w jzykach europejskich zwykle stosuje si ozna-czenie A. H. (anno Higrae).Rok wedug kalendarza muzumaskiego nie jest tak samo dugi, jak rokw kalendarzu chrzecijaskim, ktry mierzony jest penym obrotem Ziemi do-okoa Soca, wynoszcym okoo 365 dni. Rok muzumaski skada si z dwu-nastu miesicy, z ktrych kady rwna si penemu obrotowi Ksiyca wokZiemi. Tak mierzony rok jest okoo jedenastu dni krtszy ni rok soneczny.Informacje na temat przel iczania dat muzumaskich na chrzeci jaskiei na odwrt znale mona w ksice G. S. P. Freemana-Grenville 'a , The Mu-slim and Christian Calendars (Londyn 1977).Na o g pod aw ane s daty ery chrzecija skiej z wy jtkiem tych wypadkw,kiedy kontekst wymaga korzystania z kalendarza muzumaskiego.Jeli chodzi o wadcw, uwzgldnia si czas ich wstpienia na tron i datyich mierci (lub pozbawienia tronu). W wypadku innych osb podaje si ter-miny urodzin i zgonu. Jeeli data urodzin nie jest znana, zaznacza si czasmierci, np. (zm. 1456). Jeeli dana osoba jeszcze yje, podaje si wyczniedat urodzin np. (ur. 1905). Jeeli data jest znana tylko w przyblieniu, uywasi skrtu ok., np. (ok. 1307-1358).


13/530

WstpW roku 1382 arabsko-muzumaski uczony, ktiy suy u wadcy Tunisu,poprosi o zgod, by odby pielgrzymk do Mekki. Uzyskawszy pozwolenie,wsiad na okrt uda jcy si do Aleksandrii w Egipcie. Mia at pidziesit i -jak si okazao - opuszcza na zawsze kraje Maghrebu, w ktrych on i jegoprzodkowie odgrywali niezwykle wane, cho bardzo rne, role.Abd ar-Rahman Ibn Chaldun (1332-1406) wywodzi s i z rodziny, ktraprzybya z Arabii Poudniowej do Hiszpanii po jej zdobyciu przez Arabwi osiedlia si w Sewilli. Kiedy chrzecijaskie krlestwa pnocnej Hiszpaniirozszerzay swoje tereny na poudnie, rodzina Ibn Chalduna przeniosa si doTbnisu. Czynio tak wiele kulturalnych rodzin zwizanych z tradycjami subypastwowej. W Maghrebie (czyli na zachodnich rubieach wiata islamu) two-rzyy patrycjat, ktrego usugi byy wykorzystywane przez lokalnych wadcw.

Prad ziade k Ibn Ch aldu na uczestniczy w polityce dwors kiej Tunisu, utrac i askidworu i zosta zabity. Rwnie dziadek Ibn Chalduna by urzdnikiem, nato-miast jego ojciec porzuc i polityk i sub pa stwow , by zaj si nau k. O nsam otrzym a stara nn edu kac j w wczesnym stylu: ksztaci si u ojca i u na-uczajcych w meczetach i szkoach Tbnisu lub u uczonych przybywajcych dotego miasta. Kon tynuo wa studia, gdy jak o mody m czyzna m ieszka w innychmiastach, albow iem tradycja, jak odziedziczy wy m agaa, by mczyzna poszu-kiwa wiedzy u wszystkich, ktrzy mogli j przekaza. W swojej autobiografiiwymienia nazwiska tych, ktrych wykadw sucha, a take wspomina lekcje,ktrych udzielali : Koranu, uwaanego przez muzumanw za Sowo Boe i ob-jawionego po arabsku prorokowi Mahometowi; hadisw, czyli tradycji o tym,co Proro k p ow iedzia i co czyni; jurysprudencji - nau ki prawa i moralnoci spo-ecznej op arte j for m aln ie na K oranie i hadisach; jzyka arabskiego bez kt rego


14/530

14nau ki religijne byy niezr ozu m iae ; a take nau k cisych, ma tem aty ki, logiki i fi-lozofii. Po daje szczegy d otyc zce cha rak teru i ycia swoich nauczycieli, mw i,e w wikszoci, podobnie jak jego rodzice, zmarli z powodu czarnej mierci,wielkiej plagi, ktra obja wiat w poowie XIV wieku.Ju w modoci Ibn Chaldun dziki doskonaej znajomoci jzyka i jury-sprudencji zosta przyjty na sub u wadcy TUnisu; najpierw pracowa jakosekretarz, a po tem zajm ow a bard ziej odpowiedzialne, a co za tym idzie, mniejbezpieczne stanowiska. Nastpio dwadziecia lat zmiennych losw. Nasz bo-hater opuci Thnis i wstpi na sub u innych wadcw Maghrebu. Udasi do Grenady, stolicy ostatniego krlestwa w muzumaskiej Hiszpanii. Po-zyska tam zaufanie i wysano go do chrzecijaskiego wadcy Sewilli, miastaswoich przodkw. Pady na niego jakie podejrzenia, szybko wic wyjechado Algierii . Tb znw zaj stanowisko rzdowe, powicajc ranki na sprawypa stwowe, a po poud niu naucz ajc w meczecie . O deg ra pewn rol w na-konieniu arabskich lub berberskich wodzw ze stepw i gr do zawarcia po-litycznego przymierza z wadcami, ktrym suy. Wpyw, jaki na nich mia,okaza si przydatny, kiedy - co wci si powtarzao w jego yciu - stracizaufanie swojego wadcy. Kiedy spdzi cztery lata (1375-1379) w zamku naalgierskiej prowincji pod opiek arabskiego wodza. Byy to lata, kiedy wolnyod spraw tego wiata mg si powici pisaniu dziejw dynastii Maghrebuprzedstawionych na szerokim tle historycznym.Pierwsza cz tej historii zatytuowana Al-Mukaddima {Prolegomena) podzi dzie cieszy si zainteresowaniem. Ibn Chaldun stara si wyjani przy-czyny powstawania i upadku dynastii w taki sposb, by mogy stanowi wzo-rzec do oceny wiarogodnoci narracji historycznej. Najprostsz i najwczeniej-sz form spoeczestwa ludzkiego reprezentowali jego zdaniem mieszkacystepw i gr, upraw iajcy ziem i lub zajm ujcy si hodowl zwierzt, pod po-rzdkowani przywdcom, ktrzy nie dysponowali adn zorganizowan formprzymusu. Tkcy ludzie mieli w sobie pewn naturaln dobro i energi, samijed na k nie potra fili stworzy stabilnych rzdw , miast czy wy sokiej kultury. Abyto byo moliwe, musia istnie czowiek posiadajcy wyczn wadz, taki bo-wiem mg t wadz utrzyma, jeli tylko zdoa stworzy i zdominowa grupzwolennikw dysponujcych asabijj, to znaczy zespoow dnoci do zdoby-wania i utrzymywania wadzy. Najlepiej, by taka grupa wywodzia si spordenergicznych mczyzn pochodzcych ze stepw lub gr. czya j prawdziwaalbo fikcyjna wiadomo wsplnego pochodzenia, a take zwizki zalenociumocnione dziki podporzdkowaniu si wsplnej religii. Wadca dysponujcysiln i spjn grup zwolennikw mg zaoy dynasti; jeli jej panowaniebyo stabilne, powstaway ludne miasta, a w nich wyspecjalizowane rzemioso,luksusowy styl ycia i wysoka ku ltura . Kada dynastia n osia w sobie jedn ak za-lki wasnego up adk u: mo ga j osabi tyrania, ekstraw aganc ja i utra ta moli-


15/530

Wstp 15woci sprawowania rzdw. Istniao zagro enie, e efektywna wadza p rzejdz ieod panujcego w rce czonkw jego wasnej grupy, a w kocu zdobdzie jinna dynastia powstaa w podobny sposb. Kiedy do tego doszo, nie tylko samwadca, ale cay nard, na ktrym opieray si jego rzdy mogli znikn wrazze stylem ycia, jaki stworzyli. Przy innej okazji Ibn Chaldun powiada; Kiedyza zmieni si w caoci warunki, to jakby zmienio si cae dzieo stworze-nia i przeksztaci si cay wiat" 1. Po Grekach i Persach, ktrzy stworzyli wswoim czasie potne pastwa tego wiata" 2 , przyszli Arabowie, ktrych siai spjno stworzya dynasti wadajc od Arabii po Hiszpani. Ich z koleizastpili Berberzy w Hiszpanii i M aghre bie, a dalej na zachd - Ihrcy.

Zmienne losy wadcw dotykay rwnie ich sug. Kiedy Ibn Chaldun uda-wa si do Aleksandrii, rozpoczyna now karier. Tym razem nie udawa siw pielgrzymk, cho pniej j odby. Pody natom iast do Kairu, ktry oka-za si dla niego miastem zupenie innym ni te, ktre dotychczas zna: byato wiatowa metropolia, ogrd wszechwiata, miejsce spotykania si naro-dw, mrowisko ludzkie, wyniose miejsce islamu, siedziba wadzy" 3. Kair bystolic sutanatu mameluckiego, najwikszego podwczas pastwa obejmuj-cego swoim zasigiem zarwno Syri jak i Egipt. Przedstawiony wadcy, IbnChaldun pozyska jego aski i otrzyma pierwsz pac, a potem stanowiskonauczyciela pocztkowo w jednej, a potem w drugiej szkole krlewskiej. Po-sa po swoj rodzin w Ibnisie, wszyscy jej czonkowie jednak zginli pod-czas podry morskiej.Ibn Chaldun mieszka w Kairze a do mierci. Wiele czasu spdza naczytaniu i pisaniu, ale tak jak w poprzednich latach jego losy byy znw prze-plataniem si aski i nieaski wadcw, za co win zrzuca na swoich wrogw cozapewne wynikao z cech jego charakteru. Kilkakrotnie wadca mianowa gosdzi w jednym z gwnych sdw, jed na k za kadym razem Jbn Chaldun traciswoje stanowisko lub je porzuca. Wraz z sutanem uda si do Syrii, odwiedzawite miejsca w Jerozolimie i Hebronie. Po raz drugi uda si tam w czasieoblenia D am aszk u przez Tim ura (T ame rlana), jednego z wielkich azjatyckichzdobywcw, ktry stworzy imperium rozcigajce si od pnocnych Indii poSyri i Anatoli. Ibn Chaldun rozmawia z Timurem; widzia w nim przykadtej umiejtnoci dowodzenia, bezpiecznie wspartej na potdze armii i ludu,ktra moga zapewni powstanie nowej dynastii . Nie udao mu si uratowa1 'Abd ar-Rahman Ibn Caldun, A-Mukaddima, Bejrut 1979, s. 53, oraz: Kair brw. (Darasz-Szab), s. 31, prze. J. Danecki. Przekad angielski: F. Rosenthal, The Muaddimah, Lon-

dyn 1958, t. I, s. 65.2 Tame, s. 287-288 [Kair, s. 146]; przekad angielski: t. I, s. 330.3 Ibn Chaldun, At-Tarif bi-lbn Chaldun, opra. M. T, at-Tandi, Kair 1951, s. 246, przekadfrancuski : A. Cheddadi , Ibn Khaldun: le Yoyage d'Occident et d'Orient, Pary 1980, s. 148.


16/530

16 WstpDamaszku przed grabie, ale zapewni sobie bezpieczny powrt do Egiptu.Po drodze jednak zosta zatrzymany i ograbiony wrd palestyskich wzgrz.ycie Ibn Ch aldu na, tak jak on je sam opisuje, przedstaw ia w jakiej mier zerodowisko, do k tre go sam nalea. By to wiat wci przypom inajcy o kru-choci ludzkich dziaa. Jego wasna kariera pokazywaa, jak nietrwae byyalianse interesw zawierane przez dynastie w celu utrzymania wadzy. Spotka-nie z Tim urem pod D am aszkiem ujawnio, w jaki sposb pojawienie si nowychrzdw wpywao na ycie miast i ludzi. Poza miastem rwnie nie moa byosi czu bezpiecznie: wysannik panujcego mg zosta tu ograbiony, dwo-rzanin, ktry utraci aski, mg szuka schronienia poza granicami miasta.mier rodzicw z powodu dumy i mier dzieci w katastrofie morskiej byalekcj ludzkiej bezsilnoci w rkach losu. Byo jednak co stabilnego, a w ka-dym razie wydawao si, e co jest stabilne. By to wiat, w ktrym rodzinaz Poudniowej Arabii moga si przenie do Hiszpanii i po szeciu wiekachpowrci w okolice miejsca swego pochodzenia i wci czu, e jest w bliskimsobie oto czen iu. w iat ten wykracza po za podziay w czasie i przestrze ni. Jzykarabski otwiera bramy urzdw i dawa wpywy w caym tym wiecie. Wiedzaprzekazywana przez wieki dziki uznanemu acuchowi nauczycieli utrzymy-waa moraln wsplnot mimo zmiany rzdzcych. Miejsca pielgrzymowania:Mekka i Jerozolima byy niezmiennymi biegunami wiata wszystkich ludzi, na-wet jeli wad za prze nosi a si z m iasta do m iasta . W iara w B oga, ktry stworzyi utrzymywa ten wiat, sprawiaa, e ciosy losu miay jaki sens.


17/530

Cz ITworzenie wiata

(VII-X wiek)

Na pocztku VII wieku na rubieach wielkich imperiw Bizantyjczykwi Sasanidw, ktre zdominoway zachodni poow wiata, pojawi si nowyruch religijny. W Mekce, miecie w zachodniej Arabii, Mahomet wzywa m-czyzn i kobiety do m oralnej odnowy i pod dan ia si woli Boga, ktra, jak uwaalizwolennicy Proroka, zostaa wyraona w boskim posannictwie, jemu objawio-nym i ucielenionym W ksidze zwan ej K ora ne m . W im i tej now ej religii -islamu, armie wywodzce si spord mieszkacw Arabii podbiy otaczajcekra je i zaoyy imperium - kali fat, obejmujcy znaczn cz terytorium bizan-tyjskiego i cay obszar imperium sasanidzkiego, rozcigajcy si od Azji rod-kowej po Hiszpani. Za kalifw umajjadzkich centrum wadzy przenioso siz Arabii do Damaszku w Syrii, a potem, za Abbasydw, do Bagdadu w Iraku.W X wieku ten kalifat ju si rozpada i pojawiy si rywalizujce z nimkalifaty w Egipcie i w Hiszpanii. Jednake w ich ramach zrodzia si jednospoeczna, a kulturowa zdoaa si utrzyma. Ludno w znacznej czci staasi muzumaska (co znaczy, e przyja religi islamu), chocia spoecznocichrzecijaskie i ydowskie rwnie przetrway. Jzyk arabski upowszechni sii s ta s i rodkiem przekazu w kulturz e, kt ra zawara w sobie elem enty tradycjiludw wchonitych do wiata islamu. Th kultura znalaza wyraz w literaturze,systemie prawa, teologii i w postawach duchowych. W ramach rnych ro-


18/530

18 1\vorzenie wiatadowisk spoecznoci muzumaskie tworzyy specyficzne instytucje spoeczne.Zwizki, jakie si uksztatoway midzy krajami w basenie Morza rdziem-nego i Oceanu Indyjskiego, doprowadziy do powstania jednolitego systemuhandlowego, przynoszc zmiany w rolnictwie i w rzemiole, tworzc podstawywzrostu wielkich miast, w ktrych cywilizacja miejska znajdowaa wyraz w bu-downictwie utrzyman ym w specyficznej stylistyce muzu ma skiej.


19/530

Rozdzia 1Nowa potga w starym wiecie

wiat, w ktrym pojawili si Arabowiewiat Ibn Chalduna wikszoci jego mieszka cw m usia si wydawa nie-zmienny, on jed nak wiedzia, e ten wiat na st pi po w czeniejszym. Siedem setlat przed Ibn Chaldunem kraje, ktre zna, wyglday inaczej, znajdoway sibowiem pod panowaniem w swoim czasie najwikszych potg na wiecie".Przez wiele wiekw kraje basenu Morza rdziemnego stanowiy cz im-perium rzymskiego. W prowincjach zamieszkanych przez ludno osiad pro-dukowano zboe, owoce, wino i oliw. Pokj panujcy na szlakach morskichumoliwia rozwj handlu. W w ielkich mia stach bogat klas o zrnicowanympochodzeniu czya wsplna grecko-aciska kultura cesarstwa. Od IV wiekuery chrzecijaskiej centrum wadzy imperialnej przesuno si ku wschodowi.Konstantynopol przej funkcje Rzymu jako stolicy; teraz instytucja cesarzastanowia orodek wadzy i bya symbolem wsplnoty. Pniej pojawio sico, co nazwano poziomymi podziaami", a co miao przetrwa w zmienio-nej formie do dzi. W Niemczech, Anglii , Francji, Hiszpanii i w pnocnychW oszech pan ow ali barbarzy scy krlowie, ch o poczucie przynalenoci do ce-sarstwa rzym skiego trwao nada l. Po udn iow e W ochy, Sycylia, wybrzee Afry kiPnocnej, Egipt, Syria, Anatolia i Grecja znajdoway si pod bezporednim

panowaniem Konstantynopola. W tym zmniejszonym ksztacie imperium byobard ziej greckie ni rzymskie. (W pniejszym okresie nazywano je powszech-nie bizantyjskim, a nie rzymskim, o dw oujc si do dawniejszej nazwy Ko nstan-tynopola: Bizancjum.) Cesarz wada za porednictwem mwicych po grecku


20/530

2 0 1\vorzenie wiataurzdnikw; wielkie miasta wschodniego wybrzea M orza rdziem nego: syryj-ska Antiochia i egipska Aleksandria byy orodkami kultury greckiej i wysyayczonkw lokalnych elit na sub cesarsk.Dokonaa si te inna, znacznie gbsza zmiana. Imperium schrystianizo-wao si nie tylko w wyniku formalnego dekretu, ale w wyniku nawracania siludzi w rnych grupach spoecznych. Wikszo ludnoci stanowili chrzecija-nie, chocia w szkole ateskiej a do VI wieku nauczali pogascy" filozofo-wie, gminy ydowskie istniay w m iastach, a wsp om nienia o poga skich bogachwci straszyy w wityniach prze m ienion ych w kocioy. Chrzecija stwo spra-wiao, e inaczej rozumiano lojalno wobec cesarza oraz jedno lokalnychkultur, nad ktrymi sprawowa wadz. Chrzecijaskie wyobraenia i idee wy-raano literackimi jzykam i rnych region w im periu m , jak rw nie jzykiemgreckim, uywanym w miastach. We wschodniej Anatoli i panowa ormiaski ,syryjski w Syrii, koptyjski w Egipcie. Groby witych oraz inne orodki piel-grzymowania suyy utrzymaniu w chrzecijaskiej formie odwiecznych wie-rze i praktyk danego regionu.Instytucje samorzdowe miast greckich znikny wraz z ekspansj impe-rialnej biuro kra cji, niem nie j biskup i stanowili miejscow e przywdztwo. Kiedycesarz opuszcza Rzym, bislaip miasta, a wic papie, sprawowa wadz, jakiejnie posiadali patriarchowie i biskupi w miastach wschodniego cesarstwa, bylibowiem cile powizani z wadzami cesarskimi, cho mogli wyraa lokalnepogldy i broni lokalnych interesw. Pustelnik lub wity czynicy cuda, ktrymieszka na skraju miasta lub u granic ziem uprawnych w Anatolii czy Syrii,mg peni rol arbitra w sporach albo by rzecznikiem rodzimej ludnoci.Z kolei mnich z pustyni egipskiej tworzy wzorzec dla spoeczestwa inny odwieckiego stylu ycia w miastach. Poza oficjalnym Kocioem prawosawnymrodziy si inne Kocioy, odmienne pod wzgldem doktryny i praktyki, wyra-ajce opozyq wobec wadzy centralnej i inny typ lojalnoci wszystkich tych,ktrzy posugiwali si jzykiem innym ni grecki.Gwne rnice doktrynalne dotyczyy natury Chrystusa. Sobr po-wszechny w Chalcedonie w 451 roku ustali , e druga Osoba Trjcy ma dwienatury: bosk i ludzk. T&ka formua zostaa zaakceptowana przez wikszoKocioa zarwno na wschodzie, jak i na zachodzie, a take zyskaa sobie po-parcie wadz imperialnych. Dopiero pniej dochodzio do podziaw - gw-nie w wyniku sporw dotyczcych sprawowania wadzy - midzy Kocioemna terenach bizantyjskich, a wic wschodnim Kocioem prawosawnym (z pa-triarchami stojcymi na czele klasy duchownych) oraz ksimi zachodnioeu-ropejskim i, podlegymi najwyszemu autorytetow i rzymskiego papiea . Istniayjednak pewne spoecznoci przyjmujce, e Chrystus mia tylko jedn natur,na ktr skaday si dwie inne. T doktryn, okrelan m ianem mono fizyckiej,


21/530

Nowa potga w starym wiecie 2 1uznawa Koci ormiaski w Anatolii , wikszo chrzecijan egipskich (zwa-nych koptami" od staroytnej nazwy Egiptu) i wielu miejscowych chrzecijansyryjskich posugujcych si jzykiem syryjskim (zwano ich syryjskimi o rtod ok-sami lub jakobitami": ta nazwa wywodzi si od imienia ich najwybitniejszegoteologa). Inn i z kolei uznawali is tnienie wyranej rnicy midzy ob iem a natu-ram i, dziki czemu m oliwe byo zachow anie peni ludzkiej natury Jezusa . Uwa-ali, e Sowo Boe mieszkao w Jezusie-czowieku od chwili poczcia. Bya todoktryna grupy zwanej powszechnie nestorianami, okrelanymi tak od imieniamyliciela, ktrego utosamiano z t doktryn. Koci nestoriaski najwik-sz popularnoci cieszy si wrd chrzecijan Iraku, a wic poza wschodnimigranicami imperium bizantyjskiego. W VII wieku w wyniku kompromisu mi-dzy stanowiskiem o rtodoksw i mon ofizytw pojawia si jeszcze jedn a grupa:monoteleci, ktrzy uwaali, e Chrystus mia dwie natury, ale jedn wol.Na wschd od cesarstwa bizantyjskiego, za rzek Eufrat, znajdowao sijeszcze jedno wielkie imperium: sasanidzkie, ktrego panowanie rozcigao siod terenw dzisiejszego Iraku i Iranu a po Azj rodkow. Kraj ten, obec-nie nazywany Iranem lub Persj, obejmowa wiele regionw o dawnej kulturzeoraz staroytne miasta zamieszkane przez rne grupy etniczne, oddzielone odsiebie stepami lub pustyniami; adne wiksze rzeki nie uatwiay tu cznoci.Od czasu do czasu grupy te jednoczyy si pod panowaniem silnych i trwaychdynastii; ostatni z nich bya dynastia Sasanidw, ktra wywodzia si z m-wicych po persku ludw poudniowego Iranu. Byo to pastwo rodzinne rz-dzone za pomoc hierarchii urzdnikw. Sasanidzi starali s i stworzy mocnefundamenty jednoci i lojalnoci dziki odrodzeniu staroytnej religii Iranu,tradycyjnie czonej z nauczycielem Zoroastrem. Z punktu widzenia tej religiiwszechwiat by miejscem walki, toczce j si pod nadzo rem najwyszego Boga,pomidzy duchami dobra i za. Duchy dobra zwyci, ale szlachetni mczynii szlachetne kobiety mog to zwycistwo przyspieszy.

Po podbiciu Iranu przez Aleksandra Wielkiego w latach 334-333 p.n.e.i cilejszym powizaniu go ze wschodnim wiatem rdziemnomorskim, ideewiata greckiego przeniesione zostay na wschd. Natomiast idee nauczycielaz Iraku, Maniego, ktry stara si poczy wszystkich prorokw i nauczycieliw ramach jednego systemu religijnego zwanego manicheizmem, przenosiy sina zachd. Za Sasanidw nauka zwizana z Zoroastrem odrodzia si w for-mie filozoficznej, w ktrej wikszy nacisk kadziono na dualizm dobra i za.Reprezentowana bya przez kast kapanw oraz formalny system wiary; staasi znana jako mazdeizm lub zoroastryzm. Jako Koci pastwowy mazde-izm wspiera wadz panujcych, uwaanych za sprawiedliwych krlw, ktrzyutrzymywali harmoni midzy rnymi klasami spoeczestwa.Stolica sasanidzka znajdowaa si nie na paskowyach Iranu, lecz w Kte-zyfonie, na yznych i ludnych terenach rodkowego Iraku, midzy rzekami


22/530

2 2 1\vorzenie wiataTygrys i Eufrat. Obok zoroastryjczykw i zwolennikw Maniego Irak zamiesz-kiwali chrzecijanie z Kocioa nestoriaskiego, ktrzy odgrywali wan rolw subie pastwowej. Ten rejon by gwnym orodkiem ydowskich nauk re-ligijnych, miejscem ucieczki pogaskich filozofw i medykw z greckich miastnalecych do wiata rdziemnomorskiego. Posugiwano si tu powszechniernymi odmianami jzyka perskiego. Forma pisana perskiego w tym okresieznana bya jako pahlawi. W owych czasach na caym Bliskim Wschodzie uy-wano aramejskiego, jzyka semickiego spokrewnionego z hebrajskim i arab-skim; jedn z jego form jest jzyk syryjski.Obydwa imperia obejmoway swoim zasigiem gwne zamieszkane ob-szary wiata zachodniego, ktre cechowaa rozwinita kultura. Dalej na pou-dnie, po obu brzegach Morza Czerwonego istniay inne pastwa, majce tra-dycj zorga nizow anej wadzy i kultury, utrz ym ujc ej si dziki rolnictwu i han -dlowi pomidzy Oceanem Indyjskim a Morzem rdziemnym. Jedn z nichstanowia Etiopia, staroytne krlestwo, w ktrym oficjaln religi byo chrze-ci jas two w koptyjskie j formie . Druga to Jemen w poudniowo-zachodniejArabii, kraina yznych dolin grskich i miejsce tranzytowe midzy OceanemIndyjskim a Morzem rdziemnym. W pewnym okresie tutejsze mae lokalnepastewka zostay poczone w wiksze krlestwo, ktre jednak osabo, gdyw pocztkach ery chrzeci jaskie j podupad handel; pnie j znw nastpiooywienie. W Jemenie istnia odrbny jzyk, rny od arabskiego, uywanegow innych rejonach Arabii. Panowaa tu te odrbna religia : l iczni bogowieobsugiwani p rze z kapanw w w ityniach stanowicych cel pielgrzymek, ofiarwotywnych i osobistych, nie za wsplnych m odlitw . Byy to tak e orod ki wiel-kich wasnoci ziemskich. W pniejszych wiekach szlakami handlowymi z Syriialbo drog mo rsk z Etiopii dotary tu taj wpywy chrzecija skie i judaistyczne.W VI wieku centrum chrzecijastwa zostao zniszczone przez krla pozosta-jcego pod wpywem judaizmu, ale inwazje z Etiopii przywrciy czciowowpywy chrzecijaskie; w te wydarzenia zaangaowali si zarwno Bizantyj-czycy, jak i Sasanidzi.Pom idzy wielkimi im periami pnocy i krlestwam i nad M orzem Czerwo -nym leaa zupenie inna k raina. Znaczn cz Pwyspu Arabskiego stanowiystepy lub pustynie; w samotnych oaza ch zn ajdow aa si woda, ktra um oliwiaasta upraw ziemi. Mieszkacy Pwyspu posugiwali s i wieloma dialektamijzyka arabskiego i prowadzili zrnicowany tryb ycia. Niektrzy z nich bylikoczow nikam i wypasajcymi wielbdy; tradycyjnie okrela si ich m iane m be-duinw. Inni byli osiadymi rolnikami, zajmujcymi si upraw zboa lub drzewpalmowych w swoich oazach, albo kupcami i rzemielnikami w niewielkichmiasteczkach targowych. Jeszcze inni czyli kilka stylw ycia. Rwnowagamidzy ludami koczowniczymi a osiadymi bya niepewna. Mimo e koczow-nicy zajm ujc y si hodowl wielbdw stanowili m niejszo, to jed na k dziki


23/530

Nowa potga w starym wiecie 2 3swej ruchliwoci i temu, e dysponowali broni, zdoali wraz z kupcami po-chodzcymi z miast pod porzd kow a sobie rolnikw i rzemielnikw. Ich etosodwagi, gocinnoci, oddania rodzinie i dumy z protoplastw odgrywa domi-nujc rol. Nie podporzdkowywali si adnemu przymusowi; ich przywdcynaleeli do rodw, wok ktrych gromadziy si mniej lub bardziej trwaegrupy poplecznikw, dajcych wyraz swojemu powizaniu i lojalnoci jzykiemwsplnoty przodkw. Takie grupy zwykle okrela si mianem plemion.Plemienni wodzowie sprawowali swoj wadz z oaz, gdzie utrzymywalicise zwizki z kupcami, ktrzy organizowali handel na terytoriach znajdu-jcych si pod kontrol plemion. Jednake w oazach innym rodom udawaosi ustanowi odmienny rodzaj wadzy dziki potdze religii. Religia pasterzyi rolnikw nie m iaa, jak si wydaje, okrelon ej form y. Uw aano, e lokalni b o-gowie, uto sam iani z ciaam i niebieskimi, wcielali si w k am ienie, drzewa i inn eprzedmioty; ze i dobre duchy wdroway przez wiat pod postaci zwierzt;wieszczkowie przemawiali jzykiem nadprzyrodzonej mdroci. Na podstawiewspczesnych praktyk w Arabii Poudniowej uznano, e bogowie mieli jakobyzamieszkiwa w sanktuarium - haramie, miejscu lub miecie wolnym od kon-fliktw plemiennych, uznanym za orodek pielgrzymowania, skadania ofiar,spotka i arbitrau, ktry nadzoroway rodziny chronione przez plemi z s-siedztwa1. Tkkie rodziny zdobyway wadz ub wpywy, zrcznie wykorzystujcswj presti religijny, swoj rol rozjemcy w midzyplemiennych konfliktachi pozycj w handlu.W caym tym bliskowschodnim wiecie w cigu VI i VII wieku zacho-dzio wiele zmia n. Im pe ria bizantyjskie i sasanidzkie prow adziy ze sob dugiewojny, ktre z przerwami trway od 540 do 629 roku. Walki toczyy si gw-nie w Syrii i w Iraku. Na krtki okres armie sasanidzkie dotary a nad Mo-rze rdziemne, za jm uj c wielkie miasta, takie jak An tiochia i Aleksandria,oraz wite m iasto Jerozolim . Jednak e w latach dwudziestych V II wieku zo-stay odparte przez cesarza Herakliusza. Rwnie przez jaki czas panowanieSasanidw rozcigao si na tereny poudniowo-zachodniej Arabii, kiedy tokrlestwo Jemenu utracio znaczn cz swojej dawniejszej potgi z powodunajazdw z Etiopii i upadku rolnictwa. Spoeczestwa osiade rzdzone przezimperia wci sobie zadaway pytania o sens egzystencji i o to, jak maj y.Znajdowao to wyraz w jzyku wielkich religii.

Potg a i wpywy imp eriw sigay czci Pwyspu A rabskieg o i przez w ielewiekw arabscy koczownicy z pnocnej i centralnej czci Pwyspu przeno-1 R. B. Sei jeant , Haram and hawta: the sacred enclave in Arabia , w: A. R. Badawi (red.),Mlanges Taha Hussein, Kair 1962, s. 41-58.


24/530

2 4 1\vorzenie wiatasili si w kierunku obszarw dzisiaj czsto nazywanych yznym Pksiycem,a obejmujcych centraln cz Syrii, tereny na zachd od Eufratu w dol-nym Iraku oraz obszar midzy Eufratem a ' tygrysem w grnym Iraku (tzw.Al-Dazira). Przewaaa tutaj ludno arabska. Przynosia ona ze sob swjetos i formy organizacji spoecznej. Niektrzy z wodzw plemiennych prze-wodzili swoim ludziom z miast-oaz i byli wykorzystywani przez wadze impe-rialne do utrzymywania innych koczownikw z dala od zasiedlonych terenwi do cigania podatkw. W zwizku z tym udao im si stworzy stabilnejednostki polityczne, takie jak pastwo Lachmidw ze stolic w Al-Hirze, re-gionie, nad ktrym Sasanidzi nie sprawowali bezporedniej kontroli, oraz pa-stwo Ghassanidw na podobnym obszarze imperium bizantyjskiego. Ludnotych pastw zdobya wiedz polityczn i militarn, bya te otwarta na ideei wierzenia przychodzce z terenw imperialnych. Al-Hira stanowia orodekchrzecijaski. Z tych pastw, z Jemenu, midzy innymi dziki kupcom w-drujcym wzdu szlakw handlowych, docieraa do Arabii wiedza o wieciezewntrznym i o jego kulturze. Przybywali tu take ludzie po to, eby si osie-dla. Byli to ydowscy rzemielnicy, kupcy i rolnicy zamieszkali w oazach AI--Hidazu w zachodn iej Arabii, a take chrzecijascy mnisi i ludzie nawrcenina chrzecijastwo w Arabii centralnej.

Jzyk poezjiWydaje si, e wrd plemion pasterskich narastao poczucie tosamo-ci kulturowej, co znalazo wyraz w powstaniu wsplnego jzyka poetyckiego,opartego na dialektach arabskich. By to jzyk sformalizowany, z wypracowangramatyk i sownictwem pod legajcym po wo lnej ewolucji, by m oe w wynikurozwoju od jednego dialektu albo te ze zlania si kilku dialektw. Posugi-wali si nim poeci z rnych grup plemiennych i miast-oaz. Ich poezja bymoe rozwina si z rytmicznego, wzniosego i rymowanego jzyka, uywa-nego w piewach i magicznych wrbach. Jednake to, co si zachowao donaszych czasw, w adnym w ypad ku nie jest prymityw ne. By to wytwr dugiejtradycji zbierania, w ktrej swoj rol odegray nie tylko plemienne zgroma-dzenia i miasta targowe, ale rwnie dwory dynastii arabskich na rubieachwielkich imperiw, szczeglnie dwr w Al-Hirze nad Eufratem, otwarty nawpywy chrzecijaskie i mazdejskie.Z tradycji tej wyrosy niezwykle wyrafinowane konwencje poetyckie. Naj-bard ziej cenionym gatun kiem poetyckim bya od a, czyli kasyda, poem at liczcydo stu linijek, uoony w jednej z wielu uznanych miar wiersza, z jednym ry-mem w caym utworze. Kady wers dzieli si na dwie czci (pwiersze),


25/530

Nowa potga w starym wiecie 2 5przy czym w pierwszym wersie rym pojawia si na kocu obu tych czci,w reszcie poematu jedynie na kocu drugiej. Zazwyczaj kady wers stanowizamknit jednostk znaczeniow, pene przerzutnie naleay do rzadkoci.Nie przeszkadzao to zachowaniu cigoci myli czy uczu od linijki do li-nijki i w caym poemacie.Poezji nie spisywano, chocia mona byo tak czyni, poniewa pismo naPwyspie znano - inskrypcje w jzykach Arabii Poudniowej powstaway odwiekw. Najwczeniejsze inskrypcje arabskie w pimie aramejskim datuje sina wiek IV. Pniej ksztatuje si pismo arabskie. Pisma uywano nie tylkow inskrypcjach, ale rwnie w handlu z dalekimi krajami. Natomiast poematyukadano po to, by je publicznie recytowa; czyni to albo sam poeta, alborawi, czyli recytator. Miao to pewne implikacje: w jednej linijce winna zawie-ra si pena myl, ktrej znaczenie mogli po j suchacze. Kade w ystpien iebyo unikatowe, inne od pozostaych. Poeta albo rawi mia moliwo improwi-zowania w ramach powszechnie zaakceptowanych form werbalnych i wzorw,mg si posugiwa okrelonymi sowami lub ich kombinacjami dla wyraaniapewnych idei i uczu. Bywao, e nie istniaa adna pierwotna wersja jakiegopoem atu . W formie , w jakiej dotrway do naszych czasw, poszczeglne wersjebyy dzieem pniejszych filologw lub krytykw literackich kierujcych si j-zykowymi ub poetyckimi normami swoich czasw. W tym procesie mogli oniwpro wadz a do po em atw now e elemen ty, zm ienia j c jzyk, by odpow iada ichnormom poprawnociowym, tworzono nawet kasydy przez czenie krtszychfragmentw. W latach dwudziestych XX wieku dwaj uczeni, brytyjski i egipski,na podstawie tych niewtpliwych faktw zbudowali teori, wedug ktrej owepo em aty byy dzieem pniejszego okresu. Jedn ak e dzisiaj wikszo badaczytego problemu zgadza si, e zasadnicza cz poematw pochodzi z czasw,do ktrych tradycyjnie si je zalicza.

Uczeni i krytycy pniejszych wiekw pewne utwory spord wielu, ktreprzetrway, uznawali za najdoskonalszy przykad staroytnej poezji arabskiej.Nazywano je mu'allakami", czyli zawieszonymi" (pochodzenie ten nazwy i j e jznaczenie nie jest jasne). Poetw, ktrzy je uoyli : Labida, Zuhajra, Imru al--Kajsa i p tuzina innych, uwaano za wielkich mistrzw tej sztuki. Naleaodo zwyczaju, by poezj tego czasu nazywa dywanem Arabw, rejestrem tego,czego Arabowie dokonali lub wyrazem kolektywnej pamici; niemniej jednaksilny wpyw osobowoci poszczeglnych poetw by rwnie wyrany.Pniejsi krytycy i uczeni zwykli wyrnia w kasydzie trzy elementy, for-m alizujc w ten sposb do lun i zrnicowan praktyk. Poem at przewa-nie zaczyna si od wspominania miejsca, w ktrym poeta niegdy przebywa,z czym moga si wiza pam i o u trac on ej mioci; jego nastrj nie by jed nakmiosny, raczej chodzio o przypomnienie, jak ulotne jest ycie czowieka:


26/530

26 1\vorzenie wiataZniky ju lady po obozowiskui po dugim postoju w Minan.Opustoszay gry Al-Ghaul i Ar-Ridam.Strumienie Ar-Rajjanu wyschyi teraz wygldaj jak wyryte w kamieniu litery,ktre zatar czas.Tylko zarys palenisk jest jeszcze widoczny.Od chwili odejcia mieszacw obozuminy lata,a z nimi wite i zwyke miesice.To miejsce nasyciy gwiezdne ulewy wiosny,zrosiy rzadkie i obfite deszczeburzowych chmur,porannych i nocnych obokwi z chmury wieczornejrozbrzmiewajcej pomrukami gromu2.

P o t e m m o g a n a s t p i p o d r n a w i e l b d z i e , p o d c z a s k t r e j p o e t a o p is y -wa s wo jego wie rzchowca , a t ake po lowan ie na zwie rz ta , s uge ru jc , e s wo js i i s p rawno uzys ka w wa lce z s i ami p rzy rody . P oemat koczy s i po -c h w a p l e m i e n i a p o e t y :Bg nam zbudowa dom wspaniaej chway,weszli do niego i starzy, i modzi.[...]Gdy na plemi spada nieszczcie,oni s sdziami i walcz o pokj.Oni s wiosn dla swoich ssiadwi dla wdw, ktrym ciko przey rok.Oni s plemieniem,ktrego nie powstrzyma zawi,a plotka przed nikim nie zdoa oczerni3.

P o d p o z o r e m g o s z e n i a c h w a y i c h e p i e n i a s i , c z a s a m i m o n a p o s y s z e inn nu tk - o g ran icac h ludzk ie j s iy w ko nf ro n t ac j i z ws zechp o tn p rzy rod :2 Fragment mu'a\\aki Labida; Ibnal-Anbati, arh al-qasa'id as-sab'at-tiwal a-ahilijjat, Kair1969, s. 517-521; przekad polski: Siedem kasyd staroarabskich. Mu'allaki, prze. A. Witkowskai J. Danecki, Warszawa 1981, s. 153.3 Tame, s. 594-596; przekad polski: op.cit., s. 162-163.


27/530

Nowa potga w starym wiecie 2 7Zmczyy mnie losu przemiany.Kto przey osiemdziesit lat,ten - wierzcie mi - jest zmczony.Widziaem, jak los uderza na oiepi jeli trafi - zabija.Kogo nie trafi,ten musia si starze i wolno brn przez ycie.[...]Wiem, co jest dzisiaj, co byo przedtem i wczoraj,lecz jestem lepy, bo nie wiem, co przyniesie jutro 4 .

Mahomet i pojawienie si islamuW pocztkach wieku VII wiat ludnoci osiadej, ktra stracia cz swo-jej siy i poczucia bezpieczestwa, wspistnia z innym wiatem, mieszczcymsi na jego granicach. Utrzymywa on blisze kontakty ze swoimi pnocnymissiadami i by otwarty na ich kultury. Do decydujcego spotkan ia midzy nimidoszo w poowie tego wieku. Zrodzi s i nowy polityczny porzdek, obejmu-jcy cay Pwysep Arabski, wszystkie ziemie Sasanidw oraz prowincj sy-

ryjsk i egipsk imperium bizantyjskiego. Stare granice zostay zlikwidowane,a powstaway nowe. W tym nowym porzdku grup rzdzc utworzyy nieludy obu imperiw, lecz Arabowie z zachodniej Arabii, w znacznej mierzepochodzcy z Mekki.Przed kocem VII wieku owa arabska grupa rzdzca utosamiaa swjnowy porzdek z objawieniem, jakie Bg przekaza Mahometowi, mieszka-cowi Mekki, pod postaci witej ksigi zwanej Koranem. Tb objawienie za-mykao inne objawienia prze kaz ane wczeniejszym proro ko m lub w ysannikomBoga. Tworzyo ono now religi - islam, rn od judaizmu i chrzecijastwa.Mona prowadzi uczone dysputy na temat sposobu w jaki wierzenia powsta-way. rd a arabskie op ow iada jce o yciu M aho m eta i o tw orzeniu si wokniego spoecznoci religijnej pochodz z pniejszego okresu. Pierwszy biograf,ktre go dzieo znamy, pisa po na d w iek po mierci Pro rok a. rd a pisane w in-nych jzykach w peni potw ierdzaj po db j imp erium doko nany przez Arabw,jed na k to, co mwi o m isji M ah om eta , rni si od relacji arabskich. Problemwymaga zatem dalszych studiw i dyskusji. Z drugiej strony nie ma powo-dw, by wtpi, e Koran jest dokumentem pochodzcym z Arabii VII wieku,cho zapewne m ino wiele czasu, zanim przyj ostateczn form literack. Cowicej, w tradycyjnych biografiach i historiach znajduj si elementy, ktrychz pewnoci nie wymylono. Niewtpliwie te dziea odzwierciedlaj pniejsze

4 Tame, s. 287-289; przekad polski: op.cit., s. S5-86.


28/530

2 8 1\vorzenie wiataprby dopasowania Mahometa do bliskowschodniego wzoru witych postacii do arabskiego wzoru czowieka wywodzcego si ze szlachetnego rodu. Uka-zuj o ne rwnie doktrynalne kon trow ersje, jakie istniay w czasie i w m iejscuich pow stania - w Iraku IX wieku. Nie m niej jednak zawieraj rw nie fakty0 yciu Mahometa, jego rodzinie i przyjacioach, ktre nie mogy zosta wy-mylone; dlatego n ajlep iej odw oa si do tradycyjnej opowieci o po cztkac hislamu, cho naley to czyni ostronie. Ma to swoje zalety. Poniewa ta re-lacja oraz Koran przetrway bez istotniejszych zmian w umysach i wyobraniwierzcych w islam, odwoywanie si do niej pozwala poj ich spojrzenie nahistori i rozumienie ycia ludzkiego.Najbardziej niejasn czci ycia Mahometa, opisywan przez jego bio-grafw, jest najwczeniejszy okres. Opowiadaj oni, e urodzi s i w Mekce,miecie w zachodniej Arab ii, zape w ne w roku 570 lub okoo tego r oku . Jego ro-dzina naleaa do plemienia Kurjszytw, cho nie do jego najp ot niej szej ga-zi. Czonkowie tego rodu byli kupcami, ktrzy zawierali ukady z pasterskimiplemionami skupionymi wok Mekki, a take utrzymywali kontakty z Syri1 poudniowo-zachod ni A rab i. Po wiada si rwnie, e byli zwizani z sank-tuarium tego miasta, Al-Kab, gdzie przechowywano figurki lokalnych bokw.Mahomet oeni s i z Chadid, wdow zajmujc si handlem i w jej imie-niu prow adzi interesy. Prze rn e anegd oty zbierane przez tych, ktrzy pniejopisywali jego ycie z jednej strony pokazuj wiat, ktry oczekuje przewod-nika, z drugiej za czowieka szukajcego powoania. Czowiek poszukujcyBoga wyraa swoje yczenie, by go nauczano: O Boe, gdybym wiedzia, jakbardzo pragniesz, by Ci wielbi, wielbibym Ci, ale nie wiem jak". ydowscyrabini, chrzecijascy mnisi i arabscy wieszczkowie zapowiadaj nadejcie pro-roka. Pewien m nich, ktry spotka M aho m eta w czasie handlow ej podry dopoudniowej Syrii, spojrza na jego plecy i zobaczy piecz proroctwa midzyjego opatkami". Przedmioty witay go: Kady kamie, kade drzewo, ktremija, pozdrawiao go: Pokj niech ci bdzie, wysanniku Boga!" 5 .Ro zpo cz samotn wdrw k wrd ska. Pewnego dnia, mia wtedy praw-dopodobnie okoo czterdziestu lat, co si wydarzyo: doszo do nawizaniakontaktu z rzeczywistoci nadprzyrodzon. Pniejsze pokolenia nazway tenmoment Noc Potgi albo Noc Przeznaczenia. Wedug jednej z wersji aniopod postaci czowieka, ktry si ukaza na widnokrgu wezwa go, by zostawysannikiem Boga. Wedug innej wersji sysza gos anioa wzywajcy go dorecytacji. Spyta: Co mam recytowa?", a gos odrzek:

5 Te i dalsze cytaty z biografii Proroka pochodz z: A. Guillaume, The Life of Muhamm ad,Londyn 1955. Jest to przekad Sity (biografii) Proroka.


29/530

Nowa potga w starym wiecie 2 9Go! w imi twego Pana, ktry stworzy!Stworzy czowieka z grudki krwi zakrzepej!Go!Twj Pan jest najszlachetniejszy!Ten, ktry nauczy czowieka przez piro;nauczy] czowieka tego, czego on nie wiedzia.Niestety, nie! Zaprawd, czowiek si buntuje,poniewa czuje si niezalenym!Zaprawd powrcisz przecie do Pana!6

I ww czas nastpio co, co zn an e jest z biografii innych postac i p ragn cychosig n nadprzyrodzon moc: oto cz z osb, ktre usyszay to objaw ienieakceptowaa je, a taka aprobata dla wypowiadajcego objawienie staje si po-twierdzeniem. Tych, ktrzy przyjli nauk Mahometa, byo niewielu. Znalazasi wrd nich jego ona Chadida: Ciesz si synu mojego stryja i bd do-brego serca! W im i tego, w czyich rkach jest dusza Chadidy! Ma m nadziej,e staniesz si prorokiem Jego ludu!"Odtd Mahomet zacz przekazywa swoim zwolennikom kolejne obja-wienia, ktre, jak wierzy, otrzyma od anioa, wysannika Boga. wiat bdziemia swj koniec. Wszechpotny Bg, ktiy stworzy ludzi, bdzie wszystkichosdza. Radoci nieba i mki pieka odmalowane zostay w ywych barwach.Ci, ktrzy swoim yciu poddawali si woli Boga, mogli te spodziewa si jegomiosierdzia w czasie sdu. Z woli Boga winni okazywa swoj wdziczno,odmawiajc regularn modli tw i podporzdkowujc s i rnym przepisom,winni te by dobrzy i wstrzemiliwi pciowo. Imi owego Boga brzmiaoAllah. Byo o no ju uywane w odniesien iu do jedneg o z lokalnych bstw (po-suguj si nim mwicy po arabsku ydzi i chrzecijanie na okrelenie Boga).T^ch, ktrzy pod porzdko wali si Jego woli, znano jako mu zum anw , a nazwaich religii, is lam, pochodzi od tego samego rdzenia co wyraz muzumanin".

Stopniowo wok Mahometa zgromadzia si niewielka grupa wiernych:kilku modych czonkw wpywowych rodw kurajszyckich, kilku czonkw po-mniejszych rodw, klienci innych plemion, ktrzy przyjli ochron Kurajszy-tw, oraz kilku rzemielnikw i niewolnikw. W miar gdy roso poparcie dlaMahometa, jego stosunki z gwnymi rodami Kurajszytw pogarszay si. Nieakceptoway one jego twierdzenia, e jest wysannikiem Boga. Widzieli w nimkogo, kto wystpuje przeciwko ich stylowi ycia. Abu Tkhbie - zwracali sido jego stryja, jednego z tych, ktrzy go ochraniali - twj bra tane k pr zek l na-szych bogw, obrzuci wyzwiskami nasz religi, wymia nasz styl ycia i oskar-y naszych przodkw, e byli w bdzie". Sytuacja Mahometa pogorszya si,kiedy tego samego roku zmara ona Chadida i Abu TMib.

6 Koran, sura XCVI, w. 1-8, przel. J. Bielawski.


30/530

3 0 1\vorzenie wiataWraz z rozwojem jego nauki, coraz janiejsze staway si rnice w sto-

sunku do innych wyzna. Zaatakowa idole bokw oraz zwizane z nimi ce-remonie; wprowadza w ycie nowe formy wiary, szczeglnie za regularnzespoow modlitw, nowe rodzaje dobrych uczynkw. Umieci s i wyraniew linii prorokw tradycji ydowskiej i chrzecijaskiej.W ko cu jego pooenie s ta o s i tak trudn e, e w 622 roku opuci Me kki uda si do osiedla w oazie odlegej o dwiecie mil na pnoc - do Jasribu,ktry w przyszoci mia by znany jako Medyna. Wypraw przygotowali ludziez Jasribu, ktrzy przybyli do Mekki w celach handlowych. Naleeli do dwchplemion i potrzebowali arbitra w dysputach midzyplemiennych, a poniewayli obok ydowskich mieszkacw oazy, gotowi byli przyj nauk przekazy-wan przez Proro ka i wit ks ig. O d m om ent u przenies ienia s i M aho m etado M edyny, nazw aneg o hidr, pniejsze pok olen ia zaczy liczy er mu zu-mask. Wyraz hidra" nie tylko mia znaczenie negatywne suce okrele-niu ucieczki z Mek ki, ale take pozytywne: chodzio o szukanie ochrony dzikiosiedleniu si na terenie innym ni wasny. W pniejszych wiekach islamuoznaczano nim opuszczanie pogaskiej lub zej spoecznoci na rzecz takiej,ktra ya zgodnie z moralnymi naukami islamu. Wczeni biografowie zacho-wali umowy, zawa rte pono midzy Ma ho m etem i jego zwolennikami z jedne jstrony, a dwoma gwnymi plemionami i pewnymi grupami ydowskimi z dru-giej. Umowa ta nie rnia si od im podobnych zawieranych w dzisiejszejpoudniowej Arabii, kiedy okrelano haram: kada ze stron miaa zachowaswoje prawa i obyczaje, ale na caym terytorium haramu obowizywa pokj,sprzecznoci nie rozstrzygao si si, lecz z wyroku Boga i Mahometa". Na-tomiast koalicjanci winni dziaa razem przeciwko tym, ktrzy zerwali pokj.W Medynie Mahomet budowa podstawy wadzy, ktra obejmowaa samoaz i rozprzestrzenia si na otaczajc j pustyn i. Wkr tce zosta wcignityw wojn z Kurajszytami. By moe chodzio o kontrol nad szlakami handlo-wymi. W trakcie tego konfliktu uksztatowaa si sama spoeczno. Zacztouwaa, e ko nie czn a jest walka o to, co suszne: kiedy Ku raj szyci stali siwobec Boga bezczelni i odrzucili jego wspaniaomylno. [.. .] Da On zgodSwojemu wysannikowi, by walczy i broni si". Wszyscy byli przekonani, eBg i anioow ie walcz p o jego stronie, akce ptow a rwnie nieszczcia, kt rena niego spaday, uzn ajc je za pr b, jakie j Bg pod daw a wiernych.W okresie ekspansji wadzy i zmaga zbrojnych nauka Proroka przyjasw ostateczn fo rm . W tych czciach K ora nu, ktr e m iay by wwczas obja-wione, widocz ne jest wiksze zainteresow anie okreleniem rytuaw religijnychi moralnoci spoecznej, zasadami pokoju spoecznego, sprawami wasnoci,maestwa i dziedziczenia. W pewnych sprawach istniay konkretne nakazy,w innych og lne zasady. W tym samym czasie jeg o na uka staje si bard ziej uni-


31/530

Nowa potga w starym wiecie 3 1wersalna, skierow ana do caej pog a skiej Arabii, a porednio do caego w iata.Coraz wyraniej ta doktryna odseparowuje si od ydw i chrzecijan.Rozwj nauki Proroka by moe wiza si ze zmian w stosunkach z y-dam i w M edyn ie. Chocia obejm ow ao ich po czci pierw otne przym ierze, ichsytuacja staa si trudniejsza, kiedy Mahomet zacz dy do nadania wik-szego znaczenia swojej misji. Nie mogli oni zaakceptowa, e jest prawdziwymwysannikiem Boga, M ahom et za ze swojej strony oskara ich o znieksztace-nie swojego objawienia: Ukrylicie to, co kazano wam ujawni". Ostatecznieniektre z klanw ydowskich zostay wygnane, inne wymordowane.Oznak zerwania z ydami moga by zmiana kierunku (zwanego ki-bl), w jakim spoeczno zwracaa si w trakcie modlitwy, z Jerozolimy naMekk oraz podkre lanie duchowego zwizku Mahometa z Abrahamem. Idea ,e Abraham by zaoycielem wielkiej monoteistycznej wiary i sanktuariumw Mekce, istniaa ju od dawna. Teraz uznano go nie za yda czy chrzecija-nina, lecz za wsplnego przodka wyznawcw obu tych religii, a take pierw-szego mu zum anin a. Zm iana ta wizaa si z przeksztaceniem stosunku M ah o-meta do Kurajszytw i do Mekki. Doszo do swoistego pogodzenia interesw.Kupcom mekkaskim grozia utrata przymierzy zawartych z wodzami plemien-nymi i kontroli nad handlem. W samym za miecie rosa liczba zwolennikwislamu. Ukad z now potg mg usun niektre z tych niebezpieczestw.Z kolei spoeczno M ahom eta nie moga si ju czu bezpieczna, pki M ekk apozostawaa wrogo nastawiona. Poza tym potrzebne jej byy um iejtnoci mek -kaskich patrycjuszy. Poniewa sdzono, e mekkaski haram zosta zaoonyprzez Abrahama, mona go byo uzna za cel pielgrzymek, nawet jeli te-raz miay inne znaczenie.W roku 629 stosunki stay si tak bliskie, e gminie muzumaskiej po-zwolono si uda do Mekki z pielgrzymk. W nastpnym roku przywdcy mia-sta oddali je M ahom etowi, ktry zaj je praktycznie nie nap otyk ajc opo rui ogosi zasady nowego porzdku: Odtd zakazuj wszelkiego domagania siprzywilejw, krwi albo wasnoci z wyjtkiem opieki nad wityni i zaopa-trywania pielgrzymw w wod".Medyna nadal jednak pozostaa jego stolic. Stamtd sprawowa wadznad swoimi zwolennikami w wikszym stopniu manipulacj polityczn i osobi-stym autorytetem ni za pomoc regularnych rzdw. Z kilku maestw, jakiezawar po mierci Chadidy, niektre, cho nie wszystkie, miay to polityczne.Nie byo ani rozbudowanej administracji, ani armii; by po prostu Mahometjako najwyszy arbiter z kilkoma zastpcami, poza tym istniao pospolite ru-szenie wiernych, a publiczny skarbiec zapeniay dobrowolne datki i podatkic igane z podporzdkowanych plemion. Za czasw M ahom eta pok j zapano -wa nie tylko w miastach, ale i na znacznych obszarach Pwyspu. Wodzowie


32/530

3 2 1\vorzenie wiataplemienni musie l i zawiera z Mahometem ukady, poniewa pod jego kon-trol znajdoway si oazy i targi. Charakter tych ukadw by rny; w pew-nych wypadkach zawierano przymierza i wyrzekano si konfliktw, w innychakceptowano funkcj prorocz Mahometa , obowizek modli twy i regularnepacenie kontrybucji finansowej.W roku 632 Mahomet odby os ta tni podr do Mekki. Jego przemwie-nie tam wygoszone zostao spisane w tradycyjnych dzieach jako ostatecznepotwierdzenie jego misji : Wiedz, e kady muzumanin jest bratem muzu-manina; wszyscy muzumanie s brami". Konflikty midzy nimi nie powinnymie miejsca, a krew przelana w czasach pogaskich nie powinna by po-mszczona. Powiedzia, e bdzie walczy, dopki wszyscy nie powiedz: Niema bstwa innego prcz Boga".Nieco pniej, jeszcze w tym samym roku, zmar. Pozostaa po nim bo-gata spucizna. Po pierwsze by to obraz jego osobowoci widziany przez jegobliskich towarzyszy. Ich wiadectwo, przekazane gwnie ustnie, zyskao swjksztat dopiero duo pniej, kiedy to ju znacznie si rozroso. Wydaje si jed-nak prawdopodobne, e ci, ktrzy znali Mahometa i byli jego zwolennikami,starali s i modelowa swoje zachowanie wedug jego wzoru. Z upywem czasurozwin si typ osobowoci, ktra do jakiego stopnia zapewne odzwiercie-dlaa jego charakter. We wczesnym okresie swojego ycia w oczach zwolen-nikw jawi si jako czowiek poszukujcy prawdy. Potem zaabsorbowaa gowadza, ktra spyna na niego z wysoka, i oywio go pragnienie, by prze-kaza to, co mu zostao objawione. Coraz bardziej by przekonany o swojejmisji, a gdy skupiao si wok niego coraz wicej zwolennikw, jego poczuciesiy roso. Widziano w nim arbitra zainteresowanego pokojem i agodzeniemkonfliktw zgodnie z zasadami sprawiedliwoci, ktre traktowa jako pocho-dzce od Boga. Zrcznie manipulowa siami politycznymi, nie stroni jednakod zwykych metod dziaania, cho stara si je ograniczy do tego, co, jakuwaa, wynikao z woli Boga.Podobnie jak obraz Mahometa by stopniowo rozbudowywany i przekazy-wany z pokolenia na pokolenie, tak samo dziao si z wizerunkiem zaoonegoprzeze spoeczestwa. W wyobrani pniejszych wiekw byo to spoecze-stwo, ktre darzyo Proroka szacunkiem i powaao pami po nim, stara-jc si kroczy jego drog i dy ciek islamu w subie Boej. Wsplnotumacniay podstawowe rytuay, ktre miay charakter zespoowy - muzuma-nie wybierali si razem w pielgrzymk, pocili przez cay miesic i czyli siwe wsplnej modlitwie, ktra to czynno w najbardziej wyrany sposb wy-rniaa ich spord reszty wiata.Prze de wszystkim istniao jedn ak dziedzictwo K oran u, dziea, kt re w pe-nym siy i pik na jzyku ukazuje wpyw transc end entn ego Boga, bdce go r -dem wszelkiej mocy i dobroci, na wiat, ktry stworzy. Objawienie Jego woli


33/530

Nowa potga w starym wiecie 3 3przez prorokw wysanych po to, eby ostrzega ludzi i odtworzy w nich ichdawn natur jako wdzicznych i posusznych stworze, ukazuje sd Boy nadludmi na kocu wiata, oraz nagrody i kary, ktre po nim nastpi.Ortodoksyjni muzumanie zawsze wierzyli, e Koran jest sowem Boymobjawionym Mahometowi w jzyku arabskim za porednictwem anioa. Obja-wienia miay miejsce w rnych okresach, w zalenoci od potrzeb spoeczno-ci. Niewielu jest niemuzumanw gotowych bez zastrzee przyj t wiar.Co najwyej niektrzy pomyleliby, e Mahomet w jakim sensie zosta zain-spirowany wiatem nadprzyrodzonym, ale zarazem twierdziliby, e objawienienastpio za porednictwem jego osobowoci i zostao wyraone jego sowami.Nie istnieje adna czysto racjonalna metoda rozstrzygnicia tych rnic w os-dach; jednake ci, ktrych ona podzielia, zgodni s co do zasadnoci pewychpyta, k tre mona zada na temat Koranu.Pierwsze z tych pyta dotyczy tego, kiedy i jak Koran otrzyma swj osta-teczny ksztat. Mahomet przekaza te objawienia swoim zwolennikom w r-nych okre sach, ci zapisywali je lub zapam itywali. W ikszo uczonych zgadzasi, e proces gromadzenia poszczeglnych wersji i ustalenia oglnie akcep-towanego tekstu i jego ukadu skoczy si do pier o po mierci M ah om eta.Wedug tradycyjnej relacji miao to miejsce za trzeciego nastpcy Mahometajako przywdcy spoecznoci, Usmana (644-656). Sugerowano te pniejszedaty, niektre muzumaskie ugrupowania oskaray inne, e wprowadziy dotekstu materia nie przekazany przez Proroka.Waniejsza jest kwestia oryginalnoci Koranu. Uczeni starali si rozwaaj w kontekcie idei znanych w czasie i miejscu jego powstania. Bez wtpieniaznale tam m on a echa n auk wczeniejszych religii: ydowskich idei w doktry-nie; pewnych refleksw wschodniej chrzecijaskiej pobonoci monastycznejw rozwaaniach na temat okropnoci sdu oraz opisw nieba i pieka (choniewiele jest odwoa do doktryny czy liturgii chrzecijaskiej); biblijne opo-wieci w for m ie innej i ta, ktr znamy ze Stareg o i Now ego Testamentu; echam anichejskiej idei nastpow ania po sobie objawie przekazywanych rnym lu-dom. Istniej take lady lokalnych tradycji: zasady moralne w jakim stopnius rozwiniciem idei panujcych w Arabii, chocia niektre zrywaj z nimi.Tbnacja wczesnych objawie przypomina wypowiedzi arabskich wieszczkw,opowiadajcych swoje wraenia ze spotkania z nadprzyrodzonym bytem.Tkkie lady przeszoci nie niepokoiy muzumanw, ktrzy uznawali je zaoznak tego, e Mahomet pojawia s i na kocu acucha prorokw naucza-jcych tej samej prawdy. Aby przynioso skutek, ostateczne objawienie zawie-ra mogo sowa i obrazy ju znane i rozumiane. Jeli za idee czy opowieciprzybieray w Koranie inn posta, mogo to wynika z tego, e zwolennicywczeniejszych prorokw znieksztacili przekazane im objawienie. Jednakeniektrzy uczeni niemuzumascy doszli do innego wniosku, a mianowicie, e


34/530

3 4 1\vorzenie wiataKoran zawiera niewiele wicej ponad zapoyczenia z tego, co Mahometowibyo znane w owym miejscu i czasie. Ale takie twierdzenie oznacza niezrozu-mienie, czym jest orygina: cokolwiek zostao przejte z kultury religijnej tegookresu, ulego takie m u przeform uow aniu i przeksztaceniu, e dla tych, ktrzyto posannictwo akceptowali, znany wiat zosta stworzony od nowa.


35/530

Rozdzia 2Tworzenie imperium

Nastpstwo po Mahomecie: podbj imperiumKiedy Mahomet umar, wrd jego zwolennikw zapanowaa na jaki czaskonsternacja. Jeden z ich przywdcw, Abu Bakr, ogosi spoecznoci: 'O lu-dzie! Jeeli odd ajecie cze M aho m etow i, to M aho m et nie yje; jeli za odda-jecie cze Bogu, to Bg yje". Ale nie ch odzio tylko o Bo ga; bya bow iem jesz-cze jedna rola do odegrania: rola arbitra w dysputach oraz osoby podejmujcejdecyzje w spoecznoci. W ydzieli mo na trzy grupy zwolennikw M aho m eta.Pierwsz stanowili ci jego towarzysze, ktrzy wraz z nim odbyli hidr; bya togrupa powizana ze sob poprzez maestwa. Drug reprezentowali wybitni

mowie z Medyny, ktrzy zawarli z nim ukad. Do ostatniej naleeli czon-kowie wybitnych mekkaskich rodw, zwykle niedawno nawrceni. W trakciespotkan ia bliskich wsppracownikw Pro roka i przywdcw wybrano jego na-stpc (po arabsku: chalifa, s td wyraz k alif ') : Abu B akra, zwo lennika islamuod chwili jego powstania; jego crka A'isza bya on Proroka.Kalif nie by prorokiem. By przywdc gminy, ale w adnym wypadku nieuwaano go za wysannika Boga. Nie mg twierdzi, e przekazuje kolejneobjawienia. Niemniej aura witoci i boskiego wyboru wci otaczaa osobi urz d pierwszych kalifw, ktrzy twierdzili, e maj pew ien a uto ryt et religijny.A bu B akr i jego nastpcy wk rtce mu sieli sprawowa wadz w znacznie wik-szym zakresie ni Prorok. W nauczaniu Mahometa i jego dziaaniu mieci s ipewien uniwersalizm. TWierdzi on, e jego wadza ma charakter powszechny,ho ram u, ktry ustanowi, nie wyznaczay naturalne granice. W ostatnich latach


36/530

3 6 1\vorzenie wiataycia wysya ekspedycje wojskowe na bizantyjskie tereny przygraniczne, sate po no em isariuszy do wadcw wielkich pa stw, wzywajc ich do p rzyjciajego posannictwa. Kiedy umar, pojawia si groba, e zawarte przez niegoprzymierza z plemiennymi przywdcami rozpadn si. Niektrzy z wodzwodrzucali teraz twierdzenie, e by prorokiem, a w kadym razie nie akcep-towali jego politycznej kontroli nad Medyn. Stawiajc czoo temu wyzwaniuspoeczno kierowan a przez Abu Ba kra potwierdzia swoj zwierzchno dzia-aniami wojennymi (byty to tzw. wojny riddy"). Wwczas to powstaa zorga-nizowana armia, rozpd uzyskany w tych dziaaniach ponis j ku regionomnadgranicznym wielkich imperiw, a kiedy opr okaza si saby, ruszya kuich centrum. Pod koniec panowania drugiego kalifa - Umara Ibn a l-Chattaba(634-644) - zostaa podbita caa Arabia, cz imperium sasanidzkiego, sy-ryjskie i egipskie prowincje imperium bizantyjskiego. Wkrtce potem zajtoreszt terenw sasanidzkich.A w ic w cigu kilku lat polityczne gr anice Bliskiego Wsc hod u ulegy zm ia-nie i centrum ycia politycznego przesuno si z bogatych i ludnych ziemyznego Pksiyca do maego miasteczka lecego na skraju wiata wyso-kiej kultury i bogactwa. Zmiana zasza tak gwatownie i niespodziewanie, ekonieczne jest jej wyjanienie. wiadectwa odkryte przez archeologw wska-zuj, e dobrobyt i s ia wiata rdziemnomorskiego znajdoway si w okresieupadku w wyniku inwazji barbarzycw, nieumiejtnoci utrzymywania uprawtarasowych i innych systemw rolniczych oraz kurczenia si rynkw miejskich.Im peria bizantyjskie i sasanidzkie osaby wsk utek epidem ii dumy i d ugotrwa-ych wojen; panowanie bizantyjskie w Syrii zostao przywrcone dopiero poklsce Sasanidw w 629 roku i nadal byo wtpliw e. Arabow ie, ktrzy dok ona liinwazji na ob a im peria, nie tworzyli plem ien ne j hordy, lecz zorganizowan ar-mi, kt rej onierze po czci zdobyli umiejtn oci wojskowe i dowiadczeniena subie u tych mocarstw lub w walkach po mierci Proroka. Wykorzysty-wanie transportu wielbdziego dawao im przewag w walkach na wielkichobszarach. Perspektywy zdobycia ziem i bogactw przyczyniy si do powstaniakoalicji interesw, a zapa wiary wyposaa ich w cakiem nowe siy.By moe jednak akceptacj panowania arabskiego przez ludno krajwpodbitych mona wyjani w inny sposb. Dla wikszoci z nich nie miaowikszego znaczenia, czy znajdowali si pod wadz Iraczykw, Grekw czyArabw. Na og wadze wpyway tylko na ycie miast i ich najbliszego oto-czenia. Z wyjtkiem urzdnikw i tych klas, ktre prowadziy z nimi wsplneinteresy, i z wy jtkiem hierarchii pewnych gmin religijnych, mieszka cy m iastniewiele dbali o to, kto nimi rzdzi. Pragnli tylko bezpieczestwa, pokojui rozsdnych podatkw. Z kolei ludzie yjcy na wsi i na stepach byli podpo-rzdkowan i swoim w odzom i wasnym ob yczajom; niewiele wic ich o bchodzio,


37/530

Tworzenie imperium 3 7kto sprawowa wadz w miastach. Dla niektrych zastpienie Grekw i Ira-czykw Arabami byo nawet korzystne. Tym, ktrych sprzeciw wobec wadzybizantyjskiej wyraa si w religijnym dysydenctwie, mogo si nawet atwiejy pod panowaniem wadcy, obojtnie spogldajcego na rne ugrupowaniachrzecijaskie, a to gwnie dlatego, e nowa wiara, nie dysponujca jeszczew peni rozwinit doktryn ani systemem prawa, nie wydawaa im si zupe-nie obca. Na obszarach Syrii i Irak u znajd ujc ych si ju pod okupacj ludwpochodzenia arabskiego i posugujcych si ich jzykiem, podporzdkowaniesi nowemu przymierzu arabskiemu zamiast cesarzom byo tym atwiejsze, ewczeniej ju rozpady si wad ajce nim i ar abskie pa stwa satelickie w ielkichimperiw: Lachmidzi i Ghassanidzi.Kiedy pod bity obszar powiksza si, m usia si zmieni sposb rzdz enianim. Zdobywcy sprawowali wadz ze zbrojnych obozw, w ktrych rozloko-wano arabskich onierzy. W Syrii na og rozmieszczano je w ju istniej-cych miasta ch, gdzie indziej jednak zakadano nowe osiedla: Al-Basra, Al-Kufaw Iraku, Al-Fustat w Egipcie (z ktrego potem rozwin si Kair), jeszczeinne na pnocno-wschodnich granicach w Churasanie. Jako orodki wadzyobozy te przycigay imigrantw z Arabii i z podbitych terenw, przeksztaca-jc si w miasta z paacem namiestnika i miejscem publicznych zgromadze,a wic meczetem, w centrum.W Medynie i w nowych miastach-obozach poczonych z ni szlakami l-dowymi wadza znajdow aa si w rkac h now ej grupy panujcej. Niektrzy z je jczonkw byli towarzyszami Proroka, jego oddanymi, najwczeniejszymi zwo-lennikami, ale znaczna ich cz wywodzia si z mekkaskich rodw o woj-skowych i politycznych umiejtnociach, a take z podobnych rodzin pocho-dzcych z pobliskiego At-Ta'ifu. W raz z pos tp em podbojw pojawiali si inni,wywodzcy si z gwnych rodw pasterskich plemion, nawet z tych, ktre pr-boway zrzuci panowanie Medyny po mierci Proroka. Do pewnego stopniaposzczeglne ugrupowania dyy do czenia si z sob. Kalif Umar stwo-rzy system wynagrodz dla tych, ktrzy walczyli w imi islamu. Okrelano jezalenie od okresu przyjcia islamu i zasug. Umocnio to spjno rzdz-cej elity, a w kadym razie oddzielio j od podporzdkowanej ludnoci. Odnajwczeniejszych lat zaczy si rodzi napicia midzy bogatymi czonkamielity a biedniejszymi ludmi.M im o o statecznie osignitego zespolenia, w grupie istniay animo zje oso-biste i frak cyj ne. W czeni towarzysze Pr or ok a n iech tnie patrzyli na tych, kt-rzy si nawrcili pniej, jeli ci dochodzili do wadzy. Argument wczesnegoprzyjcia islamu i bliskich zwizkw z Mahometem sab na rzecz szlachetnegourodzenia i dawnych, wybitnych przodkw. Medyneczycy widzieli, jak wadzaodchodzia na pnoc, ku bogatszym i ludniejszym krainom Syrii i Iraku, gdzienamiestnicy dyli do uzyskania wikszej niezalenoci.


38/530

3 8 1\vorzenie wiataNapicia ujawniy si za panowania trzeciego kalifa, Usmana Ibn AiTana

(644-656). Wybraa go niewielka grupa czonkw rodu kurajszyckiego, gdyUmar zosta zamordowany w akcie prywatnej zemsty. Usman stwarza szansepogodzenia zwanionych ugrupowa, nalea bowiem do jednego z gwnychrodw kurajszyckich i wczenie si nawrci na islam. Okazao si jednak, ejego polityka polegaa na powierzaniu funkcji namiestnikw prowincji czon-kom swojego klanu, co spotkao si ze sprzeciwem zarwno w Mekce wrdsynw towarzyszy Proroka i ze strony ony Proroka, A'iszy, jak i w Al-Kufieoraz w Al-Fu stacie. Nie kt re za z plemion sprzeciwiay si dominacji ludzi p o-chodzcych z M ekki. N iepo koje w M e dynie, w sparte przez onierzy z Egiptu,doprowadziy do zamordowania Usmana w 656 roku.Rozpocz si wwczas okres pierwszej wojny domowej w spoecznocimuzumaskiej. Do sukcesji roci sobie prawo Ali Ibn Abi Tklib (656-661)pochodzcy z Kurajszytw, czowiek, ktry wczenie przyj islam, by bratemstryjecznym Mahometa i mem jego crki Fatimy. Musia stawi czoo po-dwjnej opozycji. Wystpili przeciwko niemu krewni Usmana podobnie jakwielu innych, ktrzy kwestionowali prawomocno jego wyboru. Walka o wa-dz w M edyn ie przenio sa si do miast-obozw. Ali osiad jako kalif w Al-Kufie,natomiast dysydenci w Al-Basrze. Pokona ich, ale ze strony Syrii pojawio sinowe wyzwanie. Namiestnikiem by tam bowiem Mu'awija Ibn Abi Sufjan, bli-ski krewny U sm an a. O bie siy spotkay si pod Siffinem nad grnym E uf rat em ,jednak po krtkiej walce zgodzono si na arbitra przedstawicieli wybranychprzez obie strony. Kiedy Ali wyrazi na to zgod, niektrzy z jego zwolen-nikw odeszli, nie chcieli bowiem zaakceptowa kompromisu i podda woliBoga, jak uwaali, pod ludzki osd. Stawk by szacunek naleny za wczesnenawrcenie si na islam. W trakcie wielomiesicznych dyskusji arbitrw sprzy-mierzecy Alego stracili wpywy i w kocu on sam zosta zamordowany wewasnym miecie Al-Kufie. Mu'awija ogosi si kalifem, a Al-Hasan, starszysyn Alego, przysta na to.

Kalifat damasceskiPanowanie Mu'awii (661-680) zawsze traktowano jako koniec pewnegookresu i po cz tek noweg o. Czterej pierwsi kalifowie - od A bu Bakra po Alego- znani byli wikszoci muzumanw jako raszidun, czyli sprawiedliwi" lubprawowierni" (a take: susznie prowadzeni"). Pniejsi kalifowie jawi si

w zupenie innym wietle. Przede wszystkim stanowisko to stao si w prak-tyce dziedziczne. Wprawdzie jaka idea wyboru, a przynajmniej formalnegouznania przez przywdcw spoecznoci przetrwaa, jednak w rzeczywistociwadza znajdowaa s i odtd w rkach rodu znanego od imienia jego przodka


39/530

Tworzenie imperium 3 9Umajji jako U m ajjad zi. Kiedy Mu'awija um ar, wadz prz ej jego syn, po kt-rym z kolei krtk o rzdzi jego syn. Pote m znw m iaa m iejsce wojna dom owai wadza przesza w rce innej gazi tej rodziny.Nastpia nie tylko zmiana wadcw. Stolica imperium przeniosa si doDamaszku, miasta pooonego na terenach, ktre mogy dostarczy rodkwna utrzymanie dworu, rzdu i armii. Std atwiej ni z Medyny mona byosprawowa kontrol nad wschodnimi wybrzeami Morza rdziemnego i te-renami pooonymi dalej na wschd; byo to tym waniejsze, e wadza kalifawci si rozrastaa . W ojska muzum a skie maszeroway przez M aghreb. Pierw-sz baz ustanowiy w A-Kajrawanie, w byej rzymskiej prowincji w Afryce(Ifrikijji - dzisiejszej Tun ezji). Sta m td ruszyy n a za chd , pod k oniec w iekuVII dotary do wybrzey atlantyckich Maroka i wkrtce przeszy do Hiszpa-nii. Z drugiej strony zostay podbite tereny lece daleko za Churasanem, nawschodzie sigajce a po odleg dolin Oksusu i pierwsi muzumanie do-cierali do pnocno-zachodnich Indii.T&kie imperium wymagao nowego typu wadzy. Wrd pniejszych po-kole, gdy Umajjadw zastpia wroga im dynastia, upowszechni s i pogld,e stworzyli oni rzdy nastawione na doczesne sprawy, e kierowali si wa-snymi interesami, rnic si tym od wczeniejszych kalifw oddanych dobrureligii. Sprawiedliwiej byoby powiedzie, e Umajjadzi stawi musieli czooproblem om zarz dzan ia wielkim im perium i dlateg o zostali wcignici w ko m -promisy, jakich wymagao sprawowanie wadzy. Stopniowo przestawali by wo-dzami plemiennymi i ksztatowali styl ycia wzorowany na tradycji wadcwBliskiego Wschodu, przyjmowali swoich goci i poddanych zgodnie z ceremo-niaem bizantyjskiego cesarza czy iraskiego krla. Pierwsze armie arabskiezostay zastpione przez regularne wojska na odzie. Uksztatowaa si nowagrupa rzdzca, skadajca si gwnie z dowdcw wojskowych lub wodzwplemiennych; najwaniejsze rodziny mekkaskie i medyneskie utraciy swojeznaczenie, poniew a byy daleko od ce ntrum wadzy, dlatego te niejed nok rot-nie si buntoway. Miasta Iraku rwnie zachowyway wtpliw lojalno i kon-trol nad nimi m usieli sprawow a silni namiestnicy od da ni kalifowi. W adcy byliludmi z m iasta, prowa dzcym i osiady tryb ycia, niech tnym i roszczeniom dowadzy i przewodzenia opartym na solidarnoci plemiennej; Stawiacie wyejpokrewie stwo ni religi" - ostrzega pierwszy umajjad zki namiestnik w Irak u,a jeden z jego nastpcw, Al-Haddad, rozprawi si znacznie ostrzej z ple-mienn arystokracj i jej zwolennikami.M im o e siy zbrojn e znajdoway si w nowych rka ch, administracja finan-sami, pod obn ie jak da wn iej, opieraa si na se kretarz ach werbowanych z grup,ktr e suyy pop rze dn im wadcom . Se kre tarz e ci posugiwali si jzykiem grec-kim na zachodzie, a pahlawijskim na wschodzie. Od lat dziewidziesitychVII wieku wprowadzono do administracji jzyk arabski, ale to niekoniecznie


40/530

4 0 1\vorzenie wiataoznaczao istotn zm ian w skadzie osobowym czy m eto da ch dziaania. Czon-kowie rodw, ktrzy wykonywali zawd sekretarza znajcy arabski pracowalinadal, wielu z nich zostawao muzumanami, szczeglnie w Syrii,Nowi wadcy umocnili swoje pozycje nie tylko w miastach, ale rwnie naprowincji syryjskiej, na ziemiach pastwowych i na tych terenach, z ktrychuciekli ich waciciele, szczeglnie wewntrz kraju, na obszarach otwierajcychsi na arabskie stepy. Wydaje si, e pieczoowicie dbali o system nawadnianiai upraw, a take utrzymywali paace i domy, ktre zbudowali po to, by stay siorodkam i kontroli gosp odarcz ej i przyjmow ania goci. Stylizowano je i wypo-saano tak, jak to czynili wadcy, ktrych miejsce zajli: byy tam sale audien-cyjne i anie, zdob ione mozaikowymi podogam i, rze bion e portale i sufity.Pod tym wzgldem, jak i pod wieloma innymi, Umajjadzi mogli przypo-mina barbarzyskich krlw zachodniego imperium rzymskiego - niepewnisiebie przesiedlecy w obcym wiecie, ktrego ycie toczyo si dalej pod ichwadz. Na zachodzie nowi wadcy wnieli niewiele wasnych wartoci, mog-cych si rwna potdze aciskiej cywilizacji chrzecijaskiej, w ktrej orbitsi dostali. Ale arabsk a g rup a rz dz ca przyniosa co, co uda o si jej zachowaw wysokiej kulturze Bliskiego Wschodu, a co w zmodyfikowanej i rozwinitejprzez t kultur form ie mogo stworzy rodek kom unik acji umoliwiajcy wy-powiadanie si : bya nim wiara w objawienie zesane przez Boga na prorokaM ahom eta w jzyku arabskim.Pierwsze wyrane potwierdzenie staoci i odrbnoci nowego porzdkumiao miejsce w latach dziewidziesitych VII wieku, za panowania kalifaAbd al-Malika (685-705). Rwnoczenie z wprowadzeniem arabskiego do ad-ministracji, upow szechniono nowy system m onetarny . Byo to wane, poniew amonety stanowi symbol wadzy i tosamoci. W miejsce monet z postaciamiludzkimi, k tre przej to od Sasanidw lub bito w umajjadzkim Damaszku,pojawiy si nowe monety zawierajce jedynie napisy, goszce po arabsku ist-nienie jednego Boga i prawd o religii przyniesionej przez jego wysannika.Jeszcze istotniejsze znaczenie miao stawianie wielkich, monumentalnychbudynkw, co byo rwnoznaczne z publicznym goszeniem, e objawienie prze-kazane ludzkoci przez Mahometa jest ostateczne i najpeniejsze i e jegokrlestwo przetrwa po wieki.Pierwsze miejsca wsplnej modlitwy (zwane masdid", std angielski wy-raz mosue" za porednic twem hiszpaskiego mesuita") , [a take polskiwyraz meczet" zapoyczony za porednictwem tureckiego mesczit" - tum.]byy rwnie wykorzystywane dla grom adze nia caej gminy, by rozwaa sprawypubliczne. Nie rniy si one niczym specjalnym od innego typu budynkw,niektre byy faktycznie dawnymi zabudowaniami wykorzystanymi dla tychcelw; inne - nowymi budowlami w rodku osiedli muzumaskich. wite


41/530

Tworzenie imperium 4 1miejsca ydw i chrzecijan nadal oddziayway na wyobrani nowych wad-cw. Umar odwiedzi Jerozolim zaraz po zdobyciu tego miasta, a Mu'awijtam wanie ogoszono kalifem. Dopiero potem, w latach dziewidziesitychVII wieku, wzniesiono pierwsz budowl jasno wiadczc o specyfice islamui jego trwaoci. Bya ni Kopua na Skale, powstaa na miejscu ydowskiejwityni w Jerozolimie. Hi mieci s i teraz arabski haram; wok znajdujcejsi w kopule skay chodzili pielgrzymi. To tu wedug tradycji rabinicznej Bgwezwa Abrahama, by zoy ofiar z Izaaka. Budowa Kopuy na tym miejscubya przekonywajco interpretowana jako symboliczny akt podporzdkowaniaislamu dziedzictwu po Abr aham ie i odejcia od judaizmu i chrzecija stwa. In-skrypcje wok wewntrznej strony kopuy b d ce najwczeniejszymi znanymizapisami tekstw koranicznych, gosz wielko Boga, potnego i m dre go ",mwi, e Bg i jego anioowie bogosawi Proroka", i wzywaj chrzecijan,by uznali Je zus a za wysannika Boga, Jego sowo i ducha, ale nie za Jeg o syna 1 .Nieco p ni ej zaczto wznosi kilka wielkich m eczetw przeznaczonych napotrzeby m odli tewne: w Dam aszku i w A leppo, w M edynie i Jerozolimie , a p-niej w Al-Kajrawanie, pierwszym arabskim orodku w Maghrebie, i w Kordo-wie, arabskiej stolicy Hiszpanii. Wszystkie projekty opieraj si na tym samympodstawowym wzorcu. Otwarty dziedziniec prowadzi do krytej przestrzeni takustawion ej, by wierni w dugich szeregach m ogli pod kierunkiem prow adz cegomodlitw (imama) sta twarz w kierunku Mekki. Nisza (mihrab) wyznaczacian, do ktrej maj si ustawi twarz. W pobliu znajduje si kazalnica(minbar), z ktrej wygaszano kazanie w trakcie poudniowej modlitwy w pi-tek. Do budynku przylega lub znajduje si w jego pobliu minaret, z ktregomuezzin (mu'azzin) wzywa wiernych do modlitwy o wyznaczonych porach.Takie budowle byy nie tylko oznakami nowej wadzy, ale rwnie rozwojunow ej i od rb ne j od innych spoecznoci. Pocztkow o islam by wiar rz dz ce jgrupy, stopniowo jednak rosa akceptacja objawienia przekazanego Mahome-towi. Niew iele wiemy o tym procesie, m oem y jedynie snu przypuszczenia natemat jego przebiegu. Arabowie, ktrzy ju mieszkali na prowincji syryjskieji irackiej, prawdopodobnie przechodzili na islam na znak solidarnoci z nowymiwadcam i (chocia cz jedne go z plem ion - Ghassanidw - nie uczynia tego).Urzdnicy pracujcy dla tych wadcw by moe przyjmowali now wiar dlawasnego interesu albo dlatego, e w sposb naturalny ciyli ku wadzy. Przy-puszczalnie tak samo postpowali jecy wzici do niewoli podczas podbojwlub sasanidzcy onierze, ktrzy przyczyli si do Arabw. Imigranci w no-wych miastach mogli si nawraca, by unika pacenia specjalnych podatkwobowizujcych niemuzumanw. Zoroastryjczykom, wyznawcom starej per-skiej religii, atwiejsze mogo si wydawa przyjcie islamu ni chrz ecija stwa,

1 O. Grabar , The Formation of Islamie Art, New Haven 1973, s. 45-74.


42/530

4 2 1\vorzenie wiataponiewa ich zorganizowany koci uleg osabieniu pod koniec panowaniaSasanidw. Z kolei niektrym chrzecijanom wcignitym w kontrowersje natem at natury B oga i objawienia, po cig ajc a mog a si wydawa pro stota wcze-snego muzumaskiego podejcia do podobnych zagadnie w ramach oglniepojtego tego samego systemu idei. Brak muzumaskiego kocioa i skompli-kowanego rytuau nawracania si - wystarczyo bowiem wypowiedzenie kilkusw - sprawia, e akt przyjcia nowej wiary by prosty. Pocigao to jednakza sob pewne skutki: przyjcie arabskiego za jzyk objawienia, a to, razemz koniecznoci kontak tow ania si z arabskim i wadcam i, onierzami i waci-cielami ziemskimi prowadzi mogo do przyjcia go jako narzdzia codziennejmowy. Tam, gdzie si pojawia islam, szerzy si jzyk arabski. By to jednaknowy proces; poza sam Arabi Umajjadzi rzdzili terenami zamieszkanymiprzez ludno, ktra nie bya ani muzumaska, ani nie mwia po arabsku.Umajjadom nie sprzyjao rozrastanie si spoecznoci muzumaskieji wzrost jej potgi. C entralny region U m ajja d w - Syria - bya sabym ogniwemw acuchu krajw znajdujcych si w imperium. W przeciwiestwie do miastIranu, Iraku i Afryki jej miasta powstay jeszcze przed islamem i yy nieza-lenie od ich wadcw. Handel ponis szkody w wyniku odseparowania odAnatolii , pozostaej w rkach Bizantyjczykw i oddzielonej granic, na ktrejczsto toczyy si wojny arabsko-bizantyjskie.Gw na sia spoecznoci m uzum a skiej leaa dale j na wschodzie. MiastaIraku rozrastay si, gdy imigranci przybywali z Iranu i Pwyspu Arabskiego.Ich dostatek pochod zi z bogatych, nawad nianych te ren w poudniowego Iraku,gdzie niektrzy Arabowie osiedlili si i zostali wacicielami ziemskimi. Nowemiasta byy tu bardziej arabskie ni w Syrii, a ich ycie stao si bogatsze,gdy czonkowie dawnych iraskich klas rzdzcych zostali wcignici do pracyw charakterze poborcw podatkowych.Podob ny proces m ia miejsce w Ch urasan ie, na dalekich pnocno-w schod-nich rubieach im periu m . Poniewa Chura san znajd ow a si na granicy eksp an-sji is lamu w kierunku Azji rodkowej, rozmieszczono tam wielkie garnizony.Ziemia uprawna i pastwiska rwnie przycigay arabskich przesiedlecw.Bardzo wczenie wic mieszkaa ju tam znaczna liczba ludnoci arabskiej,yjca obok Iraczykw, ktrych dawna klasa wacicieli ziemskich i panuj-cych zachowaa swoj pozycj. Dochodzio stopniowo do swoistej symbiozy.Arabw, ktrzy przestawali by aktywnymi wojownikami i osiedlali si na wsilub w miastach, takich jak Niszapur, Balch i Marw, wchaniaa spoecznoiraska, a Iraczycy wchodzili do grup rzdzcych.

Rozwj spoecznoci muzumaskich we wschodnich miastach i prowin-cjach stwarza n apic ia. Am bicje polityczne, lokalne anim ozje i konflikty par-tyjne znajdoway wyraz w jzyku etnicznym, plem iennym i religijnym, a z pe r-spektywy czasu trudno okreli, gdzie przebiegay linie podziaw.


43/530

Tworzenie imperium 4 3Przede wszystkim midzy tymi, ktrzy przyjli islam a Iraczykami ist-

niaa niezgoda na przywileje podatkowe i inne, nadane osobom pochodzeniaarabskiego. Ibn sprzeciw narasta w miar zacierania si pamici o pierw-szych podbojach. Nie wszyscy, ktrzy przyjli islam, zwizali si z arabskimiwodzami plemiennymi jako klienci" (mawali), ale to nie zlikwidowao liniipodziau midzy nimi a Arabami.Napicia znajdoway rwnie wyraz w konfliktach midzyplemiennychi w ruc hach opozycyjnych. Arm ie, kt re przybyway z Arabii, przyniosy ze soblojalno plemienn, a ta w nowych warunkach moga si umacnia. W mia-stach i innych miejscach, gdzie si skupiaa migracja, grupy odwoujce si dowsplnych przodkw, znalazy si bliej siebie ni na arabskim stepie. Potniwodzowie pow oujcy si na arystokratyczne po chod zenie m ogli pozyska wi-cej zwolennikw. Istnienie jednolite j s truktury politycznej umoliwiao wod zomi plemionom wizanie si ze sob na wikszym obszarze; czasami te stwarzaoto wsplne interesy. Walka o przejcie kontroli nad wadz centraln moga siodwoywa do nazw plemiennych i zwizanej z nimi lojalnoci. Jedna z gaziUmajjadw zwizana bya przez maestwa z plemieniem Banu Kalb, ktreosiado w Syrii jeszcze przed podb ojem . W walce o nastpstwo tronu po miercisyna Mu'awii, nieumajjadzki pretendent znalaz poparcie innej grupy plemien-nej. Bywao, e razem prowadzone interesy mogy uzasadnia ide wsplnegopochodzenia wszystkich plemion twierdzcych, e si wywodz z Arabii cen-tralnej lub z poud nia. (Ich nazwy - K ajs i Je m en - funkcjonu j jako symbolelokalnych konfliktw w niektrych czciach Syrii a do naszych czasw.)Znacznie istotniejsz rol peniy dysputy dotyczce dziedziczenia kalifatui natury wadzy w spoeczestwie muzumaskim. Roszczeniom Mu'awii i jegorodu sprzeciwiay si dwie grupy, ale byy one na tyle amorficzne, e atwiejje opisa w kategoriach tendencji. Po pierwsze istniay ugrupow ania okrelan emianem charydytw. Najwczeniejsi z nich to ci, ktrzy wycofali swoje popar-cie dla Alego, gdy ten przysta na arbit ra p od Siffinem. Ci charydyci zostalipokonani, ale pniejsze ruchy posugiway si t sam nazw, szczeglniew regionach znajdujcych si pod kontrol Al-Basry. W przeciwiestwie dotwierdze wodz w plemiennych ich czonkowie uwaali, e jedynym kryteriumw islamie moe by cnota. Jedynie cnotliwy muzumanin powinien sprawowawadz jako imam, jeli za zbdzi, naleao mu odmwi posuszestwa. Za-rwno Usman, ktry da pierwszestwo roszczeniom swojego rodu, jak i Ali,ktry przysta n a k om prom is w kwestii zasad, byli winni wyk roczenia. Nie wszy-scy charydyci wycigali podobne wnioski. Niektrzy akceptowali panowanieUmajjadw, inni buntowali si przeciwko niemu; natomiast niektrzy uwaali,e prawdziwi muzumanie powinni stworzy cnotliw spoeczno, wyruszajcw now hidr do odlegego miejsca.


44/530

4 4 1\vorzenie wiataInna z kolei gru pa p opie raa roszczenia rodziny Pror ok a do wadzy. Th kon-

cepcja moga przybiera wiele rnych form. Na dusz met najwaniejszaokazaa si ta, ktra uznaw aa Alego i ca lini jego p otom kw za prawow ier-nych przywdcw spoecznoci, czyli imamw. Wok tej idei skupiay si inne;niektre z nich zostay wniesione z religijnych kultur podbitych krajw. Uwa-ano, e Alem u i jego dziedzicom zosta a przeka zana przez M ahom eta pewnaspecjalna cecha du cha i wiedza o ukrytych zn aczeniach K oranu , przez co w ja-kim sensie byli kim w icej ni zwykli ludzie. Jed en z jego potom kw m a sipojawi, by zainauguro wa panow anie sprawiedliwoci. Oczekiwanie na n ade j-cie mahdiego, prowadzonego", pojawio si we wczesnych dziejach islamu.W roku 680 drugi syn Alego, Al-Husajn, przenis si do Iraku z ma grupkkrewniakw i zwolennikw, majc nadziej, e znajdzie poparcie w Al-Kufiei jej okolicach, dosta zabity podczas walk w

albert hourani - historia arabów pl

Documents